Halk Siyaseti zerine

The Politics of the Govemecl

Reflections on Popular Politics
in Most o j the World
EVREN

Veysel Frat Bozal

PARTHA C H A T T E iyE H doktorasn U niversity o f Roc'nester'da siyaset bilim i alannda

yapt. St. A ntonys College v c A ustralian National U m versity'de m isafir profesrlk
grevinde bulundu. Kalkta'daki Sosyal Bilim ler M erkezinde siyaset b ilim i profes
r olarak a la . Halen C olum bia niversitesi A ntropoloji Bl m nde m isafir profe
s r olarak alyor. M duniyet a lm aln (Subaltem Studies) grubunun n de ge
len isim lerind en olan C h a ttejeen in M illiyeti D nce ve S m rge D nyas (letiim
Y aynlan, .1 9 9 6 ) adl kitab n c D nya m illiyetilii alannda r at. Su baltem
Studies derlem elerinden b irinin editrln de stlenen C h attejee'n in dier kitap
lar unlardr: T e x ts o fP o w e r (1 9 9 5 ) , A P ossiblc India (1 9 9 7 ) ve T h e Presene H istory o j
\Vtst B en g a l (1 9 9 7 ).

T he Politics o f the G ovem ed

R ejlcctio n s on P o p u la r Politics in M ost o f th e W orld

j 2004 Columbia University Press

letiim Yaynlan 1171 Politika Dizisi 55
ISBN 975-05-427-5
2006 letiim Yaynclk A. .
1. BASKI 2006, stanbul (1000 adet)
D Z KA PA K TASARIMI
K A PA K

Utku Lomlu

Suat Aysu

KAPAK F L M
U Y G U LA M A
D Z E LT
M O N TA J

Mat Yapm

Hsn Abbas

Kerem nvar
ahin Eyilmez

B A S K I v c C L T

Sena Ofset

letiim Yaynlar
Binbirdirek Meydan Sokak iletiim Han No. 7 Cagalolu 34122 stanbul
Tel: 212.516 22 60-61-62 Faks: 212.516 12 58
i
e-mail: iletisim@iletisim.com.tr web: wwvv.iletisim.com.tr

"T

rke

B a sk iya

nsz

Yaklak on yl nce siyasal toplum olarak adlandrdm

bir dizi teaml zerine dnmeye baladmda ilgilerim
ok sd. Ardmda smrge Hindistanndaki kyl direni
i zerine Maduniyet almalar projesinin aratrmalar
ve Hindistan m illiyeti hareketine kyllerin katlm nn
aklamasna dayanan bir smrge sonras devlet eletirisi
vard. Kyl bilincinde devletin dsal ve uzak bir varlk
olduuna ikna olm utuk. Smrge devletinin kurum lan
srekli olarak kyllerin hayatna zorla girse de kyller
bunlarla, sanki bunlar -bazen hayrl, ou kez fkeli ve
tacizkr ve dier zamanlarda da zarar verici ve tehlikelidsal bir gcn faaliyetleriymi gibi baa karlard. Ayrca
kyl bilinci, bize gre sadece krsal kyllkle snrl de
ildi. yle ki kyl bilinci, ou ksa bir sre nce ehre
gm ve krsal balantlarn srdren sanayi ii ve e
hirli yoksullarn siyasal teamllerini bile nitelerdi. Bam
szlktan sonra smrge sonras cumhuriyette, tm Hindis
tanllara resm vatandalk hakknn verilm esine ramen
devlet ile kyllerin arasndaki ilikinin derinden dei11

mediini ileri srerdik. Kyl kitlesi resm halk kavram

iine dahil edilmi, ancak;devletin gnlk yaamna fiili
katlmdan uzak tutulmutu.
Lkin 1980lerde yeni b ir eyin ortaya kmaya balad
nn farkna vardm. Devlet kurum larnn kyl bilincine
dsal ve uzak olduu fikri! artk ikna edici deildi. Sadece
smrge sonras kalknm ac Hindistan devl-eti kyllerin
gnlk hayatna nfuz etraemiti; krsal kesimde yaayan
insanlarn kendileri de devleti-hem yaam koullarn geli
tirebilecekleri hem de talep ve ikyetlerini dillendirebilecekleri bir frsatlar kaynana evirmilerdi. O halde s
mrge sonras m odernitenin vaadi gerek mi olmutu?
Hindistan kyls m odern ulusal vatandala m sahip
oluyordu?

Hayr. H indistanda ortaya kmaya balayan smrge

sonras demokrasi teamlleri modernlemenin masum ma
salndan ok daha karm ak. Kyller ve dier m arjina
gruplar modern ynetimsel1teamller alma braklmlar
d, ancak zde vatandalar jolarak deil nfus gruplan ola
rak. ok daha salkl ve retken bir hayat yaamalar iin
gzetiliyor, destekleniyor ve cesaretlendiriliyorlard. Ancak
bunun mmkn olmas iin politikalarn nesnesi haline ge
tirilmeleri, nfusun saysz talepte bulunan ve saysz tevik
ve cezaya karlk veren farkl bileenleri olarak ele alnma
lan gerekiyor. Daha sonra bu:ynetim sel politikalar alan
nn, teamlleri sivil toplumun zde vatandalarnn teaml
lerinden tamamen farkl olan yeni bir siyaset alan atn
fark ettim . Bu yeni alana (biraz da kibirden tam olarak
mahrum olmayan bir ekilde ve kavramn liberal siyasal
kuram tarihi iindeki kullanm n dikkate alarak) siyasal
toplum adn verdim.

Bu form lasyonu yapmam byk lde Mic-hel Fou cau ltnun son dnem yazlarn okum am salad. Yine
12

de itiraf etmeliyim ki bu elinizdeki kitap, Avrupa ve Ku

zey Amerikavendstriyel kitle dem okrasilerindeki iktidar
team lleri analizlerini gnmz H indistannda ortaya
kmaya balayan idare ve siyaset biim lerini izah etmek
zere kullanan, Foucaultnun biraz arptlm bir oku
masdr. Bunu yapmak iin, Fou cau ltnun Bat'daki mo
dern iktidar' rejim inin tarihsel biim leri olarak ele ald
egemenlik, disiplin ve ynetim sellik arasndaki ilikilerin
yerlerini deitirdim, bazen de bu ilikileri tersine evir
dim. Sivil toplumla 'siyasal toplum arasnda yaptm ay
rmn standart bir Foucault okumasndan karlm as a
rtc olabilir.
Ancak bu durum, sadece smrge sonras tarihin zgn
lnden ileri gelmiyor. Eer bugn Bat Avrupa ve Kuzey
Amerikaya gelen yeni gmenler tarafndan ortaya atlan
idari meselelere baklrsa vatandalarla nfuslar arasndaki
veya sivil toplumla siyasal toplum arasndaki ayrmn bu
gnk Bat iin geeili olmad sonucuna varlamaz. Tm
hayatlarn Almanyada geiren ancak hl vatanda olarak
deil de misafir olarak snflandrlan yz binlerce Trki
yeli ii hakknda ne sylemeliyiz? Peki ABDde alan,
mlk edinen ve vergi jdeyen ama hl yasad olarak ni
telendirilen milyonlara ne olacak? Bu insanlar vatanda c? *il nfuslardr. Sivil toplumun bir paras olduklar iin de
il umutsuzca siyasal toplumun kaynaklarn kullanmaya
gayret ettikleri iin hayatta kalyorlar.

Bu kk kitabn kayglar; bugn artk, her zaman oldu

unun tersine, Dou ile Bat arasnda kpr olmak yerine
Avrupann kaplarndan ieriye Avrupann yaptalarndan
birisi olmak zere girmeye alan Trkiyeyi de bir para
ilgilendirebilir. Bugn! Trkiyenin gsterdii meydan oku
ma Avrupa modernitesinin, Aydnlanmadan bu yana srdrlegelen kurum ve teamllerini radikal bir biimde yeni
13

den ekillendirebilir. Trkiyeli okurlarmn bu makaleler

den,

dncelerini besleyecek bir takm eyler bulmasn

dan ok mutlu olacam.

Partha Chatterjee
Kalkta, 15 Haziran 2006

14

n g iliz c e

B a sk iya

nsz

Leonard Hastings Sch off A nsna dzenlenen konferans

Kasm 2 0 0 1 de gerekletirildi. Columbia niversitesi Se
m iner kom isyonuna, zellikle de Robert Belknapa beni
bu konferansa davet etm elerinden dolay m innettarm .
Benden nce tebli veren Columbia niversitesinin de
erli yelerini dinlemek gerekten bir onurdu. zellikle
Akeel Bilgrami, Nicholas Dirks, Edward Said ve Gayatri
Chakravorty Spivaka teblilerime yaptklar scak ve c
m ert giriten ve aralarnda birok rencim in de bulun
duu dinleyicilere, byk bir hevesle katldklar tartma
lardan dolay teekkr ederim. Teblilerimi yayma hazr
larken dinleyicilerin zihnimde uyandrd birok soruyu
dikkate aldm.
tiraf etmeliyim ki, New Yorkta ve bu teblilerin ncesin
de talihsiz dnyamzda meydana gelen olaylarn glgesinde
konumak bir para cesaret krcyd. Herhangi bir gsteri
li aydnlanma ya da dnyann iinden klmaz sorunlarna
mucizevi zmler vaat ettiimi syleyemem. Dinleyicilere
ve imdi de okurlarma sunmay umut ettiim ey dtnya15

nm birok yerindeki saysz insann enerji ve zlemlerini)

zerinde toplayan eyin -belki bulank ve belirsiz olan - bir
aklamasayd. Bu biroumuzun tand bir dnya deil vej
ben ierideki bir kimsenin imtiyazl bilgisine sahip oldu-j
um iddiasnda bulunmuyorum. Yazdklarmn byk biri
ksm iin ben de dardan bir gzlemciydim. Columbia ve
New Yorktan uzakta yaadm ve altm yln byk
bir blm dnda da bu dnya, uuruma girip ve grmez
den gelemeyeceim bir biimde varln ilan ediyor. Bu,
dnyann birok yerindeki halk siyasetinin dnyasyd. Bu
ras, bana gre, bugn siyasal modernitenin ekil verildii
yerdir. Bu dnyay bir nc Dnya gecekondu blgesi ya
da Arap soka olarak kstaha reddetmek hem aptalca
hem de sorumsuzca bir davran olur. Orada metropol ya
amnn medeni* etiketine kart bir siyaset var, ancak bu
siyaset taleplerinde srarc nk ilk olarak ok fazla sayda
insan kapsyor, ikinci olarak da belli bir amaca ynelik se
ferberliklerle liderliklere ak.

Madur siyasetinin hem kresel hem de yerel bir boyutu]

var. Ve her iki boyutunda da getiimiz yllar iinde nemli;
ve birbirleriyle ilikili deiimler oldu. Bu yzden kitaptaj
getiimiz yl iinde verdiim drt teblie de yer verdim]
Bu tebliler hem siyasal toplum kavraymn geni krese I
balam iine yerlemesine hem de halihazrdaki yerel ba
lamdaki siyasal liderliin olanak ve snrlarn gstermeye
yardmc olabilir. Bu tebliler ayrca ilgin bir perspektil
farkll da sunabilir - Bat! akademisi iinde siyasetten ko-j
numaktansa, Douda siyasetten konumak. Bu farklla
o kadar altm ki artk kein aktarma modellerinin bilin
cinde deilim. Kendi karm larn yapmalar iin bunu
okuyucularma brakyorum.

( * ) C ivil - .n .

16

Dnyann birok yerindeki siyasal toplum fikrinin zeri

ne birka yldrT'dnyorum. Elbette ki dnyann eitli
yerlerinde birok kiiyle yaptm tartmalardan fazlasyla
faydalandm. Teblilerin son hallerini yazmaya Berlin, W issenschaftskollegda 2001 ylnda baladm. Bu dncelerin
n ceki h alleri zerine Bangalore, K alk ta, C am bridge
(M assachusetts), Delhi, Haydarabad, stanbul, Katmandu,
Londra, Paris ve Taipeide yaptm fikir alverilerinden
de ok byk katklar saladm. Talal Asad, Carlos Forment, Mahmood Mamdani, David Scott ve benim iinde
bulunduum kk bir grup olarak ara sra biraraya gelip
birbirlerimizin almalar hakknda yaptmz tartmalar
da- ok tevik ediciydi. Bana yllarca entelektel yoldalk
eden Subaltern Studiesin yayn kurulundan m eslektalar
mn hepsine teekkr ederim. Her zamanki gibi, yln b
yk bir blm nde almalarm, yrttm yer olan,
Kalktadaki Sosyal Bilimler almalar Mer-kezindeki tm
meslektalarma dostluk ve destekleri iin minnettarm.
Columbia University Pressten, bu teblilerin yayma ha
zrlanmasnda verdikleri destek ve gsterdikleri anlaytan
dolay, Peter Dimock, Anne Routon ve Leslie Biallere te
ekkr ederim. Kitapta fotoraflarn kullanmama izin ve
ren Ahmed Ali, Dilip Banerjee, Bikash Bose, Sabuj Mukhopadhyay ve Chitrabani, Fr. P. J . Josep he de m innettarm .
Kalkta, Sosyal Bilim ler alm alar M erkezi arivinden
Abhijit Bhattacharya ve tm ktphane alanlar her za
man olduu gibi ok yardmseverlerdi; onlara da teekkr
lerimi sunarm.
P artha C hatterjee
Kalkta, 15 Mart 2003

17

BRNC

KISIM -

L e o n a rd H a s tin g s S c h o f f
S e m i n e r l e r i , 2001

BR

H eterojen Zamanda Ulus

I
lgilendiim mesele dnyann birok yerindeki halk siyase
tidir. Halk derken illa da belli bir kuramsal biim ya da i
leyii olan siyaseti kastetmiyorum. Tarifini yapacam siya
setin byk bir blmnn, her hkmetin yerine getirme
si beklenilen ilevlerin paras, haline gelmi modem yne
tim sistemlerinin ilev ve faaliyetleri tarafndan koulland
m neriyorum. Bu beklenti ve faaliyetlerin hkmetler ve
nfuslar arasnda belirli ilikiler retmi olduunu iddia
edeceim. Halk siyaseti bu ilikiler zerinden geliir ve bu
ilikiler tarafndan ekillenir. Dnyann birok yeri derken
neyi kastettiimin zamanla daha anlalr olacan umuyo
rum. Ancak genel anlamyla modern kapitalist demokrasi
nin kurum larnm evrim tarihi iinde dorudan katlm c
olarak yer almayan kesimleri kastediyorum. Modern kapi
talist dem okrasinin ise, geni anlamyla, modern Batya
karlk geldii dnlebilir. Fakat ileride iaret edeceim
zere, gnmz Bat toplumunda, modern Bat olarak bili
21

nen tarihsel varln paras olmayan geni kesimlerin varol

mas gibi, birok modern Bath-olmayan toplum iinde de
modern Bat, hatr saylr bir mevcudiyete sahiptir. Ancak
yine de halk siyaseti tanmlamam iinde yer alacak insanla
rn saysna dair kaba bir tahmin yaparsam, bu kavram dil
lendirmekle gnmz insanlnn drtte nden fazlas
nn siyasi hayatndan bahsettiimi belirtmek isterim.
Sosyal kuramn sivil toplum, devlet, vatandalk, hak, evrensel(ci) ballk ve tikel kim lik gibi bildik kavramlarm
burada bir kez daha ele alacam. Halk siyaseti dediim e
ye bakacak olsam da demokrasi sorusunu hesaba katmal
ym. Merceklerimi ortaya koyduktan ve sizi de onlarn iin
den bakmaya ikna ettikten sonra bu kavramlarn birou
size artk bildik gelmeyecektir. rnein, sivil toplum cema
atlerin avam yaamlarndan ayrtrlm, medeni zgrlk
ler ve rasyonel hukuk ile etraf rlm, modern sekinci
gruplarn kapal birlii olarak grnecektir. Vatandalk iki
farkl ekle brnecektir: Resmi ve gerek vatandalk. An
tik Yunandan. Machiavelli ve Marxa kadar alk olduu
muz, hkmedenler ile hkmedilenlerden bahsetmenin en
eski yolu yerine, yneten ve ynetilene dair bir eksende d
nmeye davet edeceim sizi. Kamu ynetimi almalar
nn son moda lafnn yani, ynetiimin, ynetenler tarafn
dan ya da onlar lehine kullanlan bilgi btn ile bir dizi
teknie karlk geldiini ileri sreceim. Demokrasinin bu
gn insanlar iin, insanlar tarafndan, insanlara ait bir y
netim biimi olmad zerinde srar edeceim. Bunun yeri
ne, demokrasi madur siyaseti olarak grlmelidir.
Kavramsal argmanlarm ikinci blmde aklayp detaylnclracam. Halkn siyaseti tartmam takdim etmek iin
dnyann birok yerindeki modern siyasetin kalbinde duran
bir ihtilaf belinileyerek tartmaya girmek istiyorum. Bu ihti
laf; din, rk, dil ya da kltr fark gzetmeksizin eit hak ve
22

bireysel zgrlklere dayanan sivil milliyetiliin evrensel

ideali ile aresizlik, geri kalmlk, tarihsel adaletsizlik ya da
saysz baka neden temelinde farkl gruplara gre farkllk
gsteren uygulamalar iin arda bulunan kltrel kimlikle
rin tikel talepleri arasndaki kartlktr. Bu kartln 20.
yzyl iinde gereklemi olan bir geiin belirtisi olarak or
taya ktn iddia ediyorum. Bu gei halk egemenlii fikri
ne dayal demokratik siyaset kavramndan, ynetimselliin
ekil verdii bir demokratik siyaset kavramna geitir.
Benedict Anderson, bugn bir klasik olan Hayali Cem aat
ler kitabnda, ulusun ii bo homojen zaman iinde yaad
n iddia ettiinde sivil milliyetiliin evrenselci fikrini tes
pit etmiti.1 Anderson, bunu yapmakla moderni tenin top
lumsal uzamn homojen ii bo zaman iine dalm ola
rak'tahayyl eden modern tarihsel dncenin halcim bir
kanadn takip ediyordu. Bir Marksist buna sermayenin za
man derdi herhalde. Anderson aka Walter Benjamiin
formlasyonunu benimsemiti. Geni isimsiz toplumsallk
larn sahip olduu maddi olanaklarn, gnlk gazetenin
okunm asnn ya da halka sevilen kurgusal karakterlerin
zel hayatlarnn takip edilmesinin e zamanl deneyimlenmesiyle kurulduunu gstermekte bu formlasyonu kul
lanmtr. Politik iktisadn fiyat, cret, piyasa, vb. kategori
lerinin gerekliinden sz etmemize imkn tanyan ite tam
da bu, homojen ii bo zaman iinde deneyimlenen eza
manllktr. Homojen ii bo zaman, sermayenin zamandr.
Etkinlik alan iindeki zgr dolam karsnda hibir di
renie imkn tanmaz. Bir engel ile karlatnda -serm aye-ncesine, modern-ncesine a it- baka bir zaman ile kar
latn tasavvur eder. Dolaysyla, sermaye (ya da moder1

B e n e d ict A n d erso n , Imcginec C om m u n icies: R ejlec tio n s an th e O rigin a n d S p r c a

o f N ationalism (L o n d ra: Verso, 1 9 8 3 ) (H a y a li C e m a a t le r , ev. sk e n d e r Savadr,

M etis Y ayn lar, 1 9 8 3 ).

23

nite) karsndaki btn direniler, insanln gemiinden'

gelen, insanlarn arkalarnda brakm olmalar gereken an
cak bir biimde brakamadklar eyler olarak anlalmakta-j
dr. Fakat bu bak as, sermayeyi (ya da moderniteyi) za-i
mann bir getirisi olarak tahayyl ederek, sadece direnileri
eski zamanlara ait ve geri kalm olarak etiketlemiyor. Ayr4
ca insanlarn neye inanabileceine ya da neyi umut edebile-j
ceine bakmakszn, sermaye ve modernite iin onlarn ni-j
hai zaferini gven altna alyor. nk zaman hibir du-i
rumda sabitlenemez, srekli ilerler.
!
Son kitab, Benzerliklerin H ayaleti'ndt* ^nderson Hayali;
C em aatler'deki analizini m illiyetilik ile etnisite siyasetinij
birbirinden ayrarak inceliyor. Anderson bunu, cemaatin mo-j
dem tahayylleri tarafndan! retilen iki tr dizisellii tehisj
ederek yapyor. lki uluslar, vatandalar, devrimciler, brok-j
ratlar, iiler, entelekteller; vb. gibi modern toplumsal d-j
ncenin gnlk evrenselliklerinin bal-olmayan dizisellii.!
Dieri ise nfusun, modern nfus saymlaryla seim sistem
lerinin yaratt snflarnn llebilir toplamlar gibi yne-j
timselliin bal diziselliidir. Bal-olmayan dizisellikler ti-l
pik bir biimde matbuat-kapitalizminin klasik aralar, yani
gazete ve roman, sayesinde hayal edilip aktarlmtr. Bunlar)
bireylere kendilerini, herkesin birbirini tand birliktelikler-j
den daha geni birlikteliklerin yesi olarak, bu tr birlikte-j
liklerin lehinde hareket etmeyi tercih edebilecek, geleneksel
teamllerce dayatlan snrlar siyasal tahayyl yetileriyle aa-j
bilecek kiiler olarak hayal letmeeri frsatn verir. Bal-ol-;
mayan dizisellikler potansiyel olarak zgrletiricidirler. Bu-j
nun tersine, bal dizisellikler ise tam saylar zerinden al-:
r. Bu, snflandrmann herjkategorisi iin bireyin kesirli biri
saydan ziyade sadece bir veya sfr olarak hesaplanabilecei,;

( * ) IT h e S p ec tre C o m p a r is o n : P o litics, Clturc a n d N a tio n ' Verso, 1 9 9 8 .]

24

anlamna gelir. Bu durumda bir kategori iindeki tm paral

ya da karma ballklar yok saylr. Bir kii sadece siyah veya
siyah-olmayan, Mslman veya Mslman-olmayan, kabile
ii veya kabile d olabilir, asla paral ya da balamsal bir
kategori olamaz. Bal dizisellikler, Andersona gre, kstla
yc ve belki de varolular gerei ihtilafldrlar. Bu dizisellik
ler etnik siyasetin aralarn retirler.
Anderson, milliyetiliin arta kalan mfiklii ile etnik
politikann dindirilememi tehlikesine dair ayrm iaretle
mek iin bal ve bal-olmayan dizisellik ayrmnn altn
izer. Aydnlanmann evrenselci eletirel dncesinde ah
laki ve asil olan korumaya ok istekli grnr. Su gtr
mez tarihsel ihtilaf ve deiim gerekleriyle karlatnda
ise, yapmak istedii ey, insan arzu ve deerlerinin eitlili
ini inkr etmeyen ya da bunlar nemsiz veya geici eyler
olarak bir kenara atmayan, bunun yerine, bunlar tam da
zerinde ykselecei gerek tarihsel temel olarak iine alp
btnleyen bir ahlaki evrenseli tasdik etmektir. Anderson,
20. yzyln ilerlemeci tarihselci gelenei iinde, evrenselcilik siyasetini yaadmz zamann ayrt edici zelliine ait
bir ey olarak grmtr. Kkeni endstriyel maddi mede
niyete dayanan, ksmen gnlk pratiklere aksetmi, kaina
tn dnyaya yeni bir yol aabilmek iin yer deitirdii, ola
anst b ir gezegensel yaylmadan, bu anlamda sadece mil
liyetilikten deil, olabildiince standartlam bir siyaset
kavramndan bahseder.2 Byle bir siyaset kavram dnya
nn tek- olarak anlalmasn gerektirir ki adna siyaset de
nen ortak faaliyetin her yerde varolageldii grlebilsin. Bu
kavramsallatrmann zaman kolayca uzama tercme etti
ini not etmeli ve bu noktada m odernitenin zaman-uzamndan sz etmeliyiz. Dolaysyla, bu anlamda, siyaset, mo2

B e n e d ic t A n d erson , Im a g in ed C om m u n U ics: R e jle d io n s on tle O rigin a n d Sprcacl

o f N a tio n a lis m (L ond ra: V erso, 1 9 8 3 ), s. 2 9 . .

25

dernitenin ii bo hom ojen zaman-uzamnda ikamet eder.

Ben buna katlmyorum. Bu tr bir modernite ya da ser
maye anlaynn tek-tarafl olduu iin yanl olduunu d
nyorum. Bu anlay modern hayatn zaman-uzammn sa
dece bir boyutuna bakmaktadr. nsanlar kendilerini sadece
ii bo homojen zamanda hayal edip, onun iinde yaam
yorlar. i bo homojen zaman sermayenin topik zaman
dr. Bu zaman, Andersonun bizi aina kld kimlik, ulus
olma, ilerleme vb. gibi tm tarihselci tahayylleri mmkn
klarak gemii, bugn ve gelecei bir doru zerinde bir
birine balar. Ancak bu zaman gerek uzamda bir yere sahip
deildir. O topiktir oysa modern hayatn gerek uzam he. terotopyay ierir. (Michel Foucaultnun kullanmna her za
man sadk kalmasam da bu kavram ondan dn aldm
belirtmeliyim.)3 Burada zaman heterojendir ve dzensiz bir
ekilde younlar. yle ki endstri iileri bile kapitalizmin
i disiplinini iselletirmezler; iin garip yan iselle tireler
bile bunu ayn ekilde yapmazlar. Bu durumu gz ard et
mek topya uruna gerei bir kenara atmaktr.
U lusun dnyevilik iindeki yerini tarif ederken Homi
Bhabha, ulus anlatsnn nasl ikili zamana ve tam da bun
dan tr kanlmaz bir ikirciklie yarkln tespit eder.
Bir yandan insanlar ulusal bir pedagojinin nesnesi haline
gelmilerdi nk tarihin beraberinde getirdii ilerlemeyle
birlikte onlar hep olmaya devam edecekler, ulusun akbeti
ni grm ek iin hibir zaman hazr olamayacaklard. te
yandan insanlarn birlii, yani ulusla kurduklar daimi z
delik, srekli vurgulanmak, yinelenmek ve icra edilmek
3

M ic h e l F o u c a u lt, D ifferen t S p a c e s , ed. Ja m e s D. F a u b io n , E s s c n tia l \Vorks o f

F ouccuit, c ik 2: A csiheL ics, M cclod, a n d E p is ta n o lo g y (i'Iev/ Y ork: Nevv Press,
.19 8 8 ), s. 1 7 5 -8 5 .

Hom .i B h a b h a , ''D isse m 'N a tio n ", N a tio n a n d N a r a t io n , ed . H o n i B h a b h a ,

(L o n d ra : R ou tled ge, 1 9 9 0 ), s. 2 9 1 - 3 2 2 .

26

zorundayd.4 Bu ikircikliin bir takm tezahrlerini gste

rip, bunlarn modern siyasetin kanlmaz bir vehesi oldu
unu ileri sreceim. Bu tezahrleri inkr etmek ise ya g
z kapal bir dindarlk ya da ulusa ikin hakimiyet yapsn
kabuldr.
Smrge sonras dnyadan, skk heterojen zamann
varln gsteren bir sr rnek verebilirim. Bu dnyada;
saygn gkbilimcilerinden onay almadklar iin bir i an
lamasn feshetmeyen endstri kapitalistlerine, uygun dini
trenlerle kutsanmam makinesine el srmeyen sanayi i
isine, liderlerinin yenilgisine kendilerini atee vererek yas
tutan sem enlere ya da kendi ailesinden kiileri iyi ilere
yerletirmekle ak ak vnen bakanlara rastlanabilir. Bu
durumu farkl zamanlarn -m odern zamanla modernlik n
cesi zam ann- birarada bulunmas olarak adlandrmak sa
dece Batl modernitenin topyaclm onaylamak olur. Ya
kn dnemde yaplan birok etnografik alma bu teki
zamanlarn m odernlik ncesi gemiten gnmze kadar
hayatta kalm olan zamanlar olmadklarm gsterdi: Bun
lar m odernitenin kendisiyle karlaldnda retilen yeni
zamanlard. O halde buna modernitenin heterojen zaman
denmeli. Tartmay tahrik etmek adna modern dnyann
byk ounluunun, Bat Avrupayla Kuzey Amerika dn
da kalan smrge sonras dnya iinde yaayacan da ek
leyeceim.
Sermayenin homojen zamannn topik boyutuyla ynetimselliin heterojen zaman tarafndan oluturulan gerek
uzam arasndaki tansiyonu ve bu tansiyonun ulusu hikye
etmeye alrken rettii etkileri biraz daha detayl olarak
tartmama izin verin.

27

II
Bhimrao Ramji Ambedkar (1891-1956), Columbia nivejsitesinin en dikkat eken rencilerinden birisiydi. Hindis
tan, Maharastramn parya* Mahar cemaati iinde dnyaya
gelip yksek eitim alabilmek, kariyeri iin kendisini yeti
tirmek adna byk engellerle mcadele etti. 1947 ylnda
Columbia niversitesi Siyaset Bilim inden doktorasn a l
m, hocas Jo h n Dewey ile Edwin Seligmanm zerindeki
etkisini her frsatta dile getirm itir.5 Ambedkar, Hindis*tanda -parya kastlarndan olan - ezilmi Dalit halklarnn
20. yzyldaki en nemli siyasi lideri olarak tannr. Siyasi
lider olarak, Dalitlerin mstakil siyasi temsili, Dalitlere y
nelik tercihli rezervasyon^veya eitim ve hkmet istih
damlarnda olumlu ayrmclk uygulanmas ve gerekirse din
deitirmeye -H indu dininden Budizme gem eye- varacak
derecede Dalitlerin kendi ayr kltrel kimliklerini ina et
meleri urunda cann diine takarak mcadele verdii iih
hem vg toplam hem de birok eletiri almtr. Ambed[kar, ayn zamanda, yukardan mdahalelerle modernlemeyi tevik eden devlet anlaynn sadk bir savunucusu ve
eit vatandalkla sekralizm gibi modern erdemlerin hujkuki koruyucusu olan Hint anayasasnn ba mimar olara|
da tannr. Yine de B. R. Ambedkarn entelektel ve siyasi
kariyerinde topik homojenlik ile gerek heterojenlik ara
sndaki o tansiyon hi dinmemitir.
Burada, bir yanda evrensel vatandaln dier yanda d
tikelci haklarn muhafaza edilmesi rakip taleplerinin mofdern bir siyaset uruna yaratt elikilere dikkati ekmek
am acyla Am bedkarm hayatndaki belli anlar zerind
--------------------------i
( * ) H in d ista n da d n ana k a sa n dnda kalan k astlara verilen isim - .n .
5

"A lu n n u s, A u th o r o f Ind ian C o n situ tio n H o n o red ," C o lu m b ia U n iversity Recorcl, 2 1 , n o . 9 (3 K asm , 1 9 9 5 ): 3.

28

odaklanacam. Asl sorumluluum ise hali hazrda bu e

likileri zebilerek herhangi bir ulus anlatsnn bulunma
dn gstermek olacaktr.
Ambedkar su katlmam bir modernistti. Bilime, tarihe,
rasyonaliteye, seklarizme ve her eyin tesinde insan akl
nn kendini gerekletirecei alan olarak modern devlete
inanrd. Yine de Dalit halklarndan bir entelektel olarak u
soruyla yzlemeden edemezdi: Hindistann szde kast sis
temi ierisinde belli bir toplumsal eitsizlik tarznn tatbik
edilmesinin ardndaki neden nedir? ki byk yaptnda,
Shudralar Kimdi [Who Were the Shudvas] (1946) ve ParyaIcrda [The Untouchables] (1948), Ambedkar paryalm z
gn tarihsel kkenini aryordu.6 Bu arayn, paryalm hatrlanamayacak kadar eski zamanlara kadar uzanmadm,
bilimsel olarak 1500 yldan fazla bir sreyi kapsamayan mu
ayyen bir tarihe sahip olduunu syleyerek sonulandrd.
Ambedkarn teorisinin inandrcl hakknda burada bir
yargya varmak yersizdir. Maksadmz asndan ok daha
ilgin olan ey Ambedkarn ortaya koyduu anlatnn yap
sdr. Ona gre, balangta, Brahmanlar, Shudralar ve par
yalar arasnda bir eitlik vard. Ayrca bu eitlik herhangi bir
m itolojik doa halinde deil, tm. Hint-Aryan kabilelerin
krda yaayan gebeler olduklar belirli bir tarihsel anda
mevcuttu. Sonra yerleik tarm dnemi ve vedic* kabilele
rin feda kltne dayal dinlerine kar, Budizm suretindeki,
tepki dini geldi. Bunu da, Bu distlerin siyasal yenilgisi,
Shudralarm hak kaybna uramas ve inek eti yiyen maraz
l adamlarn parya snfna srgn edilmesiyle sonulanan,
6

B . R . A m bedkar, W jo W ere the SJud ras? H ow T h e y C a m e to b e th e F o u r th V arna

in th e In d o-A ry a n S o c ie ty ( 1 9 4 6 ; yeni b a sk , B o m b a y : T h a c k e rs , 1 9 7 0 ) ; A m
b ed k ar, T h e U n tou c h ab les: \Vho W ere T h ey a n d W h y T h e y B e c a m e U n to u c h a b les
(Y en i D e lh i; A m ril B o o k C om pany, 1 9 4 8 ).

('') S a n s k r it e n in eski bir form u olan Vedas ile ya da esk i H in t k lt r y le ilik ili
- .n .

29

Brahmanlar ile Budisder arasndaki ihtilaf izledi. O halde,

kastlarn lavedilmesi iin verilen modern mcadele esasn
da, ulusun tarihteki asli durumuna, yani o ilk eitlie geri
dnn peine dmek anlamna geliyordu. Homojenliin
topik aray bylelikle tarihselletirildi. Ve karmza mo
dern milliyetiliin bildik bir tarihselci anlats kt.
Smrge ynetimselliin heterojen zaman tarafndan bu
anlatnn nasl kesintiye uratldn gstermek iin milli
yetiliin kurgusuna dnmeme izin verin.

III
Bengalli yazar Satinath Bhaduri (1906-1965) tarafndan ka
leme alnan Dlorai charitm anas (1949-51) Hint milliyetili
i zerine yazlan en nemli modernist romanlardan birisi
dir.7 Rom an, epik anlat Ramanm 16. yzylda aziz-air
Tulsidas (1 5 3 2 -1 6 2 3 ) tarafndan Hinte yazlan versiyonu
Ram charitm anasla rtmesi gzetilerek kurgulanmtr.
Bu anlatya gre rnek alnmas gereken hayat ve davran
laryla efsanevi kraln yeryznn en mkemmel krallm
kurm as beklenilir. Tulsidasm Ramayanas Hindistann
Hinte konuulan geni blgelerinde en ok bilinen, gn
lk dile kast, snf ve mezheplere dayal blnmeleri apraz
kesen ahlaki bir sylem salayan, edebi almadr. Ayrca,
bu almann Brahmani kltrel deerlerin kuzey Hindis
tanda yaygnlamasn salayan en gl aralardan birisi
olduu da sylenir. Satinath Bhadurainin bu destann mo
dernist yeniden anlatsnn ayrt edici zellii ise, anlatdaki
kahramann, Dhorainin, aa kastlardan geliyor olmasdr.
7

S a tin a th B h a d u ri, D lo ra i c im ritn a a s ( c i l t 1, 1 9 4 9 ; c ilt 2 , 1 9 5 1 ) , S t a in a t h

gran th ab ali, c ilt 2 , ed. S a n k h a G h o sh v e N irm aly a A charya (K alk ta: Sig n et,
1 9 7 3 ), s. 1 -2 9 6 .

30

'

Dhorai kuzey Biharclan bir Tatmadir (blgenin ismi Purneadr ancak 'Satinath buraya Jirania hayali ismini verir)
Tatmalar tarmla uraan bir grup deildir bunun yerine a
tlar sap ya da sazlar ile kaplamak ve kuyu kazmakla ura
rlar. Dhorai ocukken babas lr, annesi yeniden evlen
mek ister ve Dhoraiyi kyn mbarek zat Bauka Bavvann
vekaletine verir. Dhorai Sadhuyla* beraber elinde dilenci
kasesiyle, efsanevi kral Rama ve onun kusursuz krall
hakknda arklar syleyerek, kap kap gezerek byr.
Dhorainin zihinsel dnyas mitsel zamanda olgunlamtr.
Hi okula gitmemitir ama iyi biliyordur ki Ramayanay
okuyabilen kimseler erdemin ve toplumsal otoritenin b
yk zatlardrlar. Yaa byk olanlar -etrafndakiler- el
bette ki hkmetten, mahkemelerden, polisten haberdar
drlar. Memurlarn bahelerinde, mutfaklarnda alanlar
blge yargcnn blge kurul bakanmdan ne zaman ik
yeti olduunu ya da mutfakta alan hizmetinin akam
lar polis memurunun kulbesinde gerekenden fazla vakit
geirdiini anlatabilirler. Yine de onlarn, uzun sreli dene
yimlerle mkemmelletirdikleri, hayatta kalma stratejileri
hkmet ve hkmetin prosedrleriyle ilikiye gemekten
imtina eder. Bir seferinde, kan davas sebebiyle, Dhangarlarn kald kk komu kyden birileri Bauka Bawanm
kulbesini atee verir. Polis soruturma iin gelir ve olaym
tek grg tan Dhoraiden grdklerini anlatmasn ister.
Dhorai tam konuacakken Bauka Bawa ile gz gze gelir.
Bawann gzleri adeta ona konuma demektedir. Bunlar
polis, bir saate kadar buradan gidecekler. Dhangarlar bizim
komumuz, onlarla beraber yaamak zorundayz. Dhorai
durumu anlar ve polise hibir ey grmediini, kulbeyi ki
min atee verdiini bilmediini syler.

( * ) H in d u in a n cn a gre zev k, g ve z e n g in lik te n vazg em i kii, zah it - .n .

Bir gn, Dhorai Ganhi Bavvamn bahsini duyar. Sylenidiine gre Ganhi Bawa onlarn Bauka Bawas mdan ya da
bildikleri herhangi baka bir Bawada ok daha yce bij:
zattr yle ki neredeyse Lord Rama kadar ycedir. Duy|duklarma gre Ganhi Bawa et ve balk yemez, hi evlen
m em itir ve plak gezer. evredeki en iyi eitim li kii
olan Bengalli retm en bile Ganhi Bawam n m ridi ol
mutur. ok gemeden Ganhi Bawann grntsnn bir
bal kabann zerine dt fark edilir. Byk bir enlik
eliinde, mucizevi bal kaba kyn tapmana yerletiril
lir ve lkenin en yce zatna adaklar adanmaya balanr;
Tatm alar G anhi Bawann ok yce b ir ruh ldnde,
hemfikirdirler yle ki Mslmanlar bile et ve soan yeme
meye ant ier; kim senin ayk grm edii kyn aman;
bundan byle sadece en hafif ikileri ieceine ve afyon
dan da uzak duracana yem in etmitir. Belli bir zaman
sonra, birka kyl Ganhi'Bav/ay grmek iin ehre ka
dar tm yolu teper; geri geldiklerinde ise cokularn kay-j
betmilerdir. Byk kalabalklar muhterem zat yakndan
grm elerine engel olm utur ancak grdkleri ey onlar
iin yeterince tuhaftr zaten. Ganhi Bawa ehirdeki ssl
avukat ve retmenler gibi gzlk takyordur! Kim bug
ne kadar gzlk takan mbarek bir zat grmtr ki? Vei
.sonunda bir iki kii Bawantn sahtekr olabileceini dil-j
lendirir.

Satinatl Bhadurinin 20. yzyln ilk on yllarnda Dhorainin Tatmalar arasnda geen genlik yllarm en ince ay
rntsna kadar, ustaca anlatt hikyesi smrge idaresinin
ve kuzey Hindistandaki milliyeti hareketin samimi bir et-j
ografyas olarak da okunabilir. Shahid Aminin almala
rndan, Mahatma Gandinin' Hindistan kylleri arasndaki
otoritesini, onun mucizevi gleri hakkndaki hikyelerle,!
taraftarlarnn ve kartlarnn farkl kaderleriyle "ilgili dedi
32

kodulara borlu olduunu ya da ICongrenin* programyla

birlikte hareketin hedeflerinin, krsal blgelere mitsel dil ile
yaygn din dil zerinden aktarldm biliyoruz.8 Gandi' ve
onun 1 9 2 0 lerle 1 9 3 0 larda ynettii hareketler Hindis
tanda kentlerde ve kylerde yaayan milyonlarca insan
birbirine balayan bir dizi ortak hadise olarak grlse de
bu ortak hadiseler ortak bir deneyim yaratamamtr. nsan
lar, tarihilerin ayn byk hadiseler diye tarif ettii eylere
itirak etmi olsalar bile yine de bu hadiseler farkl alglan
m, farkl alglaylar farkl dillerde hikye edilip ok farkl
yaam dnyalarnda ikame edilmitir. Ulus, bu hadiseler
zerinden meydana getirilmi olsa bile, sadece heterojen
zamanda varoldu.
Elbette ki buna, ulusun gerekte bir soyutlama olduunu
ya da Ben Andersonm mehur ettii laf kullanrsak sadece
bir muhayyel cemaat olduunu syleyerek kar klabilir. Dolaysyla homojen zamandaymasna srklenen bu
ideal ve ii bo kurgunun yani ulusun ii, kendi somut ma
hallerinde farkllklarn koruyan ancak bunun yannda
ulusal vatandaln bal-olmayan dizisel liginin elemanlar
da olabilen, m uhtelif insan gruplarnca trl ierikler ile
doldurulabilir. Kukusuz ki bu tm milliyetilerin hayali
dir. Purnea blgesi Kongre rgt iinde nde gelenlerden
birisi olan Satinath Bhuduri de bu hayali paylayordu. Ka
rakterlerinin gndelik yaamlar asndan ne kadar dar ve
tikelci olduunun farkndayd. Karakterleri hl ulusal va
tandalar'deildi fakat o bunun deieceine inanyordu.
Alakgnll Tatmalarla Dhangarlarn bile harekete gee( * ) H in d ista n U lusal K o n g resi, K ongre P artisi o la ra k da bilin ir, 1 8 8 5 'te k u ru lm u
o la n parti H in d istan n k u rtu lu m ca d elesin d e n c rol oyn am ve b a m
sz lk ta n so n ra lk ed ek i e n etk in siyasal partisi o lm u tu r - .n .
8

Sh a h id A m in , G an d h i as M a h a m a ", S u b a k tn Studies HI, ed. R an aj Gv.ha

(D e lli: O xford U n iversity Press, 1 9 3 4 ), s. l - o l . ; Ami n, E vcl, M clap lo; M-sm o y : C lunri C h u u a 1 9 2 2 -1 9 9 2 (D elh i: O xfo rd U n iv ersity Press, 1 9 9 5 ).

eklerini grm t. Kahram an Dhorai, Tatmalar yerel

Brahnanlara kar koymaya, kutsal kua kuanmaya a
rmt - ki sekinlerin tahakkm zerine yaplan sert
mnakaalarn, ounlukla iddet ieren mcadelelerin ve
madun direnilerinin imledii, sosyolog M. N. Srinivasm
adna Sanskritizasyon dedii ey, tarihi David Hardimanm
gsterdii zere zamanla tm Hindistana yaylacakt.9 Satinathm anlatsnda, kast.ile cemaat dzenine dayal hk
met snflandrmalar hi eksik olmamtr. Efsanevi Prens
Ramanrn hayat hikyesine yapm olduu bilinli ima iin
de Satinath, kahraman Dhoraiyi kendi akrabalan tarafn
dan planlanan hain bir komplonun iine iter. Dhorai kars
nn Dhangar kynden Hristiyan bir adam ile irtibatta olduundan phelenir. Ve ky terk edip srgne gider.
Baka bir kyde, farkl cemaatler arasnda hayatm srdr
meye balar. Dhorai, kklerinden sklmtr, evinin sl
ndan koparlm ve dnyaya frlatlmtr. zerinden, ko
ca kanlar sollayan motorlu arabalarn, kamyonlarn ge
tii elikten ina edilmi yeni yollar onun hayal ufkunu
aar. Yol nerede balyor?, Nerede bitiyor? [Dhorai] bilmi
yordu r. Belki de hi kimse bikriiyordur. Baz arabalar msr
la ykl, bazlar davaclar blge mahkemesine gtryor,
dierleri ise hastaneye hasta tayor. Aklnda izler belirdi
Dhovainn, lkenin enginlii denen eyi telkin eden iz
ler."10 Ulus vcuda geliyor. Satinath kahramann vaat edil
mi hedefe doru destans bir yolculua uurluyor ki bu
hedef krallk deildir: nk artk Ramamn efsanevi za
mannda deillerdir, tam tersine bu hedef vatandalktr.

M . N. Svinivas, S o c ia l Cim gc in M ocm In d ia (B erk eley : U n iversity o f C a lifo rr.ia Press, 3 6 ) ; D avid H ardim an, The Cuming o j the D evi: A d iv a si A ss c r iio n in
V'MtfiT; Sdifi (D elh i: O x fo rd U n iv ersity P ress, 1 9 S 7 ) .

10

D h o r a i dii'icncs, s. 7 0 .

IV
Ambedkarm eit vatandalk ryas, hkmetin snflandr
malaryla da uramak zorundayd. Paryalarn Hindistanda
kar karya kald temsil problemini 1920lerde dillendir
meye balamtr: Temsil hakkyla devlet memuru olabil
me hakk vatandal meydana getiren iki en nemli hak
tr. Mamafih paryalarn dlanml onlar bu haklardan
al koymaktadr... onlar [paryalar] sadece paryalar tarafn
dan temsil edilebilirler. Tm vatandalarn genel temsili,
paryalarn zel gereksinimleri karsnda ie yaramayacak
tr, nk hakim kastlar arasndaki nyarglarla yerleik
pratikleri gz nne aldmzda hakim kastlarn hukuku
nun paryalar zgrletirmek iin kullanmasn dnme
miz iin geriye hibir nedenimiz kalmaz. Yksek kastlar
dan gelen kimselerin oluturduu bir yasama meclisi top
lumdan dlamay kaldran, kastlar-aras evlilie izin veren,
kamuya ait sokaklarn, tapmaklarn, okullarn... kullanm
zerindeki yasa ilga eden bir kanunu karmaz. kara
maz deil, bilhassa karmaz.11
. Yine de paryalarn temsili iin bir takm hususi ihtiyala
rn giderilecei belli yollar mevcuttu. Bu yollarn birouna
smrge dneminde bavuruldu. Bunlardan biri alt kastla
rn karlarnn siyasal olarak hakim olan st kastlara kar
sm rge m em urlar tarafndan korunm as ya da parya
gruplarndan mmtaz kiilerin smrge hkmeti tarafn
dan paryalarn temsilcisi olarak hizmet etmeleri amacyla
tayin edilmesidir. Dier bir yol ise yasama meclisinde belli
sayda sand.alyeyi aa kastlardan gelen adaylar iin ayr
makt. Baka bir yol da kendi temsilcilerini seebilmeleri
iin sadece aa kastlardan gelen semenlerin yer ald ay11. Zikvedildii kaynak, G ail O m vedt, D lils ccui th e e m o c r a lic levokio: D: A ::b c d la r and th e Dcltt M ovem cl in C o lo n ia l In d ia (Yeni D elhi: Sage, 1 9 9 4 ), s. 146.

