Bir ey kefetmenin insann yeni bir ey grmesi deil de bakn

biimlendirmesi demek olduu sylenir. Evreni sicim kuram

tarafndan biimlendirilmi bir bakla gren okurlar yeni man
zarann nefes kesici olduunu grecek.
n d e gelen sicim kuramclarndan Brian Greene, ok ak ve an
lalr bir dille yazd bu kitapta o k u y u c u y a nihai kuram
araynn ardndaki bilimsel hikyeyi ve bilim insanlarnn a
balarn anlatyor. Heyecan verici ve r ac fikirlerin, rnein
uzayn dokusunda gizli yeni boyutlar, temel paracklara dnen
kara delikler, uzay-zamandayarklar ve delikler, birbirlerinin y e
rine geebilen ok byk ve ok kk evrenler ve bunlar gibi
birok baka fikrin, gnmzde fizikilerin stesinden gelmeye
alt baz sorunlarn zmnde o k nemli bir yeri var.
Evrenin Zarafeti bu konuda yaplan keifleri ve hl zlememi
gizemleri, durup dinlenmeden uzayn, zamann ve maddenin nihai
doasn aratran bilim insanlarnn yaad cokular ve hayal
krklklarn yetkinlik ve incelikle bize aktaryor. Brian Greene
akllca kulland benzetmelerle, fizikte bugne kadar ele alnm
kavramlardan en karmak olanlarn gerekten de elendirici bir
anlatmla okuyucu iin kavranabilir hale getiriyor ve bizi evrenin
nasl bir ileyii olduunu anlamaya daha nce hi olmad kadar
yaklatryor.

TBTAK Popler Bilim Kitaplar 290

Evrenin
Spersicimler,

Hidden Dimensions,

spersicimler, gizli boyutlar ve

nihai kuram aray

Zarafeti

Gizli Boyutlar
Tbe Elegant

Superstrtngs,

Evrenin Zarafeti

ve Nihai Kuram Aray

Universe

and the Quest for tbe

Ultimate

Theory

Brian Greene
eviri: Ebru Kl

Brian

Greene

Brian R. Greene, 1999

Trkiye Bilimsel ve Teknolojik Aratrma Kurumu, 2001
Bu yaptn btn haklar sakldr. Yazlar ve grsel malzemeler,
izin alnmadan tmyle veya ksmen yaymlanamaz.
TBTAK Popler Bilim
TBTAK Popler Bilim

Kitaplar'nn

Kitaplar

Yayn

seimi

ve

Kurulu

deerlendirilmesi

tarafndan yaplmaktadr.

ISBN 978 - 975 - 403 - 474 - 5

eviri
Ebru

Kl

1. Basm Eyll 2008 (5000 adet)

Yayn Ynetmeni: idem Atakuman

Yayma Hazrlayan: Umut Hasdemir - Sevil Kvan - Adem Uluda
Grafik Tasarm: Cemal Tngr
Kapak Tasarm: Aye Tayda
Sayfa Dzeni: nci Yaldz
Basm izleme: Ylmaz zben
Mali Koordinatr: Tuba Akolu

TBTAK
Popler Bilim Kitaplar
Atatrk Bulvan No: 221 Kavakldere 06100 Ankara
Tel: (312) 467 72 11 Faks: (312) 427 09 84
e-posta: kitap@tubitak.gov.tr
Internet: kitap.tubitak.gov.tr
Aydodu Ofset Matbaaclk San. ve Tic. Ltd. ti.
vedik Organize Sanayi Aa leri Sanayi Sitesi
21. Cad. 598. Sok. No: 20 Yenimahalle 06370 Ankara
Tel: (312) 395 81 44 Faks: (312) 395 81 45

TBTAK POPLER BLM KTAPLARI

Anneme ve babamn ansna,

sevgi ve minnetle.

indekiler

nsz
BRNC KISIM
Bilginin Snr
I. Blm

Sicimle B a l a n m
KNC KISIM
Uzay, Z a m a n v e K u a n t a kilemi
II. Blm

Uzay, Z a m a n v e G z l e m c i n i n G z
III. Blm

Kvrmlar v e D a l g a l a r z e r i n e
IV. Blm

M i k r o s k o b i k Tuhaflk
V. Blm

Yeni Bir K u r a m htiyac: G e n e l Grelilik

K u a n t u m Mekaniine Kar
NC KISIM
K o z m i k Senfoni
V I . Blm

M z i k Bu: Spersicim Kuramnn Esaslar

V I I . Blm

Spersicimlerdeki "Sper"

VIII. Blm

Gze Grnenden D a h a Fazla Boyut

223

I X . Blm

D u m a n Tten Tabanca: Deneysel imzalar

253

nsz
D R D N C KISIM
Sicim K u r a m v e U z a y - Z a m a n n D o k u s u

275

X . Blm

K u a n t u m Geometrisi

277

X I . Blm

Uzayn Dokusunu Yrtmak

317

Sicimlerin t e s i : M - K u r a m Aray
K a r a Delikler: Bir Sicim y a d a M - K u r a m B a k As

k u r a m o l a r a k bilinen k u r a m - d o a n n kuvvetlerini, tutarl b i r

t e k e r e v e iinde t a n m l a y a b i l e n bir k u r a m - y a k a l a m a y a al

X I I . . Blm
X I I I . Blm

A l b e r t Einstein h a y a t n n son otuz yl b o y u n c a , birleik alan

341
385

t. E i n s t e i n ' h a r e k e t e g e i r e n nedenler, genellikle bilimsel al

m a l a r l a ilikilendirdiimiz eyler, r n e i n u y a d a b u deneysel
veriyi a k l a m a abas deildi. T u t k u y l a sarld bir inant o n u
h a r e k e t e geiren; evreni d e r i n d e n a n l a m a n n , o n u n e n h a k i k i

XIV. Blm

mucizesini, d a y a n d ilkelerin basitlii ve k u v v e t i n i o r t a y a k o

Kozmoloji z e r i n e D n c e l e r

417

zarafeti k a r s n d a hepimizi h a y r e t l e r iinde b r a k a c a k n c e d e n

BENC KISIM
Y i r m i Birinci Y z y l d a Birleme

y a c a inancyd. E i n s t e i n e v r e n i n ileyiini, o n u n gzellii ve

449

XV. Blm

eriilmemi bir aklkla r e s m e t m e y i istiyordu.

B u hayalini hi gerekletiremedi, b u n u n d a s e b e b i b y k l
d e elindeki ktlarn iyi olmamasyd:

O n u n zamannda

Sicim K u r a m n n Gelecei

451

Notlar

471

Bilimsel Terimler

489

k a k l a r a dalp karak- seleflerinin keifleri z e r i n e alp e v r e

Kaynaka ve Baka O k u m a nerileri

501

nin nasl ilediine d a i r d a h a eksiksiz b i r k a v r a y o l u t u r m a k

Dizin

503

m a d d e n i n v e d o a d a k i k u v v e t l e r i n temel niteliklerinin birka

ya b i l i n m i y o r d u ya da en iyi ihtimalle p e k iyi anlalmamt. Fa?"
k a t g e e n y a r m asr iinde y e n i k u a k t a n fizikiler -kmaz so

iin p a r a l a r birletirmeyi s r d r d . B u g n , Einstein'n birle

ik bir k u r a m a r a y n d a o l d u u n u a k l a m a s n d a n v e b u n d a
baarl o l a m a m a s n d a n u z u n z a m a n sonra, fizikiler b u keifle
ri, derinlikli g r l e r i eklenti y e r l e r i belli o l m a y a n b i r b t n ha
line getirmelerini s a l a y a c a k b i r ereve, p r e n s i p t e b t n fizikI

sel olgular betimleyebilecek t e k bir k u r a m b u l d u k l a r n a inan

neten yasalar birletirdiinden, k o n u y a yaklamann birok

y o r n i h a y e t . B u k i t a b n k o n u s u d a ite b u k u r a m , spersicim

y o l u vardr. B e n u z a y v e z a m a n k a v r a y m z n gelimesine

kuram.

o d a k l a n m a y t e r c i h ettim. B u n u n zellikle insan s a r a n bir ge

Evrenin Zarafetini, fizik a l a n n d a n c e p h e l e r d e k i aratr

lime izgisi o l d u u n u g r d m , z e n g i n v e b y l e y i c i b i r h a r m a

m a l a r d a n d o a n b u d i k k a t ekici grleri, geni bir o k u r kesi

nn i i n d e n t e m e l n e m d e k i y e n i g r l e r l e g e e n b i r y o l . E i n s

mi, zellikle de hi m a t e m a t i k ve fizik eitimi g r m e m i o k u r l a r

tein d n y a y a u z a y v e z a m a n n hi bilmediimiz, h a y r e t verici

iin eriilebilir klma abasyla k a l e m e aldm. G e e n b i r k a yl

b i i m l e r d e d a v r a n d n g s t e r m i t i . B u g n son aratrmalar,

iinde s p e r s i c i m k u r a m h a k k n d a v e r d i i m k o n f e r a n s l a r d a ,

b u keifleri birletirmi, k o z m o s u n d o k u s u n a ilenmi b i r o k

geni kesimlerin, h a l i h a z r d a s r m e k t e olan a r a t r m a l a r n e v r e

gizli b o y u t a s a h i p b i r k u a n t u m e v r e n i o r t a y a karmtr; yle

nin t e m e l y a s a l a r h a k k n d a neler dediini, b u y a s a l a r n k o z m o

b o y u t l a r d r k i bunlar, b i r s a r m a k t a n fark o l m a y a n g e o m e t r i

su kavraymzda ne tr devasa bir yeniden yaplanma gerek

leri b u g n e d e k s o r u l m u e n t e m e l sorular c e v a p l a y a c a k a n a h

tirdiini, d e v a m e t m e k t e olan nihai k u r a m arayn n e gibi zor

t a r sunabilir. Bu k a v r a m l a r n bazlar ok ince olsa da, g e r e k

l u k l a r n beklediini a n l a m a a r z u s u y l a y a n p t u t u t u u n a t a n k

i b e n z e t m e l e r l e k a v r a n a b i l e c e k l e r i n i gstereceiz. Bu fikirle

o l d u m . U m u y o r u m k i b u k i t a p , Einstein v e H e i s e n b e r g ' d e n b u

rin anlalmas, e v r e n l e ilgili artc ve d e v r i m c i b i r b a k a

y a n a fizik a l a n n d a k i b y k baarlar aklayarak, o n l a r n k e

s s u n a r .

iflerinin amzn a t l m l a r n d a nasl k o c a m a n iekler gibi a

tn g s t e r e r e k b u m e r a k h e m zenginletirir h e m d o y u r u r .

Kitap b o y u n c a , o k u r a bilim insanlarnn m e v c u t k o z m o s k a v

rayna nasl ulatna dair sezgisel bir anlay k a z a n d r m a y a

Evrenin Zarafetinin b i r a z bilimsel birikimi olan o k u r l a r n da

alrken -genellikle b e n z e t m e l e r ve metaforlar y o l u y l a - bilime

ilgisini ekeceini u m u y o r u m . U m a r m b u k i t a p bilim r e n c i

y a k n d u r m a y a altm. F a k a t t e k n i k dilden v e d e n k l e m l e r d e n

leri ve r e t m e n l e r i iin zel grelilik, genel grelilik ve k u a n

k a n d m , n k k o n u y l a ilgili y e n i k a v r a m l a r nedeniyle, o k u

t u m m e k a n i i gibi m o d e r n fiziin t e m e l y a p t a l a r n n bazlar

r u n , fikirlerin geliimini t a m o l a r a k izleyebilmesi iin u r a d a b u

n a k tutar, a r a t r m a c l a r n u z u n z a m a n d r a r a n a n birleik

r a d a d u r m a s , u r a d a bir b l m z e r i n e d n m e s i , b u r a d a bir

alan k u r a m n a y a k l a r k e n d u y d u u bulac h e y e c a n o n l a r a d a

aklamay t a r t m a s gerekebilir. S o n gelimeleri k o n u alan dr

aktarr. M e r a k l p o p l e r bilim o k u r l a r iin d e k o z m o s u anlay

d n c ksmdaki baz b l m l e r kitabn geri k a l a n k s m n a g r e

mza t a z e k a n salayan, son on yl iinde g n na k a n iler

biraz d a h a s o y u t t u r ; o k u r u b u b l m l e r h a k k n d a n c e d e n u y a r

lemelerin b i r o u n u a k l a m a y a altm. B a k a bilimsel disip

maya, m e t n i bu blmlerin a t l a n m a s n n kitabn m a n t k s a l ak

linlerde alan m e s l e k t a l a r m iin d e b u kitabn, sicim k u r a m

n etkilemeyecek ekilde y a p l a n d r m a y a zen g s t e r d i m . A n a

clarnn nihai bir d o a k u r a m a r a y n d a k a y d e d i l e n ilerleme

m e t i n d e o r t a y a atlan fikirlerle ilgili kolay ve eriilebilir bir hatr

l e r d e n dolay n e d e n b u k a d a r h e y e c a n l o l d u u n a dair d r s t v e

l a t m a olmas amacyla bir bilimsel terimler s z l n e de y e r ver

tutarl bir aklama sunacan umuyorum.

dim. lgisiz o k u r dipnotlar t m y l e a t l a m a k isteyebilir, gayretli

S p e r s i c i m k u r a m fizikteki balca keiflerin b i r o u n d a n

o k u r s a n o t l a r d a m e t i n d e g e e n k o n u l a r a dair ayrntl aklama

y a r a r l a n a n geni v e derinlikli b i r k o n u d u r . K u r a m , b y k olan

lar b u l a c a k , m e t i n d e basitletirilerek o r t a y a k o n a n fikirlerin

l a ilgili k u r a m l a r l a , k k olanla ilgili k u r a m l a r , k o z m o s u n e n

aklamalaryla karlaacaktr, m a t e m a t i k eitimi alm olanlar

c r a k e l e r i n d e n m a d d e n i n e n k k p a r a s n a d e k fizii y -

b i r k a t e k n i k gezintiye de kacaklardr.

II

III

K i t a b n y a z m s r a s n d a y a r d m l a r n g r d m b i r o k kii
y e t e e k k r b o r l u y u m . D a v i d S t e i n h a r d t , k i t a b n taslaklarn

zel b a z ekillerin h a z r l a n m a s n d a k i y a r d m l a r n d a n dolay

teekkr ederim.

b y k b i r d i k k a t l e o k u y u p editryel a d a n k e s k i n baz g r

K i t a p t a k i eitli k o n u l a r d a b e n i m l e sylei y a p p kiisel g

lerini b e n i m l e c m e r t e paylat, d e e r biilemez b i r tevikte

rlerini a k t a r m a y k a b u l e d e n H o w a r d G e o r g i , S h e l d o n G l a s -

bulundu.

D a v i d M o r r i s o n , K e n V i n e b e r g , R a p h a e l Kasper,

how, M i c h a e l G r e e n , J o h n S c h w a r z , J o h n W h e e l e r , E d w a r d

N i c h o l a s Boles, S t e v e n Carlip, A r t h u r G r e e n s p o o n , D a v i d

W i t t e n v e y i n e A n d r e w S t r o m i n g e r , C u m r u n Vafa, G a b r i e l e Ve

M e r m i n , M i c h a e l P o p o w i t s v e S h a n i Offen k i t a b n taslan

neziano ya da teekkrlerimi sunuyorum.

y a k n d a n inceleyip t e p k i l e r i n i v e tavsiyelerini ayrntl b i r bi

W . W . N o r t o n ' d a k i editrlerime, A n g e l a V o n d e r L i p p e ' y e

imde ortaya koyarak sunuma byk bir katkda bulundular.

derinlikli g r l e r i ve deerli tavsiyeleri iin, Traci N a g l e ' y e de

M e t n i t a m a m e n y a d a k s m e n o k u y u p tavsiyelerde b u l u n a r a k

a y r n t l a r a duyarll iin t e e k k r l e r i m i s u n m a k t a n m u t l u l u k

b e n i tevik e d e n l e r a r a s n d a P a u l Aspinwall, Persis Drell, M i c

d u y u y o r u m . H e r ikisi d e s u n u m u n aklna nemli k a t k l a r d a

h a e l Duff, K u r t Gottfried, J o s h u a G r e e n e , T e d d y J e f f e r s o n ,

b u l u n d u . E d e b i ajanlarm J o h n B r o c k m a n ile K a t i n k a M a t -

M a r c K a m i o n k o w s k i , Y a k o v Kanter, A n d r a s K o v a c s , D a v i d

s o n ' a da, y a z l m a y a b a l a m a s n d a n y a y n l a n m a a a m a s n a d e k

Lee, M e g a n M c E w e n , N a r i M i s t r y , H a s a n P a d a m s e e , R o n e n

kitabn getii sreleri u z m a n klavuzluklaryla y n l e n d i r d i k

Plesser, M a s s i m o P o r a t t i , F r e d S h e r r y , L a r s Straeter, S t e v e n

leri iin t e e k k r e d i y o r u m .

S t r o g a t z , A n d r e w S t r o m i n g e r , H e n r y Tye, C u m r u n Vafa v e

K u r a m s a l fizik a l a n n d a k i a r a t r m a l a r m 15 yl a k n bir s

G a b r i e l e V e n e z i a n o d a y e r alyor. R a p h a e l G u n n e r ' a b a k a bir

r e d i r c m e r t e destekledikleri iin Ulusal Bilim Vakf'na, Alfred

o k eyin y a n sra, y a z m n e r k e n bir a a m a s n d a getirdii, ki

P . Sloan Vakf'na v e A B D Enerji B a k a n l ' n a m t e e k k i r i m .

t a b n biiminin genel o l a r a k ekillenmesini s a l a y a n derinlikli

A r a t r m a l a r m n spersicim k u r a m n n u z a y v e z a m a n k a v r a y -

eletirilerinden, R o b e r t M a l l e y y e d e k i t a p h a k k n d a d n m e

mzdaki etkisini k o n u almas belki de artc deil, s o n r a k i

nin tesine geip k d a d k m e m k o n u s u n d a k i nazik, fakat s

b i r k a b l m d e b e n i m d e dahil o l m a a n s n a eritiim baz ke

rarl t e v i k i n d e n t r t e e k k r e d e r i m . S t e v e n W e i n b e r g v e

ifleri a n l a t t m . O k u r u n b u "ierden" d e e r l e n d i r m e l e r i o k u

Sidney

bulunup yardmlarn

m a k t a n keyif almasn u m u y o r olsam da, spersicim k u r a m n n

s u n d u l a r , C a r o l Archer, V i c k y C a r s t e n s , D a v i d Cassel, A n n e

gelitirilmesinde o y n a d m role d a i r abartl bir izlenim b r a k a

C o l e m a n d e e r l i tavsiyelerde

Coyle, M i c h a e l D u n c a n , J a n e F o r m a n , E r i k J e n d r e s e n , G a r y

bileceklerini d e fark etmi b u l u n u y o r u m , izninizle b u frsattan

K a s s , S h i v a K u m a r , R o b e r t M a w h i n n e y , P a m M o r e h o u s e , Pi-

y a r a r l a n a r a k , nihai bir e v r e n k u r a m o l u t u r m a a b a s n n ciddi

e r r e R a m o n d , A m a n d a Salles v e E e r o Simoncelli'yle d e y a r a r l

v e k a r a r l bir katlmcs olmu, d n y a n n d r t bir y a n n d a k i bi

b i r o k fikir alveriinde b u l u n m u o l d u u m u teslim e t m e k b e

ni a k n fizikiye de t e e k k r e d e r i m . Bu d e e r l e n d i r m e d e a

n i m iin b i r zevk. O l g u l a r n k o n t r o l edilmesi v e referanslarn

l m a l a r n d a n b a h s e d i l m e y e n h e r k e s t e n z r diliyorum; b u y a l

b u l u n m a s n d a k i y a r d m l a r n d a n , y a p t m ilk k a r a l a m a l a r i

nzca semi o l d u u m t e m a t i k b a k asn v e genel bir s u n u

zim haline g e t i r m e s i n d e n dolay C o s t a s E f t h i m i o u y a b o r l u

m u n b e r a b e r i n d e getirdii u z u n l u k kstlamalarn yanstyor.

y u m . Tom Rockwell, Efthimiou'nun izimlerinden yararlana

r a k -bir azizin s a b r v e ustalkl bir s a n a t g z y l e - m e t n i s s

S o n o l a r a k sarslmaz sevgisi ve destei iin Ellen A r c h e r ' a g

n l d e n t e e k k r e d i y o r u m . O olmasayd bu k i t a p yazlamazd.

l e y e n ekilleri y a r a t t . A n d r e w H a n s n v e J i m S e t h n a ' y a d a

IV

Bilginin Snr

I. B l m

Sicimle Balanm

u n a r t b a s e t m e k d e m e k fazla ar olur. A m a fizikiler,

y a r m yzyl a k n bir s r e d i r -tarihteki e n b y k bi
limsel baarlarn t a m o r t a s n d a y k e n bile- ufukta k a r a

bir b u l u t u n toplandn iten ie biliyorlard. S o r u n a m o d e r n

fiziin d a y a n d iki temel k a i d e d e n y o l a k a r a k y a k l a m a k t a
fayda var. Biri A l b e r t Einstein'n, evreni en g e n i leklerde
-yldzlar, galaksileri, galaksi k m e l e r i n i - a n l a m a y a y n e l i k k u
r a m s a l bir ereve s u n a n g e n e l grelilik k u r a m d r . D i e r i y s e
e v r e n i e n k k leklerde, molekller, a t o m l a r ile d a h a derin

lere inip e l e k t r o n l a r v e k u a r k l a r gibi atomalt p a r a c k l a r d z e

y i n d e k a v r a m a y a y n e l i k k u r a m s a l bir e r e v e s u n a n k u a n t u m
mekaniidir. Yllar s r e n a r a t r m a l a r s o n u c u , fizikiler h e r iki
k u r a m n d a n g r l e r i n i n h e m e n hepsini n e r e d e y s e akl a l m a z
bir d o r u l u k l a deneysel o l a r a k d o r u l a m b u l u n u y o r . F a k a t
3

k a n l m a z b i r b i i m d e b u k u r a m s a l aralar, r a h a t s z edici b a

K u a n t u m m e k a n i i ile g e n e l greliliin s a y g d e e r y a p l a r

k a b i r s o n u c a d a y o l at: H a l i h a z r d a formle edildikleri bii

ile k y a s l a n d n d a g e n b i r y a p o l a r a k k a r m z a k a n s p e r

miyle g e n e l grelilik ile k u a n t u m m e k a n i i ayn anda doru ola

sicim k u r a m , y a n k l a n a n b i r h a y r l a c e v a p v e r i y o r b u s o r u y a .

maz. G e e n y z y l iinde fizikte k a y d e d i l e n m u a z z a m ilerleme

T m d n y a d a fizikiler ile m a t e m a t i k i l e r i n s o n o n yl iinde

nin -gklerin genilemesini v e m a d d e n i n t e m e l y a p s n akla

y a p t y o u n aratrmalar, m a d d e y i e n t e m e l d z e y d e b e t i m l e

y a n ilerlemenin- t e m e l i n d e y a t a n b u iki k u r a m b i r b i r i n e u y m a z .

y e n b u y e n i y a k l a m n g e n e l grelilik ile k u a n t u m m e k a n i i

Bu feci kartl n c e d e n incelemediyseniz, n e d e n byle di

a r a s n d a k i gerilimi z d n o r t a y a k o y u y o r . A s l n a b a k a r s a

y e m e r a k e d i y o r olabilirsiniz. C e v a p p e k d e z o r deil. E n u d u

nz s p e r s i c i m k u r a m d a h a d a fazlasn gsteriyor. B u y e n i

r u m l a r hari, fizikiler y a k k v e hafif ( a t o m l a r v e bileenle

e r e v e d e , k u r a m n anlaml olabilmesi iin g e n e l grelilik ile

r i gibi) y a d a b y k v e ar (yldzlar v e galaksiler gibi) eyler

k u a n t u m m e k a n i i birbirini tamamlyor. S p e r s i c i m k u r a m n a

z e r i n d e alrlar, a y n a n d a h e r ikisinin d e z e r i n d e almaz

g r e , b y k o l a n a d a i r y a s a l a r l a k k o l a n a d a i r y a s a l a r n ev

lar. B u d a y a y a l n z c a k u a n t u m m e k a n i i n i y a d a y a l n z c a g e n e l

lilii y a l n z c a m u t l u deil, a y n z a m a n d a k a n l m a z b i r birlik

grelilii k u l l a n m a l a r gerektii, dierinin u y a r i k a z l a r n a y

teliktir.

le k a a m a k b i r b a k atp o m u z silkebildikleri a n l a m n a geliyor.

Bu iyi h a b e r i n bir ksm. S p e r s i c i m k u r a m -ksaca sicim k u

Elli yldr, b u y a k l a m cehalet k a d a r n e e d o l u olmad, fakat

r a m - b u birliktelii d e v bir a d m d a h a teye tayor. Einstein

ona epeyce yaklat.

otuz yl b o y u n c a birleik b i r fizik k u r a m , d o a n n b t n k u v

F a k a t evren, u l a r d a olabilir. Bir k a r a deliin m e r k e z i n d e k i

vetleri ile m a d d i bileenlerini t e k bir k u r a m s a l d o k u m a d a birle

derinliklerde, m u a z z a m bir ktle ok ok k k b o y u t l a r a iner.

tirecek bir k u r a m a r a y p d u r d u . B u l m a y b a a r a m a d . B u g n ,

B y k P a t l a m a srasnda evren, y a n n d a bir k u m tanesinin d e v

y e n i b i n y h n afanda, sicim k u r a m y a n d a l a r b u ele gemez,

gibi kald m i k r o s k o b i k b o y u t l a r d a b i r k t l e d e n d o m u t u .

b t n l k l d o k u m a n n ipliklerinin nihayet o r t a y a karldn

B u n l a r k k , fakat inanlmaz d e r e c e d e ktleli alanlardr, dola

iddia ediyor. Sicim k u r a m , e v r e n d e k i b t n m u c i z e v i olaylarn

ysyla h e m genel greliliin h e m k u a n t u m m e k a n i i n i n e za

-atomalt k u a r k l a r m lgn d a n s n d a n , b i r b i r l e r i n i n etrafnda

m a n l o l a r a k devreye girmesini gerektirirler. lerledike giderek

d n e n ift yldz sistemlerinin gsterili valsine, B y k Patla-

aklk k a z a n a c a k s e b e p l e r d e n tr, genel grelilik ile k u a n t u m

m a ' n m ilk ate t o p u n d a n g k l e r d e k i galaksilerin m u h t e e m gir

m e k a n i i denklemleri birletiklerinde, su k a y n a t m bir otomobil

d a b n a v a r n c a y a dek- hepsinin, t e k bir b y k fiziksel ilkenin,

gibi sarslr, takrdar, b u h a r l a r karr. Bu k a d a r sslemeden sy

t e k bir t e m e l d e n k l e m i n y a n s m a l a r o l d u u n u gsteriyor.

leyecek olursak, iyi k u r g u l a n m fizik sorular, bu iki k u r a m n

Sicim k u r a m n n b u zellikleri uzay, z a m a n v e m a d d e anlay

m u t s u z birlemesinden s a m a cevaplar kmasna n e d e n olur.

mz ciddi biimde deitirmemizi g e r e k t i r d i i n d e n , b u n l a r a

K a r a deliklerin derinliklerini ve evrenin balangcn bir gizem

almak, r a h a t a sindirebilir hale g e l m e k biraz z a m a n alacak.

p e r d e s i n i n a r d n d a t u t m a k istiyor olsanz da, k u a n t u m m e k a n i i

F a k a t , b a l a m n a yerletirildiinde aklk k a z a n a c a z e r e , si

ile genel grelilik a r a s n d a k i kartln d a h a derin b i r anlay

cim k u r a m , fizik a l a n n d a son y z y l d a y a p l m d e v r i m c i keif

beklediini h i s s e t m e k t e n kendinizi alamazsnz. E v r e n g e r e k t e n

lerin ciddi v e doal b i r r n o l a r a k beliriyor. A s l n a b a k a r s a

d e e n t e m e l d e n b l n m ; eyler b y k o l d u u n d a b a k a y a s a

nz genel grelilik ile k u a n t u m m e k a n i i a r a s n d a k i a t m a n n

lar, k k o l d u u n d a b a k a yasalar gerektiriyor olabilir mi?

da, g e e n y z y l d a k a r k a r y a k a l m a n , z m l e r i e v r e n i k a v -

raymzn h a y r e t verici bir biimde deimesiyle s o n u l a n a n

kuvvetini bir y e r d e n dierine aktaryordu. Dolaysyla uzay ve

t e m e l atmalar dizisindeki ilk deil n c a t m a o l d u u n u

z a m a n artk, z e r i n d e e v r e n d e k i olaylarn g e r e k l e t i i atl b i r

d a greceiz.

zemin o l a r a k d n l e m e y e c e k t i ; a k s i n e zel v e s o n r a d a genel

grelilik k u r a m l a r y l a birlikte olaylarn iindeki o y u n c u l a r h a

atma

line gelmilerdi.

1800'lerin s o n u gibi u z a k bir t a r i h t e grebildiimiz ilk at

S a h n e b i r k e z d a h a b a t a n alnd: Genel greliliin kefi bir

ma, n h a r e k e t i n d e g r l e n artc zelliklerle ilgiliydi. K

atmay z e r k e n bir d i e r i n e y o l at. 1900'den b e r i 30 yldr,

s a c a yle aklayabiliriz: Isaac N e w t o n ' u n h a r e k e t y a s a l a r n a

fizikiler, 19. yzyln fizik k a v r a y l a r n n m i k r o s k o b i k d n y a

g r e , y e t e r i n c e hzl k o a r s a n z h a r e k e t halindeki bir k d e m e

y a u y g u l a n m a s halinde b a g s t e r e n b i r t a k m belirgin s o r u n l a

tine yetiebilirsiniz; J a m e s C l e r k M a x w e l l ' i n e l e k t r o m a n y e t i z

r a c e v a b e n k u a n t u m m e k a n i i n i (IV. B l m ' d e tartacaz) ge

m a y a s a l a r n a greyse yetiemezsiniz. II. B l m ' d e tartaca

litirmekteydi. Y u k a r d a da belirttiimiz gibi, n c ve en d e

mz z e r e Einstein bu atmay zel grelilik k u r a m y l a zd,

rin atma, k u a n t u m m e k a n i i y l e genel grelilik a r a s n d a k i

b u n u y a p a r k e n d e u z a y v e z a m a n anlaymz t m y l e alt s t

u y u m s u z l u k t a n d o d u . V. B l m ' d e de g r e c e i m i z z e r e , ge

etti. z e l grelilie gre, u z a y ve z a m a n a r t k deimeyen, h e r

nel greliliin o r t a y a k o y d u u u z a y n y u m u a k kvrml geo

kesin ayn ekilde deneyimledii evrensel k a v r a m l a r o l a r a k d

m e t r i k biimi, k u a n t u m m e k a n i i n i n anlatt, e v r e n i n lgn,

n l e m e z . Einstein'n y e n i d e n iledii biimiyle u z a y ve za

bulank, m i k r o s k o b i k d a v r a n biimiyle srekli bir u y u m s u z

m a n , biimleri ve g r n m l e r i insann h a r e k e t haline bal olan

l u k iindedir. Sicim k u r a m n n b i r z m n e r d i i 1980'lerin

ekillenebilir y a p l a r o l a r a k k a r m z a kar.

o r t a l a r n a dek, bu a t m a hakl olarak m o d e r n fiziin a n a soru

z e l greliliin gelitirilmesi, ok g e m e d e n ikinci atma

nu o l a r a k nitelenmitir. D a h a s , zel ve genel greliliin z e r i n e

y a zemin hazrlamtr. E i n s t e i n ' m a l m a s n d a n k a n s o n u

k u r u l a n sicim k u r a m da, u z a y v e z a m a n kavraylarmzn cid

l a r d a n biri u y d u : H i b i r n e s n e -aslna b a k a r s a n z o l u m l u y a

d i b i i m d e y e n i l e n m e s i n i gerektirmitir. r n e i n b i r o u m u z

d a o l u m s u z h i b i r etkiyle- k h z n d a n d a h a hzl y o l a l a m a z .

e v r e n i m i z i n uzamsal b o y u t u o l d u u n u k a b u l ederiz. F a k a t

F a k a t I I I . B l m ' d e d e t a r t a c a m z gibi, N e v v t o n ' u n d e n e y

sicim k u r a m n a g r e d u r u m byle deildir; sicim k u r a m e v r e

sel o l a r a k baarl o l m u ve sezgisel o l a r a k h o a g i d e n evrensel

nimizin gzle g r l e n l e r d e n d a h a fazla b o y u t a - k o z m o s u n kat

k t l e e k i m i k u r a m , etkilerin u z a y d a g e n i m e s a f e l e r d e annda

lanm d o k u s u iinde skca kvrlm b o y u t l a r a - s a h i p o l d u u

a k t a r l m a s n g e r e k t i r i y o r d u . 1915'te o r t a y a k o y d u u genel g

nu ne srer. U z a y ve z a m a n n doasyla ilgili bu d i k k a t ekici

relilik k u r a m y l a y e n i bir k t l e e k i m i k a v r a y s u n a r a k d e v r e

g r l e r o k a d a r m e r k e z i bir n e m tar ki, b u n d a n s o n r a sy

y e g i r i p atmay z e n y i n e Einstein oldu. z e l greliliin d a

leyeceimiz h e r eyde b u n l a r klavuz t e m a o l a r a k kullanacaz.

h a n c e k i u z a y v e z a m a n kavraylarn alt s t e t m e s i n d e o l d u

Sicim k u r a m , g e r e k t e n de, E i n s t e i n ' d a n b u y a n a u z a y v e za

u gibi, b u k e z d e g e n e l grelilik, n c e k i u z a y v e z a m a n k a v r a

m a n n hikyesidir.

y n alt st etti. U z a y v e z a m a n , h a r e k e t l i l i k d u r u m u n d a n et

Sicim k u r a m n n a s l n d a n e o l d u u n u t a k d i r e d e b i l m e k iin,

k i l e n m e k l e kalmyor, m a d d e y a d a enerjinin v a r l n a bal ola

b i r a d m geri atp g e e n y z y l d a e v r e n i n m i k r o s k o b i k y a p s n a

r a k y a m u l a b i l i y o r v e erilebiliyordu. U z a y v e z a m a n n d o k u

d a i r n e r e n m i o l d u u m u z u k s a c a b e t i m l e m e m i z gerekiyor.

sundaki bu tr arplmalar greceimiz zere ktleekimi

6

En Kk Haliyle Evren: Madde Hakknda

Bildiklerimiz

k u a r k l a r d e n d i . Bir p r o t o n iki y u k a r k u a r k l a , b i r aa k u a r k t a n oluur; b i r n t r o n s a iki aa k u a r k l a b i r y u k a r k u a r k t a n .

E s k i Yunanllar, e v r e n d e k i h e r eyin a t o m dedikleri, k k ,

Maddelerin dnyasnda ve yukarda gklerde grdnz

" b l n e m e z " b i l e e n l e r d e n yapldn v a r s a y m l a r d . Alfabe

h e r ey, e l e k t r o n , y u k a r k u a r k v e aa k u a r k k o m b i n a s y o n l a

kullanlan b i r dilde, m u a z z a m sayda s z c n , az sayda harfle

r n d a n oluur. B u p a r a c n d a h a k k b i r e y l e r d e n y a

o l u t u r u l m u zengin k o m b i n a s y o n l a r d a n m e y d a n a gelmi olma

pldn g s t e r e n d e n e y s e l b i r k a n t y o k t u r . F a k a t b i r o k k a

s gibi, engin b i r varlk g s t e r e n m a d d i nesnelerin de az sayda

nt, e v r e n i n p a r a c k t r b a k a bileenleri o l d u u n u g s t e r

k i ayr, temel y a p t a l a r n d a n o l u m u k o m b i n a s y o n l a r olabile

mektedir.

cei t a h m i n i n d e b u l u n m u l a r d . leriyi g r e n bir t a h m i n olmu

C o w a n ntrino denilen d r d n c bir t r temel p a r a c n v a r

b u . E n temel birimlerin kimlii, s a y l a m a y a c a k k a d a r ok dei

lna d a i r k e s i n d e n e y s e l k a n t l a r b u l d u l a r ; 1930'larn b a n d a

iklikten gemi olsa da, 2 0 0 0 yl s o n r a h l b u n u n d o r u oldu

W o l f g a n g P a u l i t a r a f n d a n varl t a h m i n edilen b i r p a r a c k t

u n a i n a n y o r u z . 19. y z y l d a bilim insanlar oksijen ve k a r b o n

b u . N t r i n o l a r b u l m a k o k g oldu, n k b u n l a r b a k a

gibi t a n d k m a d d e l e r i n b i r o u n u n tannabilir, e n k k bir bi

m a d d e l e r l e n a d i r e n etkileime g e e n h a y a l e t s i p a r a c k l a r d r :

leeni o l d u u n u gsterdi; Y u n a n l l a r n geleneine u y a r a k b u bi

O r t a l a m a d z e y d e enerjiye s a h i p b i r n t r i n o , t r i l y o n l a r c a kilo

1950'lerin o r t a l a r n d a F r e d e r i c k R e i n e s v e C l y d e

leene a t o m dediler. sim t u t t u , a m a t a r i h b u n u n yanl bir isim

m e t r e k u r u n u n iinden, o n u n h a r e k e t i n i b i r n e b z e olsun etki-

l e n d i r m e o l d u u n u gsterdi, zira a t o m l a r tabii ki "blnebiliyor-

lemeksizin k o l a y c a g e i p gidebilir. Bu sizi e p e y c e r a h a t l a t m a l ,

du." 1930larn banda J. J. Thomson, Ernest Rutherford, Ni-

n k siz b u satrlar o k u r k e n , G n e ' i n u z a y a sald milyar

els B o h r v e J a m e s C h a d w i c k ' i n kolektif almalaryla birlikte,

larca ntrino, kozmostaki yalnz seyahatlerini srdrrken,

h e p i m i z i n a i n a o l d u u G n e sistemine b e n z e r bir a t o m m o d e

v c u d u n u z d a n v e y e r k r e n i n i i n d e n g e i p gidiyor. 1930'larn

li gelitirildi. A t o m l a r m a d d e n i n en temel bileeni o l m a k yle

s o n u n d a , k o z m i k nlar (d u z a y d a n D n y a y a y a a n p a r a

d u r s u n , y r n g e d e d n e n e l e k t r o n l a r l a evrelenmi p r o t o n l a r

ck y a m u r l a r ) z e r i n e a l m a k t a olan fizikiler mon deni

v e n t r o n l a r ieren b i r e k i r d e k t a y o r d u .

len b a k a b i r p a r a c k kefetti. K o z m i k d z e n d e m o n u n var

Bir sre, b i r o k fiziki protonlar, n t r o n l a r ve elektronlarn

ln g e r e k t i r e n hibir ey, z l m e m i b i r b i l m e c e , h a z r edil

1968'de,

mi bir y e r o l m a d n d a n , N o b e l d l l p a r a c k fizikisi Isi-

S t a n f o r d D o r u s a l Hzlandrc M e r k e z i ' n d e k i aratrmaclar,

d o r I s a a c R a b i m o n u n kefini hi d e evkli o l m a y a n " B u n u d a

teknolojinin a r t a n k a p a s i t e s i n d e n y a r a r l a n a r a k m a d d e n i n mik

k i m sipari e t t i ? " szleriyle karlamt. A m a n e y a p a r s n z

r o s k o b i k derinliklerini aratrrken, p r o t o n l a r v e n t r o n l a r n d a

v a r d ite. A r k a s d a g e l e c e k t i .

Yunanllarn "atomlar" olduunu dnd.

Fakat

t e m e l bileenler olmadn grdler. A k s i n e h e r birinin kuark

D a h a d a g l b i r teknoloji k u l l a n a n fizikiler, m a d d e p a r a

denilen - d a h a n c e d e n b u p a r a c k l a r n varln v a r s a y a n k u

cklarn g i d e r e k a r t a n bir enerjiyle a r p t r m a y , B y k Patla-

r a m s a l fiziki M u r r a y G e l l - M a n ' i n J a m e s J o y c e ' u n Finnegan's

m a ' d a n b u y a n a hi g r l m e m i koullar bir a n l n a y a r a t m a

Wake adl r o m a n n d a k i p a s a j d a n ald m i z a h i bir isimdi b u - da

y s r d r d . E n k a z n iinde, g i d e r e k u z a y a n p a r a c k listesine

h a k k p a r a d a n d a h a o l u t u u n u gsterdiler. D e n e y i ger

ekleyecek y e n i temel p a r a c k l a r aryorlard. te u n l a r b u l d u

ekletirenler k u a r k l a r m d a iki eit o l d u u n u dorulad; b u n l a

lar: D r t k u a r k d a h a -ekici, tuhaf, alt v e s t k u a r k l a r - e l e k t r o

ra p e k o k a d a r yaratcla k a l m a d a n yukar k u a r k l a r ve aa

n u n tau d e n i l e n d a h a a r b i r k u z e n i , a y r c a n t r i n o y a b e n z e r

zellikler g s t e r e n b a k a iki p a r a c k d a h a ( b u g n elektron-

n a g r e artar. N e t i c e itibaryla, fizikiler b u g n m a d d e n i n y a p

ntrino denilen z g n n t r i n o y l a k a r t r l m a m a l a r iin b u n l a

sn, m e t r e n i n m i l y a r d a b i r i n i n m i l y a r d a biri l e i n d e aratr

ra mon-ntrino ve tau-ntrino d e n m i t i r ) . Bu p a r a c k l a r b

mlar v e b u g n e k a d a r k a r l a d a n h e r eyin -ister d o a l ola

y k enerji p a t l a m a l a r y l a o l u t u r u l m u l a r d r v e a n c a k geici bir

r a k m e v c u t olsun, ister d e v a s a a t o m arptrclarda y a p a y ola

m r l e r i v a r d r : G e n e l d e karlatmz hibir eyin bileeni

r a k retilmi olsun- b u ailede y e r alan p a r a c k l a r n v e on

deillerdir. F a k a t h i k y e b u r a d a bitmiyor. B u p a r a c k l a r n h e r

larn k a r m a d d e p a r t n e r l e r i n i n b i r k o m b i n a s y o n u n d a n olutu

birinin bir kar parack p a r t n e r i v a r d r ; b e n z e r ktleye sahip,

u n u gstermitir.

fakat elektrik y k ( a y r c a a a d a tartacamz b a k a k u v

Tablo 1.1'e yle bir gz gezdirdiinizde, R a b i ' n i n m o n u n

vetler b a k m n d a n y k l e r i ) gibi b a k a b a z b a k m l a r d a n kart

kefi k a r s n d a k i aknln d a h a iyi a n l a y a c a k s n z k u k u s u z .

olan bir p a r a c k . r n e i n bir e l e k t r o n u n kar p a r a c n a p o -

Ailelerin d z e n l e n m e s i , en a z n d a n dzenlilik b e n z e r i bir eyin

zitron denir; e l e k t r o n l a ayn k t l e y e sahiptir, a m a e l e k t r o n u n

v a r o l d u u n u gsteriyor, fakat b i r o k " n e d e n " s o r u s u d a g n d e

elektrik y k l'ken o n u n elektrik y k +l'dir. T e m a s a getik

m e geliyor. N e d e n b u k a d a r o k temel p a r a c k var, zellikle d e

l e r i n d e m a d d e v e k a r m a d d e birbirlerini o r t a d a n k a l d r p saf

etrafmzdaki eylerin b y k bir o u n l u u s a d e c e elektronlar,

enerji o r t a y a karabilirler; etrafmzdaki d n y a d a doal o l a r a k

y u k a r - k u a r k l a r ve a a - k u a r k l a r g e r e k t i r i y o r m u gibi g r

m e v c u t son d e r e c e k k m i k t a r d a k a r m a d d e b u l u n m a s n n

n r k e n ? N e d e n aile v a r ? N e d e n aile says b i r y a d a d r t y a

sebebi budur.

d a b a k a bir ey deil? N e d e n p a r a c k l a r n ktlesel dalm

Fizikiler bu p a r a c k l a r a r a s n d a , Tablo 1.1 'de gsterilen bir

g r n t e rasgele; r n e i n t a u n u n arl n e d e n e l e k t r o n u n

r n t g r m l e r d i . M a d d e p a r a c k l a r genellikle aile denilen

arlnn y a k l a k 3 5 2 0 k a t ? N e d e n s t k u a r k n arl, y u -

g r u b a a y r l m a k t a d r . H e r aile iki k u a r k , bir elektron, elek

k a r - k u a r k n arlnn y a k l a k 4 0 . 2 0 0 kat? B u n l a r tuhaf, g

t r o n u n k u z e n l e r i n d e n birini v e n t r i n o t r l e r i n d e n birini ierir.

r n t e rasgele r a k a m l a r d r . a n s eseri m i m e v c u t t u r l a r y o k s a

B u ailede, b e n z e r t i p t e p a r a c k l a r b e n z e r zellikler gste

ilahi b i r t e r c i h y z n d e n mi, y o k s a evrenimizin b u t e m e l zel

rirler, ktleleri dnda; ktlelerinin b y k l aile sralamas-

liklerinin anlalabilir bir bilimsel aklamas v a r m d r ?

l.Aile

2. Aile

3. Aile

Parack

Ktle

Parack

Ktle

Parack Ktle

Elektron

0,00054

Mon

0,11

Tau

Elektronntrino

< 10-

Monntrino

< 0,0003

Tauntrino

< 0,033

1,6

st
kuark

189

Yukar
kuark

0,0047

Aa kuark 0,0074

ekici
kuark

Tuhaf kuark 0,16

1,9

Kuvvetler ya da Foton Nerede?

