BLMSEL DNCE NEDR?

Herkesin dnmeye ve fikrini sylemeye balad bir ada, ortaya kan ok

nemli bir eksikte nasl dnmek gerektiini hi bilmemekten kaynaklanyor.
nsanlar okullar bitiriyor, eitli teorileri okuyor, teorileri deerlendiriyor ve kendisi de
teoriler ileri sryor ama bilimsel dnce ve akl yrtme sistematii nedir hi
bilmiyor. Her mantkl dnceyi veya teoriyi bilimsel sanyor. Her dnceye aklma
yatt veya yatmad diye deerlendiriyor. Gerek ile dnce arasndaki ilikileri ise
hi tanmyor. Sonu olarak eitilmi, hatta akademik kariyer yapm birok insan bir
fikir kr dv sergiliyor.
Ak oturumlarda meydan savalar yaanyor. Sonu olarak herkesin hakl olduu,
herkesin dorularnn farkl olduu, hatta birok gerek olduuna inanarak, bilimin
kalbine bir haner saplyoruz ve uzlac olduumuz iin de vnmeye balyoruz.
Prof. Dr. Tark zker hocamn niversitenin 4. snfnda (yani nerdeyse eitimimizi
tamamlamak zereyken) bunca yldr rendiklerimizin, yani bilimsel dncenin ne
olduunu bize anlatt zaman, ok armtk. Ne yaptmz bize hi kimse
retmemiti o ana kadar. Bu konuda yani bilimsel dncenin ne olup, ne
olmadn sade bir dille anlatan bir kitap ok aradm halde bulamadm. Ben de
hocamn bize rettiklerinden aklmda kalanlar ve bu gne kadar okuduklarmdan
hazrladm bir zeti yazmaya karar verdim.
Ksaca aradmz; Her mantkl dncenin bilimsel ve gerek olup, olmaddr?
Dncemizin bilimsel ve gerek olmas iin olmazsa olmaz artlar nelerdir?
sorularnn cevaplardr.
DUYU, DNCE VE MANTIK:
nsan beyni 5 duyumuzu (duyu: insanlarn ve hayvanlarn, d dnyann uyarlarn
grme, iitme, koklama, dokunma ve tatma organlaryla alglama yetenei, hasse)
kullanarak d dnya ile iliki kurar. Bu duyular yani alglad grnt, ses, tat,
koku, dokunma duyularn hafzasnda saklamak ve ileyebilmek iin bu duyularla
ilgili biyolojik ve elektriksel olarak birbirinden farkllklar retir. nsan beyni grd
bir cismi tm ekil ve renk nitelikleriyle hafzasna almaz. Daima bunlar simgeletirir.
Yani simge (sembol) olarak soyutlanm (yani tm zelliklerinden ana zellikleri veya
ayrt edici zellikleri ayklanm olarak) yani daha az veri (data) ile hafzasna alr. Bu
duyularn arasndaki ilikileri de daima onlarn ayrt edici zellikleri yani soyutlanm
simgeleriyle oluturur. yle ki bir ocuk l, o sesin tm zellikleriyle (yani
frekans, bileenleri, ritmi, genlii vs ile deil) dier seslerden onu ayrt eden ana
zellii ne ise onu simgeletirerek hafzasna alr. Neticede hafzaya alnan sesin
kendisi deil onun simgesi ve bu simgenin soyutlanm verileri ve tarifidir.
nsan beyni dnrken, hatrlarken ve akl yrtrken bu simgeleri kullanr, yani o
duyular hatrlatan biyolojik ve elektriksel farkllklar kullanr. Yoksa duyularn
alglad tm verileri beynine kayt etmez. Sadece onlarn simgelerini kullanr.
Bunun sayesinde insan beyni bu gzlemleri arasnda ilikiler ve sonular
oluturabilir. Yani dnr. Varsaymlar hayal edebilir. Tm hayallerde sesler ve
ekiller tam olarak yoktur. Duyular hafzamzda karikatr gibi sadece ayrt edici
zellikleriyle vardr.
Peki, duygu nedir? Duygu (TDK szlk anlam: duygu: belirli nesne olay veya
bireylerin insann i dnyasnda uyandrd izlenim) algladmz duyularn, genetik
hafzamz, bilinli hafzamz ve bilinaltmz etmenleriyle bize anmsatt, bir