35

Ulusun tek ve blnm ez olduunu iddia eden Gandi ve

Kongre, Mslmanlarn aznlk olduunu oktan kabul et
miti. Peki ya, paryalar? Onlar Hinduizme ikin bir sorunu
tekil ediyorlard. Farkna varlmadan Hindistann homo
jenlii Hindularm homojenliine denk hale gelmiti. Paryalm ortadan kaldrlmas toplumsal reformla ya da gerekir
se hukukla halledilebilecek pedagojik bir grevedn
mt. Ancak Hindular arasnda kasta dayal eitsizlik ne
ngiliz yneticiler ne de M slman aznlk nnde icra
edilmiti. Bir dzlemde zlen homojenlik baka bir dz
lemde yeniden kuruluyordu. Bir noktada durdurulamaz
olan heterojenlik, dier noktada iddetle bastrlmt.
Bu esnada, yani 1930larda, kurgu kahramanmz Dhorai
milliyetilik talimine devam ediyordu. Kendisini kklerine
balayan zincirleri gevetmiti. Serbest kalan ayaklan onu
baka bir kye gtrd ve orada, yanc ve iilerin olutur
duu alt bir kast olan Koerier arasnda yeni bir hayata ba
lad. Ky hayatnn gereklerini, Rajput toprak aalarn,
Koeri yarclarn, Santal toprak iilerini, pirin, jt, ttn,
msr bitkilerini, tefecileri ve tccarlar tanmaya balad.
Ocak 1934te Bihar tarihinin en iddetli depremiyle sarsld.
Hkmet grevlileri hasar raporu hazrlamak zere blgeye
geldiler, onlarla birlikte Kongrede milliyeti gnlller de
gelmiti. Bir yl akn bir sm boyunca Koerier kendileri
ne devlet yardm yaplacan iitiyorlard. Sonra hasar
raporunun, kurutulm u am ur ve sazlklardan yaplm
olan kulbelerinin Koerier (tarafndan kolaylkla onarabile
cei ancak toprak aalarnn briketlerden ina edilen evleri
nin ok daha ciddi hasarlar grd tespitinde bulunduu
nu rendiler. Dolaysyla rapor devlet yardmnn byk!
bir ksmnn Rajputlara verilmesini salk veriyordu.
Bylelikle Dhorainin eitiminde yeni bir dnem balad:
Bengalli avukatlarla Rajput1toprak aalarnn ok ksa bir'
40

sre iinde Mahatmanm en nemli takipileri haline gel

diklerinin farkna varmt. Yine de eski istismarclarn, ulu
sal zgrln yeni habercileri olmas bile Mahatmaya du
yulan hayranl glgelernemi. Bir gn kye Mahatmanm
m ektuplarn tayan bir gnll geldi. Koerilere Mahatmaya her mektup iin onlarn .da bir cevap mektubu gn
dermeleri gerektiini syledi. Hayr, hayr! Elbette ki pul
iin deme yapmak zorunda deillerdi. Yapmalar gereken
ey kendilerine mektup verecek olan memurun yanna git
mek ve o mektubu Mahatmajinin posta kutusuna atmakt.
Tabii ki dikkat etmeleri gereken bir ey vard: Renklilerden
birini deil beyaz olan mektubu alp posta kutusuna ata
caklard. Bu mektuba oy" deniyordu. Gnll Dhoraiyi
tembihliyordu: Senin adm Dhorai Koeri, baban Kirtu I<oeri. Memura bunlar sylemeyi unutma! Senin baban Kirtu
Koeri. Dhorai syledii gibi yapt.
Oy kabininin iinde, Dhorai ellerini kavuturmu beyaz
kutunun nnde duruyordu ve mektubu att. Ramann
kralln ina etmek gibi yce bir grevde kendisinin k
k de olsa katkda bulunmasna imkn tanyan Mahamaji
ve Kongrenin gnderdii gnll iin dua etti. Ancak eer
yapabilseydi, Mahatmaya mektubu kendisi yazmak isterdi.
Tm bu insanlarniayn anda Mahatmaya mektup yazm
olduklarn hayal edin. Tatrhatuli, Jirania, ... Dhorai, ... g
nll ,... hepsi ayn eyi istiyorlard. Hepsi ayn mektubu
gndermilerdi. Hkmet, memurlar, polis, toprak aalan,
... hepsi onlara karydlar. Farkl kastlardan geliyorlard
ama birbirlerine hi olmadklar kadar yaknlamlard...
Adeta bir rmcek ayla birbirlerine balanmlard; sicim
o kadar inceydi ki ucunu bir an olsun brakrlarsa kopup
gidecekti. Gerekte'bu an hemen orada olduunu syle
mek de gt. Ancak bir esintide hafife salnd zaman,
41

sabahlan i damlalarn tutuu zaman, ya da gne kla

rn anszn zerinden yanstt zaman sadece bir anla s
nrl olsa da rm cek an grebilirdiniz. Buras Rmjinin
lkesiydi ve o lkenin zerinde ince an ren ise onun
yeryzndeki grngs (avatar - .n .) M ahatmaji idi...
Hey, Kabinin iinde ne halt ediyorsun? M em urun sesi
Dhorainin hlyasn bld. Ve Dhorai kabinden kt.15

Oy vermek vatandaln en nemli anonim icrasdr. Bel

ki de bu yzden bu riteli baka birisini taklit ederek yeri
ne getirmek Dhoraiyi o kadar rahatsz etmemiti. Ancak bu
yalnzca ulus iinde kimin kimi temsil ettii sorusunun s
tn rtm oldu. Koeriler Mahatmaya gnlden inanarak
oy vermi olsalar da yllar boyu mcadele ettikleri Rajput
toprak aasnn Kongrenin desteiyle blge kurulu bakan
seildiinin farkna varmalarnn nne geildi. Duydukla
rna gre M ahatmajinin adamlar artk bakan olmulard,
ancak hl yeni bir yol yaplacaksa o yolun da Rajput evle
rinin yanndan geeceini herkes ad gibi biliyordu.
. Dhorai, Ramayanann bir kopyasn satn almt. Bir gn
okumay reneceine dair kendi kendisine sz verdi. Mahatmanm Ingilizler tarafndan tutukland haberiyle Rama
krallna gei kesintiye uratlmt. Bu son mcadeleydi,
Mahatma ilan edilmiti. Artk Mahatmajinin gerek takip
ileri onun ordusuna katlmalydlar. Evet, bu bir orduydu.
Zorbalara kar harekete gemeliydiler, tutuklanmay bekle
nmeyeceklerdi. Dhorai, 1942 ylnda Hindistandan Elinizi
ekin Hareketine* katld. Bu hibir savaa benzemeyen
bir savat, gnlllerin dedii zere bu bir devrimdi. Polis
karakolunu basp atee verdiler. Sabaha kalmadan blge
yargc, polis efi ve dier st dzey grevliler kat. Bu Ma1 5 D h o ra i, s. 2 2 2 -3 .
( * ) Qui In d ia M ov em en t - .n .

42

hatmajinin zaferiydi; bu devrimin zaferiydi! Blge bam

szlm kazand' Onlar artk zgrdler.
Ancak zgrlkleri uzun srmedi. Haftalar sonra kam
yon ve silahlarla askerler geldi. Gmllerle birlikte Dhorai
de ormana sakland. O artk aranan birisiydi, bir isyancyd.
Ama onlarn hepsi, yani Mahatmajinin askerlerinin hepsi
aranyordu. Ormanda aralarnda tuhaf bir eitlik vard.
Hepsi Gandi, Jawahar, Patel ve Azad gibi takma isimler kul
lanyordu. Onlar ulusun temsilcilerinin saysz isimsiz ernekleriydiler. Ancak ulusun gnlk hayatnn dna itil
milerdi. Biraz zaman sonra Ingilizlerin Alman ve Japonlar
karsnda sava kazandklarnn, Kongre liderlerinin ksa
bir sre iinde salverileceklerinin ve tm devrimcilerin tes
lim olmas gerektiinin haberi geldi. Teslim olmak? Yarg
lanmak ve hapse girmek? Kim bilir belki aslmak? Dhorainin birlii teslim olmamaya karar verdi.

V
Mart 1 9 4 0 ta ulusal dzeyde M slm an Ligi, H indistan
iinde iktidarn devriyle ilgili herhangi bir anayasal tasarda
Mslman ounluun yaad komu blgelerin otonom
ve egemen bamsz eyaletlere dntrlmesini ieren bir
dzenleme talebini ne srd. Buna Pakistan zm den
di. Kongre bu plana kar kt. Birka ay sonra, Aralk
1940ta Ambedkar, zmle ilgili lehte ve aleyhte olan nok
talar ayrntl olarak tartt, Pakistan y a da H indistann
Taksimi [Pakistan or Partition of India] isimli kaln bir ki
tap yazd.15 Ambedkarm yazdklarnn yeniden ilgi ekme
ye balad bugn bile bu kitabn nadiren dile getirilmesi
1 6 B. R. A m bed k ar, P a k is ta n o r th e P a r titio n o f In d ia (k in c i b a sk , B o m b a y : T h a c ker, 1 9 4 5 ).

43

artcdr.17 Bir siyaset analizcisi olarak stn yetenekle- (

riyle hayret verici ngr yetisini gstermenin dnda bu!
metin, Ambedkarm kendi siyasetinde sklkla dillendirdii
iki ayakl talebi, yani ulus iinde evrensel ve eit vatanda
lk iin verilen mcadelenin ilerletilmesiyle siyasal yap
iinde, dk kastlar* iin zel temsiliyetin korunmas tale
bini en retken bir biimde ele ald metnidir.
K i t a p diyaloga dayal yapsyla sokratik bir slup arz
eder. nce Pakistann oluumundan yana olan Mslman
larn iddialarn, mmkn 'olan en gl ifade biimiyle,
sunar, ardndan Pakistana k^r. olan Hindu iddialarn sra
lar ve sonrasnda da eer taksim gereklemezse Mslm'anlar ve Hindular iin gndeme gelebilecek alternatifler
den bahseder. Asl ilgi ekici olan, paryalarn tescillenmeyen temsilcisi olarak mbedkarm tartmada olabildiince
tarafsz bir konum almaya almasdr, tartma nasl so
nulanrsa sonulansn onun herhangi bir kar yoktur, ne
Mslman ne de Hindu tarafmdandr. Onun ilgilendii ey
kart iddialar karlatrmak ve kendisine gre en gereki
zm salk vermektir. Lkin, tabii ki, bu sadece bir anlat
stratejisiydi. Ambedkarn bu sorun iinde byk bir kar
olduunu biliyoruz. Kendisiiin en nemli mesele Hindis
tan paryalar iin taksimin daha iyi olup olmayacayd. P a
kistan y a da H indistann Taksim inin nemi Ambedkarm
gereki siyasetin somut laflaryla ulus olma halinin topik
iddialarn deerlendirmesinden ileri gelir.
ki tarafn da iddialarn iriceden inceye tahlil ettikten
sonra Ambedkar taksimin hem Mslmanlar hem de Hindular iin daha hayrl olaca sonucuna ular. Bu sav doi
__________________
j
1 7 Siyasi a d a n tasd ik ed ilm i u c a h illik ve n yarg rn ek le ri h aricin d e , A run

Shouvie., \Vovshipping F a h c G o d s : A m b e d k a r a n d th e F a c ts W h ic h H avc B ce

E r a s c d (Y eni D elh i: ASA P u b lic a lio n s, 1 9 9 7 ).

(* ) D epressed Ccstes - .n.

44

rulayan kantlar, taksim karsnda deerlendirilebilecek al

ternatifler zerine dnd zaman ortaya kar: Ingiliz
idaresinden kurtulmu birleik ve bamsz bir Hindistan
nasl ynetilir? Kanlmaz olarak Hindu ounluun ha
kim olaca tek bir merkezi hkmet fikrine Mslmanla
rn itirazlarn gz nnde bulundurursak taksimin gerek
lememesi durumunda Hindistan, iktidarn blgesel hk
metlere devredildii zayf bir merkezi hkmetle idare edi
lecekti. Bu, hayat belirtisi gstermeyen hastalkl bir dev
let olacakt. Husumet ve karlkl gvensizlik varolmaya
devam edecekti: Pakistan gmmek ile Pakistann hayale
tini gmmek ayn eyler deildi.18 Kald ki Hindistann si
lahl kuvvetleri sorunu da vard. Kitabnn uzun bir bl
mnde Ambedkar smrge idaresinin can daman zerine
eiliyor ve, sanki hakknda konuulmamas iin gizli bir
anlama olan bir konuyu, Britanya Hindistan ordusunun
etnik, din ve dilsel cemaatlere dayal yapsn tartyordu.
Ambedkar Hindistan ordusunun neredeyse yzde altmn
Pencap blgesinden, kuzey-bat snr blgelerinden ve Ke
mirden gelenlerin oluturduu ve bunlarn da yandan faz
lasnn M slm an olduu tespitinde bulunur. O halde,
Mslmanlarn gven duymadklar zayf bir merkezi h
kmet bu askerlere komuta edebilecek miydi? te yandan
yeni hkmet ordunun cemaatsel yapsnda deiiklik mi
yapmalyd; peki bu deiiklik Mslmanlar ve kuzey-batllarca tepki gstermeksizin kabul edilebilir miydi?19
Hakkaniyetli bir deerlendirme yapldnda, yeni Pakis
tan devleti homojen bir devlet olabilirdi. Pencap ve Bengal
blgelerinin snrlar, srasyla Pakistan ve Hindistana ba
lanabilecek, grece homojen Mslman ve Hindu nahiyele

18 PahisLan, s. vii.
.19 P alistan , s. 5 5 -8 7 .

45

ri oluturmak zere yeniden izilebilirdi. Kimsenin taksim

den bahsetmedii bir dnemde, Ambedkar, Hindularla Sihlerin Mslmanlar iin zel olarak kurulmu bir lkede ya
amaya raz gelmeyeceklerini ngrmt. Hindu nfusu
nun seyrek olduu kuzey-bat snr blgesiyle Sind blgesi
iin tek gereki zm Trkiye, Yunanistan ve Bulgaristan
arasndaki gibi bir nfus mbadelesiydi. Ortaya kacak
olan Hindistan ya da Hindustan homojen olamayacakt, yi
ne bir karm olacakt. Fakat aznlk sorunu ok daha akla
uygun bir biimde ele alnm olacakt. Bana gre, Pakis
tan Hindustan iindeki cemaarsel sorunlar tamamen z
mese de bu sorunlar en aza indirecek, sorunlarn ehemmi
yetini azaltacak ve barl bir zm ok daha mmkn
klacaktr.20
Reel-politik mantk silsilesi ierisinde Ambedkar te bi
rinden fazlasnn Mslman olduu birleik bir Hindistan
iinde Hindu egemenliinin ok ciddi bir tehdit oluturdu
unu gsterir. Byle bir devlet iinde ounluun zorbal
ndan korkan Mslmanlar, Mslman Ligi gibi bir Ms
lman partisinde rgtlenecekler ve bunu yapmakla Hindu
R aj*m kendine hedef edinen partilerin ykseliine imkn
tanyacaklard. Dier taraftan taksimle beraber ise Hindis
tandaki Mslmanlar kk ve dank bir aznlk haline
g elecekler; ister istem ez farkl toplum sal ve ekonom ik
programlar neren siyasal partiler arasnda dalacaklard.
Bylelikle, Hindu M ahasabha** gibi bir siyasal partinin ya
amas iin geriye ok kk bir alan braklacak, bu ve bu
na benzer partiler de zamanla ortadan kaybolacakt. Hindu
toplum unun aa kastlar da vatandalk haklaryla top
20

P ak istan , s. 1 0 3 .

(*)

H k m d ar, h k m d a rlk ya da im p arato rlu k an lam n a gelir - .n .

( * * } Alilil Dlaraiiyc Hindu M a la s a b la , H in d istan U lusal K cn g re siy ie M sl m an

L ig i'n e k a r k u ru lm u H in du m illiy etisi b ir g L -- .n .

46

lumsal itibarlar urana Hindu yukar kastlaryla mcadele

ederken Mslman aznlkla ortak amac gdeceklerdi.21
1940larm speklasyonlara ak ortam iinde ender tutar
l argmanlardan olsalar da Ambedkarm Hindistann taksi
mi lehinde ve aleyhinde ele ald argmanlarn art ve eksi
lerini deerlendirmek iin vakit harcamayacaz. Sadece ar
gmanlarn dayandrd temeli vurgulamak istiyorum.
Ambedkar evrensel ve eit vatandalk ilkesinin farkndadr
ve bal-olmayan diziselliin ahlaki nemini btnyle ka
bul eder. Dier taraftan evrensellik slogannn genellikle va
rolan eitsizliklerin kalc hale gelmesinin stn rtt
nn de farkndadr. Demokratik ulus siyaseti ok daha sa
lam temellere dayanan bir eitlii temin edebilir ancak bu
nun iin dar olanaklar iinde yaayanlarn siyasal yapdaki
azami temsiliyetini garanti altna almas gerekir. Bu durum
da bal diziselliklerin, yani snflarn, cemaatlerin, etnik ve
dier gruplarn stratejik siyaseti kanlmazdr. Bu yolla ho
mojenlik bir kenara braklm olmaz, tam tersine bu siyaset
belli balamlarda yola gelmez heterojenlik sorununa getiri
lebilecek taksim gibi stratejik zmlerin ipucunu verebilir.
te yandan evrenselci milliyetiliin topik iddialarndan
farkl olarak heterojenlik siyaseti tm zamanlara ve tm in
sanlara hitap edebilecek bir genel forml ortaya atamaz:
Onun zmleri her zaman stratejik, balamsa!, tarihsel ola
rak zgl ve bu yzden de geicidir.
Son olarak Andersonun milliyetilik ile etnisite siyaseti
arasnda yapt ayrma geri dnmeme izin verin. Anderson ynetimselliin bal diziselliinin tam da etnisite si
yasetinin beslenebilecei bir cemaat hissiyatn yaratabile
ceini kabul eder. Fakat bu hissiyatn aldatc olduunu
dnr. Gerek ve muhayyel nls saymlarnda kapita-

21 P a k ista n , s. 3 5 2 -5 S

47

Nfus ve Siyasal Toplum

I
Aydnlanma modernitesinin vaadlerinin, ulusun evrensel
siyasi emelleriyle kol kola girdii geleneksel an, elbette ki
Fransz devrimidir. Bugn'neredeyse evrensel bir doru
gibi alglanan, en ksa ifade ediliiyle, insanlarn ulusla,
ayn zamanda, ulusun da devletle zdeletii an olarak,
bu an getiimiz iki yzyl boyunca saysz biimde kul
lanm ve kutsanm tr. M odern devletin m eruluunun
halk egemenlii kavramna ak ve kesin bir biimde da
yand konusunda herhangi bir kuku yoktur. Bu, m o
dern demokratik siyasetin temelini oluturur ancak halk
egemenlii fikri demokrasiden ok daha evrensel bir etki
ye sahiptir. Demokratik olmayan modern rejimler de me
ruluk iddialarn, ilahi bir iktidar ya da hanedanla deil,
halkn iradesine dayandrmak durumundadr. Otokratlar,
askeri diktatrlkler, tek-iparti rejimleri - btn demokra
tik olmayan idareler halktan yana olduklarn, en azndan
ifade etmelidir.
53

Halkn egemenlii fikrinin gcyle, bu gcn 19. yzyl

Avrupa ve Amerikas ndaki demokratik ve ulusal hareketler
zerindeki etkisi ok iyi bilinir. Lkin bu etki, bugn m o
dem Bat dediimiz yerden ok daha geni bir corafyaya
yaylmtr. Napolyonun 1798 M sr seferi ok tartld.1
Oysa, ok daha douda, Gney Hindistanda ngilizlerle
kanl bir m cadeleye girim i olan, Mysore hkmdar,
Prens Tipu Sultan 1797 ylnda Fransadaki devrimci hk
mete Drstlk ve hsnniyet gibi Cumhuriyeti ilkelere
dayanan, nihayetinde siz ve sizin ulusunuzla ben ve benim
halkm ayn ailenin paras yapacak olan bir ibirlii ve
dostluk anlamas yapmay nerm iti. Teklifine Citoyen
Sultan Tipuya ibaresi tayan bir yant aldnda prensin
heyecandan bayld rivayet edilir.2
Elbette ki de Tipunun Nizamnamenin beyefendilerine
hitaben yazd m ektubunda gsterdii cumhuriyet ilgisi
sizin dmanlarnz benim ve halkmn dmanlar olabi
lir, tabii ki bu durumda benim kiler de sizin dmanlarnz
olacaktr gibi taktiksel bir ilkenin tesine gemiyordu.
Fakat 19. yzyl Hindistannn yeni kuak modernist rer
form cularnn hissiyatlar, iin byle bir aklama geerli
olamaz. K alktadaki okulum uzda H int m odernitesinin
babas olarak anlan Ramm ohun Royun 1830 ylnda n
giltereye yapt tarihi yolculuu okurduk. Gemisi Marsil
yada konaklarken, Temmuz m onarisi* tarafndan hak et
tii yere yeniden ekilen renkli Fransz bayran se
1

rn e in , b ra h im A b u -L u g h o d , .Arcb Rediscovery o j E u ro p e: A Sludy in Culra Ecom lers (P rin c c to n : P rin c e to n U n iv ersity P ress, 1 9 6 3 ); T im o th y M ilch eil, C o lo n isin g lg y p t (C a m b rid g e: C am b rid g e U n iv ersity P ress, 1 9 8 8 ).

K a b ir K ausar, SecrcL C o r c s v o n d e r .c c o j Tipu Sultan (Yeni D elh i: Light and L ife,

1 9 S 0 ) , s. 1 6 5 , 2 1 9 .

( * ) B u rju v a la rn n d erli in d e g e rek lee n 1 S 3 0 , T em m u z ev rim i'n in ard n dan ,

F ra n sa 'd a L o u is-P h ilip p e de l :ra n ce k rall n d a k u m la n m on ari y n e tim i -

.n.

54

lamlamak iin yanp tutuan Rammohunun bunu gerek

letirm ek zer? iskelede koarken, ayann taklp yere
dt ve bacan krd anlatlrd. Sonrasnda ok da
ha g venilir kayn aklan in celediim de, R am m ohunun
Marsilyadan nce, Cape Down'da yaralandn rendim.
Yine de bu kaza onun zgrlk, eitlik ve kardelik ilkele
rine kar duyduu cokuyu etkileyemeyecekti. Beraberin
deki bir yolcu olay yle anlatyor: Table Krfezinde,
devrimin renkli anl bayran tayan iki Fransz fir
kateynine rastladk; topallamasna ramen onlar ziyaret
etm ek istedi. Bu renkleri grmesi iindeki cokuyu alev
lendirm iti, acsn hissetm iyordu. Ram m ohun Fransz
gemilerine kt ve oradakilere gvertelerinde dalgalanan,
hakkn iktidar karsndaki zaferinin nian olan, bayran
altnda durmaktan ne kadar mutluluk duyduunu anlatt;
gemiden ayrlrken Fransa ok yaa, ok yaa, ok yaa!
diye bard.3
Bu sralarda, yerkrenin dier yarsnda, Karayiplerde,
baka bir smrge halk evrensel vatandalk vaadinin s
nrlarn deneyimlemiti bile ve onlar, krk bir bacan ver
dii acdan ok daha fazlasn ekm ilerdi. Haiti Devriminin liderleri Paristen gelen zgrlk ve eitlik mesajlar
na kulak verdiler ve kleliin son bulduunu ilan etmek
zere ayaklandlar. Fakat kendi, kendilerini zgr ilan etmi
olsalar da, Fransadaki devrimci hkmetin insan ve yurt
ta haklarnn zencileri kapsamadn bildirmesi onlar ha
yal "krklna uratt. Bunun gerekesi zencilerin vatanda
olmadklar ya da henz olmadklaryd.4 Byk Mirabeau,
3 Ja m e s Su th erla n d , zikredildii kay nak , S o p lia D o b so n CoHet, T h e L ife an d Lctters o fR c ja RfiimoJm Roy, ed. D ilip K u m ar Bisv/as vc. P rab h at C h an d ra G an gu li ( 1 9 0 0 ; Yeni bask, K alkta: Sad haran B ra h m o Sa m ajl 1 9 6 2 ) , s. 3 0 8 .
4

C . L. R. Ja m e s , T h e B la c k Ja c o b in s : T ossail {.O u v en u re a n d the Sem Domingo

R c v olu tio n (N ew York: Vintage B o o k s, 1 9 6 3 ).

Ulusal M eclisten smrgedekilere m illetvekili says ve |

dalmn, Fransa nfusuna: gre belirlerken ne evlerin ne j
de katrlarn saysnn hesaba katldnn" hatrlatlmasm
istemiti.5 Sonunda Haitili devrimciler smrge ynetimin
den bamszlklarn ilan ettiklerinde ise Franszlar SaintDomingueya hem smrge ynetimini hem de klelii ye
niden tesis etmek zere 1802de askeri birlik gnderdi. Ta
rihi M ichel-Trouillot Haiti Devriminin vaktinden nce
gereklemi bir devrim ldn sylemiti. Aydnlanma
amm Batl sylem yelpazesi ierisinde, kendi idaresini
ilan etm ek zere silahlanan siyah kleler iin hibir yer
yoktu: Bu dnlemezdi bile.6
19. yzyln ilk on yllarrida Avrupal gmenlerin milli
yetilikleri spanyol Ameriksnda bamsz cumhuriyetler
ilan etmekte baarl olurken, Saint-Dominguelu siyah Jakobenlerin ise ayn eyi yapmasna kar klmt. Dnya,
insan ve yurtta haklarnn 'siyahlar da kapsayacak kadar
genilem esine izin verilmesi iin bir buuk yzyl daha
beklemeliydi. Ancak bu gerekletikten sonra, demokratik
ve ulusal mcadelelerin dtya apnda baar kazanmasy
la, halk egemenlii fikrinden snf, rtbe, cinsiyet, rk, kast,
vb. kstlamalar temizlenecek ve evrensel vatandalk, bu
gnk ekliyle, uluslarn kendi kaderini tayin hakkyla be
raber kabul edilecekti. Modern'devletle birlikte halk kavra
m ve haklar sylemi ulus fikri iinde genelletirildi. Ama
Batl gelimi demokratik luslarla dnyann geri kalan
arasnda da bir uurum yaratlmt.
Ulusun modern biimi hem evrensel hem de tikeldir. Ev
rensel boyut nce modern devlet iinde egemenliin esas
yerinin halk olduu anlaynda, sonra da tm .insanlarn
5

Z ik red ilen ka y n a k , M ich e l-R o lp h T ro u illo t, S ilen cin g th e P asi: Pow er a n d th e

P ro d u ctio n c -JH isto y (B o sto n : B e a co n P ress, 1 9 9 5 ) , s. 7 9 .

56

T ro u illo t. s. 7 0 -1 0 7 .

belli haklara sahip olduu anlaynda temsil edilir. Bu ev

rensel bir doruysa, bu doru nasl gerekletirilecekti? Ta
bii ki adma ulus denen belli insanlarca oluturulmu devle
tin ierisinde vatandalarn belirli haklarnn kutsanmasyla. Bylelikle ulus-devlet, modern devletin tek ve normal
biim i olmutu. Modern devlette haklarn temel erevesi
zgrlk ve eitlik fikirlerine gre tanmland. Oysa zgr
lk ve eitlik daima kart ynlere meyleden iki kavramdr.
Bu yzden, Etienne Balibarm sklkla iaret ettii zere, iki
sine hep iki farkl kavram arabuluculuk yapmt: Mlkiyet
ve cemaat/ M lkiyet zgrlk ve eitlik arasndaki elikiyi
birey seviyesinde, bireyin dier bireylerle ilikileri ereve
sinde zmeye alr. C em aat ise elikilerin kardelik er
evesinde zlmeye alld yerdir. Mlkiyet boyutun
daki zmler ok ya da az liberal, cemaat boyutundaki
zmler ise ok ya da az cemaati olacakt. Yine de bunlar,
modern vatandaln evrensel-ideallerinin gerekletiril
mesi beklenilen belli bi|r biim egemen ve homojen ulusdevlet iinde cereyan edecekti.
Kuramsal bir sten o* kullanarak mlkiyet ile cemaatin,
zgrlk ve eitlii ilan eden sermayenin siyasal sylemi
nin iinde yeerebilecei kuramsal parametreleri tanmlad
n syleyebiliriz. Evrensel vatandalk haklarna ekil ver
mi olan zgrlk ve eitlik fikirleri; sadece mutlakiyeti si
yasal rejimlere kar verilen kavga iinde deil, bireyin ha
reket kabiliyetini, seim 'ansn kstlayan kapitalist ncesi
teamllerle doum ve stat tarafndan izilen geleneksel s
nrlarn da altn oymakta hayati bir nem tayordu. Lkin,
bu ikisi, gen Kari Marxn not ettii zere, so.yul hak alan
n sivil toplumda varolan yaam alanndan ayrt etmekte de
7

E tie n n e B alibar, M csscs, C lasscs, Id e a s: S tu d ics on P o litic s a n d P h ilc so p h y B cfo rc

a n d A jtc r M a r x (N e\vY ork: R o u d ed g e, 1 9 9 4 ).

( * ) B jr eyi o k d aha ksa ve a k an latm aya yarayan ifad e, ifad e biim i - ..

57

nemliydiler.8 Hukuk-siyaset kuramnda, vatandalk hak

lar rk, din, etnisite ya da snfla kstlanmamt (20. yz
yln balarnda, bu haklar kadnlar da kapsayacak ekilde
geniletilecekti), yine de bu, sivil toplum iinde erkekler
(ve kadnlar) arasnda varolan ayrmlarn ortadan kaldrl. mas anlamna gelmiyordu. Bilakis, haklar kuramnn evrenselcilii toplumda snf, rk, din, cinsiyet, vb. ayrmlara
aka dayanan yeni bir iktidar ilikileri dzenini hem var
dayd hem de mmkn kld. Ayn zamanda, evrensel hak
lar fikrinin ileri srd zgrletirici vaat, varolan sivil
toplumun kuramsal eletirisi iin daimi bir kaynak roln
de stlendi. Bu vaat son iki yzyl boyunca rk, din, kast,
snf ya da cinsiyete dayal eit ve adil olmayan toplumsal
farklar deitirmek zere tm dnyada saysz mcadeleyi
tevik etti.
Umumiyetle Marksistler sermayenin geleneksel cemaat
zerindeki hkmnn, tarihsel ilerlemenin kanlmaz bir
iareti olduuna inanrlard. Doru, bu yarg derin bir belir-,
sizlik hissi ieriyor. Eer cemaat emein emek aralaryla
beraber birlikteliinin toplumsal bir biimi idiyse* szde il
kel sermaye birikiminin yaratt bu birlikteliin yok oluu
sadece emeini bir meta gibi satmakta zgr olmayan ayn
zaman da kendi emek-gc dndaki tm mlkiyete dayal
taahhtlerden zgrlemi olan yeni emekiyi de yaratm
t. Marx, ironi yaparak, bu ifte zgrln, cretli emek
iyi kapitalist ncesi cemaatin balarndan zgrletirdiin
den bahseder.9 Fakat Marx 1853te Britanya ynetim inin
Hindistanda olmas gereken bir toplumsal devrimi gerek
S

z ellik le, K ari M arx, "O n t h e je w i s h Q u e stio n ( 1 8 4 3 ) , K ari M a rx ve F red eric k E n g els, C o llc c te d V /orks, c ilt 3 (M o sk o v a: P rog ress P u b lish e rs, 1 9 7 5 ) , cilt
1 2 , s. 1 4 6 -7 4 .

T h e S o -ca lled P rim u v e A c c u m u h u io n ", K ari M arx , C ap L , c ilt 1, fev. Sam uel
M o o re ve Edvvavd A veling (M o sk o v a : P rogress P u b lish e rs, 1 9 5 4 ) , s. 6 6 7 -7 2 4 .

letirdiinden de bahsediyordu: ngiltere, sular ne olursa

olsun tarihin, Hindistana devrimi gtren bilinsiz bir ara
cdr.10 Biliyoruz ki Marx, hayatnn sonlarna doru s
mrge ynetimlerinizi Hindistan gibi tarmla geinen top
lumlar zerindeki etkileri konusunda ok daha pheci bir
tavr taknm ve hatta Rus kyl toplumunun ykc kapita
list gei dnemini yaamadan dorudan sosyalist kolektif
yaama geme olaslndan dem vurmutur.11 Derin phe
cilik ve ironiye ramen 20. yzyl Marksistleri ekseriyetle
kapitalist ncesi mlkiyetin altnn boaltlm asyla ulusdevlet gibi yaygn homojen siyasal birimleri selamlamlardr. Tarihsel grevini, yani daha gelimi ve modern bir top
lumsal retime geii yerine getirir grnd dnemlerde
sermaye, Marksist tarih kuramnn onayn alabilmitir, her
ne kadar bu onay isteksiz ve tereddtl bir onay olsa da.
Eitlikten, zgrlkten, mlkiyetten ve cemaatten m o
dern devletle ilikili olarak bahsettiimizde aslnda sennayenin siyasal tarihinden bahsetmi oluyoruz. Bugn AngloAmerikan siyaset kuramnda liberallerle cemaatiler arasn
da cereyan eden tartma; zgrlkle eitliin meydana ge
tirdii alandaki kurumsal olaslklar araln belirlemekte
iki arabulucu kavramn, mlkiyet ile cemaatin, sermayenin
siyasal tarihinde ne kadar hayati bir rol stlendiklerinin ka
nt gibidir. Cemaatiler kiisel zgrln nemini reddet
mezler, cemaate dayal kimliin taleplerini abartrlarsa en te
mel bireysel hak olan rnetalan zgrce seme, alp satma,
kullanma ve onlara sahip olma hakkn inkr etmekle itham
edilirler. te yandan liberaller de kendini bir cemaatle z
deletirmenin bireysel yaamlar asndan nemli bir ahlaki
1 0 K ar! M arx, T h e Bricisl R ule in In d ia, Mazrc ve E n g e ls, C o lle c te d W orks, cilt
1 2 , s. 1 2 5 -3 3 .
11 V era Z asu licl'lc yazm a, Teodor Shanin, L a le M a x a n d Lite R ussain R oad: M an '
a n d 'the Periplei'ies o f C apitalism " (Londra: R oud edge and K egan P aul, 1 9 8 3 ).

59

anlam kayna olabileceini inkr edemezler. Dertleri, libe-j

rai haklar sistemiyle kamu yarar sorusu karsndaki liberal
tarafszlk politikasnn altn boaltarak; cemaatilerin o
ulcu hogrszle, muhafazakar teamllerin yerleiklemesiyle konformizm lehinejolas baskc bir srara ak kap
brakmamasdr. Liberallerin ok az, endstriyel adan ge
limi lkelerdeki birok bireyin bile hayatlarna, cemaat
olarak tarif edilebilecek, kendilerine miras kalm olan top
lumsal ballk alar iinden yn verdikleri ampirik verisini
inkr eder. Halbuki ortada, modern siyasal yaamda her ce
maatin tasvip edilmeyecei eklinde gl bir anlay vard.
Birok kuramc, zellikle, gemiten miras kalm olan, ge
leneksel olan, ilksellii ve ;dar fikirlilii vurgulad kabul
edilen ballklarn, muhafazakar ve hogrsz teamllere
imalarda bulunduunu ve bu yzden de bu ballklarn,
modern vatandalk deerleriyle badamaz olduunu d
nrd. Yaygn olarak tasvip' edilen siyasal cemaat, tm va
tandalara biyolojik veya kltrel fark gzetmeksizin eitlik
ve zgrlk baheden modern ulus olarak grlrd.12
Mlkiyet ve cemaat parametrelerince tanmlanan meru
siyasal sylem sahas, kendisine cumhuriyetilik diyen yeni
bir felsefi doktrin tarafndan ok daha gl bir biimde
vurgulanyordu. yle ki bu doktrin liberal-cemaati tart
masn aacam ileri sryordu. Jo h n Pocockun aratrma
larna gre doktrinin en kapsaml hali Quentin Skinner ve
Philip Pettit tarafndan gelitirilmiti.13 Bireyin bakalarnn
1 2 Bu arg m anlar dengeli b ir b iim d e su n u n iki ilgili d e rlem e, L ib er a lisin a d Us
C ritics, ed. M ich ea l San d el (N ew Y ork:-N ew Y ork U n iv ersity P ress) ve C om n u itariaism an d In d iv id u a lism , ed. Sh lo m o Avineri ve A vner d e-S h ali, (O x fo rd :
O xfo rd U n iv ersity P ress, 1 9 9 2 ).

13 Bk z. z ellik le Q u en tin Sk in n er, L ib er ty B e fo re L ib er a lisin (C am b rid g e: C a m b

ridge U n iv ersity P ress, 1 9 9 7 ) ve P hilip P ettit, R ep u b lica n ism : A T h e o ry o f F r e
ed o m a n d G o v ern m en t (O x fo rd : O xfo rd U n iv ersity P ress, 1 9 9 7 ) [ u n h u iy e t ilih, ev. A bdullah Y lm az, A yrnt Yaynlar, 1 9 9 8 ],

60

mdahalesi karsndaki zgrl gibi en genel liberal z

grlk anlay* olarak negatif zgrln yerine cumhuri
yetiliin ne srd hedef, mutlakiyet-kart an davet
ediyor ve zgrl tahakkm karsndaki zgrlk ola
rak tanmlyordu. Bu hedef tm zgrlk sevdallarnn, li
berallerin dediinin tersine, tahakkmn her eidine kar
, bu tahakkmler mfik olsalar ve mdahale iermeseler
bile* mcadele etmeye jtevik edecekti. te yandan yine bu
hedef zgrlk sevdallarnn tahakkm yaratmayan mda
haleleri de desteklemelerine izin verecekti. Yani cumhuri
yetiler, iklidarm keyfi tahakkmne dnmedii srece,
daha byk bir eitlik; salamak veya cemaatin ahlaki de
erlerini takip etmek adna hkmet tedbirlerinden yana
olacaklardr. Cumhuriyeti kuramclar, bu yolla hem kat
snrlarla belirlenmi liberal mdahalesizlik rejiminin cazibesizliinin hem de snr tanmayan cemaati poplizmin
yaratabilecei tehlikelerin stesinden gelinebileceini iddia
ettiler. Mlkiyet yaplar tehdit edilmeden, cemaat zararsz
ve akla uygun biimlerde geliebilecekti.
Cumhuriyeti iddiann dourduu sonularn, liberal h
kmet kuramnn dourduu sonulardan gerekten farkl
olup olmad sorusunu sormak istemiyorum. Bunun yeri
ne dikkatimizi cum huriyetilik doktrininin liberalizm ile
paylat kurumsal n kabullere ekmek istiyorum. Birey
ciler, cem aatiler ve cum huriyetiler arzuladklar siyasal
kurum lan etkili altrabilmek iin, kurulularn yasalarla
tesis edilmesinin tek bana yeterli olmayaca grnde
birleirler. Philip Pettitin zetledii zere onlar insanlarn
gnllerini kazanmalydlar.1'1 Dier bir deyile, kuram la
rn hkm n devletten bam sz olarak srdren ama
onun kanunlaryla da elimeyen sivil toplum normlar a

1 4 Petrit, R ep bU can ism , s. 2 4 1 .

61

iin e y e rle m e si g e re k iy o rd u . S a d e ce b y le b ir sivil to p lu m ,

esk i la fla rla s y le m e k g e re k irs e , k a p ita lis t d e m o k r a s in in
to p lu m sa l te m e lin i sa la y a ca k t.

Neredeyse tm 19. yzyl Avrupa sosyoloji kuramnn en

nemli temas buydu. 20. yzylda Bat-d dnyann kapita
list dnm olasl bir sorun olarak ortaya atldnda da,
benzer n kabuller, modernleme kuramnn hem Marksist
hem de W eberci versiyonlar iin temel saladlar. Basite
sylemek gerekirse buradaki tez, sivil toplum kurum ve te
amllerinin, yukardan aaya doru da olsa, dnmn
gerekletirmeden, siyasal alanda zgrlk ve eitlii tesis et
menin ve bunlar srdrmenin imknsz olduuydu. Modern
ve zgr siyasal cemaatlere sahip olabilmek iin nce insan
larn tebaa deil vatanda olmas gerekiyordu. Kimsenin su
ratnda 18. yzyl liberallerinin yzndeki pikin glmse
me olmasa da artk at ve katrlarn kendilerini hkmette
temsil edemeyecekleri anlalmt. Bu anlay birok kiiye
Bat-d dnyadaki modernleme projeleri iin ahlaki bir e
kirdek salad: Eitlik ve zgrlkten bihaber yaayan ge
mi zamanlara ait tebaalar modern vatandalara dntr
mek. Bir nceki blmde byle bir modemletiricinin, B. R.
Ambedkarm rya ve hayal krklklarndan bahsettim.

II
Her ne kadar modern devlet iinde vatandalk haklaryla
ilgili felsefi tartmalar zgrlk ve cemaat kavramlar etra
fnda younlasa da 20. yzyln Batl ileri sanayi lkele
rinde kitle dem okrasilerinin ortaya k -vatandalarla
nfuslar arasn da- yepyeni bir ayrm retti. Vatandalar
kuram alannda ikamet ederken nfuslar politika alannda
ikamet ediyorlard. Vatanda kavramnn, tersine nfus kav
si

ram btnyle betimleyici ve ampirikti, herhangi bir nor

m atif sorumluluk tamyordu. Nfuslar ampirik ve davra
nsal kriterler tarafndan tanmlanabilir, snflandrlabilir
ve betimlenebilirlerdi. Ayrca nfus saym ya da rnekle
me anketi gibi istatistiksel tekniklerin kullanmna akt
lar. Devlet egemenliine katlm gibi ahlaki bir arm ta
yan vatandalk kavramndan farkl olarak nfus kavra
m; ekonomi politikalar, idari politikalar, hukuk ve hatta
siyasal seferberlik gibi politikalarn hedefi olarak geni
kesimlere ulamakta hkmet grevlilerini muktedir kla
cak bir grup, akllca kullanlabilecek arac salyordu. Ger
ekte, Michel Foucaultnun iaret ettii zere, ada ikti
dar rejiminin en nemli ayrt edici zellii devletin ynetimselletirilmesiydi.15 Bu rejim meruiyetini vatandalar
nn devlet meselelerine katlmndan ziyade nfusun refa
hn salama iddias zerinden korur. Muhakeme biimi,
ak mzakere yerine arasal maliyet-fayda hesabdr. Apa
rat, cumhuriyet meclisi yerine gzetilen nfusun yaam
nn her vehesine dair bilginin topland inceden inceye
rlen bir gzetleme adr.
Aydnlanmac siyasetin nemli bir paras olan katlmc
vatanda fikrinin, 20. yzylda, daha ok insana dk bir
maliyetle refah salamay vaat eden ileri ynetimsel tekno
lojilerin zaferini ilan etmesinden nce, geri ekilmesi ar
tc deildi. Esasnda, sermayenin siyasal tarihinin kabn
dan dar kp dnyay ynetimsel teknolojileriyle fethet
mek zere liberal siyasal kuramn normatif snrlarm ok
tan at bile sylenebilir. ada Batl siyasal yaamn cemaati veya cumhuriyeti eletirilerinin duygusal mesuliye
ti, bir iletme gibi idare edilen hkmetin, siyasetle olan
15 b k z. z ellik le, M ich el F o u ca u lt, G o v e rn m e n ta lk y ", T h e F o o m lf Efje c t: Stdic s m G o v e m m c n ta lity , ed. G ra la m B u rc h e ll, C o lin G o rd o n ve P e e r M ille r
(C h ic a g o : U n iversity o f C h icago P ress, 1 9 9 1 ) , s. 8 7 -1 0 4 .

63

Ben yle olduuna inanyorum. Bu hatt, sivil toplumul

derneklere dayal hallerinden ayrt etmek, iin ona siyasal
-

toplum diyeceim.
Hindistan demokratik siyaseti balamnda bu kavramsal
alann tarifini kaleme aldm bir dizi yazda yapmaya al m tm .21 Hegel ve M arxm kulland anlamyla burjuva
toplumu olarak sivil toplum fikrini aklda tutmay ve Hin
distan balamnda sivil toplumu, toplumda igal ettikler:
mevki ak olan, halkn kk bir ksmnn megul oldu
kurum ve teamller olarakikullanmay yelemitim. Devle
tin anayasa ve kanunlar tarafndan belirlenen resm yapsi
asndan baktmzda ise sivil toplum, toplumun tamam
n kapsar. Herkes eit haklara sahip vatandalardr ve bu
yzden de sivil toplumun bir yesi olarak grlrler. Siya
sal sre ise bireysel kapasitelerini kullanan kiiler olarak
ya da eitli derneklerin yeleri olarak sivil toplum yele
riyle devlet organlarnn etkileime girdii sretir.
Halbuki iler byle yrmyor. Hindistanda yaayan bir
ok kii sadece szde, hatta mulak ve duruma gre, anaya
sann ngrd, hak sahibi vatandalar olabiliyorlar. Dola
ysyla bu insanlar sivil toplumun gerek yeleri deiller, za
ten devlet kurumlan taraftdan da sivil toplumun gerek
yeleri gibi grlmyorlar. Ancak bu onlarn devletin men
zili iinde olamadklar ya d| siyaset alanndan dlandklar
anlamna gelmez. Devlet hkmnn geerli olduu snrlar
iinde yer alan nfuslar olarak, onlar muhtelif ynetimsel fa
illerce gzetiliyor ve kontrol altnda tutuluyorlar. Tm bu fa
21 P a rth a C h a tte rje e , Two P o ets and D eath : O n C iv il an d P olitical S o c ie ty in the
N o n -C h ristia n W orld , Questiots o/ Modenuty, ed. T im M itch ell ve U la A b u L u glo d (M in n ea p o lis: U niversity o f M in n esota Press, 2 0 0 0 ) ; B e y o n d th e N a
tio n ? O r W ith in ? " S o c ia l Text, G z '1 9 9 8 ; "C orn m u n ity in th e E a s t, E c o n o m ic
and P oK iial \Veeh\y, O cak 1 9 9 8 ; T h e W ages o f F reed o m , T h e W ages o f F r e
e d o m : F ifly Years o f ih e In d ian N a n -sla te , ed. P arth a C h a tteriee (D e lh i: O xforcl U n iv ersity Press, 1 9 8 2 ), s. 1 -8 .i

68

aliyetler de nfuslarn devletle belli siyasal ilikiler iine gir

mesini salyor. ncak bu ilikiler ounlukla, devlet ile sivil
toplum arasnda kurulmas anayasa tarafndan ngrlen
ilikilerle rtmyor. Yine de bunlarn; belli tarihsel ba
lamlarda, her ne kadar farkl younluklardaki ekimelere
sahne olsalar da, geni kesimlerce tannan ayrt edici zellik
leriyle beraber, belki de, yerleikleen bir takm ahlaki norm
lar kazanm olan siyasal ilikiler olduundan kimsenin p
hesi yoktur. O zaman tm bu sreleri nasl anlayacaz?
Benzer sorunlarla karlaan baz analizciler sivil toplum
kavramnn iini, kat snrlarla evrelenmi devlet alan d
nda kalan btn toplAmsal kurumlan alacak ekilde ge
niletmeyi yelemilerdir.22 Sivil toplum kavramn bu denli
geniletme eylemi; neo-liberal ideolojinin sivil toplumun
zgr bireylerinin dayanmac abalarnn deerli meyvesi
olarak kutsad devlet d rgtler arasnda bulunan, ulus
lararas finans kurumlan, yardm kurulular ve hkmet
d rgtlerin son zamanlarda kullandklar retorikte snr
tanmaz bir hal ald. Bu ilkesiz farazi yardmseverlik jestleri
ne kar direnmeyi tercih etmitim nk hl geleneksel
toplumsal otorite ve teamllerin, burjuva sivil toplumunun
modler biimlerine dntrlmesi amacyla Hindistan gi
bi lkelerde birok devlet kurumuna ekil veren faal proje
nin gzden karlmamasmn nemli olduunu dnyor
dum. Bir ideal olarak sivil toplum hl mdahaleci siyasal
projeye g veriyor lkin hali hazrdaki biim iyle sivil top
lum demografik adan olduka kstldr. Hindistan gibi l
kelerde modernite ile demokrasi arasndaki ilikiyi dn
dmde bu iki durum da kafamda beliriyor.
Siyaset alan iindeki1rgtl sekin alan ile rgtl ol
mayan madunlarn alan arasndaki yarlmadan dem vur2 2 B u n a b en z er arg m a n la r iin; bkz. J e a n L. C o h en ve Andrevv A rato, ivi! S a c itty a n d P o litic a l T h e o r y (C am b rid ge: M T P ress, 1 9 9 2 ).

69

duumuz Maduniyet almalar projesinin ilk safhalarn

daki ereveyi bazlarnz anmsayacaktr.23 Yarlma fikri;
Hindistanda kitlelerin, zellikle kyllerin, rgtl siyasi
hareketlerin iine ekildii ancak smrge sonras devlet
biimlerinin evrimi iinde hibir rol almad, bamszl
n otuz yl ncesine ait, m illiyeti siyaset sahasnn fay
hattn vurgulamak zere ortaya atld. Siyasette bir yarlma
vard demek hem liberal hem de Marksist tarih yazmlarn
da ortak olan, kyllerin kolektif eylemi siyaset ncesi
bir safhada yaadklar varsaymn reddetmekti. Yarlma
dan dem vurmak kyllerin kolektif eylemlerinin de siyasi
olduunu ancak onlarn eylemlerinin sekinlerin eylemle
rinden daha farkl bir biimde siyasallatn sylemekle
edeerdi. Sekin ve madun siyasetlerinin st ste binmesi
nin smrge kart hareket iindeki bu erken deneyimle
rinden bu yana, Hindistanda demokratik sre madun s
nflan etkisi altna alabilmek iin ok uzun bir yol katetti.
Siyasal toplum kavramn, sekin ve madun siyasetlerinin i
ie gemiliinin yakn zamanlardaki biimlerini anlayabil
mek iin ortaya atyorum.
Siyasal toplumdan neyi kastettiimi ve siyasal toplumun
nasl altm anlatmak iin dier blmde, belli nfus
gruplarn hedef alan ynetimsel politikalarn iinden kan
siyaseti gzlemleyebileceimiz saha almalar iinde ele
alnm bir takm rnekler vereceim. Ynetimsel politika
larn hedef ald bu nfus gruplarnn ou eitli dernek
ler halinde rgtlenerek yaam ve ekmek kavgalannda ya
sal olann kesin snrlarn ihlal ediyorlar. Kimi yasal olma
yan gecekondularda yayor, kimi kaak elektrik ve su kul
lanyor ya da kimi toplu tama aralarn biletsiz kullan
yor. Yetkililer; bu insanlarla ve onlarn oluturduu dernek
2 3 zellikle bkz. R an ajit G u ha, O n S o m e A spects o f th e H istorioorap h y o f C o lo
nial Ind ia, S u bah crn Studies I (D elh i: O xford U n iv crsity ;P rcss, 1 9 8 2 ) , s. 1 -8 .