D o a d a k i kuvvetleri d n d m z d e iler d a h a d a kar
yor. Etrafmzdaki d n y a etki y a r a t m a aralaryla d o l u d u r : Top
lara sopalarla vurulabilir, b u n g e e merakllar y k s e k platform
l a r d a n kendilerini y e r e d o r u brakr, mknatslar s p e r hzl
trenleri m e t a l raylarn z e r i n d e tutar, G e i g e r sayalar r a d y o a k

Alt kuark 5,2

tif m a d d e y e t e p k i verir, n k l e e r b o m b a l a r patlayabilir. iddetli

bir biimde iterek, e k e r e k y a d a sarsarak; o n l a r a b a k a n e s n e
ler frlatarak y a d a ateleyerek; ekitirerek, b k e r e k y a d a p a r
alayarak; d o n d u r a r a k , starak y a d a y a k a r a k nesneleri etkile

Tablo 1.1 temel parack ailesi ve bu paracklarn ktleleri (protonun ktlesinin

katlar olarak). Ntrino ktlelerinin deerleri, bugne dek deneysel olarak belirleneme
mitir.

yebiliriz. G e e n y z y l iinde fizikiler, eitli n e s n e l e r ve m a d -

10

11

deler a r a s n d a k i b t n b u etkileimlerin, ayrca h e r g n karla

alanlarnn en k k bileenleri de zayf ayar bozonlar ile gl-

tmz milyonlarca etkileimin, d r t temel k u v v e t i n k o m b i n a s

onlardr. ( G l o n l a r a t o m e k i r d e k l e r i n i bir a r a d a t u t a n k u v v e t

y o n u n a indirgenebilecei y o l u n d a g i d e r e k a r t a n sayda kant

li b i r t u t k a l n m i k r o s k o b i k bileenleri olarak dnebilirsiniz.)

t o p l a d . Bu k u v v e t l e r d e n biri ktleekimi kuvvetidir. D i e r

1984'e gelindiinde deneyciler, b u t r k u v v e t p a r a c n n

elektromanyetik kuvvet, zayf kuvvet ve gl kuvvettir.

varln ve ayrntl zelliklerini, Tablo 1.2'de g r l d gibi

K t l e e k i m i e n t a n d k kuvvettir, bizi G n e ' i n etrafnda y

kesinletirmilerdi. Fizikiler k t l e e k i m i k u v v e t i n i n de birleik

r n g e d e tutar, a y r c a ayamzn y e r e salam b a s m a s n salar.

bir p a r a c -graviton- o l d u u n a inanyor, fakat b u p a r a c n

Bir n e s n e n i n ktlesi, n e k a d a r ekim k u v v e t i uygulayabilecei

varl d e n e y s e l o l a r a k h e n z d o r u l a n m deildir.

ve hissedebileceiyle llr.

Elektromanyetik kuvvet, drt

K u v v e t l e r i n ikinci o r t a k zellii u d u r : K t l e n i n , ktleeki-

k u v v e t a r a s n d a e n t a n d k ikinci kuvvettir. M o d e r n h a y a t n

m i n b i r p a r a c nasl etkileyeceini belirlemesinde, elektrik

s u n d u u b t n r a h a t l k l a r n -ampuller, bilgisayarlar, televiz

y k n n d e e l e k t r o m a n y e t i k k u v v e t i n bir p a r a c nasl etkile

yonlar, telefonlar- itici g c d r ; klar saan frtnalar ve bir in

y e c e i n i belirlemesinde o l d u u gibi, paracklar, gl ve zayf

s a n elinin y u m u a k d o k u n u u n d a k i t u h a f k u d r e t i n t e m e l i n d e

k u v v e t l e r t a r a f n d a n nasl etkileneceklerini belirleyen belli mik

y a t a r . M i k r o s k o b i k olarak, bir paracn elektrik y k , ktle

t a r l a r d a "gl y k " v e "zayf y k " e sahiptir. ( B u zellikler, b u

nin k t l e e k i m i a s n d a n oynad r o l n bir b e n z e r i n i e l e k t r o

b l m n s o n u n d a k i d i p n o t l a r d a ayrntl o l a r a k verilmitir.)

m a n y e t i k k u v v e t a s n d a n o y n a r : Bir p a r a c n e l e k t r o m a n y e

F a k a t t p k p a r a c k ktleleri b a k m n d a n sz k o n u s u o l d u u

tik o l a r a k n e k a d a r k u v v e t aa karabileceini v e n e k a d a r

gibi, d e n e y s e l fizikilerin bu zellikleri titizlikle l m olmas

karlk verebileceini belirler.

gerei dnda, evrenimizin n e d e n bu zel p a r a c k l a r d a n , bu

G l ve zayf k u v v e t l e r o k a d a r t a n d k deildir, n k g
leri a t o m a l t mesafe lekleri d n d a h e r y e r d e hzla azalr; b u n

zel k t l e l e r d e n v e k u v v e t y k l e r i n d e n o l u t u u n a , k i m s e bir
a k l a m a getirebilmi deildir.

lar n k l e e r kuvvetlerdir. B u iki k u v v e t i n b u k a d a r y a k n d

O r t a k zellikleri bir tarafa, s a d e c e temel k u v v e t l e r i n incelen

n e m d e kefedilmi olmasnn sebebi d e b u d u r . G l k u v v e t ,

mesi bile y a l n z c a s o r u l a r n arln artryor. r n e i n n e d e n

k u a r k l a r n p r o t o n l a r n v e n t r o n l a r n iinde "yapk" d u r m a s

d r t t e m e l k u v v e t v a r ? N e d e n be y a d a y a d a belki d e y a l

n, p r o t o n l a r v e n t r o n l a r n a t o m e k i r d e k l e r i iinde bir a r a d a

nzca b i r k u v v e t y o k ? N e d e n k u v v e t l e r i n byle farkl zellikle

skk d u r m a s n salar. Z a y f kuvvet, u r a n y u m ve k o b a l t gibi

r i v a r ? N e d e n gl k u v v e t l e zayf k u v v e t i n etkisi m i k r o s k o b i k

maddelerin radyoaktif bozunmasndan sorumlu kuvvet olarak

t a n n r d a h a ok.
G e e n y z y l iinde fizikiler b t n b u k u v v e t l e r d e o r t a k

Kuvvet

Kuvvet parac

Ktle

Gl

Glon

olan iki zellik buldular. lki, V. B l m ' d e tartacamz gibi,

Elektromanyetik

Foton

mikroskobik dzeyde b t n kuvvetlerin kuvvetin en kk de

Zayf

Zayf ayar bozonlar

86,97

m e t i y a d a p a k e t i o l a r a k d n e b i l e c e i n i z birleik bir p a r a c

Ktleekim

Graviton

a s a h i p olmasdr. Bir lazer n atelerseniz - " e l e k t r o m a n y e t i k

b i r n t a b a n c a s " - bir foton akm, e l e k t r o m a n y e t i k k u v v e t i n
e n k k d e m e t l e r i n i atelersiniz. Keza, zayf v e g l k u v v e t
12

Tablo 1.2 Doadaki drt kuvvet, bunlarla ilikili kuvvet paracklar ve bu parac klarn proton ktlesinin katlar olarak ktleleri. (Zayf kuvvet paracklar ok eitlidir,
iki olas ktle sralanmtr. Kuramsal incelemeler gravitonun da ktlesiz olmas gerek
tiini gstermektedir.)
13

leklerle snrlyken, k t l e e k i m i ile e l e k t r o m a n y e t i k k u v v e t i n

k r l e r o l s u n ki, b u itkiyi y e n e r v e p r o t o n l a r skca bir a r a d a

snrsz bir etki alan v a r ? N e d e n b u k u v v e t l e r i n ikin g c n d e

tutar. F a k a t b u k u v v e t l e r i n greli g l e r i n d e k i k c k b i r d e

byle m u a z z a m b i r y a y l m a v a r ?

iiklik bile a r a l a r n d a k i d e n g e y i k o l a y c a b o z a c a k v e a t o m e

Bu son s o r u y u d e e r l e n d i r e b i l m e k iin sol elinizde bir elek

k i r d e k l e r i n i n o u n u n z l m e s i n e y o l a a c a k t r . D a h a s elek

t r o n , s a elinizde bir b a k a elektron t u t t u u n u z u , b e n z e r elek

t r o n u n ktlesi, o l d u u n d a n b i r k a k a t d a h a b y k olsayd,

trik y k n e sahip b u p a r a c k l a r bir a r a y a getirdiinizi d

e l e k t r o n l a r v e p r o t o n l a r n t r o n l a r o l u t u r m a eiliminde olur

n n . Karlkl ktleekimleri y a k l a m a l a r n desteklerken, elek

lar, h i d r o j e n ( e v r e n d e k i e n b a s i t e l e m e n t t i r v e t e k b i r p r o t o n a

t r o m a n y e t i k iticilikleri de onlar a y r m a y a alacaktr. Hangisi

s a h i p t e k e k i r d e i v a r d r ) e k i r d e k l e r i n i y u t a r l a r , b y l e c e da

d a h a g l d r ? B u r a d a y a r a y e r y o k t u r : E l e k t r o m a n y e t i k iti

h a k a r m a k e l e m e n t l e r i n o r t a y a kmasn engellerlerdi. Yl

10

k e r e d a h a k u v v e t l i d i r ! S a k o l u n u z ktleekimi kuvvetinin

dzlar, k a r a r l e k i r d e k l e r a r a s n d a k i fzyona d a y a n r v e olu

4 2

g c n temsil ediyorsa, sol k o l u n u z u n e l e k t r o m a n y e t i k k u v v e

u m l a r d a t e m e l fizik koullar a s n d a n deiik d u r u m l a r

tin g c n temsil e d e b i l m e k iin bilinen evrenin kysnn tele

oluturmaz.

rine ulamas gerekir. Etrafmzdaki d n y a d a , e l e k t r o m a n y e t i k

m u n d a d a rol oynar. Bir yldzn m e r k e z i n d e b u l u n a n e k i r d e k

k u v v e t i n ktleekimi t m y l e a m a m a s n n tek sebebi, ou e

teki m a d d e n i n ezici y o u n l u u , yldzn n k l e e r ocan besler

y i n eit m i k t a r d a pozitif v e negatif elektrikle y k l olmas, b u

v e s o n u t a o l u a n yldz na y o l aar. K t l e e k i m i k u v v e t i

y k l e r i n kuvvetlerinin birbirini iptal etmesidir. t e y a n d a n k t

nin g c a r t s a y d , yldz kmelenmesi d a h a sk bir b i i m d e

leekimi h e r z a m a n e k e n bir k u v v e t o l d u u n d a n , b e n z e r bir ip

b i r b i r i n e balanr, b u d a n k l e e r t e p k i m e l e r i n o r a n n d a ciddi

tal sz k o n u s u deildir; d a h a fazla ey d a h a b y k bir ktlee-

bir a r t a n e d e n o l u r d u . F a k a t t p k p a r l a k b i r alevin y a k t n ,

k i m k u v v e t i a n l a m n a gelir. F a k a t esasen, ktleekimi son d e r e

ar a r y a n a n bir m u m a n a z a r a n d a h a hzl t k e t m e s i n d e ol

Ktleekimi k u v v e t i n i n g c y l d z l a r n oluu

ce zayf bir kuvvettir. ( G r a v i t o n ' u n varln deneysel o l a r a k

d u u gibi, n k l e e r t e p k i m e o r a n n d a k i bir art d a G n e gibi

d o r u l a m a n n g l b u olguyla aklanr. E n zayf kuvvetin

yldzlarn d a h a hzl y a n p t k e n m e s i n e y o l a a r d ki, b u n u n

en k k demetini a r a m a k hayli z o r bir itir.) D e n e y l e r gl

da bildiimiz biimiyle h a y a t n o l u u m u z e r i n d e ykc bir et

k u v v e t i n e l e k t r o m a n y e t i k k u v v e t t e n y z kat, zayf k u v v e t t e n d e

kisi o l u r d u . t e y a n d a n k t l e e k i m i k u v v e t i n i n g c azalsay-

y z bin k a t d a h a gl o l d u u n u gstermitir. Peki, evrenimizin

d, m a d d e bir a r a d a k m e l e n m e z d i , b u d a yldzlarn v e galak

b u zelliklere sahip olmasnn mant n e r e d e d i r ?

silerin o l u u m u n u engellerdi.

B a z a y r n t l a r n n e d e n yle deil d e byle o l d u u z e r i n e

D e v a m edebiliriz, fakat fikir g a y e t aktr: E v r e n o l d u u gi

a y l a k a y l a k felsefe y a p m a k t a n ileri g e l e n bir soru deildir b u ;

bidir n k m a d d e v e k u v v e t p a r a c k l a r s a h i p olduklar zel

m a d d e n i n v e k u v v e t p a r a c k l a r n n zellikleri bir p a r a bile

liklere sahiptir. Peki, neden bu zelliklere s a h i p o l d u k l a r n n bi

deitirilseydi, e v r e n o k farkl bir y e r o l u r d u . r n e i n p e r i y o

limsel bir aklamas v a r m d r ?

dik tablodaki y z k a d a r elementi oluturan kararl ekirdekle

r i n varl, g l k u v v e t l e e l e k t r o m a n y e t i k k u v v e t i n g l e r i

Sicim Kuram: Ana Fikir

a r a s n d a k i h a s s a s o r a n a d a y a n r . A t o m e k i r d e k l e r i n i n iinde

lk k e z sicim k u r a m , o r t a y a k a n b u sorular c e v a p l a m a y a

k i p r o t o n l a r n h e p s i d e b i r b i r i n i e l e k t r o m a n y e t i k o l a r a k iter;

y n e l i k g l bir k a v r a m s a l d e e r l e r dizisi s u n m u t u r . A m a n

p r o t o n l a r n bileeni o l a n k u a r k l a r etkileyen g l k u v v e t , -

ce a n a fikri k a p a l m .

14

15

Tablo 1.1'deki p a r a c k l a r m a d d e n i n "harfleri"dir. D i l d e k i

u y u m s u z l u u z d n greceiz. Sicim k u r a m bylece a

karlklar gibi o n l a r n d a b a k a bir iyaps y o k t u r . O y s a sicim

d a k u r a m s a l fiziin G o r d i y o n d m n z m t r . B u m u a z

k u r a m aksini i d d i a ediyor. Sicim k u r a m n a gre, b u p a r a c k

z a m b i r baardr, fakat sicim k u r a m n n byle b y k bir h e y e

lar d a h a b y k bir kesinlikle -bugnk teknolojik kapasite

can yaratmasnn gerisindeki sebeplerden biridir yalnzca.

mizin tesine geen bir lekte- inceleyebilecek olsaydk, n o k

t a gibi olmadklarn, a k s i n e t e k b o y u t l u k k b i r ilmekten

Her eyin Birleik Bir Kuram Olarak Sicim Kuram

o l u t u u n u g r r d k . P a r a c k l a r n h e r birinde, sonsuz d e r e c e

E i n s t e i n ' m z a m a n n d a , g l v e zayf k u v v e t l e r h e n z kefe

de ince lastik bir b a n t a b e n z e y e n ve titreen, salman, d a n s e d e n

dilmemiti, fakat Einstein iki farkl k u v v e t i n varln -ktlee

bir tel vardr; G e l l - M a n n ' n e d e b i z e v k i n d e n y o k s u n fizikiler

k i m i ile e l e k t r o m a n y e t i z m a - o l d u k a s o r u n l u b u l m u t u . D o a

buna sicim demilerdir. ekil 1.1'de sicim k u r a m n n bu temel

nn byle abartl bir t a s a r m a d a y a n d n k a b u l etmemiti. B u

fikrini, s r a d a n b i r m a d d e d e n , e l m a d a n b a l a y a r a k , d a h a k k

y z d e n de, b u iki k u v v e t i n a s l n d a t e k bir b y k t e m e l ilkenin

b o y u t l a r d a k i bileenlerini o r t a y a k o y a b i l m e k iin e l m a n n y a p

t e z a h r o l d u u n u gstereceini u m d u u birleik bir alan k u

sn h e r seferinde b y t e r e k r e s m e t t i k . Sicim k u r a m , a t o m l a r

r a m a r a y n a girmiti, bu aray 30 yl s r e c e k t i . Bu D o n Ki-

d a n protonlara, ntronlara, elektronlara ve kuarklara uzanan,

o t ' u n k i n e b e n z e y e n aray Einstein', y e n i y e n i d o m a k t a olan

bilinen sralamaya, m i k r o s k o b i k d z e y d e y e r alan titreen bir il

k u a n t u m mekaniinin erevesine dalma k o n u s u n d a gayet an

m e k eklemitir.

lalr b i r h e y e c a n d u y a n a n a a k m fizikten ayrd. 1940'larn b a

Bu, u a n d a sizin iin o k ak o l m a s a da, V I . B l m ' d e m a d

n d a b i r d o s t u n a , "Aslna b a k a r s a n , o r a p g i y m e m e k l e t a n n a n ,

d e bileenlerinin n o k t a s a l p a r a c k l a r y e r i n e sicimler o l a r a k g

zel b a z d u r u m l a r d a ilgin bir v a k a olarak sergilenen y a l n z bir

rlmesinin

ihtiyar o l u p k t m , " diyecekti.

kuantum

mekaniiyle

g e n e l grelilik a r a s n d a k i

E i n s t e i n z a m a n n n ilerisindeydi. Y a r m y z y l a k n bir s
re sonra, birleik bir k u r a m hayali m o d e r n fiziin K u t s a l K s e
si o l u p k a c a k t . B u g n fizik ve m a t e m a t i k evrelerinin hatr
saylr b i r kesimi sicim k u r a m n n bir c e v a p s u n a b i l e c e i n e gi
d e r e k d a h a o k i k n a olmaktadr. Sicim k u r a m , t e k b i r ilkeden
-en ileri m i k r o s k o b i k d z e y d e h e r eyin titreen tellerin bileim
l e r i n d e n o l u t u u ilkesi- b t n kuvvetleri v e b t n m a d d e y i
ierebilen aklayc t e k b i r e r e v e oluturur.
Sicim k u r a m , p a r a c k l a r d a g z l e n e n zelliklerin, Tablo 1.1
ile 1.2'de z e t l e n e n verilerin, b i r sicimin o k eitli titreme bi
imlerinin b i r y a n s m a s o l d u u n u iddia eder. N a s l bir k e m a n
y a d a b i r p i y a n o d a k i tellerin t i t r e m e y i t e r c i h ettii y a n k fre
k a n s l a r -kulaklarmzn eitli m z i k n o t a l a r v e o n l a r n a r m o
nileri o l a r a k d u y d u u r n t l e r - v a r s a a y n ey, sicim k u r a m m ekil 1.1 Madde atomlardan oluur, atomlar da kuarklar ve elektronlardan. Sicim ku
ramna gre, btn bu paracklar aslnda titreen kk sicim ilmekleridir.

d a k i ilmekler iin de geerlidir. F a k a t sicim k u r a m n d a , bir sici-

16

17

m i n t e r c i h ettii titreim r n t l e r i n i n , m z i k notalar o r t a y a

ait amasz bir dansn y a n s m a l a r n d a n ibaret o l d u u iddiasn

k a r m a k y e r i n e , ktlesi v e k u v v e t y k sicimin salnm r n t -

a h m a k a ve b a t a n aa irkin bulur. N e e , z n t , sknt d u y

syle belirlenen b i r p a r a c k o l a r a k g r n d n ilerde g r e c e

gular g e r e k t e n de b e y i n d e k i kimyasal t e p k i m e l e r d e n -molekl

iz. E l e k t r o n , b i r b i i m d e titreen b i r sicimdir, y u k a r k u a r k

ler v e atomlar, d a h a d a m i k r o s k o b i k d z e y d e b a k n c a , g e r e k t e n

b a k a bir biimde titreen bir sicim vs. Sicim k u r a m n d a p a r a

de titreen sicimlerden ibaret olan, Tablo 1.1 'deki baz parack

cklarn zellikleri k a o t i k deneysel olgular o l m a k deildir. As

lar arasndaki t e p k i m e l e r d e n - b a k a bir ey deil midir? N o b e l

l n d a tek bir fiziksel zelliin tezahrleridir, y a n i temel sicim d e

d l l S t e v e n W e i n b e r g Dreams of a Final Theory adl kitabn

m e t l e r i n i n titreimlerinin, mziin, y a n k r n t l e r i n i n teza

da bu eletiri izgisine c e v a b e n u u y a r d a b u l u n u y o r :

hrleridir. Ayn fikir d o a d a k i k u v v e t l e r iin de geerlidir. K u v

v e t p a r a c k l a r n n da belli sicim titreim r n t l e r i y l e ilikili

Yelpazenin dier u c u n d a y s a , m o d e r n bilimin skcl

o l d u u n u , dolaysyla h e r eyin, b t n m a d d e n i n v e b t n k u v

olarak g r d k l e r i ey k a r s n d a h a y r e t e d e n i n d i r g e m e -

vetlerin m i k r o s k o b i k sicim salnlar -sicimlerin ald "nota

cilik kartlar y e r alr. K e n d i l e r i n i n ve d n y a l a r n n , p a r

lar"- bal a l t n d a birletiini greceiz.

acklar y a d a alanlar ile b u p a r a c k l a r a r a s n d a k i etkile

Bylece fizik t a r i h i n d e ilk kez e v r e n i n yapsnn dayand b

imler meselesine indirgenebilmesi k a r s n d a bu bilgiyle

t n temel zellikleri a k l a m a kapasitesine sahip bir ereve olu

k e n d i l e r i n i eksilmi h i s s e d e r l e r . . . Bu t r eletirileri y a p a n

y o r elimizde. Bu y z d e n de sicim k u r a m kimi z a m a n "her eyin

lara m o d e r n bilimin gzelliklerine dair moral verici bir k o

k u r a m " y a d a "nihai", "son" k u r a m o l a r a k tanmlanr. B u aaa

numayla cevap

l betimleyici terimler, k u r a m n m m k n olan en derin fizik k u

d n y a g r r k t c v e gayri ahsidir. O l d u u haliyle

vermeye

almayacam.

ndirgemeci

r a m o l d u u n u ifade etmeyi amalar; b a k a b t n k u r a m l a r n te

k a b u l edilmesi gerekir, sevdiimiz iin deil, d n y a byle

melindeki bir k u r a m , d a h a derin bir aklayc d a y a n a gerek

iledii iin.

t i r m e y e n , h a t t a b u n u olanaksz klan bir k u r a m . Pratikte, sicim

k u r a m c l a r n n birou d a h a makul bir y a k l a m b e n i m s e r v e

Bazlar bu keskin g r e katlr, bazlar katlmaz.

d a h a snrl bir a n l a m d a , temel p a r a c k l a r n ve onlarn etkilei

B a k a bazlar ise k a o s k u r a m gibi gelimelerin, b i r sistem

me girdii, birbirini etkileyebilen kuvvetlerin zelliklerini ak

deki k a r m a k l k dzeyi a r t t k a y e n i t r y a s a l a r n ilemeye

layabilen bir k u r a m olmas a n l a m n d a "her eyi k a p s a y a n bir k u

baladn s a v u n u r . Bir e l e k t r o n u n y a d a k u a r k n d a v r a n bi

r a m d a n bahsederler. Sk bir indirgemeci b u n u n aslnda hibir

imini a n l a m a k bir eydir; bu bilgiyi bir h o r t u m u n d a v r a n bi

biimde bir snrlama olmadn, p r e n s i p itibaryla B y k Pat-

imini a n l a m a k iin k u l l a n m a k ise b a m b a k a bir eydir. Bu n o k

l a m a ' d a n g z m z ak daldmz r y a l a r a d e k h e r eyin m a d

t a d a ou kii hemfikirdir. F a k a t tek t e k p a r a c k l a r d a n d a h a

d e n i n temel bileenlerini ieren, temel m i k r o s k o b i k fiziksel s

k a r m a k olan sistemlerde o r t a y a kabilen ok eitli ve genel

relerle aklanabileceini ne srecektir. Bileenler h a k k n d a

d e b e k l e n m e d i k olgularn g e r e k t e n y e n i p r e n s i p l e r i n d e v r e y e

h e r eyi anlyorsanz, d e r indirgemeci, h e r eyi anlarsnz.

girdiini m i gsterdii, y o k s a b u olgularn g e r i s i n d e k i p r e n s i p

i n d i r g e m e c i felsefe, ateli bir tartmay kolayca y a n g n a evi

lerin son d e r e c e k a r m a k bir b i i m d e d e olsa m u a z z a m sayda

rebilir. Birok kii, h a y a t n ve evrenin mucizelerinin, m i k r o s k o

temel p a r a c y n e t e n fiziksel ilkelere d a y a n a n , o n l a r n trevi

b i k paracklarn yapt, koreografisi t m y l e fizik y a s a l a r n a

olan p r e n s i p l e r mi o l d u u k o n u s u n d a fikir ayrlklar m e v c u t -

18

19

tur. B e n b u p r e n s i p l e r i n y e n i v e bamsz fizik y a s a l a r n temsil

derin, yle incelikli bir k u r a m s a l y a p d r k i k u r a m a t a m anla

e t m e d i i n i d n y o r u m . Bir h o r t u m u n zelliklerini e l e k t r o n

myla h k i m o l d u u m u z u i d d i a e d e b i l m e m i z iin d a h a epeyce

y a d a k u a r k l a r n fiziiyle a k l a m a k z o r olsa da, b e n b u n u h e

y o l k a t e t m e m i z gerekiyor.

s a p l a r l a ilgili bir k m a z o l a r a k g r y o r u m , y e n i fiziksel y a s a l a

r a ihtiya o l d u u n u n b i r gstergesi o l a r a k deil. F a k a t y i n e , b u
g r e k a t l m a y a n l a r d a var.

B u y z d e n d e sicim k u r a m , t a m a m l a n m ksmlaryla uzay,

z a m a n ve m a d d e n i n derinliklerine dair artc k a v r a y l a r or
t a y a karm, h l gelitirilmekte olan bir alma o l a r a k grl

S o r g u l a m a l a r n b y k l d e tesinde olan v e b u k i t a p t a b e

melidir. G e n e l grelilik ile k u a n t u m m e k a n i i n i n u y u m l u bir bi

t i m l e n e n y o l c u l u k a s n d a n asl nemli olan ey u d u r : Kat in

imde b i r a r a y a getirilmesi b y k bir baardr. D a h a s sicim

d i r g e m e c i n i n tartmal akl y r t m e s i n i k a b u l etsek dahi, p r e n

k u r a m , d o a n n en temel bileenleri ve kuvvetleriyle ilgili esas

sip b i r eydir, u y g u l a m a t m y l e b a k a bir ey. " H e r eyi k a p

s o r u l a r a c e v a p v e r m e k a p a s i t e s i n e sahiptir. A k t a r m a s d a h a g

s a y a n k u r a m " b u l m u o l m a n n hibir biimde, psikoloji, b i y o

olsa da, sicim k u r a m n n o r t a y a att c e v a p l a r n ve bu cevapla

loji, jeoloji, kimya, h a t t a fiziin z l d , y a n i bir a n l a m d a s

r o t u r t t u u e r e v e n i n d i k k a t ekici bir zarafete s a h i p olmas

nrlandrld a n l a m n a gelmedii k o n u s u n d a n e r e d e y s e h e r k e s

d a a y n d e r e c e d e nemlidir. Sz gelimi sicim k u r a m n a g r e , d o

hemfikirdir. E v r e n yle m u h t e e m bir zenginlie sahip, yle

ann, y a p a y t e k n i k ayrntlar o l a r a k g r n e b i l e c e k b i r o k y

k a r m a k bir y e r d i r ki, b u r a d a betimlediimiz a n l a m d a nihai

n n n -rnein, ayr temel p a r a c k bileenlerinin says v e

k u r a m n kefi, bilimin s o n u a n l a m n a gelmeyecektir. T a m tersi

zellikleri gibi- e v r e n i n g e o m e t r i s i n i n temel ve s o m u t vehele

n e : H e r eyin k u r a m n n -evrenin m i k r o s k o b i k o l a r a k e n ileri

r i n d e n k a y n a k l a n d g r l m e k t e d i r . Sicim k u r a m d o r u y s a

d z e y d e k i nihai aklamas, d a h a d e r i n b i r a k l a m a y a d a y a n

eer, e v r e n i m i z i n m i k r o s k o b i k d o k u s u , e v r e n d e k i sicimlerin so

m a y a n bir k u r a m - kefi, d n y a y a d a i r anlaymz z e r i n e ina

n u gelmez b k l m e l e r v e titreimlerle k o z m i k y a s a l a r ritmik

edeceimiz en salam temeli oluturacaktr. Bu k u r a m n kefi

o l a r a k ifade ettii, i ie gemi b i r o k b o y u t t a n o l u a n zengin

b i r son deil, bir b a l a n g olacaktr. N i h a i k u r a m , e v r e n i n a n

bir labirenttir. D o a n n temel y a p t a l a r n n zellikleri tesadfi

lalabilir bir y e r o l d u u y n n d e bizi e b e d i y e n temin e d e c e k

ayrntlar o l m a k yle d u r s u n , u z a y v e z a m a n n d o k u s u n a d e

sarslmaz tutarllkta b i r temel sunacaktr.

r i n d e n sarlmtr.

Sicim Kuramnn Durumu

Geri son k e r t e d e , sicim k u r a m n n evrenimizin en d e r i n ger

eklerini r t e n gizem p e r d e s i n i g e r e k t e n kaldrp kaldrmad

Bu k i t a b n temel kaygs, sicim k u r a m n a g r e e v r e n i n ileyi

n belirleyebilecek eksiksiz, snanabilir tahminlerin y e r i n i hibir

ini aklamaktr, b u n u y a p a r k e n asl arl k u r a m n v a r d

ey alamaz. Anlay dzeyimizin bu a m a c a ulaabilecek derinlii

s o n u l a r n u z a y v e z a m a n kavraymz z e r i n d e k i etkilerine

k a z a n m a s z a m a n alabilir, fakat I X . B l m ' d e de tartacamz

v e r e c e i m . Bilimsel gelimelerle ilgili b a k a b i r o k a k l a m a n n

gibi, deneysel testler gelecek on yl iinde sicim k u r a m n a gl,

t e r s i n e , b u r a d a s u n u l a c a k aklama, t m y l e o t u r t u l m u , bir

ayrntl bir destek kazandrabilir. Ayrca X I I I . B l m ' d e , sicim

o k d e n e y s e l testle d o r u l a n m , bilimsel evre t a r a f n d a n t a m

k u r a m n n y a k n d n e m d e k a r a deliklerle ilgili, y a y g n deyile

a n l a m y l a k a b u l edilmi b i r k u r a m ele almaz. S o n r a k i b l m

Bekenstein-Havvking entropisiyle ilikilendirilen, d a h a bildik,

l e r d e d e tartacamz z e r e b u n u n s e b e b i u d u r : S o n y i r m i yl

alldk y n t e m l e r l e zlmeye 25 yl akn bir s r e d i r inatla di

da k a y d e d i l e n etkileyici ilerlemelere r a m e n , sicim k u r a m yle

r e n e n temel bir b u l m a c a y d a z d n greceiz. B u baar

20

21

b i r o k kiiyi, sicim k u r a m n n bizi, evrenimizin ileyiine d a i r en

d e r i n kavray k a z a n d r m a y o l u n d a o l d u u n a i k n a etmitir.

artcdr ki, b u gelimeler k u r a m n bir s r e d i r k a b u l gr

m olan b a z t e m e l v e h e l e r i n i n y e n i d e n y o r u m l a n m a s iin y e

Sicim k u r a m n n n c l e r i n d e n v e n d e gelen u z m a n l a r n d a n

n i h a r e k e t n o k t a l a r s u n m a k t a d r . r n e i n " N e d e n sicimler?

biri olan E d w a r d W i t t e n , d u r u m u "sicim k u r a m 2 1 . y z y l fizi

N e d e n k k frizbiler deil? Y a d a m i k r o s k o b i k l e k l e r d e k a

i n i n a n s eseri 20. y z y l a d m b i r parasdr," szleriyle

b a r c k l a r deil? Y a d a b t n b u olaslklarn bir bileimi d e i l ? "

zetler, ilk k e z n l t a l y a n fiziki D a n i e l l e A m a t i ' n i n dile getir

gibi sorular, ekil 1.1'e b a k a r k e n aklnza gelebilecek d o a l so

dii b i r d e e r l e n d i r m e d i r b u . O h a l d e bir a n l a m d a , 19. yzyl

rulardr. X I I . B l m ' d e g r e c e i m i z z e r e , son d n e m d e ulat

d a k i atalarmzn nasl altracaklarn bilemedikleri, m o d e r n

mz kavraylar, b u b a k a t r bileenlerin d e sicim k u r a m n d a

z a m a n l a r a zg s p e r b i r bilgisayarla k a r k a r y a kalm ol

nemli bir rol olduunu g s t e r m e k t e , sicim k u r a m n n aslnda

m a s n a b e n z e r b i r d u r u m sz k o n u s u d u r . D e n e m e y a n l m a l a r l a

b u g n M - k u r a m denilen d a h a b y k bir sentezin bir paras

s p e r bilgisayarn g c n e d a i r ipular elde edebilirlerdi, fakat

o l d u u n u o r t a y a k o y m a k t a d r . B u son gelimeler, b u kitabn

g e r e k b i r ustala erimeleri sk v e u z u n sreli bir a b a gster

son b l m l e r i n d e ele alnacaktr.

melerini g e r e k t i r i r d i . Bilgisayarn potansiyeline dair ipular,

Bilimdeki ilerlemeler a r a l k l a r l a gerekleir. B a z d n e m l e r

t p k sicim k u r a m n n aklayc g c n e ilikin kavraylarmz

b y k atlmlarla d o l u d u r ; b a k a b a z d n e m l e r d e a r a t r m a c

gibi, t a m bir k u l l a n m a yetisi k a z a n m a k o n u s u n d a son d e r e c e

lar k u r u szlerle urar. Bilim insanlar h e m k u r a m s a l h e m de

g l b i r saik o l u r d u . B u g n d e b e n z e r bir saik b u k u a k t a n fi

neysel s o n u l a r ileri srer. S o n u l a r bilim e v r e l e r i n d e tartlr;

zikilere, sicim k u r a m n n eksiksiz ve s o m u t bir biimde anlal

b a z e n bir k e n a r a braklrlar, b a z e n deitirilirler, b a z e n de fi

m a s a b a s n a g i r m e enerjisi veriyor.

ziksel e v r e n i a n l a m a n n y e n i ve d a h a geerli y o l l a r iin ilham

W i t t e n ' n ve bu a l a n d a alan b a k a u z m a n l a r n szleri, si

verici s r a m a t a h t a l a r olurlar. B a k a bir deyile, bilim nihai

cim k u r a m n n t a m a n l a m y l a gelitirilip anlalmasnn yllar,

g e r e k olmasn u m d u u m u z eye d o r u zikzakl b i r yol izleye

h a t t a y z y l l a r alabileceini gsteriyor. B u p e k l d o r u olabi

r e k ilerler; insanln, evreni etraflca a n l a m a y a y n e l i k ilk giri

lir. Aslna b a k a r s a n z , sicim k u r a m n n m a t e m a t i i o k a d a r k a r

imleriyle balam, s o n u n u t a h m i n e d e m e y e c e i m i z bir y o l d u r

m a k t r ki, b u g n e d e k k u r a m n k e s i n d e n k l e m l e r i n i bilebilen

b u . Sicim k u r a m b u y o l d a tesadfi bir d i n l e n m e molas m, bir

biri kmamtr. Fizikiler, b u d e n k l e m l e r i n y a l n z c a y a k l a k

d n m n o k t a s m, y o k s a son d u r a k m, b u n u h e n z bilmiyoruz.

larn bilirler, y a k l a k d e n k l e m l e r bile o k a d a r k a r m a k t r ki,

F a k a t o k s a y d a l k e d e kendilerini bu ie a d a m y z l e r c e fi

b u g n e d e k a n c a k k s m e n zlebilmilerdir. Y i n e d e 1990'larn

ziki, y z l e r c e m a t e m a t i k i d o r u v e m u h t e m e l e n d e nihai y o l

son y a r s n d a ilham verici bir dizi atlm - b u g n e d e k t a h a y y l

d a o l d u u m u z a d a i r bize s a l a m bir u m u t vermilerdir. B u g n

edilemez d e r e c e d e zor g r l e n k u r a m s a l sorular c e v a p l a y a n

k anlay d z e y i m i z i n bile e v r e n i n ileyiine ilikin y e n i , arp

atlmlar- sicim k u r a m n a ilikin eksiksiz bir niceliksel anlayn

c g r l e r e d i n m e m i z i salam olmas, sicim k u r a m n n zengin

b a t a d n l d n d e n d a h a y a k n o l d u u n u gsteriyor olabi

ve u z u n erimli niteliine ilikin anlaml bir iarettir. B u n d a n

lir p e k l . D n y a n n d r t b i r y a n n d a fizikiler, b u g n e d e k

s o n r a gelen sayfalarn a n a temas, Einstein'n zel ve genel g

kullanlm olan ok sayda y a k l a k y n t e m i a m a y a y n e l i k y e

relilik k u r a m l a r n n u z a y v e z a m a n k a v r a y m z d a balatt

ni, g l t e k n i k l e r gelitirmekte, h e p birlikte c a n l a b a l a sicim

d e v r i m i ileriye t a y a n gelimelerdir.

k u r a m b u l m a c a s n n farkl u n s u r l a r n b i r a r a y a getirmekteler.
22

2.3

Uzay, Zaman ve Kuanta kilemi

II. Blm

Uzay, Zaman ve
Gzlemcinin Gz

a z i r a n 1905'te 26 y a n d a k i A l b e r t E i n s t e i n Annals

of Physics d e r g i s i n e t e k n i k b i r m a k a l e g n d e r d i ; on
yl k a d a r n c e b i r d e l i k a n l y k e n a k l n a t a k l a n , k

l a ilgili b i r p a r a d o k s h a k k n d a y d m a k a l e s i . D e r g i n i n e d i t r
M a x P l a n c k E i n s t e i n ' n m a k a l e s i n i n s o n sayfasn d a evirdik

t e n s o n r a a n l a d ki, k a b u l g r e n bilimsel d z e n y e r l e b i r ol
m u t u , i s v i r e ' d e B e r n ' d e y a a y a n b i r p a t e n t ofisi ktibi, gele
n e k s e l u z a y v e z a m a n k a v r a y l a r n g r l t s z patrtsz ta
m a m e n alt s t etmi, b u k a v r a y l a r n y e r i n e , o r t a k d e n e y i m l e
r i m i z d e n a i n a o l d u u m u z h e r eye k a r olan y e n i b i r k a v r a
y geirmiti.
E i n s t e i n ' o n yldr u r a t r a n p a r a d o k s u y d u : 1800'lerin or
t a l a r n d a i s k o fiziki J a m e s C l e r k M a x w e l l , ingiliz fiziki
M i c h a e l F a r a d a y ' m d e n e y s e l almalarn y a k n d a n inceledik27

t e n s o n r a elektrik ile m a n y e t i z m a y elektromanyetik alan e r e

k i m s e a v c u n d a d u r a a n bir k t o p a tutmamtr. S o r u n d a

v e s i n d e birletirmeyi b a a r m t . G k g r l t l ve imekli bir

b u r a d a n kar. Talihe b a k n ki, E i n s t e i n d n y a n n n d e gelen

frtna n c e s i n d e b i r dan t e p e s i n d e b u l u n d u y s a n z y a d a bir

b i r o k fizikisinin b u soruyla u r a t n d a n (ve y a n l y o l l a r a

Van de Graaf jeneratrnn yaknlarnda durduysanz elektro

s a p t n d a n ) h a b e r s i z d i v e M a x w e l l ile N e w t o n ' u n p a r a d o k s u

m a n y e t i k alann ne o l d u u n u i organlarnzla anlamsnzdr,

zerine b y k lde dncelerinin bozulmam mahremiyeti

n k hissetmisinizdir. B u n u y a a m a m s a n z eer, yle anla

ierisinde kafa y o r m u t u .

tabiliriz: E l e k t r o m a n y e t i k alan, u z a y d a iinden getikleri blge

B u b l m d e Einstein'n b u atmay zel grelilik k u r a m y

y e nfuz e d e n elektrik v e m a n y e t i k k u v v e t izgilerinden oluan

l a nasl z d n , b u n u y a p a r k e n u z a y v e z a m a n k a v r a y l a

bir d a l g a gibidir. r n e i n bir mknatsn y a k n n a d e m i r t o z u

rmz nasl t a m a m e n deitirdiini tartacaz. z e l greliliin

serpitirdiinizde, tozlarn o l u t u r d u u dzenli r n t , m a n y e

t e m e l kaygsnn, d n y a n n g e n e l d e "gzlemciler" d e n i l e n v e ha

tik k u v v e t i n gzle g r n m e y e n izgilerini o r t a y a karr. K u r u

reketleri birbirleriyle grelilik o l u t u r a n bireylere t a m o l a r a k

bir g n d e z e r i n i z d e k i y n kaza k a r r k e n bir trt d u y u p

nasl g r n d n a n l a m a k olmas artc olabilir, ilk bata,

belki bir iki k e r e elektrik a r p m gibi o l u r s u n u z ; kazanzn

son d e r e c e n e m s i z zihinsel bir egzersiz gibi grnebilir. Tam

liflerinin toplad elektrik y k n n y a r a t t elektrik k u v v e t

tersine: Ik d e m e t l e r i n i t a k i p e d e n gzlemcileri h a y a l e d e n

izgilerinin v a r l n a t a n k olmaktasnzdr. M a x w e l l ' i n k u r a m ,

Einstein'n elinde, en s r a d a n d u r u m l a r n bile greli h a r e k e t d u

b u v e d i e r b t n elektrik v e m a n y e t i k olgular t e k bir m a t e m a

r u m u n d a k i bireylere nasl g r n d n t a m o l a r a k a n l a m a m

tiksel e r e v e d e b i r l e t i r m e n i n tesinde, p e k d e b e k l e n m e d i k

z salayacak salam baz s o n u l a r v a r d .

bir b i i m d e e l e k t r o m a n y e t i k dalgalarn sabit, hi d e i m e y e n

bir hzda, s o n r a d a n k hzna y a k n o l d u u anlalan bir h z d a

gd ve Kusurlar

y o l aldn gstermiti. M a x w e l l b u r a d a n , grlebilir n bir

O r t a k d e n e y i m , bireylerin gzlemlerinin h a n g i biimlerde

t r e l e k t r o m a n y e t i k d a l g a d a n b a k a bir ey olmadn anlad;

farkllaabileceini gsterir. r n e i n bir yol k e n a r n d a k i a a

b u g n b u d a l g a n n r e t i n a d a k i kimyasallarla etkileime g i r e r e k

lar, ofrn b a k asndan h a r e k e t e d i y o r m u gibi g r n r ,

g r m e d u y u m u n a yol at anlalmtr. A y r c a (buras n e m

oysa y o l k e n a r n d a k i k o r k u l u k l a r a o t u r m u o t o s t o p u n u n b a k

lidir) M a x w e l l ' i n k u r a m b t n e l e k t r o m a n y e t i k dalgalarn -g

asna g r e d u r a a n d r l a r . A y n ekilde, ofrn b a k asn

r n e b i l i r k d a dahil- d u r m a d a n bir y e r d e n bir y e r e g i d e n bir

d a n otomobilin g s t e r g e paneli h a r e k e t ediyor gibi g r n m e z

s e y y a h a b e n z e d i i n i gstermitir. E l e k t r o m a n y e t i k d a l g a l a r hi

(yani yle u m a l m ) , o t o s t o p u n u n b a k asna g r e ise o t o m o

d u r m a z , hi y a v a l a m a z . Ik hep k h z n d a y o l alr.

bilin geri k a l a n ksmlar gibi k o n t r o l paneli de h a r e k e t e d i y o r

T p k 16 y a n d a k i Einstein'n y a p t gibi "Peki k h z n d a

h a r e k e t e d e r e k bir k d e m e t i n i n p e i n e d e r s e k n e o l u r ? " di

g r n r . B u n l a r d n y a n n ileyiine d a i r yle temel, yle sezgi

sel zelliklerdir ki, p e k d i k k a t e almayz.

y e s o r u n c a y a k a d a r h e r ey iyi ho. K k l e r i N e w t o n ' u n h a r e k e t

F a k a t zel grelilik, byle iki b i r e y i n gzlemleri a r a s n d a k i

y a s a l a r n a u z a n a n sezgisel akl y r t m e , k d a l g a l a r n a y e t i e

farkllklarn o k a d a r k o l a y g r l e m e y e n , d a h a k k l farkllk

ceimizi, bylece d a l g a l a r n sabit g r n e c e i n i , n d u r a c a

lar o l d u u n u gsterir. Greli h a r e k e t d u r u m u n d a k i gzlemcile

n syler. F a k a t M a x w e l l ' i n k u r a m n a v e b t n gvenilir g z

rin mesafeyi ve z a m a n farkl alglayacaklar gibi t u h a f b i r iddia

l e m l e r e g r e d u r a a n k^diye bir ey y o k t u r : B u g n e d e k hi

d a b u l u n u r . B u d a b i r a z d a n g r e c e i m i z gibi, greli h a r e k e t d u -

28

29

r u m u n d a k i iki bireyin takt kol saatlerinin farkl hzlarda al

B a h s e t t i i m i z lekleri b i r a z k a v r a y a b i l m e k iin 1970 yln

aca, dolaysyla seilmi olaylar a r a s n d a n e k a d a r z a m a n

d a o l d u u m u z u , b y k , hzl o t o m o b i l l e r i n m o d a o l d u u n u d

getii k o n u s u n d a a y n s o n u c u v e r m e y e c e k l e r i a n l a m n a gelir.

n n . B t n b i r i k i m i n i y e n i b i r T r a n s A m a y a t r a n Slim, sat

z e l grelilik, bu ifadenin sz k o n u s u kol saatlerinin d o r u ol

cnn izin v e r m e d i i t r d e n bir d e n e m e s r y a p a b i l m e k iin

m a d n sylemediini, a k s i n e z a m a n n k e n d i s i h a k k n d a d o

k a r d e i J i m ' l e birlikte o c i v a r d a k i o t o m o b i l y a r n a elverili

ru b i r ifade o l d u u n u gsterir.

b l g e y e gider. Slim otomobilin m o t o r u n u h z l a n d r d k t a n son

A y n ekilde, ellerinde birbirinin t a m a m e n a y n b i r e r m e t r e

r a , 1 mil (1,6 k i l o m e t r e ) u z u n l u u n d a k i y o l u s a a t t e 120 mil

olan greli h a r e k e t d u r u m u n d a k i bireyler, llen mesafe k o n u

(yaklak 195 k i l o m e t r e ) hzla i m e k gibi k a t eder, b u a r a d a

s u n d a d a a y n s o n u c a v a r a m a y a c a k t r . B u d u r u m d a l m ay-

J i m d e k e n a r d a d u r u p z a m a n t u t a r . Bamsz b i r d o r u l a m a is

gtlarndaki ya da bunlarn kullanmndaki hatalardan kaynak

t e y e n Slim d e y e n i otomobilinin y o l u n e k a d a r z a m a n d a k a t

l a n m a z . D n y a n n en hatasz l m aygtlar, u z a y ile z a m a n n

edeceini g r m e k iin k o l u n a k r o n o m e t r e l i b i r s a a t takmtr.