yorumlanm duyu hatta duyular kmesi veya bileenidir. Duygu bir alglama deil
sadece bir sonutur veya bir yorumdur.
Kontroll bir ate, mine atei grnce, gven duygusu oluur, ama kontrolsz
yanan bir ate grnce korku ve gvensizlik hissederiz. nk gemi tecrbelerimiz
mine ateinin bizi sttn ve belki de genetik hafzamz da bu tip bir atein bizi
vahi hayvanlardan koruduunu anmsatacaktr. Bu duygu gvence duygusudur.
Yani bu durum gvencelidir yorumu veya sonucuna varmaktr.
Kontrolsz bir ate, bir alln yanmasn grnce, gvensizlik duygusu oluur,
korkarz. nk gemi tecrbelerimiz bu atein byyeceini ve bize ve evremize
zarar vereceini anmsatacaktr. Bu duygu gvensizlik ve korku duygusudur. Yani bu
durum gvencesizdir ve tehlikelidir yorumu veya sonucuna varmaktr.
nce kullandmz ve kullanacamz terimlerin tariflerini yapalm.
Matematik simgeler ile mantksal ilemler yapma ve sonuca varma metodudur.
Simgelerden ne kastettiimizi yukarda akladk. Yani alglamalarmzn
soyutlanm iaretleri simgedir. Bir cisim, iki cisim, byk cisim, kk cisim, kme,
sonsuz gibi.
Mantk nedensel dnme sistematii ve ilkeleridir. Yani beynimizin dnme
sistematiinin deifre edilmi bir metodolojisidir.
imdi ne dediimize tekrar bakalm. Beynimiz duyular simgeletirir, kaydeder, tasnif
eder ve bunlarla mantkl ilemler yapar. Matematik ise simgeler ile mantksal
ilemler yapma metodolojisidir. Yani, beynimizin yrtmekte olduu dnme
sisteminin bilinli akl yrtme ve yazya dklm anlatm biimi ve sistematiidir.
Dier bir deyile de duyulardan duygulara (alglamalardan inputs, sonulara outputs) varma metodudur.
imdi yanl bir toplum yargsnn neden yanl olduunu anlamaya alalm. Bu
kadar mantksal olma birazda duygulu ol. veya Mantk ile duygu daima eliir
szcklerinin ne kadar yanl bir yarg olduu sonucuna varmak zor olmasa gerekir.
Duyu gerek dnyay alglamak, duygu ise bundan beynimizin kulland mantksal
bir sonuca varmak olmasna ramen, insanlar mantn duygu ile elitiini sanyor.
Bir baka deyile de mantn ve matematiin bilimsel metodunun ne olduunu
tanmyor. Bu nedenle yanl mantk kullanarak, yanl ve gerek olmayan bir sonuca
varyor ve bunun duygular ile elitiini sylyor.
Biz rahatlkla unu iddia edebiliriz. Shhatli bir insann duygularyla, doru kullanlan
bir mantk tam olarak rtr. Yani, duygular mantkldr ve mantkl olan
sonularda duyguludur. Bunlar asla ters dmezler.
Burada konuyla dorudan ilgisi olmasa da genel olarak yaplan bir hataya deinmek
istiyorum.Duygulu (duyularmzn daha ak olup, daha fazla duygu retmemiz halini
kastediyorum) olmak ve hassas olmak birbirleriyle kartrlan kavramlardr. Biz
genellikle olaylardan abuk ve daha fazla etkilenen insana duygulu sfatn takarz.
Bir film seyrederken alayan, bakalarnn acsn kendi iinde derin hisseden
insanlara da duygulu deriz. Ama bu hatal bir kullanmdr. Gerekte sylemek
istediimiz o insann hassas olduundur.