70

lerle muhatap olurken onlara, dier ok daha meru olan

ve toplumsal amalar peinde koan sivil toplum dem ekle
rine davrandklar gibi davranamyorlar. Yine de bu insanla
r ve derneklerini, her ne kadar yaamalar ya da barnmala
r hukukun ihlaline dayanan nfus gruplarm temsil eden
binlerce benzer dernek arasnda yer alsa da, grmezden ge
lemiyorlar. Bylelikle devlet makamlar bu dernekleri, sivil
toplumun bir paras gibi deil kt koullar iinde yaa
yan marjinal nfus gruplarna kar idarenin kullanabilece
i uygun aralarm gibi gryorlar.
Bu. gruplar kendi paylarna deni yaparak, yaptklarnn
kanun d olduunu, yaptklarnn medeni bir davran ol
madn kabul ediyorlar ancak ayn zamanda barnma ya
da geinmenin de bir hak olduunu iddia ediyorlar. rne
in, kendilerine barnmak iin uygun yerler verilirse otur
duklar yerleri boaltacaklarm aka sylyorlar. Devlet
makamlar bu nfus gruplarnn hkmetin refah-yardm
programlarndan bir takm taleplerde bulunduklarn kabul
ediyor ancak devletin refah-yardm programlarnn getirme
yi ngrd kazanmlar lkedeki nfusun geneline da
tacak aralardan yoksun olm asndan dolay bu talepleri
meru haklar olarak tanyamyordu. nk taleplerin, bu
ekilde, hak olarak tannmas sadece kamu mallarnn daha
ok yamalanmas ve kanunlarn daha ok inenmesine
yol aacakt.
Bir sonraki adm da bu taleplerin; bir tarafnda devlet
makamlarnn yoksul ve kt koullarda yaayan kiileri
gzetme kamusal sorumluluunun bulunduu dier tara
fnda da belli nfus gruplarnn siyasal menfaat hesaplar
dorultusunda devlet makamlarndan ihtimam grdkleri
bir siyasal zeminde mzakere edilmesidir. Siyasal toplum
iindeki gruplar, kendileri dmdakilerle yani benzer du
rumdaki gruplarla, daha iyi koullarda yaayan ve baka
71

gruplar etkileme olana yksek olan gruplarla, hkmet

yetkilileriyle, beki siyasal partiler ya da parti liderleriyle,,
balantlar kurm ak suretiyle, bu kaygan siyasal zeminde
kendi yollarn izmek durumundalar. Genellikle bir gn'
oy kullanacaklar gereini bu balantlar kurarken arasal
olarak kullanrlar. Buradan hareketle vatandalk alanyla
ynetimsellik alannn belli noktalarda aktn syleye
biliriz. Fakat oyun arasal kullanm sadece stratejik siyase
tin alan iinde mmkn olabilir. te bu da Hindistanda
cereyan eden demokratik siyasetin zdr. Bu z, modernitenin normatif deerleriyle halk taleplerin ahlaka uygun
olma iddias arasnda srekli deien bir uzlay ierir.
Bylece kltrel adan donanml, kk bir kesim va
tandala snrlanm olan sivil toplum, Hindistan gibi lke
lerde m odernitenin en yksek m ertebesini yani anayasal
devlet modelini temsil eder. jHalbuki pratikte ynetimsel
makamlar, refah salayanlar olarak meruiyetlerini tazele
yebilmek ve siyasal olarak seferber edilen gncel talepleri
karlayabilmek iin, bu yksek mertebeden siyasal toplum
zeminine inmek zorundadrlar. Sre iinde sivil toplum ve
anayasal devletin nderlerinin azndan, modernitenin kar
sna demokrasi ekline brnm beklenmeyen bir d
mann karld ikyeti duyulabilir.
Buradan farkl ve genellikle elikili olan bir konuya ge
mek istiyorum: Sivil toplum la siyasal toplum un siyasal
nemi. Bunu yapabilmek iin Hindistandaki halk siyasetin
den bir hikye daha anlatmama izin verin.24

2 4 A jkaldan A sh o k D asgupta ve D eb ash i B h attach ary a'y a, B a la k B ra h m a ch a ri'n in

lm yle ilgili hikyeyi aratrrk en b an a su n d u k lar c m e rt d e s te k .i in m in
n ettarm .

III

5 Mays 1993 tarihinde, gnn ilk klaryla, Kalktadak

bir hastanede bir adam ld. lmnden birka gn nce
hastaneye yatrlmt; eker hastalna bal bbrek yet
mezliiyle damar tkankl tehisiyle yatyordu. Doktorla
rn btn bir gece onunla uramalarna ramen, lmn
den nceki yirmi drt saat iinde durumu gittike arlat
ve doktorlarn tm abas boa kt. lm raporu hastane
nin uzman doktoru tarafndan imzaland.
len adamn ismi Birendra Chakrabartiydi. Ama o, daha
ok Balak Brahmachari ismiyle bilinirdi; Bat Bengalin g
ney ve orta blgelerinde birok mridi olan Santan Dal tari
katnn lideriydi. Alt kastlar, zellikle de orta Bengalde ya
ayan kyl topluluu, Namassudralar arasndaki eski tari
katlarla balar olmasna ramen, Santan Dal tarikatnn elli
yldan az bir gemii vardr. ounlukla Balak Brahmacharinin grlerinin oluturduu tarikatn dini doktrini ol
duka eklektiktir. Ancak tarikat farkl klan asl zellii ise
siyasal m eselelere olan ilgisidir. Tarikatn szcs K a ra
C habuk [Pek Kam] liderlerinin gncel siyasal konularla

ilgili yorumlarn dzenli olarak aktarrd. Yorumlarda ko

kumu ve yozlam toplumsal dzeni temelinden sarsa
cak byk bir deiim olarak devrim fikri, nemli bir tema
olarak, ne kard. Tarikat adm ilk olarak, Kongrenin ik
tidarna kar sol partileri destekleyen siyasal gsterilere ka
tld 1 967-1971 arasndaki dnemde duyurdu. Bazlar
Hint safran kyafetler iinde, aralarnda kadnlarn da bu
lunduu Santan Dal aktivistleri mzraklarm havaya kald
rp hep bir azdan slogan atarlard: Ram N arayan R am .
Bu grntsyle tarikat solcularn dzenledii gsterilerde
hemen ayrt edilebiliyordu ve dikkatleri zerinde topluyor
du. Ayrca kimse tarikat frsat siyasal ihtiraslar peinde
73

komakla itham etmiyordu nk tarikat seimlerde tem

silci karma ya da bir siyasal parti olarak tannma talebin
de bulunmuyordu. Tarikatn birok mridi solun zellikle
de Hindistan Komnist Partisinin (Marksist) sempatizan
hatta aktivisti olarak bilinirdi, Hindistan Komnist Partisi
(Marksist), Bat Bengali 1977den bugne yneten Sol Cep
henin en byk yesidir.
5 Mays sabah Balak Brahmacharinin mritleri, ruhani
liderlerinin ldn kabullenmediler. 1967de liderlerinin
sam adh iye* girdiini yirmi iki gn boyunca hibir hayat

belirtisi gstermediini ancak sonunda kendine geldii ve

normal yaama dndn anmsadlar. Bunun da benzer
bir durum olduunu ve Babalarnn en yce ruhani gle
rin girebilecei, tm vcut ilevlerinin askya alnd bilin
dzeyi olan nirvikalpc sa m a d h iye girdiini dndler.
Sonra Balak Brahmachariyi Kalktanm kuzey m ahallele
rinden Sukhchardaki tarikat ikametghna gtrdler ve
banda beklemeye baladlar. Dediklerine gre bu uzun bir
nbet olacakt.
Bu olay insanlarn ilgisini ekti. Basn olay gndeme ta
d. l bir bedenin kaln buz kalplar arasnda klimalarla
soutulan bir ortamda nasl sakland zerine bir sr ha
ber yapld. Bengal merkezli Ajkal gazetesi olayn zerine
zel bir hassasiyetle gitti ve meseleyi gerici inan ve te
amllere kar kamu yaamndaki aklc deerler adna veri
len bir mcadeleye dntrd. Gazete, yerel otoriteleri ve
Bat Bengal hkmeti salk dairesini llerin defnedilme
siyle ilgili kurallar uygulamakta aciz kalmakla ve bylelik
le ok ciddi bir kamusal tehlikeye gz yummakla sulad.
yle ki yetkililer bu konu hakknda harekete gemek duru
munda kaldlar. Nbetin on nc gnnde Panihati be( * ) S a n sk rite h akikati bu lm a a n lam n a gelir, tam m ed itasyon h a lin in h akim o l
duu b ir b ilin dzeyidir - .n .

74

lediyesi Santan Dal liderlerinden Balak Brahmacharinin be

deninin bir en evvel yaklmasn istedi ve bunun iin yard
ma hazr olduunu belirtti ancak belediye kanununa gre
belediye, tarikat liderlerinin l bedenini yakmaya zorlayamazd.25 Santan Dal adna, tarikat sekreteri Chitta Sikdar basnda kar bir kampanya balatt ve ruhani nirvikalpa sam adhi 'nin tp biliminin anlayamad bir vaka olduu
nu, Balak Brahmacharinin ksa bir sre iinde dnyevi ha
yatna kald yerden devam edeceini syledi.
Tartma devam ediyordu. Ajkal kampanyasnn iddetini
arttrd ve halk arasnda bu eit hurafe ve bilim-d inan
larn hl varln srdrmesini knayan yazlar yazmas
iin kelerini nde gelen entelektellerle kamuya mal ol
mu kiilere at. Santal Dalm Sukhchardaki merkezi nn
de ilerici kltr rgtlerinden, popler bilim hareketinden,
aklc topluluktan aktivist gruplar gsteriler dzenlemeye
balad. A jkal, Santal Dalm szclerini kkrtmak iin hi
bir frsat karmad, onlarn demeleriyle dalga geti, l li
derlerinden bahsederken, tarikat iinde verilen ismi, Balak
Brahmachari yerine, bir hi anlam olmayan Balak Babu
- Bay Balak- ism ini kulland. Santan Dalm ikam etgh
nnde Dal aktivistleriyle gstericiler arasnda bir takm s
cak temaslar da yaand. Sylendiine gre Dal aktivistleri
anlamazl zmek iin silah biriktiriyorlard. Bir gece ika
metghn bahesinde atapatlar ve el yapm bombalar patla
d, Dal aktivistleri hemen dar ktlar ve hoparlrlerden u
anonsu getiler: Devrim balam bulunuyor.26
Balak Brahmacharinin resm lmnn stnden bir ay
gemiti, ancak bedeni hl klimalarla soutulan bir odada
buz kalplar arasnda tutuluyor ve mritleri hl onun sa-

25

Ajkal,

18 M ays 1993.

2 6 A jkal, 2 1 H aziran 1 9 9 3 .

75

m adhi'dtn kmasn b e k liy rla rd . Ajhal, Sukhchar mahal

lesinin her yerini d ay an lm az bir le kokusunun kapladn

ve oradaki insanlarn bu duruma daha fazla katlanamayaca
n ileri srd. Ve hkmetin siyasi kayglarla olaya mda
hale etmekte isteksiz davrandn ilan etti. Sol Cephenin
en gl olduu Bat Bengalin yerel hkm et organlar
panchayatlarda maysn sonjhaftas seim yaplacakt. Dala

kar yaplacak en ufak bir hareket Bat BengaHn en az be

blgesindeki birok Sol Cephe taraftarm kzdrabilirdi.
Hatta HKP (M )nvn* baz nemli yneticilerinin Santan Dal
sempatizan olduu, zellikle turizm ve spor bakan olan
Subhas Chakrabartinin Dal yelerince karde gibi grld
bile iddia edildi.

2 5 Haziran 1993 tarihinde, Balak Brahmac-harinin resm

lmnden elli be gn sonra, Bat Bengal Salk bakam

'iinde nroloji ve adli tp uzmanlarnn bulunduu bir eki
bin Balak Brahmacharinin bedenini inceleyeceini ve h
kmete bir rapor hazrlayacam aklad. Salk sektrn
de faaliyet gsteren en byk meslek rgt, Hindistan Tp
Birlii yeni bir incelemenin: daha nce hastanede verilmi
olan lm raporuna gven duyulmad anlamna gelecei
ni syleyerek bu aklamay protesto etti. Birlik, hastanede

verilen rapordan phe edilmesi iin ortada herhangi bir bi

limsel gereke olmadm belirtti. Yine de hkmetin gn
derdii doktorlar Sukhchara gittiler, geri dndklerinde ise
Balak Brahmacharinin bedenine dokunmalarna izin verilmediini sylediler. Doktorlar bedenin rmeye balad
n, bedende mumyalanma ynnde iaretler tespit ettikleri
ni ancak dk scaklkta sakland iin bedenin tamamer
bozulmadn rapor ettiler.2? ;

( * ) H in d istan K o m n ist P artisi (M a rk sist) - .n .

2 7 A jhal, 2 6 H aziran 1 9 9 3 .

75

Bu srada Subhas Chakrabarti bu iinden klmaz duru

ma bir are bulmas iin HKP (M) liderlii tarafndan g
revlendirildi. HKP (M )nin yerel yneticilerini de yanma
alan Chakrabarti, Sukhchardaki tarikat ikametghn ziya
ret etti. Ziyaretin ardndan gazetecilere yapt aklamada
Chakrabarti tarikat m ritlerini liderlerinin bedenini yak^
malar iin ikna etmeye altn syledi. Hakknda lm
raporu verilmi bir kimsenin bedeninin tekrar incelenmesi
iin ortada bilimsel bir gereke olmadn grne katl
dm ancak bu incelemenin tarikat ikna etmekte gerekli
olabileceini belirtti. lkede Babalk kltnn hl ha
kim olduunu, binlerce insann bu din liderlerin mridi
olduna dikkat ekti. Din fanatizminin hafife alnmasnn
ok tehlikeli olaca uyarsn yapt. Hkmetin gr
nn, g kullanlmasnn fanatizmi krkleyebilecei y
nnde olduunu ekledi. Kendisine Sukhchar mahallesinde
yaayanlarn salnn tehdit altnda olduunun farknda
olup olmad sorulduunda da, hibir koku almadn an
cak bunun kendisinin srekli enfiye ekmesinden kaynak
lanabilecei yantn verdi.28
30 Haziran gn sabaha kar saat ikide balayp drt saat
sren ve 5000 kiilik polis kuvvetinin katld-bir operas
yonla Santan Daln merkezi basld, tarikat liderinin bedeni
oradan alnp bir krematoryuma tand. T h e Telegraph gaze
tesi liderlerinin dirileceine inanan, at yakan kadnlarn
gvenlik kordonun dna karlmasyla cenaze ayininin
gurunun erkek kardeinin liderliinde gerekletirildiini
yazd. Gazeteye gre meseleyi grmezden gelmekle eletiri
len hkmet rahat bir nefes almt. Dal aktivistlerinin asit
toplu, bakl, mzrakl, cam ieli ve gz yaartc gazl sal
drsna maruz kalan polis, gstericileri datp tarikatn

2 8 A jh al, 2 6 H aziran 1 9 9 3 .

77

mstahkem merkezinin kap ve pencerelerine ulamak iin

gz yaartc gaz kulland. Ancak polis ateli silah kullanma
maya dikkat etti. Birok polis ve>Dal aktivisti yaralansa da
resm basnn dedii gibi hi zayiat verilmedi.29
Bakan Subhas Chakrabarti polisi ve yerel idareyi bu zor
ve hassas operasyonu baaryla gerekletirdikleri iin kut
lad. Popler bir Hint filmi olan Ju gn u 'y a gnderme yapa
rak, aktr Dharmendramn karlat grevlerden ok da
ha zor bir grevdi dedi. Ardndan bakan u szleri ekledi:
Elbette ki siz [gazeteciler] bunun lmpen kltr olduu
nu dnyorsunuz ama bence ok gzel bir rnek. Ertesi
gn A jkalm bayazsnda yle deniyordu: Bat Bengalde
lmpen kltre, lmpen kltr denebildiinde ancak bu
an sonuna gelmi olacaz. lerici Bat Bengal akl a
nn sonunu grd; artk Ju g n u a balyor.30
Olayn grece sakin ve baarl sonulandrlmad bile tar
tmalar bitirmedi. Santan Daln sekreteri Chit!ta Sikdar
hkmetin otoriter ve demokratik-olmayan diye nitelendir
dii bu eylem karsnda babakan protesto etti. Balak
Brahmacharinin toplumu ynetenlerden grd bu mu
amelenin tarihte sa, Galileo ve Sokratesin davalaryla ede
er tutulacan ve hatrlanacam syledi. Bunun -yan sra,
meseleye Ajkal gazetesinin yaklat gibi yaklaanlar hk
met ve iktidar partisi yelerini, tarikat ve samalklarla hu
rafeler yayan szde tanrnn adamlarn eletirmek yerine
sadece tarikatn ikinci kademe liderlerini masum mritleri
kandrmak ve onlarn kabarm din duygularn kullan
makla sulamakla yetindiklerini iin knyorlard. Balak
Brahmacharinin lsnn yaklmasndan on iki Ign sonra
Santan Dalm sekreteriyle birlikte seksen iki tarikat yesi is

29

The Tclegraphy, 1 Tem m uz 1 9 9 3 ; The Statcsuu, 1 T em m u z 1993;.

3 0 A jkal, 2 Tem m uz 1 9 9 3 .

78

yan etmek, messir fiilde bulunmak, adaleti engellemek gi

bi sulan iledikleri gerekesiyle tutuklandlar.31
Santan Dal yeleri birka ay boyunca m uhtelif gazetelere
mektuplar yazp kendilerinin demokratik ve kanuni olma
yan polis eylemi karsnda madur olduklarn anlatmaya
altlar. Babann m ritlerinin onun hayata dneceine
inanmakla lkedeki hangi kanunu inediini soruyorlard:
Doast ruhani glerin varlna inanmann karl po
lis copu mudur? Ayrca Dal m ritlerinin sonunda polis
operasyonuna maruz kalm alar, m ritlerin ounluunu
yerel seimden sonra m arjinal siyasal deerlerini yitirmi
alt-kast kyllerinin oluturmasndan ileri gelmiyor muy
du? Bir mektup, kamu hafzasnn zayf ancak madurlarn
hafzalannmsa merhametsiz olduunu sylyordu. Adalet
sizliin faillerinin hesap verecei gn de gelecekti elbet.32
Bu rnek, Hindistan gibi bir lkede sivil toplum ve de
mokrasi arasndaki iliki hakknda altn izdiim noktala
rn bazlarn kapsyor, zgrlk ve eitlik fikirleri zerine
kurulu modern sivil toplum, Hindistanl bir grup sekinin
tarihsel hevesleri iinde yer alan bir projedir. Bu heveslerin
ortaya knn ve geliiminin hikyesiyle birlikte yine bu
heveslerin smrge dnemine dayanan kkleri zerine ok
tartld. lke smrge ynetimi altndayken bu sekinler
insanlann geleneksel inan ve teamllerini deitirecek, s
mrge devlet aygtnn eriemeyecei yeni modern ulusal
benlie ekil verecek olan dntrc srece inanmlar
d. Smrge ynetiminin son bulup bu snflarn iktidara
gelmesiyle bu dntrc proje yeni ulusal devletin or
ganlarnn dinamik potansiyeli ierisine yerletirildi. Bu or
ganlarn da anayasal temsil demokrasinin bir paras hali
31 Ajkal, 1 3 Tem m uz 1 9 9 3 .
3 2 D ain il P ratibed an, 5 u b a t 1 9 9 4 .

79

ne gelmesi modernleme projesini halk iradesinin bir ifaddsi haline getirdi. Bylelikle modernleme projesi modernitenin m erulatnc normlaryla uyumlu hale de gelmi ol yordu.
Siyasal toplum dediim alann ayrt edici zellii olan
birok konum ve faaliyetin, smrge dnemindeki milliyet
i siyaset yelpazesi iinde, ortaya ktn gstermek mm
kn olsa da ben siyasal toplumun 1980lerle beraber banjbaka bir biime brnmeye baladn ileri sreceim. Bp
sreci iki gelime kolaylatrd. Bunlardan ilki, nfuslarh
muhafazasyla refahlarn -j-Michel Foucaultnun kulland
ekliyle hkmetin pastoral ilevlerini-, devlet egemeni ine vatandalarn faal katlmn dikkate almakszn, tm
dnyada benzer ynetimsel teknolojilerin kullanlmasyla
salanmasna dayanan ynetimsel performans anlaynn
baat rol oynamaya balamasdr. Bu gelime, hkmetlerin
sivil toplumun gerek yesi ya da cumhuriyetin gerek va
tandalar olamayan insanlara bile bir takm imtiyazlar ver
m ekle ykml olduu konusunda devlet makamlaryla
nfus gruplarnn fikir birliine varmasn salad. yle ki
olur da ulus-devlet bu grevini yerine getiremezse, bu g
rev hkmet d -v e eej gerekirse uluslararas- kurulu
larca yerine getirilmeliydi i Dier gelime ise seim hesapla
ryla ve sadece seim sonularna ynelik hedeflerle siyasal
seferberlik alannn geniletilmesidir. Bu alan ayrntl d
zenlenmi ynetmelik, tutarl doktrin ve programlara sahijp
siyasal partiler gibi belirli kurallar erevesinde rgtlenm.
yaplardan normalde politik olarak grlmeyecek iletii]n
yaplar (rnein din mejclisler ya da kltrel festivalle r,
ok daha ilgin olarak baz Gney Hindistan eyaletlerinc e
olduu gibi sinema merakllar dernekleri gibi yaplar) z irine ina edilmi gevek ve genellikle sreksiz seferberlikle
re doru genilemeye balamtr.
80

Son yllarda siyasal toplum alanndaki faaliyetlerin art

zamanla sekinevrelerde huzursuzluk ve endieye yol a
t. Ajkal gazetesinden alntladm lmpen kltryle il
gili yorum bunun, tipik bir gstergesidir. Siyasetin ayaktakmyla sulularn tekeline getii ikyeti orta snf evreler
den bugn oka duyulur oldu. Netice geri kalm toplumu
deitirmeyi hedefleyen modernleme misyonundan vaz
gemekti - en azndan ikyet bu yndeydi. Lkin gzlem
lediimiz ey slah edilmemi halk kltrnn dzensiz,
yozlam, akld teamllerinin, seim hesaplan gzetile
rek, medeni yaamn tm hcrelerine tanmas oldu. Soylu
bir grev, modernitenin peine dme grevi, parlamenter
demokrasinin gerekleri yznden tehlikeye atlmt.
Modern temsili kuramlarn Hindistandaki yzyl akn
tarihini ele aldmzda Tocquevillein sorununa benzeyen
bu sorunun nasl bir evrim geirdiini grebiliriz.33 Dadabhai Nacroji, Gopal Krishna Gokhale hatta Muhammed Ali
Jinnah gibi Hindistanl ilk liberaller siyasal hayatlarnn ilk
dnemlerinde bu kuramlarn kendilerinden mnhasr de
erlerine btnyle inanmlard. Yine de kuramlarn ile
yebilecei elverili koullar konusunda olduka ihtiyatly
dlar. yi birer 19. yzyl liberali olarak bu kiiler; insanla
rn, kendi deyimleriyle, parlamenter kurum lan kavrayabilmeleri iin nce eitim ve medeni yaama ballklarn is
pat etmek gibi gereklilikleri yerine getirmeleri artm ortaya
attlar. Dier b ir adan bakacak olursak, N aoroji ya da
Gokhale gibi adamlar iin, demokrasinin sadece stat ve
erdem sahibi kiilerce yeteri kadar kontrol edilmesi duru
munda iyi bir idare ekli olduunu da syleyebiliriz. Milli
yeti siyasette szde radikallerin, zellikle Hilafet Hareke3 3 Su d ip ta K av iraj m eseleyi T o cq u eville so ru n u o la ra k ifade etm iti, "T h e C u ltu re o f R ep resen tative D em o cra rcy , The \Vages o j F reedom , ed. P arth a C h a tter
je e , s. 1 4 7 -7 5 .

81

tiyle* Ibirliksiz Hareketin in ** ykseliiyle beraber Hin

distan rgtl siyaset hayatna, parlamenter siyasetin ince
liklerini ok nemsemeyen, birok g ve gr girdi. Ge
smrge dzeninin yeni temsili kurumlarmm ekil verdii
siyasal alana, o dnemde kesin bir biimde mdahale eden
kii Gandiden bakas deildi. Parlamenter kuramlarla mo
dern medeniyetin tm dier donanmlarn reddettiini id
dia etse de bu donanmlara kimsenin bakamayaca kadar
ilevsel bakarak yle bir seferberlik yaratt ki sonunda par
tisi, Hindistan Ulusal Kongresi bamsz Hindistandaki en
gl siyasal rgt haline geldi. Birok almann gsterdi
i gibi Gandinin szleri ve eylemleri iki eyi ayn zamanda
yapyordu: Hem halk inisiyatifini serbest brakyor hem de
bu inisiyatifi kontrol altna alyordu.34 Bamszlktan son
raki on be ylda Kongre iktidarnn somutlamasyla Nehru dneminin szde Kongre sistemine halkn seimler yo
luyla verdii destek ile devlet inisiyatifi arasndaki yakn
ilikinin en baskn motifi, kontrol olmutu.
Nehru dneminden 1960larn ortasndaki krize ve ora
dan da ilk Indira Gandi rejim inin devlet poplizm iyle
Kongre hakimiyetini yeniden tesis etmesine kadar uzanan
macera birok nc Dnya lkesi iin hi de yabanc de
ildir. Bence Hindistan demokrasisini farkl'klan Indira
Gandinin olaanst hal rejiminin parlamento seimleriyle

(* )

K hila/at M ovan en t, ln g iliz le rin B irin c i D n ya Sava so n u n d a v e rd ik leri H ali

felik m a k a m m k o ru m a s z n y e rin e g e tirm esin i isteyen , B ritan y a H in d is
ta n nda yaayan M sl m a n la rn ku rdu u 1 9 1 9 ile 1 9 2 4 y llar arasn d a faali
y e t g stere n rg tt r - .n .

( * * ) N on -cooperation M ovem cnt, M ah atm a G an d i ile H in d istan U lu sal K o n g re P artisi'n in b a n ek ti i ve so n ra U lu sal B a m sz lk H areketin e ev rile c e k o lan
ilk idd etsiz diren i h arek etid ir - .n .
34

S u baltem Studies ta rih ilerin in yazlar b u tem alar ay rn tl b ir b iim d e te t

k ik etm itir, z e l l i k l e b k z. R a n a jit G h a , D om in an ce YViJoiu H egem on y
(C am b rid g e: H arvard U niversity Press, 1 9 9 S ) .

82

sonlandrlmasyd. Bu olay demokrasinin zyle tecessm, biimiyle muhtevas, i doasyla d grn zerine
yaplacak tm tartmalarda kesin bir fark yaratt. Olaa
nst hal rejiminin knn gerek nedenleri hakkn
da tarihiler ne derse desin, 1977 seimleri Hindistan halk
seferberliklerine oy kullanma ve bylelikle hkmetin tem
sili organlarna, daha nce dzeni bu denli rahatsz etmesi
ne, iktidarn o herkese bilinen dehlizlerindeki sessizlii bu
denli bozmasna imkn tannmam bir biimde halkn ta
leplerini dile getirme olanan tand. Bugnlerde sekin
lerle madunlarn hep bir azdan seime dayal demokrasi
nin bir aldatmaca olduunu, demokrasiye giden doru yo
lun askeri diktatrlkten getii sylemesi muhtemel olan
komu lke Pakistanla karlatrdmzda bu olayn de
m okrasinin Hindistandaki alglan asndan ne kadar
nemli bir tecrbe olduunu dnmeliyiz.
Fakat Hindistan rneinde kendimizi tebrik etmekte ok
aceleci davranm olabiliriz, argmanm yeniden kurmama
izin verin. Hindistan demokrasisi iinde de en bandan b e
ri halk nezdindeki meruluk ile sekinlerin kontrol kart
temalar mevcuttu. Cemaat ve mlkiyet kavramlar tarafn
dan temsil edilen bu kar iki tema demokratik kuramn en
eski sorununu oluturur. Bu temalar hibir yere gitmediler,
bir zme ulatrlmadlar ya da almadlar; onlar sadece
sekinlerle halkn demokrasi tanmlar arasnda sre giden
tartmalar sonucunda yeni biimlere brndler. Hindis
tandaki demokratik modernleme zerine yaplan son tar
tmalarda bu temalar yine yer ald. Bir yandan halkn belir
siz talepleri kendilerini modernleme projesine adam modem letiricileri, yenilgiyi kabul etmeye ve dzensizlik ve
akl diiliin glerine siyasi adan teslim olunmasyla son
bulan akl ann ardndan at yakmaya sevk etti. Aydn
siyasetin terki anlamna gelebilecek, oy kaygsyla yaplm
83

bir sr geri ekilmeye tank oldular. Oysa toplumun s

zm ona aydnlanmam kesimlerinde vuku bulan bu kart
seferberliklerin dntrc etkisi gzden karlyor. Bu
yeni yeni allmaya balanan bir alan ve ben de burada ve
bir sonraki blmde bu alanla ilgili bir takm n gzlemle
rimi aktaracam. Ancak bu durumun bugn, Hindistan gi
bi lkelerde demokratik srecin yaratmakta olduu en de
rin ve nemli toplumsal deiimler btnn oluturduu
na inanyorum.

Hindistan ynetici snflar arasnda bu toplumsal dei

imlere verilmek zere bir cevabn olumaya balad ekle
meliyim. Dolayl ynetimini smrge stratejisinin bir var
yant olarak grdm bu c'evap, modernleme projesinin
askya alnp burjuva sivil toplumunun gvenli alanlarna
hapsedilmesini, ynetilen nfuslarn doal liderleri ze
rinden de hukuk, dzen ve refahn ynetimsel ilevlerinin
yaygnlatrlmasn kapsyor; Dier bir deyile strateji bur
juva yaam nn medeni erdemlerini seim e dayanan de
mokrasinin olas arlklarndan korumay amalyor
Toplumsal deiimlere verilen baka bir cevap daha -var.
Bu cevap ok daha pragmatit olmasna ramen bir nceki
kadar olumsuz bir cevap deUdir. Aydnlanma projesini b
tnyle terk etmiyor, adna; siyasal toplum dediim alan
iindeki ekimeler demeti ^zerinden bu projeye yn ver
meye alyor. Bir ncnn yn verme ve liderlik vasflar
n ciddiye alyor ancak Hindistan gibi bir lkede devletin
resm mercilerinin teki .inanlar tarafndan dzenlenmeye
ve teki otoriteler tarafndan idare edilmeye devam eden
yaygn toplumsal teamller dizisine ulaamayacan da ka
bul ediyor. Yine de modern ynetimsel teamllerin bu ka
ranlk sahalara sosyal yardm levleriyle nfuz ettiini ve
oralarda demokrasi drts dediim iddia ve temsil zerinde etkiler yarattn da biliyor. Demokratjk moderhite pro
84

jesi bu alanda -yavaa, ac vererek ve phe duyarak- i

grmek zorundadr.
Kalktada l bir bedene ne yaplacayla ilgili yrt
len mzakereleri rnek olarak verirken insanlar arasndaki
elikilerin doru ekilde ele alnnn hikyesini anlatma
ya almyordum. Baarl bir ynetimin rneini tarif et
meye de almyordum. Ya da Bat Bengaldeki iktidar par
tilerinin yrtt bilinli bir politik toplumsal dnm
projesi vesilesiyle modernite ile demokrasinin kar karya
geldii yerel bir krizin aldn da sylemiyorum. Yapmak
istediim ey adna siyasal toplum dediim, normatif olarak
bulank olan alandaki olaslklar iaretlemekti. Siyasal top
lum kavramn kullandmda srekli, Antonio Gramscinin
Hapishane D efterleri 'nde bu kavram nce devletle eanlam

l olarak kullandn ancak sonra kavramn devlet alannn

dnda yer almas gereken tm toplumsal ve kltrel m
dahaleler erimine karlk gelmeye baladn anm syo
rum. uras ak ki modernletiriciler madun tebaalar ulu
sal vatandalara dntrme projesini yrtrken siyasal
toplumun faaliyetleriyle desteklenen direnilerle karlat
lar. Kendilerine dayatlan modernleme projesine kar m
cadele ederken madun snflarn bir i dnm srecini de
balattklarn vurgulamaya altm. Dier blmde yeni
balayan deiim srecine dair birka rnek vereceim.
Eitimciler -bizim gibi aydn insanlar olarak- siyasal top
lumdaki pedagojik vazifelerini yerine getirirken bir yandan
da kendilerini eitebilirler. Bu, dnyann birok yerinde ya
anan, modernite ile demokrasi arasndaki karlamann
en zenginletirici ve anlaml neticesi olacaktr.

85

V ____

Madurlarn Siyaseti

I
Sizi siyasal toplum iinde ksa bir tura karmama izin ve
rin, en azndan bildiim ksmlarnda nk siyasal toplu
mun iyi bilmediim birok yeri var.
lk duramz Kalktanm, benim de yaayp altm
gney yakas boyunca uzanan tren hatlar. Tren hatlar ze
rinden bir ana yol geer. Kprde durup tam nnze bak
tnzda yksek apartmanlar, k bir alveri merkezini ve
byk bir petrol irketinin ofislerini grrsnz. Ama du
rup aaya baktnzda demiryolu boyunca demiryoluna
ok yakn yaplm kirli plastik plakalaryla, teneke ya da ki
remitten atlaryla bir dizi gecekondu grrsnz. Bu gece
kondular elli yldan fazla bir zamandr orada yaayan igal
cilere aittir. Bu gecekondularn bir blmnde Kalktadaki
Sosyal Bilimler almalar Merkezinden baz meslektala
rm, Asok Senin ynetiminde bir alma yrttler.1 al
1

A so k S e n , L ife a n d L a b o u r in a S q u a lte rs C o lo n y , O c c a s io n a i P ap er 1 3 8 ,
C en tre for Stu d ies in a So cia l S c ie n ce s, K a lk ta , E k im 1 9 9 2 .

mann yrtld ve 1500 kiinin yaad yerin resm ad j

Gobindapur Demiryolu Kolonisi Kap No 1 idi.
Yerleim, 1943teki byk ktlk sonrasnda topraklarn
kaybeden gney Bengalli kk bir kyl grubunun hayat
larn srdrmek iin Kalktaya gelmesiyle, 1940lann son
yllarnda balam. Sonrasnda ise ehre her gn binlerce ki
i akn etmeye balam. G edenler Dou Bengalden yani
bugnk ismiyle Dou Pakistandan geliyorlard. Hepsi Hin
distann taksimiyle mlteci konumuna dmlerdi. Sonrai
ki on yl iinde ise Kalktanin banliyleri ehrin nceki n
fusunun katndan daha kalabalk bir mlteci gn kar
layacakt. Gelenlerin ou kamuya ait yerlere, bazlar da
yasad olarak zel mlklere yerleti. Yetkililer buna gz
yumdu, nk insanlarn gidebilecekleri baka bir yer yok
tu. Mlteci yerleimleri hert resm olarak hem de halkn
gnlk kullanmnda koloni* ismini aldlar.
Demiryolu kolonisinin eslii .sakinlerinden bazlarnn an
latt hikyeler yerleimi sanki bir snr yerleimiymi gibi
tasvir eder. Meknn dzenlenmesinden drt ya da be kii
sorumluymu. Yeni yerleimcileri davet etmi, parselleri bl
m, yeni gelenlere baraka ve kulbeler yapmalannda yar
dm etmiler. Yeni yerleimcilerden kira bile almlar. Adhir
Mandal ile Haren Manna 1970lerin
ortasnda kolonideki iki
i.
kilit isimdi.2 ehirdeki mlteci nfusundan byk destek
gren, gittike byyen siyasal muhalefet gc olan Kom
nist Partiyle iliki kurmulard. Koloninin adna demiryolla
r iletmesi yetkilileriyle, poljis ve dier hkmet makamla
ryla muhatap oluyorlard. Adhir Mahal yaklak iki yz
adet barakaya sahipti. Bunlar kiraya veriyordu. yle ki ona
( * ) C olony, k e lim esi burada, T rk e'y e' sm rge diye ev rile n so syal bilim lerd ek i
an la m n d a n ziyade doa b ilim lerin d ek i top lu lu k a n lam n tam aktad r - .n .

B u yazda y erleim cilerin g e r e k a b lar g izlen m i ve tak m a isim le r k u lla n l

m tr.

83

demiryolu kolonisinin zam indan -toprak aas- diyorlard.

Buras onun hakimiyetindeydi. Bugn Komnist Partisinin
liderleri, Adhir ve onun gibi bir iki kiinin partiye sadk ol
malarna ramen yerel menfaat gruplar olduklarn syl
yorlar. Bir parti lideri syle diyordu: Onlar kabadaylar gibi
davranr kk apl rvet ve gasp ileriyle urarlard.
Adhir ok zekiydi... Haren Manna parti iin toplad yard
mn bir ksmm mutlaka arrd. Bunlar grmezden gelir
dik nk bu kiilerin yerlerine bakalarn bulmak zor bir
iti. Harenin aba ve giriimiyle demiryolu kolonisinden
drst birisini bulmay nasl bekleyebilirdik ki?
Zaman iinde demiryollar iletmesi yetkilileri, arazileri
ne sahip kmak ve igalcileri oradan karmak iin eitli
teebbslerde bulundu. 1965te demiryollar iletmesi m
hendisleri yerleimi evreleyen bir duvar ina etmeye ba
ladlar. Yerleimciler de inaat malzemesi tayan kamyon
larn koloniye ulamasn engellemek iin n saflarn ka
dnlarn tuttuu etten bir duvar oluturdular. 1975 ylnda,
olaanst hal srasnda da ciddi bir tahliye tehdidiyle kar
lalmt. Baz yakn yerleimler buldozerlerce yerle bir
edilmiti. Demiryolu kolonim izin sakinleri kendileri iin
eyalet hkmeti bakanma arac olmas ve bakann de
m iryollar iletm esi yetkililerini ykm dan vazgeirm esi
iin nce Sovyet yanls! Kom nist Partisinden bir eyalet
meclis yesini seferber ettiler; sonrasnda Indira Gandinin
iktidardaki Kongre Partisiyle ibirlii yaptlar. Tehdit atla
tlmt.
Smrge sonras Hindistanda seim sistemi iindeki"si
yasal seferberlikler zerine bir eyler okumu ya da duy
mu olanlara buraya kadar sylediklerim hi de yabanc
gelmeyecektir. Hindistann ehir ve kasabalarnda buna
benzer yzlerce hikye:vardr. Tm bunlar genel olarak
patron-mteri ilikileri, oy depolan ve hizipilik kuram
89

altnda toplanabilir. rneimizi farkl klan kadro-temelli

ideolojik bir rgtlenme olan Komnist Partisinin iin ii
ne dahil olmas olabilirdi, ancak parti lideriyle yaptm g
rmede de grdmz gibi bu durum, en azndan bizim
rneimiz iin, karlkl elverililie dayal bir anlamadan
te bir ey deildi. Parti, Adhir Mandal ile Haren Mannamn insanlar siyasi eylem iin seferber eden kom nist
devrimciler olduklarn iddia etmiyordu. Tarif ettiim siya
sal toplum bu deildi.
1980lerin banda yeni bir eilim ortaya kt. Szde zam id a r A dhir M andal lm t. D em iryollar iletm esi

1983te yerleimin etrafn tekrar duvarla evirmeye kalkt.

Yerleimciler bir kez daha direnie getiler. imdi yeni bir
liderleri vard: Anadi Bera. Ona Usta diyorlard nk de
miryolu kolonisinin aasndaki sokaktaki ilkokulu o y
netiyordu. Lise eitim i alm am asna ram en Anadi Bera
yoksul ocuklara okuma yazma retiyordu. Aslnda daha
ok ateli bir tiyatro merakls olarak tannrd. Bengalde
ok sevilen ak havada oynanan bir arena tiyatro tr olan
ja tra gsterileri dzenlerdi. Tiyatroyla ilgili faaliyetleri saye

sinde demiryolu kolonisi sakinleriyle ilikiye gemiti. Ka

lacak yerle ilgili sorunlar yayordu, sonunda kolonide bir
baraka kiralad ve oraya yerleti.
galcilerin 1983teki direniinin en nde gelen rgtleyicisi Anadi Berayd. 1986 ylnda tp merkezi ve ktphane
kurmak amacyla koloni sakinleri arasnda yeni bir birlik
kurdu: Jcna K alyan Sam iti , Halkn Refah Dernei. Yerel be
lediye yetkilileri, siyasal parti liderleri, karakoldaki polis
memurlar, komu apartmanlarn orta snf sakinlerinin n
de gelenleri dernek iin dzenli olarak maddi yardm topla
d ya da dernein faaliyetleri iinde yer ald. Hkmet, Top
lu ocuk Geliim Projesi (TCGP) ad altnda, kenar mahal
le ocuklar iin kapsaml bir salk ve eitim prram ba
90

latt. Anadinin giriimleriyle TCGP demiryolu kolonisinde

bir ocuk sal birimi at. Birim, dernek ofisinde kurul
mutu. TCGP ocuklar ocuk felci, verem, tetanos ve dier
bulac hastalklara kar alad, ocuklarn gnlk
nn karlad, bir oyun okulu dzenlemeleri iin personel
salad ve ebeveynlere doum kontrol hakknda dan
manlk destei sundu. TCGP personeli kolonideki her aile
nin geimi, geliri, tketimi ve salk durumu hakknda de
tayl kaytlar tuttu.
TCGP, igalci koloni sakinlerinin kendilerini nasl ayr bir
nfus grubu olarak tanmladklarnn ve nasl ynetimsel
programlardan yardm alabildiklerinin bir rneidir. Ancak
bu tek rnek deildi. Yerleimciler kurduklar dernei de
miryollar iletmesi, polis ya da belediye yetkilileri gibi dier
ynetimsel makamlarla, onlara sosyal yardmda bulunacak,
blgelerini kalkmdrc almalar yrtecek hkmet d
kurulularla, siyasal partiler ve parti liderleriyle ilikiye ge
mek iin kullandlar. rnein, elektrikli fanlarla televizyon
setleri kulbelerde ok da nadir olmayan aletlerdir, biri
kp koloninin elektrie nasl ulatn aratrmaya kalkp
yerleimcilere bu konuyla ilgili soru sorarsa genellikle kaa
mak yantlar alr. En azndan Profesr Asok Senin saha a
lmasn yapt dnemde, bu byleydi. Ve soru soran kii
elektrik hatlarnn yasal olarak ekilip ekilmediinden p
helenmeye balar. Ancak birok Hindistan ehri iin, inat
elektrik hrszlaryla birlikte yasal olmayan igalcileri ferdi
tketiciler olarak tanmann yasal zorluu karsnda elekt
rik irketlerinin, tm igalci yerleim birimini temsilen, bi
raz nce bahsettiim trden bir dernekle oturup kolektif ki
ra anlamas yapmalar bildik bir durumdur. Dolaysyla bu
bize, geim ve barnmalar yasallgm tesine dayanan nfus
gruplarna kamu hizmetleriyle sosyal yardmlar gtrebil
mek iin hukuk stratejileriyle mmkn olan bir dizi dzen
91

lem enin de m evcut olduunu gsteriyor. G eri sonra,

1980lerin sonuna doru birzamanda Refah Demei'nin gi
riimiyle koloninin alt ortak saya zerinden yasal bir
elektrik balants saladn: rendim. Hatta 1996dan beri
yerleimcilerin kendi mstakil elektrik balantlar varm.
Belediye onlara su ve umumi tuvalet hizmeti de salam.
Tabii ki bunlarn hepsi kamu; arazisini yasalara aykr olarak
igal etmi, demiryolunun yaklak bir ya da iki metre yan
na kurulmu bir gecekondu blgesinde gerekleiyordu. z
ninizle hikyeme devam edeyim.
Her ne kadar igalcilerimiz iiin buradaki en nemli hamle
kendilerinin bir nfus grubu olarak -k i nfus grubu yne
timsellik asndan politikalarn hedefini tanmlayan salt bir
ampirik kategoridir- tannmalarn amalamalan ve sonunda
tannmalar olsa da kolektif kimliklerinin iini ahlaki bir ie
rikle de doldurmann yollarn bulmak zorundaydlar. Bu,
madur siyasetinin eit derece;de nemli bir parasyd: Nfus
grubunun am pirik biimini cemaatin ahlaki nitelikleriyle dol
durmak. Demiryolu kolonimizde, yerleimcilerin brnebile

cei halihazrda nceden verili ortak bir cemaatsel biim

yoktu. Baz yerleimciler gney Bengalden bazlar da bu
gnk Banglade olan Dou Pakistanda geliyorlard. Yukar
kastlardan ok kk bir keim olsa da byk ounluu
muhtelif orta ve alt kastlara mensuptular. 1990lann ortala
rnda yaplan bir aratrmaya gre yerleimcilerin yzde 56s
hkmetten olumlu ayrmclk'erevesinde yardm grmeye
hak kazanm, ncenin parya kastlarn kapsayan hukuki
olarak tannm bir kategori olan Tarifeli Kastladan*, yz
( * ) H in d ista n daki parya k a stla n karlayan d k k a stla r" sn flan d rm asn d ak i
b e lir s iz lik le r i o rta d a n k a ld rm a k zere..1936 y ln d a s m -g e y n e tim in c e
pary a k a stla rn i e re n b ir liste h a z rla n m t; b a m szlk so n ra sn d a listed e
y.er a la n kastlara anayasa tarafn d an p z e l b ir stat verild i ve b u k astlara res
m en T arifeli K asd ar ve K ab ileler" [Sihedu led C astes an d T rib es] unyaru verildi
- .n .

92

de 4 Tarifeli Kabilelerden, geri kalan ise Hindu kastlarn

dan geliyordu.3
u anki haliyle bu cemaat yoktan var edilmiti. Dernein
nde gelen yeleri koloninin sorunlar ve bunlarla ilgili ve
rilen mcadelelerden bahsederken, dernek yelerinin ortak
karlarndan hi bahsetmediler. Bunun yerine cemaati ok
daha balayc olan akrabalk zerinden tarif ettiler. Hepsi
nin ortak olarak kulland benzetme, aile benzetmesiydi.
Dernein faal bir yesi olan Ashu Das biz byk bir aile
yiz. Dou Bengalli m ltecilerle Bat Bengalden gelenleri
birbirinden ayrmyoruz. Evlerimizi yapacak baka yerimiz
yok, uzun yllardr buralar topluca igal ediyoruz. Evleri
mizle ilgili istihkak talebimizin temeli budur diyordu.
Dier bir koloni sakini, Badal Das birbirlerine neden bir
aileymiesine sk skya tutunduklarn gney Bengalde
kullanlan bir deyimle aklyordu: Biz kaplanla yz yze
yayoruz. Das, kaplanlarla insanlarn i ie ama birbirleri
ne dman olarak yaamalarn anlatan bu deyimi karlar
na srekli kan ykm tehdidini vurgulamak iin kullan
mt. Ancak bu, aileyi tanmlayan herhangi bir biyolojik
hatta kltrel bir n ballk deildi. Bu ballk, -zam an ve
uzam iinde aka belirlenmi ve tehdit altnda olan - top
luca igal edilmi bir toprak parasnn ta kendisiydi.
Koloni sakinlerinin szde koloni ailesinin snrlarn nasl
tanmladklar dikkate ayandr. nk bu snrlar, koloninin snrlar zerinden tanmlyorlar. Ashu Das yle di
yordu: Kprnn br taraf baka bir mahalledir. Oras o
mahallede yaayanlara braklmaldr. Biz snrlar amayz.
Bu snrlar talepleri de ekillendiriyordu: Kim dernein
yesi olabilir, kim topluca dzenlenen enliklere katkda
3

D em iry o lu k o lo n isin d e resm o lm ayan b ir o k u l, sa lk m erk ezi ve m eslek i ei

tim k u rsu a m o la n so sy a l y a rd m k u ru lu u SA V ERA ta ra fn d a n y ap lm
o la n aratrm a.