-mesafe v e s r e o l a r a k l l d k l e r i n d e - h e r k e s t a r a f n d a n a y n

E i n s t e i n ' n almas n c e s i n d e hi k i m s e h e r iki k r o n o m e t r e

ekilde alglanmadn dorulamtr. z e l grelilik, t a m d a

nin de, tabii e e r d z g n alyorlarsa, g e e n z a m a n n a y n ol

E i n s t e i n ' n tasvir ettii ekilde, h a r e k e t e d a i r sezgilerimizle

d u u n u g s t e r e c e i n d e n p h e e t m e z d i . F a k a t zel grelilie

n zellikleri a r a s n d a k i atmay zer, a m a b u n u n bir bedeli

g r e J i m g e e n z a m a n 3 0 saniye o l a r a k lerken, Slim'in k r o

v a r d r : Birbirlerine g r e h a r e k e t h a l i n d e olan bireylerin u z a y a

n o m e t r e s i 2 9 , 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9 5 2 saniye getiini g s t e r e c e k t i r -

ve z a m a n a ilikin gzlemleri a y n olmayacaktr.

y a n i birazck daha az. Tabii bu farkllk o k a d a r k k ki, p a r

Einstein'n b u b y k kefini d n y a y a d u y u r m a s n n s t n

m a k l a b a s l a r a k altrlan k r o n o m e t r e l e r i n , O l i m p i y a t l a r ' d a

d e n n e r e d e y s e bir y z y l geti, fakat o u m u z hl u z a y ve za

kullanlan z a m a n l m sistemlerinin, h a t t a e n h a s s a s a t o m sa

m a n m u t l a k terimlerle d n y o r u z . z e l grelilii iliklerimiz

atlerinin o k t e s i n d e bir h a s s a s l k t a k i z a m a n lerlerle lle

de h i s s e t m i y o r u z . Etkileri sezgilerimizin temel bir p a r a s deil.

bilir a n c a k . G n d e l i k deneyimlerimizin, z a m a n n aknn h a r e

B u n u n s e b e b i g a y e t basit: z e l greliliin etkileri, insann ne

k e t d u r u m u m u z a bal o l d u u g e r e i n i o r t a y a k o y m a m a s hi

k a d a r hzl h a r e k e t ettiine baldr; otomobillerin, u a k l a r n ,

artc deil.

h a t t a u z a y m e k i k l e r i n i n hz sz k o n u s u o l d u u n d a bile b u etki

Uzunluklarn lm k o n u s u n d a da benzer bir uyumazlk

ler o k k k t r . Y e r d e d u r a n v e o t o m o b i l d e y a d a u a k t a se

vardr. r n e i n b a k a bir d e n e m e s r n d e J i m , Slim'in y e n i

y a h a t e d e n bireyler a r a s n d a u z a y v e z a m a n algs a s n d a n

otomobilinin u z u n l u u n u l m e k iin akllca bir n u m a r a y a

farkllklar meydana gelir,

fakat b u n l a r o k a d a r k k t r ki

b a v u r u r : K r o n o m e t r e s i n i t a m otomobilin n o n a u l a t n d a

fark edilmezler. A m a k hzna y a k n bir h z d a s e y a h a t e d e n

altrr v e otomobilin a r k a s n n d e n getiinde d u r d u r u r .

b i r u z a y aracyla bir s e y a h a t e kabilecek olsanz, greliliin et

J i m , Slim'in s a a t t e 120 mil (yaklak 195 k i l o m e t r e ) hzla gitti

kileri g a y e t belirgin olacaktr. Tabii b u h l b i l i m k u r g u n u n k o

ini b i l d i i n d e n b u hz k r o n o m e t r e n i n g s t e r d i i s r e y l e ar

n u s u . Y i n e de, d a h a s o n r a k i b l m l e r d e d e tartacamz z e

p a r a k o t o m o b i l i n u z u n l u u n u hesaplayabilir. Y i n e E i n s t e i n n

re, akllca d z e n l e n m i deneyler, u z a y n ve z a m a n n E i n s t e i n ' n

cesinde hi k i m s e , J i m ' i n b y l e dolayl b i r b i i m d e lt

k u r a m n n n g r d greli zelliklerinin n e t b i r b i i m d e g z

u z u n l u u n , Slim'in otomobil g a l e r i d e h a r e k e t s i z d u r u r k e n l

l e m l e n m e s i n i m m k n klar.

t u z u n l u k l a tam tamna a y n o l u p o l m a y a c a n sorgula30

31

m a z d bile. Tersine zel grelilik, Slim ile J i m bu ekilde kesin

dik. F a k a t yle b i r d n y a d a y a a m a d m z d a n , b u zelliklere

l m l e r gerekletirirlerse ve Slim otomobilin farz edelim t a m

aina deiliz. leride greceimiz gibi, b u n l a r a n l a m a k ve k a b u l

o l a r a k 16 feet (yaklak 5 m e t r e ) u z u n l u u n d a o l d u u n u b u l u r

etmek, d n y a y alglaymz h e r b a k m d a n g z d e n g e i r m e m i

sa, J i m ' i n l m n n de otomobilin 15,99999999999974 feet

zi gerektiriyor.

(yaklak 4,6 m e t r e ) u z u n l u u n d a -yani birazck daha az- oldu

u n u gstereceini syler. T p k z a m a n l m l e r i n d e o l d u u gi

Grelilik lkesi

bi bu da o k a d a r k k bir farkllktr ki, s r a d a n aygtlar b u n u

z e l greliliin temelinde, basit fakat k k l e m i iki y a p v a r

belirleyecek d o r u l u k t a deildir.

dr. D a h a n c e de belirttiimiz gibi biri n zellikleriyle ilgi

Bu farkllklar son d e r e c e k k olsalar da, u z a y ve z a m a n n

lidir; b u n u gelecek b l m d e d a h a k a p s a m l tartacaz. D i e -

evrensel v e d e i m e z o l d u u y n n d e k i y a y g n k a v r a y t a te

riyse d a h a s o y u t t u r . Belli bir fizik y a s a s y l a deil, btn fizik

mel b i r k u s u r o l d u u n u gsterirler. Bireylerin, r n e i n Slim'in

y a s a l a r y l a ilgilidir ve grelilik ilkesi o l a r a k bilinir. Grelilik il

ve J i m ' i n greli hzlar a r t t k a bu k u s u r giderek belirginleir.

kesi basit b i r geree d a y a n r : H z d a n y a d a y n l h z d a n (bir

Farkllklarn a y r t edilebilir olmas iin, sz k o n u s u hzlarn

n e s n e n i n hz v e h a r e k e t d o r u l t u s u ) b a h s e t t i i m i z d e , lm

m m k n olan en y k s e k hza -yani k hzna- y a k n olmas ge

kimin y a d a neyin y a p t n zel o l a r a k b e l i r t m e m i z gerekir.

rekir; M a x w e l l ' i n k u r a m ve d e n e y s e l l m l e r k hznn sani

imdi a n l a t a c a m d u r u m z e r i n e d n e r e k , b u ifadenin anla

y e d e 186.000 mil (yaklak 300.000 k i l o m e t r e ) o l d u u n u , y a n i

mn ve n e m i n i k o l a y c a anlayabiliriz.

saatte 6 7 0 milyon mil (yaklak 1 milyar k i l o m e t r e ) o l d u u n u

z e r i n d e y a n p snen k k b i r krmz k b u l u n a n bir

gstermitir. Bu hzla D n y a ' n n e v r e s i n d e saniyede y e d i k e r e

u z a y elbisesi giymi olan G e o r g e ' u n b t n g e z e g e n l e r d e n , yl

dolalabilir. r n e i n Slim, saatte 120 mil (yaklak 195 kilo

d z l a r d a n , g a l a k s i l e r d e n u z a k t a , t a m a m e n bo e v r e n i n m u t l a k

m e t r e ) deil de 580 milyon mil (870 milyon k i l o m e t r e ) hzla

k a r a n l n d a y z d n d n n . Kendi b a k asna g r e

(k hznn y z d e 87'si) gidiyor olsayd, zel grelilik m a t e m a

George tmyle duraandr, kozmosun d u r g u n karanlna g

tiine g r e J i m otomobilin u z u n l u u n u 8 feet (yaklak 2,5 met

m l m t r . G e o r g e u z a k t a y a n p s n e n k k bir yeil k g

re) o l a r a k lecekti; b u d a Slim'in y a p t l m d e n ( o t o m o b i

rr, k g i d e r e k y a k l a y o r gibi g r n m e k t e d i r . S o n u n d a k

lin kullanc k l a v u z u n d a belirtilen zelliklerden d e ) ciddi o r a n

iyice y a k l a r ve G e o r g e bu n, b a k a bir u z a y gezgininin,

d a farkl olacakt. Ayn ekilde, J i m ' e g r e y a r y o l u n u k a t et

b o l u k t a a r ar y z e n G r a c i e ' n i n u z a y elbisesinin z e r i n d e

me sresi de Slim'in lt s r e n i n iki kat olacakt.

o l d u u n u anlar. G r a c i e g e e r k e n o n a el sallar, G e o r g e da kar

B u t r m u a z z a m hzlara g n m z d e eriilemediinden, tek

lk v e r i r ve s o n r a G r a c i e u z a k l a p gider. Bu h i k y e G r a c i e ' n i n

nik o l a r a k " z a m a n genlemesi" ve " L o r e n t z b z l m e s i " diye

b a k a s n d a n d a a y n e n geerlidir. H i k y e n i n b a n d a G r a c i e

isimlendirilen bu olgularn etkileri g n d e l i k h a y a t t a son d e r e c e

d u z a y n m u a z z a m k a r a n l n d a y a p a y a l n z d r . U z a k t a y a n p

k k t r . Ik hzna y a k n h z l a r d a y o l a l m a n n n o r m a l o l d u u

s n e n krmz bir k grr, k g i d e r e k y a k l a y o r m u gibi g

b i r d n y a d a y a y o r olsaydk, u z a y v e z a m a n n b u zellikleri

r n m e k t e d i r . S o n u n d a iyice y a k l a r v e G r a c i e b u n, b a k a

-onlar srekli gzlemleyebileceimiz iin- o k a d a r sezgisel olur

bir varln, b o l u k t a ar ar y z e n G e o r g e ' u n u z a y elbisesi

d u ki, z e r l e r i n d e b u b l m n b a n d a bahsettiimiz, y o l u n k e

nin z e r i n d e o l d u u n u anlar. G e o r g e g e e r k e n o n a el sallar,

n a r n d a k i aalarn g r n r h a r e k e t i n d e n d a h a fazla d u r m a z -

G r a c i e d e karlk verir v e s o n r a G e o r g e u z a k l a p gider.

32

33

Bu iki hikye, a y n d u r u m u b i r b i r i n d e n farkl fakat a y n l

" d n y a n n geri kalan y a n n d a n g e i p g i d e r k e n " k e n d i s i n i n d u r

d e geerli iki b a k a s n d a n betimlemektedir. Gzlemcilerin

d u u n u i d d i a e d e m e z d i . Sabit h z d a k i v e sabit d o r u l t u d a k i h a

ikisi d e d u r a a n o l d u k l a r n h i s s e t m e k t e , dierini h a r e k e t halin

r e k e t grelidir; hz v e d o r u l t u s u sabit o l m a y a n h a r e k e t , y a n i

de alglamaktadr. H e r iki b a k as da anlalabilir ve hakl

b a k a bir deyile ivmeli hareket iin ise a y n ey geerli deildir.

karlabilir niteliktedir. ki u z a y gezgini a r a s n d a bir simetri b u

( G e l e c e k b l m d e ivmeli h a r e k e t i ele alp E i n s t e i n ' n genel g

l u n d u u n d a n birinin

dierininkinin

relilik k u r a m n tarttmzda bu ifadeyi y e n i d e n ele alacaz.)

"yanl" o l d u u n u sylemenin hibir temeli y o k t u r . H e r iki ba

B u h i k y e l e r i n bo u z a y n k a r a n l n d a g e m e s i a i n a oldu

b a k asnn

"doru",

k as da a y n l d e d o r u l u k iddias tar.

u m u z , h a k l o l a r a k o l m a s a d a genellikle " d u r a a n l k " gibi zel

Bu r n e k grelilik ilkesinin a n l a m n g a y e t iyi aklyor: H a

b i r s t a t atfettiimiz sokaklar v e b i n a l a r o r t a d a n k a l d r a r a k

r e k e t k a v r a m grelidir. Bir n e s n e n i n h a r e k e t i n d e n a n c a k bir

k o n u y u a n l a m a m z a k a t k d a b u l u n u y o r . B u n u n l a b e r a b e r ayn

b a k a n e s n e y e g r e y a d a bir b a k a nesneyle k y a s l a y a r a k b a h

ilke D n y a z e r i n d e k i o r t a m l a r iin d e geerlidir v e a s l n d a

sedebil iriz. Dolaysyla, k y a s l a m a y a p m a m z s a l a y a c a k b a k a

herkes tarafndan yaanr.

b i r n e s n e belirlemediimiz iin " G e o r g e saatte 10 k i l o m e t r e hz

treniniz t a m b a k a bir trenin y a n n d a n g e e r k e n u y a n d n z . Ya

l a y o l alyor" ifadesinin bir a n l a m y o k t u r . A m a " G e o r g e , G r a c i

n n d a n g e m e k t e o l d u u n u z t r e n b a k a nesneleri g r m e n i z i en

e'nin y a n n d a n saatte 10 k i l o m e t r e hzla geiyor" ifadesinin bir

gelledii, p e n c e r e d e n b a k t n z d a sadece dier treni g r d

a n l a m vardr, n k G r a c i e y i k a r l a t r m a n o k t a s o l a r a k be-

n z iin geici o l a r a k sizin t r e n i n i z i n mi, dier t r e n i n mi, y o k s a

lirlemiizdir. r n e i m i z i n de g s t e r d i i gibi, bu son ifade " G r a

ikisinin b i r d e n m i h a r e k e t ettiini anlayamayabilirsiniz. E l b e t t e

cie, G e o r g e ' u n y a n n d a n (ters y n d e ) saatte 10 k i l o m e t r e hzla

k i t r e n i n i z sarslrsa y a d a bir viraj alrken d o r u l t u deitirir

g e i y o r " ifadesiyle t a m a m e n ayndr. B a k a bir deyile " m u t l a k "

s e h a r e k e t ettiinizi anlarsnz. F a k a t t r e n s a r s l m a d a n d m d z

b i r h a r e k e t k a v r a m y o k t u r . H a r e k e t grelidir.

gidiyorsa - t r e n i n hz ve d o r u l t u s u sabitse- t r e n l e r i n b i r b i r i n e

B u h i k y e n i n kilit u n s u r u G e o r g e ' u n v e G r a c i e ' n i n k u v v e t

t e n bamsz, sabit hz ve d o r u l t u d a k i h a r e k e t l e r i n i n seyrini

Diyelim ki trende uyuyakaldnz ve

g r e h a r e k e t ettiini grr, a n c a k hangisinin h a r e k e t ettiini k e

sin o l a r a k syleyemezsiniz.

bozabilecek bir k u v v e t , y a n i etki t a r a f n d a n ne itiliyor ne de e

H a d i b i r a d m d a h a ileri gidelim. Byle bir t r e n d e o l d u u n u

kiliyor olmas, b a k a bir etkiye m a r u z kalmamasdr. Dolaysy

zu, p e r d e l e r i iyice ektiinizi, p e n c e r e l e r i n t m y l e k a p a n d

la, kuvvetten bamsz h a r e k e t i n s a d e c e b a k a n e s n e l e r e kyas

n d n n . K e n d i k o m p a r t m a n n z d n d a bir ey g r e m e y e

la anlaml o l d u u ifadesi d a h a k e s i n bir ifadedir. Bu nemli bir

ceiniz iin ( t r e n i n sabit bir hzla, h e p ayn d o r u l t u d a ilerledi

aklamadr, n k iin iine k u v v e t l e r dahil olursa, gzlemcile

ini v a r s a y a r a k ) h a r e k e t edip etmediinizi hibir b i i m d e belir

rin h z l a r n d a - h z l a r n d a ve/veya h a r e k e t d o r u l t u l a r n d a - d e

leyemezsiniz. inde b u l u n d u u n u z k o m p a r t m a n , t r e n ister

iiklikler o l u r ve bu deiiklikler hissedilebilir. r n e i n G e o r

r a y l a r z e r i n d e d u r u y o r olsun, ister y k s e k h z d a h a r e k e t edi

g e ' u n giysisinin s r t n d a ateleyebilecei bir tepkili m o t o r olsay

y o r olsun, size kesinlikle a y n g r n e c e k t i r . E i n s t e i n a s l n d a

d, h a r e k e t ettiini kesinlikle h i s s e d e r d i . Bu ikin b i r histir. G e l

Galileo'ya d e k u z a n a n b u fikri, n e sizin n e t r e n d e k i b a k a bir

o r g e m o t o r u ateleseydi, gzleri k a p a l d a olsa, dolaysyla b a

yolcunun kapal kompartman iindeyken trenin hareket edip

k a nesnelerle k y a s l a m a y a p a m a y a c a k d u r u m d a olsa bile h a r e

etmediini belirleyebilecek b i r d e n e y y a p a b i l e c e i n i syleyerek

k e t ettiini

bilirdi.

K y a s l a m a y a p a m a z d u r u m d a y k e n dahi,
34

gstermiti. B u d a y i n e grelilik ilkesine kar: K u v v e t t e n b a 35

msz t m h a r e k e t l e r t m y l e greli o l d u u n d a n , a n c a k y i n e

saatte y a k l a k 1 milyar k i l o m e t r e hzla y o l aldn k a b u l e d e

k u v v e t t e n bamsz o l a r a k h a r e k e t e d e n b a k a n e s n e l e r e y a d a

ceini gstermitir.

bireylere kyasla anlamldr. " D " nesnelerle d o r u d a n y a d a

B u gerek, e v r e n e b a k m z d a bir d e v r i m y a p m a m z g e r e k

dolayl baz k y a s l a m a l a r y a p m a k s z n h a r e k e t edip etmediini

l i klmtr. n c e d a h a s r a d a n n e s n e l e r i k o n u alan b e n z e r ifade

zi a n l a m a n z n b i r y o l u y o k t u r . " M u t l a k " sabit hz ve d o r u l t u

lerle k y a s l a y a r a k , bu ifadenin ne a n l a m a geldiini anlayalm.

d a h a r e k e t diye b i r k a v r a m y o k t u r ; fizik asndan y a l n z c a k

Diyelim ki gzel, gneli bir g n , siz de bir a r k a d a n z l a t o p

o y n a m a k iin dar k y o r s u n u z . Bir s r e ikiniz de t e m b e l t e m

y a s l a m a y a p m a n n a n l a m vardr.
Aslna b a k a r s a n z Einstein grelilik ilkesinin d a h a d a b y k

bel t o p u birbirinize saniyede diyelim ki 6 m e t r e hzla atp t u t u

bir i d d i a d a b u l u n d u u n u fark etmiti: Fizik y a s a l a r -hangi y a

y o r s u n u z . Gelgelelim b i r d e n b i r e imek a k m a y a , g k g r l e -

s a o l u r s a olsun- sabit b i r hz v e d o r u l t u d a h a r e k e t e d e n b t n

m e y e balyor, ikiniz de k a p s a k l a n y o r s u n u z . F r t n a d i n d i k

gzlemciler iin t a m a m e n ayn olmaldr. G e o r g e ile G r a c i e

ten s o n r a o y u n a d e v a m e t m e k iin y i n e bir a r a y a g e l i y o r s u n u z ,

u z a y d a tek b a l a r n a y z m y o r d a u z a y d a y z m e k t e olan u z a y

fakat bir eyin deitiini fark e d i y o r s u n u z . A r k a d a n z n sa

i s t a s y o n l a r n d a birbirinin ayn bir dizi d e n e y gerekletiriyor

lar d a r m a d a n , d i k e n diken o l m u ve size sert sert, deli deli ba

olsalard b u l d u k l a r s o n u l a r a y n olacakt. H e r iki istasyon d a

kyor. Eline b a k t n z d a h a y r e t l e g r y o r s u n u z ki a r t k sizinle

greli h a r e k e t h a l i n d e olsa d a h e m G e o r g e h e m d e G r a c i e y i n e

t o p o y n a m a k istemiyor, o n u n y e r i n e size bir el b o m b a s frlat

k e n d i istasyonlarnn d u r u y o r o l d u u n a i n a n m a k t a hakldr.

m a y a hazrlanyor. Tabii sizin de t o p o y n a m a hevesiniz kalm

Kullandklar d o n a n m t a m a m e n aynysa, iki d e n e y d z e n e i n i

yor, d n p k a m a y a b a l y o r s u n u z . A r k a d a n z e l b o m b a s n

b i r b i r i n d e n a y r a n bir ey o l m a y a c a k t r ; d z e n e k l e r t m y l e si

frlattnda b o m b a y i n e size d o r u u a c a k , a m a siz k o t u u n u z

metriktir. H e r ikisinin d e n e y l e r d e n kard fizik y a s a l a r d a y i

iin b o m b a n n size y a k l a m a hz saniyede 6 m e t r e d e n az ola

n e a y n olacaktr. N e o n l a r n e d e d e n e y l e r i sabit hz v e d o r u l

cak. A s l n d a s a d u y u bize, s a n i y e d e diyelim ki 4 m e t r e hzla k o

t u d a yol aldklarn alglayabilir, y a n i hibir biimde h a r e k e t h a

uyorsanz, el b o m b a s n n size (6-4=) 2 m e t r e hzla y a k l a a c a

linde o l d u k l a r bilgisini k u l l a n a m a z . Bu t r gzlemciler arasn

n syler. B a k a bir r n e k verelim: Diyelim ki d a d a s n z ve s

da t a m bir simetri o l u t u r a n ey ite bu basit k a v r a m d r ; greli

t n z e geliyor, d n p k a m a eiliminde o l u r s u n u z , n k o

lik ilkesinin z n d e k i k a v r a m da b u d u r . Bu ilkeyi b i r a z d a n iyi

z a m a n n size y a k l a m a hz a z a l a c a k t r ve bu da genel o l a r a k

ce incelenmesi g e r e k e n bir b i i m d e kullanacaz.

iyi bir eydir. H a r e k e t s i z haldeki bir bireye g r e y a k l a m a k t a

olan n hz, k a m a k t a olan b i r bireyin algladndan d a h a

Ik Hz

fazladr.

z e l greliliin ikinci kilit bileeni k ve n h a r e k e t i n i n

i m d i t o p , el b o m b a s ve ile ilgili bu genel gzlemleri k

zellikleriyle ilgilidir. " G e o r g e saatte 10 k i l o m e t r e hzla y o l al

la ilgili gzlemlerle kyaslayalm. Kyaslarmz d a h a d o r u olsun

y o r " ifadesinin k y a s l a m a y a p m a m z s a l a y a c a k bir karlatr

diye, bir k d e m e t i n i n foton o l a r a k bilinen k k "paketler

m a n o k t a s olmakszn hibir a n l a m olmadn i d d i a etmitik.

d e n " (n, IV. B l m ' d e d a h a etraflca tartacamz bir zel

A m a b u iddiann tersine, kendilerini ilerine a d a m bir dizi d e

lii) o l u t u u n u d n n . Bir feneri y a k t m z d a y a d a bir la

neysel fiziki n e r e d e y s e yzyllk b i r abayla, kyaslama iin bir

zer n d e m e t i g n d e r d i i m i z d e , a s l n d a aygt ynelttiimiz

karlatrma noktas

d o r u l t u d a b i r foton d e m e t i g n d e r i y o r u z d e m e k t i r . E l b o m b a -

olmakszn

da b t n gzlemcilerin
36

37

s ve r n e k l e r i n d e o l d u u gibi, bir fotonun h a r e k e t i n i n , ha

de Sitter, hzla h a r e k e t e d e n ift yldz sistemlerinin (birbirinin

r e k e t h a l i n d e k i birine nasl g r n d n d n e l i m . Diyelim k i

e v r e s i n d e d n e n iki yldz) h a r e k e t e d e n b i r k a y n a n k h

dgn a r k a d a n z el b o m b a s y e r i n e g l bir lazer tayor. La

znn z e r i n d e k i etkisini l m e k t e kullanlabileceini ileri sr

zeri size d o r u atelerse -sizde de u y g u n lm cihaz v a r s a - d e

d . Getiimiz 8 0 yl iinde y a p l a n b u t r deneyler, hareketli

m e t t e k i fotonlarn y a k l a m a hznn saatte y a k l a k 1 milyar ki

b i r y l d z d a n gelen n hznn, sabit bir y l d z d a n gelen n

lometre olduunu bulursunuz. Peki ya el bombasyla top oyna

hzyla ayn o l d u u n u -saatte 1 m i l y a r k i l o m e t r e - g i d e r e k geli

m a ihtimali k a r s n d a y a p t n z gibi k a a r s a n z n e o l u r ? Yak

en lm aygtlaryla elde edilen kesin s o n u l a r l a g s t e r d i . Ay

l a m a k t a olan fotonlarn hz o z a m a n ne olacaktr? leri biraz

rca geen y z y l b o y u n c a b a k a b i r o k detayl d e n e y d a h a -k

d a h a kartralm, diyelim ki u z a y gemisi Atlgana, bindiniz ve

hzn eitli k o u l l a r d a d o r u d a n lmenin y a n sra, n k

a r k a d a n z d a n saatte 160 milyon k i l o m e t r e hzla u z a k l a m a y a

saca ele aldmz bu zelliinden k a y n a k l a n a n s o n u l a n sna

baladnz. G e l e n e k s e l N e w t o n c u d n y a g r n e d a y a n a n akl

y a n d e n e y l e r - gerekletirildi ve hepsi de k hznn sabit oldu

y r t m e y i izleyecek olursak, a r t k a r k a d a n z d a n hzla u z a k

unu dorulad.

l a m a k t a o l d u u n u z d a n y a k l a a n fotonlarn hznn azaldn

In b u zelliini k a b u l l e n m e k t e zorlandysanz, y a l n z de

g r m e y i beklersiniz. Size (saatte 1 milyar k i l o m e t r e - s a a t t e 160

ilsiniz. Yzyl b a n d a fizikiler b u n u r t m e k iin ok u r a

milyon kilometre=) saatte 840 milyon kilometre hzla y a k l a t k

mlard. Y a p a m a d l a r . E i n s t e i n ise tersine, k hznn sabit ol

larn b u l m a y u m a r s n z .

d u u n u k a b u l etti, n k g e n l i i n d e n b e r i o n u u r a t r a n p a

Gemileri 1880'lere k a d a r u z a n a n eitli d e n e y l e r d e n elde

r a d o k s u n c e v a b o r a d a y a t y o r d u : Bir k demetini n e k a d a r

edilen y n l a kant, ayrca M a x w e l l ' i n n e l e k t r o m a n y e t i k

k o v a l a r s a n z kovalayn, y i n e de sizden k h z n d a uzaklar.

k u r a m n n titizlikle incelenmesi ve y o r u m l a n m a s bilim camias

I d u r g u n g r n e c e i k a d a r y a v a l a t m a k yle d u r s u n , n

n y a v a y a v a aslnda greceiniz eyin bu olmayacana i k n a

g r n r hzn saatte 1 milyar k i l o m e t r e d e n z e r r e k a d a r d a h a az

hzn

y a p a m a z s n z . K o n u k a p a n m t r . F a k a t p a r a d o k s a kar kaza

birazck bi

nlm bu zafer, hi de k k b i r zafer deildi. Einstein, k h

le az deil. B a t a k u l a a t m y l e s a m a gelse de, y a k l a m a k t a

znn sabit o l u u n u n Nevvton fiziinin s o n u n u getirdiini anla

olan b i r t o p t a n , e l b o m b a s n d a n y a d a dan k a a r k e n olann

mt.

etmitir.

saatte

Kayor olsanz da, yaklamakta

1 milyar kilometre olarak lersiniz,

olan

fotonlarn

bundan

tersine, y a k l a m a k t a olan fotonlarn hz h e p saatte 1 milyar ki

lometredir. Ayn ey size y a k l a m a k t a olan fotonlarn s t n e

Gerek ve Sonulan

d o r u gittiinizde y a d a p e l e r i n d e n k o t u u n u z d a d a geerli

H z , bir n e s n e n i n belli bir s r e iinde ne k a d a r y o l alabilece

dir. Y a k l a m a y a d a u z a k l a m a hzlar hi deimez, fotonlar y i

inin l s d r . S a a t t e 100 k i l o m e t r e y l e y o l alan bir otomobilin

ne saatte 1 milyar k i l o m e t r e hzla y o l alyor g r n e c e k t i r . F o t o n

iindeysek, tabii k i bir saat b o y u n c a b u h a r e k e t halini k o r u r s a k

k a y n a ile gzlemci a r a s n d a k i greli h a r e k e t t e n bamsz ola

100 k i l o m e t r e y o l alacaz d e m e k t i r . Bu b i i m d e dile getirildi

r a k , n hz h e r z a m a n ayndr.

i n d e hz hayli s r a d a n bir k a v r a m d r . Toplarn, k a r t o p l a r n n ve

Y u k a r d a b e t i m l e n e n t r d e n k "deneyleri" teknolojik snr

fotonlarn hz h a k k n d a n e d e n o k a d a r g r l t k o p a r d m z

l a m a l a r y z n d e n aslnda y a p l a m a z . F a k a t kyaslanabilecek

m e r a k e d i y o r olabilirsiniz. F a k a t u n u t m a y a l m ki mesafe u z a y a

d e n e y l e r yaplabilir. r n e i n 1913'te H o l l a n d a l fiziki W i l l e m

ilikin b i r k a v r a m d r ; iki n o k t a a r a s n d a n e k a d a r u z a y o l d u u -

38

39

n u n l s d r . u n u da u n u t m a y a l m ki sre de z a m a n l a ilgili

yapld gibi gerekletiriyor. ki b a k a n da a n l a m a y imzal

bir k a v r a m d r ; iki olay a r a s n d a g e e n z a m a n d r . Dolaysyla

y o r v e d a n m a n heyetleriyle birlikte d m a n l k l a r n son b u l

hz, u z a y v e z a m a n k a v r a m l a r y l a y a k n d a n balantldr. B u bi

masn k u t l u y o r .

i m d e dile getirdiimizde, hzla ilgili o r t a k k a v r a y m z a ters

Gelgelelim t a m o srada, i m z a t r e n i n i h a r e k e t h a l i n d e k i t r e

d e n h e r h a n g i bir d e n e y s e l o l g u n u n , r n e i n n hznn sa

nin dndaki p l a t f o r m d a n izlemi olan iki l k e halk a r a s n d a

bit olmasnn, u z a y l a ve z a m a n l a ilgili o r t a k k a v r a y l a r m z a

atmalarn balad h a b e r i geliyor. lerilke h a l k n n kandrl

t e r s d m e potansiyeli tadn g r r z . Ik hzyla ilgili t u h a f

dklarn ve b a k a n l a r n n a n l a m a y G e r i l k e ' n i n l i d e r i n d e n

g e r e k , ite b u y z d e n ayrntl o l a r a k incelenmeyi h a k ediyor;

d a h a nce imzaladn iddia ettiini, atmalarn bu y z d e n

Einstein b u incelemeyi y a p m , o l a a n s t s o n u l a r a ulamtr.

y e n i d e n p a t l a k verdiini r e n m e k m z a k e r e t r e n i n d e k i h e r k e
si d e h e t e d r y o r . T r e n d e k i h e r k e s -iki taraf d a - a n l a m a n n

Zaman zerindeki Etki: I. Ksm

ayn a n d a i m z a l a n d n d a hemfikir o l d u u n a g r e , treni izle

P e k az abayla, k hznn sabit o l m a s n d a n y a r a r l a n a r a k

y e n d a r d a k i gzlemciler nasl b u n u n aksini d n e b i l i r ?

bildik g n d e l i k z a m a n kavraymzn a k a hatal o l d u u n u

P l a t f o r m d a k i gzlemcinin b a k asn d a h a detayl inceleye

gsterebiliriz. Diyelim ki sava halindeki iki l k e n i n liderleri

lim. B a l a n g t a t r e n d e k i a m p u l kapaldr, s o n r a belli bir a n d a

u z u n bir m z a k e r e m a s a s n n iki u c u n a o t u r m u v e a t e k e s ka

y a n a r v e h e r iki b a k a n a d o r u k demetleri g n d e r i r . Plat

r a r almlar, a m a ikisi de a n l a m a y ilk imzalayan o l m a k istemi

formdaki bir kiinin bak asna gre, lerilke'nin b a k a n y a

yor. Birlemi Milletler G e n e l S e k r e t e r i p a r l a k bir neri getiri

ylan a d o r u gitmektedir, G e r i l k e ' n i n b a k a n ise ktan

y o r : ki b a k a n n t a m o r t a s n a bir a m p u l yerletirilecek, a m p u l

u z a k l a m a k t a d r . Yani p l a t f o r m d a k i gzlemcilere g r e k de

b a t a kapal olacak. A m p u l aldnda y a y d k, iki b a k a n

metinin, y a k l a m a k t a olan a d o r u giden lerilke devlet

da a m p u l e eit u z a k l k t a o l d u u iin, ikisine de ayn a n d a ulaa

b a k a n n a u l a m a k iin, ktan u z a k l a a n G e r i l k e b a k a n n a

cak. ki b a k a n da g r d k l e r i n d e anlamay imzalamay

u l a m a k iin k a t ettii yol k a d a r y o l k a t etmesi g e r e k m e z . Bu,

k a b u l ediyor, plan u y g u l a n y o r ve a n l a m a h e r iki taral da tat

n h e r iki b a k a n a d o r u yol alrkenki hzyla ilgili bir ifade

min edecek ekilde imzalanyor.

deildir; k k a y n a n n y a d a gzlemcinin h a r e k e t halinden

B u baaryla k o l t u k l a n k a b a r a n G e n e l Sekreter, b a r anla

bamsz olarak, n hznn h e p ayn olacan zaten belirt

m a s n a v a r m sava halindeki b a k a iki lke iin de ayn y a k l a

mitik. i m d i sadece ilk k akmnn, p l a t f o r m d a k i gzlemci

m k u l l a n m a y a k a r a r veriyor. Bu sefer t e k fark, bu m z a k e r e

deki devlet b a k a n l a r n n sabit bir hz ve d o r u l t u d a ilerleyen

lerin b a k asna gre, h e r iki b a k a n a da u l a m a k iin ne ka

dar yol k a t etmesi gerektiini b e t i m l e m e y e alyoruz. Bu m e

bir t r e n i n iindeki bir m a s a n n iki u c u n d a o t u r u y o r olmalar.

safe lerilke'nin b a k a n iin, G e r i l k e ' n i n b a k a n iin oldu

A d l a r n a u y g u n d e c e k ekilde, lerilke'nin liderinin y z

u n d a n d a h a ksa o l d u u n d a n v e k h e r iki b a k a n a d o r u ay

t r e n i n h a r e k e t d o r u l t u s u n a d n k , G e r i l k e ' n i n liderinin y z

n hzla y o l aldndan, k n c e lerilke'nin b a k a n n a ulaa

ise h a r e k e t d o r u l t u s u n u n tersine. Fizik y a s a l a r n n bireyin ha

caktr. lerilke y u r t t a l a r n n kandrldklarn i d d i a etmesinin

r e k e t i n d e n - b u h a r e k e t deimedii s r e c e - bamsz o l a r a k k e

sebebi b u d u r .

sinlikle a y n kalacan bilen G e n e l Sekreter, fark d i k k a t e alm

C N N g r g tanklarnn ifadelerini a k t a r d n d a G e n e l Sek

y o r ve ampuln yanmasyla balayan imza trenini d a h a nce

reter, b a k a n l a r v e d a n m a n l a r k u l a k l a r n a i n a n a m a z . H e p s i

41

d e , a m p u l n t a m iki b a k a n n a r a s n a g a y e t salam o l a r a k y e r

d a n d a h a u z u n b i r mesafe k a t e t m e s i gerektiini i d d i a e d e r d i .

letirildiinde, dolaysyla b a k a sze g e r e k b r a k m a y a c a k ekil

A n c a k sezgi, G e r i l k e ' n i n b a k a n n a y a k l a m a k t a olan n,

de a m p u l n y a y d n b a k a n l a r a u l a m a k iin ayn mesafe

ileri d o r u g i d e n t r e n t a r a f n d a n "itildii" iin d a h a hzl y o l ala

yi k a t ettiinde hemfikirdir. H e m s a a h e m d e sola d o r u y a y

can syler. A y n ekilde bu gzlemciler, lerilke'nin b a k a n

lan n hz a y n o l d u u n d a n , n h e r iki b a k a n a da ayn

n a y a k l a m a k t a olan n t r e n i n hareketiyle "geriye ekilip"

a n d a ulatn d n m e k t e d i r l e r , h a t t a yle o l d u u n u gzlem

d a h a y a v a y o l aldn d a g r r d . B u (hatal) etkiler d i k k a t e

lemilerdir.

alndnda, p l a t f o r m d a k i gzlemciler k d e m e t l e r i n i n iki b a

P e k i k i m hakl, t r e n d e k i l e r mi t r e n i n dndakiler mi? ki g r u

k a n a d a a y n a n d a ulatn g r e c e k t i . F a k a t g e r e k h a y a t t a

b u n g z l e m l e r i n d e de, gzlemlerini d e s t e k l e y e n a k l a m a l a r n d a

k h z l a n m a z ve y a v a l a m a z , hz artrlamaz ve azaltlamaz. O

da h a t a y o k . C e v a p h e r iki tarafn da hakl o l d u u d u r . U z a y

y z d e n de p l a t f o r m d a k i gzlemciler hakl o l a r a k n n c e le

gezginlerimiz G e o r g e ile G r a c i e iin o l d u u gibi, iki b a k as

rilke'nin b a k a n n a ulatn i d d i a edecektir.

d a ayn lde d o r u l u k iddias tamaktadr. B u r a d a k i ayrnt,

Ik hznn sabit olmas, ezamanlln, h a r e k e t h a l l e r i n d e n

iki d o r u n u n eliiyor gibi g r n m e s i d i r . n e m l i bir siyasi m e

bamsz o l a r a k h e r k e s i n hemfikir o l d u u e v r e n s e l b i r k a v r a m

sele sz k o n u s u : B a k a n l a r a n l a m a y a y n a n d a imzalad m?

o l d u u y n n d e k i asrlk k a v r a y t a n v a z g e m e m i z i gerektirir.

Y u k a r d a k i gzlemler v e akl y r t m e bizi kanlmaz o l a r a k

D n y a ' d a , M a r s ' t a , J p i t e r ' d e , A n d r o m e d a galaksisinde, k o z

a m a plat-

m o s u n h e r k e s i n d e sakin s a k i n a y n saniyeleri v u r d u u h a y a l

gtrr.

edilmi olan evrensel saat y o k t u r . T a m tersine, greli h a r e k e t

B a k a bir deyile, iki gzlemci g r u b u greli h a r e k e t halindeyse,

h a l i n d e k i gzlemciler, h a n g i olaylarn a y n a n d a o l d u u k o n u

baz gzlemcilerin bak asna g r e ezamanl olan eyler, di

s u n d a g r ayrlna decektir. Bir d a h a t e k r a r l a y a l m , b u

e r gzlemcilerin bak asna g r e ezamanl olmayacaktr.

s o n u c u n -yaadmz D n y a n n g e r e k bir zellii- b u k a d a r

anlamann

trendekilere gre ayn anda imzaland,

formdakilere gre

ayn

anda

imzalanmad

sonucuna

B u artc bir s o n u t u r . Gerekliin d o a s n a d a i r b u g n e

y a d r g a t c olmasnn sebebi, g n d e l i k h a y a t t a karlalan t r

k a d a r kefedilmi e n d e r i n k a v r a y l a r d a n biridir. Yine d e b u

d e n hzlar sz k o n u s u o l d u u n d a o r t a y a k a n etkilerin son d e

kitab o k u y u p bir k e n a r a b r a k t k t a n u z u n s r e sonra, b u b

r e c e k k olmasdr. M z a k e r e m a s a s 3 0 m e t r e u z u n l u u n d a

l m d e n u talihsiz bar giriimi d n d a bir ey h a t r l a m a y a c a k

olsayd, t r e n de saatte 16 k i l o m e t r e hzla h a r e k e t e d i y o r olsay

olsanz bile, Einstein'n kefinin z n k a p m o l u r d u n u z . H i

d, p l a t f o r m d a k i gzlemciler n lerilke'nin b a k a n n a G e r i

y k s e k m a t e m a t i e y a d a kark bir m a n t k zincirine b a v u r

l k e ' n i n b a k a n n d a n saniyenin m i l y a r d a birinin m i l y o n d a biri

makszn, b u s e n a r y o n u n d a gsterdii gibi, z a m a n n t m y l e

k a d a r d a h a n c e ulatn "grecekti". B u g e r e k bir farkllk

b e k l e n m e d i k bu zellii d o r u d a n n hznn sabit olmasn

olsa d a o k a d a r k k t r k i i n s a n d u y u l a r t a r a f n d a n d o r u d a n

d a n k a y n a k l a n m a k t a d r . In hz sabit o l m a s a y d d a y a v a h a

a l g l a n a m a z . T r e n hatr saylr l d e d a h a hzl gidiyor olsay

r e k e t e d e n t o p l a r a v e k a r t o p l a r n a dayal sezgilerimizin bize d

d, diyelim ki saatte 900 milyar k i l o m e t r e hzla h a r e k e t etseydi,

n d r d gibi h a r e k e t e d i y o r olsayd, p l a t f o r m d a k i g z l e m

p l a t f o r m d a d u r a n birinin b a k asna g r e n G e r i l k e ' n i n

cilerin t r e n d e k i gzlemcilerle a y n fikirde olacan hatrlatrm.

b a k a n n a u l a m a s lerilke'nin b a k a n n a u l a m a s n d a n 2 0

P l a t f o r m d a k i bir gzlemci y i n e fotonlarn G e r i l k e ' n i n b a k a n

k a t d a h a u z u n srecekti. z e l greliliin arpc etkileri, y k

n a u l a m a k iin, lerilke'nin b a k a n n a u l a m a k iin o l d u u n -

sek h z l a r d a d a h a belirgin hale gelir.