BLMSEL DNCE VE GEREK

nsan beyni duyularyla algladklarn simgeler halinde belleine alp, bunlar
ileyerek ve mantkl akl yrterek sonulara varr. Biz bu sonular isel ruh
halimize ynelik olanlarna duygu veya his diyoruz, dsal olan ve insanlara, olaylara,
doaya ynelik olanlarna hayat gr, felsefe, fizik, kimya, matematik diyoruz. Bu
mantkl akl yrtme ilemini her insan yapabilir. Ama her insann yapt bir
dieriyle ayn sonucu vermez.
Neden ayn sonucu vermez? imdi dnce srelerimize dikkatlice bakalm.
1.

adm: Duyularmzla alglama ve gzlemleme - (shhatli duyu organlar gerekir)

2.

adm: Algladklarmzn ve gzlemlediklerimizin ana ve ayrt edici zelliklerini

ayklayarak simgeler halinde hafzamza alma (tarifini yapma) (ruhen shhatli
olmak, nyargsz ve tabusuz olmak gerekir)

3.

adm: Bu simgeleri genetik hafzamz, bilincimiz ve bilinaltmzdaki gemiteki

deneylerimiz ile karlatrarak ve ileyerek mantkl sonulara (duygu ve
dncelere) varmak. (deneyimli, ruhen shhatli ve zeki olmak gerekir)

4.
5.

adm: Vardmz sonular yaamda snamak (eylemci olmak gerekir)

adm: Vardmz sonular yaamla doayla uyumuyor ve yanlsa 1. adma geri
dnmemiz gerekiyor. (dogmatik olmamak, sorgulayc olmak, tabusuz olmak gerekir)
Zaten, tm sorunda burada balyor. Bilimsel dnce doaya kapal bir aklla,
doay doru alglamamz zorlatran bozuk ruh hali, tabular, nyarglar ve
inanlarla, birikimsiz ve deneyimsiz, uygulamasz ve eylemsiz yaplamaz. En
nemlisi ise yanl sonular grnce hemen baa dnebilmeyi ve ben nerede hata
yaptm diye gzden geirme yapabilmeyi ve tm bunlar gze alabilmeyi gerektirir.
Yanl sonular grnce tekrar baa dnmek ok zordur. En iyisi
gzlemlediklerimizin gerek olmadna inanmaktr. Yanl yorumladmz
dnmek ve bakalarnn daha doru dndn varsaymak daha kolaydr. Belki
de tuttuumuz ve taraftar olduumuz teoriyi kavramadan, yarglamadan ve
snamadan byk bir inan ve inatla savunmak daha doru olabilir. Bu ruhumuzu ve
komplekslerimizi de okayabilir. te bu nokta dnce sistemimizin bozulduu,
kirlendii ve hastaland noktadr. Dnce sistemimizin hastalanmam olmas da
Bilimsel Dncenin olmazsa olmaz artlarndan birisidir.
imdi yukardaki admlardaki deiik etkilere bakalm.

1.

adm: Duyularmzla doay ve olaylar anlayabilmek iin shhatli duyu

organlarmza, hatta bunlar destekleyen baz tehizatlara ihtiyacmz vardr. yi bir
gze sahip olmak, grmesini renmi olmak, iyi bir kulaa sahip olmak ve seslere
kar eitilmi bir kula olmak, mikroskop, l aletleri, gerek belgeler, doru
yazlm dokmanlar vb gibi hem kendi duyu yeteneklerimizi gelitiren eitimler ve
beceriler hem de teknik tehizatlar gerekir. Bu adm zayfsa dier admlarla doru
sonulara varamayz.

2.

adm: Gzlemlediimiz nesneyi veya olay alglarken onu doru olarak, onu
dierlerinden ayrt edici zelliklerinin tmyle ancak anlalrln ve proses
edilmesini (ilem yaplmasn) bozmayacak kadar da sade olarak alglamalyz. Bu
noktada nyarglarmz ve tabularmz (kavramadan, sorgulamadan ve snamadan

doru kabul edilen grlerimizi yanl teorilerimizi) devreye sokmamalyz. (ok

Zor!) Bu adm zayfsa dier admlarla doru sonulara varamayz.
3.

adm: Bu adm simgelere proses yaptmz admdr ve en zor admlardan birisidir.