93

bulunmaldr, ya da kim orta snf ailelerin yaad apart

manlarn yer ald komu m ahallede gvenlik grevlisi
olarak alabilir.
Szde ailenin iinde eitlilik gittike artyordu. Bazlar
uzmanlk vasflarna sahipken veya sabit ilerde alrken
ounluk, inaat iilii gibi geici ilerde almak duru
mundayd. Kadnlar orta snf ailelerin oturduu komu ma
halledeki evlere temizlie giderlerdi. Zaten birok hanenin
geimini salayanlar yani, paray asl kazananlar kadnlard.
Bu almann yapld 1990larn ilk yllarnda koloni sa
kinlerinin aylk kii ba gelirleri 1000 rupiyle (30 ABD do
lan) 100 rupi (3 ABD dolar) arasnda deiiyordu. Birka
yl sonra yaplan baka bir aratrma ailelerin yarsndan faz
lasnn aylk gelirinin 2000 rupinin altnda olduunu ve tm
yerleimin aylk kii bana toplam gelirinin 500 rupiden az
olduunu tespit etmiti. Baz gecekondu sahipleri gecekon
dularn kiraya veriyordu. Tabii ki bu hukukun dnda cere
yan eden bir vakayd nk ortada yasal tapu yoktu ama za
ten mlk sahibiyle kirac arasnda ok az sorun kyordu.
Komular ve hatta kan kocalar arasndaki anlamazlklarn
ou Refah Derneinde zlyordu. Evliliiyle beraber ko
loniye tanm olan bir kadn, buradaki komularnn ok
merakl ve dedikoducu olduunu sylemiti. Ayrca cemaat
yaam spor msabakalan, topluca televizyon ve video gste
rimleri ve din bayramlarla destekleniyordu. Dernein rgt
ledii en byk din bayram her yl dzenlenen tanna Sitalay anma etkinlikleriydi. Tanna hakkmdaki rivayet gney
Bengalin krsal blgeleri kaynakldr. Rivayete gre tanra
iek hastalnn yaylmasna engel olmutur. Bugn iek
hastal vakas hi grlmese de son yllar iinde Sitala o
cuklarn saln gzeten tanrca olarak Kalktamn gece
kondu mahallelerinde yeniden ortaya kt. Artk tanrca Sitalay anmak iin bir hafta sren enlikler dzenleniyor. Bu
94

enlikler gecekondu mahallelerinden toplanan czi yardm

larla finanse ediliyordu. Bu enlikler orta snflarn dzenle
dii ok daha nl ve atafatl Brahman kkenli tanra Durgay anma enliklerine cretkrca meydan okuyordu. Sitala
enliinde demek mzikal gsteriler ve ustalar Anadi Be.rann barol oynad ja tra icralar dzenliyordu. Daha az
canl olan dier bir enlikte tanrca Kaliyi anma enliiydi.
Bu enlikte koloninin delikanllar kendi hallerine brakl
yordu; onlar da video izleyip, et yiyip, iki iiyorlard.
Demiryolu Kolonisi Kap No 1 sakinlerince kurulan Hal
kn Refah Dernei bir sivil toplum kuruluu deildi. Der
nek, mlkiyet yasalaryla kentsel dzenlemelerin topluca
ihlaline dayanyordu. Devlet bu kuruluu yasal amalar
dorultusunda alma yrten dier sivil toplum kurulu
laryla bir tutup, onu yasal bir kurulu olarak tanyamazd,
igalciler de kendi paylarna kamu arazisini igal etmenin
hem yasad hem de medeni yaamn gereklerine ters oldu
unu kabul ediyorlard. Lkin onlar barnma ile geinme
nin de bir hak olduunu iddia ediyorlard. Derneklerini de
bu iddiay srdrecek en nemli kolektif ara olarak kulla
nyorlard. Demiryollar iletmesine sunulmu dilekelerin
birinde dernek yle diyordu:
Bizler bir zamanlarn Dou Pakistanndan gelen m lteci
ler ve gney Bengalli topraksz insanlarz. Her eyim izi
kaybettik; geim kaynaklarmz, topramz, ev ve m te
milatmz, her eyimizi kaybettik. Geinebilmek ve kala
cak yer bulabilmek iin Kalktaya gelmek zorundaydk...
Bizler yoksulluk snr altnda yaayan, evlere gndeliki
olarak giden ya da gnlk geici ilerde alan kimseleriz.
Kendimize bamz sokacak derm e atm a evler yapabil
dik. E er bizi evlerimizden kartr ve onlar ykarsanz,
gidecek baka hibir yerimiz yok.
95

Mlteciler, topraksz insanlar, gnlk ilerde alanlar

ev ve mtemilat ve yoksulluk snr, bunlarn hepsi yne
timselliin kulland demografik kategorilerdir. galciler '
de bu temel zerinden kendi iddialarn ne sryorlar. Ay
n dilekede dernek, Kalkital dier vatandalar iin, de
miryollar iletm esinin gelitirilmesi ve yaygnlatrlmas
adna, u anki ikametghlarndan ok daha uygun yerlere
tanmalarnn gerekli olduunu ifade ediyordu. Dolaysy
la, hkmetin yoksul ve kt artlar altnda yaayan nfu
gruplarm gzetme zorunlluunu hatrlatm asnn yann
da, dernek olaanst kollar altnda bile nezih bir top
lumsal yaam ina etmeye alan, ayn zamanda iyi vatan
da olmann gereklerini de j tasvip eden bir cemaatin ahlaki
sylemini de kullanyordu. Ynetimselliin kategorileri, ce
maatin akrabalk ilikileri icat etme kabiliyetini ieren yara
tc olanaklaryla biraz tereddtl olsa da yeni bir siyasal ta
lepler sylemi retmek zere beraber i grrler.
Bu talepler baka bir eye indirgenemeyecek siyasi talep
lerdir. Bu talepler, kurallar jarptlabilen ya da deitirilebi
len siyasal zeminde oluturulmutur. Bunlar yerleik hu
kuk ya da idari prosedrler zemininde oluturulamazlar. Bu
taleplerin baars, nfus gruplarnn ynetimsel politikala
rn lehlerine uygulanmas iin yeteri kadar destei seferbe
etmesine baldr. Lkin bul baar zorunlu olarak geici ve
balamsal olacaktr. Siyasal! glerin dengesi deiebilir ve
bylelikle kurallar artk daha,nce arptldklar gibi arptlamaz hale gelebilir. Daha! evvel de vurguladm gibi y
netimsellik heterojen toplumsal sahada, oklu nfus grup
lar zerinde oklu stratejilerle i grr. Yani vatandalk
haklarnn eit ve birrnek tatbiki yoktur.
Dolaysyla siyasetin dengesi yarm bu igalcilerin tahliye
edilmesine yol aacak kadar deiebilir. (Gerekte, 2002 y-j
linin ilk aylarnda, bu konferanstan sonra, bir grup vatan-?
96

da Kalkta Yksek Mahkemesinde demiryolu kolonisin

deki igalcilerimtahliyesi istemiyle kamu davas at. Gerek
eleri igalcilerin, gney Kalkta'daki Rabindra Sarobar g
lnn sularn kirletmesiydi. Bu srada nemli saydaki i
galci Sol Cepheden desteklerini ekip Trinamul Kongresini
desteklemeye baladlair. Mart aynn balarnda hkmet
tarafndan mahkeme kararn uygulamak zere gnderilen
polis gc kaba kuvvetle geri pskrtld. Bugn destekle
dikleri partinin liderinin Yeni Delhideki Birlik hkmeti
iinde eski grevine yani Demiryolu Bakanlna, iade edil
mesini ok dk bir ihtimal olsa da istiyorlar. nk an
cak bu ekilde zor kullanlarak tahliye edilmeden nce ken
dileri iin bir rehabilitasyon mmkn olabilir. Siyasal top
lumdaki stratejik siyasetin ince mant tam da buydu.)
Siyasal glerin stratejik dengesindeki en ufak bir deii
min, kent yaamnn marjinlerinde yaayan binlerce kiinin
hayatlarn nasl kknden etkileyebileceini gstermem
iin demiryolu hattnn yarm mil kuzeyine gitmeme izin
verin. Buras Gariahattr, gney Kalktada yaayan orta s
nflarn kalbi. Buradaki ilek kavan zerine yeni bir st
geit ina ediyorlar. Yaklak bir yl nce burada byk kal
drmlaryla, parlayan dkkan vitrinleriyle geni caddeler
uzanyordu. ehrin orta snf kkenli sakinleri, sokak ve
kaldrmlarn binlerce sokak satcs tarafndan igal edilme
sinden nce, ehirlerinin o eski gzellii ve bysne uy
gun olarak restore edilmesinden memnundular. Otuz yl
iinde, 1960larm ortalarndan bugne kadar, ehrin ana
yollar, kaldrmlar genellikle ara yollarna kadar taan e
kilsiz kulbeler dizisiyle kaplanmt. Kaldrmlardaki satc
tezghlan nemli bir ekonom ik ilevi yerine getiriyor ve
binlerce insana dk seviyeli ama hayati nem tayan ge
im kayna salyordu.; Satclar siyasal toplumda stratejik
davranm lard: Vatandalar ve siyasal partileri kendi
97

nemsiz, ama yasal olmad her halinden belli olan, sokak

igallerim gerekletirmek ve devam ettirmek iin baarl
bir biimde seferber etmilerdi. Ancak 1990larn ortasnda
iin rengi deiti. Petrokimya ya da elektronik gibi byyen
sektrlere yabanc yatrmlar ekebilmek amacyla Kalktaya eki dzen vermesi iin komnistlerin ban ektii
Bat Bengal hkmetine giderek artan bir bask vard. H
kmetin kentli orta snflardan ald destek hzla dyor
du. Balak Brahmacharinin l bedeninin defnini baarl
bir biimde rgtleyen bakan Subhas Chakrabartiye 1996
ylnda Kalktann sokaklarn temizleme grevi verildi. ki
haftalk bir sre zarfnda, kod ad Gne I Operasyonu
olan, iyi planlanm egdml bir alm ayla, .belediye
yetkilileri ve polis, sokak kenarlarndaki tm satc tezgh
larn kaldrd, kaldrmlar temizledi, ara yollarn geni
letti ve yollarn kenarna aa dikti. Satclar hl rgtly
dler. Sol tarafndan yalnz brakldklarm grnce muha
lefet partilerine dndler. Tm bunlara fiziksel olarak di
renmediler, iddet ieren bir karlama olmad. Siyasi den
ge onlarn aleyhine dnmt, sokaktaki yerlerini terk et
mek zorunda kaldlar, kendilerine verilen rehabilitasyon
vaadi gerekletirilinceye dek beklemek durumundaydlar.
Siyasal toplumda btn nfus gruplan baarl bir biimde
i gremeyebilirler. Grdmz gibi baarlan da daima ge
icidir. Siyasal toplum iinde herhangi bir ilerleme kat ede
meyen rgtl bir grup rnei vermem iin daha da kuzeye,
ehrin eski bir blgesine, niversitenin eski kampusnn
bulunduu Bengal yaynclk sanayisinin merkezi olan College Streete gitmeme izin verin. Buras, kitap basma ve sat
mann ana faaliyet olduu, tamam labirenti andran dar so
kak ve geitlerden oluan bir mahalledir. Burada akl almaz
bir iletme ve teknoloji melezi karmla karlamak mm
kn; yle ki modern dizgi makineleriyle alan byk ir
98

ketlerle sahibinin ilettii hl elle dizgi yaplan ve zerinde

ManchesterdaHmal edilmitir 1882 ibaresi bulunan pedall
bask makineleriyle alan, tipo basksyla i gren kk
basnjevleri yan yana alrlar. 1990larda Kalktada tipo
basks, her dil ve fonta uyumlu elektronik basknn kresel
olarak yaygnlamasyla, neredeyse tamamen ortadan kalkt.
Lkin yaynclk sanayiinin dier bir paras -c ilt ilik - 120
yl akm sredir kulland teknolojiyi aynen kullanmaya
devam ediyor. Herhangi bir ciltiye gittiimizde, elektrik
lambalaryla yksek sesli film mzikleri alan transistrl
radyo dndaki her ey 19. yzyldaki bir ciltide bulunan
larla ayndr. 500 ciltinin bulunduu ve 4000 iinin alt
btn bu blgeye Daftaripara ciltiler sem ti- deniyor.
1990 ylnda Sosyal Bilimler almalan Merkezinden mes
lektalarm ciltilerle ilgili bir alma yapmlar.4
ou hayatlarn ancak srdrebildikleri marjinlerde birarada varolan ve srekli birbirleriyle rekabet iinde olan bir
sr farkl eit cilti birimleri ve iileri var. Yirmi ve zeri
iinin alt 100 ve zeri metrekare mekna sahip az sa
yda byk birim var. 1990da bu birimlerin daimi iileri
ayda en fazla 600 rupi (18 ABD dolar) alabiliyorlar, bunun
yannda cretli izin ve emeklilik gibi haklardan yararlanabi
liyorlard. Birimlerin ounluunu sahibinin de alt, iki
ya da iiden fazla kiinin, istihdam edilmedii orta ve
kk lekli birimler oluturur. ilerin te biri ilerin
youn olduu zamanlarda istihdam edilir. 1990 ylnda va
sfl erkek iinin gnde sekiz saat alt takdirde aylk
maa yaklak 500 rupiyken (15 ABD dolar) ayn koullar
da alan vasfsz kadn iinin maa yaklak 400 rupiydi
(12 ABD dolar). Ayrca ocuklar da istihdam ediliyor. ay
4

A so k S e n , T h e B in d ery W o rk ers o f D aftarip ara: 1. F o r n s an d F rag m en ts, O cc a sio n a l P a p e r 1 2 8 , C em re fo r S tu d ie s in a S o c ia l S c ie n c e s , K a lk ta , N isan

1991.

99

gtrp getirmek veya kitap kolilerini ykleyip boaltmak

gibi her trl ayak ilerine bakan bu ocuklara cinsiyetleri
ne bakmakszn olanlar denir. Eer maalarm nakit para
olarak alrlarsa ayda yaklak 150 rupi (4.5 ABD dolar) ka
zanyorlar. Ancak genellikle aptklar iin karln yiye
cek, giyecek ve yatacak yer olarak alrlar. Bu maalar, sana
yii istihdam standartlarna gre olduka dktr ancak
bu enformel sektr denen eyin derinliklerine gmlm
durumda olan rgtlenmemi bir sanayidir.
1970lerle 1980lerde mcellitlik iilerini bir sendika altn
da birletirmeyi ve iverenlerle daha iyi maalar konusunda
pazarlk yapmay amalayan toplu giriimler olmu. Kom
nist Partisi (Marksist) aktivistleri bu konuda, zellikle parti
leri 1977 eyalet hkmetini j kurduktan sonra, giriimlerde
bulunmular. 1990da Daftariparann ciltilerinde gnlk
bir grev yaplm. Grevin biipi ve sonulan reticidir: i
ler aylk gelirlerinde 100 rupilik bir art talep etmiler. An
cak ciltilerin yzde 90nmda iverenlerin kendileri de bilfiil
iiydi. Herkes iverenlerin byle bir cret artrmm karla
yamayacan biliyordu. Sonrasnda grev iverenlerle iilerin
beraberce, btn bir Daftaripara sanayisinin ciltleme ii iin
daha ok para vermeleri ynnde yaynclara bask uygula
masna dnt. Byk yaynclar da ciltleme iini onlardan
alp bu ii ehirdeki baka birimlere ve hatta eyalet dndan
binlerine yaptrma tehdidinde bulundu. Nihayetinde byk
ciltilerin maalarda aylk 75j rupilik bir artmma gitmesiyle
greve katlan iiler zaferlerini ilan edip tm bu patrtya son
verdiler. Grevin son bulmasyla Daftariparadaki sendika aktivistlerinin etkinliklerinde bir kez daha d yaand.
Demiryolu kolonisinde grdmzn tersine, Daftaripa
radaki kitap ciltilerini kolektif kim lik hissiyatlar ok
gl deildi. Kk bir mahallede ayn ii yapan 4000 kii
var. Bunlarn birou altklar yerde yatyor ve evlerine,
100

kasabalarna, hafta sonlaryla tatillerde gidiyorlar. alan

kadnlar ise banliylerden, genellikle daha nce grd
mz gibi bir mlteci ya da igalci kolonisinden geliyorlar.
Bu insanlar ie trenle geliyorlar ancak tren biletini karlaya
cak maddi gleri yok, o yzden kondktr grndnde
kap saklanyorlar. Daftariparadaki iiler genelde sol parti
lere oy verirler ancak siyaseti krsal yaamlarndan kalan
balantlar zerinden yapyorlar yoksa ii olmalar zerin
den siyaset yapmyorlar. Onlar, iveren ile ii arasndaki ve
fa balarndan, karlkl nezaketten, grdkleri baba efka
tinden bahsediyorlar. Emekli bir ii, muhterem Habib Mia
lngilizlerin ardndan lke ynetimini devralan inklaptan ya
da devrimden sz ederken nihayetinde bugn, zenginlerin
ve varlkllarm bile yoksullara yardm edemediini sylemi
ti.5 Fakat burada ynetimsellik aparatna herhangi bir itirak
sz konusu deil. Daftariparal ciltiler kendilerine siyasal
toplum iinden bir yol amadlar. Kapitalist retim tarzyla
kk atlyelere dayanan retim taznn birbirlerini destek
leyecek ekilde birarada varolduu enformel sektrde snf
rgtlenmesinin ne denli zor olduunu bu rnek gsteriyor.
Birok aktivistin iten abalarna ramen, Daftariparada Leninist ii snf rgtlenme stratejileri iflas etti. Solun siyasi
liderleri de dikkatlerini baka yerlere vererek -siyasal top
lum iinde- birok baar elde ettiler.

II
Siyasal toplumun gerek hikyesi Bat Bengalin krsalndan
gelmeliydi. nk sol partiler burada ynetimsellik ilevle
rini nfus gruplarnn byk ounluundan aldklar yerel
5

A so k S e n , T h e Bindery W o rk ers o f D aftaripara: 2. T h e ir O w n Lifestories," O ccasio n a l P ap er 1 2 8 , C en tre for Studies in a So cia l S cien ce s, K alkta, H aziran 1 9 9 1 .

101

destein gl ve daimi kaynaklan haline dntrmler

di. Bunun nasl yapld zerine toprak reformundan c}emokratik yerel ynetim kurumlanna, sk parti disiplinin
den, baz eletirel alm alarn vurgulad gibi, seici ve
dozu iyi ayarlanm iddete kadar ok ey yazld izildi.
Ancak burada yrttm tartma asndan nceki b
lmlerde ortaya attm sorun zerine odaklanacam: Mar
jin al nfus gruplarnn genellikle hukukun ihlaline daya
nan belirli talepleri nasl eit vatandalk ve yurttalk er
demleriyle badaabilir? Geerli ve ikna edici bir madur
siyaseti iin hatr saylr bir arabuluculua ihtiya duyuyo
ruz. Peki, kim arabulucu olabilir?
Demiryolu kolonisini baarl bir biimde siyasal topluma
seferber eden kilit ismi hatrlayacaksnz: Nam diyar Usta,
yani tiyatro merakls Anadi Bera. Anadi Beranm daha ok
ilkokul retmeni olarak bilinmesi o kadar nemsiz bir du
rum deildir. Bat Bengal krsalnn siyasal topluma geiiy
le birlikte herhalde en merkezi figr okul retmenlii ol
mutu. 1997 ylnda meslektam Dwaipayan Bhattacharya
Bat Bengalli iki semtte okul retm enlerinin siyasi rol
zerine bir alma yapmt.6
Bhattacharya, Purulia semtindeki ilkokul retmenlerinin
ounun komnist retmenler birliine ye olduunu ve
bu retmenlerden birounun da yerel hkmette farkl
seviyelerde grevler aldklarn tespit etmiti. Ayrca ret
menler parti rgtyle kyl rgtlenmeleri iinde st d
zey mevkiler de bulunuyor, eyalet yasama meclisiyle parla
mentoya da seilebiliyorlard. retmenlerin birou eski
den Gandci sosyal grev rgtleriyle ilikiliydiler. 1980Ierle beraber toprak reformuyla zirai kalknma programlarn
6

D w aipayan B h a tta ch a ry a , C ivic C o rn m u n ity an d iLs M argins: S c h o o l Tcache.rs

in R u ra l W e s B e n g a l," E con om ic an d P o litica l W cehly 3 6 , n o . S (-24 u b a t
2 0 0 1 ) : 6 7 3 -8 3 .

102

destekleyen komnistler, daha sonra semtlerdeki siyasal fa

aliyetlerinin ba orgtleyicisi olacak olan retmenlerin des
teini kazanmak iin aba harcamaya baladlar. Geleneksel
toprak sahibi snfn siyaset sahnesinden ekilmesiyle solun
Bat Bengal krsalnda ina etmeye alt yeni uzla siya
seti asndan retmenler hayati bir konuma gelmilerdi.
1 9 8 0 lerde okul retm enlerinin yerel anlam azlklara
herkese makul grlen zmler retme iradesi ve kabili
yetine sahip olduklar algs her yere yaylmt. Maal al
anlar olduklar iin geimleri tarm gelirlerine bal deil
di; bylelikle topraa bal menfaatleri yoktu. ou ret
men, kyl gemilerden geliyordu, bu nedenle yoksullara
cana yakn geliyorlard. Byk ounluun okuma yazma
bilmedii bir toplumda eitim grm kimselerdi. Kylle
rin dilinden anladklar kadar partinin de dilinden anlyor
lard, hukuki ve idari prosedrlerin bir paras olduklar gi
bi ky cemaatinin de organik birer parasydlar. Ynetim
sel politikalarn krsalda uygulanabilmesi iin, yerel hk
m etteki parti liderleri kadar retmenler de hayati nem
arz ediyordu. Brokrasiyle idari dili kullanarak onlar mu
hatap oluyorlard ancak bunu yoksullarn lehine hareket et
me iddiasyla yapyorlard. E zamanl olarak kyllere h
kmet politikalaryla idari kararlar da aklyorlard. H
kmet makamlar onlarn fikirlerinin orada yaayan insan
larn ortak grlerini temsil ettiini dnyordu: ret
menler, hkmet programlarnn belirli yerel uygulama bi
im lerine dair nerilerde bulunuyorlard, hkm et yard
mn alacaklarn listesini tasdik ediyorlard, yerel halk onla
r gvenilir, sr saklayacak insanlar gibi gryordu. 1980lerde ky retmenleri krsal blgelerde kim senin sahip ol
mad iktidar ve prestije sahiptiler. yle ki kyllerden en
ok gvendikleri kiinin ky retmenleri olduunu duy
manz ok olasyd.
103

Robert Pumam hayranlarnn bunlar, toplumsal sermaye

kuramna7 kant olarak gstermelerinden nce liberal sivil
toplum anlamnda medeni cemaat ile tanmladm siyasal
toplum arasndaki aynm bir kez daha vurgulamama izin
verin. Muhtelif ynetimsel programlardan yararlanma tale
binde bulunmak iin seferber olan krsalda yaayan yoksul
lar sivil toplum yelerinin yaptklarn yapmazlar. Hk
met yardmlarndan dolaysz olarak yararlanmak iin yne
timsel mekanizmalarda, dor yerlere doru basklar yap
may becermeleri gerekir. B, kurallarn srekli olarak ar
ptlmas ya da deitirilmesi demektir nk halihazrdaki
prosedrler tarihsel olarak onlar ya dlam ya da marji
nalletirmi tir. Dolaysyla onlar da iktidarn bir btn ola
rak toplumdaki dalmna kar etkin bir biimde i gre
bilecek yerel bir siyasi uzlay yaratmak zere nfus grup
larn seferber etmek zorundalar. Bu olaslk da siyasal top
lumun almasyla mmkn olabilir. Okul retmenleri
yoksullarn davasn mdafaa ettiklerinde, yneticilere te
mel alabilecekleri yerel bir uzlay salarken yneticilerin
gvenlerini kazandklarnda! medeni bir cemaatin eit ye
leri arasm dakine benzer b ir gven ilikisi kurmuyorlar.
Tam tersine, retmenler tarihsel olarak yerleiklemi, de
rin iktidar eitsizliklerince birbirinden ayrlm alanlar ara
snda arabuluculuk yapyorlar. Onlar ynetenlerle yneti
lenler (madurlar - .n.) arasnda arabuluculuk yapyorlar.
unu eklemeliyim ki yoksjul ve kt artlar altnda yaa
yan snflarn ynetimsel programlarn salad yardmlar
dan yaralanmalarn salamak iin siyasal toplumun baar
l bir biimde seferber edilmesi durumunda; sivil toplum
iinde mmkn olmayan, ancak siyasal toplumun mm
R o b e rt D . P u tn am , R o b ert L eo nard i ve R affaelle Y. N an etti, M ailing Denoc-

rarcy W ork: Civic Traditions in M odern ILaly (P rin ce to n : P rin ceto n U n iversity
Press, 1 9 9 3 ).

104

kn kld, bir takm zgrlklerin yaylmasndan sz edi

lebilir. Ynetimsel faaliyet genellikle snf, stat ve imtiyaz
katm anl toplumsal yaplar iinde yer _alr. Herkese ak
olan devlet yardmlarn sisteme dair daha ok bilgi ve sis
tem zerinde daha ok. etkiye sahip kimseler toplar. Bunun
tek nedeni hukuki veya idari iktidarn ktye kullanlmas
suu diye tarif ettiimiz yozlama deildir. Yozlamadan zi
yade bu durum, hukukun normal snrlar iinde vuku bu
lur nk birok insan basite neye hak kazandklarnn
bilgisine ya da bir eye hak kazanma talebinde bulunma
iradesine sahip deiller. Sadece Hindistanda deil, onun gi
bi sivil toplumun kk bir grup zde vatandala snrl
olduu her yerdeki durum budur. Kltrel olarak dona
nml olan orta snflarn sistemi yoksul ve kt artlar al
tnda yaayan insanlardan daha etkin biimde kullandklar
Bat sosyal demokrasilerinde de, kamusal salk ya da ei
tim hizm etleri bu ekilde iler. Hindistan gibi lkelerde
yoksullar siyasal toplum iinde seferber olduklannda ve y
netimsel faaliyetlerin uygulanm kendi lehlerine etkileye
bildiklerinde, sivil toplum iinde sahip olamadklar bir ta
km zgrlkleri elde ettiler demek durumundayz.8
Halbuki ky retmenleriyle ilgili hikyem -tm siyasal
toplum hikyeleri gibi- mutlu sonla biten basit bir hikye
deildir. Bhattacharyhm almas Bat Bengal krsalnda
ky retmenlerinin nceden kazandklar gvenlerini hzla
yitirmeye baladklarna dair gl kantlar da sunmutu.
Eyalet hkmeti ilkretimin kalitesini arttrmak amacyla
retm enlerin maalarnda ykseltm elerde bulunmutu.
Eer kar koca retmenlerse -k i bu ok nadir bir durum
deildi- ellerine geen nakit para zengin bir kyl tccarn
kazanc kadard. 1990larm ilk yllaryla ky retmenleri

B u n o k ta n n altn izdii i i A keel B ilgram i'ye te e k k r ed erim .

105

nin tm zamanlarn siyasi almalarla geirdikleri, ret

menlie yeterince vakit ayrmadklar ikyeti yaygnlat.
Krsal toplumda retmenlik ok kazanl bir meslek haline
gelmiti yle ki retmen atamalarnda rvet dndne
dair iddialar vard. Bir zamanlarn gvenilir arabulucular,
iktidar yaplar iinde kendi yerleik menfaatlerini tesis et
milerdi. 1990larn sonuna gelindiinde retmen yoldala
r, Komnist Partisine ciddi bir biimde kstek olmaya ba
lamt. nmzdeki asl soru uydu: Siyasal toplum kendi
sini nasl yenileyebilir? Yeni arabulucu kim olacak?

III
Ynetimsel hizmetlerin doru idaresi, refah ve kalknma sa
halarnda son zamanlarn en ok tartlan konusuydu. An
cak bu noktada, birok yerde ynetimsellik alann kayda
deer bir biimde yeniden rgtleyen Bat demokrasilerin
deki refah devletinin neoliberal eletirisini kastetmiyorum.
Bunun yerine, kalknma teviklerinin ok daha adil dat
mn garanti edecei, yoksul ve kt artlar altnda yaayan
insanlarn bu teviklerin kurban olmalarm engelleyecei
vaadinde bulunan bir takm yeni kresel ynetimsellik tek
nolojilerine dikkat ekmek istiyorum. Buras, uluslararas
kalknma kurulularnn daha nce muhtelif projelerini uy
gularken karlatklar direni ve baarszlklarndan kar
dklar derslerin nda politikalarm yeniden formle et
tikleri, aralarn yeniden ekillendirdikleri sahadr. Kalkn
ma projeleriyle yerlerinden edilen nfuslarn yeniden yer
letirilmesiyle rehabilitasyonuna zellikle odaklanacam.
Getiimiz yirmi yl iinde Dnya Bankas rehabilitasyon
politikalar gelitirmekte ve projeleri iinde yerinden etme
ve rehabilitasyon meselelerini dahil etmekte nc rol oyna
106

d. Hi de artc olmayan bir biimde, yerinden etme ma

liyetleriyle rehabilitasyon gerekleri analizi ynetimselliin
temel mantna binaen ounlukla ekonomide kullanlan
maliyet-fayda analiz yntemiyle yaplrd. Ayn zamanda
projeden etkilenenler ya da barnacak yerlerini veya geim
kaynaklarn kaybedenler iin zel haklar tannmt. Buna
ek olarak ortak kaynaklarn kaybeden ya da kltrel te
amllerinin icralar olumsuz ynde etkilenen (rnein top
lu dua ettikleri yeri ya da kutsal saydklar mekn kaybe
den cemaatler gibi) gruplar iin cemaat-temelli tanmlanan
bir takm zel haklar da vard. Bu zel haklarn hkmet ya
da projeyi yrten kurulular zerinden yrrle girmesi
beklenirdi. Getiimiz yllarda gnlsz yeniden yerletiril
me analizlerindeki s ekonomi odan geniletmeye al
an yeni bir literatr ortaya kt.9 Bu literatr toprakszlk,
isizlik, evsizlik, marjinalletirme, yetersiz beslenme, artan
hastalk ve lm oranlar ile kamu mallarna eriim eksikli
ini, toplum sal yerinden edilm enin m uhtem el sonular
arasnda sayyor.
Kuramsal olarak bu yeniden formle etme, varln ka
mu hizmetleri, gelirler ve birincil mallarn yan sra iktisat
Amartya Senin savunduu bir dizi tem el zgrl esas
alan politika deerlendirme kabiliyeti yaklamna borlu
dur.10 Yine de belirli kii ve kurumlan hedef alan yardmlann kabiliyetleri ve pratik ilem prosedrleri iin tarafsz l
ekler tasarlamak kolay deildir. Ayrca demiryolu koloni
mizdeki gecekonducular ya da sokak satclar gibi igal et
tii yer zerinde yasal bir hakk bulunmayanlarn talepleri
ni tanma sorunu da var. H aklar ile zel haklar arasndaki
9

z ellik le, b k z . M ich ea l M . C ernea, T he E con om ics o f fnvolmtnry R c s elllm en :

Questions and C hallen ges (W a sh in g to n , D .C .: W o rld B a n k , 1 9 9 9 ).

10 G en el a rg m an iin bkz. A m artya S e n , D evelopm cn l as F reedom (N ew York:
R an d o m H o u se , 1 9 9 9 ).

107

ayrm, bu alandaki belirli bir olaya mahsus, hukuk strateji

lerine dayanan saysz zm yeniden dzenlemeye al
m olan ilgin bir abadr. Haklar araziler ya da binalara
ait, yetkililerin verdii yasal tapulara sahip kiilere aittir.
Bunlar yasal olarak art koulmu tazminatlarn almakla
ykml zde vatandalardr. Bu haklara sahip olmayan
ama bir biimde zel haklara sahip olanlar ise tazminat al
myorlar; lkin onlara da evlerini yeniden yapmakta ya da
yeni bir geim kayna bulmakta yardm edilir. Fakat farkl
tr haklar ile zel haklarn nasl tannaca ve geerli olaca
yla, tazminat ya da yardmn doru kiilere verildiinde
nasl emin olunaca sorular cevapsz kalyor.11
Projelerden etkilenen insaflarn direnileri ve idare eliyle
dayatlan yeniden yerletirme: stratejilerinin baarszl
karsnda srekli ne karlan ey projeden etkilenen in
sanlarn rehabilitasyon srecine katlm n salamaya a
lmak oluyordu. Argman hep, etkin ve samimiyetle uygu
land takdirde gnlsz yeniden yerletirmenin gnll
yeniden yerletirmeye dnecei ynndeydi. Gnll ye
niden yerletirme projelerinin maliyetleri yksek olsa da
sonunda projelerin ok daha verimli ve baanl olduu da
iddia ediliyordu. Bunun nedeni bu projelerin zamannda bi
tirilebilmesi ve tamamlanmam rehabilitasyonlarn yol aa
ca toplumsal ve siyasi soranlardan kanlm olmasyd.
Artk mesele literatr iinde hkmet makamlar, finans
man kurumlan, proje dan jnanlar, uzmanlar ve aktivistlerce oka tekrar edilen bir klieye dnmt. Bu mese
le zerine edilen ou laf yeni liberal dogmay tekrarlaya
rak bitiyordu: Hkmet d kurulular zerinden sivil
11 H in d ista n 'd a k i y en id en y e rletirm e so ru n u y la ilg ili o la ra k b ir dizi tartm a
iin bkz. der. J e a n D reze ve V eena D as, D elh i S c h o o l o f E con om ics'cc su n u lan
Papers on D isp la cem e n t and R esettlem en t E con om ic and PoliCicaf Wcelly (1 5
H aziran 1 9 9 6 ), s. 1 4 5 3 -1 5 4 0 .

108

toplumun katlm. Lkin ynetenlerin asndan bakt

mzda katlmn,''szgelimi bir ynetiim kategorisi olarak
tek bir anlam vard. Oysa ynetilenlerin asndan bakt
mzda katlmn, szgelimi bir demokrasi pratii olarak ok
farkl bir anlam olacakt.
Madur siyaseti olarak demokrasinin olanakllmn ko
ullar hakknda size bir fikir vermem iin 2000 ylnda a
ltm yeniden yerletirm e rneinden bahsetmem e
izin verin.12
lk rnek Bat Bengalin Biharla olan bat snrndaki k
mr madeninin bulunduu Raniganj ehrinden. Raniganjda
gkyz ar bir duman tabakasyla kapldr, geceleri de
ehrin dndaki sahalarda yaklan ateler grlr. On yllar
boyunca geliigzel yaplan madencilik yznden youn
yerleimin olduu kent alanlar da dahil olmak zere yerle
ime alm tm alanlarda gk, yeralt ve yeryznde de
her an yangn tehlikesi vardr. Birka kk ve kk olma
yan felaketi mteakiben yeryzn salamlatrmak ve yan
gnlarn nne gemek iin bir takm abalar sarf edildi. An
cak kullanlan yntemler teknik olarak zor, yava ve fazla
syla pahalyd. Alternatif ise nfusu ok daha gvenli yerle
re yeniden yerletirmekti. Uzun soluklu tartma ve bir iki
yerel patrtnn ardndan 1996 ylnda Hindistan hkmeti
meseleyi incelemesi iin st dzey bir kurul atad. Kurul,
151 mntkada 34 binin zerinde evin tehlike altnda oldu
unu rapor etti. skan, toprak, altyap, deien istimlak ve
yasal tapusu olamayanlara tazminat demeksizin yaklak
300.000 insann yeniden yerletirilmesi aa yukar 20 mil
yar rupiye (500 milyon ABD dolar) mal olacakt. Kurul, du
rumun aciliyetini gz nnde bulundurarak, gerekli kurum12 Partha Chatterjee, Recent Strategies o f Resettlem ent an d R e h ab ilita tio n in
W e st B e n g a l, C en tre for Studies in a S o cia l S c ie n ce s, K alk ta, B at B en g alde
T o p lu m sal K a lk n m a at ly esin d e su n u lan tebli.

109

sal m ekanizm ann oluturulm asn beklem eden yeniden

yerletirmenin hemen balatlmasn tavsiye etti.
Grnte yeniden yerletirme iliyord ancak projenin
ilediine dair ortada hibir iaret yoktu, zaten ou kii
projeden habersiz gibiydi. Byk lekli bir felaket olasl
belirsizdi ancak on yllardr insanlar bu tehlikeyle beraber
yayorlard ve bunu ok da umursar grnmyorlard. Bu
radaki yeniden yerletirme herhangi bir kalknma projesiy
le ya da yeni ekonomik frsatlarla ilikili deildi. Hkmet
ve kamu sektr makamlar, birden bire ve byk apta
olacak bir felaketi engellemek iin yeniden yerletirmenin
gerekli olduunu dnseler bile ahali, bu anlamda, ok az
telalanyordu. Yeniden yerletirme iin gnll bir aba ol
duunu gsteren hibir ey yok gibiydi. Siyasal toplum in
sanlarn yardm almas iin seferber edilmemiti.
kinci rnek bir liman ve yeni yeni sanayi ehri olan,
(Ganj nehrinin bir kolu olan .n.) HoogM y Nehri kysn

da bulunan, Kalktamn gneyinde kalan, Haldiadan. Haldianm yeniden yerletirilmesi iki ayr proje iin iki safhada
gerekletirildi. ki deneyim arasndaki farkllk reticiydi.
lk yeniden yerletirme 1963 ile 1984 yllar arasnda
Haldia limannn inas iin arazi istimlaki nedeniyle ger
ekletirildi. Arazi istimlaki ve yeniden yerletirme uzun,
yava ve mahkemeye intikal eden birok anlamazl da
ieren saysz zorluklarla dolu bir sreti. nceleri hi kim
se kendisine verilen yeni arsay almak istemedi nk bu
arsalar zirai faaliyet iin uygun arsalar deildi. A ncak
1990lardaki kentlemeye binaen Haldiada arsa fiyatlarnda
hzl bir art yaand. Artla beraber yeniden yerletirme
arsalar iin yaplan bavurularda patlama oldu. Bavuran
lar arasnda yirmi be yl nce yerlerinden edilmi insanlar,
(ya da bu insanlarn ocuklar) da vard. 2000 yl itibariyle
yeniden yerletirilm esi planlanan 2 .6 0 0 aileden 1 .4 0 0
110

yerlerinden edilmelerinin yirmi be yl sonrasnda bile hl

yenfden yerletirilmeyi bekliyorlar.
Arazi istim lkinin, yeniden yerletirmeyi m ecbur klan
byk bir tartmaya neden olan ikinci safhas 1988 ile
1991 yllar arasnda gerekletirildi. 1995 ylnda rehabili
tasyon almalarnn Rehabilitasyon stiare Heyetinin tav
siyeleri dorultusunda yrtlmesi kararlatrld. Heyet,
iki idareci, iki arazi istimlak memuruyla hkmeti ve mu
halefetteki partileri temsil eden drt siyasiden oluacakt.
Vaka dinlemek, parselleme yapmak, ikyetlerle ilgilenmek
gibi yeniden yerletirme bavurularyla ilgili tm ilemleri
bu heyet yapacakt.
dareciler, siyasi liderler ve projeden etkilenenler arasn
da, bu prosedrn baarl olaca dncesi yaygn bir ka
nyd. Mevcut yerel koullara gre zel normlar oluturma,
rehabilitasyon arazilerini belirleme ve rehabilitasyona ihti
ya duyan gerek vakalar tehis etme grevleri siyasi tem
silcilerin aralarnda vardklar bir anlama zemininde yerine
getirilmeliydi. Anlama hem iktidar partisini hem de muha
lefetteki partileri kapsayaca iin bu anlamann geerli ye
rel bir uzlay da yanstt varsaylabilirdi. Bu seviyede bir
anlamaya varldktan sonra idarenin grevi alman kararlar
uygulamakt.
Elbette, buradaki, nem li bir dier varsaym da siyasal
partilerin etkin bir biimde tm kar ve fikir araln kap
lamalardr. Bat Bengaldeki krsal toplumun ziyadesiyle si
yasallam, rgtlenmi ve kutuplam doasn gz nne
aldmzda bu varsaym hi de haksz bir varsaym olamayabilir. Eer farkl tr sesleri temsil eden nc bir rgtl
siyasi g olsayd, ona da bu heyet iinde bir yer verilirdi.
Heyet, en kk rehabilitasyon arazisinin 0.016 hektar ol
mas, kalabalk ailelerin biraz daha byk araziler almas,
toprak yerine nakit para verilmemesi, herhangi baka bir yer
111

de evi olanlarla, istimlak edilmesi umuduyla mtemilatna

yaplar ina etmi olanlarn rehabilitasyon iine dahil edilme;mesi vb. gibi kararlar ald. Tm bu kararlar yerel incelemeler
temelinde alnd. Eer tm siyasi partiler temsil ediliyorlarsa
vasflandrma kriterlerinin /kastl olarak yanl uygulanma
ihtimali olmamalyd. Heyet, ayrca, belirli rehabilitasyon
arazilerinin yerlerinden edilen-insanlarn ekecei kuralarla
datlmasna karar vermiti. Neticede hi kimse baz kiile
rin mevkisi iyi arazileri almak suretiyle kayrldmdan ik
yet edemeyecekti. Heyetin ^ald kararlara bakarken, nce
den ald baz kararlar, siyasi temsilcilerin heyetin dikkati
ne sunduu yeni bilgiler nda deitirdiini -art koul
mu kriterleri yerine getirmeyen bir kadna insani gereke
lerle rehabilitasyon arazisinin verildiini- tespit ettim.
nc yeniden yerletirme rneim yeni bir ehrin k u
rulduu Kalktann kuzeydousundan, Rajarhattan. Birkaj:
yla kalm az R ajarhat bir tarm blgesinden K alktann
uzants olan bir metropole'dnm olacak. Bu dnm
le birlikte blgedeki arazi fiyatlar bir anda tavan yapt. Yeni
ehir projesiyle ilgili haberler duyulur duyulmaz mteahhit
lerle speklatrler, arazi istimlkinden nce arazilerini satu
almak iin, kk mal sahiplerinin bana tler. Hzla
artan arazi fiyatlarnn yan sra dier bir sorun da kentsel ve
yar-kentsel blgelerdeki arazi sat deerlerinin vergi kar
ma amacyla kaytlarda olduundan dk gsterilmesiydi.
Resmi makamlar piyasa fiyatlar zerinden gnll bir yeni
den yerletirmeyi tevik etmek istiyordu ancak eer piyasa
fiyatlar arazi sat kaytlarna gre belirlenirse kimse arazisi
ni gnll olarak vermeye ikna olmayacakt.
Sonra arazi istimlkinin mzakere sonucu saptanan f i
yatlarla yaplmasna karar verildi. Projeden etkilenecek in
sanlarla kabul edilebilir bir istim lak bedeli pazarlklarn^
yrtmek zere Arazi Tedarik Heyeti kuruldu. Hi de arj112

tc olmayan bir biimde heyet hem hkmetin yerel tem

silcilerini herrrde muhalif siyasal parti temsilcilerini kaps
yordu. ddiaya gre elde edilen netice skntsz, mahkemesiz bir istimlakti. Mal sahipleri ay iinde tazminatlarn
aldlar (ancak ortada hibir resm fiyat sabitlemesi yoktu) bu standard olmayan bir dzenlemeydi. stimlak bedeli
normal yasal prosedrler izlenerek belirlenseydi, u anki
bedelin altnda olacakt. Ancak o zaman proje ertelenebilir
di. Ve projenin asl amac sata sunulacak yeni kentsel ara
ziler retmekti, bu nedenle artan maliyet bu retilmi arazi
leri alacaklardan karlanabilirdi.13
Ynetimselliin prosedrleriyle faal bir iliki iinde bulu
nan siyasal toplum tam da byle bir eydi. Siyasal toplum
burada kendisine genel siyasal kltr iinde bir yer ina et
miti. nsanlar olas zel haklarndan ya da seslerini duyur
ma yollarndan habersiz deillerdi. Kendileri lehinde arabu
luculuk yapacak resm olarak tannm siyasi temsilcileri
vard. Ancak bunun ilemesi iin hepsinin ortak karnn
olduu bir proje olmas gerekiyordu; byle olmad du
rumlarda baz arabulucular kp uzlay bozabilirlerdi. Ay
rca bu, ynetimsel otoritenin seim siyasetinin dnda kal
mak suretiyle ve siyasi temsilcilerin tavsiyelerini dinleme
siyle ileyebilir gibi gzkyordu. Yani ynetimsel gvdeyle
siyasi gvde birbirinden ayr tutulm al ancak aralarnda
kincisinin ilkini etkileyebilecei bir iliki kurulmalyd. Bu
iliki iinde yine de ynetimsel olan ile siyasi olan arasn
daki ayrm kesin bir biimde korunmalyd.
Ynetim sel otoriteler tarafndan alman kararlar siyasal
toplum iinde yaplm olmas gereken mzakereleri saklar.
13 R a ja rh a t istim la k i h a k k n d a pro je iin d e yer a lm b ir y e tk ilin in kalem inden
k m g n cel b ir tartm a iin bkz. S a n ja y M itra , P la n n e d U rban isation tlrough P u b lic P a rticip atio n : Case o f the N ew Tow n, K o lk a ta , Econom ic and Poli

tical W eekly 3 7 , n o . 11 (1 6 M art 2 0 0 2 ) : 1 0 4 8 -5 4 .

113

Tazminat ya da yardm alacaklarn listesinin oluturulma

snda siyasi temsilcilerin zerinde uzlaya vardklar hangi
kriterlerin kullanaca bize sylenmez. yleyse srdrlen
mzakereler btnyle brokratik aklclktan veya huku
kun hkmlerinden yoksun olabilir. En azndan bir rnek
te, nceden saptanm kriterlere uymasa da siyasi temsilci
lerin yardma muhta olduunu dndkleri bir kadnn,
tazminat ya da yardm alacaklarn listesine eklendiini bili
yoruz. Baka kaynaklardan edindiim bilgiler nda Rajarhatta varlan yerel uzla, mal sahiplerine denecek taz
minatn bir ksm nn barnaklarn ve geim kaynaklarn
kaybedecek kirac ve iilere datlmasn da ieriyordu.
Bu, ynetimsel otoritenin tanmak ya da en azndan bilmek
durumda olduu eylerin btnyle tesinde bir meseledir;
yine de ynetimsel otorite bunun gereklemesini, siyasi
temsilcilerin tavsiyelerini dinleyerek, salyor.
Ayrca rakip siyasi temsilciler arasnda varlacak yerel bir
uzlamn yerel lekte baat kar ve deerleri yanstma
olasln da gzden karmamalyz. Bu uzla, arkalarna
rgtl siyasi destek alabilenlerin taleplerini koruma altna
alrken yerel lekte marjinallemi talepleri grmezden ge
lebilir, hatta bu talepleri bastrabilir. Buna ek olarak yerel
uzlamn toplumsal olarak muhafazakar ve cinsiyet ya da
aznlk gruplar gibi belli konularda duyarsz olmaya meyil
li olduunu da unutmamalyz. Siyasal toplum daha nce
zikrettiim iktidarn o herkese bilinen dehlizlerine halk
yaamnn pisliklerini, irkinliklerini ve iddetini de taya
bilir. Yine de biri demokrasinin vaat ettii zgrlk ve eit
lie nem veriyorsa, o kii dezenfekte bir sivil toplum kale
si iinde hapsedilemez.
Siyasal toplumu, nfus gruplarn hedef alan ynetimsel
faillerin faaliyetleri sonucu alan bir mzakere ve ekime
alan olarak tarif ettiimde sklkla hukuk stratejilerine da
114

yanan idari srelerden ve ahlaki dayanm a balarna daya

nan kolektif taleplerden sz etmem dikkatinizi ekmitir.

Bence siyasal toplumun modern devletin hukuk-siyaset bi
imleriyle ilikili olarak nasl konumlandn bir kez daha
vurgulamak iyi olabilir. Daha nce ifade ettiim gibi mo
dern devlet iinde kutsanan halk egemenliiyle eit vatan
dalk mlkiyet ve cemaat boyudan zerinden uzlatrlr
ve gerekletirilir. Mlkiyet, bireyler arasndaki ilikilerin
hukuk tarafndan dzenlenmesine verilen kavramsal isim
dir. Toplumsal ilikilerin uygun sivil toplum hallerine b
rnmemi ya da daha brnm em i olduu yerlerde bile
devlet kendi egemenlik anayasasndaki, tm vatandalar
nn sivil topluma ait olduklar ve bu yasalarla kurulmu
gereklik vesilesiyle, hepsinin hukukun eit zneleri olduk
lar, kurgusunu srdrr. Lkin, tekrar tekrar vurguladm
gibi, ynetimsel hizmetlerin fiili idaresinde ise bu hukuki
kurgunun hayalilii kabul edilm eli ve ona gre hareket
edilmelidir. .Sonu ikili bir stratejidir: Bir yanda siyasal top
lum arzi zeminini deitiren, yeniden dzenleyen ve geni
leten hukuk stratejilerine dayanan dzenlemeler varken di
er yanda ise yasalarla kurulmu sivil toplum alan iinde
geerli olmaya ve korunmaya devam eden resm mlkiyet
yaplar vardr. Bildiimiz kadaryla mlkiyet sermaye ile
modern devletin biraraya geldii en nemli boyuttur. Siya
sal toplum zemininde, kapitalist ncesiyle modern ncesi
kltrlerin dnm iindeki dinamii mlkiyet zerin
den izleriz. Buras salt resm olandan ziyade gerek olan
zerine verilen mcadeleyi gzlemleyebileceimiz yerdir.
Sonu olarak siyasal toplum iindeyken, kurgulanm sivil
toplum idealinin siyasi deiim gleri zerinde kuvvetli
bir etkiye sahip olabileceini anlayabiliriz. Bylelikle, hak
ve zel haklarn gnlk dalmnn zamanla varolan mo
dern devlet yaps iindeki mlkiyet ve hukuk kavramlar115

Londra'ya zg iki katl otobslerden birisi bir kz arabas yanndan dn

yapyor. (Ahmed Ali, 1952, HitesranjamSanya! Ansna Ariv,
Sosyal Bilimler almalar Merkezi, Kalkta.)