42

43

Zaman zerindeki Etki: II. Ksm

te b u amala, d n y a n n k a v r a m s a l o l a r a k e n b a s i t ( a m a u y

Z a m a n n s o y u t bir tanmn y a p m a k z o r d u r ; b u t r t a n m l a r

gulanrl o l m a y a n ) saatini k u l l a n a c a z . Bu saat "k saati"

genellikle y a e n i n d e s o n u n d a " z a m a n " s z c n k u l l a n m a k

o l a r a k bilinir v e birbirine b a k a n iki k k a y n a ile o n l a r n a r a

z o r u n d a kalr y a d a srf b u n d a n k a n a b i l m e k iin dili arptr.

snda gidip gelen t e k bir f o t o n d a n o l u u r (ekil 2.1). A y n a l a r

Byle bir y o l izlemektense, p r a g m a t i k bir b a k as b e n i m s e

b i r b i r i n d e n y a k l a k 15 s a n t i m e t r e u z a k olursa, f o t o n u n iki ay

y i p z a m a n saatlerle llen ey o l a r a k tanmlayabiliriz. A m a b u

n a a r a s n d a bir k e r e gidip gelmesi saniyenin m i l y a r d a biri k a d a r

sefer d e t a n m y k "saat" s z c n e kayyor. B u n o k t a d a bi

srecektir. Ik saatinin bir k e r e "tklamas" f o t o n u n iki a y n a

r a z g e v e k bir t u t u m b e n i m s e y i p saati h a r e k e t d n g l e r i n i n d

a r a s n d a b i r k e r e gidip gelmesi o l a r a k dnlebilir; b i r milyar

zeni hi d e i m e y e n bir aygt o l a r a k dnebiliriz. Z a m a n , sa

t k l a m a b i r s a n i y e n i n getii a n l a m n a gelecektir.

atimizin y a p t d n g l e r i s a y a r a k leriz. Kol saati bu t a n m a

Ik saatini, olaylar a r a s n d a g e e n zaman l m e k iin bir

uyar, d z e n l i d n g l e r l e h a r e k e t eden kollar vardr. G e r e k t e n

k r o n o m e t r e gibi d e kullanabiliriz. lgilendiimiz s r e b o y u n c a

d e , seilen olaylar a r a s n d a geen z a m a n saatin kollarnn y a p

saatin k a k e z tkladn sayarz, s o n r a b u n u b i r t k l a m a y a

t d n g l e r i (ve bu d n g l e r i n blmlerini) s a y a r a k leriz.

d e n k gelen z a m a n l a arparz. r n e i n bir at yar iin z a m a n

" H a r e k e t dnglerinin dzeni hi deimeyen" ifadesi, r t k

t u t u y o r s a k , y a r n balamas ile bitmesi a r a s n d a t o t o n u n 55

bir biimde z a m a n k a v r a m n ieriyor, n k "dzen" szc

milyar k e r e gidip geldiini saydysak, y a r n 55 saniye s r d

h e r d n g n n t a m a m l a n m a s iin geen srenin eit o l d u u n u

s o n u c u n a varabiliriz.

ifade ediyor. P r a t i k bir bak asyla bu sorunu, dngsel h a r e

T a r t m a m z d a k saatini k u l l a n m a m z n sebebi, k saati

ketlerini bir d n g d e n dierine hibir biimde deimeyecek e

nin m e k a n i k basitliinin k o n u y l a d o r u d a n ilgisi o l m a y a n ay

kilde tekrarlamasn beklediimiz, basit fiziksel bileenlerden sa

rntlar ayklayp h a r e k e t i n z a m a n n geiini nasl etkilediine

atler y a p a r a k hallederiz. leri geri sallanan sarkalar olan saatler,

dair bize en a k kavray sunmasdr. H a r e k e t i n z a m a n n gei

t e k r a r l a y a n atomik srelere dayal a t o m saatleri birer rnektir.

ini nasl etkilediini a n l a y a b i l m e k iin, y a k n n z d a k i b i r m a s a

Hedefimiz h a r e k e t i n z a m a n n geiini nasl etkilediini anla

d a d u r a n bir k saatinin t k l a m a s n a b a k a r a k t e m b e l tembel

m a k ; z a m a n ilevsel o l a r a k saatler z e r i n d e n tanmladmz

z a m a n n geiini seyrettiinizi d n n . S o n r a b i r d e n , ikinci

iin de s o r u m u z u " h a r e k e t saatlerin 'tklamasn' nasl etkiler"

eklinde deitirebiliriz. E n b a t a n , t a r t m a m z n bir saatin m e
k a n i k bileenlerinin sert bir h a r e k e t t e n k a y n a k l a n a b i l e c e k sar
sntlara nasl t e p k i vereceiyle ilgili olmadn v u r g u l a y a l m .
Aslna b a k a r s a n z , s a d e c e en basit h a r e k e t t r n - m u t l a k ola
r a k sabit hz v e d o r u l t u d a k i h a r e k e t i - h e s a b a katacaz, dola
ysyla h e r h a n g i bir sarsnt sz k o n u s u o l m a y a c a k . D a h a d o
r u s u , h a r e k e t i n z a m a n n geiini nasl etkiledii ve dolaysyla
t a s a r m l a r n d a n ve y a p l a r n d a n bamsz o l a r a k btn saatle
rin tklamasn t e m e l d e nasl etkiledii y n n d e k i evrensel so
r u y l a ilgileniyoruz.
44

ekil 2.1 Bir k saati birbirine paralel iki aynayla onlarn arasnda gidip gelen bir fo
tondan oluur. Foton iki ayna arasnda bir kere gidip geldiinde saat bir kere "tklam"
olur.
45

ekil 2.2 ndeki k saati hareketsiz, ikinci k saatiyse sabit bir hzla kayyor.

ekil 2.3 Bizim bak amza gre, kayan saatteki foton diyagonal bir yol izler.

bir k saati m a s a n n z e r i n d e sabit b i r hz ve d o r u l t u d a k a y

dn gsteriyor. T k l a m a saysnn ne k a d a r z a m a n getiini

m a y a balyor (ekil 2.2). S o r d u u m u z s o r u u d u r : A c a b a h a

d o r u d a n yansttn k a b u l ettiimiz iin de, h a r e k e t halindeki

r e k e t h a l i n d e k i k saati, d u r a n k saatiyle ayn h z d a m tk

saat iin z a m a n n geiinin yavaladn g r r z .

layacak?

B u d u r u m u n k saatlerine zel bir d u r u m u m u yansttn,

Bu s o r u y u cevaplayabilmek iin k a y a n saatteki fotonun bir

sarkal saatler ve R o l e x saatler iin de geerli o l u p olmadn

tklamay t a m a m l a y a b i l m e k iin izlemesi g e r e k e n yolu, bizim ba

m e r a k edebilirsiniz. Z a m a n byle d a h a s r a d a n saatlerle ll

k amza gre, g z m z n n n e getirelim. ekil 2.2'de grl

d n d e d e y a v a l a y a c a k m d r ? C e v a p kesin b i r evettir, g r e

d z e r e foton h a r e k e t i n e k a y a n saatin t a b a n n d a n balar,

lilik ilkesini u y g u l a y a r a k da b u n u grebiliriz. Ik saatlerimizin

s o n r a stteki a y n a y a d o r u h a r e k e t eder. F a k a t saat bizim b a k

tepelerine b i r e r Rolex kol saati ilitirelim ve d e n e y i t e k r a r l a y a

amza g r e h a r e k e t ettiinden foton ekil 2.3'te gsterildii gi

lm. D a h a n c e anlattmz gibi, d u r a n k saati ve t e p e s i n d e k i

bi bir ayla h a r e k e t etmelidir. F o t o n bu y o l u izlemezse stteki

Rolex a y n s r e y i lecektir, R o l e x ' t e h e r bir saniye geiinde,

a y n a y t u t t u r a m a z , u z a y a u u p gider. K a y a n saat kendisinin

k saati d e bir milyar k e r e tklam olacaktr. P e k i y a h a r e k e t

d u r d u u n u , dier h e r eyin h a r e k e t ettiini iddia e t m e h a k k n a

h a l i n d e k i k saatiyle o n a ilitirilmi R o l e x ? H a r e k e t h a l i n d e k i

s a h i p o l d u u iin fotonun stteki a y n a y a arpacam biliyoruz,

Rolex'in de t k l a m a s y a v a l a y a c a k ve bylece Rolex ilitirilmi

y a n i dolaysyla izdiimiz y o l d o r u . F o t o n stteki a y n a y a a r p

o l d u u k saatiyle a y n h z d a m o l a c a k ? M e s e l e y i d a h a n e t or

t k t a n s o n r a y i n e diyagonal bir y o l izleyip alttaki a y n a y a a r p a r

t a y a koyalm: Ik saati-Rolex ikilisinin d m d z r a y l a r d a hi

ve k a y a n saat bir tklamasn t a m a m l a m olur. Basit fakat temel

s a r s l m a d a n sabit bir hzla g i d e n p e n c e r e s i z bir t r e n k o m p a r t

n o k t a u d u r : F o t o n u n aldn g r d m z iki diyagonal izgi

m a n n n z e m i n i n e sabitlenmi o l d u u iin h a r e k e t h a l i n d e oldu

d e n oluan yol, d u r a n saatteki fotonun y u k a r y a v e aaya do

u n u d n n . Grelilik ilkesine g r e , b u t r e n d e k i bir gzlem

ru ald y o l d a n d a h a uzundur. K a y a n saatteki foton y u k a r y a ve

cinin t r e n i n h a r e k e t i n i n h e r h a n g i b i r etkisini gzlemesi m m

aaya d o r u y o l a l m a k dnda bir de, bizim bak amza g

k n deildir. F a k a t eer k saati ile Rolex'in hzlar birbirlerin

re, s a a d o r u h a r e k e t etmelidir. D a h a s k hznn sabit oluu

d e n farkl o l a c a k olsayd, bu g e r e k t e n de fark edilebilir b i r et

bize k a y a n saatteki fotonun, d u r a n saatteki fotonla t a m olarak

ki o l u r d u . Dolaysyla h a r e k e t halindeki k saati ile o n a iliti

a y n h z d a y o l aldn syler. F a k a t bir tklamay t a m a m l a m a k

rilmi R o l e x ' i n lt s r e y i n e eit olmaldr, R o l e x ' i n de tp

iin d a h a u z u n bir mesafe almas gerektii iin tklama skl da

k k saati gibi y a v a l a m a s gerekir. M a r k a l a r , tipleri, y a p l a

ha az olacaktr. Bu basit d n c e h a r e k e t halindeki k saatinin,

r n e o l u r s a olsun, greli h a r e k e t h a l i n d e k i saatler z a m a n n ge

bizim bak amza gre, d u r a n k s a a t i n d e n d a h a y a v a tkla-

iini farkl h z l a r d a gsterir.

46

47

Ik saati tartmas, d u r a n ve h a r e k e t halindeki saatler a r a

n a geldiini g r d k . Grelilik ilkesine g r e b u s a d e c e k saat

s n d a k i z a m a n farknn, k a y m a k t a olan saatteki fotonun bir ke

leri iin deil b t n saatler iin geerli olmal, h a t t a z a m a n n

r e tklamas iin n e k a d a r mesafe k a t etmesi gerektiine d a y a n

kendisi iin geerli olmal. Z a m a n , h a r e k e t h a l i n d e k i bir b i r e y

dn d a a k a o r t a y a k o y u y o r . B u d a k a y a n saatin n e k a d a r

iin h a r e k e t s i z haldeki bir birey iin o l d u u n d a n d a h a y a v a ge

a b u k h a r e k e t ettiine baldr; h a r e k e t s i z bir gzlemcinin ba

er. E e r bizi bu s o n u c a getiren hayli basit akl y r t m e d o

k asna gre, s a a t ne k a d a r hzl kayyorsa, fotonun saa

ruysa, o z a m a n r n e i n h a r e k e t halindeki bir insann, h a r e k e t

d o r u o k a d a r u z u n bir mesafe almas gerekir. D u r a n saate k

siz h a l d e y k e n y a a y a c a n d a n d a h a u z u n sre y a a m a s g e r e k

yasla, k a y a n saatin t k l a m a hznn, saat ne k a d a r hzl h a r e k e t

m e z mi? Ne de olsa, eer z a m a n h a r e k e t halindeki bir b i r e y iin

e d e r s e o k a d a r azalaca s o n u c u n a v a r r z .

d u r a n bir b i r e y iin o l d u u n d a n d a h a y a v a geiyorsa, o z a m a n

Bir lek d u y g u s u k a z a n a b i l m e k iin, fotonun tek bir tkla

bu eitsizlik s a d e c e saatlerle llen z a m a n iin deil, k a l p at

may saniyenin m i l y a r d a biri k a d a r b i r s r e d e tamamladn

laryla ve v c u t uzuvlarnn r m e s i y l e llen z a m a n iin de

hatrlayalm. Saatin bir t k l a m a k a d a r z a m a n d a fark edilebilir

geerli olmal. nsanlarn m r l e r i n i n u z u n l u u n a d a i r b e k l e n

bir mesafe k a t edebilmesi iin m t h i bir hzla, y a n i k hzna

tileriyle deil, a m a m i k r o d n y a n n baz p a r a c k l a r y l a y a n i

y a k n bir hzla h a r e k e t e d i y o r olmas gerekir. S a a t t e 16 kilomet

m o n l a r l a dolaysz olarak d o r u l a n a n d u r u m budur ite. Fakat

re gibi n o r m a l bir hzla h a r e k e t ediyorsa, bir t k l a m a t a m a m l a

y e n i bir genlik kayna b u l u n d u u n u iddia etmemizi engelle

n n c a y a d e k s a a d o r u k a t edecei mesafe ok k k t r ; sade

y e n nemli b i r p r o b l e m var.

ce 30 s a n t i m e t r e n i n (1 feet) 15 m i l y a r d a biri k a d a r d r . K a y a n

M o n l a r l a b o r a t u v a r d a d u r u r k e n , r a d y o a k t i f r m e y e hay

f o t o n u n almas g e r e k e n ek mesafe de k k t r ve dolaysyla

li b e n z e r bir srele, o r t a l a m a olarak saniyenin iki m i l y o n d a bi

h a r e k e t halindeki saatin t k l a m a hz z e r i n d e k i etkisi de o k a

ri k a d a r bir s r e d e paralanr. Bu p a r a l a n m a ok (azla kantla

d a r azdr. Y i n e grelilik ilkesine g r e , bu b t n saatler iin y a

da d e s t e k l e n e n deneysel bir olgudur. Bir m o n sanki k a l a s n a

ni bizatihi z a m a n n kendisi iin geerlidir. Bizim gibi, byle y a

silah dayal bir halde y a y o r gibidir: m r saniyenin iki mil

va hzlarda greli h a r e k e t e d e n varlklarn, z a m a n n geiinde-

y o n d a b i r i n e ulatnda tetik ekilir, m o n e l e k t r o n l a r a ve nt-

ki arplmalarn genellikle f a r k n d a olmamasnn sebebi b u d u r .

r i n o l a r a ayrlr. F a k a t b u m o n l a r l a b o r a t u v a r d a d u r m u y o r da,

Varlklar kesin olsa da, bu etkiler inanlmaz d e r e c e d e k k t r .

p a r a c k hzlandrc diye bilinen ve k hzndan biraz d a h a

t e y a n d a n k a y a n saate t u t u n u p o n u n l a birlikte k hznn

d k bir hzla h a r e k e t etmelerini salayan bir cihazn iinde

d r t t e k a d a r bir hzla h a r e k e t edebilseydik, zel grelilik

ilerliyor olsalar, l a b o r a t u v a r d a k i bilim insanlarnn lmlerine

d e n k l e m l e r i n i k u l l a n a r a k , h a r e k e t s i z gzlemcilerin bizim h a r e

gre o r t a l a m a mrleri ciddi m i k t a r d a uzar. Gerekten de by

k e t halindeki saatimizin, onlarn saatlerinin t k l a m a hznn

le olur. S a a t t e 6 6 7 milyon mil (k hznn y z d e 95'i) hzla gi

te ikisi h z d a tkladn greceini k a n t l a m a m z m m k n ola

d e n m o n u n m r n n 1 0 k a t artt grlr. z e l grelilie g

bilirdi. G e r e k t e n de nemli bir etki.

re bu yle aklanr: M o n l a r n takt "kol saatleri" l a b o r a t u

v a r d a k i s a a t l e r d e n d a h a y a v a t k l a m a k t a d r ; dolaysyla labo-

Hayat Kousu

r a t u v a r saatleri m o n l a r n tetii e k i p patlam olmas gerekti

Ik hznn sabit olmasnn, h a r e k e t halindeki bir k saati

ini s y l e r k e n , hzla h a r e k e t e d e n m o n l a r n saatleri d a h a lm

nin d u r a n bir k saatine kyasla d a h a y a v a tklayaca a n l a m -

v a k t i n i n geldiini g s t e r m e z . Bu, h a r e k e t i n z a m a n n geii ze-

48

49

r i n d e k i etkisini ok d o r u d a n , arpc bir b i i m d e gsterir. n

r e k e t ettiini i d d i a e t m e k t e s o n u n a k a d a r hakldr. S u n d u u

s a n l a r b u m o n l a r k a d a r hzl h a r e k e t e d e c e k olsalard, m r l e

m u z savlar b u b a k as iin d e a y n l d e geerlidir; h a r e k e t

r i a y n o r a n d a a r t a r d . 7 0 yl y a a m a k y e r i n e 700 yl y a a r l a r d .

siz m o n l a r dediimiz m o n l a r n takt saatlerin, h a r e k e t h a

i m d i u p r o b l e m l i n o k t a y a gelelim. L a b o r a t u v a r d a k i gz

linde diye tanmladmz m o n l a r n saatlerine kyasla d a h a y a

lemciler hzla h a r e k e t e d e n m o n l a r n h a r e k e t s i z h a l d e k i k u

v a h a r e k e t ettii y n n d e , g r n t e t a m tersi bir s o n u c a v a r

z e n l e r i n e kyasla d a h a u z u n y a a d n g r s e de, b u n u n s e b e b i

labilir.

h a r e k e t h a l i n d e k i m o n l a r iin zamann daha yava gemesidir.

Byle bir d u r u m l a d a h a n c e d e karlamtk; a m p u l kulla

Z a m a n n b u ekilde y a v a l a m a s , y a l n z c a m o n l a r n t a k t k l a r

nlan i m z a t r e n i n d e farkl b a k alar t a b a n t a b a n a ztm gi

saatler iin deil y a p a b i l e c e k l e r i h e r ey iin geerlidir. r n e i n

bi g r n e n s o n u l a r d o u r m u t u . O d u r u m d a zel grelilie

h a r e k e t s i z h a l d e k i bir m o n ksa m r b o y u n c a 100 k i t a p o k u -

dayal t e m e l akl y r t m e bizi, h a r e k e t h a l i n d e n bamsz ola

yabiliyorsa, hzla h a r e k e t e d e n k u z e n i d e 100 k i t a p okuyabilir,

r a k , h a n g i olaylarn ayn a n d a gerekletiine d a i r h e r k e s i n

n k h a r e k e t s i z haldeki m o n d a n d a h a u z u n y a y o r gibi g

hemfikir o l d u u y n n d e k i k k l e m i fikirden v a z g e m e y e zor

r n s e d e - h a y a t n d a k i dier h e r ey gibi- o k u m a hz d a y a v a

lamt. F a k a t b u u y u m a z l k d a h a d a b e t e r m i gibi g r n y o r .

lamtr. L a b o r a t u v a r n b a k asna g r e , h a r e k e t h a l i n d e k i

Nasl olur da, gzlemcilerin ikisi de dierinin saatinin d a h a y a

m o n hayatn ar ekim y a y o r gibidir. B u b a k asna g r e

v a altn i d d i a e d e r ? D a h a d a nemlisi, m o n l a r n farkl

hareket halindeki mon hareketsiz haldeki m o n d a n d a h a uzun

fakat ayn l d e geerli b a k alarna gre, iki g r u b u n da di

y a a y a c a k t r ; fakat geirecei " m r n u z u n l u u " h a r e k e t s i z

e r g r u b u n d a h a n c e lecei i d d i a s n d a b u l u n a c a s o n u c u n a

h a l d e k i m o n u n m r y l e t a m a m e n a y n u z u n l u k t a olacaktr.

v a r y o r u z . D n y a ' n n b e k l e n m e d i k b a z t u h a f zelliklere s a h i p

A y n ey hzl h a r e k e t ettikleri iin y a a m srelerinin yzyllar

olabileceini r e n i y o r u z , fakat r e n d i k l e r i m i z i n m a n t k s a l

b u l m a s b e k l e n e n , i n s a n l a r iin de geerlidir. Onlarn b a k a

samalk snrn a m a y a c a n u m u y o r u z . P e k i o h a l d e n e d i r bu

sna g r e h a y a t h e r z a m a n k i gibidir. Bizim b a k amza g r e y

olup biten?

se h a y a t iyice y a v a y a a m a k t a d r l a r , dolaysyla onlarn n o r

m a l b i r h a y a t d n g s bizim ok fazla zamanmz alr.

z e l grelilikten d o a n b t n g r n t e k i p a r a d o k s l a r gibi,
b u m a n t k s a l ikilemler d e y a k n d a n incelenip z l d k l e r i n d e
e v r e n i n ileyiine d a i r y e n i bilgileri gzler n n e seriyor. M o n -

Kim Hareket Ediyor?

l a r a i n s a n l a r a ait zellikler atfetmeyi b i r k e n a r a b r a k p u z a y el

H a r e k e t i n grelilii h e m Einstein'n k u r a m n a n l a m a n n

biselerinde y a n p s n e n klarn y a n sra a r t k b i r d e p a r l a k di

a n a h t a r d r , h e m de kafa karklna y o l a m a s olasdr. Bak

jital saatler t a y a n G e o r g e ile G r a c i e ye d n e l i m . G e o r g e ' u n

alarnn t e r s evrilmesinin, saatlerinin y a v a altn s a v u n

b a k asna g r e , G r a c i e y a n p s n e n yeil ve b y k diji

d u u m u z "hareketli" monlarla "hareketsiz" monlar arasnda

tal saatiyle u z a k t a belirip s o n r a b o u z a y n k a r a n l n d a y a n n

b i r rol deiimine y o l atn fark etmisinizdir. N a s l G e o r g e

d a n geip g i d e r k e n , kendisi hareketsizdir. G r a c i e ' n i n saatinin

d a G r a c i e d e k e n d i l e r i n i n d u r d u u n u , dierinin h a r e k e t ettiini

k e n d i s i n i n k i n e g r e d a h a y a v a altn fark e d e r (saatin y a

i d d i a e t m e k t e a y n d e r e c e d e haklysa, h a r e k e t h a l i n d e diye ta

v a l a m a hz b i r b i r l e r i n i n y a n n d a n n e k a d a r hzl getiklerine

nmladmz m o n l a r d a k e n d i b a k alarna g r e , k e n d i l e r i

b a l d r ) . G e o r g e biraz d a h a akll olsa, G r a c i e ' n i n s a a t i n d e k i

nin h a r e k e t s i z o l d u u n u , " h a r e k e t s i z " m o n l a r n t e r s y n d e ha-

z a m a n n gei hznn y a n sra G r a c i e ' d e k i h e r eyin - g e e r k e n

50

51

el sallamasnn, g z n k r p m a hznn vs.- ar e k i m d e ger

l a G r a c i e y e y a k l a m a y a balyor. G r a c i e y e u l a t n d a G e o r

ekletiini fark edebilirdi. G r a c i e ' n i n b a k asndan d a ayn

g e ' u n saatine g r e alt yl gemi olacaktr, n k G r a c i e y i y a

gzlemler G e o r g e iin geerlidir.

k a l a m a s yl srecektir. Gelgelelim zel grelilik k u r a m G r a

H e r n e k a d a r p a r a d o k s a l g r n s e d e m a n t k s a l bir samal

cie'nin s a a t i n e g r e 60 yl geeceini syler. Bu b i r el s r m e s i

g z l e r n n e s e r e c e k kesin bir d e n e y g e r e k l e t i r m e y e ala

deil: G r a c i e ' n i n u z a y d a G e o r g e ' u n y a n n d a n getiini hatrla

lm. En basiti, h e r eyi yle dzenleyelim ki G e o r g e ile G r a c i e

mas iin hafzasn y o k l a m a s , 60 yl ncesini h a t r l a m a s g e r e

birbirlerinin y a n n d a n g e e r k e n saatlerini 12:00'a ayarlasnlar.

kecektir. t e y a n d a n G e o r g e ' a g r e b u sadece alt yl n c e ol

B i r b i r l e r i n d e n u z a k l a r l a r k e n , ikisi de dierinin saatinin y a v a

m u t u r . G e o r g e ' u n h a r e k e t i o n u g e r e k a n l a m d a z a m a n d a bir

ilediini iddia edecektir. Bu uyumazl h e m e n z m e k iin

seyyah yapmtr, ok d a s o m u t bir b i i m d e stelik: G e o r g e

G e o r g e ile G r a c i e y e n i d e n bir a r a y a gelip geen z a m a n , saatle

G r a c i e ' n i n geleceine s e y a h a t etmitir.

rinin gsterdii z e r e , d o r u d a n karlatrmaldr. P e k i a m a

D o r u d a n k a r l a t r m a k iin iki saati bir a r a y a g e t i r m e k lo

b u n u nasl y a p a b i l i r l e r ? T a m a m , G e o r g e ' u n k e n d i b a k asna

jistik b i r s k n t d a n ibaret grnebilir, a m a a s l n d a m e s e l e n i n

g r e G r a c i e yi y a k a l a m a k iin kullanabilecei tepkili bir m o t o

z d r . P a r a d o k s u n z r h n d a k i b u atlan s t e s i n d e n g e l m e k

r u var. A m a m o t o r u n u kullanrsa, b u p a r a d o k s u n sebebi olan

iin o k eitli hileler dnebiliriz, a m a s o n u n d a h e p s i de b a

iki b a k asnn simetrisi bozulacaktr, n k o z a m a n G e o r

arsz olur. M e s e l a G e o r g e ile G r a c i e saatlerini, bir a r a y a geti

g e ' u n h a r e k e t i ivmeli yani k u v v e t t e n bamsz o l m a y a n bir h a

r e r e k deil de cep telefonlarn k u l l a n a r a k kyaslasalar nasl

r e k e t olacaktr. O ekilde y e n i d e n bir a r a y a geldiklerinde G e o r -

olur? E e r c e p telefonuyla iletiim " a n n d a " bir iletiim t r ol

g e ' u n saatine g r e g e r e k t e n d e d a h a a z z a m a n gemi olacak

sayd, b a a klamayacak k a d a r b y k bir tutarszlkla k a r

tr; G e o r g e imdi kesinlikle h a r e k e t h a l i n d e o l d u u n u syleye

k a r y a kalrdk: G r a c i e ' n i n b a k asyla akl y r t e c e k olur

bilir, n k b u n u hissedebilmitir. G e o r g e ile G r a c i e ' n i n bak

sak, G e o r g e ' u n saati ar ilemektedir, b u y z d e n d e G e o r g e d a

alar artk simetrik deildir. G e o r g e tepkili m o t o r u n u altra

ha az z a m a n getiini sylemelidir; G e o r g e ' u n b a k asyla

r a k h a r e k e t s i z o l m a i d d i a s n d a n vazgemitir.

akl y r t e c e k o l u r s a k da G r a c i e ' n i n saati ar ilemektedir, bu

G e o r g e bu ekilde G r a c i e ' n i n p e i n d e n giderse, saatlerinin

y z d e n d e G r a c i e d a h a a z z a m a n getiini sylemelidir. kisi d e

g s t e r e c e i z a m a n fark, ikisinin greli hzlarna ve h a r e k e t

hakl olamaz, biz de batarz. Tabii b u r a d a kilit n o k t a , b t n ile

d o r u l t u l a r n a ve G e o r g e ' u n tepkili m o t o r u n u nasl kulland

tiim a r a l a r gibi cep telefonlarnn da sinyalleri a n n d a g n -

na bal olacaktr. A r t k bildiimiz gibi, sz k o n u s u hzlar k

d e r m e m e s i d i r . C e p telefonlar n bir biimi olan r a d y o dalga

k s e a r a d a k i z a m a n fark d a ok a z olacaktr. A m a k hzna

laryla iler, dolaysyla g n d e r d i k l e r i sinyaller de k hzyla y o l

y a k n hzlar sz k o n u s u y s a , z a m a n fark dakikalar, gnleri, yl

alr. Yani sinyallerin alnmas z a m a n alr; aslnda iki b a k as

lar, yzyllar h a t t a d a h a fazlasn bulabilir. S o m u t b i r r n e k ol

n birbiriyle u y u m l u klacak b i r g e c i k m e d i r b u .

s u n diye G e o r g e ile G r a c i e ' n i n birbirlerinin y a n l a r n d a n geip

Gelin bu d u r u m a nce G e o r g e ' u n bak asndan yaklaa

s o n r a d a u z a k l a r l a r k e n k i hzlarnn, k hznn y z d e 99,5'ine

lm. D i y e l i m ki, G e o r g e h e r s a a t b a cep t e l e f o n u y l a G r a c i e ' y e

eit o l d u u n u d n e l i m . Ayrca diyelim ki G e o r g e saatine g

" S a a t o n i k i \ h e r ey y o l u n d a " , " S a a t bir, h e r ey y o l u n d a " di

r e yl b e k l e d i k t e n s o n r a tepkili m o t o r u n u ateliyor v e birbir

y e mesaj g n d e r i y o r . O n u n b a k a s n a g r e G r a c i e ' n i n saa

l e r i n d e n ayrldklar hzla, y a n i k hznn y z d e 99,5 'i b i r hz-

ti y a v a iledii iin, ilk b a t a G r a c i e ' n i n bu mesajlar, saati

52

53

d a h a saat ban gstermeden alacan dnyor. Bylece de

da George'un, Gracie'nin gnderdii mesajlardan Gracie'nin

G r a c i e ' n i n , y a v a ileyen s a a t i n k e n d i saati o l d u u n u k a b u l et

saatinin k e n d i s a a t i n d e n d a h a y a v a iledii s o n u c u n a v a r a c a

m e k z o r u n d a kalaca s o n u c u n a varyor. A m a sonra y e n i d e n

n grr.

d n y o r : "Gracie b e n d e n uzaklatna gre cep telefonuy

G e o r g e d a G r a c i e d e hzlarn d e i t i r m e d i k l e r i s r e c e ikisi

l a g n d e r d i i m sinyaller o n a u l a m a k iin h e r s e f e r i n d e d a h a

nin d e b a k as ayndr. B u p a r a d o k s a l g r n s e d e , b u ekil

u z u n b i r mesafe k a t e t m e k z o r u n d a . Belki b u e k s r e , o n u n sa

de, ikisinin d e dierinin saatinin y a v a iliyor o l d u u n u d n

a t i n i n y a v a l n telafi eder." G e o r g e , b i r b i r i n e t e r s d e n et

mesinin son d e r e c e tutarl o l d u u n u fark edeceklerdir.

kiler o l d u u n u -Gracie'nin saatinin yavalna kar kendisi

nin gnderdii sinyalin G r a c i e y e ulama sresi- anlaynca

Hareketin Uzay zerindeki Etkisi

o t u r u p b u n l a r n bileik etkisini niceliksel o l a r a k h e s a p l a r . Bul

Biraz n c e k i tartmamz, gzlemcilerin h a r e k e t e d e n saatle

d u u s o n u u o l u r : G n d e r d i i sinyalin G r a c i e y e u l a m a s

rin k e n d i s a a t l e r i n d e n d a h a y a v a tkladn g r d n , y a n i

resi, G r a c i e ' n i n s a a t i n i n y a v a l n telafi etmenin de tesine

z a m a n n h a r e k e t t a r a f n d a n etkilendiini aa k a r d . B u r a

geecektir. a r t c d r a m a G r a c i e , G e o r g e ' u n k e n d i s a a t i n e

d a n h e m e n h a r e k e t i n u z a y z e r i n d e d e ayn d e r e c e d e b y k bir

g r e 1 s a a t i n g e t i i n i b e l i r t e n mesajlarn, b e l i r l e n m i o v a k

etkisi o l d u u n u grebiliriz. Yar s a h a s n d a k i Slim ile J i m ' e d

t i n k e n d i s a a t i n e g r e g e i p g i t m e s i n d e n sonra alacaktr. Asl

nelim. D a h a n c e d e sylediimiz gibi Slim, galeride y e n i oto

n a b a k a r s a n z G e o r g e , G r a c i e ' n i n fizik k o n u s u n d a u z m a n ol

mobilinin u z u n l u u n u bir m e t r e y l e d i k k a t l e l m t . Slim y a

d u u n u bildii iin, G r a c i e ' n i n c e p t e l e f o n u n a g e l e n m e s a j l a r a

r s a h a s n d a hz y a p a r k e n J i m otomobilin u z u n l u u n u lmek

d a y a n a r a k George'un saatine dair karmlarda bulunurken,

iin bu y n t e m i k u l l a n a m a z , dolaysyla dolayl b i r yol izlemek

s i n y a l i n k e n d i s i n e u l a m a s r e s i n i h e s a b a k a t a c a n d a bil

z o r u n d a d r . D a h a n c e d e sylediimiz gibi b u y o l l a r d a n biri

m e k t e d i r . B i r a z d a h a h e s a p y a p t k t a n s o n r a g r r ki, G r a c i e

u d u r : J i m otomobilin n t a m p o n u kendisine u l a t n d a k r o

sinyallerin kendisine ulama sresini hesaba katsa dahi, G r a

nometresini altrr, a r k a t a m p o n u tam n n d e n getiinde d e

c i e ' n i n G e o r g e ' u n y o l l a d sinyallerle ilgili a n a l i z i n i n , o n u

d u r d u r u r . A r a d a g e e n z a m a n otomobilin hzyla a r p a r a k oto

G e o r g e ' u n s a a t i n i n k e n d i s a a t i n d e n d a h a y a v a alt s o n u

mobilin u z u n l u u n u bulabilir.

c u n a getireceini grr.

Z a m a n n inceliklerine d a i r y e n i edindiimiz bilgiyi kullanr

A y n m a n t k , G r a c i e ' n i n b a k asn d i k k a t e alp b u k e z

sak, Slim'in b a k asna gre, Slim d u r u y o r k e n J i m ' i n h a r e k e t

o n u n h e r saat ba G e o r g e ' a sinyal g n d e r d i i n i d n d

halinde o l d u u n u , dolaysyla Slim'e g r e J i m ' i n saatinin y a v a

m z d e d e geerlidir. O n u n b a k asna g r e G e o r g e ' u n saati

ilediini g r r z . S o n u o l a r a k Slim, J i m ' i n y a p t dolayl l

y a v a o l d u u n d a n , ilk b a t a G e o r g e ' u n , o n u n g n d e r d i i saat

m s o n u c u n d a otomobilin u z u n l u u n u n k e n d i s i n i n galeride

ba mesajlarn, k e n d i mesajlarn g n d e r m e d e n n c e alacan

y a p t l m d e n daha ksa kacan anlar; n k J i m h e s a p

d n r . A m a , k a r a n l k t a yollad sinyallerin g i d e r e k u z a k l a

y a p a r k e n (hz a r p a r a d a n g e e n z a m a n eittir u z u n l u k ) a r a

an G e o r g e ' a u l a m a k iin h e r seferinde d a h a u z u n b i r mesafe

d a n g e e n z a m a n y a v a ileyen bir saatle lecektir. S a a t y a v a

k a t etmesi gerektiini d i k k a t e aldnda, G e o r g e ' u n a s l n d a b u

iliyorsa, J i m ' e g r e a r a d a n g e e n z a m a n d a h a a z olacak, dola

mesajlar k e n d i mesajlarn g n d e r d i k t e n sonra alacan fark

ysyla y a p t h e s a p s o n u c u n d a d a otomobilin u z u n l u u Slim'in

eder. G r a c i e , sinyallerin k e n d i s i n e u l a m a sresini d i k k a t e alsa

l t n d e n d a h a ksa kacaktr.

54

55

B a k a bir deyile J i m , Slim'in otomobilinin u z u n l u u n u n ,

otomobil hareket halindeyken duruyorken lldnden daha
k s a o l d u u n u grecektir. B u genel bir o l g u y a r n e k t i r : G z
lemciler h a r e k e t h a l i n d e k i bir n e s n e y i h a r e k e t d o r u l t u s u n d a
ksalm o l a r a k alglar. r n e i n zel grelilik d e n k l e m l e r i n e g
re, b i r n e s n e k hznn y z d e 98'i k a d a r bir hzla h a r e k e t edi
y o r s a , d u r a n bir gzlemci bu nesneyi, o n e s n e d u r u y o r olsayd
g r e c e i n d e n y z d e 8 0 d a h a ksa grecektir. B u olgu ekil 2.4'te
gsterilmitir.

ekil 2. 5 leden sonra gne gzn ald iin, Slim son deneme srnde oto
mobilini giderek artan bir ayla srmtr.

Uzay-zamanda Hareket

b u mesafeyi bir saatin o n d a biri k a d a r bir s r e d e , y a n i alt da

Ik hznn sabit olmas, u z a y ve z a m a n kat ve nesnel y a p

k i k a d a almas gerekir. O t o m o b i l l e r d e n d e a n l a y a n J i m , birok

lar o l a r a k g r e n geleneksel b a k asnn yerini, onlar gzlem

d e n e m e s r n d e n elde edilen verileri inceliyor ve ou s r

ci ile g z l e n e n a r a s n d a k i greli h a r e k e t e y a k n d a n bal g r e n

n 6 d a k i k a d a t a m a m l a n m o l d u u n u gryor. A m a son bir

y e n i b i r k a v r a y n a l m a s n a y o l amtr. H a r e k e t halindeki

k a t a n e s i n i n hayli u z u n , 6,5, 7 h a t t a 7,5 d a k i k a s r m olmas

n e s n e l e r i n ar e k i m d e h a r e k e t ettiini ve ksaldn a n l a m

kafasna taklyor. B a t a m e k a n i k bir s o r u n olabileceini d

o l d u u m u z a gre, t a r t m a y b u r a d a bitirebilirdik. F a k a t zel

nyor, n k bu veriler son s r t e otomobilin saatte 100 ki

grelilik, b t n b u olgular iine alacak d a h a d e r i n v e b t n l e

l o m e t r e d e n d a h a y a v a seyrettiine iaret e d i y o r m u gibi g r

ik bir b a k as s u n m a k t a d r .

nyor.

Bu b a k asn a n l a y a b i l m e k iin, a s l n d a v a r olmas i m k n

F a k a t otomobili iyice incelediinde m k e m m e l d u r u m d a ol

sz b i r otomobil d n e l i m ; bu otomobil saatte 100 kilometrelik

d u u k a n s n a varyor. D e n e m e s r l e r i n i n n o r m a l d e n u z u n

seyir hzna h e m e n ulayor, s o n r a d a m o t o r u d u r u n c a y a d e k h

srmesini a k l a y a m a d n d a n Slim'le k o n u u p son srlerle

zn hi a r t r p a z a l t m a d a n a y n e n k o r u y o r . Diyelim ki, y e t e n e k

ilgili bilgi alyor. Slim k o n u y a g a y e t basit bir a k l a m a getiriyor.

li bir s r c o l a r a k n k a z a n d iin S l i m ' d e n bu a r a l a bir

J i m ' e p a r k u r u n d o u d a n b a t y a d o r u uzandn, g n n ilerle

ln o r t a s n d a k i b i r d z l k t e y e r alan u z u n , d z v e geni bir p a r

y e n saatlerinde g n e i n g z n aldn, son s r t e d u r u m

k u r d a d e n e m e s r y a p m a s isteniyor. Balang v e biti iz

iyice k t l e t i i n d c n otomobili p a r k u r u n bir u c u n d a n dierine

gileri a r a s n d a k i mesafe 10 kilometre o l d u u n d a n otomobilin

hafif bir ayla s r d n anlatyor. S o n s r t e izledii y o

lu, ekil 2.5'te de g r l d gibi, k a b a taslak iziyor. S o n d e
n e m e s r n n neden d a h a u z u n s r d imdi g a y e t ak:
Balang izgisiyle biti izgisi a r a s n d a k i y o l bir ayla k a t edi
lirse d a h a u z u n olur, dolaysyla bu y o l u saatte 100 k i l o m e t r e
hzla kat e t m e k d a h a fazla z a m a n alr. B a k a bir deyile bir ay
la y o l alrsanz, saatte 100 kilometrelik hzn bir ksm g n e y d e n
k u z e y e d o r u g i d e r k e n h a r c a n a c a k , bylece d o u d a n batya

ekil 2.4 Hareket eden bir nesne hareket dorultusunda ksalr.

56

57

d o r u u z a n a n y o l u t a m a m a l a m a k iin b i r a z d a h a a z z a m a n k a

Einstein d a - z a m a n n , e v r e n i n k e n d i m i z i iinde b u l d u u m u z

lacaktr. B u d a p a r k u r u b i t i r m e n i n b i r a z d a h a u z u n s r e c e i a n

u z a m s a l b o y u t u n a baz b a k m l a r d a n hayli b e n z e y e n b a k a

l a m n a gelir.

bir b o y u t u - d r d n c b o y u t u - o l d u u n u n d n l m e s i n i sa

B u haliyle Slim'in aklamasn a n l a m a k kolay; fakat b i r a z

v u n m u t u . K u l a a soyut gelse de, b i r b o y u t o l a r a k z a m a n k a v

d a n y a p a c a m z k a v r a m s a l sraya h a z r l a n m a k iin b u ak

r a m a s l n d a s o m u t t u r . Biriyle b u l u a c a m z d a o kiiye k e n d i

l a m a y b i r a z d a h a farkl ifade edelim. K u z e y - g n e y v e d o u - b a -

sini " u z a y d a " n e r e d e bekleyeceimizi syleriz; m e s e l a 5 3 . so

t d o r u l t u l a r , bir otomobilin h a r e k e t edebilecei b i r b i r i n d e n

kakla 7. caddenin kesindeki binann dokuzuncu katnda. Bu

bamsz iki u z a m s a l b o y u t t u r . ( O t o m o b i l d i k e y d e h a r e k e t e d e

r a d a e v r e n i n u z a m s a l b o y u t u n d a belirli bir y e r i y a n s t a n

bilir, d a d a b i r geit a a r k e n rnein, a m a b u r a d a b u y e t i y e ih

a y r bilgi v a r ( d o k u z u n c u kat, 5 3 . sokak, 7. c a d d e ) . F a k a t o ki

tiyacmz y o k . ) Slim'in aklamas, otomobilin b t n d e n e m e

iyle ne zaman buluacamz b e l i r t m e m i z de a y n d e r e c e d e

s r l e r i n d e saatte 100 k i l o m e t r e hzla h a r e k e t ettii h a l d e son

nemlidir; m e s e l a leden s o n r a t e . Bu bilgi de b u l u m a m z n

s r t e b u hz iki b o y u t a r a s n d a paylatrdn, dolaysyla

" z a m a n d a " n e r e d e gerekleeceini syler. Dolaysyla olaylar

d o u - b a t d o r u l t u s u n d a saatte 100 k i l o m e t r e d e n d a h a y a v a

drt bilgiyle t a n m l a n r : U z a y l a ilgili , z a m a n l a ilgili bir bilgi.

g i d i y o r m u gibi g r n d n gsteriyor. D a h a n c e k i d e n e m e

Bu verilerin olayn u z a y ve z a m a n d a k i , y a n i ksacas uzay-za-

s r l e r i n i n h e p s i n d e saatte 100 kilometrelik hzn t a m a m d o

mandaki y e r i n i belirttii sylenir. Bu a n l a m d a z a m a n dier b i r

u - b a t d o r u l t u s u n d a k i h a r e k e t e h a r c a n m , son s r t e y s e

boyuttur.

b u hzn b i r b l m k u z e y - g n e y d o r u l t u s u n d a k i h a r e k e t iin

B u g r , u z a y v e z a m a n n farkl b o y u t r n e k l e r i o l d u u n u
iddia ettiine g r e , b i r n e s n e n i n u z a y d a k i h z n d a n bahsettii

harcanmtr.
Einstein, zel grelilik fiziinin t e m e l i n d e t a m da bu fikrin
- h a r e k e t i n farkl b o y u t l a r a r a s n d a paylatrlmasnn- yattn

mize b e n z e r ekilde z a m a n d a k i h z n d a n d a b a h s e d e b i l i r miyiz?