Deneyim ister, bilgi birikimi ister, doru bilgiler ile donatlm olmay ister ve en
nemlisi zeka ister. Bu adm akl yrtme, mantn doru kullanabilme admdr. Bu
adm zayfsa dier admlar gerekli olmaz.

4.

adm: Aklmzn vard tm sonular yaamda snamak iindir. Ancak vardmz

sonular yaamda snandnda doru netice veriyorsa ve kullanlabiliyorsa ve bir ie
yaryorsa gerektir. Yoksa gerek deildir veya gerek olup olmad tartlabilir.
Yaamda snanamayan bir sonuca vardysak, bu sonu kantlanmam bir teori
olarak kalacaktr. Gnn birinde belki birileri snayabilirse gerek olup olmad
anlalacaktr. Bu adm yoksa gerei bilemeyiz.

5.

adm: Vardmz sonular yaamla uyumuyor ve yanl sonular veriyorsa,

yaplacak tek ey baa dnp, ben nerede hata yaptm diye yeniden her eyi gzden
geirmek gerekir. Bunu tek bir aklamas vardr. lk 4 admda bir yerlerde bir hata
yaplmtr. Direnmenin ve inanmann veya bir teorinin taraftar olmann veya bir
duygunun esiri olmann kimseye bir yarar olmaz. Ama zarar ok olur. Bu adm
yoksa doaya ters deriz ve ne olacamz bilemeyiz. Ancak, iyi bir yere
varamayacamz kesindir. Tek kesin ve gerek olanda budur.
Bilimsel Dnce ve geree ulamak grld gibi her akl yrten ve hzl
dnen insann becerebilecei bir ey deildir. Yalnz zeki olmak kesinlikle yeterli
deildir.
imdi Bilimsellik ve Bilimsel Dnce olgusunu daha teknik olarak ele alabiliriz.
BLMSEL METOD
Bilimsel dncenin olumas iin zerinde tartlacak ve teori gelitirilecek olgunun
veya nesnenin;
1.
Gzlem: Olaylarn Gzlemlenebilir olmas gerekir,
2.
Tarif: Kavramlarn Tarif edilmesi gerekir,
3.
Teorem: likilerin (Aksiyom, Postula, Hipotez ve
baka Teoremler ile) ak ve kesin bir biimde ortaya konmas (formle
edilmesi) gerekir,
4.
Kestirim: Aksiyomlar, Hipotezler ve Teoremler ile tarif edilen kavramlar
arasndaki ilikilerden yeni mantkl sonularn (hkmlerin, ilikilerin)
belirlenmesi gereklidir,
5.
Snama: Sonular (hkmler, ilikiler) snanabilmelidir ve doru netice
vermelidir.
Bir dncenin veya almann veya teorinin bilimsel olabilmesi iin asgari
yukardaki niteliklere sahip olmas arttr. Bu eleri tamayan bir dnce sistemi
ne bilimseldir nede gerektir.
Tarifler:
Bu blmde kullanacamz kavramlarn tariflerini ncelikle iyi anlamamz gerekir.