Modern iyeri, Coca-Cola

reklam. (Ahmed Ali, 1953,
Hitesranjan Sanya! Ansna
Ariv, Sosyal Bilimler,almalar Merkezi, Kalkta.)

Sokakta kurulmu bir meyve pazar. (Subrata Lahiri, 1977, Chitrabani;

Hitesranjan Sanyal Ansna Ariv, Sosyal Bilimler almalar Merkezi, Kalkta.)

Arzuhalci. (Salim Paul, 1977, Chitrabani; Hitesranjan Sanya! Ansna Ariv,

Sosyal Bilimler almalar Merkezi, Kalkta.)

Yiyecek tezghlan. (Subrata Lahiri, 1977, Chitrabani; Hitesranjan Snyal

Ansna Ariv, Sosyal Bilimler almalar Merkezi, Kalkta.)

Merubat. (Subrata Lahiri, 1977, Chitrabani; Hitesranjan Sanyal Ansna

Ariv, Sosyal Bilimler almalar Merkezi, Kalkta.)

Piyango kuponu satcs. O kadar faal bir i olmasa gerek.

(Amit Dhar, 1977, Chitrabani; Hitesranjan Sanyal Ansna Ariv,
Sosyal Bilimler almalar Merkezi, Kalkta.)

Demiryolu sahas zerinde kurulmu bir yerleim.

(Sabuj Mukhopadhyay, 2003.)

Demiryolu hatlarnn hemen yan banda sre giden ev yaants.

(Sabuj Mukhopadhyay, 2003.)

Evlerini korumak iin gsteri yapan, gecekondu kolonisinden ocuklar.

(Sabuj Mukhopadhyay, 2002.)

Bir cilti atlyesi. (Bikush Bn\<', ? 0 ()i)

Matbaa. Yzyldr deien ok az ey var. (Bikash Bose, 2003.)

Ky Meclisleri seimleri iin yazlm sloganlar. (Dilip Banerjee, 1993.)

8 4 8 S N Panciit S treet
Kol kat,"i 700 020
Ph 267.0090. 4SS >630
avani@ cal3.vsrti.nct.m
www av am estates.com

'osmum&enocHutiSconac
? sC
N .

K.

R e a k o rs

j r t o t lU U - r O O lO P i

(R )

L td .

l o - ^ s . eg.- R o a d

Z89-0?!7. <40-6lM
>Mobtte: *JOCM7

IMF borlar altnda zincirlenmi Hindistanl bir bakan resmeden duvar yazs.
(Amit Dhar, 1984, Chitrabani; Hitesranjan Sanyal Ansna Ariv, Sosyal Bilimler
almalar Merkezi, Kalkta.)

KNC

KISIM

KRESEL/YEREL:
E yluden n ce ve S onra

Byk Bar Sonras Dnya*

I
1964 ylnda Kalkta Presidency Collegea girdiimde Profe
sr Susobhan Sarkar, Jadavpur niversitesine gemiti. Susobhan Sarkar kolejdeki renciler arasnda bir efsaneydi.
Benim anszlm renci ve aratrmac olarak kendisini
sadece birka kez uzaktan grm olmamla kendisini hi
tanma frsatmn olmamasyd. Ancak st kuak tarihi
meslektalarm zerinde brakt etkinin farkna varm
tm. Her ne kadar en ok bilinen yazlar Bengal direnii
zerine yazd denemeleri olsa da,1 gerekle bir Avrupa ta
rihi hocasyd. Yllar getike verdii Avrupa tarihi ve siya
seti dersleri renciler arasnda ok byk bir n kazanma
sn salad. Susobhan Sarkar onuruna yazd yazda Profe
(* ) Paschim Banga Iihas Samsad tarafndan dzenlenen Susobhan Sarkar Ansna
Konferans srasnda yaplan konuma, 18 Austos 2 0 0 1 , Presidency College,
Kalkta.
1

Susobhan Chandra Sarkar, Bengal Renaissance and Other Essays, (Yeni Delhi:
Peoples Publishing House, 19 7 0 ).

133

sr Barun De, 1930 ve 40larn Bengalli entelektellerinin

Bengalin tarma dayal ekonomisi ya da kyl hareketleriy
le dnya siyaseti veya Avrupa felsefesi ve edebiyatndan da
ha az ilgili olduklarna dikkat ekmiti. Zihinleri dardaki
dnyayla ok daha fazla ilgiliydi.2 O gnlerde, bize her e
yin bugn olduunun tam tersi olduu sylenmiti. Bengal
li entelektellerin gemiin tersine kendi plnde ten
horozlar gibi yaamay tercih ettikleri syleniyor. Bu ikye
tin hakl olduundan emin deilim ama ben yine de Susobhan Sarkarn yolunu takip edeceim ve burada dnya tari
hinden bir konuyu ele alacam.
Blmn bal Profesr Sarkarm Byk Sava Somyas
Avmpa (1939) balkl Bengal dilinde yazlm ilk kitabn
anmsatyor.3 Kitab bugn bulmak olduka zor. Yaklak
otuz yl nce gz atma frsatn bulmu olmama ramen
kitab hl ok iyi hatrlyorum. Sarkar, Birinci Dnya Savann sonundan 1938e dek uzanan Avrupa siyasetini
tahlil ediyordu. Bugnn bak asyla kitaba kolaylkla
kinci Byk Sava ncesi Avrupa ismi de verilebilirdi. Sarkarm tahlili yaklaan ihtilafn ak bir nsezisini iermek
teydi.
nsanlk tarihinin bin yln dnmnde ulat yeri tar
tarak balayacam. Halihazrda dolamda iki tane elien
deerlendirme var. lk deerlendirme yledir: Sanayile
meye, bilimin ilerlemesine ve bireysel ruhun zgrce geli
mesine dayanan modernitenin ve onun yaam biimlerinin
yerkrenin her yerine yaylm olmas gerekirdi. Yaylma
m olmasnn ardndaki neden ar derecede devlet kont
rolne bal olan bir takm rejim ve ideolojilerin dnyann
2 Barun De, Susobhan Chandra Sarkar, Honour o j Professor S. C. S arkar (Yeni
Delhi: Peoples Publishing l louse, 1 9 7 6 ), s. xvii-lvi.
3 Susobhanchandra Sarkar, M ahayuddlher pare iyorop (Kalkta: University ol
Calcutta, 1 939).

deiik lkelerine yerlemi olmasdr. Bu durum 20. yzyl

boyunca iki dnya savayla Souk Savaa yol at. (Souk
Sava Vietnamda olduu gibi ara sra snabiliyordu.) Mil
yonlarca insan modernitenin zevk ve sefasndan mahrum
braklmt. Sonunda bin yln son on yl iinde bu geri
kalm gzken rejimler kendi verimsizliklerinin yk al
tnda ezilip ktler. Souk Savan kara gnleri son bul
mutu. Tm dnya serbest piyasa ve liberal siyasetin parla
yan karsnda sevin gsterileri yapyordu. nsanlk
tarihi byk bar dnemine girmiti.
Elbette ikinci deerlendirme bu kadar toz pembe bir tab
lo izmiyor. Bu hikye de yle: Tekelci sermaye ve emper
yalizmin hkm dnda bamsz sosyoekonomik ilerleme
nin mmkn olduu inancyla muhtelif sosyalizm biimleri
kinci ve nc Dnyalarn farkl lkelerinde denendi. Bu
denemelerin hepsi baarl olmad. Baarlar nndeki en
byk engel, tekelci sermaye ve emperyalizmin kesintisiz
muhalefetiydi. Souk Sava kisvesi altnda sermaye yayld,
yeni piyasalar ele geirdi ve daha fazla kr ihtirasn tatmin
etti. Sonunda ihtiras galip gelmiti. Her eyi tketen kapita
lizme kar verilen mcadele ve zgrleim ryas sadece
hatralarda yayordu. Yeryznn stne karanlk bir gl
ge -Byk Bar- kmt.
Bunlar iki elikili olaylar dizisidir. Ancak ikisi arasnda
tarif ettikleri vakaya isim vermek konusunda pek bir anla
mazlk yok. Normatif yarglar ne olursa olsun herkes, ge
tiimiz yllar iinde dnya apnda cereyan eden eye kre
selleme adn verme konusunda hemfikir grnyor. K
resellemenin ilk defa 1970lerin ortasnda -kredi kartlar
nn reklam iin- American Express tarafndan kullanld
sylenmiti. Bazlarmz 1970lerin zgrleme yllar olaca
hususunda toy genlere inanmt. imdi grlyor ki
Amerikan bankalar da ayn ryaya sahipmi. En azndan

135

imdilik bankaclarn ryasnn gerekletii anlald. Eer

bir American Express kredi kartnz varsa, kendinizi dnya
nn herhangi bir lkesinde dilediinizce alveri yapmaya
yeteri kadar zgrlemi hissedebilirsiniz.
Halbuki kresellemenin byle bir ey olduunu syle
mek bu sreci anlamakta baarsz olmaktr. ok daha ha
yati olan, kreselleme adnn tek bana, onunla karlat
mz zaman bize ne yapmamz gerektiine dair hibir ey
sylememesidir. Ona teslim mi olmalyz? Kollarmz ap
onu kucaklayacak myz? Ya da oma srtmz m dnmeli
yiz? Veya belki de kollarmz svayp suratnn ortasna bir
yumruk atmaya m hazrlanmalyz? Tabii ki cevap kresel
leme dediimiz sreci nasl anladmz ve deerlendirdi
imize bal olacaktr. Az nce bahsettiim iki deerlendir
me taban tabana zt olan iki durutan ileri gelmektedir.
Gerek durum ise kukusuz bu iki duruun ortasnda bir
yerdedir. Ama tam olarak nerededir? Bugn birok d
nr bu soruyla cebelleiyor. Bu dnrlerin u ana kadar
dediklerinden anladklarm aktarmaya alacam. Bu ko
nu zerine sadece laissez-faire liberalleri yazp izmi deil.
Birok solcu ve Marksist yazar da -rnein Manuel Castels
ve David Harvey gibi corafyaclar, Saskia Sassen ve David
Held gibi sosyologlar ya da hatta Frederick Jameson ve Gayatri Chakravorty Spivak gibi edebiyat kuramclar- kre
selleme hadisesini yakndan ve ciddi bir biimde ele alm
lardr. Burada phelerin tesinde teyit edilmi gvenilir
bilgi aray iimize yaramaz. Daha dorusu, konuyla ilgili
teyit edilmi kuramlara sahip olduunu iddia eden kiiler
byk bir olaslkla tam da pheci saiklerle hareket etmi
olan kiilerdir.

136

Tarihsel bir soruyla balayalm. Kresellemede yeni olan

ey nedir? Eer sre ile kastedilen dnyann farkl corafi
blgelerinin birbirine bal hale gelmesiyse -koca bir mal
ve hizmet dolam a iine girmekse- bu sre en azndan
200 yldr ilemektedir. Uzun yllar evvel Kari Marx ve Frederick Engels Komnist Manifestomda sermaye sahiplerinin
dnyay yeni pazar arayyla dolatn yazmlard. Her
yerde barnmal, her yere yerlemeli ve her yerle balantlar
kurmal. Eski ve yerleik ulusal sanayiler yok edilecek.
Her lkedeki retim ve tketim kozmopolit ve kresel hale
gelecek. Gericilerin byk hayal krkl: [Burjuvazi]
zerine ykseldii ulusal zemini sanayiinin ayaklar altn
dan ekti. Yeni sanayiler artk yerel hammaddeyi kullan
mayacak; onlarn hammaddesi dnyann en uzak kele
rinden gelecek. Benzer bir biimde rnleri sadece retil
dikleri memlekette deil dnyann drt bir yannda tketi
lecek.4 Bunlar 1848de yazld. Kresellemenin o zamanda
zaten ilerlemi olduu sylenebilir. yleyse bugn yeni
olan ey nedir?
Bu soru zerine sre giden bir tartma var.5 Tarihi veriler
19. yzyln sonunda gerekten byk bir kresellemenin
olduunu gsteriyor. Byk miktarlarda sermaye Avru
padan dnyann birok blgesine, zellikle Kuzey ve G
ney Amerikayla ngiliz ve Fransz smrgelerine ihra edil
di. Artan uluslararas sermaye ak birok lkeyi 1870lerden itibaren para birimlerinin deiim deerini sabitlemek
4

Kari Marx ve Frederick Engels, The Communist Manifesto (New York: Montly
Review Press, 1 9 98).

5 Bu paragraf yazarken Saskia Sassenin bir nceki Schoff konferansnda sundu

u tebliinden genie faydalandm, Losing Control? Sovereigty in an Age oj
Globalization (New York: Columbia University Press, 1 9 96).

137

zere genel altn standardn kabul etmeye itti. Birok aka

demisyen 20. yzyln sonundaki sermaye ithalat orannn
19. yzyl sonundaki sermaye ithalat oranndan az olduu
nu iddia ediyor. Eer ilk on be en gelimi lkeyi ele alr
sak 1880lerdeki yabanc sermayenin tutar bu lkelerin
toplam ulusal gelirlerinin yzde 5i kadard. 1930larda bu
tutar yzde 1,5e, 1950 ve 60larda da yzde l e geriledi.
Kresellemenin zafer anlarnn alnd 1996 ylnda ise
yabanc sermayenin bu on be gelimi lkenin toplam ulu
sal gelirine oran 1880lerdeki orann yars olan 2,5e dahi
kamamt. Britanya rneine bakarsak, 1895 ile 1899 yl
lar arasndaki tasarruflarn yzde 2 l i yurtdna yatrlm
t. 1910 ile 1913 yllar arasnda bu rakam yzde 53e kadar
kt. Sonrasnda da Britanya sermayesinin drtte biri kada
r yurtdna yatrld. Bugn hibir gelimi sanayi lkesi
uluslararas sermaye ilemlerine bu kadar bal deildir. 19.
yzyln sonunda sermayesinin yarsna yabanclarn sahip
olduu Arjantin bile bugn ekonomisinde sadece yzde 20
ile 22 arasnda bir oranda yabanc sermaye barndryor. s
telik her gn Arjantinin uluslararas bor yk altnda da
ha da ktne dair haberler duyuyoruz.
Dier bir deyile eer uluslararas sermaye akn dikkate
alrsak bugn 19. yzyln sonuna nazaran gerekte ok da
ha kk apl bir kreselleme sreci vardr.' Elbette ki
sermaye ihracyla uluslararas para piyasalar Birinci Dnya
Sava sonrasnda byk oranda sekteye uramt. Bunu,
1930larm byk buhran izledi. Pratik nedenlerle benim
senen altn standard ilemez hale geldi. kinci Dnya Sava
sonrasndaki Bretton Woods* dzenlemesi uluslararas
(* ) kinci Dnya Sava sonras 4 4 mttefik lkeden 7 3 0 temsilcinin katld
Temmuz 1 9 4 4 te Bretton W oodsda dzenlenen konferansla oluturulan ulus
lararas ticaret ve parasal dzenlemeler btn. Dnya Bankas ve Uluslarara
s Para Fonu bu dzenlemeler iinden kmtr - .n.

parasal deiimler iin belli bir dzen ve kontrol mekaniz

mas getirdi. Dolaysyla 1970lere kadar kresellemede bir
ekilme meydana geldi. Kreselleme ancak 1980lerde ye
niden ykselie geti. Bugn kresellemenin erefine yap
lan kutlamalar byk oranda mevcut durumun 19. deil de
20. yzyln ortalarndaki durumla mukayese edilmesinden
ileri gelmektedir.
Sermaye ihracatndan sonra uluslararas ticarete bakt
mzda da aa yukar benzer bir tabloyla karlarz. Ulus
lararas ticaret de Birinci Dnya Savana kadar 19. yzyl
boyunca genilerken, sava sonrasnda 20. yzyln ortala
rnda daralmtr. 1975ten sonra tekrar genilemeye bala
mtr. Britanya, Fransa, Japonya, Almanya ve ABDnin Bi
rinci Dnya Sava ncesindeki uluslararas ticaret hacimle
ri, 1970tekine gre ok daha yksek seviyelerdeydi. 1980lerden itibaren hepsi eski uluslararas ticaret seviyelerini
yakalad, hatta baz durumlarda bu seviyeleri atlar.
Tabii tm bunlar Avrupa ve Amerikal sanayilemi lke
ler iin geerlidir. Dier lkeler iin tablo biraz daha kark.
Asyadaki birok lke son on ya da on be yl iinde kresel
ekonomiyle derinlikli bir biimde ilikilenmiti. te yandan
Afrika lkelerinin neredeyse yars uluslararas ticaretle olan
tm balarm yitirmi grnyorlar. Bu durumun ifade etti
i ey ok ak: Kreselleme her istediimizi kolayca elde
etmekte zgr olduumuz koca bir sermaye, teknoloji ve
emtia karnaval deildir. Kimin neye ne kadar sahip olaca,
kresel deiimler ann neresinde kendine bir yer edinece
i ya da gerekten kendine bir yer edinip edinemeyecei bir
takm ekonomik ve siyasal koullara baldr.
Kreselleme tevikileri elbette ki, fakir lkelerin kresel
ekonomiyle ilikilenerek zenginleebilecei ve lkeler ara
sndaki eitsizliin azalabilecei konusunda srar ederler. Pe
ki, byle bir ey olmu muydu? Kantlar ikna edici deildir.
139

Bir takm aratrmaclar lkeler arasndaki eitsizliin kre

selleme ile arttn gsteren bir takm rakamlar ortaya att
nda baka bir takm aratrmaclar da hemen eitsizliklerin
artmadn hatta yakn bir zaman iinde azalacan iddia
ederek baka bir takm rakamlar ortaya atarlar. Biz cahil in
sanlarn bu iki takm rakama bo bo bakmaktan baka ya
pacak ok az eyi vardr. Btn bu duyduklarmdan ve gr
dklerimden eindiim intiba zengin ve fakir lkeler arasn
daki eitsizlii son on ya da on be yllk sre zarfnda azal
mad ynndedir; eer bir deiiklik olmusa da muhte
mel eitsizlikler artmtr. Sadece bu kadar da deil, birka
yl ncesinde hzla gelien baz lkeler belli engellere taklp
tkezlediler ve byme hzlar yavalad. 1970'lerde Gney
Amerikadaki baz lkeler tam da d ticaret sayesinde yk
sek bir geliim temposu tutturmulard. Bu tempo 1980lerde d bor yk yznden dt; ou lke bu d te
lafi edemedi. Dou Asyann 1980lerdeki ekonomik geliimi
bir efsane haline gelmiti. Sonra 1997de bir anda kriz bu
ekonomileri vurdu. Kriz tamamen nlenememiti. lkelerin
ansnn neden bir anda tersine dnd ve bu ans dnme
lerinin kreselleme anda engellenemez olup olmad
sorular, bilahare ele almamz gereken sorulardr.
Para ve ticaret alarnn yan sra kresellemenin oka
duyduumuz iki vehesi daha var: letiim ve seyahat. kisi
de kresellemenin kltrel sonularn deerlendirmek
asndan ok nemlidir. phesiz ki ulam imknlarnda
ki gelimeler sayesinde insanlarn ulusal snrlar arasndaki
hareketleri byk oranda artt. Uluslararas seyahat artk
tccarlar ve Hint prensleriyle snrl deil. Bugn milyon
larca sradan insan uluslararas yolculuklara kyorlar. An
cak (seyahatten ziyade) zel olarak uluslararas ge bakar
sak, 19. yzylda baka bir lkeye g edip oraya yerleen
insanlarn saysnn 20. yzyln sonunda baka bir lkeye

140

g edip oraya yerleenlerin saysndan ok olduunu g

rrz. 1820 ile Birinci Dnya Sava arasndaki yllarda alt
m milyon insan Avrupadan Amerikaya g etti. Doal
olarak ABD, Kanada, Arjantin, Avustralya ya da Yeni Zelan
dann bugnk sakinlerinin ou bu 19. yzyl gmenle
rinin soylarndan geliyorlar. Ayrca yirmi ila otuz milyon
aras Hindistanl, szlemeli ii olarak Malezya, Fiji, Mori
tanya, eitli Afrika lkeleriyle Bat Hintlere getirildi. Veri
ler 20. yzyln ilk on yl boyunca bir lkeden dierine yl
da bir milyon insann g ettiini gsteriyor. kinci Dnya
Sava sonrasnda Batl sanayi lkelerinde dk cretli i
lerde alacak gmen ii ihtiyac tekrar dodu. Sonula
bu lkelere yabanc g hem yasal hem de yasad yollar
la bugn hl srmektedir. Lkin rakamlar gz nne ald
mzda uluslararas g oram bugn Birinci Dnya Sava
ncesine gre ok daha dktr.
Bylelikle tarihsel veriler bir takm veheler iin ve en
azndan nicel anlamda kresellemenin Birinci Dnya Sava
ncesinde, bugn olduundan ok daha ileri bir dzeyde ol
duunu gsteriyor. Savala sonulanan srecin kresel ser
mayenin evrim hikyesi iindeki nemli bir blm tekil
ettii elbette ok iyi bilinir. zellikle Leninin yazdklarndan
bildiimiz kadaryla bu dneme finans sermayesinin byk
etki gcyle emperyalist gler arasndaki rekabetler damga
sn vurmutu. Dnya tarihinin seyri bizi tekrar o eski dne
me gtryor olabilir mi? Ya da bu arada sermaye ve devle
tin doasnda, ak benzerliklerine ramen iki kreselleme
dneminin birbirlerinden nitelik asndan farkllamasna
neden olacak bir dnm m meydana gelecek? O zaman
bu iki dnem arasndaki farkllklara bakalm.
Sermayenin 21. yzyln bandaki niteliini anlamak iin
sanayi sermayesinden ziyade uluslararas para piyasalarna
bakmalyz. Bugn kreselleme gleri ulus-devletin lke

141

nin finans ve bankaclk sistemi zerindeki kontroln ha

fifletmek, uluslararas sermayenin lke ii ve d dolam
n serbest klmak ve lkenin bilgisayar ve telekomnikas
yon altyapsn gelitirmek iin ok byk basklar yapt.
Bu, sermayenin geliimi iinde bir devrim yaratacak olan,
uluslararas sermaye piyasalarnn inanlmaz bir hzla ge
nilemesiyle sonuland. 1980den beri zengin sanayilemi
lkelerde finans sermayesi, ulusal retiminin art orannn
iki buuk kat bir oranla byyor. Dviz, bono ve sabit faiz
siz hisse senedi ticareti, ulusal retimdeki art orannn be
kat bir oranla artt. Baka bir deyile dviz, bono ve sabit
faizsiz hisse senedi ticaretine imalat sektrne yatrlandan
ok daha fazla para yatrlyor. Bunun nedeni ok daha hzl
ve byk krlar olsa gerek. Nitekim faaliyet alan ve ilemi
asndan gerekten kresel olan dviz piyasas, bugn en
byk para piyasasdr. 1983te dviz ticaret hacmi tm
uluslararas emtia ticaret hacminden on kat bykken,
1992 ylnda dviz ticaret hacmi uluslararas emtia ticaret
hacminden altm kat bykt. Ayrca bir de uluslararas
bono ticareti var. 1980lerin banda ABD hazine bonolar
yllk ticareti 30 milyar dolar dolaylarndayken, 1990larn
ilk yllarnda 500 milyar dolara kadar ykseldi. ABD hazine
bonosu satlar ykselmeye devam ediyor, tabii bununla
beraber ABD d borcu da artyor. Lkin bu ABD liderlerini
o kadar da kayglandrmyor. Dnyann tek sper gc ol
mann avantajyla ABDnin d borcu zorunlu bir yk ol
maktansa daha ok bir g kullanma arac oluyor.
Uluslararas para piyasasnn alacak derecede bir hzla
genilemesinin bir snr var m? Ulusal snrlar arasndaki
sermaye ak bu hzla srekli byyebilecek mi? Birok
uzman para piyasalarnn bir mddet daha bymeye de
vam edeceini dnyor. 1992 ylnda kresel para piya
sas dnyann en zengin yirmi lkesinin toplam ulusal

142

retimlerinden iki kat daha bykt. MacKinsey Global Institute para piyasasnn bu oranda bymeye en azndan yir
mi yl daha devam edebileceini n gryor nk birok
ulusal piyasa hl kresel para sistemiyle btnlemeyi
bekliyor.
Bono ve dviz speklasyonu yapmann bir sr riski var.
Ar merakl ve biraz prensipsiz bir alannn yapt ted
birsiz bir ilem yznden yok olan saygdeer bir finans ku
rumu olan Baring Company buna bir rnektir. Sermayenin
kepenkleri kapatp evde oturmasna ancak, borsann
1990lardaki canlln kaybetmesi neden oldu. Sermaye,
ilk ortaya kt yllara zg olan dnyay fethetme ruhunu
bugn bir kez daha aryor. Ruh balangta varolan ruh olsa
da bugn becerileri ok daha hilekr ve karmak. nl ik
tisatlar gndzlerini gecelerine katarcasna alarak para
piyasalarndaki riski ynetmenin bilimsel yollarn bulmaya
alyorlar. Bir iki tanesi tm bu abalar karlnda Nobel
dl bile kazand. Kim sermayenin bilime saygs olmad
n sylyor? Krlarna katkda bulunan bilime sermaye
nin saygs ok byktr. Keynes, Birinci Dnya Sava n
cesi finans sermayesinin etkisinin ulusal ekonomileri ku
marhaneye evirdiini sylemiti. Bugn birok iktisat
Sahip Keynes korkma! Biz artk kumar biliminin erbabyz.
Piyasalar byyecek, krlarmz byyecek, sermaye gelie
cek, biz de mutlu mesut olacaz diyor.
Eer bugnk kresel para piyasasn erken 20. yzyl
para piyasasyla karlatrrsak farkllk ortaya kacak
tr. lk farkllk, mevcut bilgi ve telekomnikasyon teknolo
jilerimiz sayesinde lkeler arasnda dviz veya hisse senet
lerinin bir anda alnp satlabiliyor olmasdr. Sonuta bu
gn, dnyann birok yerindeki farkl piyasada meydana
gelen hisse senedi, bono ve dviz fiyat dalgalanmalarndan
ok daha fazla istifade etme imkn var. Gnlk ilemlerin

143

toplam hacmi de eskiye gre bir hayli bymtr. Ulusla

raras sermayenin ulusal snrlar arasndaki gnlk ak da
olduka yksektir, ikinci farkllk finans sermayesi piyasa
larnn sigorta irketleri, emeklilik fonlar, karlkl serma
ye v.b. gibi birka byk kurumun hakimiyeti altnda ol
masdr. Bu kurumlar sradan insanlarn kk birikimleri
ni bir havuzda toplayp bunlar krl giriimlere yatryorlar.
nc farkllk da birok yeni parasal ilem aracnn son
yirmi ya da otuz yl iinde icat edilmi olmasdr. Yirmi yl
ncesine kadar deiim kalemi olarak dnlmeyen bir
ok eyin bugn milyon dolarlk ticaretleri yaplyor. rne
in vadeli ilem, ve opsiyon kontratlar. ktisat arkadala
rmdan bana bu gizemli metann doasn aklamalarn
sklkla istemiimdir. Onlarn stn abalarna ramen iti
raf etmeliyim ki meselenin hakkndan eski kafal niversite
hocas anlay gcmle gelemiyorum.
Kresel para piyasalarnda meydana gelen bu devrim ni
teliindeki deiimlerin yannda son otuz yl boyunca ima
latn kresellemesi de ilerlemitir. Bir rnn farkl bile
enlerinin imalatnn farkl lkelerde yer alan fabrikalarda
yaplmasyla son rnn biraraya getirilmesinin de baka
bir lke de gerekletirilmesi bugn iin ok alldk bir
durumdur. malatn kresellemesi zellikle otomobil, kim
ya, ila ve elektronik sanayilerinde ilerleyen bir sretir.
Olduka geleneksel olan tekstil imalat bile artk birok l
keye yaylmtr. rnein Bangladete garment* kelimesi
Bengal dilinin gnlk kullanma yerlemi bir kelimedir:
Kelime, ihra edilmek zere kyafet imal eden fabrika anla
mna gelir. Ancak sylediim gibi bu tr bir imalat kresel
lemesi birka on yldr gerekleen bir hadisedir. Yeni olan
ey ise muhasebe ya da idare gibi hizmetlerin dallmas(* ) ngilizce olan garment kelimesi elbise, giysi anlamna gelir - .n.
144

dr. Ana merkezi Londrada olan ancak personel giderleri

nin Bangalorede hesapland ve ynetildii, mteri tele
fonlarnn Singapurdan cevaplandrld ve sat rakamla
ryla envanterlerinin Buenos Aireste tutulduu bir irket
dnn. Bu bir bilim kurgu deil. Benim gibi i dnyasn
dan bihaber olan bir insan bile byle birok irket hakkn
da bir eyler okumu ya da duymutur. Lkin bir firmann
imalat ve hizmet bileenlerinin dnyann drt bir kesine
yaylm olmas, o irketin belli bir merkezden ynetilmedi
i anlamna gelmiyor. Bu kreselleme srecinin hayati bir
vehesi daha vardr; o da kontrol ve kazancn muazzam de
recede merkezilemesidir. Gerekte, imalat ve hizmetin
farkl paralar ne kadar ok farkl lkelere datlrsa, o ka
dar ok merkezi kontrole ihtiya duyulur. Burada anlaml
olan merkezi kontroln istisnasz olarak sanayilemi dn
yann metropollerine yerlemi olmasdr. Kresellemenin
alas sonularndan birisi -Saskia Sassenin kresel e
hirler dedii- kresellemeyle birlikte New York, Londra,
Paris ya da Tokyo gibi birka ehrin ok byk bir nem
kazanm olmasdr.6 Dolaysyla bir yandan firmalarn ima
lat ve hizmet faaliyetlerinin bileenleri dnya apma da
lrken te yandan kresel ehirlerde bulunan az saydaki
ana merkezin bu faaliyetler zerindeki merkezi kontrol de
artmaktadr.
O zaman ulusal devletin ulusal ekonomi zerindeki
kontrolne ne oldu? Modern ulusal ekonomilerin devlet ta
rafndan yaplan yasalarla ekillenip dzenlendiini biliyor
duk. Peki, o gnler geride mi kald? Ekonomiyi dzenleyen
yasalar imdi kim yapacak? Belki de bu, bugn kreselle
menin siyasi veheleriyle ilikili olarak yz yze geldiimiz
en nemli sorudur.
6 Saskia Sassen, The Global City: New Yorh, London, Tokyo (Princeton: Princeton
University Press, 1 991).

145

III
Kresel ekonominin tm ulus-devletlerin i politikalar
zerinde derin ve mtecaviz bir bask uygulad konusun
da bugn genel bir fikir birlii var. En byk bask ulusla
raras para akn kontrol eden kurumlar tarafndan uygu
lanyor. Sermayenin bu tr, yksek hzlarla bir lkeden
dierine hareket edebiliyor. Sonuta, bilhassa uluslararas
sermayeye bal olan lkelerde, kresel finans kurumlan is
tedikleri politikalar, paralarn bu lkelerden baka yerlere
gtrme tehdidiyle, uygulatabiliyorlar. Parasal kriz iindeki
lkeler yardm paketleri karlnda uluslararas kredi kurumlarmca dayatlan koullar kabul etmeye mecbur kal
yor. phesiz ki sonu ulusal egemenliin altnn oyulmas
oluyor. Sradaki soru udur: Ulusal egemenlie ynelik
muhtemel bir tehdit lkeleri kreselleme srecinden uzak
durmaya ikna edebilir mi? Ancak uzak durmann maliyeti
nin ok byk olduu ve az saydaki devletin bu maliyeti
karlayacak kaynaklara sahip olduu grlyor. Devletin,
yasalarnn gcn ulusal ekonomisinin etrafna onu kre
sel piyasann belirsizliklerinden ve uluslararas finans ser
mayesinin tehlikeli etkisinden korumak amacyla duvarlar
rmek zere kullanabilecei sylenebilir. Ancak kanlmaz
surette sonu, bir dizi altndan kalklmaz, gittike byyen
bte a, enflasyon, ulusal borlanma, dviz ktl ve so
nunda byk bir parasal kriz olur. Krizden kurtulmak iin
hkmet uluslararas finans kuramlarna kredi almak iin
yanamak zorunda kalacaktr. Ekonominin u ana kadar
kapal olan tm kap ve pencereleri bir bir almaya balar.
Kaplar bir kez ald m kresellemenin batan karc ca
zibesini saklamak zorlar. Sekinlerle orta snflar ilk tepki
gsterenlerdir: Neden yaam standartlarmzla mal ve hiz
metlerimizin kalitesi bu kadar dk olmak zorunda? diye

146

ya ile balarmz glendirmemize ve yeni teknolojileri it

hal etmemize izin verin. Tketim hayatmzn sefil krl
ne son vermemize izin verin taleplerini ileri srecekler
dir. Son yirmi yl iinde neredeyse hibir lke bu sreten
kanmay baaramad. Sre, Sovyetler Birliiyle Dou Av
rupada sosyalist devletin kne yol at. Bugn in
ekonomisi kreselleme ana btnyle dm durum
da. Komnist partisinin hl iktidarda olmasna ramen
inde kimse artk sosyalizmden konumuyor. Kba byk
oranda bu an dnda kalm grnyor. Lkin an dn
da kalmasnn ardnda kendi tercihinden ok ABDnin K
baya uygulad ekonomik boykot ve siyasi muhalefet var.
Kuzey Kore kaplarn hl kapal tutuyor. Sonularn alk
lanmayacak sonular olduu sylenemez.
Dier bir deyile kreselleme, Delhide herkese bilinen
laddularla* ilgili bir sz hatrlatyor: [Laddulardan] Bir yi
yen bir de yemeyen piman.7 Kresel ekonominin tamamen
dnda kalmann bir dizi skntya yol at tasdik edilmi
bir doru gibidir. Kresel ekonomiye aldktan sonraki s
kntlardan kanp kanmamak ise ulusal devletin ege
menliini ne kadar ok nemsediimize baldr. Bugn o
u kii egemenliin gemite kaldn sylyor. Egemen
lik, insanlarmzn karnn doyurmamz ve halkmz giy
dirmemizi salyor mu salamyor mu? Bunun dnda bir
ok lkedeki ynetici gruplarn halklarna amansz zorba
lklarn dayatmak iin ulusal egemenlik bahanesini kullan(* ) Bir Hindistan tatls, zel anlam iin yazarn dt bilgi notuna baknz .n.
7

1857 Byk syan dneminden kald rivayet edilen, Delhide aka isyan
buyruu tayan ve elden ele dolaan laddularla (tatllarla) ilgili bir sz. Eer
biri bu tatllar kabul ederse isyana destek verdii mesajn verir ancak bunu
yapmakla Britanyallann fkesine hedef olacaktr. Lkin tatllar geri evirirse
o zaman da isyanclar kzdrma riskini gze almak durumundadr.

147

d da dorudur. Bu durumlarda ulusal egemenliin doku

nulmazl argman gericilerin elinde bir koza dnr. O
zaman egemenlii, uyguland belirli durumlar hesaba
katmakszn, evrensel olarak savunabilir miyiz? Yakn ge
mite bu tr sorular ortaya atan birok nemli dnr
var. Bu argmanlar bir kenara atp atmamak zerine karar
vermeden nce bu dnrlere kulak verelim.
Modern anlamda egemen devlet 17. ve 18. yzyllarda
Avrupada ortaya kt. En nemli zellii blgesel snrlar
iindeki egemen iktidarn tekeli zerinde hak iddia etmesi
dir: Adna devlet denen tek bir egemen kurum olmalyd.
Sadece devlet yasa yapma, ceza verme, sava ilan etme ikti
darna sahip olabilirdi. Yetkileri birbirleriyle akan gere
inden fazla otoriteyle ortaa dzenini tanmlayan karma
k lordluk ve sertlik ilikiler a yerine 19. yzylda ulus
olma fikri ile halk egemenlii anlay dodu. Modern ege
men ulus-devlet en gelimi biimiyle ortaya kmt. El
bette 17. ve 18. yzyllarda sadece Avrupa devletleri birbir
lerinin egemenliini tanmlard. Egemen blgesel snrla
rnn karlkl tasdik mhrn basmak iin anlamalar ya
pp haritalarnda birbirlerinin snrlarn iaretlediler. Ege
menliin tannmamas veya zerinde uzlalm snrlarn
ihlali savaa yol aabilirdi. Her sava haritalarda yeni hatlar
izen yeni anlamalar izledi. niversitede Avrupa diplomasi
tarihi okuma talihsizliini yaayanlar, adlarn telaffuz et
mekte zorlandklar cra vilayetlerin hangi tarihle hangi
Avrupal gten hangisinin kontrolne getiini ezberleme
ye altklar uykusuz geceleri anmsayacaklardr. Bu, ege
menliin huu uyandran gzelliklerinden holanmamzn
bize nasl retildiini gsteriyor.
Avrupallar imparatorluklarn kurmak zere denizar
memleketlere gittiklerinde, fethettikleri lkelerin egemenli
ini ihlal edip etmediklerini tabii ki pek az dert ettiler. Bir

148

ok durumda Avrupallar, dnyann bu medenilememi

ksmlarnda uluslararas hukukun olmadn, bunun yeri
ne oralarda g ve zapt yasalarnn hakim olduunu hayli
kaba bir biimde ilan ettiler. Emperyalizmin tarihini oku
yan Hindistanllarn ii kan alyor ve u sorular soruyor
lar: Egemenliimizi neden koruyamadk? Egemenliimizi
mdafaa etmekte baarsz olduumuz iin bu denli yoksul
luk ve aalamayla kar karya kalmadk m? Ulusal ha
reket iindeki tm eilimler tek bir amaca ulamaya al
yorlard: Bamsz egemen ulusal devletlerini ina etmek.
Bu, sadece modern Hindistan tarihi iin deil tm smr
geletirilmi Asya, Afrika ve Amerika lkesi iin geerlidir.
yle ki bu, kinci Dnya Sava sonras uluslararas tarihi
nin en nemli olaydr. Sadece Avrupal uluslara zel olan
hak, bugn dnyadaki her ulusun kendi kaderini tayin ev
rensel ve temel hakk olarak tannmtr. Antarktika dnda
yer kredeki her toprak paras herhangi bir ulus-devletin
egemen yetke snrlarnn bir paras olarak tannmtr.
Hindistann egemenlii byk bedeller denerek elde
edildi. En kt kabuslarmzda bile biz, Hindistanllar ege
menliimizden vazgemeyi dnmeyiz. Avrupallar bize
biraz da stten bakarak iyi, henz sadece zgrlnz
kazandnz, bu yzden egemenlikten daha deerli bir ey
olmadn dnyorsunuz. Ancak biz egemenliin iyi ol
duu kadar kt yann da grdk. ki dnya savandan
sonra ulusal egemenlik yapsnn zlmesinin o kadar da
kt bir fikir olmadn fark ettik. Bu, ok daha hayrl ola
bilir. Siz de bunu dnrseniz iyi edersiniz. dediler.
Hkmet ve vatandalk zerine, ulus-devletin snrlar
nn tesine gemeye alan, en radikal neriler Avrupadan
geliyor. Nitekim Avrupa Birlii, yesi olan ulus-devletlerin
egemenliini hukukla ilgili birok konuda, ynetim ve adli
sre konularnda dzenli olarak kstlyor. Ortak bir Avru
149

pa para birimi artk dolamda. Her ye devlet, ynetimi

iin ortak bir anayasal ereveyi kabul etmek zorunda. Bu
gn Avrupa iindeki ulusal snrlar arasndaki ticaret, seya
hat ve istihdam gibi meselelerde fiilen ulus-devletlerin hi
bir dzenleyici kontrol yok. Birliin ne kadar sk bir bir
lik olacana dair tam bir ittifak var demiyorum; kimse n
giliz, Fransz ve Almanlarn tek bir siyasal yap iinde tama
men birletiklerini sylemiyor. Soru, Avrupa ulus-devletlerinin yok olup yerine federal yapya sahip bir Avrupann
ortaya kp kmamas deildir. Asl soru ulus-devletin tek
meru egemenlik alan olduunu syleyen modern tarihsel
aksiyomun Avrupada terk ediliyor olup olmamasdr. Radi
kal bir biimde yeni egemenlik anlaylarndan dem vuran
lar yle sylyorlar: Evet, tam da gerekleen ey budur,
ve gerekte bundan daha da fazlas olmal, sadece Avru
pada deil her yerde. nk Avrupada gereklemekte
olan ey sadece ulus-devletin zerinde federal bir yapnn
ortaya kmas deil, ulus-devletin altndaki yaplarn da
zlmesidir. Baknz, Iskoya ile Galler nasl kendi parla
mentolarn kolayca kurdular. Otuz yl ncesinde dahi by
le bir ey, bir i savaa yol aabilirdi.
Yeni liberal kuramclar egemenliin yan sra vatandalk
anlaylarnn da radikal bir deiim geirdiinin altn izi
yorlar. Ulus-devletin vatandan tek gerek yurdu, haklar
nn tek kefili ve tek meru sadakat nesnesi olduu fikri, ye
ni kuramclarn iddias dorultusunda, ok hzl deiiyor
ve aslnda ok daha hzl deimesi gerekiyor. Bugn Avru
pada doduu lke dnda, baka bir lkede alan, bir
nc lkede ev sahibi olan ve bu lkede de oy hakk
na sahip olan birisine rastlamak ok kolaydr. Byle bir du
rumun sadece kresellemeyle birlikte doal bir durum
olarak grlebilecei zannedilebilir. Ancak bu tr eylerin
Hindistan, Banglade, Nepal ve Sri Lankada her gn olma
150

sna ramen bunlar doal olarak grmyoruz. Tam tersine

bundan ikyet ediyoruz: Baknz, baka lkelerden gelen
ler seimlerimizde oy kullanyor. Onlar durdurun. Avru
palI liberaller ise bize eer vatandalk fikrini ulus-devlet
zindanndan kurtarabilir ve onu farkl siyasal ballklara
databilirlerse gmenler ve aznlklarn haklar, ulus iin
deki kltrel eitlilik ve bireysel zgrlkler gibi sorunlar
la ok daha etkin ve demokratik bir biimde baa kma
aralarna sahip olabileceklerini syleyeceklerdir. Bylelikle
blclk, terr ve i savaa ok daha kk bir faaliyet
alan kalacaktr.
Kukusuz ki bu argmanlara kendi nammza cevaplar
verebiliriz. Egemenlik ve vatandalk kavramlarnn Avru
pada bu kadar kolay zlmesinin ardnda bugn Avru
paya zg tarihsel koullarn -dnyann baka bir yerinde
mevcut olmayan koullarn- olduunu syleyebiliriz. 20.
yzyln ikinci yars Bat Avrupa tarihi, emsalsiz zenginli
in, demokratik ynetimin ve barn tarihiydi. Yarm yz
yl akn bir sre zarfnda Avrupa lkeleri arasnda sava
olmad; hatta sava olasl bile olmad. Bu durum Avrupa
tarihi iin yeni bir durumdu. Ancak bu durumun kkenin
de Avrupa ve Amerikan sermayesi arasndaki ibirliiyle
Souk Sava balamnda ABD ve Sovyetler Birliinin kar
lkl oynadklar roller yatmaktadr. Herhangi bir atma
nn nkleer bir savaa yol aacak olmas nedeniyle son elli
yldr Avrupada hi sava olmad. Barn alternatifi yoktu.
Ekonomik ve siyasal ibirlii deneylerinin uzun bir yol ala
bilmesinin koulunu bu durum yaratmt. Ulusal egemen
lik kavram daha gevek bir hale gelmiti nk Avrupa
devletleri g egemenlik snavlaryla karlamak zorunda
kalmadlar. Hibir Avrupa lkesinin kendi kendine baka
bir lkeyle ve kesin olarak baka hibir Avrupa lkesiyle
savamayacan varsayabiliyorlard. Her devlet daha ok

151

ibirlii uruna egemenliinden biraz daha fazla vazgeme

si durumunda ne elde edeceinin hesabn kendisi yapyor
du; sonular genellikle her devlet iin farkl oluyordu. Da
ha nce belirttiim gibi bu konu zerinde tam bir ittifal
yok. Belirli tedbirler zerine birok sav ve mnakaa var
nemli olan ey sorunun artk egemenliin sonu veya par
alanm vatandalk gibi soyut laflarla ortaya konmamas
dr. Hibir zaman karmzda genel bir ilke karar alma so
runu kmamt. Tm tartmalar her ye devletin kend
zel maliyet fayda hesabn yaptktan sonra ortaya att so
mut neri ve kararlar zerine yapld.
Kresel toplum, kresel demokrasi vb. fikirlerin Avrupai
kuramclarn yazlarnda sklkla yer bulmasnn nedenle
rinden biri hi kukusuz u -adeta topik bir rya olan- li
beral siyaset idealinin muazzam ikna gcdr: Tm gr:
ayrldklaryla mnakaalar g kullanmadan, karhkl
tartma, mzakere ve kurumsallam kurallar benimseye
rek ortadan kaldrmak mmkndr. Bu, muhayyel dnya
da -bugnk Avrupann ideal bir genelletirilmesindekimse kimseyi iddet kullanmakla tehdit etmeyecek, mza
kere masasndan ayrlp silahlar eline almayacak, snra as
ker, silah ymayacak veya birilerinin semalarna bombard
man uaklarn gndermeyecek. Bu varsaymlar bugn Av
rupada fiilen doru kabul ediliyor. Avrupada ulus-devletir
mutlak egemenlii, ulus-devletlerin muhalefetine rame
deil onlarn rzasyla zlmtr. Avrupadaki devletle
barn bozulmasndan kayglanmyorlard nk barr
kefili herhangi bir Avrupa devleti deildi. Barn kefili dn
yann tek sper gc olan ABD idi; bu byk gcn neza
retinde bugn Avrupada byk bar varln srdryor
Ancak bu byk barn dier ad da imparatorluktur.

152

IV
Hindistanllar imparatorluu ok ok iyi bilirler. Bu yzden
bugn ABDnin dnyadaki hakimiyetiyle karlatmzda
oumuz onu bir imparatorluk olarak kabul etmekte pek
zorluk yaamad. Yine de bugnk Amerikan imparatorlu
unun tarihten bildiimiz imparatorluklarla karlatrld
nda onlardan ok temel bir biimde ayrtn anlamamz
gerekiyor.
Modern dnya tarihinde imparatorluk yabanc memle
ketlerin fethi, onlar zerinde hakimiyet kurmak ve onlar
kendi topraklarna katmak anlamna geliyordu. Eer ortada
birbirleriyle rekabete girmi imparatorluklar varsa, aralarn
daki rekabet her imparatorluun ne kadar toprak fethede
cei zerine olurdu. Avusturya, Rusya ve Trkiyenin Avru
pada kara imparatorluklar vard. spanya, Portekiz, Britan
ya, Fransa ve Hollandann ise deniz ar imparatorluklar
vard. 20. yzyln ikinci yarsnda tm bu imparatorluklar
ortadan kalkmlard. Daha nce belirttiim gibi bu ulusla
rn kendi kaderini tayin ve halk egemenlii dnemiydi. Bu
ayn zamanda ABD ve Sovyet glerinin birbirleriyle reka
bete girdikleri ve Souk Savala sonulanacak olan dnem
di. Bu yllardaki kapitalist sistemin yaps zerine alma
yapan pek ok kii bu sistemi yeni smrgecilik* olarak
adlandrd. Amerikallar bu tanm sevmediler. ABD cum
huriyeti imparatorlua kar yaplm bir devrimin ardn
dan kurulmutu, ilk defada burada halk egemenlii anayasa
iinde kutsanmt. Doal olarak kendilerine emperyalist
dendiinde Amerikallarn ii szlamtr.
Son on ylda her ey deiti. Artk ABDde siyasetiler, ga
zeteciler ve politika yapclar byk bir aklkla gerek(* ) Neocolonialism - .n.

153

lerle yzleelim. Bu bir imparatorluk. Dolaysyla bu eski ve

beylik fikirlerden kurtulup imparatorluu nasl en iyi ekil
de yneteceimizle ilgili kararlar almalyz diyorlar. Bunla
r syleyenler sadece muhafazakar sada duranlar deil.
Gerekte onlar bu kelamlar tekilerden daha az ediyorlar
nk sada duranlar hl yeni kresel siyaset biimlerin
den yakmyorlar. ok daha ilgi ekici olan ey ise talyan
Marksist devrimci ve kuramc Antonio Negri ile onun
Amerikal orta Micheal Hardtm da bu yeni imparatorluk
hakknda etraflca yazm olmalardr.8
Yeni imparatorluk nedir? Tamam, bu imparatorluk top
rak fethetmiyor ya da ynetimini veya vergilerini yenilgiye
uratt lkeye dayatmyor. Kesin olarak gerekmedike
silahl glerini savaa bile gndermiyor. Bu imparatorluk
demokratik. Halk egemenliini kabul ediyor. Peki, burada
bir lkenin halk dier lkenin halk zerinde egemenlik
kuruyor mu? Grld kadaryla burada olan ey tam
olarak bu deil. Amerikan sava gemilerinden binlerce f
ze Belgrad ehrini yerle bir ederken kimse Amerikan hal
knn Srbistan halk zerinde egemenlik kurmaya alt
n dnmedi. Srbistan yenilgiyi kabul ettiinde Ameri
kan tarafndan hi kimse Srbistanda bir Amerikan yneti
minin kurulmas gerektiini, bakentte Amerikan bayra
nn dalgalanmas ya da Belgrad sokaklarnda Amerikan as
kerlerinin devriye gezmesi gerektiini dnmedi. Ger
ekte en nemli meseleleri, Amerikan askerlerini mm
kn olan en ksa zaman ierisinde geri ekmekti. Bu yeni
imparatorluun mcadele edecei rakip bir imparatorluk
yok. mparatorluk kreseldir. Topraklar iinde bir devlet
dierleri zerinde egemenlik kuramaz. Egemen olan impa
ratorluktur.
8

Antonio Negri ve M icheal H ardt, Empire (C am bridge: Harvard University

Press, 2 0 0 0 ). [mparatorluk , ev. Abdullah Ylmaz, Ayrnt Yaynlar, 200 1 .]