Evet, bahsedebiliriz.

b u l d u ; b i r n e s n e n i n h a r e k e t i n i s a d e c e u z a m s a l b o y u t l a r n deil

B u n u nasl y a p a c a m z a d a i r nemli bir i p u c u n u , n c e d e n

zaman b o y u t u n u n d a paylatn k a v r a m a m z k o u l u y l a a m a .

karlam o l d u u m u z temel bir bilgide b u l u y o r u z . Bir n e s n e

Aslna b a k a r s a n z , o u k o u l d a , bir n e s n e n i n h a r e k e t i n i n b

u z a y d a bize g r e h a r e k e t halindeyse, saati b i z i m k i n d e n y a v a

yk blm z a m a n iindedir, u z a y iinde deil. Gelin b u n u n ne

iler.

a n l a m a geldiini grelim.

m a noktas: E i n s t e i n e v r e n d e k i b t n nesnelerin u z a y - z a m a n d a

Yani zaman iindeki hareketinin hz yavalar,

ite sra

U z a y d a h a r e k e t , h a y a t n ilk y l l a r n d a rendiimiz b i r k a v

her zaman t e k bir sabit hzla, k hzyla y o l aldn iddia et

ramdr. Genellikle b u b a l a m d a d n m e s e k d e k e n d i m i z i n , ar

mitir. T u h a f b i r fikirdir b u ; n e s n e l e r i n k h z n d a n hatr say

k a d a l a r m z n , bize ait olan eylerin zaman iinde de hareket

lr d e r e c e d e d k hzlarda h a r e k e t ettiini d n m e y e alm-

ettiini reniriz. T e m b e l t e m b e l o t u r u p televizyon s e y r e d e r k e n

zdr. G n d e l i k h a y a t t a grelilikten k a y n a k l a n a n etkilere a i n a

bile b i r d u v a r saatine y a d a kol saatine b a k t m z d a saatin s

o l m a m a m z n g e r e k e s i o l a r a k b u n u sk sk v u r g u l a d k . B u n l a

rekli deitiini, s r e k l i " z a m a n iinde ileriye d o r u gittiini"

rn h e p s i d e d o r u d u r . F a k a t imdi, b i r n e s n e n i n d r t b o y u t t a

g r r z . K e n d i m i z v e etrafmzdaki h e r ey k a n l m a z o l a r a k

ki - u z a m , b i r z a m a n - birleik h z n d a n b a h s e d i y o r u z ; k h

z a m a n iindeki b i r a n d a n b i r s o n r a k i a n a g e e r e k y a l a n y o r u z .

zna d e n k olan d a b i r n e s n e n i n b u genel anlamdalyrihzdr. B u

Aslna bakarsanz matematiki H e r m a n n M i n k o w s k i -sonunda

n u d a h a iyi a n l a y a b i l m e k v e n e m i n i o r t a y a k o y a b i l m e k iin,

58

59

d a h a n c e anlattmz, g e r e k h a y a t t a k a r l a m a m z n i m k n

gibi, u z a y d a k h z n d a h a r e k e t e d e n b i r n e s n e n i n d e z a m a n d a

sz o l d u u t e k hzl otomobil r n e i n d e o l d u u gibi, bu tek sa

h a r e k e t etmesini s a l a y a c a k hz k a l m a z . Dolaysyla k y a

bit hzn farkl boyutlar, y a n i farkl u z a y ve z a m a n b o y u t l a r

lanmaz; B y k P a t l a m a ' d a o r t a y a km bir foton, b u g n de o

a r a s n d a paylalabileceini belirtelim. Bir n e s n e d u r u y o r s a (bi

z a m a n k i y a n d a d r . Ik h z n d a z a m a n g e m e z .

z e g r e ) v e b u n a bal o l a r a k d a u z a y d a hi h a r e k e t e t m i y o r s a
-otomobilin ilk d e n e m e srleriyle bir b e n z e t m e y a p a c a k olur

Peki ya E=mc ?
2

sak- n e s n e n i n b t n h a r e k e t i t e k b o y u t t a -bu d u r u m d a z a m a n

E i n s t e i n k u r a m n a "grelilik" k u r a m d e n m e s i n i n e r m e d i y -

b o y u t u n d a - y o l a l m a k iin kullanlr. A y r c a bize ve birbirlerine

se de ( b a k a eylerin y a n sra k hznn deimezliini y a n

g r e h a r e k e t s i z olan b t n n e s n e l e r z a m a n d a t a m t a m n a a y n

s t m a k z e r e "deimezlik" k u r a m ismini n e r m i t i ) t e r i m i n

h z d a h a r e k e t e d e r l e r y a n i yalanrlar. Gelgelelim bir n e s n e

a n l a m a r t k g a y e t aktr. E i n s t e i n ' m almalar, n c e d e n ayr

u z a y d a d a h a r e k e t e d e r s e , b u z a m a n d a k i h a r e k e t i n i n bir ksm

v e m u t l a k gibi g r n e n u z a y v e z a m a n gibi k a v r a m l a r n , asln

nn b a k a bir d o r u l t u y a h a r c a n m a s gerektii a n l a m n a gelir.

da i ie g e m i ve greli o l d u u n u gstermitir. E i n s t e i n a y r

Belli bir ayla y o l alan o t o m o b i l r n e i n d e o l d u u gibi, h a r e k e

c a D n y a n n b a k a fiziksel zelliklerinin d e b e k l e n m e d i k bi

tin b u ekilde paylalmas d a - h a r e k e t i n bir ksm u z a y d a h a r e

i m d e i ie g e m i o l d u u n u gstermitir. En n l d e n k l e m i ,

k e t e t m e k iin kullanld iin- n e s n e n i n z a m a n iinde d u r a a n

e n nemli r n e k l e r d e n birini o r t a y a koyar. B u d e n k l e m d e E i n s

b e n z e r l e r i n e kyasla d a h a y a v a h a r e k e t edecei a n l a m n a gelir.

tein, bir n e s n e n i n enerjisi (E) ile k t l e s i n i n (m) b a m s z k a v

Yani, n e s n e u z a y d a h a r e k e t e d e r s e saati d a h a y a v a ileyecektir.

r a m l a r olmadn, b i r n e s n e n i n k t l e s i n i biliyorsak enerjisini

D a h a n c e d e t a m b u n u b u l m u t u k . imdi de, bir n e s n e bize

(ktleyi k hzyla iki k e r e - c - a r p a r a k ) , enerjisini b i l i y o r s a k

gre hareket halindeyse zamann yavalayacan, nk o nes

da ktlesini (enerjiyi iki k e r e k h z n a b l e r e k ) h e s a p l a y a b i

n e n i n z a m a n iindeki h a r e k e t i n i n bir b l m n u z a y iinde h a

leceimizi o r t a y a k o y m u t u r . B a k a b i r deyile enerji v e k t l e

r e k e t e y n e l t e c e i n i g r y o r u z . Dolaysyla bir n e s n e n i n u z a y

-dolar v e f r a n k gibi- b i r b i r i n e evrilebilir p a r a birimleridir. F a

d a k i hz, z a m a n iindeki h a r e k e t i n i n n e k a d a r n n u z a y d a k i h a

k a t p a r a y l a olann tersine, k hznn karesi o l a r a k v e r i l e n d e

r e k e t i n e yneltildiinin bir y a n s m a s d r .

iim k u r u h e r z a m a n , s o n s u z a k a d a r sabittir. B u deiim k u r u

Bu erevenin, bir n e s n e n i n u z a y d a k i d o r u s a l hznn bir s

o k y k s e k o l d u u n d a n ( c b y k b i r saydr), k k b i r k t

nr o l d u u gereini d e ierdiini g r y o r u z : U z a y d a m a k s i

l e o k b y k m i k t a r d a enerji retir. D n y a 0,90 k i l o g r a m n

m u m hz, a n c a k bir n e s n e n i n z a m a n iindeki h a r e k e t i n i n tam

y z d e 1 'inden d a h a a z m i k t a r d a u r a n y u m u n enerjiye d n m e

mnn u z a y iinde h a r e k e t e yneltilmesi h a l i n d e m m k n d r .

sinin d o u r d u u ykc g c H i r o i m a ' d a g r m t r . Bir g n

Bu da a n c a k o n e s n e n i n z a m a n d a k i aslnda k h z n d a olan h a

E i n s t e i n ' m f o r m l n d e n verimli b i r ekilde y a r a r l a n a r a k n k

r e k e t i n i n t m n n , u z a y d a k h z n d a h a r e k e t e yneltilmesi

leer r e a k t r l e r d e gerekletirilecek fzyonlar s a y e s i n d e , b t n

h a l i n d e o r t a y a kar. A n c a k b t n h a r e k e t i n i z a m a n iinde k u l

d n y a n n enerji talebini s o n u g e l m e z deniz s u y u k a y n a k l a r

l a n d n d a n , bu hz b t n n e s n e l e r i n u z a y d a ulaabilecei en

m z d a n karlayabiliriz.

yksek hzdr. Bu d u r u m , otomobilimizin d o r u d a n k u z e y - g

Bu blmde vurguladmz kavramlar asndan Einstein'm

n e y d o r u l t u s u n d a d e n e n m e s i n e benziyor. T p k otomobilin d o -

d e n k l e m i , bize t e m e l b i r gerein, h i b i r eyin k h z n d a n da

u - b a t b o y u t u n d a h a r e k e t e d e c e k hznn k a l m a y a c a k olmas

ha hzl g i d e m e y e c e i gereinin en s o m u t aklamasn s u n -

60

61

m a k t a d r . r n e i n , n e d e n b i r nesneyi, diyelim k i bir hzlandr

c d a hz saatte k hznn y z d e 99,5'ine kartlm bir m o n u
alp "biraz d a h a i t e r e k " hzn k hznn y z d e 9 9 , 9 ' u n a y k

III. Blm

seltip s o n r a b i r d a h a "gerekten hzla itip" k hz snrn a

m a s n s a l a y a m y o r u z , diye d n m olabilirsiniz. E i n s t e i n ' m
f o r m l b u t r a b a l a r n n e d e n b a a r y a u l a m a y a c a n akl

Kvrmlar ve Dalgalar

yor. Bir ey ne k a d a r hzl h a r e k e t e d e r s e enerjisi o k a d a r artar,

y i n e E i n s t e i n ' m f o r m l n d e n bir ey ne k a d a r ok enerjiye sa

zerine

hipse, ktlesinin de o k a d a r a r t a c a n g r y o r u z . r n e i n k
hznn y z d e 99,9 ' u b i r hzla h a r e k e t e d e n m o n l a r d u r m a k t a
olan k u z e n l e r i n d e n ok o k d a h a ardr. A s l n d a t a m 2 2 k a t d a
h a ardrlar. (Tablo 1.1'de verilen ktleler d u r a n p a r a c k l a r
iindir.) A m a bir n e s n e n i n ktlesi n e k a d a r a r t a r s a , hzn artr
m a k da o k a d a r z o r olur. Bisikletin z e r i n d e k i bir o c u u i t m e k
b a k a b i r eydir, bir k a m y o n e t i i t m e k b a k a bir ey. Dolaysy
l a b i r m o n u n hz a r t a r k e n , hzn d a h a d a a r t r m a k g i d e r e k
zorlar. Ik hznn y z d e 99,999'u h z d a b i r m o n u n ktlesi
2 2 4 k a t a r t a r ; k hznn y z d e 9 9 , 9 9 9 9 9 9 9 9 ' u h z d a bir m o
n u n ktlesiyse 70.000 k a t t a n d a h a fazla artar. H z k hzna
y a k l a t k a m o n u n ktlesi snrsz o l a r a k a r t a c a n d a n , k h
zna u l a m a s y a d a b u snr amas iin m o n u sonsuz m i k t a r d a enerjiyle i t m e k gerekecektir. B u d a tabii k i imknszdr, d o
laysyla d a hibir ey k h z n d a n d a h a hzl y o l a l a m a z .
S o n r a k i b l m d e greceimiz z e r e , v a r d m z bu s o n u , fi
zikilerin geen y z y l d a karlatklar ikinci b y k a t m a n n

instein zel grelilik k u r a m s a y e s i n d e , h a r e k e t h a k

k n d a k i "asrlk sezgiler" ile k hznn sabitlii a r a s n d a k i a t m a y z m t . z m , sezgilerimizin y a n l

o l d u u y d u ; sezgilerimiz k h z n a k y a s l a son d e r e c e y a v a
olan h a r e k e t l e r e d a y a n y o r d u , b u t r y a v a h z l a r d a d a u z a y v e

t o h u m l a r n att v e s o n u o l a r a k d a sayg d u y u l u p e l s t n d e t u

z a m a n n g e r e k k a r a k t e r i g z l e r d e n g i z l e n i y o r d u . z e l greli

t u l a n b a k a b i r k u r a m n , N e w t o n ' u n evrensel k t l e e k i m i k u r a

lik, u z a y v e z a m a n n doasn g z l e r n n e serer, n c e k i k a v

mnn s o n u n u hazrlad.

r a y l a r d a g r l d k l e r i n d e n k k t e n b i r b i i m d e farkl o l d u k l a
rn o r t a y a k o y a r . G e r i u z a y v e z a m a n n t e m e l l e r i n e d a i r k a v
raymz d z e l t m e k hi de k k b i r i deildir. E i n s t e i n ok
g e m e d e n , zel greliliin o r t a y a k o y d u k l a r n izleyen o k sa
y d a k a r m a r a s n d a zellikle b i r i n i n a k l a n m a s n n g ol
d u u n u f a r k etmiti: H i b i r e y i n ktan hzl o l a m a y a c a
h k m n n , N e w t o n ' u n 17. y z y l n ikinci y a r s n d a o r t a y a at62

63

t, saygnlk k a z a n m e v r e n s e l k t l e e k i m i k u r a m n a u y m a

i birletirdi v e k t l e e k i m i k u v v e t i n i n h e r a l a n d a i b a n d a

d g r l y o r d u . Bylece zel grelilik, b i r a t m a y zer-

olan g r n m e z el o l d u u n u ilan etti.

k e n b i r d i e r i n e y o l amt. O n yl s r e n y o u n , kimi z a m a n

N e w t o n ' u n k t l e e k i m i g r n e , b y k eitleyici denebilir.

d a eziyetli almalar s o n u c u E i n s t e i n b u ikilemi, g e n e l greli

N e w t o n m u t l a k a h e r eyin, kesinlikle geri k a l a n h e r ey z e r i

lik k u r a m y l a z d . E i n s t e i n b u k u r a m y l a , u z a y v e z a m a n n ,

ne ekici b i r k t l e e k i m i k u v v e t i u y g u l a d n ilan etmiti. Her

k t l e e k i m i k u v v e t i n i iletmek iin y a m u l d u u n u v e arpld

ey -fiziksel bileimine bal o l m a k s z n - k t l e e k i m i k u v v e t i

n gstererek uzay ve zamana dair anlaymzda yine bir dev

u y g u l a r v e b u k u v v e t e m a r u z kalr. J o h a n n e s K e p l e r i n geze

rim yaratmt.

genlerin h a r e k e t l e r i y l e ilgili almasn iyice inceleyen N e w -

Newton'un Ktleekimi Gr

ton, iki cisim a r a s n d a k i k t l e e k i m i n e bal e k i m g c n n ,

tam olarak iki eye bal o l d u u k a r m n d a b u l u n m u t u : Ci

1642'de ngilt ere d e L i n c o l n s h i r e ' d a d o a n Isaac N e w t o n ,

simlerin h e r b i r i n i o l u t u r a n m a l z e m e m i k t a r v e cisimler a r a

m a t e m a t i i t m g c y l e fiziksel a r a t r m a n n h i z m e t i n e s u n a

sndaki uzaklk. "Malzeme" m a d d e demektir; bu protonlarn,

r a k bilimsel a r a t r m a l a r n ehresini deitirmiti. N e w t o n yle

n t r o n l a r n v e e l e k t r o n l a r n t o p l a m says a n l a m n a gelir ki, b u

m u a z z a m bir d e h a y d ki, a r a t r m a l a r n d a n bazlar iin g e r e

da cismin ktlesini belirler. N e w t o n ' u n evrensel k t l e e k i m i

k e n m a t e m a t i i n m e v c u t olmadn g r d n d e o m a t e m a t i i

k u r a m , iki cisim a r a s n d a k i e k i m i n g c n n , ktlesi b y k ci

icat e d i y o r d u . D n y a o n u n l a kyaslanabilecek bir bilimsel d e h a

simler a r a s n d a b y k , ktlesi k k cisimler a r a s n d a k k

y a d a h a e v sahiplii y a p a n a d e k y a k l a k y z y l gemesi ge

olacan syler; a y r c a cisimler a r a s n d a k i mesafe az o l d u u n

r e k e c e k t i . N e w t o n ' u n e v r e n i n ileyii h a k k n d a vard o k sa

d a ekimin g c n n artacan, mesafe b y d n d e d e azala

y d a b u l g u a r a s n d a , b u r a d a bizi asl ilgilendiren evrensel k t l e

can syler.

ekimi k u r a m d r .

N e w t o n b u niteliksel b e t i m l e m e d e n ok d a h a ileriye g i d i p iki

K t l e e k i m i k u v v e t i hayatn h e r a l a n n a yaylmtr. Bizi ve

cisim a r a s n d a k i k t l e e k i m i k u v v e t i n i n g c n niceliksel ola

etrafmzdaki b t n cisimleri y e r k r e n i n y z e y i n d e t u t a r ; solu

r a k b e t i m l e y e n d e n k l e m l e r k a l e m e almt. Kelimeye d k l d k

d u u m u z h a v a n n d u z a y a k a m a s n engeller; Ay' D n y a n n

lerinde bu denklemler, iki cisim a r a s n d a k i k t l e e k i m i k u v v e t i

e v r e s i n d e , D n y a y d a G n e ' i n e v r e s i n d e y r n g e d e tutar.

nin, ktlelerinin arpmyla d o r u orantl, a r a l a r n d a k i mesafe

A s t e r o i t l e r d e n gezegenlere, g e z e g e n l e r d e n yldzlara, yldzlar

nin karesiyle t e r s orantl o l d u u n u syler. Bu "ktleekimi y a

d a n galaksilere m i l y a r l a r c a k o z m i k sakinin y o r u l m a k dinlen

sas", g e z e g e n l e r i n ve k u y r u k l u y l d z l a r n G n e etrafndaki,

m e k n e d i r b i l m e d e n gerekletirdii k o z m i k d a n s n r i t m i n i k t -

Ay'n D n y a etrafndaki h a r e k e t l e r i n i v e y a gezegenleri aratr

leek imi belirler. N e w t o n ' u n , y z y l b o y u n c a s r e n etkisi,

m a y a giden r o k e t l e r i n h a r e k e t l e r i n i t a h m i n e t m e k t e kullanlabi

D n y a ' d a k i v e D n y a n n d n d a k i b u olaylar t e k b i r k u v v e t e ,

lecei gibi, h a v a d a u a n b e y s b o l t o p l a r n n y a d a t r a m p l e n d e n

k t l e e k i m i n e bal o l a r a k g r m e m i z e y o l at. N e w t o n ' d a n n

h a v a d a h e l e z o n l a r izerek h a v u z a a t l a y a n y z c l e r i n h a r e k e t

ce, a a t a n y e r e d e n bir elmann, g e z e g e n l e r i n G n e ' i n e t r a

leri gibi, d a h a d n y e v i d u r u m l a r d a d a kullanlabilir. B u cisimle

fnda d n m e s i n i salayan a y n fiziksel ilkeye t a b i o l d u u y

r i n g z l e n e n h a r e k e t l e r i ile t a h m i n l e r a r a s n d a k i u y u m , d i k k a t

n n d e b i r anlay y o k t u . N e w t o n bilimsel egemenlik h i z m e t i n

ekicidir. B u b a a r N e w t o n ' u n k u r a m n n , 20. yzyln balar

d e c r e t k r bir a d m a t a r a k , gkleri v e y e r y z n y n e t e n fizi-

na d e k hi k u k u l a n l m a k s z n d e s t e k l e n m e s i n e y o l at. F a k a t

64

65

Einstein'n zel grelilii kefetmesi, N e w t o n ' u n k u r a m n n

150 milyon k i l o m e t r e u z a k t a d r ) n o r m a l eliptik y r n g e s i n d e n

karsna, alamaz o l d u u anlalan bir engel k a r a c a k t .

h e m e n kaca i d d i a s n d a b u l u n u r . P a t l a m a n n nn G

Newton'un Ktleekimi ile zel Grelilik

Arasndaki Uyumazlk
z e l grelilik k u r a m n n a n a u n s u r l a r n d a n biri, n k o y

n e ' t e n D n y a y a u l a m a s sekiz d a k i k a a l a c a k olsa da, N e w t o n ' u n k u r a m n a g r e , G n e ' i n patlad bilgisi, y e r y z n e , h a

r e k e t i n i y n e t e n k t l e e k i m i k u v v e t i n d e k i a n i deiiklikle a n n
d a aktarlacaktr.

d u u m u t l a k hz engelidir. Bu snrn sadece m a d d i cisimler iin

Bu s o n u zel grelilikle d o r u d a n atr; n k zel greli

deil, sinyaller ve h e r t r l etki iin geerli o l d u u n u n a y r d m -

lik hibir bilginin k h z n d a n d a h a hzl a k t a r l a m a y a c a n

d a o l m a k nemlidir. Bir y e r d e n dierine, k h z n d a n d a h a hz

syler; a n n d a a k t a r m s a b u k u r a l e n st d z e y d e iner.

l ekilde bilgi ya da b a k a bir etki iletmenin b i r y o l u y o k t u r . Ta

Dolaysyla E i n s t e i n , 20. y z y l n ilk y a r s n d a , N e w t o n ' u n

bii ki, D n y a k h z n d a n daha yava bir b i i m d e etki a k t a r

m u a z z a m d e r e c e d e baarl k t l e e k i m i k u r a m n n k e n d i s i n i n

m a n n eitli yollaryla d o l u d u r . r n e i n k o n u m a l a r n z v e

zel grelilik k u r a m y l a attn fark etti. z e l greliliin

b a k a b t n sesler, h a v a d a saatte 1100 kilometrelik bir hzla y o l

d o r u l u u n d a n e m i n olan, N e w t o n ' u n k u r a m n d e s t e k l e y e n

alan titreimlerle tanr; k hznn saatte 1 milyar k i l o m e t r e

d e n e y l e r y n n b i r k e n a r a b r a k a n Einstein, zel grelilie

o l d u u d n l r s e , p e k d k bir hzdr b u . B u hz fark, r

u y g u n d e c e k y e n i b i r k t l e e k i m i k u r a m a r a y n a girdi. B u

nein b i r b e y s b o l man t r i b n l e r d e s e y r e d e r k e n v u r u c u d a n

d a o n u , u z a y v e z a m a n n zelliklerinin bir k e z d a h a d i k k a t e

u z a k t a y s a n z belirginlik kazanr.

kici b i r d n m geirdii g e n e l grelilik k u r a m n n kefine

Oyuncu topa vurduunda,

v u r m a sesi, t o p a v u r u l d u u n u g r m e n i z d e n bir s r e sonra size

ular. G k g r l t l frtnalar srasnda d a b e n z e r bir ey y a a

gtrd.

nr. i m e k v e g k g r l t s a y n a n d a o r t a y a kyor olsa da,

Einstein'm En isabetli Fikri

n c e imei g r p a r d n d a n g k g r l t s n d u y a r s n z . B u

Daha

zel

grelilik

kefedilmemiken

dahi,

Newton'un

da y i n e k ile ses a r a s n d a k i ciddi hz farknn s o n u c u d u r . z e l

ktleekimi k u r a m , nemli bir y n d e n eksikti. K u r a m , cisimle

grelilik bize, t a m tersi b i r d u r u m u n , y a n i bir sinyalin bize

r i n k t l e e k i m i n i n etkisiyle nasl h a r e k e t e d e c e i n e d a i r son d e

k a r d ktan nce ulamasnn imknsz o l d u u n u sylemek

r e c e d o r u t a h m i n l e r d e b u l u n m a k iin kullanlabiliyor olsa da,

tedir. H i b i r ey fotonlar g e e m e z .

k t l e e k i m i n i n ne olduuna d a i r bir fikir v e r m i y o r d u . Yani, fi

ite p r z d e b u r a d a d r . N e w t o n ' u n k t l e e k i m i k u r a m n a

ziksel o l a r a k b i r b i r i n d e n ayr olan, a r a l a r n d a belki de y z mil

gre, bir cisim b i r b a k a cisim z e r i n d e , y a l n z c a sz k o n u s u ci

y o n l a r c a k i l o m e t r e mesafe olan cisimlerin birbirlerinin h a r e k e t

simlerin ktleleri ve birbirlerine olan mesafelerine bal bir g

lerini nasl etkilediine d a i r bir ey s y l e m i y o r d u . K t l e e k i m i

l e k t l e e k i m i k u v v e t i uygular. B u g c n cisimlerin n e k a d a r

grevini h a n g i y o l l a g e r e k l e t i r i y o r d u ? B u N e w t o n ' u n d a far

s r e d i r birbirlerini etkiledikleriyle hibir ilgisi y o k t u r . Bu da,

k n d a o l d u u bir s o r u n d u . yle demiti:

ktlel eri y a d a a r a l a r n d a k i mesafe deiecek olursa, N e w t o n ' a

g r e cisimlerin karlkl k t l e e k i m l e r i n d e annda bir deiik

Cansz, cismani b i r m a d d e n i n , b a k a b i r eyin aracl ol

lik hissedecei a n l a m n a gelir. r n e i n N e w t o n ' u n k t l e e k i m i

makszn, m a d d i o l m a y a n bir eyin araclyla karlkl t e

k u r a m , G n e b i r d e n p a t l a y a c a k olursa, D n y a n n ( G n e ' t e n

m a s a d a y a n m a d a n b a k a bir m a d d e z e r i n d e ileyip o n u

66

etkilemesi d n l e m e z . K t l e e k i m i n i n m a d d e d e e n b a

kiminin g e r e k niteliinin t a m a n l a m y l a n e o l d u u s o r u s u y l a

t a n , o n a ikin, o n u n esasn o l u t u r a c a k ekilde v a r olma

y z l e m e y i g e r e k t i r d i i n i anlamt.

s, bylece bir cismin, b a k a bir eyin aracl olmakszn,

Einstein 1907'de, svire'nin B e r n k e n t i n d e p a t e n t b r o s u n

u z a k t a k i b a k a bir m a d d e z e r i n d e eylemleri v e k u v v e t l e

d a k i m a s a s n d a b u meselelere kafa p a t l a t r k e n , n i h a y e t i n d e o n u

rini birbirlerine a k t a r m a l a r n s a l a y a c a k bir b o l u k dola-

y e p y e n i bir k t l e e k i m i k u r a m n a g t r e c e k temel bir k a v r a y

y m y l a etkili olmas, b a n a yle b y k bir samalk gibi g

a sahipti. N e w t o n ' u n k u r a m n d a n b o a l a n y e r i d o l d u r m a k l a

r n y o r ki, felsefi meselelerde y e t k i n bir d n m e b e c e r i

k a l m a y a c a k , k t l e e k i m i n i ele al t m y l e y e n i d e n formle

sine s a h i p birinin b u samala i n a n m a gafletine d m e y e

edecek, en nemlisi de b u n u zel grelilikle t a m a m e n t u t a r l bir

ceini d n y o r u m . Ktleekimi, srekli belli y a s a l a r a

biimde g e r e k l e t i r e c e k bir y a k l a m b e n i m s e m i t i .

g r e h a r e k e t e d e n bir a r a c etkisiyle o r t a y a kyor olmal

E i n s t e i n ' m k a v r a y II. B l m ' d e sizi rahatsz etmi olabile

dr, fakat b u a r a c m a d d i midir deil midir b u n u o k u r l a r

cek bir s o r u n l a ilgiliydi. II. B l m ' d e , D n y a n n sabit hz ve

mn deerlendirmesine brakyorum.

d o r u l t u d a k i greli h a r e k e t h a l i n d e k i bireylere nasl g r n d

n a n l a m a k l a ilgilendiimizi v u r g u l a m t k .

Bu bireylerin

D e m e k o l u y o r k i N e w t o n , k t l e e k i m i n i n varln k a b u l et

gzlemlerini titizlikle k a r l a t r a r a k u z a y ve z a m a n n d o a s n a

mi, etkilerini d o r u b i r b i i m d e t a n m l a y a c a k d e n k l e m l e r geli

dair baz ciddi s o n u l a r a v a r m t k . Peki ya ivmeli h a r e k e t h a

t i r m e y e girimiti, fakat hibir z a m a n k t l e e k i m i n i n nasl ile

linde olan bireyler asndan d u r u m nasldr? B u bireylerin gz

diine d a i r bir fikir ileri s r m e m i t i . D n y a y a , ktleekimiyle

lemlerinin analizi, sabit hz v e d o r u l t u d a h a r e k e t e d e n l e r i n y a

ilgili o n u nasl "kullanacamz" a n l a t a n b i r "kullanm klavu

ni d a h a sakin b i r seyir halinde olanlarn gzlemlerinin analizin

z u " brakmt; fizikiler, gkbilimciler ve mhendisler, Ay'a,

d e n d a h a k a r m a k olacaktr, y i n e d e b u karmakl z m e n i n

M a r s ' a , G n e sistemindeki b a k a g e z e g e n l e r e g n d e r i l e n r o

ve ivmeli h a r e k e t i u z a y ve z a m a n l a ilgili y e n i anlaymza k a t a

k e t l e r i n izleyecei r o t a y izmek, G n e v e A y t u t u l m a l a r n

bilmenin b i r y o l u o l u p olmadn sorabiliriz.

t a h m i n etmek, k u y r u k l u y l d z l a r n h a r e k e t l e r i n e d a i r t a h m i n

E i n s t e i n ' m "en isabetli d n c e s i " b u n u nasl y a p a b i l e c e i m i

l e r d e b u l u n m a k v e b e n z e r i b i r o k ey iin b u k l a v u z d a n baa

zi g s t e r i y o r d u . O n u n kavrayn a n l a y a b i l m e k iin, 2 0 5 0 y l n

ryla y a r a r l a n a c a k l a r d . F a k a t N e w t o n ktleekiminin i ileyi

d a o l d u u m u z u dnelim; F B I ' m ba patlayc uzmansnz,

i -ktleekiminin " k a r a k u t u s u " n u n ierii- srrn k o r u y o r d u .

W a s h i n g t o n D . C . ' n i n g b e i n e yerletirilmi, y k s e k teknoloji

Bilgisayarnz v e y a C D alarnz k u l l a n r k e n , i ileyileri h a k

r n y m gibi g r n e n bir b o m b a y incelemenizi isteyen bir

k n d a b e n z e r bir cehalet iinde o l d u u n u z u fark edebilirsiniz.

telefon aldnz az evvel. O l a y y e r i n e k o u p aygt incelediiniz

C i h a z nasl kullanacanz biliyorsanz, ne sizin ne de b a k a bi

de, e n k o r k t u u n u z eyin b a n z a geldiini g r y o r s u n u z :

rinin, cihazn y a p m a s n istediiniz ii nasl gerekletirdiini

B o m b a n k l e e r bir b o m b a , stelik d e o k a d a r gl ki, y e r k a

bilmesi g e r e k m e z . A m a C D alarnz y a d a bilgisayarnz b o z u l

b u u n u n y a d a bir o k y a n u s u n d i b i n e g m l s e dahi, p a t l a m a s

d u u n d a , o n a r m i ileyile ilgili bilgiye dayanr. K e z a E i n s t e

ykc bir etki y a r a t a c a k . B o m b a n n i m h a m e k a n i z m a s n ihti

i n d a zel greliliin, N e w t o n ' u n k u r a m n n y z l e r c e yldr d e

y a t l a i n c e l e d i k t e n sonra, aygt etkisiz hale g e t i r m e n i n m m k n

neysel o l a r a k d o r u l a n y o r olsa d a k o l a y c a fark e d i l m e y e c e k e

olmadn a n l y o r s u n u z , d a h a s allmn d n d a b i r b u b i t u

kilde ' ' b o z u l d u u n u " gsterdiini, k u r a m n o n a r m n n k t l e e -

za k u r u l u o l d u u n u g r y o r s u n u z . B o m b a b i r t a r t n n zeri-

68

69

n e yerletirilmi, g s t e r g e d e h a l i h a z r d a g r l e n d e e r i n y a r

A l b e r t ' e y o r u m u iin t e e k k r e d i y o r s u n u z , a m a Isaac'in sz

s n d a n fazla bir s a p m a o l d u u n d a b o m b a p a t l a y a c a k . Z a m a n l a

lerini z i h n i n i z d e d o r u l a m a y a alrken o n u n a k l a m a s n p e k

m a m e k a n i z m a s n a g r e sadece v e sadece bir haftanz var, geri

d i n l e m e d i i n i z d e n , bir fikri l d r m e y e b i r t e k l m c l d a r b e

saym d a balam d u r u m d a . M i l y o n l a r c a insann k a d e r i size

nin y e t e c e i n i , Isaac'in g a y e t d o r u gzleminin d e b u n u kesin

bal; n e y a p a r d n z ?

likle b a a r d n s y l y o r s u n u z b k k n b k k n . Biraz u m u t s u z c a

E h , D n y a ' n n z e r i n d e y a d a iinde aygt etkisiz hale geti

y e n i tavsiyeler beklediinizi s y l y o r s u n u z . O s r a d a A l b e r t a

rebileceiniz g v e n l i bir y e r o l m a d n a kani o l d u u n u z a g r e ,

rtc b i r a k l a m a y a p y o r : " F a k a t bir k e r e d a h a d n e c e k

t e k b i r seeneiniz v a r m gibi g r n y o r : Aygt d u z a y d a

o l u r s a k , " diye d e v a m ediyor, " F i k r i n i z i n t m y l e l d n san

u z a k l a r a , p a t l a m a s n n hibir h a s a r a s e b e p olmayaca bir y e r e

m y o r u m . Isaac'in, aygt u z a y a k a r k e n k t l e e k i m i n i n azala

gndermelisiniz. F B I ' d a k i ekibinizle y a p t n z t o p l a n t d a b u

ca y n n d e k i gzlemi, g s t e r g e d e k i d e e r i n decei anlam

fikri g n d e m e g e t i r i y o r s u n u z , getirir g e t i r m e z de g e n bir asis

n a geliyor. B e n i m gzlemim, y a n i r o k e t i n y u k a r y a d o r u hz

t a n p l a n n z a k a r kyor. Asistannz Isaac, " P l a n n z d a ciddi

l a n m a s n n aygtn t a r t y a d a h a fazla bask y a p m a s n a y o l aa

bir s o r u n var," diyor. "Aygt D n y a ' d a n uzaklatka, y e r e k i m i

cak olmasysa, g s t e r g e d e k i d e e r i n ykselecei a n l a m n a geli

a z a l a c a n d a n aygtn arl d a azalacak. B u d a aygtn z e r i n

yor, ikisini birlikte ele alrsak, d e m e k o l u y o r ki, y u k a r y a d o r u

deki gstergedeki deerin decei ve bombann uzayn derin

h a r e k e t e d e r k e n r o k e t i n ivmesini an be an titizlikle deitirir

liklerinde emniyetli bir y e r e u l a m a d a n ok n c e patlayaca

sek, bu iki etki

a n l a m n a geliyor." Siz d a h a b u eletiriyi d o r u d r s t t a r t a m a -

kn ilk a a m a l a r n d a , r o k e t y e r y z n n k t l e e k i m i n i n t m

birbirini ortadan kaldrabilir! zellikle de kal

d a n , b a k a bir g e n asistan a r a y a giriyor. "imdi d n d m de,

k u v v e t i n i h l h i s s e d e r k e n , o k k e s k i n o l m a y a n bir ekilde iv

b a k a bir s o r u n d a h a var," diyor asistannz Albert. "Bu d a e n

m e kazanabilir, bylece y a r y a r y a a r a l n d a kalabiliriz. R o k e t

a z Isaac'in itiraz k a d a r nemli bir s o r u n , a m a d a h a zor anla

D n y a ' d a n u z a k l a t k a -dolaysyla y e r y z n n ktleekimini

lacak bir ey, o y z d e n a k l a m a m a izin v e r i n ltfen." Isaac'in

g i d e r e k d a h a a z h i s s e d e r k e n - y u k a r y a d o r u ivmelenmesini

itiraz z e r i n e d n m e k istediinizden Albert'i s u s t u r m a y a a

b u n u telafi e d e c e k ekilde a r t r m a m z gerekiyor. G s t e r g e d e k i

lyorsunuz. A m a h e r z a m a n k i gibi, A l b e r t bir b a l a d m d u r

d e e r d e , y u k a r y a d o r u i v m e l e n m e d e n k a y n a k l a n a n art, kt

d u r m a n n imkn y o k .

leekiminin a z a l m a s n d a n k a y n a k l a n a n d e t a m a m e n eit

"Aygt d u z a y a g n d e r m e k iin bir rokete yerletirmeniz ge

rekiyor. R o k e t d u z a y a kmak iin y u k a r y a doru ivme kaza

nacandan gstergedeki deer ykselecektir, bu da y i n e aygtn

olabilir, bylece a s l n d a t a r t n n g s t e r g e s i n d e k i deeri, dei

m e s i n e hi y o l a m a k s z n k o r u y a b i l i r i z ! "
A l b e r t ' i n nerisi y a v a y a v a b i r a n l a m ifade e t m e y e balyor.

e r k e n p a t l a m a s n a yol aacaktr. Bakn, b o m b a n n t a b a n tartnn

" B a k a bir deyile, y u k a r y a d o r u i v m e l e n m e , ktleekiminin

zerinde, dolaysyla tartya, aygt hareketsizken y a p t n d a n da

y e r i n e geebilir, y a n i o n u n muadili olabilir. U y g u n b i i m d e iv-

ha fazla bask y a p a c a k ; tpk hzlanan bir otomobilde gvdenizin

melendirilmi h a r e k e t l e , k t l e e k i m i n i n etkisini taklit edebili

k o l t u a y a p m a s n d a o l d u u gibi. O t o m o b i l i n k o l t u u n d a srt

riz," diye karlk v e r i y o r s u n u z .

nz nasl a r k a n z d a k i yast sktryorsa, b o m b a da gstergeyi

" A y n e n yle," d i y o r A l b e r t .

"sktracak". B u d u r u m d a d a tartnn gsterdii deer a r t a c a k

"Yani, b o m b a y u z a y a frlatabiliriz, r o k e t i n ivmelenmesini de

tabii, art y z d e 5 0 ' d e n fazla olursa da b o m b a patlayacak."

70

akllca d e i t i r e r e k g s t e r g e d e k i d e e r i n deimemesini sala71

\ bilil /. b y l e c e b o m b a D n y a ' d a n gvenli bir uzakla gidin c \ r k a d a r <la p a d a m a d a n k a n m o l u r u z , " diye d e v a m ediyor
s u n u z . Bylece ktleekimini v e ivmeli h a r e k e t i - 2 1 . y z y l r o k e t
biliminin inceliklerini- k u l l a n a r a k felaketi nleyebileceksiniz.

vetini ( d m e n i z i engelleyen o k u v v e t i ) srtnzda h i s s e d e r d i n i z ,

t p k y a t a y o l a r a k ivme k a z a n m a n z d a o l d u u gibi. E i n s t e i n iv
meli h a r e k e t ile k t l e e k i m i n i n b i r b i r i n d e n ayrt e d i l e m e m e s i n e

edeerlik

ilkesi

demiti.

K t l e e k i m i ile ivmeli h a r e k e t i n t e m e l d e n i ie gemi oldu

Bu b e t i m l e m e , zel greliliin balad b i r ii genel grelili

u n u fark etmek, gzel b i r g n d e B e r n ' d e k i p a t e n t ofisinde

in bitirdiini gsteriyor. zel grelilik k u r a m grelilik ilkesi

E i n s t e i n ' m a k l n a gelen kilit g r t . B o m b a rnei E i n s t e i n ' m

sayesinde g z l e m y a p l a n d u r u n o k t a l a r n n serbestliini ilan

fikrinin z n v u r g u l a s a da, b u fikri II. B l m ' d e kullandm

eder: Fizik y a s a l a r sabit hz v e d o r u l t u d a h a r e k e t e d e n b t n

z a y a k n b i r e r e v e d e y e n i d e n dile g e t i r m e y e deer. H a t r l a y n ,

gzlemciler iin ayndr. F a k a t bu g e r e k t e snrl bir serbestlik

h e r taraf kapal, p e n c e r e s i z , ivmelenmeyen b i r k o m p a r t m a n

tir, n k o k s a y d a b a k a b a k asn, hareketleri i v m e l e n e n

da, hznz belirleyebilmeniz m m k n deildir. K o m p a r t m a n

bireylerin b a k alarn dlar. E i n s t e i n ' m 1907'deki g r ,

a y n g r n r , y a p t n z d e n e y l e r d e n e k a d a r hzl h a r e k e t etti

b u g n artk bize b t n b a k alarn -sabit hz ve d o r u l t u d a

inize bal olmakszn a y n s o n u l a r verir. D a h a d a temel bir

h a r e k e t ile ivmeli h a r e k e t - eitliki t e k bir e r e v e d e nasl k u

n o k t a v a r : K y a s l a m a y a p a b i l m e n i z i s a l a y a c a k d iaretler ol

caklayacamz gsteriyor. Bir k t l e e k i m i alan o l m a y a n iv

makszn, h a r e k e t i n i z e bir y n l hz tayin e t m e k bile m m k n

meli bir d u r u n o k t a s ile bir ktleekimi alan olan ivmesiz bir

deildir. t e y a n d a n ivmeleniyorsanz, alglarnz h e r taraf k a

d u r u noktas a r a s n d a hibir fark o l m a d n d a n , ikinci b a k

pal k o m p a r t m a n n z l a snrl olsa dahi, v c u d u n u z d a bir k u v

v e t hissedeceksinizdir. r n e i n ileriye b a k a n k o l t u u n u z zemi
n e sabitlenmise, k o m p a r t m a n n z d a ileriye d o r u ivme k a z a
nyorsa, k o l t u u n u z u n k u v v e t i n i srtnzda hissedersiniz, tpk
A l b e r t ' i n v e r d i i o t o m o b i l r n e i n d e o l d u u gibi. K e z a k o m

asn k u l l a n a r a k u n u syleyebiliriz: Btn gzlemciler, kendi

evrelerinin

betimlemesine

tikleri srece,
olduklarn

ve

uygun

bir ktleekimi alan

hareket durumlarndan
"dnyann geri kalan

gittiini"syleyebilir.

bamsz

olarak,

dahil et
duraan

ksmnn yanlarndan geip

Bu a n l a m d a ktleekiminin

iin iine da

p a r t m a n n z y u k a r y a d o r u ivme k a z a n r s a , ayaklarnzn al

hil edilmesi sayesinde, genel grelilik b t n olas gzlem n o k t a

t n d a z e m i n i n kuvvetini hissedersiniz. E i n s t e i n u n u fark etmi

larnn ayn d z e y d e olmasn salar. ( D a h a s o n r a d a grecei

ti: K k k o m p a r t m a n n z n snrlar iinde, bu ivmelenmi d u

miz gibi, bu II. B l m ' d e , gzlemciler a r a s n d a ivmeli h a r e k e t e

ivmesiz fakat kdeekimli d u r u m l a r d a n ayrt e t m e n i z

dayal farklarn d a - G e o r g e ' u n tepkili m o t o r u n u altrp G r a

rumlar,

m m k n o l m a y a c a k t r : B y k l k l e r i akllca deitirildiinde,

cie'nin peine d m e s i v e o n d a n d a h a g e n k a l m a s n d a o l d u u

bir k t l e e k i m i a l a n n d a hissettiiniz k u v v e t ile ivmeli h a r e k e t

gibi- ivmesiz fakat ktleekimli e d e e r bir b e t i m l e m e n i n olabi

ten g e l e n k u v v e t i b i r b i r i n d e n a y r m a n z

leceinin k a b u l edildii a n l a m n a gelir.)

m m k n deildir.

K o m p a r t m a n n z sessiz sakin y e r y z n d e d u r u y o r olsayd, ze

Ktleekimi ile ivmeli h a r e k e t a r a s n d a k i bu d e r i n balanty

minin o t a n d k k u v v e t i n i ayaklarnzn a l t n d a hissedecektiniz,

i d r a k e t m e k k u k u s u z d i k k a t e deer, fakat Einstein iin n e d e n

tpk y u k a r d o r u i v m e l e n m e s e n a r y o s u n d a olduu gibi; Al

b u k a d a r n e m l i d i r ? Basite syleyecek o l u r s a k sebebi, k t l e

b e r t ' i n terristlerin b o m b a s n u z a y a g n d e r m e y e y n e l i k z

ekiminin gizemli olmasdr. K t l e e k i m i k o z m o s u n h a y a t n a

m n d e k u l l a n d edeerlik t a m d a b u d u r . K o m p a r t m a n n z

nfuz etmi b y k bir kuvvettir, fakat ele g e m e z , r u h gibidir.

a r k a u c u n a dayal o l a r a k d u r u y o r olsayd, k o l t u u n u z u n k u v -

t e y a n d a n ivmeli h a r e k e t , sabit hz v e d o r u l t u d a k i h a r e k e t e

72

77,

g r e b i r a z d a h a k a r m a k olsa da, s o m u t t u r , elle t u t u l u p gzle

d e n da d o r u ekildiini, dairesel pleksiglas d u v a r n srtnza

grlebilir niteliktedir. E i n s t e i n b u ikisi a r a s n d a temel bir b a

b a s k y a p t n , sizi bir daire izleyecek ekilde h a r e k e t e d e r hal

b u l u n c a , h a r e k e t l e ilgili kavrayn, k t l e e k i m i n e ilikin b e n

d e t u t t u u n u hissedersiniz. (Aslna b a k a r s a n z , b u r a d a k i tart

z e r bir k a v r a y a v a r m a k iin de kullanabileceini fark etmiti.

m a y l a ilgili o l m a s a da belirteyim, d n m e h a r e k e t i sizi pleksigla-

B u stratejiyi u y g u l a m a y a k o y m a k , E i n s t e i n gibi bir d a h i iin bi

sa yle bir k u v v e t l e "iviler" ki, z e r i n d e d u r d u u n u z knt ol

le hi de k o l a y bir i olmamt; fakat bu y a k l a m n i h a y e t i n d e

m a s a d a a a y a d o r u k a y m a z s n z . ) H a r e k e t i n i z h i sarsnt-

m e y v e s i n i genel grelilikle vermiti. F a k a t b u n o k t a y a ulaabil

szsa, gzlerinizi kapattnzda, srtnzdaki b a s k -tpk b i r y a

mesi, E i n s t e i n ' m k t l e e k i m i ile ivmeli h a r e k e t i birletiren zin

tan d e s t e i gibi- n e r e d e y s e y a t y o r m u s u n u z gibi h i s s e t m e n i

cire ikinci bir h a l k a d a h a eklemesini g e r e k t i r m i t i : B i r a z d a n g

ze y o l aar. " N e r e d e y s e " laf, o l a a n " d i k e y " k t l e e k i m i n i h l

receimiz z e r e u z a y ve z a m a n n erilmesi.

h i s s e t m e n i z d e n , dolaysyla b e y n i n i z i n t m y l e k a n d r l a m a m a s n d a n gelir. F a k a t T o r n a d o y a d u z a y d a b i n e c e k olsanz v e

vme ve Uzay ile Zamann Yamulmas

T o r n a d o d o r u h z d a d n e c e k olsa, D n y a ' d a h a r e k e t e t m e y e n

Einstein, ktleekimini a n l a m a k iin arya varan, neredeyse

b i r y a t a a u z a n m s n z gibi h i s s e d e r d i n i z . D a h a s , " a y a a kal

takntl bir y o u n l u k l a alyordu. B e r n ' d e k i p a t e n t b r o s u n d a ,

k p " d n e n pleksiglasn i y z e y i n d e y r y e c e k olsanz, ayakla

o isabetli fikre u l a m a s n d a n be yl s o n r a fiziki A r n o l d S o m m e r -

rnz pleksiglasa y e r e b a s y o r m u gibi b a s a r d . Aslna b a k a r s a

feld'e u satrlar yazmt: " B u g n l e r d e sadece ktleekimi soru

nz u z a y istasyonlar d a b u ekilde d n p d u z a y d a suni bir

nu z e r i n d e alyorum. (....) uras kesin ki, h a y a t m d a hibir

k t l e e k i m i d u y g u s u y a r a t a c a k ekilde tasarlanmlardr.

ey b e n i bu k a d a r y o r m a m t . (

) Bu problemle kardatrln-

ca orijinal [zel] grelilik k u r a m ocuk oyunca gibi kalyor."