Gzlem: (observation) Bir olay veya olguyu duyularmz, tekniimiz ve aralarmz

ile objektif (nesnel) bir ekilde alglamak, incelemek ve analiz etmek
Tarif: (definition) Bir olayn veya olgunun ayrt edici ana zelliklerini en sade biimde
belirlemek.
Aksiyom: (axiom) Doruluu kantlamad halde doru olduu herkes tarafndan
kabul edilen varsaym. rneklerle kantlanmadan gerek olan. Tm teoremlerin
kknn balan noktas.
Postulat: (postula) Nedenleri sorgulanmadan doru olduu aka grlen
hkmlerdir. Aksiyomlardaki gibi doru olduunun kabul kendi ierisinde var
olmamakla birlikte, doruluu veya yanllnn kantlanmasna gerek duyulmaz.
Teoremlerdeki gibi mantksal akl yrtme sonucunda bulunan hipotezler gibi
olmayp, dorudan deneysel olarak kantlanmalar da mmkn deildir.
Hipotez: (Hypotesis) Doruluu kantlanamad halde snama ve deneylerle doru
olduu anlalan varsaym; sonular doru olduu iin doru olduu dnlen
varsaym; baka bir varsaym salad iin doru olduu grlen varsaym.
Teorem: (Theorem) Gzlem, tarif, aksiyom, hipotezlerden mantkl (Akll ve
nedensel dnme ilkelerini oluturan formel sistemdir) dnme sistemiyle sav,
neri ve tmevarmlara ulamak.
Kestirim: (prediction) Teoremin belirledii sonular yani olgu ve olaylar arasndaki
tarif edilebilen ilikilerdir. Teoremin Hkmleridir.
Snama: (test) Teoremin sonularn uygulayarak, doru netice verip vermediinin
gzlemlenmesidir. Pratik yapmaktr. Bilginin snanmasdr.
Bilimsel dnce ncelikle gzlemler zerine bulunan sade ve temel bir varsaym
zerine kurulur. Bu varsaymn doruluu kantlamad halde doru olduu herkes
tarafndan kabul edilir. Bunaaksiyom diyoruz. Aksiyom iin eitli rnekler
verebiliriz. Geometrinin temelini oluturan aksiyom ki nokta arasndaki en ksa yol
bir doru parasdr hkmdr. Bunun kant olmad halde, deiik insanlar
tarafndan, deiik yerlerde ve defalarca snandnda doru olduu grlr. Bu
snama veya bu aksiyom zerine kurulan teorinin hipotezleri ve hkmleri
snandnda doru netice verir. Bylece biz kantlayamadmz aksiyomun doru
olduunu anlarz. Ancak, bu doru olma ve gerek olma durumunun da belirli
koullara bal olduunu unutmamz lazmdr. Uzayda hareket eden cisimler iin bu
aksiyomun geerli olmad ve aksiyomun ki nokta arasndaki en ksa yolun bir eri
parasdr eklinde deitiini ve bunun zerine kurulan uzay geometrisinin, bizim
bildiimiz geometriden farkl olduunu da unutmamamz lazmdr. Yani yllarca
gerek ve doru olduunu dndmz bir aksiyom, koullar deiince
deimitir. Geometri, fizik, kimya, matematik bile mutlak dorular zerine
oturmamtr.
Bilimsel dnce bir varsayma dayanyor. Bu varsayma dayal teorilerin hipotez ve
hkmleri snanyor. Netice doru ise aksiyom ve teori doru kabul ediliyor.
Snanamyor veya doru netice vermiyorsa, yrttmz akl ve bulduumuz teori,
gerek olmayp, sadece bir teori olarak kalyor. yle ki; teorimizin gerek olup,
olmadnn tek hakemi yaamn kendisidir. Bunun dnda kalan bir dnce
sisteminin bilimselliinden bahsedilemez, gerek olmasndan da bahsedilemez.
Ne yazk ki birok insan gzlemlenemeyen ve tarifi olmayan kavramlara dayanan,
sonular da snanamayan dnce sistemlerine, teorilere inanyorlar. Ben
inanyorum ki diyerek bilimsel dnceler oluturuyorlar. Kimsenin grmedii,

bilmedii ve snayamad sonulara ulayorlar. Bunlarla insanlarn hayatlarna yn

vermesini talep ediyorlar. Yani, doada ie yaramayan ve kullanlamayan ve
snanamayan sonulara ve dnce sistemlerine inanyorlar ve insanlarn
inanmasn istiyorlar.
Bilimsel dnce sisteminde anlamadan, kavramadan, tarifini yapmadan ve
sonularn snmadan hibir dnce sistemine inanlmaz. Daha dorusu bilimsel
dncede inan yoktur. Bilmek vardr. Varsaym vardr. Kant vardr. Snamak
vardr. Yaamda kullanmak ve ie yaratmak, onunla bir i yapmak vardr. Doru
bilinen tm varsaymlarn bir soyutlama ve varsaym olduu gereini iyi anlamak
vardr.
Deiik bir adan bakarsak dnce bir soyutlama, kavramlatrma (tarifini yapma)
ve akl yrterek bir sonuca varmaktr. Ama dncenin gerek olduunu sylemek,
stelik gemite ve gelecekte gerek olduunu sylemek mmkn deildir. Gerek
olan doann kendisidir. Soyutlamalar doann gereklerine bir yaklamdr. Bilimsel
dnce doann gereklerine kullanlabilir ve snanabilir yaklamlardr. Bilimsel
dnce doayla uyumumuzu salayan, doann verilerini daha iyi kullanmamz
salayan bir sistemdir. Bilimsel dnce bir dncedir ama doann
gzlemlenmesiyle ve yorumlanmasyla balar ve mutlaka doada snanmasyla,
belirli koullar ve yaklamlar ierisinde doruluunun kantlamasyla sonulanr. Bu
da yetmez. Kullanlabilir olmas da arttr. Kullanlamayan, hibir ie yaramayan,
snanamayan bir dncenin bilimsel olduu iddia edilemez. Yani, bilimsel dnce
doadan balar ve doada sonulanr.