154

ua.A. l r \ y u j j a

u L .L a ^

u a m

k j,

y \A t~ y < x y -

dmlanma anda tanmlanan- ryasnn bugn gerekle

mek zere olduunu sylyor. Her devletin kendi yasa ve
karma gre hareket edeceini kabul eden Kant yine de tek
bir evrensel, aklc ve yksek bir uluslararas teaml kanu
nunun dnya apnda kurulmasyla daimi barn* mm
kn olacan ileri sryor. Liberaller kresel olarak yrr
le konabilecek byle bir teaml kanunu tesis etmenin
vaktinin geldiini sylyorlar. Uluslararas hukuk ve temel
insan haklar tm dnyada tesis edilmelidir. Bunlarn ihlali,
ulusal egemenliin imtiyazlarna ar derecede itibar etme
den, cezalandrlmaldr. Eer bizzat lke liderleri hukuku
dikkate almyor, insan haklarn hie sayyorlarsa, o zaman
neden ulusal egemenlik bahanesinin onlarn imdadna ko
masna izin verilsin ki? Bu durumda insan haklar hibir za
man tesis edilemez. Dolaysyla ihtiyacmz olan ey kresel
bir devlet teaml kanunu ve bu kanunu denetleyecek ve uy
gulayacak uluslararas kurumlarn yaratlmasdr. Bu ulusla
raras adli makamlar hangi otoriteye dayanlarak kurula
cak? Tek lke tek oy prensibine gre ynetilen lkeler Bir
lemi Milletler Genel Kurulu gibi yaplar byle bir vazife
iin yetersiz kalacaktr. Liberal demokrat lkeler ideal kre
sel egemenliin i grebilecei kurumsal alan yaratmaktaki
sorumluluklarn kabul etmek zorundalar. Daha nce syle
diim gibi bu kurumsal alann ismi imparatorluktur.
Elbette ki Avrupa ve ABDde liberal olmayan pek ok kii
var. Onlar insan haklarnn tm dnyada tesis edilmesi ha
yalini kurmuyorlar. Kendilerine realist diyorlar. Ulusal
kar ve iktidarn uluslararas siyasetteki ezici rol konusun
da kafalarnda en ufak bir phe yok. mparatorluun eki
ci taraflarnn farkna varmaya baladklarnda bile. Bunun
(* ) Perpetual peace - .n.

155

nedeni imparatorluun ilk ve en nemli ilevinin bar ko

rumak olmasdr. Souk Savataki karlkl korku dengesi
zerinden salanan bar geride kald. imdi kim dnyada
bar devam ettirme becerisine sahip? Dnya apnda bir
bar rejimi tesis edebilecek tek meru, aklc, uluslararas
kabul gren iktidar egemen imparatorluktur. Bu imparator
luk savaa gitmeyecektir. Hi rakibi, dman yok; kime sa
va aacak? Dier bir deyile sava amaktansa, imparator
luun silahl gleri dnyann polisliini yapacaktr. Gerek
tiinde g kullanacak -her eyden te polis de g kullan
mak zorundadr- ama hukuk iinde hukuku tesis etmek
iin meru g kullanacaktr. Gerektii kadar g kullana
caktr. Polisin fazla g kulland durumlarda kusurlu g
rlmesi gibi ayn ekilde imparatorluun gleri de fazla
g kullandklarnda kusurlu grlmeliler. Aklmzda tut
mamz gerekir ki bugn Amerikan kamuoyu Amerikan as
kerlerinin deniz ar askeri mdahalelerde lmesini kabul
etmeye hazr deil. Saddam Hseyin veya Milosevii Ame
rikan ulusunun dman olarak deil katil ve sulu olarak
gryorlar. Sulu ve katillerle baa kmak zere onlar tu
tuklamas ve hapse atmas iin polisler gnderilir; polislerin
lkeleri uruna canlarn vermeleri beklenmez. Amerikan
silahl gleri bugn dnyann polis gc gibi davranmaya
hazrlanyor. Krfez savanda az sayda Amerikan askeri
hayatn kaybetti ve muhtemelen Srbistan savanda hibir
Amerikan askeri lmeyecek.
Birok insan, ABD veya Batnn politikalarna zel bir ya
knlk duymayan insanlar bile imparatorluun ilk vazifesi
nin bar korumak olduu konusunda fikir birliine var
yorlar. srail ve Filistin arasndaki ihtilaf rnek olarak ala
lm. Her iki taraftan da insanlar ABDnin destei olmadan
barl bir zmn ya da ciddi bir bar teklifinin bile
mmkn olmayacan iddia edeceklerdir. Eskiden Yugos

156

lavyay oluturan paralarda her gn yeni ihtilaflar kyor.

Hepsinde, ncelikle Avrupal askerleri, ie yaramazlarsa,
Amerikan bombardman uaklar, fzeleri ve birliklerini
iaretleyen uluslararas mdahalenin gerekliliinden dem
vurulur. Elli yl akn bir sredir zmsz olan Kemir
sorununda bile Hindistanl ve PakistanlI temsilcilerden
zmn ana hatlarnn belli ve ak olduunu, tek ihtiya
duyulan eyin ise iki taraf masaya oturtup anlama imzala
maya zorlayabilecek bir egemen g olduunu duyabilirsi
niz. Tek zorluk imparatorluun liderlerinin baka bir yerde
baka eylerle ok megul olmalarndan dolay bu tarafa ba
kacak zaman bile bulamamalardr.
Yeni imparatorluun kuramclar hl harikulade eyler
den dem vuruyorlar. mparatorluk demokratiktir. Bu, imparatorsuz bir imparatorluktur. Burada bir demokraside olma
s gerektii gibi halk egemendir. Tam da bu yzden impara
torluun corafi snrlar yoktur. Yeni topraklarn sava yo
luyla fethedildii ve imparatorlua dahil edildii eski zaman
imparatorluklarna benzemez. Bugn imparatorluk genili
yor nk gittike artan sayda bar arayan ve ekonomik
zenginliin bysne kaplan insan ve hatta hkmet, im
paratorluun koruyucu emsiyesinin altna girmek istiyor.
Bylelikle imparatorluk toprak fethetmiyor veya devletleri
yakp ykmyor; bunun yerine onlar iktidar rgs iine al
yor, onlara a iinde bir yer veriyor. mparatorluk iin kilit
kavram cebir deil kontroldr. Cebrin her zaman bir snr
vardr ancak kontroln bir snr yoktur. Bundan dolay im
paratorluun vizyonu kresel bir demokrasidir.
Gzlerimizin nnde kontrol hakknn nasl kullanld
n fark edebiliriz. Ekonomik ve finansal kreselleme saye
sinde ulusal ekonomiler zerinde kresel kontroln uygu
lanabilir hale geldiinden daha nce bahsetmitim. Ulusla
raras ticaret yasalarn yeniden yazma gayreti ve bu yasalar
157

uygulayacak kurumlar kurma sreci hzla ilerliyor. nsan

haklar ihlali iddialarn cezalandrmak gibi derin siyasal
meseleler bile yeni uluslararas adli kuramlarn yarglama
yetkisi iine dahil oluyor. Milosevi davas bunun en dra
matik rneiydi. Liberaller Milosevi gibi dier eit derece
de nemli ve kt hretli insan haklar ihlalcilerinin de
byle uluslararas mahkemelere karlmasn umut ediyor
lar. Yeni bir Belika yasas dnyann herhangi bir yerinde
yaplan insan haklar ihlalinin Belika mahkemelerine ta
nabileceini ngryor. Ksa bir sre nce Ruandadaki soy
krma katlmaktan dolay drt kii bu yasaya dayanlarak
sulu bulundular. Sadece yzyl nce Kongoda dnyann
en acmasz smrge rejimlerinden birisini yneten Beli
kann bugn dnyann herhangi bir yerindeki insan haklar
ihlalcisini yarglama hakkn talep etmesinde garip bir ironi
var. Lkin bunlar sadece en ok dikkat eken rnekler. Eer
insan haklarnn korunmas imparatorluun iiyse, o zaman
bu vazife srf ulusal mahkemeler tarafndan yerine getirile
mez. Bu vazife, yetenekli ve kendilerini adam aktivistlerinin imparatorluun byk ileri karakolunun inas iin k
k sincaplar gibi kum ve akl ta tadklarndan muhte
melen hibir zaman phelenmedikleri, Uluslararas Af r
gt, Snr Tanmayan Doktorlar ya da Oxfam Uluslararas
gibi uluslararas hkmet d kurulular tarafndan her
gn ve byk bir gayretle yerine getiriliyor.9 Halbuki buras
tam da imparatorluun ideolojik temellerinin atld yer.
Sonrasnda kresel ve egemen bir imparatorlua sahip ol
duk. Ancak bir kez daha hatrlatmama izin verin: Bu impa
ratorluun egemenliini eski ulusal egemenlik modeli iin
de dnmek hatal olacaktr. mparatorluk tm yerkrede
9 Burada, Ramayana hikyesindeki, Prens Ramann akyla Lankaya uzanan b
yk kprnn yapmna akl ta tayarak yardm eden sincaba gnderme ya
pyorum.

158

ki topraklar zerinde bir mlkiyet iddiasnda bulunmuyor.

Her lkenin ve o lkede yaayan insanlarn, yine o insanla
rn temsilcisi olan hkmetlerce ynetilmesi gerektii ilke
sini kabul ediyor. Her lkenin ayn anayasaya ya da ayn
idari sisteme sahip olmasn talep etmiyor. Tm yerkrede
belli bir eit siyasal homojenlik iddiasnda bulunmuyor.
Kilit ilkesi istila ya da el koyma deil kontroldr. Doas
gerei, imparatorluk sermayenin dnme uram yeni
niteliiyle badar.
19. yzylda modern sermayenin doasn inceleyen
Marx, her ne kadar yeni kapitalist meta dolam a iinde
birok kapitalist ncesi retim unsuru tesadfi ve geici
olarak dahil olmusa da tarihsel eilimin kapitalist ncesi
retimin k ve tam anlamyla kapitalist retimin yk
seliine doru olduunu gstermitir. ki safhay birbirin
den ayrmak iin Marx ilk safhaya formal dierine de gerek
emek btn der. Marxtan yz elli yl sonra u anki serma
yenin niteliini tanmlayan kuramclar sermayenin artk
tm retimin montaj bantl fabrikalarda yer almasn iste
mediine iaret ediyorlar. Nitekim birok mal sadece otuz
yl ncesine kadar gelimi sanayi lkelerindeki byk fab
rikalarda retilirken, bugn okuluslu irketlerin deneti
minde nc dnya kasabalarndaki aile sanayilerinde*
retiliyor. Yeni teknolojiler, kapitalist firmalarn idari yeni
den rgtlenii, i gcnn sermaye tarafndan kontrol
nn yeni teknikleri, parasal aralarn ve kredi mekanizma
larnn genilemesi vb. gibi etkenlerin st ste binmesiyle
bugn sermaye eskiye gre ok daha esnektir. Elli ya da yz
yl ncesinde barndrdndan ok daha byk lde var
yasyon ve melezlii barndrabilir. Kapitalist ncesi gelenek
lere ait birok teknik ve teamlle beraber yaamay ren
(*) Aile sanayisi (cottage industr}'): gcn ev halknn oluturduu, retimin
ev iinde, kendi makine ve aletleriyle, yrtld imalat biimi - .n.

159

mitir. Bugn iilerin sabit alma saatlerinin olmad,

ok fazla ev ii aldklar veya daha fazla kazanmak iin gn
de on iki ya da on drt saat altklar gelimi kapitalist
rgtlere rastlamak mmkndr. Kresellemenin sonula
rndan birisi sanayi devriminden sonra ilk defa bu kadar
ok sayda, dnyann eitli yerlerinden gelen, rgtsz i
i, zellikle kadnlar, byk lekli sermayenin retim hk
m altna girmitir. Sanayi devriminin tarihini okuduu
muzda azami alma saatleriyle asgari maalar dzenleyen
fabrika yasalarnn sermayenin uzun vadeli genilemesini
salamak zere yrrle konduunu grmtk. Bugn
de yeni byme imknlar arayan sermaye bu yasalar ken
dine tarih tarafndan vurulmu prangalar olarak gryor.
Yasalardan btnyle kurtulmak mmkn olmasa da bu
yasalardan bazen paay kurtarabilmek akllca olabilir.
Bylelikle esnek sermaye esnek egemenlik, kendini konjonktrel ve yerel durumlara adapte etmeye ve bu sayede
yeni ve uygun ynetim biimlerini tasarlayamaya yetecek
kadar esnek bir imparatorluk peydahlamak zere biraraya
geldiler. Yeni imparatorluun muhafazakar, liberal veya sol
cu kuramclar dnyada bar tesis etmenin ve korumann
tek yolunun bu olduunu sylyorlar. Siyasi liderlerin hep
si bu gereklie eit derecede ikna olmu deil. Clinton y
netimi boyunca bu yeni imparatorluu ynetmeye ynelik
bilinli politikalar varm gibi bir grnt sklkla ortaya
kyordu. Liberaller bugnk Bush ynetiminin hl eski
Souk Sava dnemi dnme biimi iinde saplanp kald
ndan ve bugnk dnyann deien hakikat ve ihtiyala
rna yeteri kadar duyarl olmadndan ikyet ediyorlar.
Son dnemde solcu dnrler arasnda endie yaratan
bir takm meselelere deinerek bitireceim. Sola bal olan
birok yazar u gnlerde evrensel insan haklarnn tesisi iin
barp aryorlar; yle ki onlar sradan liberallerden ayrt
160

etmek hayli g. Srbistandaki sava boyunca onlarn d

nceleriyle NATO szclerinin demeleri arasnda ok b
yk bir fark yoktu. Ancak baz solcu yazarlar egemen ulusdevlet iskeletinin tesine geip ok daha geni ve derinlikli
olan demokratik hkmet biimlerini yaratmaktan bahsedi
yorlar. Yine de dnceleri hl Avrupayla snrl. Daha n
ce sylediim gibi Avrupann zgn koullarnda, ulusal
egemenliin giydirdii deli gmleinden kurtulmak kolayd.
Baka yerlerde ise ulus-devlet egemenliini bu denli hafife
almak olduka gt. En allmn dndaki neri, bugn
k sermayenin 19. ve 20. yzyldaki sanayi sermayesine
benzemedii gibi bugnk imparatorluun da Leninin ta
nmlad emperyalizme benzemediini syleyen Antonio
Negriden geldi. Bugn rgtl sanayi ii snfnn sermaye
ye kar mcadele etmesi inandrc deildir. Benzer bir bi
imde nc dnyadaki ulusal burjuvazinin karlarnn
ve ulus-devletin egemenliinin emperyalizme kar savunul
mas edeer bir biimde baarszla mahkumdur. Kresel
leme ile ulus-devletin yasal gleriyle mcadele edilemez.
Gerekli olan ey kreselleme ana uygun devrimci strate
jiler tasarlamak. Negri yle diyor: Dnyann drt bir yann
daki smrlenler yalnzca insan haklarn deil, evrensel
vatandal da talep etmeliler. Eer sermaye kresel olabiliyorsa, egemenlik kresellik iddiasnda bulunabiliyorsa, o
zaman neden iiler herhangi bir lkede i bulmay, oraya
yerlemeyi ve orann vatandalk haklarndan yararlanmay
talep etmesin ki? Negriye gre sadece bu trden bir talep
hem kresel sermayeye hem de imparatorlua gerekten
devrimci bir meydan okuma ortaya koyabilir.
Elbette ki siyasi stratejiler, geometri teoremleriymiesine
tretilemezler. Negrinin dnyadaki okluklarn rgtsz
mcadeleleriyle, bir gn kresel sermayenin temellerini
kendiliinden ykacaklar ryas, bize birok defa savata

161

yenilgiye uratlm, skntl gnlerde anlatlan umut verici

bir masaln az tesinde olan bir masal olarak grlecektir.
Hardt ve Negrinin eski sanayi sermayesi ve ulusal egemen
lik dzeniyle merkezsiz kresel imparatorluun yeni ger
eklii arasndaki szde radikal kopuu alklamalar ku
kusuz aceleci ve hayalperest bir davrant. Lkin bu yzden
kreselleme kuramclarnn bize syledikleri eyi - ulusal
ekonominin etrafna duvarlar rerek kresellemenin kre
sel kollarndan kamamazsmz - gzden karmamalyz.
yleyse ihtiyacmz olan ey imparatorluun benimsedii
esnek ynetim stratejilerine kar uygun bir karlktr - eit
derecede esnek, melez ve deiken imparatorluk kart si
yasettir. Kresellemeden uzak durun ok akllca bir slo
gan deildir; ancak her kresel akma kaplp savrulmamza
izin verme arzusu da ayn derecede aptalca ve gerek d
dr. nceki slogan hem Hindistan sandan hem de solun
dan duyuyoruz. Dier eilimi ise her gn yazl basnda ve
televizyonlarda gryoruz. Hindistan hkmetinin liderle
rine baktmzda ise, Asyann bu ksmnn valisi olarak
atanabilmek iin, Washingtonda gururlarn ayaklar altna
almalaryla imparatorluun gizemlerini derinlikli bir biim
de idrak etmi grnyorlar. Tabii sermayenin kresel haki
miyeti, emekilerin karlar ya da ezilmilerin mcadelesi
onlar iin geerli sorunlar deildir. Bugn, Amerikan hege
monyasna tartlmaz olduunu, onunla sadece ibirlii
yapmann akllca olabileceini sylyorlar.
Tuhaf olan ey, imparatorluun gittike daha ok tart
masz egemen bir hegemonya halini almas karsnda dn
yann daha ok direnmesidir. Artk ne zaman Batl hk
met liderleri, okuluslu irketlerin yneticileri ya da ulusla
raras finans kurumlarnm mdrleri bir yerlerde biraraya
gelmeye alsa orada binlerce gsterici toplanp gsteri ya
pyor; genellikle de toplantlarn resm akna engel olmay

162

beceriyorlar. Yakn zamanda byle gsteriler Avrupa ve Ku

zey Amerika ehirlerinde herhangi bir merkez rgt ol
makszn ve grnd kadaryla kendiliinden gerekle
ti. Bu gsterilerin, her ne kadar arkalarnda az sayda izik
ve ukurlar brakm grnseler de, imparatorluun veya
sermayenin temellerini sarstn sylemek gln olur. Yi
ne de kreselleme yznden birok insann evre ve ya
am biimleri zerindeki kontrollerini kaybettiine dair
phe yoktur. Kontrol, sermaye ve imparatorluun ana
merkezlerinde toplanyor. Bu merkezler zerinde ilgili yet
kililerden baka hi kimsenin kontrol yoktur nk bu
yetkililer ne herhangi bir vatanda grubu tarafndan seili
yor ne de herhangi bir temsili kurumun denetimine ak
oluyor. Bugnk imparatorluun balca elikisi budur.
mparatorluk demokrasiyle destekleniyor lkin bugne ka
dar hibir kresel demokrasi yaps ortaya koymad. Bu
yzden birok insann imparatorluun gcne boyun e
mesine karn imparatorluun hakimiyetinin ahlaki bir
meruiyeti yok. Profesr Susobhan Sarkarm en deerli
rencilerinden biri olan Ranajit Guhann icat ettii kavram
kullanarak bu durumu hegemonyasz hakimiyet diye ni
telendirebiliriz.10 Her imparatorluk gibi bu da bir gn ke
cek. mparatorluun krizi tam da demokrasi sorunu ze
rinden -bugn dnyann drt bir yannda srdrlen, de
mokrasi teamllerini geniletme ve derinletirme mcade
leleri zerinden- derinleecektir.

10 Ranajit Guha, Dominance Without Hegemoty: History and Povver in Colonial In-

dia (Cambridge: Harvard University Press, 19 9 8 ).

163

BE

Sava Mar*

11 Eyll gn New Yorkta gerekletirilen saldrlarn al

aka ve barbarca olduunu dnyorum. Ben siyasi id
detten kanlmas gerektiini syleyenlerden biri deilim.
Smrge ve smrge sonras lkelerde yaam olan bir si
yaset rencisi olarak modern dnyadaki tahakkm yapla
rnn, kitlesel ve etkili iddeti kullanma kabiliyetine kkn
den bal kald srece haksz tahakkme kar savaanla
rn her koulda siyasi iddet uygulamaktan kanmalar ge
rektiinde srarc olmann ne mmkn ne de hakl olaca
na ikna olmutum. Fakat sivilleri hedef alan kasti bir iddet
eyleminde be bin sradan kadn ve erkein ldrlmesini
hakl grecek hibir emperyalizm kart ya da smrge
kart siyaset bilmiyorum. arpk bir siyasi mantkla da ol
sa, birinin ABD ile savata olduunu dndn farz et
sek bile bu eylemi bir sava eylemi olarak hakl grmek ol
duka gtr. Bu kasti ve hesaplanm kitlesel terr eylem
lerinin hatal bir siyaset ve ideolojinin iinden ktna ve
(* ) 21 Eyll 200 1 tarihinde New Yorkta Columbia niversitesi rencileri tara
fndan dzenlenen bir toplantda yaplan konuma metni.

165

bu siyasetle ideolojinin reddedilmesi ve knanmas gerekti

ine inanyorum. Bugn bu tr din ya da etnik fanatizn
ideolojileri olduka yaygn ve bunlar hibir ekilde tek bi
din cemaat ile snrl deil. Ben, tm dnyada bu kada
ok insann bu fanatizm ideolojileri tarafndan ikna edilme
lerinin ardnda yatan nedenleri bir duygudalk iinde anla
mamz gerektiini dnenlerdenim. Lkin bu, onlarn si
yasetine yaknlk duymalyz ya da bu siyaseti onaylamal
yz demek deildir.
Bunlar ifade ettikten sonra terr eylemlerine verilecel
karlk sorusuna gememe izin verin. Olaylarn gerekle
mesinden birka saat sonra ABD bakan lkesinin savata
olduunu ilan etti. Hemen, yaanan olaylarla Pearl Harbou
arasnda bir benzerlik kuruldu. kinci Dnya Savandar
bu yana Amerikann byle bir saldrya maruz kalmad
sylendi. Ancak o gnden beri aklm kurcalayan soru uy
du: lkenin savata olduunu ilan etmek neden gerekliydiBatda savan ne olduunu ve lkesi savata olan birisinir
nasl davranmas gerektiini insanlara retmi olan ro
manlardan, tarih kitaplarna, oradan da sinemaya kadar sa
ysz popler kltr kayna vardr. Bunu, geen hafta in
sanlar bayrak sallarken, kan ba kuyruunda beklerker
ya da kiliselerde olaylarda hayatn kaybedenleri anma et
kinliklerinde Cumhuriyet Sava Marm * sylerlerken b
lkede de grdk. Beklenmeyen bir iddet eylemi ancak b;
eyleme sava nedeni eklini verdiimizde anlalabildi. Dev
let ilerinde deneyimi olmayan George W. Bush, Usama Bir
Ladini l veya diri istediini sylediinde, herhalde D
ileri Bakanlnn deneyimli yetkililerine deil de, pop
ler anlaya daha yakn duruyordu. Dolaysyla Bakar
(* ) Julia Ward Howe tarafndan yazlan m ar, zellikle Amerikan Sava srasn
da poplerlik kazanmtr. Mar, Trkiyede de bir dnem Trke szlerle ize
mar olarak kullanlmtr - .n.

Bush, snrl siyasi kelime daarcn kullanarak, onlarn

izini srp, onlar avlayacam dediinde Amerikan ulusal
sava dili iinde uzun zamandr kullanlagelen bir laf etmi
oluyordu.
Amerikan siyasetilerinin, ok ksa bir sre iinde sava
ilan etmeleriyle iinden kmalar ok zor olan bir henga
meye doru ekilmeye baladklar ok aktr. Saldrlarn
zerinden on gn geti ama hl ortada grnr bir askeri
misilleme yok. Uzmanlar insanlara karlarndaki dma
nn geleneksel bir dman olmadn, dmann lkesi,
topra ve snrlarnn olmadn anlatmaya alyor. Orta
da saldrlacak ak hedefler yok. Uluslararas bir koalisyon
kurmak ve etkin bir biimde saldrya gemekse ok uzun
bir zaman alabilir. Bu, bir lkeye ya da halka kar verilen
bir sava deildir. Ancak kendilerine bunun bir sava oldu
u sylenmi olan insanlarn cesareti, herhangi bir misille
menin yaplmamasndan dolay krld. lkede rlm bir
fke ve hsran yanarda var. nsanlar mecazi savalara uy
gun bir ruh halinde deiller. nsanlar, basite ifade edecek
olursam, kan istiyorlar.
Ortada ak bir dman ya da hedefin olmamasyla bu
sylem ounlukla gizlenmeyen din, etnik ve kltrel nef
rete kayyor. Ve bu nefret sadece sylemde de kalmyor: ca
mi ve ibadethanelere kar, yabanclara benzedii gereke
siyle erkek ve kadnlara kar saldrlar oldu ve en az iki ki
i ldrld. Bakann da iinde bulunduu st dzey yet
kililer Arap-Amerikallarn gvenliklerini teminat altna al
mak iin giriimlerde bulundular. Yine de kltrel hogr
szlk sylemi devam ediyor. Sorumlu kimseler radyo ve
televizyonlarda dnyann medenilememi kesimlerine ne
ler yaplmas gerektii zerine konumalar yapt: Arapa
isim tayan komularla kafalarna bebek bezi balayan
kimseleri gzetlemek gibi. Bu kimseler, Afganistan, Irak,

167

Suriye ve Libya gibi hedefteki devletlerden, Lbnan ve

Filistindeki slamc militanlarn kkn kurutmaktan
bahsettiler. Sekinler byle konuurken, normal insanlar
bu sava bir medeniyetler atmas olarak grmelerinden
dolay nasl sulayabiliriz.
Bence sorumluluk ve hesap verebilirlikle ilgili sorular so
rabilmeli, hatta sormalyz. Eer bize syledikleri gibi ter
rizmle sava, bu lkenin daha nce yapm olduu tm sa
valardan farklysa, bunun ilk gnden beri ak olmas ge
rekiyordu. O zaman neden herkes dman lkeye ve halk
na misilleme laflarlaryla yanl ynlendirildi? Snrlarn or
tadan kalkt yeni dnyann tek sper gc ABD ise, gele
neksel savan kltrel kaynaklar ABDnin bu yeni emperyal rol iin tek bana ne yeterlidir ne de uygundur. Siya
setiler hem kendilerini hem de lkeyi byle bir role hazr
larken sorumlu bir ekilde davrandlar m?
Amerikann dnyann geri kalannda stlendii rol ile il
gili bir baka byk soru daha var. Askeri ve ekonomik ezici
gcn de hesaba kattmzda ABDnin dnyann herhangi
bir yerindeki herhangi bir eyleminin o devlet ve toplumlarda yank yarattn grmeliyiz. Amerika, eylemlerinin uzun
vadeli ve genellikle de nceden niyet etmedii sonularn
deerlendirirken sorumlu bir ekilde davrand m? Burada
Ortadoudan, Amerikan politikalarnn ok byk lde
etkiledii yerden bahsetmeyeceim. Onun yerine Afganis
tandan 1980lerin ilk yllarnda ABDnin Sovyetler Birliine
kar vekaleten sava yrtt yerden bahsetmeme izin ve
rin. yle ki Afganistandaki bu savan tarihteki en byk
C1A operasyonu olduu sylenirdi. ABD, Pakistandaki as
keri rejim ve Suudi Arabistandaki muhafazakar monariyle
ibirlii iinde, Afgan militanlar eitti, finanse etti ve silah
landrd, onlarn slamc ideolojisini tevik etti ve bu mili
tanlar Sovyet askerlerini Afganistandan kardklarnda on168

lan alklad. Columbia niversitesinin koridorlarndan ta

ndnz Zbignev/ Bzrezinskinin geen gece televizyonda,
son Sovyet askerinin Amu Dariadan ayrlp Sovyetler Birliine ekildiini grdnde kendisini ok ok iyi hissettii
ni sylediini duydum. Bzrezinski bunun Sovyetler Birliinin knn balangc olduunu grdnde ok da
ha iyi hissettiini de sylemi. Ancak Bzrezinskinin bir an
durup Amerikann blgeye mdahalesinin dourduu feci
sonular dndn sanmyorum. Taliban 1980lerde
Pakistandaki mcahit kamplarnda dodu. Usama Bin La
din de yine bu srada slamc saldrganln kahraman hali
ne geldi. Sonular ortadadr. Acaba ABD blgede yaplanlar
ve blgenin dnyann geri kalanna yaptklar konusundaki
sorumluluunu kabul etti mi?
Bugn, sava gemileri, bombardman uaklar ve koman
do blkleri askeri operasyon iin konulanrken u soru
sorulmal: Afganistandaki baka bir savan sonularnn
ne olabilecei konusunda birisi kafa yoruyor mu? Savan
Pakistan iin sonular ne olacak? Ya da nkleer silaha sa
hip iki lkeyle birlikte dinsel ve mezhepsel atmay k
rkleyen bir siyasi havann bulunduu Gney Asyada sa
van sonular ne olacak?
Beenin ya da beenmeyin, kabul edin ya da etmeyin
ABD bugn dnyann tek emperyal gcdr. Byle olduu
iin de her yaptnn dnya leinde sonular olacaktr.
Amerikan savunma analizcilerinin dnmeleri gereken tek
ey askeri eylemin getirecei karlkl tahribat olmamaldr.
Amerikal liderler tm dnyadaki toplum ve halklarn tari
hinde yol aacaklar karlkl tahribat da dnmeliler.
Eer ABD dnyann tek sper gcyse tm dnya halklar
na yapacaklarndan sorumlu olmaldr.
Ne Amerikan siyasetilerinin ne de Amerikan halknn
tarihin nlerine koyduu byk ahlaki sorumluluun far
169

knda olduklarna ikna olmu deilim. Dnya Ticaret Merkezine yaplan saldrlarn ertesinde Bakan Bush aklna sa
dece, kovboy filmlerinde grm olduu Aranyor poste
rini getirebildi. Herkes dnyada son on yl ve ncesinde
gerekleen byk deiimlere uyabilen, deiken, duyarl
bir Amerikan politikas beklerken, galiba karmza kacak
olan ey daha fazla bildik Amerikan kstahl, zorbal ve
duyarszl olacak. zlerek sylyorum ki galiba 21. yz
yln ilk sava da birok 20. yzyl sava gibi son bulacak.

170

ALTI

Seklarizmin elikileri*

I
Getiimiz aylarda Gney Asyann deiik blgelerinde
meydana gelen olaylar nda, analitik muhakeme mant
na bavurmamz ve seklarizmden beklentilerimiz konusun
da hislerimize kaplmadan konumamz o kadar kolay deil.
Yaadmz gnler, Gney Asya lkelerinde olaan siyaset
zamanna dair gnler deil. Baz Gney Asya lkelerinde,
rnein Afganistanda, sivil sava ve d askeri mdahale va
rolan siyasal yaplar yerlerinden skt. Orada siyaset hl
sava zerinden yaplyor ve yeni bir siyasal dzen iin sa
lam temellerin atldn sylemek iinse daha ok erken.
Pakistanda lkeyi ayrcalkl liberal demokrasiler kulbne
sokmaya alan general ile kendi mhrlerini tayacak bir
slm toplum yaratmak isteyen inat kktenciler arasnda
acmasz bir mcadele olduu ifade ediliyor. Ancak bugnk
Pakistann gerek hikyesinin bundan ok daha karmak
(* ) Seklarizmi Konumlandrmak isimli konferansn kapan konumas, Oberlin College, Oberlin, Ohio, 21 Nisan 2 0 02.

171

olduuna inanmamz iin yeterince nedenimiz var. Nepalde

kraliyet sarayndaki garip katliam, gvenlik gleriyle Maocu isyanclar arasnda tam bir sava andran atmalar iz
ledi. Sri Lankada, uzun sreli iddet ieren etnik ihtilafn
paralara ayrd lkede barn salanmasnda yeni bir
adm atlr gibi oldu. Lkin bu umutlar da gemite olduu
gibi boa kt. yle ki yakn gelecek iinde Sri Lankada ola
an siyasetin hakim olacan ngrmek ihtiyatszlk olur.
Din ihtilaflarn siyasal alanda nadir olduu Bangladete bile
seimleri takiben aznlk cemaate bir dizi saldrda bulunul
du; neyse ki sivil ve siyasal gruplar, saldrlarn verdii zarar
karlamak zere zamannda mdahale ettiler. Kuzey ve Bat
Hindistann baz blgelerinde, ve zellikle Guceratta, azn
lk cemaate ynelik saldrlar, vatandalarnn fiziksel gven
liini garanti altna alan anayasal devlet fikrini tehdit edecek
derecede dehet verici dzeye ulat. Hindistanda meru si
yaset olarak grlen alana yeni bir unsurun dahil olduunu
ileri srerken bo yere yaygara yaptm dnmyorum.
Bu unsur; bugn radikal evreler tarafndan deil, temsili
kurumlarm tam merkezinde duranlarca dillendirilen, anaya
sa tarafndan garanti altna alnm olan aznlk haklarnn si
yasal sahada tekrar mzakere edilmesi gerektii fikridir. Bu,
seklarizm sorununu Hindistanda, duygusal olarak ykl
olan, yeni bir balam iine yerletiriyor.
Son aylarda nem kazanm olan yeni bir unsur daha var.
11 Eyll olaylarm binaen ABD, dnya leinde terrizme
kar bir sava yrttn ne srerek, dnya siyasetinde
yeni bir emperyal rol benimsedi. Buras, szde terrizm sa
vayla bugnk Amerikan ynetiminin Amerikan ulusal
kar olarak grd eyi gzetmesi arasndaki samimiyet
siz balanty tahlil etmenin yeri deil. Bu unsurun Gney
Asya lkelerindeki seklarizm siyaseti asndan en az iki
sonucu olmutur. lk sonu, sivil zgrlkleri ulusal gven

172

lik ve terrizmle sava temelinde kstlayan yasal aralara

verilmi olan yeni meruiyettir. rnein Hindistanda yarglamasz alkoymay mmkn klan ve gzetim yntemlerini
genileten yeni yasalar karld. Sivil zgrlkler ve de
mokratik haklar hareketinin uzun yllar boyunca verdii
mcadele sonucunda elde edilen kazanmlar bir anda geer
siz sayld. Hkmet szcs byk bir zgvenle, eer
ABD ve Britanya gibi liberal demokrasiler terrizmle sava
iin yeni yasalar kartyorsa, biz neden karmayalm? di
yebildi. kinci ve ok daha tehlikeli sonu ise terrist teri
mi etrafnda bir anda younlaan yeni anlamlar manzume
sinden ileri gelir. Yinelenen sorular karsnda Amerikal si
yasi liderler terrizmle savan slm hedef alan bir sava
olmadnda srar etmeye devam ediyorlar. Ama terrizmin
anlam konusunda siyasi bir akln ya da tutarlln mut
lak yokluunda, ABDnin gereki siyasal amalarn sami
miyetsizce gzetmesiyle birlikte, bu patrtl zamanlarda bir
ok insan kime terrist denebilecei konusunda kendi so
nularna vard. rnein, Tm Mslmanlar terrist olma
yabilir, lkin terristlerin ou Mslmandr diyen sac
bir Hindu rgt liderinin bu sulamas iin imdi yeni bir
meruiyet imkn var.1 Bir zamanlar byle bir aklama g
ln bulunarak reddedilirdi. Artk reddedilemiyor nk
bugn, bu aklama kresel bir yaptrm gcne sahip. kti
dar partisi Bharatiya Janata Partisinin* Goadaki konferan
snda Hindistan Babakan da benzer bir ey syledi.
inde bulunduumuz durumda kendimizi rencide edil
mi, sinirli ve galeyana getirilmi hissetmemize yol aacak
1

Madhav Govinda Vaidya, Rashtriya Swayamsevak Sanghn (RSS) (Sac Hin

du rgt - .n .) Yeni Delhideki 2 7 Mays 2 0 0 2 tarihli basn toplantsndaki
szcs. Anandabajar Patrika (Kalkta), 28 Mart 2 0 0 2 .

(* ) Hindistan Halk Partisi, Hindistann en nemli iki siyasal partisinden birisidir.

Hindistan Ulusal Kongresinin en byk rakibi olan BJP, Hindu (kltrel) mil
liyetisi, muhafazakar bir partidir - .n.

173

ok ey var. Yine de profesyonel sosyal bilimciler ve analizci

ler olarak seklarizmle ilgili tartmalar kabul edilmi bilim
sel sylemin snrlar iinde devam ettirme sorumluluumuz
olduunu kabul ediyorum. Bunu yapmak iin de Afganistan,
Pakistan ya da Gucerat sava alanlarndan ayrlp grece da
ha sakin olan Hindistann dou blgelerine gitmeyi tercih et
tim. Getiimiz yirmi be yldr komnistlerin ban ektii
Sol Cephe tarafndan ynetilen Bat Bengal zerine odaklana
rak demokratik seklarizm siyasetinin koullar zerine ko
nuabileceimizi umut ediyorum. Hindistandaki seklarizm
siyaseti iinde, benim eliki olarak ele aldm eylerle baa
kma yollar zerinde zellikle younlamak istiyorum.

II

Hindistandaki seklarizm siyasetinin elikileri dediim

eylerden ikisini birka yl nce yaynlanm bir denemede
tespit etmitim.2 lk eliki, her ne kadar Hindistanl siyasi
liderlerin kayda deer bir ksm din ve siyaseti birbirinden
ayrma arzusunu paylasa da bamsz Hint devletinin,
muhtelif tarihsel nedenlerle, eitli din kurumlan dzenle
mek, finanse etmek ve baz durumlarda da idare etmekten
baka bir seeneinin olmamasyd. kinci eliki ise baz
Hindistan vatandalar yasal olarak belli din aznlk cema
atlerine bal olsalar ve kendi kanunlarn takip etme, kendi
eitim kurumlarm kurma ve ynetme haklarna sahip olsa
lar bile devletle ilikiye geerken bu cemaatleri kimin tem
sil edeceini dzenleyen bir prosedrn olmamasyd.
Seklarizm ile cemaatilik siyasetleri Hindistanda son yir
mi yl iinde alkantl bir dnemden geti. Lkin bu iki e
2

Secularism and Toleration", A Possible ndia: Essays in Poiitical Criticism, Partha Chatterjee (Delhi: Oxford University Press, 19 9 7 ), s. 22 8 -2 6 2 .

174

likinin alt edildii ya da zldn dnmyorum. Bu

elikilerle uratmz srece ok daha demokratik bir se
klarizm siyasetinin koullarnn yaratlamayaca fikrini de
hl tayorum. nmzdeki vazifenin hibir ekilde kolay
olmayacan Bat Bengalde yakn zamanda gerekleen bir
olay tartarak gstereceim. Bu olay, medya tarafndan
medrese kavgas olarak adlandrlmt.
19 Ocak 2002 tarihinde Siligurideki bir mitingde konu
an eyalet hkmet bakan Buddhadeb Bhattacharya ulus
kart terristlerle Pakistan gizli servisinden kiilerin etkin
olduu, Bat Bengal Medrese Kuruluna bal olmayan bir
ok medrese (Mslman din okullar) bulunduunu syle
di. Bu tescil edilmemi medreselerin kapatlmas gerekiyor
du. gn sonra Kalktada byk bir hadise meydana
gelmi olmasayd bu aklamann hibir etkisi olmayacakt.
22 Ocak 2002 gn sabahn erken saatlerinde iki moto
siklet Kalkta Amerikan Merkezinin nnden geiyordu.
Merkezin gvenliinden sorumlu polislerin, tam vardiya
deiim vaktiydi. Birdenbire motosikletlerin arkasnda otu
ran kiiler otomatik tfeklerini karp ate etmeye balad
lar. Polisler bu beklenmeyen saldr karsnda ok olmu
olacaklar ki karlk veremediler. ki silahl ahsn altmtan
fazla mermi sktklar krk saniye sonrasnda iki motosiklet
arkalarnda be l ve birka yaral polis brakarak olay ye
rinden hzla uzaklat. Olay hem en uluslararas haber
ajanslarnn manetlerinde yerini ald; ilk tahmin bunun s
lamc terristlerce ABDye kar yaplan baka bir saldr ol
duuydu. Sonra saldrnn, polisle girdii atma sonucun
da ldrlen ortaklarnn intikamn almak isteyen Dubai
merkezli bir su etesi tarafndan gerekletirildii ortaya
kt. Ancak su ebekesi kendilerinden phelenilen, I lin
distanm farkl blgelerinde faaliyet gsteren Islmc mili
tanlara kadar uzanyordu. Cinayetlerle ilgili olarak ilk up
175

helilerden birisi, Kalktann otuz mil kuzeyinde Kuzey 24Parganastaki bir medresede matematik hocasyd. Yasad
bir Islmc renci rgt olan SIMInm* yesi olduu sy
lendi. Banglade uyruklu ve Pakistan gizli servisiyle balan
tlar olduu sylenen dier bir medrese hocas da Murshidabad semtinde tutukland.
24 Ocakta Kalktada basma aklama yapan Buddhadeb
Bhattacharya nceki szlerine aklk getirdi ve unlar sy
ledi: Baz medreseler, btn medreseler deil -tekrar edi
yorum, baz medreseler- ulus kart propaganda yapyor
lar. Bununla ilgili kesin bilgiye sahibiz. Buna izin verile
mez. Drt gn sonra Murshidabad, Domkaldaki bir mi
tingde tm medreselerin Medrese Kuruluna balanmak zo
runda olduunu ifade etti. [Medrese Kuruluna] bal ol
mayan medreselerin faaliyet gstermesine izin vermeyece
iz diye ekledi. Bhattacharya, semt idaresine Murshidabaddaki tm medreselerle ilgili inceleme balatlmas ve
medreselerdeki renci, hoca ve yatl saysyla, finansman
kaynaklarnn rapor edilmesi talimatn verdi.3
Eyalet hkmet bakanmn yorumlar, basnda yer alr al
maz bir tartmay ateledi. Medreseleri hedef alan polis g
zetimini nermekle hkmet bakanmn Bat Bengaldeki
btn Mslman cemaate iftira ettii iddia edildi. Eer orta
da belirli kurumlara ynelik belirli ithamlar varsa, elbette
sulular cezalandrlmaldr ancak neden btn bir aznlk
eitim kurumlan sisteminin ayn sutan mahkum edilmesi
gereksin ki? Kalktada eyalet hkmet bakanmn zr di
lemesi talebiyle medrese rencileri gsteri yapt. renciler
medrese hocalarnn tartaklandn ve yanl bilgilendirme
(* ) Students Isamic Movemert o j India, [Hindistan slm renci Hareketi] Nisan
1 9 7 7 de kurulm u olan rgt 2 0 0 2 ylnda Hindistan hkm eti tarafndan ya
sad ilan edilm itir - .n.
3

176

The Telegraph (K alkta), 29 O cak 2002.

ve yanl anlama sonucunda bir cad av havasnn yaratl

dn sylediler. Urdu basnnn Bhattacharyay sadece L.
K. Advani ve Bal Thackeray gibi Hindu sac liderlerle deil
Pakistann askeri diktatr, Merref ile de karlatrd
yazlyordu.4 Protestolar sadece Mslman rgtler lehine
konutuunu iddia edenler ya da muhalif siyasi partilerden
gelmiyordu; iktidardaki Sol Cephenin yesi olanlar da bu
aklamalar protesto ediyordu. Baz Cephe liderleri, eyalet
hkmet bakannn aklamalarnn Delhideki BJP* lider
lerinin aklamalar gibi kayg verici olduunu ve bu akla
malarn eyaletteki aznlk cemaate yanl sinyaller verdiini
sylediler. Nitekim, hkmetin duruunu netletirmek ze
re olaanst bir Sol Cephe toplantsnn 6 ubat tarihinde
yaplmas iin arda bulunuldu.5
31 Ocakta eyalet Aznlk Komisyonu Mslman entelek
telleri ve akademisyenleriyle bir toplant dzenledi. Top
lantda Hindistan Komnist Partisi (Marksist) (HKP[M])
yesi aznlk ileri bakan Mohammed Salim eyalet hkmet
bakannn btn medreseleri hedef alan geni kapsaml bir
ithamda bulunmadn ve ortada herhangi bir cad avnn
olmadn aklad. Gerekte cemaat liderlerinin medresele
ri kurmak iin gsterdikleri inisiyatifi takdirle karlyordu.
Bu kurumlar ulusal bir servet. Hkmetin okul aamad
uzaktaki krsal alanlara baz birey veya kurumlarn ulap
oralara eitim hizmeti gtrmesi vgye deerdir. Ancak
bakan, hkmetin Hindistan-Banglade snr boyunca yer
leen -yle ki bu blge Hindistan kartlar iin ikinci bir
cephe haline gelmitir- ulus kart cemaatsel glere kar
bir takm tedbirler almak zorundadr, terrizm belli bir di
ne zg deildir. Medrese, cami, tapnak ya da kulp olup
4

Times o fln ia (K alkta), 31 O cak 2002.

( * ) Bfaratiya Jan ata Party - Hindistan Halk Partisi - .n.

5

Times o f Irdia, 30 O cak 2002.

177

olmadna baklmakszn sert nlemler alnacaktr diyerek

eyalet hkmet bakanm da korudu.6
Durum byleyken Mslmanlarn, btn bir cemaatin
terrizmle su ortakl yapmakla itham edildiini dndrten yersiz sulamalardan dolay galeyana geldiine dair
haberler gelmeye devam etti. Mslmanlar, Amerikan Mer
kezi cinayetlerini mteakiben baz medrese hocalarnn po
lis tarafndan alnp gtrldklerini ve sonra delil yetersiz
liinden serbest brakldklarn iddia ediyordu.7 Polisin
belli nyarglar ve aslsz klieler temelinde muamele yapt
syleniyordu. Snr semtleri Kuzey 24-Parganas ile Nadiann eitli yerlerinden gelen haberler, aznlk cemaatine
bal Komnist Partisi yelerinin dahi eyalet bakannn
aklamalarnn BJPli iileri bakan Advaninin aklamala
rna ok benzediinden yakndn bildiriyordu. Krk yldr
Komnist Partili olan Waris Sheikh yle diyordu: Eyalet
bakannn bu beyanatlar fkeli Mslmanlar arasnda r
gtlerini yaymak zere uygun ortam bulacak olan terrist
leri yreklendirecektir.8 Jamiate-Ulema-e-Hind (Hint Ms
lman Din Bilginleri Birlii) tarafndan 4 ubat gn Kal
ktada artc derecede geni katlml bir toplu gsteri
dzenlendi. Bu gsteride de Buddhadeb Bhattacharyann
kamuoyu nnde zr dilemesi isteniyordu ancak Bhattacharya artk ABD ve srail ajan olarak adlandrlyordu.9
Mesele fazla uzamt. Eyalet hkmet bakannn grle
rini aklamak zere 7 ubatta Mslman rgt ve entelek
telleriyle bir toplant yapma arsnda bulunduu duyurul
du.10 Ayrca eyalet hkmet bakan Siligurideki beyanatnn
6

Times o f India, 1 ubat 2002.

Times o f India, 2 ubat 20 0 2 .

Times o f India, 3 ubat 2002.

Times o f India, 5 ubat 2 0 02.

10 Ganashakti (K alkta), 5 ubat 2 0 02.

178

basn tarafndan, hatta HKP (M)nin gazetesi Ganashakti ta

rafndan da yanl aktarldn ileri srd. Sol Cephenin 6
ubattaki toplantsnda Buddhadeb Bhattacharya, Cephenin
ortaklar ve hatta bir nceki eyalet hkmet bakan olan
Jyoti Basu tarafndan sert bir biimde eletirilmiti.11
Bu zamana kadar olayn istenmeyen yan etkileriyle baa
kmak zere uygulanan strateji ilemi gibi grnyordu.
Terrizm meselesinin medrese eitiminden ayr tutulmas
na ok dikkat ediliyordu. Ne eyalet hkmet bakanmn ne
de eyalet hkmetinin tm medreselerin terrist propagan
da ya da rgtlenmeyle alakalan olduunu iddia etmedikle
ri sylendi. Sadece byle bir alakann belirli kantlar oldu
unda hkmet belirli rgt ya da kiilere kar harekete
geecekti, tabii bunu da kanunlar erevesinde yapacakt.
Medrese eitimi konusunda Bat Bengaldeki Sol Cephe h
kmeti, dier Hindistan hkmetlerine gre en etkin h
kmetti. Sol Cephenin bakan Biman Bose, Warren Hastingsn Kalktadaki Alia Medresesini bulduu 1780den,
Sol Cephenin iktidara geldii 1977ye kadar yaklak iki
yzyl boyunca Bat Bengalde hkmetin onayyla toplam
238 medresenin kurulduunu belirtti. 1977den itibaren
yirmi be yl iersinde ise medrese says iki katndan daha
fazla artt. 1997de hkmetin medrese eitimi iin yapt
harcama 500,000 rupi iken 2001.de bu rakam iki bin katn
dan daha fazla artarak 1,150 milyon rupi olmutu. Eyalet
Medrese Kuruluna bal medreselerin, hocalarla dier per
sonelin maalarnn da dahil olduu tm maddi ykn,
hkmet tayordu. Bat Bengaldeki tescilli medreselerden
mezun olan renciler btn niversite ve mesleki eitim
kurslarna kayt olma hakkna sahiplerdi. Bamsz Hindis
tann dier eyaletlerinde bu durumun bir benzeri yoktu.12
11 Times o f ndia, 7 ubat 2002.
12 Ganashakti, 7 ubat 2002.