D n e n T o r n a d o ' n u n ivmeli h a r e k e t i n i k t l e e k i m i n i taklit et

m e k iin k u l l a n d m z a gre, a r t k Einstein' t a k i p e d i p u z a y v e

y l e g r n y o r ki b i r s o n r a k i kilit atlm, zel grelilii k t

z a m a n n b u alete b i n e n birine nasl g r n d n incelemeye

leekimi ile ivmeli h a r e k e t a r a s n d a k i b a a u y g u l a m a n n getir

geebiliriz. E i n s t e i n ' m akl y r t m e s i b u d u r u m a u y a r l a n d n

dii basit fakat k o l a y c a a n l a l m a y a n s o n u c a ulamas 1912'de

d a u ekilde ilerliyordu: Biz, d u r a n gzlemciler d n e n T o r n a -

gerekleecekti. E i n s t e i n ' m m a n t k y r t m e s i n d e k i b u a d m

d o ' n u n evresini v e y a r a p n kolaylkla lebiliriz, r n e i n

a n l a y a b i l m e n i n e n k o l a y y o l u , t p k o n u n y a p t gibi, belli b i r

evreyi l m e k iin, T o r n a d o ' n u n d n e n ksmnn etrafn b i r

ivmeli h a r e k e t r n e i n e o d a k l a n m a k t a n g e e r . Bir cismin hz

cetvelle, cetveli k a y d r a k a y d r a leriz; y a r a p n l m e k iin

y a d a h a r e k e t d o r u l t u s u deitiinde ivmelendiini hatrlaya

d e a y n y n t e m i k u l l a n a r a k T o r n a d o ' n u n o r t a s n d a n d d u v a r

lm. Basit olmas iin, cismimizin hz sabit k a l r k e n sadece ha

na d o r u ilerleriz. Lise g e o m e t r i s i n d e n hatrladmz gibi, ev

r e k e t d o r u l t u s u n u n deitii ivmeli h a r e k e t e o d a k l a n a l m .

resiyle y a r a p n n orannn, pi saysnn iki k a t n a eit o l d u u

zellikle

lunaparkta T o r n a d o y a bindiinizde y a a n a n a

n u b u l u r u z -yaklak 6,28- tpk bir kt z e r i n e izilen b t n

benzer, b i r e m b e r e k l i n d e k i h a r e k e t i d n e l i m . T o r n a d o y a

d a i r e l e r d e o l d u u gibi. P e k i y a T o r n a d o ' n u n iindeki b i r i n e i

b i n i p d u r u u n u z u n salamln hi s n a m a d y s a n z yle anla

ler nasl g r n e c e k t i r ?

de,

taym, srtnz y k s e k h z d a d n e n dairesel pleksiglas y a p n n

B u n u r e n e b i l m e k iin, T o r n a d o ' d a d n n keyfini ka

i k s m n a d a y a y a r a k d u r u r s u n u z . B t n ivmeli h a r e k e t l e r d e

r a n Slim ile J i m ' d e n bizim iin b i r k a l m y a p m a l a r n isti

o l d u u gibi, b u h a r e k e t i hissedersiniz; v c u d u n u z u n m e r k e z -

y o r u z . C e t v e l l e r i m i z d e n birini e v r e y i lsn d i y e Slim'e, d i e -

74

75

P e k i y a T o r n a d o ' n u n y a r a p ? J i m d e m e r k e z d e n evreye
d o r u u z a n a n kirii l e r k e n a y n y n t e m i kullanyor, o n u y u
k a r d a n i z l e r k e n bizim b u l d u u m u z s o n u c a ulaacan g r y o
r u z . B u n u n sebebi, cetveli T o r n a d o ' n u n h a r e k e t d o r u l t u s u n a
paralel k u l l a n m a s d r (oysa e v r e n i n l m n d e d u r u m byle
deildi). C e t v e l h a r e k e t d o r u l t u s u y l a 90 derecelik bir a y a p a
c a k ekilde kullanlmaktadr, b u y z d e n d e b o y u ksalmamtr.
Dolaysyla J i m , bizim b u l d u u m u z l a tpatp ayn b i r y a r a p
u z u n l u u n a ulaacaktr.
F a k a t Slim ile J i m , T o r n a d o ' n u n evresinin y a r a p n a oran
n h e s a p l a d k l a r n d a bizim b u l d u u m u z c e v a p t a n (pi saysnn
iki kat) d a h a fazla bir say bulacaklar, n k evreyi d a h a
ekil 3.1 Slim'in cetveli ksalm, nk Tornadonun hareket dorultusu boyunca uza
nyor. Ama Jim'in cetveli, ap oluturan kiriin zerinde, Tornado'nun hareket dorul
tusuna dik duruyor, dolaysyla da uzunluu deimemi.

u z u n , a m a y a r a p ayn u z u n l u k t a ltler. te b u biraz t u h a f

Nasl o l u r da u d n y a d a d a i r e eklinde bir ey, E s k i Y u n a n l
larn f a r k n a vard b t n d a i r e l e r d e bu o r a n n pi saysnn tam
iki kat olaca k u r a l n iner?

r i n i d e y a r a p lmesi iin J i m ' e v e r i y o r u z . D u r u m u r a h a t a

te E i n s t e i n ' m aklamas: E s k i Yunanllarn vard s o n u ,

d e e r l e n d i r e b i l m e k iin, T o r n a d o y a ekil 3.1'de g r l d

d z bir y z e y e izilmi daireler iin geerlidir. F a k a t nasl bir

z e r e y u k a r d a n b a k a l m . T o r n a d o ' n u n b u izimini, h a r e k e t

l u n a p a r k t a k i g l d r e n a y n a l a r y a n s m a n z n n o r m a l uzamsal

d o r u l t u s u n u g s t e r e n b i r o k l a ssledik. Slim evreyi l m e y e

ilikilerini arptyorsa, y a m u l m u y a d a eri bir y z e y e izilen

b a l a d n d a , o n u y u k a r d a n izlerken, bizim b u l d u u m u z d a n

dairenin o l a a n uzamsal ilikileri de arplr: e v r e s i n i n y a r a

d a h a farkl bir s o n u c a ulaacan h e m e n a n l y o r u z . Cetvelini

p n a oran genellikle pi saysnn iki kat olmaz.

T o r n a d o ' n u n evresini l m e k iin y e r e k o y d u u n d a , cetvelin

r n e i n ekil 3.2'de y a r a p l a r birbirinin ayn olan daire

boyunun ksaldn fark e d i y o r u z . I I . B l m ' d e tarttmz,

k y a s l a n m a k t a d r . F a k a t dairelerin evrelerinin ayn olmadna

b i r cismin h a r e k e t d o r u l t u s u n d a k i b o y u t u n u n ksalm g

d i k k a t edin. Bir k r e n i n eri y z e y i n e izilmi olan, b ' d e k i da-

r n m e s i n e y o l a a n L o r e n t z b z l m e s i n d e n b a k a b i r ey d e
il b u . Cetvelin d a h a k s a olmas, Slim'in T o r n a d o ' n u n evresi
ni l e b i l m e k iin, cetveli daha fazla k e r e y e r e k o y m a s g e r e k
tii a n l a m n a geliyor. Slim cetvelinin h l 3 0 s a n t i m e t r e u z u n
l u u n d a o l d u u n u d n d n d e n (Slim ile cetveli a r a s n d a
greli bir h a r e k e t o l m a d n d a n , cetvelini h l n o r m a l u z u n l u
u n d a gibi alglyor), b u d u r u m , Slim'in l m n e g r e , Torn a d o ' n u n e v r e s i n i n bizim l t m z d e n d a h a uzun k a c a
a n l a m n a geliyor.
76

(a)

(b)

(c)

ekil 3.2 Dairelerin hepsinin yarap ayn olsa da, bir krenin zerine izilmi bir daire
nin (b) evresi, bir kda izilmi dairenin (a) evresinden kk olacaktr, bir eyerin
yzeyine izilmi bir dairenin (c) evresi de hepsinden uzun olacaktr.
77

irenin evresi, a ' d a k i d z b i r y z e y e izilmi dairenin evresin

1908'de zel grelilik ile ilgili b i r k o n f e r a n s t a , M i n k o w s k i ' n i n

d e n ksadr, a m a ikisinin d e y a r a p a y n u z u n l u k t a d r . K r e n i n

a i r a n e szleriyle yle zetlenmiti: " B u n d a n byle k e n d i ba

y z e y i n i n eri yaps, d a i r e n i n m e r k e z i n d e n geen izgilerin bi

n a uzay, k e n d i b a n a z a m a n , glgeler a r a s n d a k a y b o l u p gide

r a z b i r b i r i n e y a k l a m a s n a , s o n u t a d a d a i r e n i n evresinin biraz

cek, sadece ikisinin bir birlii bamszln k o r u y a c a k . " z e l

k l m e s i n e y o l aar. Y i n e eri b i r y z e y e -eyer eklindeki bir

grelilik k u r a m d a d a h a gereki, fakat a y n lde m u l a k b i r

y z e y e - izilmi olan, c'deki d a i r e n i n evresi ise d z b i r y z e y e

dille, u z a y ile z a m a n u z a y - z a m a n n birleik y a p s iinde b i r

izilmi olan d a i r e n i n e v r e s i n d e n u z u n d u r ; eyerin y z e y i n i n

a r a y a g e t i r e r e k " U z a y iin geerli olan z a m a n iin de geerli

eri yaps, d a i r e n i n m e r k e z i n d e n g e e n izgilerin b i r b i r i n d e n

dir," der. F a k a t b u bir s o r u d o u r u y o r : Y a m u l m u uzay, eri

b i r a z u z a k l a m a s n a , s o n u t a d a d a i r e n i n evresinin biraz uza

b i r ekilde r e s m e d e b i l i y o r u z , p e k i y a y a m u l m u z a m a n d e r k e n

m a s n a y o l aar. B u gzlemler, b ' d e k i d a i r e n i n evresinin y a r

a s l n d a neyi k a s t e d i y o r u z ?

a p n a o r a n n n pi saysnn iki k a t n d a n az olaca, a y n o r a n n

C e v a b b i r a z k e s t i r e b i l m e k iin Slim ile J i m ' i y i n e T o r n a

c'de pi saysnn iki k a t n d a n fazla olaca a n l a m n a gelir. F a k a t

d o y a b i n d i r e l i m v e o n l a r d a n a a d a k i deneyi g e r e k l e t i r m e l e

pi saysnn iki kat o r a n n d a n sapma, zellikle de c'de b u l u n a n

rini isteyelim. Slim, T o r n a d o ' n u n o r t a s n d a n g e e n k i r i l e r d e n

b y k deer, t a m d a d n e n T o r n a d o ' d a b u l d u u m u z s o n u t u r .

birinin u c u n d a , srtn pleksiglasn i y z n e v e r e r e k d u r a c a k ,

B u d a Einstein' "olaann", b a k a bir deyile Eukleidesi g e o

J i m d e m e r k e z d e n b a l a y a r a k kiri b o y u n c a y a v a y a v a o n a

m e t r i n i n i n e n m e s i n i a k l a m a y a y n e l i k bir fikir ileri s r m e

d o r u e m e k l e y e c e k . B i r k a a d m d a b i r J i m d u r a c a k v e iki k a r

y e g t r d : U z a y n erilmesi. Yunanllarn, binlerce yldr o k u l

d e saatlerini karlatracaklar. N e g r e c e k l e r ? Y u k a r d a n , sa

l a r d a o c u k l a r a retilen g e o m e t r i s i T o r n a d o ' d a d n e n biri iin

bit y e r i m i z d e n onlar izlerken c e v a b t a h m i n edebiliriz y i n e : Sa

geerli o l m u y o r d u ite. O n u n y e r i n i ekil 3.2 (c)'de ematik

atleri t u t m a y a c a k . B u s o n u c a v a r y o r u z , n k Slim ile J i m ' i n

o l a r a k izilmi kvrml u z a y genellemesi a l y o r d u .

farkl h z l a r d a y o l aldnn farkndayz; T o r n a d o ' d a b i r kiri

Bylece Einstein, Y u n a n l l a r n k a n u n l a t r m o l d u u , bildik

z e r i n d e m e r k e z d e n uzaklatka, bir d n t a m a m l a m a k iin

g e o m e t r i k u z a m s a l ilikilerin, d z bir m a s a z e r i n d e k i bir d a i r e

d a h a ok y o l alrsnz, dolaysyla d a d a h a hzl gidersiniz. F a k a t

gibi " d z " u z a m ekilleri iin geerli olan ilikilerin, ivmeli bir

zel grelilie g r e , ne k a d a r hzl giderseniz saatiniz o k a d a r

g z l e m c i n i n b a k as sz k o n u s u o l d u u n d a geerli olmadir

y a v a ilerler, b u r a d a n d a Slim'in saatinin J i m ' i n s a a t i n d e n d a h a

n fark etmiti. B u r a d a ivmeli h a r e k e t i n y a l n z c a b i r biimini in

y a v a ileyeceini anlyoruz. D a h a s Slim ile J i m , J i m Slim'e

celedik, a m a Einstein a y n s o n u c u n -uzayn y a m u l m a s n n - b

y a k l a t k a J i m ' i n saatinin y a v a l a d n , Slim'in saatinin hz

t n ivmeli h a r e k e t biimleri iin geerli o l d u u n u gstermiti.

n a yaklatn d a g r e c e k . B u da, J i m ' i n kiri z e r i n d e m e r

Aslna b a k a r s a n z ivmeli h a r e k e t s a d e c e u z a y n y a m u l m a s n a
deil, b e n z e r bir b i i m d e z a m a n n d a y a m u l m a s n a y o l aar.

k e z d e n u z a a gittike, dairesel hznn a r t p S l i m ' i n k i n e y a k l a

acan yanstyor.

(Kronolojik o l a r a k E i n s t e i n n c e z a m a n n y a m u l m a s n a o d a k

Slim ile J i m gibi, T o r n a d o ' d a k i gzlemciler asndan, z a m a

lanm, u z a y n y a m u l m a s n n n e m i n i b u n d a n s o n r a a y r m s a -

n n ak hznn, t a m o l a r a k d u r d u k l a r y e r e -bu d u r u m d a Tor

mt. ) Bir b a k m a , z a m a n n d a etkileniyor olmas ok d a ar

n a d o ' n u n m e r k e z i n d e n u z a k l k l a r n a - bal o l d u u s o n u c u n a

tc gelmemeli, zel greliliin u z a y ile z a m a n a r a s n d a b i r bir

v a r y o r u z . te b u , y a m u l m u z a m a n l a n e k a s t ettiimizi g s t e

liktelii ifade ettiini II. B l m ' d e g r m t k . Bu birleme,

rir: Ak hz b i r y e r d e n dierine farkllk gsteriyorsa, z a m a n

78

79

y a m u l m u t u r . B u r a d a k i t a r t m a m z a s n d a n zellikle nemli

lunacaz. B u d a h a a z sayda b o y u t l u modelle d n m e m i z i n

b i r n o k t a d a h a var, J i m kiri z e r i n d e e m e k l e r k e n bir eyi d a

bize k a z a n d r d k a v r a y b o y u t l u fiziksel o r t a m a d o r u d a n

h a fark edecektir. D a d o r u g i d e r e k d a h a gl bir b i i m d e

uyarlanabilir, dolaysyla b u d a h a b a s i t m o d e l gl b i r eitici

ekildiini

aygt olacaktr.

hissedecektir,

nk

Tornado'nun

merkezinden

u z a k l a t k a y a l n z c a hz a r t m a k l a k a l m a m , ivmesi de a r t m

ekil 3.3'te b u s a d e l e t i r m e l e r d e n y a r a r l a n y o r u z v e evreni

tr. O h a l d e T o r n a d o ' d a , ivmenin a r t m a s n n saatlerin y a v a l a -

mizin u z a m s a l blgesinin ikiboyutlu bir modelini iziyoruz. Iz

masyla balantl o l d u u n u , y a n i ivme a r t t k a b u n u n z a m a n d a

g a r a y a n d r a n y a p , tpk s o k a k l a r n bir k e n t t e k i k o n u m l a r b e

d a h a nemli bir y a m u l m a y a yol atn g r y o r u z .

lirlememizi s a l a m a s n d a o l d u u gibi, k o n u m l a n belirlemenin

Bu gzlemler Einstein' nihai a d m a g t r d . Ktleekimi ile

u y g u n bir y o l u . Tabii ki bir kentte, a d r e s v e r e c e k o l d u u m u z d a ,

ivmeli h a r e k e t i n g e r e k t e b i r b i r i n d e n ayrt edilemez o l d u u n u

b i r y e r i h e m s o k a k l a r n ikiboyutlu kesimelerine d a y a n a r a k a n

d a h a n c e gstermiti, imdi d e ivmeli h a r e k e t i n u z a y v e z a m a

latrz, h e m d e d i k e y d o r u l t u d a b i r y e r belirtiriz, kanc k a t t a

nn y a m u l m a s y l a ilgili o l d u u n u g s t e r i y o r d u ; bylece ktlee

o l d u u n u syleriz r n e i n . G r s e l akl s a l a m a k a m a c y l a

kiminin " k a r a k u t u s u n u n " iindekilere, y a n i k t l e e k i m i n i n i

ikiboyutlu izimimizde, bu son bilgiyi, n c uzamsal b o y u t

leyi m e k a n i z m a s n a ilikin u n e r m e y i o r t a y a att: Ktleeki

taki y e r bilgisini atlayacaz.

mi ( E i n s t e i n ' a g r e ) u z a y ile z a m a n n yamulmasdr. Gelin b u

n u n n e a n l a m a geldiini grelim.

Einstein m a d d e , y a n i enerji olmazsa, uzayn dz olacan ta

s a v v u r etmiti. kiboyutlu m o d e l i m i z d e bu, uzayn "eklinin"
ekil 3.3'te izildii z e r e , d z bir m a s a n n y z e y i gibi olmas

Genel Greliliin Esaslar

gerektii a n l a m n a gelir. U z a m s a l evrenimizin, binlerce yldr

B u y e n i ktleekimi g r n e d a i r bir k a v r a y e d i n e b i l m e k

y a y g n k a b u l g r e n g r n t s b u d u r . Peki G n e gibi, b y k

iin, G n e gibi bir yldzn etrafnda d n e n D n y a gibi bir ge

ktleli bir cisim v a r olursa, u z a y a ne o l u r ? Einstein'dan n c e bu

zegenin rnek d u r u m u n u dnelim. Newtoncu ktleekimine

s o r u n u n cevab "hibir ey" idi; uzayn (ve z a m a n n ) h a r e k e t s i z

gre, Gne D n y a y y r n g e d e tanmlanamayan ktleekim-

bir tiyatro sahnesi olduu d n l y o r d u , e v r e n d e k i olaylarn

sel bir "ip"le tutar, bu ip naslsa a n n d a u z a y d a engin mesafele

r i ap D n y a y y a k a l a y v e r i r (keza D n y a d a u z a n p G n e ' i
y a k a l a r ) . Einstein g e r e k t e neler o l u p bittiine d a i r y e n i bir
k a v r a y o r t a y a att. E i n s t e i n ' m y a k l a m y l a ilgili t a r t m a m z
da, u z a y - z a m a n a d a i r r a h a t bir ekilde kullanabileceimiz so
m u t bir grsel modelimizin olmas bize y a r d m c olacaktr. Bu
nu y a p a b i l m e k iin de ileri iki biimde sadeletireceiz. n c e
likle, imdilik zaman bir k e n a r a b r a k p y a l n z c a grsel b i r
uzay modeline odaklanacaz. Sonra zaman, bu tartmaya da
hil edeceiz, ikincisi, bu k i t a b n sayfalarnda grsel imgeleri
izmemiz ve s t l e r i n d e almamz m m k n olabilsin diye de
genellikle b o y u t l u u z a y n ikiboyutlu bir b e n z e r i n e atfta b u ekil 3.3 D z uzayn ematik bir temsili
80

81

v u k u b u l d u u bir d e k o r d a n i b a r e t o l d u u s a n d y o r d u . F a k a t ,

z e t m e s i n i k u l l a n a l m y i n e ; b r a n d a n n s t n e k k b i r elik bil

E i n s t e i n ' m t a k i p e t m e k t e o l d u u m u z m a n t k zinciri, farkl b i r

y e y e r l e t i r i p b a l a n g t a bilyeye b i r hz v e r d i i m i z d e , bilyenin

s o n u c a varr.

nasl bir y o l izleyecei, bovling t o p u n u n m e r k e z d e d u r u p d u r

G n e gibi b y k ktleli b i r cisim, h a t t a h e r h a n g i bir cisim,

m a d n a bal olur. Bovling t o p u y o k s a , b r a n d a d z olur, bilye

b a k a cisimler z e r i n e b i r k t l e e k i m i k u v v e t i uygular. B o m b a

d e d z b i r h a t z e r i n d e ilerler. B o v l i n g t o p u varsa, dolaysyla

r n e i n d e , k t l e e k i m i k u v v e t i n i n ivmeli h a r e k e t t e n ayrt edile

b r a n d a d a y a m u l m a y a s e b e p o l u y o r s a bilye eri b i r y o l izleye

m e y e c e i n i r e n m i t i k . T o r n a d o r n e i n d e de, ivmeli h a r e k e

cektir. Aslna b a k a r s a n z , s r t n m e y i b i r k e n a r a b r a k t m z

tin m a t e m a t i k s e l o l a r a k b e t i m l e n m e s i n i n eri u z a y ilikileri ge

da, e e r bilyeyi d o r u hzda, d o r u d o r u l t u d a h a r e k e t l e n d i r i r -

rektirdiini g r m t k .

eri

sek, bovling t o p u n u n etrafnda a y n eri y o l z e r i n d e ilerleye

u z a y a r a s n d a k i b u balantlar, Einstein' d i k k a t ekici bir id

cektir h e p ; d a h a d o r u s u " y r n g e y e girecektir." i m d i b u b e n

d i a d a b u l u n m a y a g t r d : G n e gibi bir k t l e n i n v a r olmas, o

zetmeyi k t l e e k i m i n e u y g u l a y a l m .

Ktleekimi,

ivmeli

h a r e k e t ve

k t l e n i n e t r a f n d a k i u z a y d o k u s u n u n ekil 3.4'te g r l d gi

G n e , t p k b o v l i n g t o p u n u n y a p t gibi, e t r a f n d a k i u z a y

bi y a m u l m a s n a y o l a a c a k t . Yararl, sk sk kullanlan bir b e n

d o k u s u n u y a m u l t u r ; D n y a n n h a r e k e t i de, tpk bilye iin ol

z e t m e d e u d u r ; z e r i n e bir bovling t o p u k o n m u plastik b i r

d u u gibi, bu y a m u l m a n n ekliyle belirlenir. D n y a , bilye gibi,

b r a n d a gibi, u z a y n d o k u s u d a G n e gibi b y k bir cismin v a r

hz v e y n e l i m i u y g u n deerlere sahipse, G n e ' i n e v r e s i n d e

l sebebiyle bozulur. Bu r a d i k a l n e r m e y e g r e , u z a y e v r e n d e

y r n g e y e girecektir. D n y a ' n n h a r e k e t i z e r i n d e k i b u etkiyi,

ki olaylarn sahnesi olan edilgin b i r p l a t f o r m deildir; a k s i n e

G n e ' i n ktleekimi etkisi o l a r a k ifade ederiz (ekil 3.5'te bu

u z a y n ekli, o r t a m d a k i cisimlere karlk verir.

etkiyi grebilirsiniz). A r a d a k i fark, N e w t o n ' d a n farkl olarak,

B u y a m u l m a , G n e ' i n y a k n l a r n d a h a r e k e t h a l i n d e olan di

E i n s t e i n ' m ktleekimini a k t a r a n mekanizmay t a n m l a m ol

e r cisimleri d e etkiler, n k imdi a r t k b o z u l m u bir u z a y d o

masdr: U z a y n y a m u l m a s d r b u m e k a n i z m a . E i n s t e i n ' m b a k

k u s u n d a n gemeleri g e r e k m e k t e d i r . B r a n d a - b o v l i n g t o p u b e n -

asna gre, D n y a y y r n g e d e t u t a n ktleekimi ipi, G -

ekil 3.4 Gne gibi byk bir cisim, uzay dokusunun yamulmasna neden olur; bir
bovling topunun plastik bir branda zerine konmasnn yaratt etkiye benzer bir etki
dir bu.

ekil 3.5 Dnya Gne'in evresinde yrngede kalr, nk yamulmu uzay dokusun
daki bir yol zerinde ilerler. Daha ak bir ifadeyle, Gne'in evresindeki arplm
blgede "en az diren gsteren" yolu izler.

82

ne'in anlk gizemli bir eylemi deildir; G n e ' i n v a r l n d a n

Birka Uyar

tr, uzamsal dokunun yamulmasdr.

B r a n d a - b o v l i n g t o p u b e n z e t m e s i yararldr, n k e v r e n i n

B u tablo, k t l e e k i m i n i n iki temel u n s u r u n u y e n i bir b i i m d e

u z a m s a l d o k u s u n d a k i b i r y a m u l m a d a n n e k a s t ettiimizi s o m u t

a n l a m a m z salyor. n c e l i k l e , bovling t o p u n u n ktlesi n e k a

b i r b i i m d e a n l a m a m z salayacak grsel b i r imge s u n a r bize.

d a r b y k s e , t o p b r a n d a d a o k a d a r b y k bir a r p l m a y a r a t r ;

Fizikiler, k t l e e k i m i ve y a m u l m a y l a ilgili sezgilerine k l a v u z

k e z a E i n s t e i n ' m ktleekimi t a n m l a m a s n a g r e de, bir cismin

l u k etmesi a m a c y l a b u v e b e n z e r i b e n z e t m e l e r e sk sk b a v u

ktlesi n e k a d a r b y k s e , e t r a f n d a k i u z a y d a o k a d a r b y k bir

rurlar. F a k a t yararll bir k e n a r a , b r a n d a - b o v l i n g t o p u b e n z e t

a r p l m a y a r a t r . B u da, bir cismin ktlesi n e k a d a r b y k s e ,

mesi m k e m m e l deildir, d u r u m u n aklk k a z a n m a s iin bir

b a k a cisimlere uygulad ktleekimi etkisinin de o k a d a r b

k a yetersizliine d i k k a t e k m e k i s t i y o r u m .

y k olaca a n l a m n a gelir, deneyimlerimizin bize syledii de

n c e l i k l e G n e ' i n , etrafndaki u z a y d o k u s u n d a bir y a m u l

t a m o l a r a k b u d u r , ikincisi, tpk bovling t o p u n u n b r a n d a d a y a

m a y a r a t m a s n n sebebi, b r a n d a n n b o v l i n g t o p u n u n k t l e e k i -

ratt a r p l m a n n t o p t a n uzaklaldka a z a l m a s n d a o l d u u

miyle aaya d o r u ekilip y a m u l m a s n d a o l d u u gibi, k t l e e -

gibi, G n e gibi ktlesi b y k bir cismin y a r a t t u z a m s a l y a -

kimiyle "aa d o r u ekilmesi" deildir. G n e ' i n d u r u m u n d a ,

m u l m a n n b y k l d e G n e ' e olan uzaklk a r t t k a azalr.

"ekim u y g u l a y a c a k " b a k a bir cisim y o k t u r . Einstein bize, u z a

B u d a y i n e ktleekimi k a v r a y m z l a r t y o r ; cisimler a r a

y n y a m u l m a s n n k t l e e k i m i olduunu retmitir. Uzay, k t

sndaki mesafe b y d k e k t l e e k i m i zayflar.

leye s a h i p b i r cismin varlna y a m u l m a y l a karlk verir. Keza,

n e m l i b i r n o k t a d a h a v a r d r : Bilye d e b r a n d a y y a m u l t u r ,

D n y a da, b r a n d a z e r i n d e k i bilye r n e i n d e o l d u u gibi, b a

a m a b u k k b i r y a m u l m a olur. K e z a D n y a da, ktleye s a h i p

k a bir d cismin ekimi y a m u l m u u z a m s a l o r t a m n y o l l a r n d a

bir cisim o l d u u n d a n u z a y n d o k u s u n u y a m u l t u r , a m a G n e ' i n

o n a klavuzluk ettii iin y r n g e d e k a l y o r deildir. E i n s t e i n

y a m u l t t u u n d a n ok d a h a a z y a m u l t u r . Genel grelilik dilinde,

cisimlerin u z a y d a ( d a h a d o r u s u u z a y - z a m a n d a ) m m k n o l a n

D n y a , Ay' ite byle y r n g e d e tutar, ayn ekilde h e r birimi

en ksa y o l l a r ( " m m k n olan en k o l a y y o l l a r " v e y a "en az di

zi de y z e y i n e bal tutar. Bir serbest p a r a t , y e r e d o r u d

r e n g s t e r e n yollar") z e r i n d e gittiini gstermiti. U z a y y a -

e r k e n , D n y a ' n n ktlesinin u z a m s a l d o k u d a n e d e n o l d u u bir

m u l m u s a , b u y o l l a r eri olacaktr. Dolaysyla b r a n d a - b o v l i n g

alak b a s n a l a n n d a n k a y m a k t a d r . D a h a s , h e r birimiz -ktle

t o p u modeli, G n e gibi bir cismin e t r a f n d a k i uzay nasl y a -

y e s a h i p h e r cisim gibi- v c u t l a r m z n y a k n n d a k i uzamsal d o

m u l t t u u n a , bylece b a k a cisimlerin h a r e k e t i n i nasl etkiledii

k u d a y a m u l m a y a r a t r z , geri insan v c u d u nispeten k k

n e d a i r iyi bir grsel b e n z e t m e s u n s a da, b u a r p l m a l a r n o r t a

ktleye s a h i p o l d u u n d a n b u y a m u l m a n n ufack bir e n t i k t e n

y a k m a s n a y o l a a n fiziksel m e k a n i z m a t m y l e farkldr.

fark y o k t u r .

B e n z e t m e m i z , geleneksel Nevvtoncu e r e v e d e ktleekimiyle

O h a l d e zetle, Einstein, N e w t o n n " K t l e e k i m i bir a r a c

etkisiyle o r t a y a kyor olmaldr" ifadesine t a m a m e n katlyor
du, N e w t o n ' u n " o k u r l a r m n d e e r l e n d i r m e s i n e b r a k y o r u m , "
dedii a r a c n n kimliini belirleme iine girimiti. E i n s t e i n ' a
gre, k t l e e k i m i n i n aracs k o z m o s u n d o k u s u y d u .

ilgili sezgimize u y s a da, a r p l m a l a r a y o l a a n fiziksel m e k a n i z

ma, k t l e e k i m i n i n u z a y n erilmesi z e r i n d e n y e n i d e n f o r m
le edilmesini gerektirir.
B e n z e t m e m i z d e k i ikinci kusur, b r a n d a n n ikiboyutlu olma
sndan kaynaklanr. Gerekte, g z m z n nne getirmek zor
olsa da, G n e (ve k t l e sahibi b t n cisimler) e t r a f l a r n d a k i

84

85

 b o y u t l u uzay y a m u l t u r . ekil 3.6, b u n u r e s m e t m e y n n d e

son d e r e c e g t r . F a k a t T o r n a d o r n e i n d e g r l d z e r e ,

k a b a b i r giriimdir; G n e ' i n etrafndaki -"altndaki", "yanlarn

ivme -dolaysyla ktleekimi- hem uzay hem zurnan y a m u l t u r .

daki", "tepesindeki"- b t n u z a y ayn a r p l m a y a m a r u z kalr,

(Aslna b a k a r s a n z , genel grelilik matematii, G n e gibi, tipik

ekil 3.6'da ksmi bir r n e k l e m e g r y o r s u n u z . D n y a G

bir yldzn etrafnda d n e n , D n y a gibi, nispeten y a v a h a r e k e t

ne'in varlnn b o y u t l u u z a m s a l o r t a m d a y o l at y a m u l m a

e d e n bir cisim sz k o n u s u o l d u u n d a , z a m a n n y a m u l m a s n n ,

zerinde yol alr. Bu ekli s o r u n l u bulabilirsiniz; mesela D n y a

D n y a ' n n h a r e k e t i z e r i n d e , u z a y n y a m u l m a s n n yol atn

n e d e n g i d i p d e ekildeki eri u z a y n "dikey k s m n a " a r p m

d a n d a h a b y k bir etki y a r a t a c a n syler.) Z a m a n n y a m u l -

y o r ? F a k a t u n u t m a y n , u z a y b r a n d a d a n farkl olarak, kat bir

mas k o n u s u n a bir s o n r a k i b l m d e n s o n r a t e k r a r dneceiz.

engel deildir. ekilde g r d n z y a m u l m u izgiler, sizin,

B u u y a r l a r n e m l i d i r elbette, a m a b u n l a r aklnzn bir k e

D n y a ' n n v e b a k a h e r eyin t a m a m e n iine g m l m o l d u u

sinde t u t t u u n u z srece, b r a n d a z e r i n d e k i bovling t o p u g

v e iinde s e r b e s t e h a r e k e t ettii b o y u t l u y a m u l m u u z a y d a

r n t s n n s u n d u u y a m u l m u u z a y imgesini, E i n s t e i n ' m y e n i

s a d e c e b i r k a ince dilimlik ksmdr. Belki de, b u n u n meseleyi

ktleekimi g r n n sezgisel b i r zeti o l a r a k k u l l a n m a n z ga

k a v r a m a y d a h a d a zorlatrdn d n y o r s u n u z . D o k u s u n a

y e t k a b u l edilebilir.

g m l m s e k uzay

neden

hissetmiyoruz'?

A s l n d a hissediyo

r u z . K t l e e k i m i n i hissediyoruz, k t l e e k i m i kuvvetini a k t a r a n

atma zm

a r a d a uzaydr. S a y g n fiziki J o h n W h e e l e r ' n k t l e e k i m i n i

Einstein u z a y v e z a m a n etkin o y u n c u l a r olarak ie dahil e d e

b e t i m l e r k e n sk sk syledii gibi, "ktle, nasl y a m u l a c a n

rek, k t l e e k i m i n i n nasl ilediine d a i r ak bir k a v r a m s a l g

syleyerek uzay kavrar, u z a y da nasl h a r e k e t edeceini syle

r n t s u n m u t u . F a k a t asl s o r u n , ktleekimi k u v v e t i n i n b u

y e r e k ktleyi k a v r a r . "

ekilde y e n i d e n formle edilmesinin, zel grelilik ile N e w -

B e n z e t m e m i z d e k i n c eksiklik, z a m a n b o y u t u n u atlam

t o n ' u n k t l e e k i m i k u r a m a r a s n d a k i atmay z p z m e d i

olmamzdr. B u n u grsel aklk salamak a d n a y a p t k , n k

idir. zer. B u r a d a b r a n d a b e n z e t m e s i y i n e bize temel fikri ve

zel grelilik, z a m a n b o y u t u n u , bildiimiz uzamsal b o y u t l a

riyor. B r a n d a z e r i n d e bir bovling t o p u olmadn, bilyenin

birlikte d n m e m i z gerektiini sylese de, z a m a n " g r m e k "

d z bir h a t t a y u v a r l a n m a k t a o l d u u n u d n e l i m . Bovling t o
p u n u b r a n d a n n s t n e y e r l e t i r d i i m i z d e , bilyenin h a r e k e t i
b u n d a n etkilenecektir, fakat annda deil. O l a y l a r dizisini filme
e k i p ar e k i m d e izleyecek o l u r s a k b o v l i n g t o p u n u b r a n d a n n
s t n e y e r l e t i r m e m i z i n y a r a t t etkinin bir h a v u z d a k i dalga
cklar gibi y a y l p n i h a y e t i n d e bilyeye ulatn g r r z . Ksa
s r e sonra, y z e y d e k i geici salnmlar kesilir ve h a r e k e t s i z , y a
m u l m u bir b r a n d a g r r z k a r m z d a .
Ayn ey u z a y n d o k u s u iin de geerlidir. H i k t l e olmad
n d a u z a y d z d r ; k k bir cisim y a s k n e t iinde d u r u y o r
y a d a sabit hz v e d o r u l t u d a h a r e k e t e d i y o r olacaktr. F a k a t hal

ekil 3.6 Gne'in evresindeki yamulmu boyutlu uzay rnei

86

b y l e y k e n b y k ktleli b i r cisim s a h n e y e k a c a k o l u r s a u z a y
87

y a m u l u r ; fakat b r a n d a r n e i n d e o l d u u gibi, y a m u l m a h e r y e r

G n e sisteminin snrlarna y a k n b i r y e r l e r d e dolanyorlar,

d e a n n d a olmayacaktr. B y k ktleli cisimden da d o r u y a

ikisinin d e u z a y elbiselerinde y i n e b y k dijital saatler b u l u n u

ylacak, n i h a y e t i n d e y e n i cismin k t l e e k i m i n e bal ekimini

yor, b a t a bu saatler s e n k r o n i z e . ileri basitletirmek iin, geze

a k t a r a n y a m u l m u b i r ekil oluturacaktr.

Benzetmemizde

g e n l e r i n etkilerini g r m e z d e n g e l i y o r u z , y a l n z c a G n e ' i n

b r a n d a z e r i n d e k i etkiler, b r a n d a n n yapld m a l z e m e n i n izin

k t l e e k i m i alann d i k k a t e alyoruz. D i y e l i m ki, y a n l a r n a y a k

v e r d i i b i r hzla, b r a n d a b o y u n c a yaylr. G e r e k genel grelilik

laan bir u z a y gemisi, G n e ' i n y z e y i n i n y a k n l a r n a d e k uza

o r t a m n d a , b u etkilerin e v r e n i n d o k u s u n d a n e k a d a r hzl h a r e

n a n u z u n b i r h a l a t sald. G e o r g e b u halat k u l l a n a r a k y a v a y a

k e t e d e c e i n i Einstein h e s a p l a y a b i l m i ve tam olarak k hzn

va G n e ' e d o r u i n m e y e balyor. B u n u y a p a r k e n d z e n l i

da h a r e k e t ettiklerini b u l m u t u . Bu da, d a h a n c e tarttmz

aralklarla d u r u y o r , G r a c i e y l e birlikte z a m a n n n e hzla getii

varsaymsal rnekte, Gne'in ortadan kalkmasnn D n y a y

ni k y a s l a m a k iin saatlerine bakyorlar. E i n s t e i n ' m g e n e l g r e

karlkl k t l e e k i m l e r i n d e o r t a y a k a n deiikliklerden dola

lilik k u r a m n n n g r d z e r e z a m a n n y a m u l m a s , G e o r

y etkileyecek olmas r n e i n d e , b u etkinin a n n d a iletilmeyece-

g e ' u n deneyimledii ktleekimi alan g l e n d i k e saatinin de

i a n l a m n a gelir. Bir cisim k o n u m u n u deitirirse, h a t t a p a t l a r

G r a c i e ' n i n saatine g r e g i d e r e k y a v a l a y a c a a n l a m n a geliyor.

sa, u z a y - z a m a n n d o k u s u n d a k i a r p l m a n n deimesine n e d e n

B a k a bir deyile G e o r g e G n e ' e ne k a d a r y a k l a r s a , saati o

olur; bu deiiklik d a r y a d o r u k hzyla, y a n i zel grelili

k a d a r y a v a ileyecektir. te k t l e e k i m i b u a n l a m d a , u z a y n

in e v r e n s e l hz snrna t a m o l a r a k u y a n b i r hzla yaylr. D o l a

y a n sra z a m a n d a y a m u l t u r .

ysyla bizler D n y a ' d a , G n e ' i n patladn, b u d u r u m u n k t

D i k k a t e t m e n i z g e r e k e n bir n o k t a v a r : II. B l m ' d e , G e o r g e

leekimine bal s o n u l a r n hissetmeye baladmz a n d a g

ile G r a c i e ' n i n b o u z a y d a sabit hz ve d o r u l t u d a b i r b i r l e r i n e

r r z ; p a t l a m a s n d a n sekiz d a k i k a s o n r a y a n i . E i n s t e i n ' m for-

g r e h a r e k e t h a l i n d e o l d u u r n e k t e n farkl olarak b u r n e k t e

m l a s y o n u bylece atmay zer: K t l e e k i m i n i n etkileri fo-

a r a l a r n d a b i r simetri y o k t u r . G e o r g e , G r a c i e ' d e n farkl o l a r a k

t o n l a r a a y a k u y d u r u r , onlar g e m e z .

Zamann Yamulmas, Yeniden

k t l e e k i m i k u v v e t i n i n g i d e r e k glendiini hisseder, G n e ' e

y a k l a t k a , iine e k i l m e k t e n k u r t u l m a s iin halat g i d e r e k d a
h a sk t u t m a s gerekir. G e o r g e ' u n saatinin y a v a l a d k o n u

3.2, 3.4 ve 3.6 n u m a r a l ekillerdeki gibi izimler, " y a m u l m u

s u n d a hemfikirler. Rollerini deitiren, b u d u r u m u t e r s i n e evi

u z a y "n n e a n l a m a geldiini z itibaryla y a k a l y o r . Bir y a m u l

r e n "ayn o r a n d a geerli bir b a k a b a k as" y o k t u r . Aslna

m a u z a y n e k l i n d e a r p l m a y a r a t r . Fizikiler, " z a m a n n y a

b a k a r s a n z , I I . B l m ' d e , G e o r g e , Gracie'yi y a k a l a m a k iin

m u l m a s n n " a n l a m n a k t a r a b i l m e k iin d e b e n z e r imgeler ge

tepkili m o t o r u n u altrp i v m e l e n d i i n d e de karlatmz

litirmilerdir, fakat b u n l a r y o r u m l a m a k o k d a h a zor o l d u

ey b u y d u . G e o r g e ' u n hissettii ivme, saatinin G r a c i e ' n i n k i n e

u n d a n , b u r a d a o i m g e l e r e g i r m e y e c e i z . O n u n y e r i n e Slim ile

g r e a k a y a v a ilemesine y o l amt. vmeli h a r e k e t i hisset

J i m ' i n T o r n a d o y a b i n d i k l e r i r n e k l e d e v a m edelim v e k t l e e

m e n i n , b i r k t l e e k i m i k u v v e t i n i h i s s e t m e k l e a y n ey o l d u u n u

k i m i n i n etkisiyle z a m a n n y a m u l m a s d e n e y i m i n i a n l a m a y a a

a r t k bildiimiz iin, G e o r g e ' u n u a n d a h a l a t z e r i n d e k i d u r u

lalm.

m u n u n d a a y n ilkeye t a b i o l d u u n u , saatinin de, h a y a t n d a k i

B u n u y a p a b i l m e k iin n c e G e o r g e ile G r a c i e y i bir k e r e d a

h a grelim; a r t k b o u z a y n k a r a n l k d e r i n l i k l e r i n d e deiller,
88

b a k a h e r eyin d e G r a c i e ' n i n d u r u m u n a kyasla y a v a iledii

ni g r y o r u z .
89

G n e gibi s r a d a n b i r yldzn y z e y i n d e k i k t l e e k i m i ala

e v r e s i n d e y r n g e d e olan g e z e g e n l e r e , N e w t o n ' u n k u r a m b

n n d a , s a a t l e r d e k i y a v a l a m a ok az olacaktr. Gracie, diyelim

t n gzlemlere s o n d e r e c e geerli a k l a m a l a r g e t i r i r k e n , d a y a

k i G n e ' t e n bir b u u k m i l y a r k i l o m e t r e u z a k t a , G e o r g e d a G

na olduu tahminler de birok d u r u m d a ve saylamayacak ka

ne'in y z e y i n i n b i r k a k i l o m e t r e y a k n n d a olsa, G e o r g e ' u n sa

d a r o k k e r e l e r dorulanmtr. D e n e y s e l olarak son d e r e c e b a

a t i n i n t k l a m a hz, G r a c i e ' n i n saatinin t k l a m a hznn y z d e

arl

99,9998'ine eit olacaktr. Yava, fakat o k ok da y a v a d e i l .

k t l e e k i m i k u v v e t i n i n a n n d a a k t a r l m a s zellii ile zel g r e

F a k a t G e o r g e , ktlesi k a b a c a G n e ' i n ktlesine eit, a m a h a c

olan

bu

kuramn

sorgulanmasn

gerektiren

eyin,

lilie t e r s d m e s i o l d u u n u v u r g u l a m t k .

m i k k , dolaysyla y o u n l u u G n e ' i n y o u n l u u n d a n mil

Uzay, z a m a n v e h a r e k e t e d a i r t e m e l b i r k a v r a y a s n d a n

y o n k e r e m i l y a r k e r e d a h a b y k bir n t r o n yldznn y z e y i n e

m e r k e z i n e m d e olsa da, zel greliliin etkileri, iinde y a a d

y a k l a a c a k ekilde h a l a t t a n iniyor olsa, k t l e e k i m i alannn d a

mz y a v a d n y a d a son d e r e c e azdr. Keza, E i n s t e i n ' m genel

h a b y k olmas, saatinin G r a c i e ' n i n s a a t i n d e n y z d e 7 6 d a h a

grelilii (zel grelilikle u y u m l u bir ktleekimi k u r a m ) ile

y a v a ilemesine y o l aacaktr. K a r a deliklerin dndakilere

N e w t o n n k t l e e k i m i k u r a m a r a s n d a k i sapmalar, ou sra

b e n z e r d a h a gl k t l e e k i m i alanlar z a m a n n d a h a d a y a v a

d a n d u r u m d a s o n d e r e c e k k t r . B u h e m iyidir, h e m d e k t

ilemesine y o l aar; d a h a g l k t l e e k i m i alanlar, z a m a n d a

dr. yidir, n k N e w t o n n k t l e e k i m i k u r a m n n y e r i n e

d a h a ciddi bir y a m u l m a yaratr.

g e m e y e alan b i r k u r a m , N e w t o n ' u n k u r a m n n deneysel ola

r a k d o r u l a n d a l a n l a r a u y g u l a n d n d a o n u n l a u y u s a iyi

Genel Greliliin Deneysel Olarak Dorulanmas

olur. K t d r , n k iki k u r a m a r a s n d a d e n e y l e r e dayal b i r

G e n e l grelilik z e r i n e alan o u i n s a n o n u n e s t e t i k za

k a r a r a v a r m a y zorlatrmaktadr. N e w t o n n k u r a m y l a E i n s

rafetine kaplmtr. N e w t o n c u o s o u k ve m e k a n i k uzay, za

t e i n ' m k u r a m n b i r b i r i n d e n a y r m a k , iki k u r a m n b i r b i r i n d e n

man ve k t l e e k i m i k a v r a y n n y e r i n e

eri b i r

farkllat n o k t a l a r a ok d u y a r l d e n e y l e r e u y g u l a n m son d e

ve g e o m e t r i k bir b e t i m l e m e

rece h a s s a s l m l e r y a p m a y gerektirir. Bir b e y s b o l t o p u frlat

g e i r e r e k , k t l e e k i m i n i e v r e n i n t e m e l d o k u s u n a ilemitir.

tnzda n e r e y e deceini b u l m a k iin N e w t o n c u k t l e e k i m i

K t l e e k i m i e k b i r y a p o l a r a k d a y a t l m a k y e r i n e , e n temel d

k u r a m da, E i n s t e i n c k t l e e k i m i k u r a m d a kullanlabilir, ce

zeyde

e v r e n i n b i r p a r a s h a l i n e gelmitir. U z a y v e z a m a n a h a

v a p l a r farkl olacaktr, fakat bu farkllk o k a d a r k k olacak

y a t v e r i p erilmelerini, y a m u l m a l a r n v e d a l g a l a n m a l a r n

tr ki genellikle d e n e y s e l o l a r a k s a p t a y a b i l m e y e t i m i z i n tesin

m m k n k l m a k , y a y g n o l a r a k k t l e e k i m i d e d i i m i z eyle

dedir. D a h a akllca bir d e n e y e ihtiya v a r d r ve Einstein da

sonulanmtr.

byle bir d e n e y nermitir.

uzay-zaman

gerektiren

dinamik

Einstein,

Estetii bir k e n a r a b r a k a c a k olursak, bir fizik k u r a m n n ni

Yldzlar g e c e g r r z , a m a tabii g n d z d e o r a d a d r l a r . G

hai snav, fiziksel olgular d o r u bir b i i m d e aklayp n g r e -

ne'in y a y d k, onlarn o u z a k , t o p l u i n e ba b y k l n

bilme

kuram,

d e k i klarn bastrd iin o n l a r g e n e l d e g r e m e y i z . F a k a t

1600'lerin s o n u n d a o r t a y a kndan b u y z y l n b a l a r n a dek,

bir G n e t u t u l m a s srasnda, A y geici olarak G n e ' i n n

b u snav b y k bir b a a r y l a gemitir. s t e r h a v a y a frlatlan

k e s e r v e u z a k yldzlar grlebilir hale gelir. Y i n e d e G n e ' i n

t o p l a r a u y g u l a n s n , ister eik k u l e l e r d e n atlan cisimlere, ister

varlnn h l b i r etkisi vardr. U z a k yldzlarn b a z l a r n d a n

G n e ' i n etrafnda d n e n k u y r u k l u y l d z l a r a y a d a G n e ' i n

gelen k, D n y a y a d o r u g e l i r k e n G n e ' i n y a k n l a r n d a n

90

91

becerisinde yatar.