BLMSEL DNCE SSTEMET:

imdi bir bilimsel dnce srecini ve bilimsel bir teoriyi oluturalm.
Temel Teorem (1. adm):
nce doay gzlemleyeceiz. Olgu ve nesneleri gzlemleyeceiz.
Gzlemlerimizden kavramlar oluturacaz ve tariflerini yapacaz. Bunlar
tanmlayacaz. Bunu salamak iin soyutlama yapacaz. Onlar, ilenebilir
sadelie getireceiz. Ancak, soyutlama yaparken, kavramlarn temel niteliklerine ve
ayrt edici zelliklerini bozmayacaz.
Bu tariflerden temel hipotezi bulacaz. Yani, baka bir teori ile kantlanmad halde
herkes tarafndan kolaylkla doru olduu anlalan temel hipotezi bulacaz.
Bu varsaym (aksiyom) zerine dayanarak tarifi yaplan nesne ve olgular arasndaki
bir ilikiyi, akl yrterek bulacaz. Bunu sonucunda bir hkme varacaz. Bu
dorudur diye iddia edeceiz.
Bu doru olduunu iddia ettiimiz kestirimi doada snayacaz. Snamada kestirim
doru ise, teorimiz ve aksiyomumuz dorudur diyeceiz. Sonu yanl ise, baa
dnp gzlemimizi, soyutlamalarmz, aksiyomumuzu ve teorimizi gzden geirip,
nerede hata yaptmz bulmaya alacaz.
Dier Teoremler (2. adm, 3. adm ve n. adm)
Temel teoremin dorulanm sonularna dayanarak yeni gzlemler yapacaz.

Gzlemlerimizden kavramlar oluturacaz ve tariflerini yapacaz. Bunlar

tanmlayacaz. Bunu salamak iin soyutlama yapacaz. Onlar, ilenebilir
sadelie getireceiz. Ancak, soyutlama yaparken, kavramlarn temel niteliklerine ve
ayrt edici zelliklerini bozmayacaz.
Bu tariflerden bir hipotez bulacaz. Doruluunu kantlayacamz ve gzlemleyip,
tariflerini yaptmz nesne ve olgular arasndaki bir ilikiyi bulacaz.
Bu varsaym (Hipotez) zerine dayanarak tarifi yaplan nesne ve olgular arasndaki
bir ilikiyi, akl yrterek bulacaz. Bunun sonucunda bir hkme varacaz. Bu
dorudur diye iddia edeceiz.
Bu doruyu doada snayacaz. Snamada kestirim doru ise, teorimiz ve
hipotezimiz dorudur diyeceiz. Kestirim yanl ise, baa dnp gzlemimizi,
soyutlamalarmz, hipotezimizi ve teorimizi gzden geirip, nerede hata yaptmz
bulmaya alacaz.
Bu admlara devam edeceiz. Bylece, dnce safhasnda teorimizi gelitireceiz.
Dier yandan da teorinin sonularn doada uygulayarak pratiimizi (teknolojimizi)
gelitireceiz.
Bu sistem ilk bakta fizik, kimya, biyoloji gibi bilimler iin geerliymi izlemini
verebilir. Ancak, bu metot sosyal bilimler ve tm bilimler iinde aynen geerlidir.
M. Ouz iti
Elektronik Y. Mhendisi