179

7 ubatta eyalet hkmet bakan, iinde yazarlarn, ga

zetecilerin, doktorlarn ve cami imamlarnn bulunduu
Mslman liderler ve entelekteller topluluuyla bulutu.
Medya tarafndan aktarlan szlerinin kayg ve karmaaya
yol atn kabul etti. Buradaki sorumluluu paylamaya
ve pimanln ifade etmeye hazrd. Eyalette ulus kart
unsurlarn etkin olduunu yineledi ama bunlarn medrese
lerle snrl olmadnn da altn izdi. Kktenci Hindu r
gtlerin varolmas gibi ulus kart ve terrist faaliyetlerde
bulunan Lashkar-e-Taiba* benzeri gruplar da vard. Eyalet
hkmet bakan hibir zaman btn medreselerin phe
emberi iinde olduunu sylememiti. Medreselerin h
kmetten onay almas zorunluluunu ngren hibir yasa
yoktu. Kimlerin ynettii fark etmeksizin hkmetin zel
okullar kapatma yetkisi de yoktu. Buddhadeb Bhattacharya Anayasa aznlklarn kendi eitim kurumlarm ynetme
haklarn garanti altna alr, zaten Hristiyan misyonerlerle
Hindu rgtler kendi okullarn idare ediyorlar dedi. L
kin medrese mfredatnn modernletirilmesi sorunu nce
likli bir meseleydi. Meseleyle ilgilenmesi iin hkmet bir
kurul atad; kurula eski bir vali olan Profesr A. R. Kidwai
bakanlk ediyordu: Dini eitimle beraber modern konu
larn da retilm esini salamak zere tescil edilmemi
medreselerin mfredatlarn gzden geirmeye ikna etmeye
alacaz, onlar bunun iin ikna edeceiz. Bu medresele
ri ana akm eitime dahil olmaya tevik edeceiz. Buddha
deb Bhattacharya, Mslman cemaati liderlerinden, ocuk
lar iin, i ararken ok daha stn vasflara sahip olmalar
n ve milletin geri kalan tarafndan dlanmamalarn sa
layacak eitim yollar zerinde ciddi bir ekilde dnme
lerin i istedi. Toplantnn sonunda iki byk cam inin
( * ) Medine Ordusu, 199 0 ylnda kurulm u Pakistan m erkezli gruplarla balant
l, asker yntem leri benim sem i bir rgt - .n.

180

imamlar, eyalet hkmet bakanmn aklamalarnn son

gnler iinde ciddi bir gerginlik yarattn belirttiler. leti
im eksiklii ksmen giderilmiti.13
Medya genel olarak, eyalet hkmet bakanmn bu geri
adm atnn ardnda hem kendi partisiyle Sol Cephenin
iinden hem de dndan gelen tepkilerin olduu yorumun
da bulundu. Baz yorumcular da, Hindistan seklarizm si
yaseti parametreleri iinde yer alan, Islmc kktencilik so
rununu zmek amacyla ele alan cesur bir giriimin, azn
lk oylarnn amansz basks sonucu felce uratldn ne
srd. Dikkate ayan iki kurumsal deiiklik haberi vard.
lk deiiklik, yanl anlama ve mnakaa nda medrese
lerin idaresinin okul eitimi bakan, Kanti Biswasm yetki
alanndan karlarak aznlk ileri bakan, Mohammad Salimin yetki alan iine almmasyd. Bisvvasn medrese re
formunda sert bir tutum taknd ve din eitim veren h
kmet destekli st dereceli medreseleri, kat bir biimde sekler bir mfredat takip eden yksek medreselere dn
trmek istedii syleniyordu. Biswas ak ak; Hkmet
neden, baka hibir din okulda buna benzer bir ey yap
mazken, medreselerde din eitim veren hocalarn maan
demesi gerekiyor? sorusunu sorm utu.14 kinci nemli
deiiklik ise HKP (M )nin gnlk yayn organ Ganashalztide gerekleti. Eyalet hkmet bakan demelerinin par
tinin gazetesi tarafndan bile yanl aktarldn ileri sr
mt. Tecrbeli bir sendikac ve eski bir parlamento yesi
olan Dipen Ghosh gazetenin editrln brakt. 25 ubatta Dipen Ghoshun yerine eyalet kurulunun silik bir
yesi olan Narayan Dutta getirildi.

13 The Telegraph, 8 ubat 2 0 0 2 ; Anandabajar Patrika, 8 ubat 2 002; Ganashakti,

8 ubat 2 0 0 2 ; Times o f hdia, 8 ubat 2 0 02.

14 Times o f India, 12 ubat 2 0 0 2 .

181

III

htilafla, Hindistandaki din! aznlklara ynelik sekler

devlet politikasnn hem olanaklarnn hem de kstlamala
rnn yeniden inas grnr hale geliyor. Bat Bengalde Sol
Cephe, zellikle HKP (M ); eyalette byk bir Mslman
aznln ve eyaletin 1960lara kadar uzanan uzun bir cema
ate dayal atma tarihinin olmasna ramen son yirmi be
yldr bozulmam bir barn hakim olduunu hakl bir gu
rurla srekli olarak ilan eder. Ksa sre iinde acil idari ve
siyasi nlemlerle kontrol altna alnm olan, 1992 ylnda
Babari M escidinin ykm n m teakiben Bangladeteki
Hindu tapnaklarna yaplan saldrlar dnda Bat Bengalde Sol Cephe ynetimi altnda hibir cemaate dayal is
yan gereklemedi. Bt Bengaldeki birok seim gzlemci
sine gre, sol srekli olarak Mslman oylarn byk o
unluunu alyordu. Sol partiler ve bir kez daha zellikle
HKP (M ), liderlerini eitli semtlerdeki aznlk cemaatin
den deviriyor. Bu gen liderlerin birou iin sol partileri
ekici klan eyin, bu partilerin sekler, modern ve ilerle
meci rgt imaj olmas muhtemeldir.
Terrizm sorunuyla ilikili olduundan dolay medresele
rin modernletirilmesi bir anda kamuoyunun ilgisini ek
mi olsa da, HKP (M) liderliinin bu meseleyle belli bir za
mandr megul olduuna inanmak iin yeterli nedenimiz
var. Hkmetin Medrese Kuruluna bal medreselere sala
d finansal yardmn yan sra Cephe 1980lerde bir dei
im sreci balatmt; buna gre, ortaokul ve lise seviyesin
deki medreseler -k i bunlarn says 400 civarndadr- dz
ortaokullarla ayn mfredat sadece zorunlu Arapa dersi is
tisnasyla izlemeye baladlar. Gerekte son tartmada alt
izilen nokta lise seviyesindeki, yksek medreselerin ok
sayda gayrimslim renci ve hocaya sahip olmasyd. Bu
182

medreselerdeki kz renci says erkek renci saysndan

da fazlayd. Bu durum, Mslman ailelerin kz ocuklarn
dz ortaokullardansa medreselere gnderirken kendilerini
daha rahat hissettiklerini gsteriyor. Medrese hocalar dier
tm ortaokullar iin retmen seen, ayn Okul Hizmet Ko
misyonu tarafndan ie almyordu. Medrese Kuruluna bal
hkmet tarafndan finanse edilen 100 ksur st dereceli
medrese, derslerin te ikisini oluturan ngilizce, Bengal
Dili, fiziksel bilimler, hayat bilgisi, matematik, tarih ve co
rafya iie derslerin yaklak te birini oluturan slm dini
ve hukukunu gzden geirilmi mfredata gre takip edi
yorlard. st dereceli medreselerin rencilerini ne din ne
de sekler mesleklere gre yeteri kadar hazrladklar ve bir
anomali ortaya kt iddia ediliyordu. Bu medreselerdeki
renci says giderek azalyordu; din eitim almak isteyen,
Medrese Kurulu sistemi dnda kalan bir sr zel medre
seden birine gidiyordu.15 imdi medrese mfredatn daha
da modernletirmek iin yeni bir giriim sz konusuydu.
Meseleyle ilgilenmesi iin profesr A. R. Kidwainin bakan
lnda bir kurul oluturuldu. Kidwai bir syleisinde son
tartmalar zerine mfredatlarn yeni i olanaklarna daha
uygun hale getirmek zere, geleneksel Yunan tbbyla mo
dern Arapann medreselerde retilebileceini sylemiti.16
Bununla beraber Medrese Kuruluna bal olmayan med
reselerin saldrgan Islmc gruplarn faaliyet ve propaganda
laryla ilikilenmesinin parti liderliini Amerikan Merkezi
saldrs ncesinde de kayglandrd gerei karmzda du
ruyor. Bunun tek nedeni polis istihbarat raporlarnn bu ilikilenmeden bahsetmesi deildi. Partinin Mslman liderleri
de kktenci propagandann Mslman mahallelerde yaratt
15 Milan Datta, Madrasar biruddhe prachar: Age satyata je n e n in , Anandabajar

Patrika, 2 9 O cak 2 0 0 2 ; The Telegraph, 30 O cak 2 0 0 2 .

16 A nandabajar Palrika, 29 O cak 2 0 0 2 .

183

 etkinin farkndaydlar. Bunun en arpc rnei, HKF

(M )nin bir bakan olan Anisur Rahamann Ganashaktide
yazd yazdr.17 Ladin Orucu balkl yazsnda Anisu
Rahaman, Mslman bir kasabaya yapt ziyareti anlatyor
du. Rahaman kasabaya varnca oradakilerin oru tuttuunu
reniyor. Buna arr nk Ramazan ay geeli ok ol
mutur ve hemen ne iin oru tutuklarn sorar. Kasaballa
emperyalist Amerikallarn saldrlarnn hedefinde olan
Usama Bin Ladinnin selameti iin oru tuttuklarn syler
ler. Bakann konuma yapmak iin geldii toplant akam,
herkes orucunu atktan sonra balar. Yaznn geri kalan ks
m, Rahman Chachanm, bir kasaba yalsnn neden Hindis
tandaki Mslmanlarn Bin Ladini desteklemek iin hibi
nedenlerinin olmad zerine siyasal ahlak ve taktiklerle il
gili argmanlarn zetliyor. Bu argmanlarn komnist ba
kan tarafndan deil de cemaatten, siyasi olmayan arif bi
kii tarafndan dillendirilmi olmas ilgi ekicidir. Ancak
yaznn en can alc noktas az saydaki fevri ve dncesiz
gen adamn sradan Mslmanlar arasnda ok byk bi
etkiye sahip olduunu kabul etmesidir.
Elbette en tartmal mesele herkesin saylarnn artt
konusunda hemfikir olduu zel medreselerdi. Kimse Med
rese Kuruluna bal olmayan harici medreselerin tam say
sn tahmin edemiyordu. Birok kii devlet-destekli medre
selerin on kat kadar zel medrese olduunu sylyor. zel
medreselerin popler olduu nk bu medreselerin
rencilerine yiyecek ve ounlukla da kalacak yer salad
yaygn olarak iddia ediliyor. HKP (M) bakan Mohammed
Salim karnlarn doyuracak yemei bile karlamayacak
ailelerden gelen ocuklar, kendilerine yiyecek, kalacak yer
ve belli bir eit eitim salayan bu medreseleri tercih edi17 Anisur Rahaman, I.adener ro ja, Ganashakti, 29 Ocak 2002.

184

yorlar dem iti.18 Mslman anne babalarn, en azndan

oullar iin, ilk tercihlerinin hibir zaman medreseler ol
mad srekli yinelenen bir tespitti. Giderleri karlayabilselerdi dz ortaokullar tercih edeceklerdi. Dini meslekler
ou gen Mslman iin ekici deildi. Bu ilere, dk
cretli vasfsz kol gc ilerinde almamak iin giriyor
lard. Aznlklarn kendi okullarn ynetme hakkn yk
sek sesle savunanlar bile ocuklarn medreseye gndermi
yordu. zel medreseler geliiyordu nk devletin karla
yamad bir toplumsal ihtiya vard; hkmetin baarsz
olduu yerde cemaat devreye giriyordu.
zel medreseler paray nereden tedarik ediyorlard? Ce
maat liderleri hayrseverliin Mslmanlar iin din bir farz
olduunda srar ediyor ve ou bu zorunluluu ciddiye al
yordu. ou zel medrese mahallelerdeki ailelerden topla
nan para ve yiyecek ile idare ediliyordu. Tabii az sayda b
yk slm vakf da vard; bunlarn bazlar Suudi Arabistan
ve Krfez lkeleri merkezli uluslararas vakflardan fon al
yorlard. Bu vakflar ara ara zel medreselere yardmda bulu
nuyordu. Bat Bengaldeki birka zel medrese byk binala
ra sahipti ve bu medreselerin her biri ya da drt yz kadar
renciye kalacak yer salyordu. Bu kaynaklar yerel lekli
kaynaklar olamazd. Ancak medrese yneticileri bunun kirli
para olduu iddialarna tepki gsteriyorlard. Onlara gre al
dklar tm yardmlar yasald ve bu yardmlar Delhideki ilgili
bakanln kontrolnden gemek zorundayd.19
zel medreselerdeki derslerin ierii neydi? Ana akm
basnda zaman zaman, cihat savalarn gya ven ve
medeni kanunun eriatla deitirilmesini talep eden bir ta
km kitapklardan alntlar yapan duygusal hikyeler yer
18 Times o f ndia, 1 ubat 2 0 0 2 .
19 TYte Telegraph, 1 ubat 2 0 0 2 .

185

ara.- mr Kez aana, syas grlerine DaKimaKSizm orok Mslman temsilcinin zel medreseler tarafndan ve
rilen eitimin kalitesi hakknda ok az ey bildikleri aa
kmt. Onlarn ikyeti devlet destekli okullarn says
nn az ve yeteri kadar iyi idare edilmemesiyle alternatif
zel sekler eitimin ok pahal olmasyd.
Bat BengaPdeki tartmalar demokratik seklarizm siya
setinin koullarn deerlendirirken bana gre hayati nem
tayan mhim bir gerei aa kard. Mesele seklerletirici devlete kar kltrel kimliini korumaya alan
aznlk cemaati eklinde ortaya konamazd. Eilim gl
olmasna ramen gn kurtarmad. Toplumsal reform soru
nunun Mslman cemaatin kendi iinden ktn ileri s
ren bir takm mdahaleler de oldu. Byle bir eilim de var
d ancak bu eilim hibir ekilde belirleyici olmad. Sadece
bu kadar da deildi, bu eilim aznlk cemaati kimin temsil
ettii sorusunu da gndeme getirdi. Btn bu eilimler
Murshidabaddan parlamento yesi olan bir HKP (M )li
olan Mainul Hasann kaleme ald bir makalede gzel bir
ekilde biraraya toplanmtr.21
Medrese eitiminin tarihinin ve son mfredat deiiklik
lerinin zerinden getikten sonra Mainul Haan yeteri ka
dar ortaokul olmad iin zel medreselerin byd ar
gmann tartyordu. eriden birisi olarak cemaatin med
rese kurma giriiminin ardndaki en byk nedenin Msl
man gen adamlara i imkn salamak olduunu iddia edi
yordu. Birok medrese genellikle siyasi partilerin desteini
alan yerel cemaat giriimleri sonucunda kuruldu. Cemaat
iinde hayr balar (zekt, fitre, v.b.) sayesinde para top
lamak mmknd. ou medrese yetersiz bteyle idare
20 Anandabajar Patrika, 1 ubat 2002.
21 Mainul Haan, Madrasah shiksha: bartaman samay o M slim sam aj, Ganas-

hakti, 6 ubat 2002.

186

ediliyordu. Yine de medreseler, zel medreselerde hocalk,

camilerde hafzlk yapacak, yl boyunca dzenlenen din
toplantlarda vaaz verecek eitimli Mslmanlara i sal
yorlard. ok krl ilevler olmasa da bunlar gerekliydi; y
zeysel eitim alm Mslmanlar iin bundan baka ok az
i imkn vard.
Makalenin geri kalan, medreselerin daha da modernleti
rilmesinin gl bir mdafaasyd. Hibir Mslman m o
dern eitimin gerekli olmadn ne sremezdi. te yandan
herkes zel medreselerin modern eitim vermedii konu
sunda da hemfikirdi. O zaman, neden hkmet gelip molla
retim merkezi olmayan modern medreseler kurmasmd?
Mslman cemaat bu politikay sadece desteklememeli; mo
dern eitim veren medreselerin kurulmasna faal olarak kat
kda bulunmal hatta bunun iin finansal destek vermeliydi.
Son olarak ykc propaganda ve terrizm sorununu ele
alyordu. Mainul Hasann duruu netti: Kanunlar uygula
mak ve lkenin gvenliini salamak hkmetin sorumluluundayd. Ona gre polis yerine cemaatin, ykc faaliyet
ler iinde bulunan rgtlere kar harekete gemesini isle
mek ocukayd. Bunun yerine cemaatin vazifesi, hkmc
tin doru politikalar retebilecei ve bu politikalar hakUyl.
uygulayabilecei gerekli ortam hazrlamakt. Maiml ll,c.,
yle devam etti: Cemaat tarafndan sevilen ve sayj,1 ('.umui
len bir cami imam dnn; yllar boyunca ccma.ic mmu/
kldrm. Ancak bir gn bu adamn Banjladcl nMuftt v
burada oturma ve alma izninin olmadk an I.v11>\<n Mm
se bu kiinin statsnn yasal olmadm soylcycnu / I iluti
doru politika, yetkili makamlar bu ;ul.u, ^nrll #t*l I
vermek zere ikna etmek olabilir. Hu, <m.Miin v*|!* h
rumunda olduu eydir. Lkin cvnu.ti, 11vI* un l t t U l * lUl
karsnda bir ey yapmamasnda

im.m i " l u i i -

111/

IV

Aznlklar kim temsil ediyor? Medreseler zerine yrt

len tartmalar iinde bu soru dorudan sorulmutu. Eyalet
hkmet bakannn Mslman entelekteller ve medrese
hocalaryla grmesinin ardndan grme srasnda me
rasimle Kuran okunmasyla ilgili olarak parti evrelerinden
eletiriler geldi.22 Neden Mslman cemaatinin temsilcile
riyle yaplacak bir grme kanlm az olarak imam ve
mollalarla yaplan bir grme oluyor? Cevap ok basit: Di
n aznlk olarak iaretlenen bir cemaatin temsilcileri olduk
larn iddia edebilecek, din kurumlar dndaki kamusal
alanda rgtlenmi ok az sayda forum var. Nfusun bete
birinin Mslman olduu ve giderek byyen bir Msl
man orta snfn olduu Bat Bengalde durum neden byle?
Bir takm Mslman profesyonelin aklad zere bunun
nedeni, kentli sekler mesleklerde baarl bir biimde tu
tunan Mslmanlara kuku ve kzgnlkla bakan din mes
leklere sahip Mslmanlarn cemaat rgtlenmelerinde ha
kim konumda olmas. Bat Bengaldeki Mslmanlarn ezici
bir ounluu krsal blgelerde yayor ve fakirler; kentli
orta snf Mslmanlar bu insanlar temsil edemiyorlar, bel
ki temsil etmek de istemiyorlar. Bir Mslman brokrat
eitimsiz ya da az eitim alm ynn hogrsz, fanatik
ve tehlikeli olduunu sylemiti.
Liberal fikirli profesyonel Mslmanlarn cemaat rgtleri
tarafndan iftiraya uramalar ok da nadir grlen bir hadi
se deildi. Sonuta bu insanlar cemaat rgtlerinin hepsin
den uzak durmay ve bu rgtleri din bilgileriyle gsteri
yapan adamlarn kar konulmaz hkmne terk etmeyi ye
lediler. Byk bir Bengal gazetesinde yazan bir gazetecinin
22 The Telegraph, 6 ubat 2 0 02.

188

dedii gibi, Bat Bengalde dz ortaokullara devam eden

rencilerin yaklak yzde yirmisi Mslmandr. Lkin siya
sal evrelerde patrtya neden olan ey, birka bin renciyi
kapsayan zel medreseler sorunu oldu. Daha ne kadar siya
si liderler imamlara yenik decek ve Mslman toplum
iindeki reformlarn nn tkamaya devam edecekler? di
ye soruyordu gazeteci. Eyalet ve ulus leinde siyaset ya
pan siyasetilerin hepsi istisnasz olarak ana akm kurumlarda eitim alm ve sekler mesleklere sahip olmulard. An
cak ne zaman Mslman toplum iinde bir reformdan sz
edilse cemaatin tem silcileri olarak sz dinlenenler hep
imamlar oluyordu. Ona gre Mslman kktencilik ve din!
banazla kar verilen mcadelenin nndeki en byk
engel, Mslman toplumunun says gittike artan eitim
grm ve aydnlanm kesimlerinin suskunluuydu.23
O
zaman karmza kacak olan soru udur: Sekler bir
rejimde aznlk cemaatleri iinde gerekletirilecek dei
imlerin tartlabilecei uygun kurumlar nelerdir? Bam
szln ardndan Hindistanda modernletirici devlet, gele
neksel toplumsal kurum ve teamlleri yasal ve idari mda
halelerle srekli deitirmeyi amalarken; bunun yannda
aznlk din cemaatlerin, ounluun homojenletirme siya
setinin insafna terk edilmemeleri iin, kendi din ve klt
rel kimliklerini koruma hakkna sahip olmalar gerektii ta
lebi hep vard. Hindistan devleti, aznlk cemaatlerin ku
rum ve pratiklerini gzeterek, mdahaleci bir gndemi
olan modernletirmeden genel olarak uzak durdu. Bu uzak
duru da son yllar iinde Hindu sann Hindistan devleti
ni, merkez partileri ve solun sahte-seklarizmiyle aznlk
lar karsndaki tavizciliini hedef alan iddetli sulama
kampanyasn yaratt. Grdmz gibi Bat Bengal rne
23 Fatem a Begm, Bagnan, Howrahtan m ektup, Anandabajar Patrika, 2 8 ubat

2002 .

189

inde bile, zel medreselerin hkmet dzenlemelerinin

hkm altna alnmas nerisi Mslman cemaatini temsil
ettiklerini ileri sren evrelerin hkmeti ou kiinin geri
adm olarak grd eyi yapmaya zorlamaya yetecek ka
dar yksek sesle feryat figan etmelerine yol at. Bunun al
ternatifi, yani cemaat kurumlan iinden reform iin al
mak ou muhtemel reformcu tarafndan ok ok zor ve
yaplamaz olarak grlyor. Yine Bat Bengal rneinde bi
le, liberal orta snf Mslmanlarn cemaat kurumlan iin
de yer almalar karsnda snf, meslek ve ideolojik ynel
me faktrleri duruyordu.
Yine de belki, bana gre son Bat Bengal tartmalar ba
lamnda bile grnen, nc bir ihtimal daha var. Baat
bir eilim deil ama bunun farkl bir mevcudiyeti var. Bu
reformcu mdahale sadece hukuk-idari devlet aygt iinde
bir mdahale deil. Ayrca sivil toplumun siyasi olmayan
sahasnda da yer almyor. Bunun yerine, kalknma ve refa
hn kapsaml ynetimsel ilevleriyle cemaat kurumlarnn
almalarnn rtt yerde, benim her yerde adna siya
sal toplum dediim yerde i gryor. Buras, zde vatanda
ln medeni normlar karsnda hukuk stratejilerine dayal
pratiklerin sahasdr. Fakat buras, yoksul ve kt artlarda
yaayan geni kesimlere hkmetin refah ve kalknma i
levlerini ulalr klarken yeni, genellikle balama zel ve
geici hak ve adalet normlar retme abalarnn da olduu
bir sahadr. Ynetimsel ilevlerle cemaat kurumlarnn r
tt sahada yerletirilmesi gereken bir takm temsil id
dialar var. Bat Bengal rneinde ne devlet mdahalesi ne
de sivil toplumsal eylem zerinden deil, siyasi temsilcile
rin faillikleri zerinden bir reform kampanyas yrtme te
ebbs grdm. Sol partilere mensup olan bu Mslman
siyasi temsilciler yerine getirmeseler de, i, salk, eitini,
su, yol, elektrik ve v.b. vaatlerinden tr, Mslman sc
190

im blgelerinden genellikle geni halk destei alyorlar.

Ancak aznlk cemaatin siyasi temsilcileri olmalar, bu kii
lerin cemaatin i ileriyle ilgili konuma haklarndan vaz
gemelerini gerektirmez. Bunu, tek bana, cemaat kurumlarnn ynetimsel ilevler ana bal olmas dahi gsterir.
Mainul Hasann tespit ettii gibi zel medreseler bile yerel
siyasi liderlerin etkin katlmyla kurulmak zorunda. Bu sa
ha, hem hkmeti hem cemaati, dardan ve ierden idare
edecek farkl bir tarzdaki reformcu mdahalenin yer alabi
lecei bir sahadr. Kimin aznlklar temsil ettii sorusunu
demokratikletirme imknna sahiptir.
Burada sadece farkl bir biimdeki seklarizm siyasetinin
ipularn veriyorum. nemini bir imkn olarak vurgula
dm ancak gerekliini abartmamalym. Bengalde yaayan
20. yzyl Hindu-Mslman ilikilerini anlamaya alan
biri olarak, ister Hindu olsun ister Mslman, Bengallilerin
seklarizmi konusunda umutlu dncelere sahip olmama
yetecek kadar byk cemaate dayal iddete tank oldum.
Bat Bengal ile Bangladete cemaat sorununun bir ekilde
zldn dnen birok solcu ve liberalin gnl ra
hatlndan kayg duyuyorum. Bir yandan son otuz yl iin
de Bat Bengal krsalnda kitlesel siyasal seferberliin derin
likli demokratik bir sonucu olduunu dnyorum. Se
men ounluun her zaman aznlk cemaatlere kar sefer
ber edilebilmesinden dolay demokrasinin seklarizmin ga
rantisi olmad ok iyi bilinir. Bu durumu bugnn Guceratnda ok iyi tespit edebiliriz. te yandan, kimin aznlk
cemaatlerini temsil ettii sorusunun ok daha etkin bir de
mokratik sre iinde mzakere edilmesine izin verilmezse
koruma altndaki aznlk haklarnn gelenekselcilere, hatta
kktencilere prim verecei de dorudur. Bat Bengal siyasal
toplumunda buna benzer bir srecin ilemekte olduunu
gryorum.
191

Bu tartmalar iinde vurgulanan dier bir nokta da kre

sel siyaset parametreleri tarafndan yerel duruma isel siyasi
olaslklara getirilen snrdr. 11 Eyll olaylarna binaen
ABDnin kresel siyasette balatt trend, dnyann birok
yerinde siyasal topluma yeni kstlamalar getirdi. Bugn
szde terrizmle sava yrtlrken ne srlen emperyal imtiyazlar, kurulu uluslararas hukuk ve prosedrlerin
kstaha grmezden gelinmesi, anayurdun gvenlii adna
hem vatandalarn hem de yabanc mukimlerin haklarnn
ilga edilmesi, tm bunlarn tesinde -siyasal istekleri, ikti
dardaki rejimlerin veya hakim glerin tepkisini eken ne
redeyse herhangi bir kiiye, gruba, etnisiteye, ya da uyrua
yaptrlabilecek- ayn anda her yerde olabilecek saysz
ekle brnebilecek terrist ve terrizme yaknlk du
yanlar kavramlarnn kresel lekte yaygnlk kazanmas
halk siyaseti zerinde ancak olumsuz bir etki yapabilir. S
rekli iaret ettiim zere siyasal toplum centilmenler kul
b gibi bir yer deildir; siyasal toplum hi de ho olmayan,
tehlikeli bir yer olabilir. Siyasal toplum iindeki iddet ie
ren menfur seferberlikler, meruiyetlerini modernitenin z
gr toplumu adna konutuunu iddia edenlerce sevk edi
len samimiyetsiz devlet iddetinden alabildiklerinde daha
az ekici olan sabrl, insancl ve demokratik toplumsal d
nm projeleri ciddi bir gerginlikle kar karya kalacak
tr. Eer bugn yaratan ey bu devlet iddetinden meru
iyetini alan iddet ieren menfur seferberliklerse, sadece ta
rihin, daha az ekici olan sabrl, insancl ve demokratik
toplumsal dnm abalar zerinden ina edilmesini
mit edebiliriz.

192

YED

Hindistann ehirleri
Sonunda Burjuvalayor mu?*

Ya da, arzu ederseniz, haykrabiliriz: Heyhat, Hindistann

ehirleri burjuvalayor mu?

I
Ardnda hangi duygular olursa olsun, byle bir soru sor
mak iin birok neden var. lk olarak son on yldr ya da
daha uzun bir zamandr zerinde topluca karar klnm bir
Hindistan ehirlerini temizleme, sokak ve kamu arazilerini
gecekonducu ve igalcilerden temizleme ve zde vatanda
larn kullanm iin kamu alanlarn slah etme abas vard.
Vatanda gruplarnca tevik edilen bu hareket, vatandala
rn herkesin kurallara uyaca salkl bir evrede yaama
hakkn savunduklarm iddia eden aktivist yarg mensupla
rnca da yrekten destek grd. kinci olarak btn Hin
( * ) G elim ekte olan Toplum lar alm alar M erkezinin yeni medya inisiyatifi
olan Sarai tarafndan dzenlenen ehir Bir K o nferansnn genel oturumunda
yaplan konum a, Delhi, 1 1-13 O cak 2 0 0 3 .

193

distan metropollerinde orta snfn ehir dndaki yerleim

alanlarna tanmas sreci devam ederken; ayn anda r
gtl hareketler ve yasal dzenlemeler eklinde beliren, gi
derek byyen bir, tarih ehrin smrge ncesi ya da s
mrge dnemi mimari ve kltrel mirasn koruma merak
vard. nc olarak, her ne kadar zde vatandalarn ge
nel kullanm iin kamu alanlar slah edilse de sekin tke
timi, yaam tarz ve kltr iin ayrlan ve korunan alanla
rn saysnda oalma var.
Bu birok adan bamszlk sonras Hindistan ehri anla
y tarafndan oluturulan modelin tam tersine evrilmesiydi. Bu modeli, smrge ynetiminin ehir zerinde toplum
sal ve siyasi hakimiyetini uygulad gnlerde, ynetimsel
otoritenin makamlarna AvrupalIlardan sonra oturacak, yeni
seime dayal kitle temsil kurumlarm kontrol altna alacak
yntemleri tasarlayan ehirli sekinler -1 9 5 0 ler ve 1960larda- retmiti. rnein Kalktada varlkl toprak aalaryla
profesyoneller patron olmulard ve hep iktidardaki Kongre
partisinden temsilci seiliyorlard. Orta snfn ehirlerde
toplumsal, kltrel ve ahlaki adan liderlik etme abasnn
en n srasnda varlkllar yer ald. Okullar, spor kulpleri,
pazarlar, ayhaneler, ktphaneler, parklar, din toplantlar,
hayr kurumlan, vb. gibi geni mahalle kurumlan a varlk
l ve orta snflar tarafndan rgtlendi ve desteklendi. Bu a
zerinden etkin ve katlmc bir ehir cemaati hissi yaratld
ve beslendi. Bundan sonra, orta snf ocuklarn mahalle
okuluna gitmesi ve mahalle parknda oynamas, genlerin
mahalle kulb veya ayhanesinde adda * iin biraraya gel
mesi, ev kadnlarnn mahalle ktphanesinden kitap ya da
mahalle pazarndan kyafet almas, yallarn mahalle evinde
buluup din vaazlarla ilahiler dinlemesi olaan d deil,
( * ) Benzer sosyu-ekonom ik snflardan gelenlerin, zellikle orta sn f m ensuplar
nn, aralarnda fikir al veriinde bulunmas - .n.

194

tam tersine gayet doal olacakt. ou mahalle snfsal ko

num asndan karkt. Sokan n cephesindeki konaklar
la k orta snf evlerinin istisnasz hepsi arkalarnda hizmet
sektrnde alan nfusun yaad kalabalk gecekondula
r saklyordu. ehrin sanayi blgeleri de geni gecekondu
nfuslarn ihtiva ediyordu. ehirli yoksullar varlkllara s
rekli olarak patron-mteri ilikisi iinde balydlar. Dipesh
Chakrabartynin Kalktadaki j t iilerini konu alan kita
bnda gsterdii gibi bu ballk sadece kiisel bir ballk
deildi; buna genellikle hayr kurumlan ve hatta ilk sendi
kal rgtler araclk ediyordu.1 Sanayi iisi snf, siyasi aktivistlerce rgtlendiinde bile orta snf entelekteller zm
resiyle gecekondularda oturan iiler arasndaki faal balan
ty sendikalar salamt.
En azndan Kalkta ehri zelinde, varlkllarm toplum
sal ve siyasi hakimiyetiyle orta snfn kltrel liderliinin
bamszlktan sonraki yirmi yl boyunca mahalle cemaatle
ri yaratmaya ve bu cemaatleri beslemeye alan bir mahalle
kurumlan ebekesi zerinden desteklenmi olduunu iddia
edeceim. Kalktadaki mahalleler snf asndan homojen
deillerdir ve bu mahalleler genellikle dil, din ya da etnisite
bakmndan kark mahallerdir.2 Bir yandan farkl balam
larda snflar arasndaki toplumsal snrlara aka riayet
edilirken, snflar apraz kesen cemaat hissiyat da mahalle
ya da para * fikri zerinden etkin bir biimde tevik edilir
di. Mahalle kurumlarmm bu fikre salad gnlk destein
tesinde byk sayda mahalle sakininin, takmlaryla ba
1

D ipesh Chakrabarty, Rethinking W orking-Class History : Bengal 1890-1940

(Delhi: Oxford University Press, 1 9 89).

1961 nfus saym tem elinde yaplm b ir istatistiksel analiz iin, bkz. The
Lthnic C om position o f C alcutta and the Residential Pattem o f M inorities,

Geographical Revievv oj India 3 8 , 2 (Haziran 1 9 7 6 ): 1 4 0 -66.

(* ) Bengal Dilinde oturanlarn birbirlerine gl bir cem aat hissiyatyla bal ol
duu mahalle, mahal anlam na gelir - .n.

195

ka bir para mn takm arasndaki futbol ma, yerel parktaki

ak hava tiyatro ve mzik gsterileri veya yllk Durga Puja y anma etkinlikleri gibi belli bir olay iin biraraya geldii
periyodik toplantlar da vard. Snfsal konum asndan ka
rk olan bu cemaat oluumlar birok yerde dil, din ya da
etnisite bakmndan homojendi. 1960larda bu meseleyi ya
kndan incelemi olan Nirmal Kumar Bose, her zaman ika
metgh tercihlerinde olmasa bile toplumsal balar nokta
snda Kalktadaki etnik gruplarn biraraya toplanma eili
minde olduklarn tespit etmiti. Din veya dil ile tarif edilen
tm etnik gruplar birbirlerinden, her ne kadar teki insan
larla mahalle alanlarnda yan yana gelseler de, gerekte ay
ryd. Sadece Bengallilerin deil, Marwarllarn, Oriyalarn,
Urduca konuan Mslmanlarn, Anglo-Hindistanllarn,
Guceratllarm, Pencapllarn ve inlilerin hepsi kendi daya
nma alarna sahiplerdi. Bosenin vard ve bir para ce
saret krc olan sonu yleydi: ehir nfusu iinde yer
alan farkl etnik gruplarn birbirleriyle olan ilikileri tm
Hindistanda kastlarn birbirleriyle olan ilikilerinin ayns
olacaktr.3 ehirde Bengal dilini konuanlarn -1 9 9 1 yln
da yaklak yzde 63 olan - yzdesini ve etnik olarak ho
mojen olan mahallelerin sadece Bengal dilini konuanlarn
oturduu mahalleler olduunu gz nne aldmzda Ben
gallilerin Kalktadaki konum larnn Hindistann krsal
blgelerinin ounda hakim olan kastn konumuna biraz
benzediini syleyebiliriz. Bengallilerin oturduu mahalle
lerdeki kamusal hayatn younluu ve grnrll ehre
arlkl olarak bir Bengal ehri grnts vermiti.
Ancak modern bir ehirdeki burjuva kamusal hayatnn
tanm, varlkl ve gllerle kurulan patron-mteri iliki
sinin besledii kast benzeri bir cemiyet hayatyla kesinlikle
3

Nirmal Kumar Bose, Calcutta 1964: A Social Survey (Bombay: Lalvani, 1968).

196

badamaz. 1950 ve 60larn dier Hindistan ehirleri gibi

Kalkta da, aka gerek kentsel moderniteye geite baa
rsz olmutur. 1965 ylnda Scientific American'da yaynla
d bir makalesinde Nirmal Bose, Kalktay bir metropol
dourmas beklenen sanayi devriminin hemen ncesinde
geleneksel, tarma dayal bir ekonominin iinde... tarihsel
evrelere aldrmakszn... beliren... prematre bir metropol
olarak tanmlar.4 Dipesh Chakrabartynin ii snf rgt
lenmesi ve bilincinin doas konusunda vard sonu da
farkl deildi: Ona gre fabrika ve gecekondulardaki burju
va ncesi toplumsallk biimlerinin varlklarn srdrmesi
iilerin bir snf gibi davranma kabiliyetlerini zayflatyor
du.5 1970lerin bandaki Bombay ilk ziyaretim sonrasn
da, ehir ile burjuvalar arasndaki mkemmel derecedeki
modern ve organik ilikinin bende uyandrd kskanlk
duygusunu hatrlyorum. Ksa bir sre sonra Bombay tari
hinin, Kalktann tarihiyle byk benzerlik gsterdiini
duyduumda yaptm bu hatadan geri dndm. Eer Kal
kta modern ve burjuva deilse Bombay da deildir. Bunu
fark etmem benim iin rahatlatc oldu.

II
1970 ve 80ler boyunca demokrasi ve kalknmann ikili et
kisiyle eski sosyo-politik hakimiyet yaps byk oranda
dnme urad. Bir yandan rakip siyasi partiler ehirler
deki oy oranlarn arttrma abalarn younlatrdlar. te
yandan da ehirlerde, arlkl olarak gn neden olduu
byk nfus artlar siyasi kargaa, su, evsizlik, sefalet ve
4

Nirmal Kum ar Bose, Calcutta: A Prematre M etropolis, Scientific American

213, no 3: 9 1 -1 0 2 .

Chakrabarty, Rethinking Working-Class Hislory.

197

hastalklarn iaretledii ihtilafl toplumsal koullar yaratt.

Bu durum, yeni olarak zellikle ehirli yoksullar iin ko
nut, su, elektrik, ulam, okul, salk hizmetleri vb. imkn
lar salama kaygsn yaratt. Bu yllarda, genellikle Dnya
Bankas gibi uluslararas kurulularn kent yaam yaplar
iindeki yoksul nfuslarn, yaplarn kendi snrlar iine s
ktrlmas pahasna, gelimesine katkda bulunmak zere
verdii ykl uluslararas yardmla beraber ou merkezi
hkmet tarafndan finanse edilen kalknma ve sosyal yar
dm projelerinde bir art yaand.
Bir yanda insanlar seimlerde seferber edebilmenin ge
rekleri, br yanda ise insanlara refah paylatrma mant
st ste bindi ve biraraya geldi. Klasik sivil toplum kavra
mndan ayrt etmek iin bu zemini, siyasal toplum olarak ta
rif edeceim. Refahn ehirli yoksullar iin ynetimsel idare
si zorunlu olarak devlet ile sivil toplumda rgtlenmi olan
vatandalar arasndaki olaan ilikilerden farkl bir manta
sahip olmak zorundayd. ehirdeki yoksullar hayatlarn ka
mu alanlarnda genellikle gecekonducular, toplu tama
aralarn para vermeden kullananlar, su ve elektrii alan
lar, sokak ve parklara tecavz edenler olarak srdrrlerdi.
Eldeki kaynaklar gz nne aldmzda, ynetimsel yar
dmlara elverili hale gelmeden nce ilk elde yollarn onar
malar ve zde vatandalara dnmeleri gereki deildi.
1970 ve 80lerdeki muhtelif kentsel kalknma projeleri, ge
ni yoksul kesimlerinin oturduklar yerlerin meru bir tapu
su olmadn nceden varsayyordu. Yine de yetkili ma
kamlar gecekondulara su ve kanalizasyon hizmeti salyor,
gecekondu mahallelerine okul ve salk merkezi tahsis edi
yordu. Elektrik irketleri, kaak kullanmlardan uradklar
zarar en aza indirmek iin igalci yerleimlerdeki herkesi
kapsayacak toplu elektrik tarifeleri mzakere ediyordu.
Bombay ve Kalktadaki banliy tren hatlar yetkilileri yllk
198

btelerini hesaplarken gnlk yar veya yardan fazla yol

cunun bilet almayacan rutin olarak varsayyorlard. ehir
li yoksul nfuslar yattrlmal, hatta kayrlmalyd. Bu, ks
men ehrin ekonomisi iin gerekli i gc ve hizmeti sala
dklar ve ksmen de kayrlmadklarnda tm vatandalarn
gvenlik ve refahn tehdit edebilecekleri iin yaplmalyd.
O zamanki genel tutumu; olaanst hal dneminde
Delhinin Trkmen Kap blgesindeki gecekondularn zor
kullanlarak yklmas ve gecekonducularn blgeden tahli
ye edilmesi haberinin lkeye yaylmasyla lke apnda ba
layan nefret hissi bir biimde yanstyor. Sanjay Gandinin
ehri temizleme hevesi smrge sonras ehrin demokratik
kltrne aykr bir dnce olarak grlmt. Bu tutum,
1980lerde ehirli yoksullarn yardmna yetimi, fiilen on
larn ehirde barnma ve geinme haklarnn olduunu ve
hkmet otoritelerinin onlar keyfi olarak herhangi bir ye
niden yerletirme ve rehabilitasyon projesi olmakszn tah
liye edemeyeceini ya da cezalandramayacan kabul eden
yargnn genel vicdanna da yansmt.
Lkin bu sreci vatandaln, yoksullar kapsayacak e
kilde geniletilmesi olarak dnmek yanl olacaktr. By
le bir ey hi olmad. Gerekte, birok baka yerde etraflca
tarttm gibi, vatandalar ile nfuslar arasnda dikkatli
bir kavramsal ayrm yapld. Nfuslar, kalknma ya da sos
yal yardm politikalarnn idaresi iin uygun zel bir takm
toplumsal veya ekonomik vasflar olan insanlar tarif eden
ampirik kategorilerdir. Bylelikle gecekonduda oturan o
cuklar, yoksulluk snrnn altnda yaayan, alan anneler
veya yamurlu mevsimlerde sel tehlikesiyle kar karya
kalan yerleimlerle ilgili farkl projeler olabilirdi. Bu tr bir
proje ya da bu projelerin iinde ekillendii politika, nfus
saym ve aratrmalarla boyutlar ve belirli sosyoekonomik
ya da kltrel ayrt edici zellikleri ampirik olarak tespit
199

edilecek, kayt altna alnacak olan farkl nfus gruplarn

tehis edecekti. Sonra ynetimsel bilginin smflandrc e
malar tarafndan bu nfuslar retildi. Devlet egemenliini
paylamann ahlaki armlarn tayan ve bu sayede dev
letle ilikili hak talebinde bulunan vatandaln tersine n
fuslar isel bir ahlaki iddia tamazlar. Ynetimsel makam
lar tarafndan gzetildiklerinde nfuslar, ancak mantksal
temeli ekonomik, siyasal ya da toplumsal sonular bak
mndan maliyet fayda hesab olan bir politikadan yardm
alrlar. Maliyet fayda hesaplar deitii zaman politikalar
ve tabii politikann hedef ald grubun kompozisyonu da
deiir. Esasen, ok zenmeden genel bir kuramsal nerme
yapacak olursam kalknma ve refahn ynetimsel idaresi
nin, oklu ve esnek politikalar zerinden ulalan oklu
nfus gruplarndan oluan bir heterojen toplumsal retti
ini sylerdim. Bu heterojen toplumsal, hom ojen ulusal
zerindeki srarn hem kkten hem de kat olduu vatan
dalk kavramyla kesin bir kartlk iindedir.
ehirli yoksullarn iinden kan nfus gruplarna neden
zde vatandalarla ayn muamelenin yaplamayacann ak
nedenleri vardr. galcilere, yasad olarak yerletikleri ka
mu ve zel araziler iin hkmet otoritelerince herhangi bir
meruiyet tannrsa tm yasal mlkiyet yaps tehdit altna
girecektir. ehirli yoksullarn geni kesimlerine, srf barnma
ve geinmeleri hukukun ihlaline dayand iin bile, meru
vatandalara davranld gibi davranlamaz. Yine de, daha
nce de belirttiim gibi, belli tr yardm ve himayenin eh
rin olmazsa olmaz sakinleri olarak bu nfuslar kapsayacak
ekilde geniletilmesi iin kuvvetli toplumsal ve siyasal ne
denler de vardr. Belediyeler, polis, salk hizmetleri, toplu
tama birimleri, elektrik datm irketleri vb. gibi birok
farkl makamdan yetkililer, hizmet ve olanaklarn belli bir
yere zg, geici, ya da istisnai durum temelinde kanunilik
200

ile mlkiyet yapsn tehlikeye atmadan nfuslar kapsaya

cak ekilde yaygnlatrlmas iin saysz yol bulmulardr.
Belki de bunun 1970 ve 80ler boyunca Hindistan ehirleri
nin idaresi iindeki en dikkat ekici gelime olduu sylene
bilir: Dk maal ii ve hizmet sektrnde alanlarn
oluturduu nfuslarn ehrin kamusal hayatyla btnle
meleri iin ynetimsel otoritelerce yaratlm ya da en azn
dan tannm btn bir hukuk stratejilerine dayal dzenle
meler alt-yapsmn ortaya kmas.
Bu dzenlemeler, sivil toplumla devlet arasndaki ilikiler
zemininde i grmedi, gerekte de gremezdi. Sivil toplum
zemini, devletle olan ilikileri, anayasa tarafndan korunan
haklar yaps iinde erevelenmi zde vatandalarn yer
ald bir zemindir. Sivil toplum iindeki vatanda birlikleri
ynetimsel otoritelerin ihtimamn bir hak meselesi olarak
talep edebilirler nk bu kurumlar hukuka riayet eden va
tandalarn kurumlandr. Otoriteler igalci veya kaldrm
satclarnn kurduu birliklere meru sivil toplum kurumlaryla ayn seviyedeymi gibi davranamazd.
Hkmet makamlarnn, ehirli yoksul nfus gruplaryla
olan ilikileri sivil toplum zemininde deil, siyasal toplum
zemininde belirleniyordu. Bu zemin, oklu ve esnek politi
kalarn ileme konduu, bu politikalara uyum salamaya,
politikalarla baa kmaya ya da politikalardan yararlanma
ya alan nfus gruplarnn, oklu ve stratejik cevaplar
rettii heterojen toplumsaln zeminidir. Yneimselliin
bu zeminindeki politikalar asla insanlara para yardmnda
bulunmaya dayal basit bir yardmseverlik meselesi deildii.
Bunun yerine burada, arzu edilen neticelerin elde edilmesi
amacyla, srekli bir mkfat ve maliyetleri, u*fjvik ve a v a
lan lme abas vardr. Dolaysyla gecekondulara, mi a
larda oturanlarn sokak ve parklar kirletmeyecei beklenil
siyle kanalizasyon gtrlebilir. Eer ki bu, beklendii j^ibi
201

ie yaramazsa o zaman farkl bir mkfat-maliyet yaps de

nenecektir. Aka grlyor ki bu durum, otoritelerle n
fus gruplar arasnda srekli bir mzakere alan yaratyo
Hangi yardmn hangi gruba ne kadar sreyle verilecei bi
dizi stratejik mzakereye baldr.
Bu alan, siyasal toplumun alandr. Burada devletle vatan
dalarn sivil toplum iindeki ilikilerinden bahsetmiyoruz
Bunun tersine, bunlar nfus gruplaryla politikalar yne
ten ynetimsel makamlar arasndaki ilikilerdir. Otoriteler
le stratejik siyasi mzakereler oyununu oynamak iin nfu:
gruplarnn da rgtlenmesi gerekiyor. Ynetimsel politik;
her zaman bu gruplarla heterojen toplumsaln farkl unsur
lan olarak ilgilenmeye alacaktr. Bir nfus grubunun am
pirik farklln cemaatin ahlaki birliiyle yourmak siyas
rgtn grevidir. Bu, 1970 ve 80ler boyunca kentsel siya
sal toplum iinde sklkla baarlan eydi.
Siyasi lider ve partilerce bir seferberlik ve uzla alan
ald. Bir tarafnda varlkl sekinlerle orta snflarn die
tarafnda da yoksullarn olduu eski patron-mteri ilikis
hzla dnt. Yoksullara ynelik sosyal yardm projeleri
nin idaresi siyaseti, siyasi lider ve partilere tamamen yen
bir rekabeti seferberlik alan at. Bu zaman dilimi iinde
Bombay ve Kalkta gibi eski sanayi ehirlerinde grlen e
nemli srelerden birisi fabrika evrelerinde rgtlenmi:
sendikalarn etkinliklerinin azalmas ve gecekondu merkez
li rgtl hareketlerin ortaya kmasdr. Bombayda kom
nistlerin ban ektii sendikalar, nce bamsz ii rgt
s Datta Samantn ynettii hareket tarafndan, sonra d<
Hindu-ovenisti sac Shiv Senann mahalle tekilatlarna
datld. Kalktada devletin gerekletirdii ilk terr sald
rlar 1971-72 yllarnda HKP (M-L) ve HKP (M) aktivistle
rini hedef ald. Bu saldrlarda bin kii ldrld, birka<
bin kii de ya hapse atld ya da evlerinden ok uzaa gn
202

derildi. Olaanst halin son bulduu 1977ye kadar ehir

de komnist partilerin siyasi faaliyet yapmasna fiilen izin
verilmedi. Byle bir dnemde Indira Gandinin Kongre Partisinin gen liderleri yeni kentsel siyasal toplum yapsn
oluturdular. Yap ncelikli olarak yine, mmkn olduu
kadar ak bir biimde kimin hangi yerel birlie ait olduu
nu tehis etmek iin snrlar titizlikle izilen mahallelere
dayanyordu. Bu yerel gruplar, hem otoritelerin cezalarn
dan saknmak hem de ynetimsel politikalardan yararlan
mak iin siyasi lider veya partilerin kendilerini temsil etme
lerini salamaya alrlard. 1977 sonrasnda komnistler
ehrin siyasetinde tekrar yerlerini aldklarnda, onlar da ay
n ekilde mahalle rgtlemeye baladlar. lgintir ki Bat
Bengalde sol partilerin yirmi be yl akn bir sredir ikti
darda olmalarna ramen, Kongre Partisi liderlerince Kalktamn eski mahallelerinde 1970lerin balarnda ina edil
mi destek yaplar hl bozulmadan duruyor.
1970 ve 80ler boyunca yoksullarn seimler iin seferber
edilmeleri ve siyasi liderle partilerin bu seferberlikler iin
birbirleriyle rekabete girmesi yoksullara yeni bir stratejik
kaynak salamtr. Artk seme haklarn kullanabilirlerdi,
ya da en azndan bu haklarm kullanmakla siyasileri tehdit
edebilirlerdi. Yani olur da bir parti ya da lider ilerini halle
demezse, gelecek seimlerde taraf deitirme ve rakip parti
ye oy vermekle bu parti ya da lideri tehdit edebilirlerdi. Ni
tekim Hindistann byk ehirlerinde bu tr eyler saysz
kez yaanmtr. Elbette siyasal toplumdaki mzakerelerin
byk ounluu hukuku ihlal eden faaliyetler ierdii iin
srekli olarak bu mzakerelerde iddet imasndan fazlas
yer almt. Siyasal toplumdaki etkin seferberlikler, ou
kez, iddetin rgtlenmesini de kontrol altna alyordu; bu
nu, tam da sivil toplumun huzur dolu yasallk teminatnn,
siyasal toplumda her zaman mevcut olmamasndan dolay
203

yapard. Bombay, Delhi, Kalkta veya Madras chawl* ve

juggilerinde bununla ilgili saysz rnek bulunabilir. Bu me
sele hakknda yaplan en sistem atik alm a, Thom as
Blomun Bombaydaki Shiv Sena zerine yazd kitabdr.6

III

imdi durum bir kez daha deiti. 1990lardan bu yana ve

belki de son be yl iinde Hindistandaki byk ehirlerle
ilgili hakim tutumlarda ak bir deiiklik meydana geldi.
Konumamn banda sorduum soru bu deiiklie iaret
ediyordu: Hindistann ehirleri sonunda burjuvalayor
mu? Deiiklik, 1980lerde varolan siyasal toplumun bir ge
ri ekilii deildi. ehirle ilgili ynetimsel politikalardaki
bir deiimle beraber siyasal toplum iinde rgtlenen n
fus gruplar deimi olabilir. Fakat phesiz ki sivil toplu
mun faaliyet ve grnrlnde bir dalgalanma gerekleti.
Hindistan metropollerinde rgtl kentsel gruplar ynetim
ve yargdan arsalarn, kamusal alanlarn ve ana caddelerin
doru kullanmlarn ngren yasa ve dzenlemeler olu
turmalarm ve bu kullanmlar bu yasalarla dzenlemelere
kesin olarak balamalarn, vatandalarn yaam kalitesini
arttrmak amacyla talep eder oldular. Her yere hakim olan
ses, ehrin gecekonduculardan ve ehri kirletenlerden te
mizlenmesiyle daha nceki gibi ehrin zde vatandalarna
geri verilmesini syler gibiydi.
Bu deiimin nedenlerini anlamak iin ehrin modern
Hindistan dndeki yerine bakmak gerektiine inanyo
( * ) Hindistanda orta snf ailelerin yaadklar h e, katnda 10 ila 2 0 dairenin bu
lunduu 4-5 katl binalar - .n.
6

Thom as Blom Hansen, Wages o j Vilence: Naming and Identity in Postcoloial

Bombay (Princelon: P rinceton University Press, 20 0 1 ).