Newton'un

ktleekimi

g e m e k z o r u n d a d r . E i n s t e i n ' m genel grelilik k u r a m , G

Kraliyet G k b i l i m C e m i y e t i ' n i n o r t a k b i r t o p l a n t s n d a E i n s t e

ne'in etrafndaki u z a y v e z a m a n d o k u s u n u y a m u l t a c a , b u

i n ' m genel grelilie d a y a n a r a k y a p t t a h m i n l e r i n d o r u l a n d

etkileyecei

akland. Bu baarnn -nceki uzay ve zaman kavraylar

n g r s n d e b u l u n u r . N i h a y e t i n d e u z a k k a y n a k l a r d a n gelen

nn t m y l e y e r l e bir o l d u u - h a b e r i o k g e m e d e n fizik camia

fotonlar, e v r e n i n d o k u s u b o y u n c a y o l alrlar; d o k u y a m u l u r s a ,

s d n d a d a y a y l d v e E i n s t e i n d n y a a p n d a m e h u r bir kii

fotonlarn h a r e k e t i d e b u n d a n m a d d i b i r cisim k a d a r etkilene

lik haline geldi. 7 Kasm 1 9 1 9 ' d a London Times'm m a n e t i n d e

cektir. E n fazla da, D n y a y a gelirken y o l z e r i n d e G n e ' i s

"BLMDE

y r p g e e n k sinyallerinin y o l u b k l e c e k t i r . Bir G n e t u t u l

NEWTONCU

mas, G n e ' i syrp g e e n bu yldz klarn, g n e t a r a -

in 'n zafer a n y d b u .

arpdmann

da yldzlarn

nn

izleyecei yolu

fnd an b a s t r l m a d a n g r m e m i z i salayacaktr.

DEVRM:

YEN

BR

EVREN

KURAMI,

F K R L E R Y I K I L D I " deniyordu.

11

Einste

Bu d e n e y i izleyen yllarda, E d d i n g t o n ' n genel grelilii d o

In izledii y o l u n b k l m e as basit b i r biimde hesapla

r u l a m a s b a z eletirel incelemelere t a b i t u t u l d u . l m n o k

nabilir. In izledii y o l u n b k l m e s i , yldzn grnrdeki^ k o

s a y d a z o r v e incelikli y n olmas, y e n i d e n gerekletirilmesini

n u m u n d a bir k a y m a y a y o l aar. B u k a y m a , yldzn b u g r n r

zorlatryor, z g n d e n e y i n gvenilirliiyle ilgili b a z s o r u l a r

d e k i k o n u m u n u , t u t u l m a d a n alt a y n c e v e y a s o n r a D n y a u y

y a r a t y o r d u . S o n 4 0 ylda, teknolojik ilerlemelerden y a r a r l a n

g u n b i r k o n u m d a o l d u u srada, geceleri y a p l a n g z l e m l e r d e n

lan eitli d e n e y l e r l e genel grelilik p e k ok b a k m d a n h a s s a s

( G n e ' i n y a m u l m a y a r a t a n etkisi olmakszn) renilen g e r e k

b i r b i i m d e snand. Genel greliliin t a h m i n l e r i t m d e n d o r u

k o n u m u y l a k a r l a t r a r a k kesin bir b i i m d e llebilir. E i n s t e

land. E i n s t e i n ' m k t l e e k i m i betimlemesinin zel grelilikle

i n K a s m 1915'te y e n i k t l e e k i m i kavrayn k u l l a n a r a k G

u y u m a s n n tesinde, t a h m i n l e r i n i n d e n e y e dayal s o n u l a r a ,

ne'i syrp g e e n yldz klarnn b k l m e asn h e s a p l a d ve

N e w t o n ' u n k u r a m n a d a y a n a n t a h m i n l e r d e n d a h a y a k n oldu

y a k l a k 0,00049 d e r e c e (1,75 a r k s a n i y e , bir a r k s a n i y e bir d e r e

u n a d a k u k u y o k t u r artk.

cenin 1/3600'ne eittir) o l a r a k b u l d u . Bu a, y a k l a k 3 kilo

b o z u k p a r a n n asal y k s e k l i i k a d a r d r . Byle k k bir a

Kara Delikler, Byk Patlama ve Uzayn

Genilemesi

nn tespit edilebilmesi, o g n n teknolojik i m k n l a r dahilindey-

z e l grelilik, eyler hzla h a r e k e t ettiinde en ak biimde

di. G r e e n w i c h G z l e m e v i n i n yneticisi Sir F r a n k D y s o n ' n

grlebilir, genel grelilikse eylerin ktlesi o k b y k oldu

uyars z e r i n e t a n n m gkbilimci v e ngiltere Kraliyet G k b i

u n d a , b u n a bal o l a r a k d a u z a y v e z a m a n d a ciddi y a m u l m a -

lim C e m i y e t i n i n s e k r e t e r i Sir A r t h u r E d d i n g t o n , E i n s t e i n ' m

lar m e y d a n a geldiinde e n a k b i i m d e g r l r . B u n u iki r

t a h m i n i n i 2 9 M a y s 1919'daki G n e t u t u l m a s s r a s n d a test et

nekle aklayalm.

m e t r e u z a k t a n baklan, dik d u r a n , ap 2,5 s a n t i m e t r e olan bir

m e k z e r e B a t Afrika sahili a k l a r n d a k i P r i n c i p e A d a s n a bir

a r a t r m a gezisi d z e n l e d i .

lki, A l m a n gkbilimci K a r i Scbvvarzschild'n I . D n y a S a v a

s r a s n d a R u s c e p h e s i n d e t o p gllelerinin izledii y o l a d a i r

6 K a s m 1919'da, t u t u l m a s r a s n d a P r i n c i p e ' d e ekilen foto

h e s a p l a m a l a r srasnda E i n s t e i n ' m ktleekimiyle ilgili b u l g u

raflarn (ve C h a r l e s D a v i d s o n ile A n d r e w C r o m m e l i n liderliin

larn i n c e l e r k e n y a p t b i r keifti. E i n s t e i n ' m g e n e l grelilik

d e k i ikinci b i r ngiliz ekibin B r e z i l y a ' d a S o b r a l ' d e ektii foto

k u r a m n n son r t u l a r n y a p m a s n d a n y a l n z c a b i r k a a y son

raflarn) i n c e l e n m e s i n d e n be ay sonra, Kraliyet C e m i y e t i ile

ra, S c h w a r z s c h i l d ' n , m k e m m e l d e r e c e d e k r e s e l b i r yldzn

92

93

 e v r e s i n d e u z a y v e z a m a n n nasl y a m u l a c a n a d a i r eksiksiz,
yanlsz b i r anlaya v a r a b i l m e k iin b u k u r a m kullanabilmi
olmas d i k k a t ekicidir. S c h w a r z s c h i l d elde ettii sonular R u s
c e p h e s i n d e n E i n s t e i n ' a g n d e r m i , o da b u n l a r S c h w a r z s c h i l d
adna Prusya Akademisi'ne sunmutu.
S c h w a r z s c h i l d ' n almas - b u g n a r t k " S c h w a r z s c h i l d
z m " o l a r a k b i l i n m e k t e d i r - ekil 3.5'te ematik o l a r a k gsteri
len y a m u l m a y d o r u l a m a n n ve m a t e m a t i k s e l o l a r a k kesinle
t i r m e n i n tesinde, genel greliliin arpc bir ierimini o r t a y a
k o y m u t u . S c h w a r z s c h i l d , bir yldz, ktlesinin y a r a p n a b
l m n n belli bir kritik d e e r i a a c a k a d a r k k bir kresel
b l g e d e y o u n l a t y s a eer, o r t a y a kan u z a y - z a m a n y a m u l m a
snn o k b y k olacan, yle ki, yldzn y a n n a y a k l a a n , k
d a h i l hibir eyin yldzn k t l e e k i m i k u v v e t i n d e n k a a m a y a

ekil 3.7 Bir kara delik, etrafndaki uzay-zaman dokusunda o kadar ciddi biryamulmaya sebep olur k, "olay ufku"na -koyu renkli daireyle gsterilmitir- giren hibir ey ka
ra deliin ktleekiminden kaamaz. Bir kara deliin en derin noktasnda tam olarak
neler olduunu hi kimse bilmiyor.

can gstermiti. Ik d a h i byle "sktrlm y l d z l a r d a n " k a

d t n d e , a y a k l a r n z k a r a deliin m e r k e z i n e h e r z a m a n ba

a m a y a c a iin, b a t a bu yldzlara karanlk ya da donmu yl

nzdan b i r a z d a h a y a k n o l u r ) : O k a d a r gl o l a c a k t r ki, a s

dzlar d e n m i t i . Yllar s o n r a J o h n W h e e l e r d a h a cazip bir isim

lna b a k a r s a n z v c u d u n u z u hzla p a r a l a r a a y r a c a k bir k u v

u y d u r u p o n l a r a kara delikler diyecekti; k a r a , n k k sa

vetle gerileceksinizdir.

mazlar; delik, n k y a n l a r n a ok y a k l a a n h e r ey ilerine d

er v e bir d a h a k a m a z . B u isim t u t t u .

t e y a n d a n , bir k a r a delik c i v a r n d a d o l a n r k e n d a h a tem

kinli d a v r a n p olay u f k u n u a m a m a y a b y k zen gsterirse

S c h w a r z s c h i l d ' n z m n ekil 3.7'de g s t e r i y o r u z . K a r a

niz, k a r a delikle inanlmaz b a a r l a r a i m z a atabilirsiniz. r n e

delikler, agzllkleriyle m e h u r olsalar da, "emniyetli" bir

in, ktlesi G n e ' i n k t l e s i n d e n 1000 k a t d a h a b y k bir k a r a

m e s a f e d e n y a n l a r n d a n g e e n cisimler, s r a d a n bir y l d z d a n et

delik kefettiinizi, tpk G e o r g e ' u n G n e ' i n y a k n l a r n d a y a p

kilenmelerine o k b e n z e r b i i m d e k a r a delikten etkilenip s a a d e t

t gibi, sizin de b i r h a l a t a t u t u n u p k a r a deliin olay u f k u n u n

iinde y o l l a r n a d e v a m edebilirler. F a k a t bileimleri n e o l u r s a

2-3 s a n t i m e t r e y a k n n a k a d a r s o k u l d u u n u z u d n e l i m . Biraz

olsun, y a n l a r n a o k y a k l a a n - k a r a deliin olay ufku d e n e n e

evvel tarttmz zere ktleekimi alanlar z a m a n d a y a m u l m a

y i a a c a k k a d a r y a k l a a n - cisimler feci s o n l a r n a a d m a t a r : K a

yaratr, b u d a sizin z a m a n n i i n d e n geiinizin y a v a l a y a c a

nlmaz b i i m d e k a r a deliin m e r k e z i n e d o r u ekilirler v e gi

a n l a m n a gelir.

d e r e k a r t a n , n i h a y e t i n d e ykc b i r k t l e e k i m i gerilimine m a r u z

k t l e e k i m i a l a n l a r n a s a h i p o l d u k l a r n d a n , z a m a n n iinden

Aslna b a k a r s a n z ,

k a r a delikler o k gl

kalrlar. r n e i n olay u f k u n a n c e a y a k l a r n z girerse, k a r a d e

geiiniz bir hayli y a v a l a y a c a k t r . Saatiniz, geride, D n y a ' d a

liin m e r k e z i n e y a k l a r k e n k e n d i n i z i g i d e r e k d a h a r a h a t s z his

braktnz a r k a d a l a r n z n s a a t l e r i n d e n 10.000 k a t d a h a y a v a

sedersiniz. K a r a deliin k t l e e k i m i k u v v e t i o k a d a r a r t a c a k t r

ileyecektir. K a r a deliin olay ufku z e r i n d e bu ekilde bir yl

ki, ayanzn m a r u z kald ekim, banzn m a r u z kald e

k a d a r oyalansanz, s o n r a h a l a t a t r m a n p sizi b e k l e y e n u z a y ge

k i m d e n o k ok d a h a g l olacaktr ( n k n c e a y a k l a r n z

minize d n s e n i z , k s a s r e n r a h a t bir y o l c u l u k l a eve v a r s a n z ,

94

95

D n y a y a geldiinizde, y o l a knzdan b u y a n a 10.000 yl a

rntl t a h m i n l e r d e b u l u n u r ; t a h m i n e dayal b u zelliklerin gz

k n b i r z a m a n getiini g r r d n z . Bylece k a r a delii D n -

lenmesi de, k a r a deliklerin v a r l n a d a i r dolayl olsa da, g l

y a ' n n u z a k geleceine gitmenizi salayan bir t r z a m a n m a k i

k a n t l a r sunar. r n e i n g i d e r e k o a l m a k t a olan kantlar, bizim

nesi o l a r a k b a a r y l a k u l l a n m o l u r d u n u z .

S a m a n y o l u g a l a k s i m i z i n t a m o r t a s n d a , ktlesi G n e ' i n k t l e

iin iindeki leklerin n e k a d a r u o l d u u n u k a v r a m a k iin

s i n d e n 2,5 m i l y o n k a t d a h a b y k , d e v a s a bir k a r a delik b u l u n

b i r k a r n e k verelim: G n e ' i n ktlesine s a h i p olan bir yldz,

d u u n a iaret etmektedir. G e l gelelim, b u g r n t e heybetli

G n e ' i n y a r a p n a deil d e (yaklak 700.000 k i l o m e t r e ) , y a k

k a r a delik bile, gkbilimcilerin d n c e s i n e g r e k o z m o s u n

lak 3 kilometrelik bir y a r a p a s a h i p olsayd bir k a r a delik

d r t bir y a n n a dalm artc d e r e c e d e p a r l a k k u a s a r l a r n

o l u r d u . D n n : G n e ' i n t a m a m yle b i r sktrlm ki, y u

ortasnda bulunan,

k a r M a n h a t t a n ' a r a h a t a syor. B u skm G n e ' t e n bir tat

k a t b y k k a r a deliklerin y a n n d a s n k k a l m a k t a d r .

ktleleri G n e ' i n k t l e s i n d e n milyarlarca

l ka b y k l n d e bir p a r a , E v e r e s t D a k a d a r ar ola

S c h w a r z s c h i l d , k e n d i adn t a y a n z m b u l m a s n d a n bir

caktr. D n y a y b i r k a r a delie evirebilmemiz iin, b y k

k a a y s o n r a , R u s c e p h e s i n d e k a p t b i r deri hastal y z n

l n y a r a p n e r e d e y s e 1 s a n t i m e t r e olan bir k r e y e indir

d e n ld. 4 2 y a n d a y d . E i n s t e i n ' m k t l e e k i m i k u r a m y l a t r a

m e m i z g e r e k i r d i . Fizikiler, byle u k o n f i g r a s y o n l a r d a m a d

jik d e r e c e d e k s a s r e n k a r d a m a s , d o a l d n y a n n e n arpc

delerin g e r e k t e v a r o l u p o l a m a y a c a n d a n u z u n c a bir s r e b o

v e gizemli y a n l a r n d a n birini m e y d a n a karmt.

y u n c a kukulanmlar, b i r o u k a r a delikleri ar alan bir

k u r a m c n n h a y a l g c n n eseri o l a r a k g r m t r .

G e n e l greliliin, g c n g s t e r m i o l d u u ikinci bir r n e k

de, b t n bir e v r e n i n k k e n i v e evrimiyle ilgilidir. D a h a n c e

Y i n e de son on yl iinde, k a r a deliklerin varlna iaret

bahsettiimiz gibi, Einstein u z a y v e z a m a n n ktle v e enerjinin

e d e n , d a h a i k n a edici d e n e y s e l k a n t l a r toplanmtr. K a r a ol

varlna t e p k i verdiini gstermiti. U z a y - z a m a n n arplmas,

d u k l a r iin g k y z n n d o r u d a n t e l e s k o p l a r l a t a r a n m a s so

o r t a y a k a n y a m u l m a l a r n y a k n l a r n d a k i k o z m i k cisimlerin

n u c u g r l e m e z l e r tabii ki. Gkbilimciler de, k a r a delikleri

h a r e k e t l e r i n i etkiler. B u n a karlk b u cisimlerin k e n d i ktleleri

a r a r k e n , k saan, s r a d a n yldzlarn d a v r a n l a r n d a k i a n o r

v e enerjilerine bal olan h a r e k e t l e r i de, u z a y - z a m a n n y a m u l -

mallikleri aratrrlar, b u a n o r m a l l i k l e r k a r a deliin olay ufku

m a s n etkiler, bu etki de cisimlerin h a r e k e t i n i etkiler bir k e z da

n u n h e m e n d n d a k o n u m l a n m o l m a l a r n a bal olabilir. r

ha; bylece h a r e k e t l e r i n b i r b i r i n e bal o l d u u k o z m i k d a n s de

nein, k a r a deliin y a k n l a r n d a k i s r a d a n yldzlarn d k a t

v a m edip gider. G e n e l grelilik d e n k l e m l e r i ve 19. y z y l n b

m a n l a r n d a k i toz v e gaz, k a r a deliin olay u f k u n a d o r u d e r

y k m a t e m a t i k i s i G e o r g B e r n h a r d R i e m a n n ' n n c l k ettii,

k e n , n e r e d e y s e k hzna y a k n bir ivme kazanr. Bu hzlarda,

eri u z a y a d a i r g e o m e t r i k k a v r a y l a r a u z a n a n d e n k l e m l e r sa

a a y a d o r u g i r d a p o l u t u r a n m a d d e n i n iindeki s r t n m e ,

y e s i n d e , E i n s t e i n uzay, z a m a n v e m a d d e n i n karlkl evrimini

i n a n l m a z b o y u t l a r d a bir s retir, bylece toz ve g a z karm

niceliksel o l a r a k betimleyebilmiti. B u denklemler, e v r e n d e bir

nn h e m s r a d a n g r n e b i l i r k, h e m de X nlar y a y a r a k

yldzn e t r a f n d a d n e n bir g e z e g e n v e y a k u y r u k l u y l d z gibi

" p a r l a m a s n a " y o l aar. B u ma olay u f k u n u n h e m e n d n d a

yaltlm b a l a m l a r n dnda, e v r e n i n t a m a m n a u y g u l a n d n

m e y d a n a geldiinden, k a r a d e l i k t e n k a p u z a y d a yol alabilir,

d a k e n d i s i n i d e o k artan d i k k a t ekici bir s o n u c a ulalyor

dolaysyla d o r u d a n gzlenip incelenebilir. G e n e l grelilik, b u

du:

t r X n salmlarnn s a h i p olaca zellikler k o n u s u n d a ay-

Yani e v r e n i n d o k u s u y a geniliyordu, y a k l y o r d u , a m a k e -

96

97

Uzamsal

evrenin

bykl

zamanla

deiiyor

olmalyd.

sinlikle a y n k a l m y o r d u .

G e n e l grelilik d e n k l e m l e r i b u n u

b t n galaksiler g i d e r e k b i r b i r i n e yaklar. Bir d d k l t e n c e

r e n i n iinde o l d u u gibi, e v r e n i n b z l m e s i galaksileri bir a r a

aka gsteriyordu.
Bu s o n u , E i n s t e i n ' a bile fazla ar geldi. U z a y n ve z a m a n n

y a getirip s k t r a c a n d a n scaklk ciddi o r a n d a ykselir, yl

d o k u s u y l a ilgili, binlerce yllk g n d e l i k deneyimlerle o l u t u r u l

dzlar p a r a l a n r ve m a d d e n i n ilk bileenlerini ieren scak bir

m u g e n e l sezgiyi alt s t etmiti, fakat h e r z a m a n v a r olan, hi

p l a z m a oluur. D o k u k l m e y i s r d r d k e , h e m scaklk h

d e i m e y e n evren k a v r a m o k a d a r d e r i n l e r e ilemi b i r k a v

zn k e s m e d e n ykselir, h e m d e ilk p l a z m a n n y o u n l u u artar.

r a m d ki, b u r a d i k a l d n r bile b u n d a n v a z g e m e k t e zorlan

Saati geriye d o r u ilettiimizi, e v r e n i n b u g n gzlediimiz h a

d. B u y z d e n , Einstein d e n k l e m l e r i n i y e n i d e n g z d e n geirip

linden 15 milyar yl n c e y e gittiimizi d n e l i m , b u g n bildi

kozmolojik sabit o l a r a k bilinen bir eyi dahil e d e r e k d e n k l e m l e

imiz haliyle evren, ok k k b i r b o y u t a inecektir. Her eyi

rini deitirdi. Kozmolojik sabit, E i n s t e i n ' m e v r e n i n b o y u t l a r

- b t n otomobilleri, binalar, y e r y z n d e k i dalar, D n y a ' n n

nn deitii n g r s n d e n k a n m a s n v e b i r k e z d a h a d u r a

kendisini, Ay', S a t r n ' , J p i t e r ' i , dier b t n gezegenleri;

a n e v r e n fikrinin r a h a t l n a g m l m e s i n i m m k n klmt.

G n e ' i ve S a m a n y o l u ' n d a k i b a k a yldzlar; 100 m i l y a r yld

Gel gelelim 12 yl sonra, Amerikal gkbilimci E d w i n H u b b l e ,

zn b u l u n d u u A n d r o m e d a Galaksisi'ni, saylar 100 milyar a

u z a k galaksilere ilikin ayrntl l m l e r y a p a r a k , e v r e n i n ge

kn dier b t n galaksileri- o l u t u r a n m a d d e , k o z m i k bir m e n

nilediini deneysel o l a r a k kantlad. Bilim t a r i h i n d e a r t k m e

geneyle sktrlp d u d a k u u k l a t a n bir y o u n l u a ulaacaktr.

h u r olan bir h i k y e y e g r e de, Einstein b u n d a n s o n r a d e n k l e m

Saatimiz geri gidip d a h a d a n c e k i z a m a n l a r a ulatnda, e v r e

lerini ilk hallerine d n d r d ; onlar b i r sreliine deitirmi ol

nin t a m a m skp bir p o r t a k a l , b i r limon, bir bezelye, bir k u m

m a s n d a h a y a t n n e n b y k hatas o l a r a k n i t e l e d i .

tanesi b y k l n e , s o n r a d a h a d a k k bir b o y u t a inecektir.

12

Vard

s o n u c u k a b u l e t m e k o n u s u n d a b a t a gsterdii isteksizlik bir

T a "balangca" k a d a r t a h m i n l e r d e b u l u n d u u m u z d a , evren,

k e n a r a b r a k l a c a k olursa, E i n s t e i n ' m k u r a m e v r e n i n geniledi

b t n m a d d e v e enerjinin hayal edilemez y o u n l u k t a v e scak

ini

banda

lkta skt bir nokta olarak - s o n r a k i b l m l e r d e eletirel bir

- H u b b l e ' n l m l e r i n d e n yllar n c e - R u s m e t e o r o l o g A l e x a n -

gzle y e n i d e n inceleyeceimiz bir i m g e d i r b u - b a l a m gibi g

ngryordu.

Aslna

bakarsanz,

1920'lerin

der Friedmann, Einstein'm zgn denklemlerini kullanarak b

rnecektir. Bu gaz halindeki k a r m d a n , bildiimiz haliyle ev

t n galaksilerin g e n i l e m e k t e olan u z a m s a l d o k u n u n a l t k a t m a n -

r e n i n gelitii t o h u m l a r saan k o z m i k bir ate k r e s i olutuu

l a r n d a tanacan, bylece hzla dier g a l a k s i l e r d e n u z a k l a a

-Byk Patlama- dnlmektedir.

can ayrntl o l a r a k gstermiti. G e n e l greliliin bu artc

P a t l a y a n bir b o m b a d a n salan a r a p n e l l e r gibi, evrenin m a d

s o n u c u H u b b l e ' n gzlemleri v e d a h a s o n r a y a p l a n saylamaya

di ieriini saan k o z m i k bir p a t l a m a olarak B y k P a t l a m a im

c a k k a d a r ok gzlemle k a p s a m l o l a r a k dorulamtr. E i n s t e i n

gesi, a k l d a t u t u l m a s y a r a r l bir imgedir, a m a biraz yanltcdr.

uzayda belli bir y e r d e , zamanda belli

e v r e n i n genilediine d a i r aklamasyla, t m z a m a n l a r n e n b

Bir b o m b a p a t l a d n d a ,

y k entelektel b a a r l a r n d a n birine i m z a atmt.

bir a n d a patlar. indekiler e v r e s i n d e k i u z a y a dalr. O y s a

U z a y n d o k u s u geniliyor, bylece k o z m i k akla t a n a n g a

B y k P a t l a m a ' d a evreleyen b i r u z a y y o k t u . Filmi geri sarp

laksiler a r a s n d a k i u z a k l k artyorsa, e v r e n i n balangcn r e

e v r e n i n b a l a n g c n a u z a n d m z d a , b t n m a d d i ieriin sk

n e b i l m e k iin b u gelimeyi z a m a n iinde g e r i evirdiimizi h a

mas, uzayn tamamnn k l m e s i y z n d e n o r t a y a kar. P o r

y a l edebiliriz. T e r s i n d e n b a k t m z d a e v r e n i n d o k u s u k l r ,

takal b y k l , bezelye b y k l , k u m tanesi b y k l ,

98

99

e v r e n i n iinde bir eyi deil, e v r e n i n tamamn tanmlar. B a a

k n d a bizi u y a r m a k t a d r . Baz b y k k u r a m s a l fizikilerin, a

d n e c e k olursak, ilk n o k t a s a l " b o m b a " d n d a bir u z a y y o k t u .

t m a n n z l m e s i y n n d e k i giriimleri b o a km, dolay

B y k P a t l a m a , skm u z a y n patlamasdr, u z a y n b i r gelgit

syla genel grelilik ile k u a n t u m m e k a n i i a r a s n d a k i b u k u r a m

dalgas gibi yaylmas, m a d d e v e enerjiyi b u g n l e r e k a d a r ta

sal atma, m o d e r n k u r a m s a l fiziin a n a s o r u n u o l a r a k b e t i m

mtr.

l e n e r e k h a k edilmi bir n e k a v u m u t u r . B u atmay a n l a y a

Genel Grelilik Doru mudur?

bilmemiz, imdi a n l a t m a y a b a l a y a c a m z k u a n t u m k u r a m n n
baz temel u n s u r l a r n a aina olmamz gerektiriyor.

B u g n k teknolojik dzeyimizle gerekletirilen d e n e y l e r d e ,

genel greliliin t a h m i n l e r i n d e bir s a p m a grlmemitir. D a h a
d a h a s s a s d e n e y l e r i n s a p m a l a r s a p t a y p s a p t a y a m a y a c a za
m a n iinde belli olacaktr; o z a m a n bu k u r a m n da d o a n n as
l n d a nasl ilediine d a i r y a k l a k b i r b e t i m l e m e o l d u u o r t a y a
kacaktr. K u r a m l a r n g i d e r e k d a h a hassas b i i m d e s n a n m a l a
r, bilimsel ilerlemenin bir y o l u d u r k u k u s u z , fakat t e k y o l u d e
ildir.

A s l n a b a k a r s a n z u n u z a t e n g r m t k : Yeni b i r

k t l e e k i m i k u r a m aray, N e w t o n n k u r a m n n deneysel ola

r a k r t l m e s i y l e deil,

N e w t o n c u ktleekimi k u r a m n n

b a k a bir kuramla, zel grelilik k u r a m y l a atmas s o n u c u

balamt. N e w t o n n k u r a m n d a k i d e n e y s e l aklar, a n c a k ra
k i p b i r ktleekimi k u r a m o l a r a k genel greliliin kefinden
s o n r a , iki k u r a m n farkllat, k k a m a llebilir y n l e r i n
aratrlmasyla tanmlanabilmitir. Dolaysyla deneysel verile
rin y a p t gibi, k u r a m l a r a r a s n d a k i tutarszlklar d a ilerlemeye
n c l k edebilir.
G e e n y a r m y z y l iinde, fizik, en az zel grelilik ile N e w t o n c u ktleekimi k u r a m l a r a r a s n d a k i atma k a d a r ciddi
b a k a bir k u r a m s a l atmayla k a r k a r y a kald. G e n e l g r e
lilik son d e r e c e iyi snanm b a k a bir k u r a m l a , k u a n t u m m e k a niiyle t e m e l b i r u y u m a z l k iinde gibi g r n y o r . B u b l m
de ele aldmz k o n u l a r l a ilgili olarak, bu a t m a fizikilerin,
B y k P a t l a m a a n n d a o l d u u gibi y a d a bir k a r a deliin m e r
k e z i n d e k i gibi sktklarnda uzay, z a m a n v e m a d d e y e a s l n d a
n e o l d u u n u a n l a m a s n engellemektedir. F a k a t d a h a genel ola
r a k b u atma, d o a y k a v r a y m z d a k i t e m e l bir k u s u r h a k 100

101

IV. B l m

Mikroskobik Tuhaflk

eorge ile G r a c i e , G n e sistemi snrlarnn dna k

tklar u z a y s e y a h a t l e r i n d e n

biraz yorulmu

halde

D n y a y a d n e r l e r v e y o r g u n l u k a t m a k z e r e bir ey

ler imek iin H - B a r ' n y o l u n u tutarlar. G e o r g e h e r z a m a n k i i

kileri syler - k e n d i s i n e p a p a y a sulu b u z l u bir viski v e G r a c i e
iin d e bir v o t k a t o n i k - v e s o n r a ellerini b a n n a r k a s n a d a y a

y p sandalyesine y a s l a n a r a k y e n i c e y a k t p u r o s u n u n keyfini
k a r m a y a k o y u l u r . F a k a t d u m a n t a m iine e k e c e k k e n , a
knlk iinde p u r o n u n dilerinin a r a s n d a olmadn fark eder.
P u r o n u n bir ekilde a z n d a n d m olmas gerektii d n c e
siyle, gmlei y a d a p a n t o l o n u n d a y a n a n bir delik g r e c e i n i sa
n a r a k d o r u l u r . F a k a t ortalkta p u r o y o k t u r . B u l u n a b i l e c e k gi
b i g r n m e z d e . G e o r g e ' u n telayla h a r e k e t l e n e n G r a c i e gz
kesilir v e p u r o n u n G e o r g e ' u n s a n d a l y e s i n i n t a m
103

arkasndaki

t e z g h n z e r i n d e d u r d u u n u fark eder. "Tuhaf," d e r G e o r g e ,

r a G e o r g e ile G r a c i e ' n i n H - B a r d e n e y i m l e r i n i n d e - m i k r o d n y a

"nasl o l u r da o r a y a debilir? S a n k i k a f a m n iinden gemi gi

llerine v u r u l d u u n d a - k a r a n l k b a z yetilere atfedilmemesi

b i a m a dilim y a n m a d , b a k a bir deliim v a r m gibi d e g r n

gerektiini ilan e d e n k a v r a m s a l bir e r e v e y d i b u . Alk olma

m y o r . " Gracie, G e o r g e ' u inceler ve biraz g n l s z c e , dilinin ve

dmz b u t r t u h a f olaylar e v r e n i m i z i n son d e r e c e k k l-

b a n n g a y e t n o r m a l g r n d n dorular, ikiler geldiinde,

e k l e r d e k i g e n e l d a v r a n biimidir aslnda.

G e o r g e ile G r a c i e o m u z silkerek, d m p u r o y u y a a m n k
k gizemleri a r a s n d a k i y e r i n d e brakrlar. A n c a k H - B a r ' d a k i

Kuantum erevesi

tuhaflklar d e v a m etmektedir.

K u a n t u m m e k a n i i e v r e n i n m i k r o zelliklerini a n l a m a y a y

G e o r g e p a p a y a s u y u n a b a k a r v e iindeki b u z k p l e r i n i n d

nelik k a v r a m s a l bir erevedir. N a s l ki, eylerin o k hzl h a r e

n p d u r d u u n u fark eder; a r p a n a r a b a l a r gibi birbirlerine v e

k e t ettii y a d a o k ktleli o l d u u d u r u m l a r d a zel grelilik v e

b a r d a n k e n a r l a r n a a r p p d u r m a k t a d r l a r . G e o r g e b u sefer

genel grelilik d n y a g r m z d e ciddi deiikliklere g i t m e

y a l n z deildir. G r a c i e de, G e o r g e ' u n k i n i n aa y u k a r y a r s

mizi g e r e k t i r i y o r s a , k u a n t u m m e k a n i i d e a t o m i k v e a t o m a l t

b y k l n d e k i b a r d a n k a l d r r v e h e r ikisi d e b a r d a k t a k i

mesafe l e k l e r i n d e incelendiinde, evrenin d a h a arpc deil

b u z k p l e r i n i n G e o r g e ' u n b a r d a n d a k i l e r d e n ok d a h a h a r e

se de, ayn d e r e c e d e arpc zelliklere s a h i p o l d u u n u o r t a y a

ketli b i r ekilde d n d n grrler. y l e ki, b t n b u z l a r d

k o y m a k t a d r . K u a n t u m m e k a n i i y l e u r a a n e n b y k isimler

n e r e k bir k t l e o l u t u r d u u n d a n , onlar a y r ayr glkle se

d e n biri olan R i c h a r d F e y n m a n 1965'te unlar y a z y o r d u :

mektedirler. F a k a t s o n r a o l a n l a r y a n n d a b u n l a r bir ey deil

dir. G e o r g e ile G r a c i e gzleri fal ta gibi alm, G r a c i e ' n i n

Bir z a m a n l a r gazeteler, sadece 12 kiinin grelilik k u r a m

b a r d a n a b a k p d u r u r k e n t e k bir b u z k p n n b a r d a n iin

n anlayabildiini y a z d . Ben, byle bir z a m a n o l d u u n a

geip b a r a d t n fark ederler. D m e m e s i iin k a p t k

i n a n m y o r u m . Belki sadece bir tek kiinin grelilik k u r a m

l a r n d a , b a r d a n s a p a s a l a m o l d u u n u g r r l e r ; b u z k p bir

n anlad bir z a m a n olmu olabilir, n k bildirisini y a z

ekilde hi h a s a r v e r m e d e n b a r d a n iinden gemitir. " U z a y

m a d a n n c e k o n u y u k a v r a y a n b i r tek o y d u . A m a i n s a n l a r

y r y s o n r a s n d a y a a n a n h a l s i n a s y o n l a r d a n biri olmal,"

bildiriyi o k u d u k l a r n d a , b i r o k kii grelilik k u r a m n u

d e r G e o r g e . H e r ikisi de, a r p a n b u z k p l e r i n i n taknln i

y a d a b u b i i m d e anlad v e b u n l a r n says d a k u k u s u z

kilerini bir dikite b i t i r e r e k s a v u t u r u r v e eve gidip d i n l e n m e k

12'den fazlayd. t e y a n d a n , k u a n t u m mekaniini hi kim

z e r e ayaklanrlar. F a k a t b a r d a n b i r a n n c e ayrlma telayla,

senin anlamadn rahatlkla syleyebilirim, s a n r m .

den

b a r n d u v a r n a b o y a n m d e k o r a t i f b i r k a p y g e r e k sandkla
rnn h e r ikisi d e f a r k n d a deildir. t e y a n d a n , insanlarn d u

F e y n m a n 3 0 yl n c e dile g e t i r m i olsa da, b u g n d e geerli

v a r l a r d a n geip gitmelerine fazlasyla alkn olan H - B a r ' n p a t

liini ayn l d e k o r u y a n bir g r t r b u . F e y n m a n ' n d e m e k

ronlar, G e o r g e ile G r a c i e ' n i n b e k l e n m e d i k kalklarnn fark

istedii, zel ve genel grelilik k u r a m l a r d n y a y g r m e biimi

n a v a r m a z l a r bile.

mizde ciddi bir deiiklik g e r e k t i r s e de, bu k u r a m l a r n temelin

B u n d a n bir asr n c e C o n r a d ile F r e u d k a r a n l n y r e i ile

deki ilkeler t a m a n l a m y l a k a b u l edildiinde, titiz bir akl y r t

r u h u n u a y d n l a t r k e n , A l m a n fiziki M a x P l a n c k k u a n t u m m e

meyle, u z a y ve z a m a n a ilikin y e n i ve allmadk s o n u l a r a

k a n i i z e r i n e ilk k d e m e t i n i d r d . B a k a eylerin y a n s-

d o r u d a n ulalacayd. n c e k i iki b l m d e ele alnan, E i n s t e -

104

105

in'n almasna ait b e t i m l e m e l e r z e r i n e y o u n bir ekilde d

B u n d a n s o n r a k i b l m l e r d e , b u dilin temellerini gelitirip b e

n r s e n i z , v a r d m z s o n u l a r n kanlmaz o l d u u n u t a k d i r

r a b e r i n d e getirdii b i r k a s r p r i z i betimleyeceiz. B u n u y a p a r

edersiniz. K u a n t u m m e k a n i i n d e d u r u m farkldr.

1920'lerin

ken, k u a n t u m m e k a n i i size b s b t n tuhaf, h a t t a deli samas

s o n l a r m a gelindiinde, k u a n t u m m e k a n i i n e ilikin m a t e m a t i k

gibi gelirse, iki eyi aklnzda t u t m a n z gerekir. n c e l i k l e , m a t e

sel f o r m l ve k u r a l l a r n b i r o u y e r l i y e r i n e o t u r t u l m u t u ve o

matiksel o l a r a k tutarl bir k u r a m olmasnn tesinde, k u a n t u m

y l l a r d a n b e r i bu forml ve k u r a l l a r n kullanmyla bilim tari

m e k a n i i n e i n a n m a m z n t e k g e r e k e s i artc b i r geerlilikle

en kesin v e baarl saysal t a h m i n l e r e ulalmtr. F a

d o r u l a n a n t a h m i n l e r i olanakl klmasdr. Biri kp d a o c u k

kat, k u a n t u m m e k a n i i n i g e r e k a n l a m d a kullananlar, o n u n n e

l u u n u z u en ince ayrntsna d e k satr satr anlatrsa, o kiinin

d e n ie y a r a d y a d a n e a n l a m a geldiini a s l n d a p e k d e anla

u z u n z a m a n d r aradnz k a y p k a r d e i n i z o l d u u iddiasna

m a d a n , k u r a m n " k u r u c u b a b a l a r " n n k o y d u u k u r a l v e for

i n a n m a m a n z elde deildir, ikinci olarak, k u a n t u m m e k a n i i n e

mlleri -basite gerekletirilen, h e s a p l a m a y a dayal ilemler-

k a r byle bir t e p k i d e b u l u n a c a k olsanz y a l n z d a k a l m a z s n z .

izlerken b u l m a k t a d r kendilerini. Grelilik k u r a m n d a n farkl

T m z a m a n l a r n e n saygn fizikilerinin bir ksm d a a z y a d a

olarak, k u a n t u m m e k a n i i n i " d e r i n l e m e s i n e " k a v r a y a b i l m i in

o k tepkinizi p a y l a m a k t a d r . Einstein, k u a n t u m m e k a n i i n i

san says y o k d e n e c e k k a d a r azdr.

btnyle kabul etmeye yanamamtr. Hatta, k u a n t u m kura

hindeki

P e k i n e y a p a c a z b u d u r u m d a ? B t n bunlar, e v r e n i n m i k -

mnn balca n c l e r i n d e n v e e n g l s a v u n u c u l a r n d a n olan

ro d z e y d e son d e r e c e belirsiz ve allmadk b i i m l e r d e iledi

N i e l s B o h r bile bir k e r e s i n d e , k u a n t u m m e k a n i i n i d n d

i, yle ki o k u z u n s r e e v r i m g e i r e r e k , g n d e l i k l e k t e bil

n z d e banz d n p mideniz b u l a n m y o r s a , o n u g e r e k t e n a n

d i k o l g u l a r n s t e s i n d e n gelen i n s a n z i h n i n i n "aslnda n e o l u p

lam saylamayacanz sylemitir.

b i t t i i ' n i bir t r l k a v r a y a b i l e c e k y e t e r l i l i k t e o l m a d a n l a m
na m g e l m e k t e d i r ? Y o k s a , fizikiler t a r i h s e l bir rastlant s o n u

Mutfan i ok Scak

c u k u a n t u m m e k a n i i n i son d e r e c e t u h a f bir b i i m d e , nicelik

Fizikileri k u a n t u m m e k a n i i n e g t r e n y o l c u l u k bilmece gi

sel o l a r a k baarl olsa da, gerekliin d o a s y l a ilgili d o r u l a

bi bir p r o b l e m l e balad. Diyelim ki e v d e k i m k e m m e l bir y a l

rn anlalmasn g l e t i r e n bir y o l l a formlletirmi olabilirler

t m a s a h i p frnnz 200 s a n t i g r a t d e r e c e y e a y a r l y o r s u n u z ve

mi? K i m s e bilmiyor. Belki ileride b i r g n o k zeki biri kp k u

snmas iin y e t e r i n c e z a m a n a y r y o r s u n u z . Y a k m a d a n nce,

a n t u m m e k a n i i n i n "niin"leri v e "ne"lerini t a m a n l a m y l a or

frnn iindeki t m havay boaltm olsanz bile, d u v a r l a r n

t a y a k o y a n y e n i bir f o r m l b u l a c a k t r . B u , m m k n o l m a y a b i

starak frnn i k s m n d a nm d a l g a l a n y a r a t r s n z . Bu, G

lir d e . K e s i n o l a r a k bildiimiz b i r ey v a r ki, o da k u a n t u m m e

ne'in y z e y i n i n y a d a kzgn o c a k d e m i r i n i n y a y d t r d e bir

k a n i i n i n , alldk d n y a y a n l a m a m z iin elzem b i r k a t e m e l

nm, y a n i e l e k t r o m a n y e t i k d a l g a biimindeki s ve ktr.

k a v r a m n , d a h a d i k k a t l i b i r ekilde m i k r o d n y a z e r i n e y o

P r o b l e m ite b u r a d a y a t m a k t a d r . E l e k t r o m a n y e t i k d a l g a l a r

hibir anlam ifade etmiyor olduunu k e s i n v e

enerji tar. r n e i n , y e r y z n d e k i y a a m G n e ' i n e l e k t r o

t a r t m a s z b i r ekilde g s t e r i y o r olmasdr. S o n u t a a t o m i k v e

m a n y e t i k d a l g a l a r l a D n y a y a a k t a r d G n e enerjisine b a

a t o m a l t l e k l e r d e e v r e n i a n l a m a y a v e a k l a m a y a giriirken,

ldr. 20. y z y l n b a l a r n d a fizikiler, setikleri scakla a y a r

dilimizi d e akl y r t m e biimimizi d e n e m l i l d e deitir

l a n m b i r frnn iindeki e l e k t r o m a n y e t i k nmn tad

m e m i z gerekiyor.

t o p l a m enerji m i k t a r n hesapladlar. Yerleik y n t e m l e r i n k u l -

unlatmzda

106

107

lanld b u h e s a p l a m a d a t u h a f b i r c e v a b a ulald. H a n g i s
c a k l a a y a r l a n m o l u r s a olsun, frnn iindeki t o p l a m enerji

sonsuzdur.
B u n u n anlamszl h e r k e s iin akt. Scak bir frn nemli
m i k t a r d a enerji ierebilir, a m a kesinlikle sonsuz m i k t a r d a enerji
ieremez. P l a n c k ' n nerdii z m k a v r a y a b i l m e k iin p r o b l e
mi biraz d a h a etraflca a n l a m a a b a s n a deer. M a x w e l l ' i n elek
t r o m a n y e t i k k u r a m bir frnn iindeki nma u y g u l a n d n d a ,

ekil 4.2 Dalga boyu, bir dalgada birbirini izleyen tepeler ya da ukurlar arasndaki me
safedir. Genlik ise dalgann maksimum ykseklii ya da derinliidir.

frnn iindeki scak d u v a r l a r n rettii dalgalarn, k a r y z e y

tam sayda tepeler v e u

d a neler o l d u u n u d n n . U z u n bir dalga boyu y a r a t m a k iin

k u r l a r a s a h i p olmas gerektii o r t a y a kmaktadr. ekil 4.1'de

ipi geveke bir aa bir y u k a r sallarsnz. D a l g a l a r n frekans,

baz r n e k l e r grlyor. Fizikiler b u dalgalar t a n m l a r k e n

k o l u n u z u n bir saniyede rettii d e v i r saysna eittir ve dolay

Dalga boyu,

syla hayli d k t r . A m a ksa d a l g a b o y u y a r a t m a k iin ipi da

lere k u s u r s u z bir biimde d e n k d e n

t e r i m kullanrlar: D a l g a boyu, frekans ve genlik.

ekil 4.2'de g r l d gibi, d a l g a l a r d a birbirini izleyen tepeler

ha bir iddetli -yani d a h a fazla sklkla- sallarsnz, bu da d a h a

y a d a birbirini izleyen u k u r l a r a r a s n d a k i mesafedir. u k u r l a r

y k s e k frekans dalgas yaratr. Son o l a r a k fizikiler, ekil 4.2'de

ve tepelerin fazla sayda olmas, dalga b o y u n u n ksa olmas anla

g r l d gibi, b i r dalgann m a k s i m u m yksekliini y a d a de

m n a gelir; dalgalar frnn sabit d u v a r l a r a r a s n a skmtr.

rinliini b e t i m l e m e k iin

genlik terimini kullanrlar.