204

rum. Hindistan krsaln ya muhafaza etmeyi ya da dn

trmeyi hedefleyen saysz yaratc ve bir ideolojiye tutkuy
la bal olan projenin tersine, milliyetilik dneminin gele
cein arzu edilen Hindistan ehri hakknda ok az temel
gr retmi olduu birok kez tespit edilmitir. Gyan
Prakash da yakn zamanda bu meseleyle ilgili almalar
yapm tr.7 G erekte paradoks ok merak uyandrcdr
nk 19. ve 20. yzyllarn Hindistannda smrge dne
mi modernitenin mekn ehirlerdi ve Hindistann milli
yeti sekinlerinin yetitii yer bu ehirlerdi. Lkin milli
yetilik dneminde yaam ve alm olan iki ya da
kuak toplumsal ve siyasal dnrler, akademisyenler ve
sanatlar, airler ve romanclar yaratc enerjilerinin byk
bir ksmn gelecein Hindistan ehri tasavvurunu yaratma
vazifesi yerine modem zamana layk bir Hindistan krsal
yaratma vazifesine adamlard.
Paradoksa verilecek cevap, belki de Hindistan sekinleri
nin ehir zerine kafa yormalarnda grlen faillik noksan
lnda yatyordun Modern sanayi gibi sanayi ehri de ku
kusuz Bat modernitesinin bir rndr. Britanya Hindis
tannn smrge dnemi ehirleri daha ok Ingiliz smrge
yneticilerinin, Hindistanllarn ayak uydurduklar, yarat
laryd. Bana gre Hindistann byk smrge dnemi e
hirlerinde yaayan orta snflarda her zaman iin kendi mu
hitlerine hakim olamama hissiyat vard. 19. yzyl sonla
rnda Kalktal orta snflar zerinde hatr saylr bir ruha
ni etkiye sahip olan Ramakrishna Paramahamsa, mritleri
ne srekli btn bir hayatn ehirdeki zengin bir ailenin
yannda yaayp alarak geiren bir hizmeti kadndan
bahsederdi. Kadn i verenlerinin evine evim diyordu ancak
kalbinin derinliklerinde orasnn kendi evi olmadn bili
7 Gyan Prakash, T he Urban Turn, Sarai Reader 02: The Cities o f Everyday Life
(D elhi: Sarai, 2 0 0 2 ), s. 2-7.

205

yordu; onun evi cok uzaklardaki kyyd.8 Uzun bir sre

boyunca, belki 1950lere kadar, Hindistanl orta snflarn
kafasnda metropol, evlerinin ahlaki gvenliini ve istikra
rn veremedi.
Yaam ve geleceklerinin kanlmaz olarak ehrin kaderi
ne bal olmas deimez bir gerek halini aldnda bile or
ta snflarda derinlikli bir karaszlk hakimdi. Byk ehre
ynelik, ehri batan aa dnyevi, para ve ticaret ile kir
lenmi, tehlikeli derecede batan karc elencelere gebe
bir yer olarak grme popler tutumunu orta snflar da pay
layordu. Bunu, Bhabanichara Bandyopadhyayn belki de
Hindistann ilk ehir sosyolojisi metni olan Kalihata kamalalay' kaleme ald 1820lere kadar uzanan erken bir d
nemde bile tespit edebiliriz.9 O zamanlar geni aileler eko
nomik deiimin basks altnda paralanrken yeni ekir
dek aile ahlak aranr hale geliyordu. Ancak bu yeni ahlak,
ehrin d dnyasn -b u dnyann okullarn, sokaklarn,
parklarn, pazarlarn, tiyatrolarn- aileler ve zellikle e
hir ortamnda bymekte olan ocuklar iin tehlikeli gr
yordu.10 Daha nce 1950 ve 1960larn Kalktas iin tarif
ettiim, mahalle ahlak cemaat yaplarnn oluum srecinde
ina edilen ehir kurumlan zerinde, orta snf kendi ahlaki
etkisini brakmay baarmt.
Ancak hl aka kontrollerinin dnda olan bir ey var
d. Peki, Hindistan sanayi metropollerinin muhayyel morfo
lojisi -veya, ahlak haritas- neydi? Smrge yneticilerinin
himayesinde Batl modeller kopyalanmt; ortaya kark
8

Ma [M ahendranath Gupta], Srisriramkrishna kathamrita (1 9 0 2 -3 2 ; Yeni bask,

Kalkta: Ananda, 1 983).

Bhabanicharan Bandyopadhyay, Kalikata kam alay (1 8 2 3 ; Yeni bask, Kalkta:

Nabapatra, 1987).

10 m ek olarak bkz. Pradip Kum ar Bose, Sons of the N ation, Texts o j Power:

Emerging Disciplines in Colonial Bengal, ed. Partha C hatterjee (M inneapolis:

University of M innesota Press, 1 9 9 5 ), s. 118-144.

206

sonular kt. Modeller istenilen sonucu vermediinde, Nirmal Bosenin prematre metropol zerine yakt at gibi
tepkiler vererek, Hindistanllar zgn olann noksan kopya
larn benimsediler. Lkin ortada hi yeni bir Hindistan sana
yi metropol modeli yoktu. Jawaharlal Nehru, Le Corbusieri Hindistan tarihi ve geleneinden bamsz olarak gelece
in ehrini, Chandigarh ina etmesi iin davet ettii zaman,
yapt ey o kadar da gz dnmln alameti olan to
pik bir rya deildi sanrm. nk, ortada kullanabilecei
organik bir gelecein Hindistan ehri fikri yoktu.
1970lerde Hindistan metropollerindeki nfus artyla
beraber, daha nce sylediim gibi ehirli yoksullar hedef
alan sosyal yardm politikalar zerinden, bu artn etkile
rini snrlama ve muhtemel kt sonularn giderme aba
snda bulunuldu. Bu, ehirde nezih bir hayat karlamaya
cak durumda olan nfus gruplarn desteklemek uruna bir
dizi medeni norm ve dzenlemenin saysz ihlaline taham
ml etmek demekti. ehir hizmet birimleri genellikle iflas
noktasna kadar zorlanyor ve ehir ortamnn kalitesi hzla
dyordu. Birok yerde ar kalabalklamayla sefalet
nc Dnya sanayilemesinin kanlmaz bir unsuruy
du. Argman, buralardan Bat ehirleriyle ayn yaam kali
tesini beklemenin hakszlk olacan sylyordu. Ayn ey
ler dier nc Dnya ehirlerinde -M exico City, Sao Paulo, Lagos, Kahire, Bangkok, Manila vs. gibi ehirlerde- de
olmad m?
1970 ve 80lerde ehirli yoksullarn siyasal toplum zemi
nindeki ynetimi, dier eylerin yannda, sadece varlkllarn ehrin siyaseti zerindeki eski hakimiyetinin sona er
mesi deil ayrca, ok daha nemli olarak, orta snflarn
patrtl ehir siyasetinden ekilmesi anlamna da geliyordu.
Bana gre bu, 1990lardaki dnmn nemli bir nkou
luydu. Belediye otoriteleri, polis, gayrimenkul komisyoncu207

lan, su eteleri, gecekondu sakinleri ya da kaldrm satc

lar arasnda yazl anlamalar yapma pis ii irkin yerel si
yaseti snfna braklrken, zde vatandalar da sivil toplu
ma ekildiler. Orta snf aktivizmi, ehirli yoksullarla ilgi
lendii zamanlarda bile, hep yapt gibi, kendisini bilerek,
hkm et-d kurulularn kesin olarak siyasi olmayan
dnyasyla snrlard.
1990larda yeni bir sanayi sonras ehri fikri kresel ola
rak yknlmeye hazr hale geldi. Bu ehir, sanayi devriminin motoru olan geleneksel imalatn sonunu grm olan
ehirdi. Yeni ehir imalatla deil finansla ynetiliyor ve re
tim hizmetlerine ev sahiplii yapyordu. Bir yandan dnya
apndaki ulusal ekonomiler kresel sermaye ayla btn
leirken ve imalat, hatta hizmetler Avrupa ve Kuzey Ameri
kadaki eski sanayi ehirlerinden dnyann eitli blgeleri
ne dalrken, idari kontroln merkezilemesi ihtiyac gide
rek artyordu. Yeni ehir irketlerin yer ald, ileri ulam
ve telekom nikasyon olanaklarna sahip olan m erkezi
semtlerle ayrlyordu. Bu semtler, bilgi ileme ve kontrol i
levlerinin yerine getirildii hem metropoller-aras hem de
kresel bir an dm noktalaryd. dari ve parasal ilem
lerin tesinde reklamclk, muhasebe, hukuki hizmetler ve
bankaclk gibi bir takm hizmetler de irketlerin yer ald
bu semtlerde toplanmaya balad.
irketlerin yeni rgtlenii, evde retilmek yerine piyasa
dan satn alnan geni hizmet girdileri aralna ynelik ta
lebi yaratt. Yeni metropoln geliimi temel olarak, sanayi
imalatndan hizmet egemenliindeki ehir ekonomisine
doru bir deiim tarafndan tanmland. irketlerin yer al
d merkezi semtin dndaki, ehrin geri kalan ksm ise
toplumsal adan gittike artan bir farkllamann hakim ol
duu, hatta mahallelerin fiziksel snrdalnn tesinde bi
ilevsellikle birbirlerine baland bir ehir alanyla tanm
208

lanrd. Dolaysyla bu yeni ehirde, ynetici ve teknokrat

sekinler iin yaratlm ve darya kapatlm yeni alanlar
yer alyordu. Bu alanlar baz Amerikan ehirlerindeki gibi
etraf evrilmi d mahallelerde ya da Paris, Amsterdam,
Brksel, Roma veya Milanoda olduu gibi tarihi ehrin ye
nilenmi ve canlandrlm ksm larnda olabilirdi. Yeni
yksek teknolojili sanayiler metropoln en yeni ve evresel
adan en ekici muhitlerinde yer alma eilimindeydiler.
Ayn zamanda yeni metropol bir yandan kresel olarak ba
ka yerlerle balantlar kurarken, yerelde de srekli olarak,
ilevsel adan gereksiz olan ve genellikle toplumsal ya da
siyasi olarak ykc grlen, nfusunun geni kesimleriyle
balantlarn koparyordu.11
1990lar iinde bir zamanda yeni sanayi sonras kresel
lemi metropol fikri Hindistan iinde dolama girdi. Bangalorenin bu fikre en yakn ehir olduu sylendi ancak
sonra Haydarabad da bu konudaki iddiasn ileri srd.
Halbuki ben Hindistanl orta snflarn arasnda bir ehrin
nasl olmas gerektiiyle neye benzemesi gerektii dnce
sinin bu sanayi sonras kresel imajdan derinden etkilendi
inden pheliyim. Ekonomik liberalleme tarafndan yara
tlan havann bununla bir ilgisi vard. ok daha etkili olan,
kresel ehir im ajlarnn sinema, televizyon ve internet
zerinden olduu kadar Hindistanl orta snflarn ok daha
geni uluslararas seyahat imknlarna sahip olmalar ze
rinden younlaan dolamyd. Kresel ekonomiyle ilikilenmek ve yabanc sermayeyi cezbetme tela eyalet, hatta
belediye seviyesindeki hkmet politikasn dorudan etki
lemiti. Sonuta bir yanda, orta snf vatandalarn rgtleri
araclyla kamusal alan ve ana caddelere engelsiz ulam
11 Yeni kresel ehirler zerine bugn geni bir literatr var, Saskia Sassen, The

Global City: New York, London, Tokyo (Princeton: P rinceton University Press,
1991).

209

ile temiz ve salkl bir ehir ortamna dair ok daha gl

hak iddialar vard. te yanda ise ehirde geinebilmeleri
iin yoksullara yardm etme dncesinden ksa srede
vazgemi olan hkmet politikas bunun yerine tm dik
katini yksek teknolojiyi ve yeni hizmet sanayilerini ithal
edebilmenin koullarn yaratmak zere altyapy iyiletir
meye veriyordu. Bylelikle imalat sanayileri ehrin snrlar
nn tesine tamyor; igalci ve tecavzcler tahliye ediliyor
ve piyasa glerinin eski ehrin kalabalk, ykk dkk k
smlarn yksek deerli ticaret blgeleriyle meskun blge
lerine hzlca dntrmesine imkn vermek iin mlkiyet
ve kira yasalar yeniden yazlyordu. Eer bu, 21. yzyl e
hir adabnn yeni burjuva vizyonuysa, o zaman belki de bu
vizyonu baarl bir biimde yakalamzdr.
Lkin muhtemelen olas toplumsal ve siyasal maliyetler
dikkate alnmad. Yeni metropoln yeni toplumsal eitsiz
liklerin mekn olacana dair ok az phe var. Devletin
ban ektii sanayilemeyle ithal ikameciliin rettii orta
snflarn tersine yeni metropol ekonomisi byyen bir orta
snf yaratacak gibi gzkmyor. Bunun yerine ekonomi
uluslararas piyasaya yaplan ihracat ile bireylerden ziyade
kurumlarn sunduu hizmetlerin tketimine dayanacaktr.
Yeni metropol ynetici ve teknokrat sekinlerle yksek ma
al yeni alan snfna -profesyonellere, orta ve alt derece
li yneticilere, brokerlara ve her eit kom isyoncuya- ait
olacaktr. Sekinler kendi cemaatlerini -meknsal olarak s
nrlandrlm, i merkezi, yaltlm meskun mahaller, hal
ka ak olmayan restoranlar, spor ve i adamlar kulpleri,
sanat ve kltr kompleksleri etrafnda kurulmu, hava li
manna ulam kolay kiiler-aras ilikilere dayal altkltrle r- kuracaklardr. ehrin genel idaresi demokratik olarak
seilmi temsilcilere verilebilse de idareci sekinler muhte
melen i hayatndaki beklentileri etkileyebilecek stratejik
210

karar almalarda siyasi liderlikten gelecek her trl mdaha

leye direneceklerdir. Yeni tketim sanayiinin ban, eski
den olduu gibi tasarruflu orta snf ailelerin oluturduu
piyasa deil ok kazanan alanlarn oluturduu yeni pi
yasa ekecektir. Buras, kresel olarak ehre ait olan, yeni
bir tketici yaam tarz ve estetiinin kk salaca yerdir.
Burada, bu tr mterileri hedefleyen yaltlm, halka ka
pal maazalar, restoranlar, sanat ve elence olacaktr. Yeni
ekonomi belli bir oranda dk maal alanlara da ihti
ya duyacaktr. Bu alanlar her gn uzak mesafelere gidip
gelmeyi gze alacaklardr nk eski kalknmac devletin
korumas olmadan ehirde yaamay glkle karlayabi
lirler. Lkin ehrin eski sakinlerinin byk bir ksm yeni
ekonomi iin lzumsuz hale geleceklerdir. Peki bu insanlar
kendilerine artk ihtiya olmamas durumunu itiraz etme
den kabullenecekler mi? Hemen gze arpan yeni toplum
sal eitsizliklere tepki gstermeyecekler mi? Eer demokra
si Hindistan ehirlerine gerekten kk salmsa, siyasal top
lum yeni kentsel rejime kontroll bir geii mzakere etme
aralarn salayacak m ya da anarist bir direni mi patlak
verecek?
Bunlar, ehirdeki varlmzn karsnda duran cevaplan
drlmam sorulardr. Belki bir felaket olamayacaktr. Ashis
Nandynin bizi srekli yeniden ikna ettii gibi bilim, kriket,
sinema, tp, ve hatta terrizm gibi, bize zg yerel dehamz
imdi de ithal, sanayi sonras ehir modelini bozacak ve
onu bozuk ve verimsiz ama sonunda daha az kt niyetli
bir meleze dntrecektir. Ancak itiraf etmeliyim ki im
diye kadar ki kantlar ok rahatlatc deil. Krsal blgele
rinde siyasal toplumun i grmesi sonucu bir takm olumlu
sonular alnm olan bir eyalette bulunan Kalkta ehrin
de tarihsel koullar geleneksel ehir sanayisinin zahmetli
lmn hazrlam oldu. ehir sanayisinin lm yeni pi211

yasa gleriyle birleerek, ehrin kuzey ve merkez blgele

rinde yer alan mntkalarn yarsndan fazlasn kapsayan
mutlak nfusta son yirmi yl iinde sabit bir de neden
oldu. Bylelikle Bengalli orta snflarn ehir dndaki yer
leim alanlarna tanmas sreci zamanla daha ok kiiyi
kapsayarak gerekleti - o kadar ok insan kapsad ki bu
gn Kalkta byk ehir belediyesi snrlar iinde Bengal
dilini konuanlarn oran yzde 51 iken eski belediye snr
lar iinde kalanlarn oran yzde 4 0 gemiyor (1961de
bu oran yzde 63t). ok daha arpc olan ise ehir nfu
sunun yzde 22sini dier eyaletlerden gelen gmenler
olutururken, sadece yzde 12sini Bat Bengal iinden ge
len gmenlerin oluturmas gereidir. 1960 ve 70lerin
tersine, ehrin dk maal alan ihtiyacnn artk Kalktann hinterlandndan gelen kr kkenli gmenlerden kar
lanmad aktr. Bu tespiti bir baka arpc veri de des
tekliyor: ehirli Bengal dilini konuanlarn bete biri kadar
kadn ve erkek niversite mezunudur.12 Bu, kk kyl
nn fakirlemesini durduran ve toprakszlara yl boyunca
krsalda i salayan Bat Bengal krsalndaki toprak refor
munun ve tarmsal geliimin baarsnn bir getirisidir. L
kin bu getirinin niyet edilmemi ve son derece ironik bir
sonucu olmutur; Bengalli orta snflarn sevgili ehirleri
zerindeki kltrel liderlii tehdit altndadr.
Grebildiim kadaryla verilen tepki, iyice mulak ve
zerinde neredeyse hi dnlmemi bir tepkidir. Bir yan
dan siyasi liderlik, saysz ideolojik engele takldktan son
ra, sonunda Kalktamn ekonomik canlanmasnn, yabanc
yatrmlarla desteklenen, kresel piyasaya mal reten ilr
12 Sz geen tm veriler, 1 996 ylnda CMDA tarafndan yaplan bir araim.t
dan alnm tr, Nandita C hauerjee, N ikhilesh Bhattacharya ve Aninu-sh 1ltl
der, Socio-economic Profile o f Houscholds in Calcutta Metropolitan Arca (Kllu
ta: Calcutta M etropolitan Development Authority, 1999).

212

teknoloji sanayisine bal olduunu kabul etmeye mecbur

kald. Bu sanayiinin koullarn yaratmak iin, ehir yeni
den canlandrlmal ve ehirde yeni bir altyap kurulmaly
d. galcilerle kaldrm tezghlarnn tahliyesi, ofis binalar,
apartmanlar, sadece belli insanlara ak olan alveri mer
kezleri, yaltlm ve gvenlii zenle salanm zenginler
iin ina edilmi meskun mahaller iin yer amak zere
ehrin gecekondulardan temizlenmesi vb. gibi daha nce
tarif ettiim tm bu ehir alanlarn sanayi sonras ehir
modeline uygun olarak yeniden ina etme sreleri Kalktada hkmetin himayesinde balatld. Eer bu politikala
rn ardnda bir plan varsa ve bu plan ileyecekse, elde etme
miz gereken ey kresel sermaye evrimiyle btnlemi,
kltrel olarak kresellemi bir kozmopolit altkltre ait
olan ya da en azndan byle bir altkltre ait olmaya heves
li olan yeni yneticiler, teknokratlar, profesyoneller ve ko
misyoncularn hakim olduu bir metropoldr. te yandan,
siyasi liderlik tarafndan verilen dier bir cevap ise yeni bir
Bengal-lilik iddias ortaya atmakt. Bu iddia, Kalktann In
giliz ve Hindustani isimlerinin kanunla Kolkata olarak de
itirilmesi ve Bengalli orta snfn ehir zerindeki, zaman
iinde fiziksel olarak vazgetii, kltrel hakimiyetini yeni
den tesis etmeye ynelik eitli nlemlerin yrrle lu>
nulmasyla balad.
Bir plann -b ir ahlak haritas ya da muhayyel

molnl|i

n in- olmamas kt bir ey olmayabilir. Belki de knrscl m

sarlara kar yerel direniler sonunda byle muv,lI.l *
caklardr. Yine de, z-bilinsiz yerel leamln yri lu* I
lik rejiminin maddi olduu kadar dnsel jmhJ o ! iintlm
dan da ortaya konan rktc meydan okunum m n |i
krtme kabiliyeti konusunda ciddi bi b l t . l m l m l ^ l f i
yorum. Belki bu sadece bir meslek l . i M . l f i l .im- .< I<
linli insan topluluklarnn, ayam/n m u * M b l
\ l<
i 11

taklmasndansa bizi, dnp Hindistan ehirlerinin gele

ceine giden yolu bulmamza sevk edecek bir takm ipula
r vermelerini hayal ederek de yardmc olamyorum. Eer
yanlyorsam, bu tarihte hibir farkllk yaratmayacaktr.
Ancak haklysam, bu kolektif gayretlerimiz iin kayda de
er bir mkfat olabilir.

214

SONSZ*

15 Mart**

Olaylarn gidiatnda sinsi bir aresizlik hissiyat var. Sel su

lar giderek ykseliyor, tek soru bendin ne zaman parala
naca. Ne var ki bu gereklemeyi bekleyen bir doa fela
keti deil. Btn bu olaylar byk oynayan dnya liderleri
nin tamamen kontrol altndadr. Peki, dnya neden bir
uuruma doru srkleniyor?
rak savann o atafatl ahlaki gerekelerini bir tarafa b
rakalm. Diplomatik bir hususun altn izen dilsel aralar
olmalarnn dnda bu gerekelere, savunucular dahi inan
myor. Bu ahlaki gerekeler sadece seici bir biimde uygu
lanarak -Kuzey Kore deil de Irak; Suudi Arabistan ya da
Pakistan deil de rak; srail deil de rak - ifte standartla
rn geerli olduunu gstermiyor, ahlaki gerekeler diplo
matik oyunun gereklerine gre ekil de deitiriyor. nce
askeri m dahalenin asl am acnn rejim deiiklii ve
Irakn zgrletirilmesi olduu sylendi. Sonra Birlemi
(*)

lk olarak The Telegrapl (Kalk(a)'da 18 Mart 2 0 0 3 tarihinde yaynland. Al

nan izinle baslmtr.

(* *) Jl Sezarn (I.. 44 ylmla) ld lliftu n i

<,m

JV

Milletlerin desteini almak iin ama Irakn silahszland

rlmas oldu. Bugn, BM desteinin gelmeyecei grlnce
ahlaki klf tekrar Saddam Hseyinin devrilmesi ve Irakm
zgrletirilmesi oldu. Bu ahlaki argmanlarn arasal d
zeneklerden -baka amalar emniyet altna Jmak zere
donatlm bir dilden- te bir ey olduuna kim inanacak?
O zaman, gerek hedefler nelerdir? Bu son olaylar zinci
rinin birdenbire Bakan Bush tarafndan Austos 2002de
harekete geirildiine dair ok az phe vardr. Getiimiz
gnlerde dnyann Irak silahszlanm olarak grmeyi on
iki uzun yldan beri bekledii sylendi. Eer gerekten BM
bu sre zarfnda harekete gemekte baarsz olmusa mut
laka ABD dier kilit BM yeleriyle beraber BMnin sorum
luluu paylamaldr. Oysa gerek olan dnya gleri ara
snda Irakn etkin bir biimde kontrol altnda tutulduuna
dair genel bir uzlann varlyd. Tek anlamazlk noktas
BMnin uygulad yaptrmlarn kaldrlp kaldrmamasyd. Geen yl Austos aynda Bakan Bushun Irak zerine
durup dururken yaygara koparmas diplomatik camiada
byk bir aknlk yaratt.
Neden ABD ynetimi rakla ilgili grlerini deitirme
ye karar verdi? Ynetim iindeki en etkin grup Gan Baba
George Bushun Dick Cheney, Donald Rumsfeld, Paul Wolfowitz, Richard Perle ve dier kurmaylarnn oluturduu
grup, 2002 yl iinde bir tarihte 11 Eyll olaylarm' sonra
sndaki durumun ABD iin bir krizden ok yeni bir frsat
yaratm olduu fikrini ortaya att. Terrizme kar kresel
sava ve ABDye dnya apnda duyulan yaknlk, dnya
dzenine yeniden ekil verme ve Amerikan yzyln ba
latma anna dntrlebilirdi. Yaylmay engelleme ve
caydrmadansa ABD, ezici askeri stnln ve alglanm
bir tehdide kar nleyici saldr hakkn ileri srmeliydi.
Dnyann haydut devletleriyle arza karanlarn ulusal
216

egemenlik rts altnda aztmasna izin vermektense ABD

mdahale edip g kullanarak yerkrenin siyasi haritasn
deitirmeli ve Amerikann gerek kaderi olan yeni dnya
imparatorluunun mfik hakimi olmaya nail olmalyd.
Ortadou bu emperyal vizyonun en iyi biimde ifa edile
bilecei sahneydi. Saddam Hseyinin hakkndan gelmek ve
Irakta daimi bir Amerikan askeri varl tesis etmek. Mali
yetlerin Irak petrol gelirlerinden karland esnek bir rak
ynetimi kurmak ve bu ynetimi tefti etmek. Bunlar, he
men Suudi Arabistanla Suriye zerinde bask oluturacakt.
Etkisi o denli byk olacakt ki Filistin intijadasnn beli
bklecekti. Bu, iki devletli kalc zmn srail ve Filis
tine dayatlaca zamand. slamc militanlk en gl slo
gann kaybedecekti. Yeni bir coku ve hikmetin peinden
giden emperyal Amerika, dnyaya bar getirecekti.
Ahlak yobazlar genellikle kendilerini tm aralarn, bu
aralarn ne kadar phe gtrr olduuna ya da bu arala
ra ne kadar rabet gsterilmediine bakmakszn, amalara
ulamak urunda mubah olduuna ikna eden rpertici bir
zgvene sahiplerdir. Bugn, ABD ynetimi, tutum ve tut
kular getiimiz yllar iinde bir Bat demokrasisini ele ge
irip onu en gerici gce dntren sa kanat bir klik tara
fndan idare ediliyor. Bu grubun Irak savan balatmadan
nce Birlemi Milletlerin onaynn alnmasndan yana ol
madklar biliniyor. Bakan Bushu, askeri harekete ok da
ha byk bir uluslararas meruiyet kazandrmak ii, m la
sn BMye evirmeye aka Tony Jlair ve Colin lovvell ik
na etti. imdi bu aba diplomatik bir faciayla sonuland ve
BM, ABDnin iftiralarna hedef oldu. Amerikan medyasnda
sadece Fransaya deil Gine ve Angola gibi yoksul ve cahil
insanlarla dolu lkelerin oturup Amerikan d politikas
hakknda yargda bulunmasna imkn tanyan bir uluslara
ras yapya ynelik hibir denetime tbi olmayan kfrler
217

yadrlyor. Amerikal yorumcularn kstahlk ve glkle

st rtlebilen rklklarn ifa eden bu durum artc
deildir. Yeni olan ise bu grlerin bildiimiz dnya dze
ninin geleceiyle ilgili nemidir.
Mart 2003, bu denli aklayc bir ana dntren ey
budur. Fransa, Rusya, in, Almanya ve Gvenlik Konseyinin dier yelerinin szde ikinci karara direnmesinin ne
deni bu lkelerin Saddam Hseyine destek vererek kar
salamalar deildi. Eer bir karlar varsa da muhtemelen
ABDnin isteine boyun emeyerek kazanacaklarndan ok
daha fazlasn kaybedeceklerdir. Birilerine gre de Iraktaki
katliam bittikten sonra verilecek akbaba ziyafetine bu lke
ler arlmamt. Ancak direnmelerinin nedeni smrge
sonras dnemde ina edilmi ok tarafl ve demokratik bir
dnya kurumunu paralamaya ve yerine yeni bir emperyal
hegemonya yaps koymaya kar duyduklar isteksizliktir.
ABDnin gerekte talep ettii ey hibir lkenin ABD ze
rinde veto hakkna sahip olmayaca, yeni Amerikan yzy
ldr. Dier bir deyile eer BM bir dnya kurumu olarak
grev yapacaksa ABD uygulamada veto hakkna sahip tek
lke olmaldr. Irakla ilgili tartma tm uluslara meydan
okudu; bu uluslar acaba ilerin byle yrmesini onayla
maya hazrlar m? Bugn itibariyle ounluk buna kar
kyor. Kar kma cesaretini ise byk oranda yerkrenin
her yerindeki emsalsiz sava kart halk seferberliklerinden
aldlar. Dnyann en st dzeydeki temsilci yaps, Birle
mi Milletler Amerikan sava planclarnca aylar ncesin
den tek tarafl olarak kararlatrlm bir sava izelgesini
onaylamaya zorlanmay reddetti.
Sava artk BMnin onay olmakszn balatlacak. Saddam
Hseyin devrilecek, lke yerle bir edilecek. Lkin tarih ora
da son bulmayacak. Amerikann kar konulmaz hegemon
ya istei belki bugnk askeri ve ekonomik g dalmyla
218

tutarllk gsteriyordur. Ancak bu, an demokratik ru

huyla tamamen ters dmektedir. Birlemi Milletlerce tem
sil edilen ilkeler her yerdeki demokratik kurumlarda mev
cuttur: Bu ilkeler mutlak iktidarn kontrol anlamna gel
mektedir. Eer BMnin bir anlam olacaksa, BM ABDnin
mutlakiyetiliini smrlandrmaldr. Bu sava, hl kaybe
dilmi deil. Savan maliyeti ve ardnda braktklarnn he
sab tutulduunda, kald yerden devam edecektir. Son
olarak, bugn unutulmu olan bir Amerikal yorumcu,
Walter Lippmann okuyucularna unu bir kez daha hatr
latmt: Ynetilenin rzas sadece cahil zorbalara kar bir
teminattan ibaret deildir; bu rza ayn zamanda mfik
despotlara kar da bir sigorta niteliindedir.

J\U

Kaynaka

AVRUPA DLLERNDEK KAYNAKLAR

G azeteler

Columbia University Record (New York)

The Statesman (Kalkta)
The Telegraph (Kalkta)
The Times ofIn d ia (Kalkta)
Kitap ve Makaleler
Abu-Lughod, brahim, Arap Rediscovery o f Europe: A Study in Cultural Encouters,
Princeton University Press, 1963.
Ambedkar, B. R., Pakistan or the Part'tion o f lndia, 2. bask, Bombay: Thacker, 1945.
, Who were the Shudras? How They Came to be the Fourth Varna in the Indo-Ar-

yan Society, 1 9 46; yeni bask, Bombay: Thackers, 1970.

, The Untouchables: Who Were They and Why They Became Untouchables, New
Delhi: Amrit Book Company, 1948.
Amin, Shalid, Gandi as M ahatma, ed. Ranajit Guha, Subaltem Studies III. Delhi:
Oxford University Press, 1984, s. 1-61.
, Event, Metaphor, Memory: Chauri Chaura 1922-1992, Delhi: Oxford University
Press, 1995.
Anderson, Benedict, Imagined Communities: Reflections on the Origin and Spread o f

Nationalism, Londra: Verso, 1983.

, Spectre o f Comparisons: Nationalism, Southeast Asia and the World, Londra: Ver
so, 1998.

220

Avineri, Shlom o ve Avner de-Shalit (e d .), Communatarianism and Individualism,

Oxford: Oxfbrd University Press, 1992.
Balibar, Etienne, Masses, Classes, Ideas: Studies on Politics and Philosophy Bejore

and A/ter Marx, New York: Routledge, 1994.

Bhabha, Hom i, Dissem iN ation, ed. Homi Bhabha, Nalion and Narration, Londra:
Routledge, 1990, s.2 9 1 -3 2 2 .
Bhattacharya, Dwaipayan, Civic Cornmunity and its Margins: School Teachers in
Rural West Bengal", Economic and Political Weekly 36, 8 (24 ubat 2001): 673-83.
Biswas, Arabinda, Partla Chatterjee ve Shibanikinkar Chaube, T he F.thnic Com position o f Calcuta and the Residental Pattern o f M inorities, Geographical Revievv ojIn dia, 3 8 , 2 (Haziran 1 9 7 6 ): 1 4 0 -166.
Bose Nirmal Kumar, Calcutta 1964: A Social Survey, Bombay: Lalvani, 1968.
, Calcutta: A Prematre M etropolis, Scientific American 2 1 3, no. 3: 91 -1 0 2 .
Bose Pradip Kumar, Sons of the Nation, ed. Partha Chatterjee, Texts o j Power:

Emerging Disciplines in Colonial Bengal, M inneapolis: University of M innesota

Press, 1 9 9 5 , s. 118-44.
C ernea, M icheal M ., The Economics o f Involuntary Resettlement: Questions and

Challenges, W ashington, D .C.: World Bank, 1999.

Chakrabarty, Dipesh, Rethinking Working-Class History: Bengal 18901940, Delhi:
Oxford University Press, 1989.
C hatterjee, Nandita, N ikhilesh Bhattacharya ve Anim esh Halder, Socioeconom ic

Profile o f Households in Calcutta Metropolitan Area, Kalkta: Calcutta M etropo

litan D evelopment Authority, 1999.
Chatterjee, Partha, Two Poets and Death: On Civil and Political Society in the
N on-Christain W orld, ed. Tim M itchell, Questions o f Modemity, M inneapolis:
University of M inneasots Press, 2 0 0 0 , s. 3 5-48.
, Beyond the Nation? Or W ih in?, 5ociaI Text 56 (Gz 19 9 8): 57-69.
, C orn m un ity in the E ast, Economic and P olitical W eekly 3 3 , 6 (7 ubat
1 9 9 8 ):2 7 7 -8 2 .
, The Wages of Freedom, ed. Partha Chatterjee, \Vages o f Freedom: Fifty Years o f

the Indian Nation-state, Delhi: Oxford University Press, 1998, s. 1-20.

, A Possible India: Essays in Political Criticism, Delhi: Oxford University Press,
1997.
, Recent Strategies o f Resettlem ent and Rehabilitation in West Bengal, Sosyal
Bilim ler almalar M erkezi, Kalktada Bat Bengal Toplumsal Kalknma atl
yesinde sunulan tebli, Kalkta, Haziran, 2000.
C o h e n .Jc a n L ve Andrcvv Arato, Civil Society and Political Theory, Cambridgc:
M T Press, 1992.
C ollcl, Sophia Oobso, l c l ife and Irttcrs of Krtjti Kcimolu Koy, a l . Dilip K
mat Hiswas ve luhhil (. Im iu Ii .i
1900; yeni hnslu, Kullukta: Sllam
B.ho Sttnj,

n\

De, Barun, Susobhan Chandra Sarkar, Essoys in Honour o f Professor S. C. Sarkar,

Yeni Delhi: Peoples Publishing House, 1976, s. xvii-lvi.
D irks, Nicholas B., Castes o f Mi nd: Colonialism and the Mafeing o f Modern India,
Princeton: Princeton University Press, 2 001.
Dreze, Je a n ve Veena Das (ed .), School o f Hconomics, Delhide sunulan Papers
on Displacem ent and Resettlem ent, Economic and Political Weekly (1 5 Haziran
1 9 9 6 ), s. 1 4 5 3 -1 5 4 0 .
Foucault, M ichel, Different Spaces", Essential Works o f Foucault, ed. Jam es D. Faubion, cilt 2: Aesthetics, Method and Epistemology, New York: New Press, 1998,
s. 175-85.
, Governm entality, The Foucault Effect: Studies in Govemmentality, ed. Graham Burchell, Colin Cordon ve Peter Miller, Chicago: University o f Chicago
Press, 1991, s. 8 7 -1 0 4 .
Galanter, Marc, Competing Ecjualities: Law and the Bachward Clases in India, Delhi:
Oxford University Press, 1984.
Guha, Ranajit, On Som e Aspects o f the Historiography o f Colonial India, Subal-

tem Studies 1, Delhi: Oxford University Press, 1 982, s. 1-8.

, Dominance Without Hegemony: History and Power in Colonial India, Cambridge:
llarvard University Press, 1998.
Hacking, lan, The Taming o f Chance, Cambridge: Cambridge University Press, 1990.
H ansen, T hom as Blom , Wages o f Violetce: Naming and ldentity in Postcolonial

Bombay, Princeton: Princeton University Press, 2001.

Hardiman, David, The Corning o f Devi: Adivasi Assertion in Westem India, Delhi:
Oxford University Press, 1987.
Jam es, C. L. R., The Black fa c o b in s : Toussaint UOuverture and the San Domingo Re-

volution, New York: Vintage Books, 1963.

Kausar, Kabir, Secret Correspondence o f Tipu Sultan, Yeni Delhi: Light and Life, 1980.
Kaviraj, Sudipta, The Culture o f Representative D em ocracy, Wages o f Fereedom:

Fifty Years o f the Indian Nation-State, ed. Partha C hatterjee, Delhi: Oxford U ni
versity Press, 1998, s. 147-75.
Kumar, Ravinder. Gandhi, Am bedkar and the Poona Pact, 1 9 3 2 , Struggling and
Ruling: The Indian National Congress, 1885-1985, ed. Jim M asselos, Yeni Delhi:
Sterling, 1987.
M arshall, T. H. Citizcnship and Social Class, ed. T. Bottom ore ([ 1 9 4 9 ]; Londra:
Pluto Press, 1992, s. 3 -5 1 .
M arx, Kari O n the Jevvish Q uestion [18431, Collected Works, Kari Marx ve Frederick Engels, cilt 3. M oskova: Progress Publishers, 1975, s. 146-74.
, Capital, cilt 1, ev. Samuel M oore ve lidward Aveling [1 8 6 8 ], Moskova: Prog
ress Publishers, 1 9 54, s. 6 6 7 -7 2 4 .
, T he British Rule in India [1 8 5 3 ], Collected Works, Kari Marx ve Frederick
Engels, cilt 12, M oskova: Progress Publishers, 1 979, s. 125-33.

222

 , The Ethnological Notebooks, ed. Lawrence Krader, Assen: Van Gorcum , 1974.
ve Frederick Engels, The Communist Manifesto, New York: M onthly Review
Press, 1998.
M enon, Nivedita (e d .), G ender and Politics in India, D elhi: O xford U niversity
Press, 1999.
Miller, Peter ve Nikolas Rose, Production, Identity and Dem ocrarcy, Theory and

Society, 2 4 (1 9 9 5 ): 4 2 7 -6 7 .
M itchell, Timothy. Colonising Egypt, Cambridge: Cambridge University Press, 1988.
M itra, Sanjay, Planned Urbanisation through Public Participation: Case of the
New Town, K o lkata , E conomic and Political Weekly 3 5 , no. 4 8 (2 5 Kasm

2000 ).
Omvedt, Gail Dalits and the Democratic Revolution: Dr. Am bedkar and the Dalit Mo-

vement in Colonial India, Yeni Delhi: Sage, 1994.

Osborne, Thom as, Aspects o f Enlightenment: Social Theory and the Ethics o f Truth,
Londra: UCL Press, 1998.
Pettit, Philip, Republicanism: A Theory o f F reedom and Government, Oxford: O xford University Press, 1997.
Poovey, Mary, Making a Social Body, Chicago: University of Chicago Press, 1995.
, A History o f the M odem F ad, Chicago: University o f Chicago Press, 1998.
Prakash, Gyan, T he Urban Turn, Sarai Reader 02: The Cities o f Everyday Life,
Delhi: Sarai, 2 0 0 2 , s. 2-7.
Putnam , Robert D ., R obert Leonardi ve Rafaella Y. K ; netti, Making Democracy

Work: Civic Traditions in M odem Italy, Princeton: Princeton University Press,

1993.
Rose, N ikolas, Powers o f Freedom: Reframing Political Thought, Cambridge: Cam b
ridge University Press, 1999.
Sandel, M icheal (ed.), Liberalism and ts Critics, New York: New York University
Press, 1984.
Sarkar, Susobhan Chandra, Bengal Renaissance and Other Essays, Yeni Delhi: Peoples Publishing House, 1970.
Sassen, Saskia, Losing Control? Sovereignty in an Age o f Globalization, New York:
Colum bi University Press, 1996.
, The Global City: New York, London, Tokyo, P rinceton: P rinceton University
Press, 1991.
Sen, Amartya, Development as Freedom, New York: Random House, 1999.
Sen, Asok, The Bindery W orkers of Daftaripara: 1. Form s and Fragm ents", O ccasional Paper 127, Centre for Studies in social Scienccs, Kalkta, Nisan 1991.
, T he Bindery W orkcrs of Daftaripara: 2. Thcir Own I .ifc-storics, Oc asioal
Paper 128, Cenire for Sldics in social S cc ik t s , Kalkta, I ladinin l W|
S h a n i n , T e o d o r , l . a t c M a r x <tul t l i r l ( u s \ U n l i x u I: M < \ <<l ' I l r l c l / l n l r \ o f ( i/f
(etli.sn, L o n d r a : K o t l r d u f n u l K e n a n l' .u l, I W 1

Shourie, Arun, Worshipping False Gods: Am bedkar and the Facts Which Have Beet

Erased, Yeni Delhi: ASA Publications, 1997.

Singl, K. Suresh (ed.), Peope o f India, 43 cilt, Kalkta: Anthropological Survey o f
India, 1995-.
Sk in n er Q u entin, Liberty Before Liberalism , Cam bridge: Cam bridge U niversity
Press, 1997.
Srinivas, M. N., Social Change in Modem India, Berkeley: University o f California
Press, 1966.
Trouillot, M ichel-Rolph, Silencing the Past: Power and the Production o f liistory,
Boston: Beacon Press, 1995.
Viswanathan, Gauri, Outside the Fold: Conversion, Modemity, and Belief, Princeton:
Princeton University Press, 1998.
Yadav, Yongendra, Understanding the second Dem ocratic Upsurge: Trends of Bahuja n Participatio in Electoral Politics in the 1990s, Transforming India: Social
and Political Dynamics o f Democrarcy, ed. Francine Frankel, Zoya Haan, Rajeev
Bhargava ve Balveer Arora, Delhi: Oxford University Press, 2000.

BEN GAL D LN DEK KAYNAKLAR

G azeteler

Ajhal (Kalkta)
Anandabajar Patrika (Kalkta)
Dainik Pratibedan (Kalkta)
Ganashakti (Kalkta)
Kitap ve M akaleler
Bandyopadhyay, B h abanicharan, K alikata karm alay, 18 2 3 ; yeni bask, Kalkta:
Nabapatra, 1987.
Bhaduri, Satinath, Dhorai charitmanas (cilt 1, 1949; cilt 2, 1 9 5 1 ), Satinath grant-

habali, ed. Sankha Ghosl ve Nirmalya Acharya, cilt 2, Kalkta: Signet, 1973, s.
1-296.
Datta, M ilan, Madrasar biruddhe prachar: Age satyata je n e n in , Anandabajar

Patrika,'29 O cak 2002.

Haan Mainul, Madrasah shiksha: bartaman samay o M slim sam aj, Ganashakti,
6 ubat 2002.
Ma [M ahendranath G u p ta], Srisriram krishna katham rita (1 9 0 2 -3 2 ; yeni bask,
Kalkta: Ananda, 19 8 3 ).
Rahaman, Anisur, Ladener ro ja", Ganashakti, 29 O cak 2 002.
Sarkar, Susobhanchandra, Mahayuddlfer pare iyorop (Kalkta: University o f Cal
cutta, 1 939).

224