Frekans, bir dalgann bir saniyede tamamlad bir y u k a r bir

E l e k t r o m a n y e t i k dalgalar biraz s o y u t b u l u n a c a k olursa, akl

aa salnm d n g l e r i n i n saysdr. F r e k a n s n dalga boyuyla,

da tutulabilecek b a k a bir iyi b e n z e t m e bir k e m a n telinin ekil

d a l g a b o y u n u n d a frekansla belirlendii g r l r : D a l g a b o y u

mesiyle oluan dalgalardr. Farkl d a l g a frekanslar farkl n o t a

n u n u z u n olmas frekansn d k olmas, ksa olmas ise frekan

l a r a karlk gelir: F r e k a n s y k s e l d i k e n o t a d a ykselir. Bir k e

sn y k s e k olmas a n l a m n a gelir. B u n u n n e d e n i n i a n l a m a k iin,

m a n telindeki d a l g a n n genlii teli ne k a d a r sert ektiinize b a

bir u c u bir y e r e bal u z u n bir ipi sallayarak dalga yarattnz-

ldr. D a h a sert e k m e n i z dalga etkisine d a h a fazla enerji y k l e

diiniz a n l a m n a gelir; dolaysyla d a h a fazla enerji de d a h a faz
l a genlie karlk gelir. S o n u t a o r t a y a kan ton d a h a y k s e k
olaca iin b u n u duyabilirsiniz. B e n z e r ekilde, d a h a az enerji
d a h a az genlie ve d a h a alak sese karlk gelir.
Fizikiler 19. y z y l t e r m o d i n a m i i n i n olanaklaryla, frnn
scak d u v a r l a r n n m m k n olan h e r dalga b o y u n d a k i e l e k t r o
m a n y e t i k d a l g a l a r a n e k a d a r enerji a k t a r a c a n , d a h a d o r u s u
d u v a r l a r n h e r dalgay ne denli iddetli "ekecei"ni belirleyebilmilerdi. B u l d u k l a r s o n u c u dile g e t i r m e k kolaydr: M m k n
olan dalgalarn h e r biri

-dalga boyu ne olursa olsun- a y n mik

ekil 4.1 MaxweII'in kuram, bir frnn iindeki radyasyon dalgalarna ait tepe ve u
kurlarn tam sayya eit olduunu syler; dalgalar tam dalga-devirleri gerekletirir.

t a r d a enerji ( t a m o l a r a k frnn scaklnn belirledii m i k t a r d a )

108

109

tar. B a k a bir deyile frnn iinde m m k n olan b t n d a l g a

d e y e b i l e n l e r d y o r . D i e r l e r i ise, s a d e c e p a r a s t a l m a k s z n

r n t l e r i tadklar enerji m i k t a r b a k m n d a n t a m a m e n bir

deyebilecekleri k a d a r n d y o r . B u suretle, h e r k e s i n dahil

birleriyle eit k o n u m d a d r .

olabilecei, a m a s n m a k iin fahi c r e t l e r d e n m e s i n i n n n e

lk b a k t a bu, fena s a y l m a s a da ilgin b i r s o n u gibi g r

g e e c e k b i r z m a r y o r s u n u z v e d e p o y u paylatnz insanla

nyor. A n c a k byle deildir. Bu s o n u klasik fizik o l a r a k biline-

r, s a h i p o l d u u n u z zenginlii u ekilde d z e n l e m e y e i k n a edi

gelen eyin ykl a n l a m n a geliyor. B u n u n sebebi ise b t n

y o r s u n u z : Bir kii b t n b i r sentlikleri tayor, biri b t n be

d a l g a l a r d a t e p e v e u k u r l a r n t a m sayda olmas gerekliliidir.

sentlikleri, biri b t n o n sentlikleri, biri b t n 2 5 sentlikleri, bi

Bu k o u l frnn iinde olas d a l g a r n t l e r i n i n ar eitlilik

r i b t n bir dolarlar, biri b t n b e dolarlar, biri b t n o n d o

g s t e r m e s i n i engellese de, b u k o u l a u y a n olas dalgalar y i n e d e

larlar ve 20'likler, 50'likler, 100'lkler, 500'lkler d e r k e n , d a h a

s o n s u z s a y d a olacaktr v e b u n l a r n d a t e p e v e u k u r l a r d a h a

b y k ve bilinmedik banknotlara gre ayryorsunuz. Yzsz

fazla s a y d a olacaktr. B t n d a l g a r n t l e r i a y n m i k t a r d a

l k b u y a , t e r m o s t a t 8 0 d e r e c e y e a y a r l a y p e v sahibinin g e l m e

enerji t a d n d a n , s o n s u z s a y d a dalga, s o n s u z m i k t a r d a e n e r

sini b e k l i y o r s u n u z . Ev sahibi geldiinde, n c e bir sentlikleri ta

ji demektir. Sonu olarak yzyl d n m n d e k u r a m d a orbada

yan gidip 8 0 0 0 t a n e bir sent veriyor. A r k a s n d a n b e sent

k i sinek gibi keyif karc b i r d u r u m v a r d .

likleri tayan gelip 1600 t a n e be sent, s o n r a 10 sentlikleri ta

Yzyl Dnmnde bekler Oluturmak

y a n gelip 8 0 0 t a n e 10 sent, 25 sentlikleri tayan gelip 320 t a n e

2 5 sent veriyor. S o n r a bir dolarlk b a n k n o t l a r t a y a n kii 8 0 ta

P l a n c k 1900'de, bu m u a m m a y zmesini ve 1918'de fizik d a

ne, b e dolarlk b a n k n o t l a r t a y a n 16 t a n e , 10 dolarlk b a n k

l n d a N o b e l d l k a z a n m a s n salayacak b i r esinle b i r t a h

n o t l a r t a y a n 8 t a n e , 20 dolarlk b a n k n o t l a r t a y a n 4 t a n e , 50

m i n d e b u l u n d u . B u l d u u z m l e ilgili fikir e d i n e b i l m e k iin

dolarlk b a n k n o t l a r tayan bir t a n e v e r i y o r ( n k iki t a n e 5 0

k o c a m a n bir kalabalkla - " s o n s u z " sayda insanla- birlikte, cim

dolarlk b a n k n o t gerekli t u t a r ayor, e v sahibinin d e p a r a s t

ri bir ev sahibine ait geni, s o u k bir d e p o y a sk tepi d o l u t u -

vermesi gerekiyor). Fakat bunlarn dnda herkes, denmesi

r u l d u u n u z u v e o r a d a y a a d n z hayal e d i n . D u v a r d a scakl

iin gerekli t u t a r a a n m i k t a r d a p a r a tayor ( m i n i m u m m i k t a r

k o n t r o l e d e n k bir dijital t e r m o s t a t var, a n c a k ev sahibinin

d a bir p a r a " b e i " ) . O n u n iin, b u n l a r e v sahibine d e m e d e

snmanz iin ald p a r a y d u y u n c a d u d a k l a r n z u u k l u y o r .

b u l u n a m y o r . E v sahibi d e bekledii gibi s o n s u z m i k t a r d a p a r a

Termostat 50 Fahrenhayt dereceye ayarlandnda, herkesin ev

k a z a n a c a n a , 6 9 0 dolarlk bir m e b l a ile o r a d a n a y r l m a k zo

s a h i b i n e 5 0 d o l a r v e r m e s i gerekiyor, 5 5 d e r e c e y e a y a r l a n d n

r u n d a kalyor.

d a ise 5 5 d o l a r vs. D e p o y u s o n s u z sayda i n s a n l a paylatnz

Frnn i i n d e s o n s u z m i k t a r d a enerji o l u a c a n a d a i r t u h a f

d a n , t e r m o s t a t alacak o l u r s a e v sahibinin s o n s u z m i k t a r d a p a

s o n u c u sonlu b i r m i k t a r a d r m e k iin P l a n c k d a o k b e n z e r

r a k a z a n a c a n fark e d i y o r s u n u z .

b i r strateji k u l l a n d .

imdi b u n u

nasl y a p t n

grelim.

E v sahibinin d e m e k u r a l l a r n ayrntl o l a r a k incelediiniz

P l a n c k , frndaki e l e k t r o m a n y e t i k bir d a l g a n n tad enerji

d e b i r an o l d u u n u g r y o r s u n u z . E v sahibi o k megul b i r

nin, tpk r n e i m i z d e k i p a r a gibi b e k l e r h a l i n d e geldii ek

a d a m o l d u u n d a n , hele bir d e sz k o n u s u s o n s u z sayda kirac

linde genel b i r t a h m i n d e b u l u n d u . Enerji, temel bir "birim e n e r

o l u n c a p a r a s t v e r m e k l e u r a m a k istemiyor. B u y z d e n ek

j i n i n bir k a t olabilir, iki k a t olabilir, k a t v s . olabilir, a m a

le d e m e gibi farkl bir sistemle alyor: Borlarn t a m o l a r a k

h e p s i b u d u r . B i r s e n t i n t e biri y a d a iki b u u k e y r e k l i k gibi

110

111

b i r p a r a o l a m a y a c a gibi, P l a n c k da, i enerjiye geldiinde k e

d e n , t p k s n m a iin y a p l a n d e m e y e , sonlu m i k t a r d a t o p l a m

sir k s u r a t o l a m a y a c a n s y l y o r d u . B u g n kullandmz

p a r a s o n u c u n u v e r e n a n c a k sonlu s a y d a k i r a c n n k a t k d a b u

p a r a birimleri A B D H a z i n e s i t a r a f n d a n belirleniyor. D a h a t e

l u n a b i l m e s i n d e o l d u u gibi, a n c a k s o n l u s a y d a dalga, frnn

mel b i r a k l a m a a r a y n a g i r e n P l a n c k , bir d a l g a n n tad

t o p l a m enerjisine k a t k d a b u l u n a b i l i r v e b u d a y i n e enerji m i k

b i r i m enerji m i k t a r n n -tayabilecei m i n i m u m enerji bei

t a r n n s o n l u o l m a s n a y o l aar. s t e r enerji olsun ister p a r a , t e

nin- o d a l g a n n frekans t a r a f n d a n belirlendiini ileri s r d .

m e l b i r i m l e r i n beklilii -ve d a h a y k s e k f r e k a n s l a r y a d a d a

minimum

ha b y k b a n k n o t l a r a ktka bu beklerin boyutlarnn gide

frekansyla doru orantl o l d u u n u v a r

r e k b y m e s i - s o n s u z deeri g s t e r e n b i r c e v a b s o n l u o l a n a

D a h a k e s i n bir deyile, b i r d a l g a n n s a h i p olabilecei

enerji m i k t a r n n o n u n

s a y y o r d u : D a h a y k s e k frekans ( d a h a k s a d a l g a b o y u ) d a h a

evirmektedir.

fazla m i n i m u m enerji g e r e k t i r i r ; d a h a alak frekans ( d a h a u z u n

P l a n c k , " s o n s u z " enerji m i k t a r n g s t e r e n c e v a p t a k i ak t u

d a l g a b o y u ) d a h a a z m i n i m u m enerjiyi gerektirir. K a b a c a ifade

haflktan k u r t u l a r a k nemli bir a d m att. nsanlar y a p t t a h

e d e r s e k , t p k y u m u a k o k y a n u s d a l g a l a r n n u z u n v e keyif v e

minin geerliliine g e r e k t e n i n a n d r a n ey ise, b e n i m s e d i i y e

rici, b u n a k a r n sert olanlarn ksa ve rpntl olmas gibi,

ni y a k l a m n , frndaki enerji m i k t a r n n ne olaca s o r u s u n a

u z u n d a l g a boylu nm z n d e ksa d a l g a b o y l u n m d a n d a

getirdii sonlu c e v a b n y a p l a n d e n e y s e l lmlerle arpc b i r

h a a z enerjiktir.

b i i m d e u y u m a s y d . P l a n c k k e s i n biimde, y e n i h e s a p l a r n a

Gelelim c a n alc n o k t a y a : P l a n c k ' n h e s a p l a r , d a l g a l a r n

dahil olan bir p a r a m e t r e y i deitirerek, h e r h a n g i b i r scakla

h e r b i r i n d e m m k n olan enerji m i k t a r n n b u bekliliinin d a

a y a r l a n m b i r frnda llen enerji m i k t a r n a d a i r d o r u bir

h a n c e k i , frnn iinde t o p l a m s o n s u z enerji eklindeki t u h a f

t a h m i n d e b u l u n a b i l e c e i n i g r d . B u t e k p a r a m e t r e , b i r dalga

s o n u c u dzelttiini g s t e r i y o r d u . B u n u n s e b e b i n i a n l a m a k z o r

nn frekans ile tayabilecei m i n i m u m enerji bei a r a s n d a k i

deildir. 19. y z y l t e r m o d i n a m i i n e dayal h e s a p l a m a l a r , bir f

orantllk f a k t r y d . P l a n c k b u o r a n t h l k f a k t r n n - b u g n

rn h e r h a n g i bir scakla a y a r l a n d n d a , h e r bir d a l g a n n ta

Planck sabiti o l a r a k bilinir ve " Ti - b a r " denir- g n d e l i k birimle

d enerji m i k t a r n n t o p l a m a k a t k d a b u l u n a c a v a r s a y m n a

rin y a k l a k m i l y a r d a birinin m i l y a r d a birinin m i l y a r d a biri ol

d a y a n y o r d u . F a k a t , t p k ellerinde fazla p a r a olan kiraclarn

d u u n u b u l d u . P l a n c k sabitinin byle k k bir d e e r e s a h i p

e v s a h i b i n e b o r l a r n d e y e m e m e s i n d e o l d u u gibi, bir d a l g a

olmas, enerji b e k l e r i n i n b o y u t l a r n n g e n e l d e ok k k oldu

nn tayabilecei m i n i m u m enerji m i k t a r , k a t k d a b u l u n m a s

u a n l a m n a g e l m e k t e d i r . r n e i n bize, b i r k e m a n telindeki b i r

g e r e k e n m i k t a r ayorsa, o d a l g a k a t k d a b u l u n a m a m a k t a , atl

d a l g a n n enerjisinde -dolaysyla rettii ses y k s e k l i i n d e - s

k a l m a k t a d r . P l a n c k ' a g r e bir d a l g a n n tayabilecei m i n i

rekli deiim y a r a t a b i l e c e k m i i z

m u m enerji m i k t a r frekansyla d o r u orantl o l d u u n d a n , f

B u n u n l a birlikte, P l a n c k ' a gre, d a l g a n n enerjisi a s l n d a farkl

rnda g r d m z y k s e k frekanstaki dalgalarn (daha ksa

a a m a l a r d a n geer, fakat b u a a m a l a r yle k k b o y u t l a r d a d r

d a l g a b o y u n d a k i l e r ) tayabilecei m i n i m u m enerji m i k t a r e r

ki, bir y k s e k l i k t e n dierine gei kolayca, h i s s e d i l m e d e n ger-

ge k a t k d a b u l u n m a l a r b e k l e n e n enerji m i k t a r n d a n d a h a b

e k l e i y o r m u gibi g r n r . P l a n c k ' n iddiasna g r e , b u enerji

gibi gelmesinin s e b e b i b u d u r .

olur. 50 d o l a r l k t a n b y k b a n k n o t l a r t a y a n k i r a c l a r gi

s r a m a l a r n n b o y u t l a r , dalgalarn frekans y k s e l d i k e (dalga

bi, b u o k d a h a y k s e k frekansl d a l g a l a r d a 19. y z y l fizii

boylar k s a l d k a ) b y r . S o n s u z - e n e r j i p a r a d o k s u n u zen

n i n g e r e k t i r d i i enerji m i k t a r n a k a t k d a b u l u n a m a z . B u y z -

nemli bileen, ite b u d u r .

yk

112

113

G r e c e i m i z gibi, P l a n c k ' n k u a n t u m v a r s a y m b i r frnn

b u l u n a n e l e k t r o m a n y e t i k d a l g a n n d a h a fazla enerjisi o l d u u n

iindeki enerji m i k t a r n k a v r a m m z d a n d a h a fazlasn olanakl

d a n , m e t a l d e n k a n elektronlarn hznn d a a r t a c a n d n e

k l m a k t a d r . D n y a m z l a ilgili a p a k o l d u u n u d n d m z

bilirsiniz. A n c a k b u

gereklemez. M e t a l d e n kan e l e k t r o n l a r n

y a y l a snrl k a l m a s n a n e d e n olur. A n c a k , h - b a r o l d u u n d a n

says a r t a r k e n hzlar sabit kalr. t e y a n d a n , metale v u r a n

frekans y k s e l d i i n d e , m e t a l d e n kan elektronlarn hznn
artt, b e n z e r ekilde frekans d t n d e , elektronlarn hznn

d a h a b y k olsayd, H - B a r ' d a y a a n a n t u h a f olaylar a s l n d a s

da d t d e n e y s e l olarak gzlenmitir. (Tayfn grlebilir ks

r a d a n olaylar o l u r d u . G r e c e i m i z gibi, b u n l a r m i k r o d n y a d a

m n d a k i e l e k t r o m a n y e t i k dalgalar asndan, frekansta bir y k

kesinlikle s r a d a n olaylardr.

selme, r e n g i n k r m z d a n t u r u n c u y a , s o n r a sarya, yeile, mavi

b i r o k eyi alt st e t m e k t e d i r b u . H - b a r ' n k k l , alagel

diimiz y a a m d a n r a d i k a l s a p m a l a r n b i r o u n u n m i k r o d n -

y e , ivite ve n i h a y e t leylak r e n g i n e d n m e s i n e d e n k der. Ley

bekler Nedir?

lak r e n g i n i n k i n d e n d a h a y k s e k frekanslar g r n e b i l i r deildir

E n e r j i n i n beklilii k o n u s u n a b u o k nemli girii y a p a r k e n

ve ultraviyole, s o n r a da X nlarna karlk gelirler; k r m z d a n

P l a n c k , savn g e r e k e l e n d i r e c e k bir d a y a n a a s a h i p deildi.

d k frekanslar da g r n e b i l i r deildir ve kzltesi nma

Yapt h e s a p l a r n ie y a r a m a s n n t e s i n d e n e k e n d i s i n e d e

karlk gelirler.) Aslnda, kullanlan n frekans d r l d k

b a k a biri b u n u n niin d o r u olmas g e r e k t i i n e d a i r i k n a edici

e m e t a l d e n k a n e l e k t r o n l a r n hznn sfra d t ve k

b i r n e d e n g s t e r e b i l i y o r d u . Fiziki G e o r g e G a m o w ' u n dedii

kaynann olas bir kr edici younlukta olup olmadna bakl

gibi, s a n k i doa, b i r i n e y a bir b y k b a r d a k b i r a n n t a m a m n

makszn, y z e y d e n darya atlmalarnn kesildii b i r n o k t a y a

ieceksin y a d a hi imeyeceksin diyor, ikisinin arasn k a b u l et

gelinir. B i l i n m e y e n bir nedenle m e t a l d e n elektronlarn kp k

miyordu.

mayacan, k a r l a r s a sahip olacaklar enerji m i k t a r n metale

1905'te Einstein bir a k l a m a b u l d u v e b u k e s k i n

v u r a n k d e m e t i n i n rengi - a m a t o p l a m enerjisi deil- belirler.

gzlemi o n a 1921'de Fizik N o b e l i ' n i getirdi.

Einstein, aklamasna fotoelektrik etkisi olarak bilinen ey

Einstein'n b u kafa kartrc o l g u l a r a getirdii a k l a m a y

Hertz

a n l a y a b i l m e k iin, 8 0 F a h r e n h a y t d e r e c e d e stlmakta olan d e

1887'de, e l e k t r o m a n y e t i k nmn -n- belirli metaller zerin

p o y a geri d n e l i m imdi. D n n k i o c u k l a r d a n nefret e d e n

de parladnda, b u n l a r n elektron saldn b u l a n ilk kii oldu.

e v sahibi, 1 5 y a n d a n k k h e r k e s i n d e p o n u n a l t n d a k i b o d

Bu, t e k b a n a d i k k a t ekici bir b u l u deildi. Metallar, atomla

r u m k a t n d a y a a m a s n art k o u y o r v e yetikinler, o c u k l a r

rnn iindeki baz elektronlarn gevek bir ekilde bal olmas

b o d r u m k a t n evreleyen k o c a m a n b i r b a l k o n d a n izleyebiliyor.

z e r i n e kafa y o r a r a k ulat.

Alman

fiziki

Heinrich

gibi bir zellie sahiptir (elektrii bu k a d a r iyi iletmelerinin n e

Dahas da var: Bodrum katna m a h k m ocuklar ancak kapda

d e n i d e b u d u r ) . Ik metal y z e y e v u r d u u n d a enerjisini brakr;

k i b e k i y e 8 5 s e n t k c r e t i d e n d i i n d e d e p o d a n kabiliyor-

t p k teninize v u r u r k e n sndnz hissetmenizde o l d u u gibi.

lar. ( E v s a h i b i n i n o c u k y i y e n b i r c a n a v a r d a n fark y o k . ) Isra

Bu aktarlm enerji metalin elektronlarn h a r e k e t e geirebilir

rnz z e r i n e kolektif zenginlii p a r a birimlerine g r e d z e n l e

v e g e v e k t u t u n a n elektronlarn bir ksm y z e y e kabilir.

y e n y e t i k i n l e r o c u k l a r a sadece b a l k o n d a n a t a r a k p a r a v e r e b i

F a k a t fotoelektrik etkinin t u h a f zellikleri, dar kan b u

liyorlar. B a k a l m neler oluyor.

elektronlarn doas d a h a ayrntl incelendiinde belirginlik k a

Bir sentlikleri t a y a n kii, b i r k a t a n e atyor a a y a a m a b u ,

zanr. lk bakta, n y o u n l u u -parlakl- arttka, etkide

o c u k l a r d a n b i r i n i n bile k p a r a s iin y e t m e y e c e k k a d a r k -

114

115

k bir mebla. Esasnda, aada den paralar yakalamak

jisinin k dalgasnn frekansyla ( P l a n c k sabiti o l a r a k orantl-

iin a z g n dalgalar h a l i n d e k a y n a a n " s o n s u z " bir o c u k denizi

lk faktryle) d o r u orantl o l d u u n u ileri s r d .

olduundan, bir sendikleri tayan yetikin aaya muazzam

B u d u r u m d a , tpk, o c u k l a r n d e m e s i g e r e k e n m i n i m u m

m i k t a r d a p a r a a t s a bile, t e k bir o c u k d a h i k m a k iin b e k i y e

k c r e t i gibi, b i r m e t a l d e k i e l e k t r o n l a r n d a y z e y e karlabil

d e m e s i g e r e k e n 8 5 senti t o p l a y a m a y a c a k t r . A y n d u r u m , b e

meleri iin belli b i r m i n i m u m enerjiye s a h i p fotonlarla a r p

sentlik, 10 sentlik, 25 sentlik tayan y e t i k i n l e r iin de geerli.

m a l a r gerekir. ( T p k o c u k l a r n a a y a atlan p a r a l a r y a k a l a

A a y a h e r k e s t a r a f n d a n i n a n l m a z m i k t a r d a p a r a atlmasna

m a k iin birbirleriyle itiip k a k m a l a r n d a o l d u u gibi, b i r

r a m e n , b i r t a n e bile y a k a l a y a n o c u k l a r ansldr (ou hibir

e l e k t r o n u n b i r d e n fazla fotonla a r p m a olasl son d e r e c e

ey y a k a l a y a m a z ) ; k iin gerekli 85 senti t o p l a y a n o c u k k

d k t r ; o u hi arpmaz.) F a k a t m e t a l e v u r a n k d e m e t i

myor. A n c a k sonra, d o l a r t a y a n y e t i k i n a a y a n i s b e t e n az,

nin frekans o k d k s e , d e m e t t e k i fotonlar d a e l e k t r o n kar

t e k t e k bile olsa p a r a a t m a y a b a l a d n d a t e k b i r b a n k n o t bile

m a k iin gerekli k u v v e t t e n y o k s u n olacaktr. Yetikinler aa

y a k a l a y a n ansl ocuklar, d e r h a l o r a d a n kabiliyorlar. F a k a t

y a m u a z z a m s a y d a p a r a att h a l d e o c u k l a r n k m a k iin ge

d i k k a t edin, bir dolarlk b a n k n o t t a y a n yetikin, a a y a varil

rekli mebla t o p l a y a m a m a s n d a o l d u u gibi, metale v u r a n k

ler d o l u s u b i r dolarlk b a n k n o t a t s a da, d e p o d a n kabilen o

d e m e t i n i n t o p l a m enerjisi ne o l u r s a olsun, frekans (dolaysyla

c u k l a r n saysnda m u a z z a m b i r art o l m a k t a , a n c a k h e p s i n i n

t e k t e k f o t o n l a r d a k i enerji m i k t a r ) o k d k s e , fotonlarla ar

d e c e b i n d e bekiye y a p t k l a r d e m e d e n s o n r a 1 5 sent k a l m a k

pp serbest k a l a b i l e n elektron olmayacaktr.

tadr. A a y a atlan b a n k n o t l a r n says ne o l u r s a olsun, bu ge

F a k a t , b o d r u m k a t n a atlan p a r a l a r birimsel o l a r a k y e t e r l i
b y k l k t e o l u n c a , o c u k l a r n d e p o d a n ayrlma o l a n a n a h e

erlidir.
i m d i t m b u n l a r n fotoelektrik etkiyle ilikisine b a k a l m .

m e n k a v u m a s n d a o l d u u gibi, m e t a l e v u r a n n frekans

Einstein y u k a r d a g r d m z deneysel verilere d a y a n a r a k ,

-enerji birimi- y e t e r i n c e y k s e l i r y k s e l m e z e l e k t r o n l a r d a y

dalgalarn tad enerji bekliliiyle ilgili P l a n c k ' n izdii t a b

zeye k m a y a balayacaktr. D a h a s , b i r dolarlk b a n k n o t l a r a

loyu n y e n i bir tanmyla birletirmeyi n e r d i . E i n s t e i n ' a g

s a h i p y e t i k i n i n a a y a att b a n k n o t saysn a r t r a r a k , att

re bir k demeti, aslnda, kimyac Gilbert Lewis'in s o n u n d a fo

t o p l a m m e b l a y k s e l t m e s i n d e o l d u u gibi, belli bir f r e k a n s t a

ton adn verecei kk paketlerden -kk k paracklarn

dan- oluan bir akm o l a r a k dnlmelidir. II. B l m ' d e k i k

ki k d e m e t i n i n t o p l a m y o u n l u u da, ierdii foton saysnn

saati r n e i n d e kullandmz bir fikirdir b u ) . I p a r a c k l a r

fazla sayda o c u u n d e p o d a n ayrlmasn olanakl k l m a s n d a

z e r i n d e n g r e n b u b a k asnda, leklerle ilgili r n e k s u n

o l d u u gibi, foton saysnn a r t m a s da d a h a fazla s a y d a elek

m a k iin, bildiimiz 100 vatlk b i r a m p u l n saniyede 1 0

foton

t r o n u n arplp y z e y e kmasn s a l a m a k t a d r . D i k k a t edilme

salmasn verebiliriz. Einstein b u y e n i k a v r a y a d a y a n a r a k foto

s i g e r e k e n n o k t a , y z e y e kmalar s o n r a s n d a b u e l e k t r o n l a r n

elektrik etkinin t e m e l i n d e k i m i k r o m e k a n i z m a y a d a i r b i r v a r s a

h e r b i r i n d e k a l a n enerji miktarnn, s a d e c e v e sadece o n l a r a ar

y m d a b u l u n d u : Bir e l e k t r o n a y e t e r i n c e enerji y k l bir foton

p a n f o t o n l a r m h e r b i r i n d e k i enerji m i k t a r n a bal olmasdr;

a r p t n d a , e l e k t r o n u n metalin y z e y i n e kacan ileri s r d .

b u n u d a k d e m e t i n i n t o p l a m y o u n l u u deil, frekans belir

P e k i f o t o n u n enerjisini belirleyen n e d i r ? E i n s t e i n deneysel veri

ler. T p k a a y a k a t a n e bir dolarlk b a n k n o t atlm o l u r s a ol

leri aklarken, P l a n c k ' m izinden giderek, her bir f o t o n u n e n e r -

sun, h e r b i r o c u u n b o d r u m k a t n n k a p s n d a n c e b i n d e 1 5

116

117

2 0

artrlmasyla a r t a c a k t r . T p k d o l a r saysnn a r t m a s n n , d a h a

sentle k m a s n d a o l d u u gibi, metale v u r a n n t o p l a m y o

u n l u u n e o l u r s a olsun, h e r elektron d a y z e y i ayn m i k t a r d a
enerjiyle -dolaysyla ayn hzla- t e r k eder. Aaya atlan t o p
lam p a r a saysnn d a h a fazla olmas, d a h a fazla s a y d a o c u u n
b o d r u m katn t e r k edebilmesi a n l a m n a gelir; k d e m e t i n i n
t o p l a m enerji m i k t a r n n d a h a fazla olmas da, d a h a fazla elek
t r o n u n fotonlarla arpp s e r b e s t kalmas a n l a m n a gelir. o
c u k l a r k a p d a n k a r k e n c e p l e r i n d e d a h a fazla p a r a kalsn ister

ekil 4.3 Young deneyinde, zerine iki delik alm bir levhaya k demeti tutulur. De
liklerden biri ya da ber ikisi ak olduunda levhadan geen k bir fotoraf levhasna
kaydedilir.

sek, a a y a atlan p a r a l a r n birim deerini y k s e l t m e m i z g e r e

kir; y z e y e kan e l e k t r o n l a r n d a h a hzl olmasn istersek m e

dalga o l d u u n u s a v u n u y o r d u . T a r t m a giderek kzt, fakat so

tale v u r a n k d e m e t i n i n frekansn y k s e l t m e m i z , y a n i metalik

n u n d a , ingiliz fiziki T h o m a s Y o u n g tarafndan 1800'lerin ba

y z e y e g n d e r d i i m i z fotonlarn tad birim enerji miktarn

nda gerekletirilen d e n e y l e r N e w t o n ' u n yanldm g s t e r d i .

a r t r m a m z gerekir.

Young'n d e n e y s e l d z e n e i - b u d e n e y Y o u n g d e n e y i o l a r a k

Bu aklama, deneysel verilerle t a m a m e n u y u m l u d u r . In

da bilinir- ekil 4.3'te ematik o l a r a k gsterilmitir. F e y n m a n ,

frekans (rengi) m e t a l d e n k a n elektronlarn hzn belirler;

bu biricik d e n e y i n k a r m l a r n d a n , dikkatli bir ekilde irdele

n t o p l a m y o u n l u u ise k a n elektronlarn saysn belirler.

meyle b t n b i r k u a n t u m m e k a n i i n i s z p k a r m a n n o l a n a k

E i n s t e i n bylece, P l a n c k ' n enerji bekleriyle ilgili t a h m i n i n i n

l o l d u u n u s y l e m e k t e n p e k h o l a n r d , bu y z d e n z e r i n d e

a s l n d a e l e k t r o m a n y e t i k dalgalarn temel bir zelliini y a n s t t

d u r m a y a d e e r bir deneydir. ekil 4.3'te g r d m z gibi z e

n g s t e r i y o r d u : E l e k t r o m a n y e t i k dalgalar k k k p a k e t l e

rine iki delik alm ince bir l e v h a y a k t u t u l m u t u r . Bir foto

ri ya da kuantalardan i b a r e t p a r a c k l a r d a n - f o t o n l a r d a n - olu

raf levhas, deliklerden geen k a y d e d e r ; fotorafn p a r l a k

m a k t a d r . Bu dalgalarn tad enerjinin kesiklilii, b e k l e r d e n

ksmlar gelen n d a h a fazla o l d u u yerleri g s t e r m e k t e d i r .

olumalarndan kaynaklanr.

D e n e y , deliklerden biri y a d a ikisi b i r d e n ak b r a k l d n d a v e

Einstein'n bu gr b y k bir ilerlemeyi temsil ediyordu. Fa

k a t greceimiz gibi, k o n u g r n d k a d a r derli toplu deildir.

Dalga m yoksa Parack m?

k k a y n a aldnda fotoraf levhalar z e r i n d e oluan g

r n t l e r i n karlatrlmasndan o l u m a k t a d r .
Sol delik k a p a t l p sa delik ak brakldnda, fotoraf e
kil 4.4'teki gibi g r n e c e k t i r . Bu g a y e t anlamldr, n k foto-

S u y u n ve tabii su dalgalarnn ok sayda su m o l e k l n d e n

o l u t u u n u h e r k e s bilir. Dolaysyla, k dalgalarnn a y n za
m a n d a o k sayda p a r a c k t a n , y a n i f o t o n d a n olumas g e r e k
ten artc mdr? yledir. A n c a k , artc olan ey ayrntlar
d a gizlidir. U yzyl a k n bir s r e n c e N e w t o n , n p a r a
ck a k m l a r n d a n o l u t u u n u ileri s r d iin fikir y e n i deil
dir. Gelgelelim, N e w t o n ' u n baz meslektalar, zellikle H o l l a n
dal fiziki C h r i s t i a n H u y g e n s bu fikri paylamyor, n b i r

ekil 4.4 Sa deliin ak olduu bu deneyde, fotoraf levhas zerinde grlen grn
t ortaya kmaktadr.

118

119

gibi bunlar, b i r gle ta atldnda o l u a n h a l k a l a r a o k benzer.

( S u dolu b i r k a p t a z e r i n d e iki delik b u l u n a n k a r t o n b i r levha
ile k o l a y c a d e n e n e b i l i r b u . ) D e l i k l e r i n h e r b i r i n d e n k a n dalga
lar st s t e b i n d i i n d e ok ilgin b i r ey gerekleir, i k i dalga
nn t e p e n o k t a l a r s t s t e geldiinde, b u n o k t a d a k i d a l g a n n
y k s e k l i i artar, a y r iki d a l g a n n y k s e k l i k l e r i n i n t o p l a m olur.
ekil 4.5 ekil 4.4'te olduu gibi, fakat bu kez yalnzca sol delik ak.

ki d a l g a n n u k u r n o k t a l a r s t s t e b i n d i i n d e , o n o k t a d a k i
y z e y girintisinin derinlii de artar. S o n olarak, bir d e l i k t e n

raf l e v h a s n a d e n k ak olan t e k delikten geecektir, dola

k a n d a l g a n n t e p e n o k t a s , dier d e l i k t e n k a n d a l g a n n u k u r

ysyla fotorafn sa k s m n d a y o u n l a a c a k t r . B e n z e r ekilde

n o k t a s y l a s t s t e b i n e r s e , birbirlerini iptal ederler. ( A s l m a b a

sa delik kapatlp sol delik ak brakldnda, fotoraf ekil

klrsa, ses g e i r m e z kulaklklarn a r d n d a y a t a n fikir de b u d u r ;

4.5'teki gibi g r n e c e k t i r . Her iki delik ak o l d u u n d a , N e w -

gelen ses dalgasnn eklini lerek t a m "zt" b a k a b i r ses dal

t o n ' u n p a r a c k l a r d a n o l u a n k tanm, fotoraf levhasnn

gas

ekil 4 . 6 ' d a k i gibi g r n e c e i , ekil 4.4 ile ekil 4.5'in bir k a r

olur.) U l a r d a k i b u s t s t e b i n m e l e r -tepe n o k t a l a r t e p e n o k

m olaca t a h m i n i n e g t r m e k t e d i r . N e w t o n ' u n k p a r a c k

talaryla, u k u r n o k t a l a r u k u r n o k t a l a r y l a v e t e p e n o k t a l a r

larn d u v a r a atelediiniz o k m i n i k glleler o l a r a k d n r s e

u k u r noktalaryla- d n d a b i r o k ksmi y k s e k l i k artlar v e

niz, levhay a a n p a r a c k l a r n iki deliin k a r s n a d e n k d e n

iptaller sz k o n u s u d u r . Diyelim ki, siz ve bir g r u p a r k a d a n z ,

b l g e l e r d e y o u n l a a c a n syleyebilirsiniz. D a l g a l a r d a n olu

l e v h a y a paralel k k t e k n e l e r d e n b i r h a t o l u t u r u y o r s u n u z v e

an k t a n m ise, iki delik b i r d e n ak b r a k l d n d a neler ola

h e r biriniz d e l i k l e r d e n geen su dalgasyla ne k a d a r salland

c a n a d a i r o k farkl b i r t a h m i n e g t r m e k t e d i r . i m d i b u n a

nz s y l y o r s u n u z . O r t a y a k a n s o n u , ekil 4.7'nin en san

bakalm.

d a g r n e n ekil gibi olacaktr. a l k a l a n m a n n ok o l d u u y e r -

o l u t u r u r l a r ve bylece i s t e n m e y e n

sesler engellenmi

Ik dalgalar y e r i n e su dalgalar kullandmz d n e l i m .

B u l a c a m z s o n u ayndr, a n c a k s u z e r i n e d n m e k d a h a
kolaydr. S u dalgalar l e v h a y a a r p t n d a , deliklerin h e r birin
d e n k a n dairesel s u dalgalar o l u u r v e ekil 4.7'de g r l d

ekil 4.6 Newton'un paracklara dayal k gr, iki delik de ak brakldnda, fo

toraf levhasndaki grntnn ekil 4.4 ile 4.5'teki grntlerin bir birleimi olaca
tahmininde bulunur.

ekil 4.7 Deliklerin her birinden kan dairesel su dalgalar st ste biner, bu da toplam
dalgann baz yerlerde bymesine baz yerlerde klmesine yol aar.

120

121

k m o d e l i n i imdi y e n i d e n diriltmi g r n m e k t e d i r . H i p h e
siz, h l a y n s o r u y l a k a r karyayz: P a r a c k l a r a dayal bir
b a k as, ekil 4.8'deki giriim r n t s n nasl a k l a y a b i
lir? lk b a k t a yle bir t a h m i n d e bulunabilirsiniz: Su, H O
s

m o l e k l l e r i n d e n , y a n i s u " p a r a c k l a r n d a n oluur. B u n u n l a
birlikte, bu m o l e k l l e r d e n ok o k fazlas birbiri a r d sra a k t
ekil 4.8 Ik bir dalga ise, iki delik ak olduunda, dalgalarn her birinden kan dal
ga ksmlar arasnda giriim olacaktr.
'

nda, su dalgalar oluturabilirler; bu d a l g a l a r a da ekil 4 . 7 ' d e

ler, deliklerin h e r b i r i n d e n k a n d a l g a t e p e n o k t a l a r n n (ya da

y d a fotonun, y a n i k p a r a c n n sz k o n u s u olmas k o u l u y

u k u r n o k t a l a r n n ) kesitii blgelerdir. a l k a l a n m a n n az ol

la, giriim d e s e n l e r i gibi dalga zelliklerinin parackl k beti

d u u y a d a hi olmad blgeler ise, bir d e l i k t e n k a n d a l g a t e

m i n d e n d o a c a n t a h m i n e t m e k a k l a y a t k n gelebilir.

p e n o k t a l a r n n dier d e l i k t e n k a n u k u r n o k t a l a r y l a kesiti
i, bylece birbirlerini iptal ettikleri yerlerdir.

g r d m z giriim zellikleri elik eder. Bylece, o k fazla sa

O y s a aslnda, m i k r o d n y a k o l a y c a fark e d i l e m e y e n v e anla

lmas z o r zelliklere sahiptir. ekil 4.8'de g r l e n k k a y n a

F o t o r a f levhas gelen kla ne l d e " a l k a l a n m a " o l d u u

nn y o u n l u u iyice ve h a t t a s o n u n d a fotonlarn l e v h a y a tek

nu g s t e r d i i n d e n , bir k d e m e t i n i n d a l g a resmi z e r i n e ayn

tek gnderildii -diyelim ki h e r 10 s a n i y e d e bir f o t o n u n g n d e

akl y r t m e y l e iki delik de ak b r a k l d n d a fotorafn ekil

rildii- bir n o k t a y a k a d a r azaltlsa bile, s o n u t a o r t a y a k a n fo

4.8'deki gibi grlecei s o n u c u n a ulalr. ekil 4.8'deki en p a r

toraf levhas h l ekil 4.8'deki gibi g r n e c e k t i r : Bu k de

lak blgeler, deliklerin h e r b i r i n d e n kan k dalgalarnn t e p e

metlerinin, d e l i k l e r d e n ayr ayr gemesini, h e r birinin fotoraf

n o k t a l a r n n (ya d a u k u r n o k t a l a r n n ) kesitii yerlerdir. Ka

l e v h a s n d a v u r d u u y e r i n tek bir n o k t a y l a kaydedilmesini, by

ranlk blgeler ise bir d e l i k t e n kan tepelerin, d i e r i n d e n k a n

le o k sayda k d e m e t i n i n ayn ilemi t e k r a r l a m a s n y e t e r i n

u k u r n o k t a l a r y l a kesitii, bylece birbirlerini iptal ettikleri

ce s r e beklediimizde, l e v h a n n z e r i n d e k i bu noktalar, ekil

giriim rnts o l a r a k bilinir. Bu

4.8'de g r l e n b i r giriim r n t s n n g r n t s n o l u t u r a

fotoraf, ekil 4 . 6 ' d a g s t e r i l e n d e n nemli l d e farkldr, bu

caktr. artcdr b u . A r a d a k i l e v h a d a n srayla tek tek geip

y z d e n n parackl ve dalgal betimleri a r a s n d a k i fark

fotoraf l e v h a s n a v u r a n foton p a r a c k l a r , nasl o l u r da bir

ayrt e t m e k iin s o m u t b i r d e n e y sz k o n u s u d u r . Y o u n g b u d e

a r a y a gelip girien dalgalarn k a r a n l k ve p a r l a k eritlerini olu

neyin deiik bir biimini gerekletirdi. B u l d u u s o n u l a r e

t u r u r ? G e l e n e k s e l akl y r t m e bize h e r bir f o t o n u n y a sol d e

kil 4 . 8 ' d e k i n e uyuyor, bylece n d a l g a l a r d a n o l u t u u g r

likten y a sa d e l i k t e n geeceini, b u n e d e n l e ekil 4 . 6 ' d a g r

n d o r u l u y o r d u . Bylelikle N e w t o n ' u n n p a r a c k l a r

len ekli k a r m z d a b u l m a y b e k l e m e m i z gerektiini syler.

d a n o l u t u u g r yenilgiye u r a d (geri fizikilerin b u n u

A m a k a r m z a b u kmaz.

y e r l e r d i r . eritlerin d z e n i ,

k a b u l etmesi b i r hayli z a m a n almtr). G a l i p gelen n d a l g a

D o a n n b u olgusu kafanz allak bullak etmediyse, y a d a h a

k u r a m d a h a s o n r a M a x w e l l t a r a f n d a n m a t e m a t i k s e l temellere

nce g r m v e artk kanksamsnzdr b u n u y a d a b u r a y a k a

oturtuldu.

d a r yaptmz betimleme y e t e r i n c e canl deildir. kincisinin sz

A n c a k , N e w t o n ' u n saygn k t l e e k i m i k u r a m n y e r l e b i r

k o n u s u olma olasln gz n n d e b u l u n d u r a r a k , betimlemeye

e d e n Einstein, fotonlar d e v r e y e s o k a r a k N e w t o n ' u n p a r a c k l

t e k r a r girielim; a m a bu kez biraz farkl bir biimde. Sol delii

122

123

k a p a t y o r u z v e fotonlar t e k t e k levhaya g n d e r i y o r u z . Fotonla-

elektrik etkisi n p a r a c k zelliklerine sahip o l d u u n u gs

rn bir ksm l e v h a d a n geiyor, bir ksm ise geemiyor. L e v h a d a n

teriyor; Y o u n g d e n e y i , n dalgalarn giriim zelliklerini or

geenler fotoraf levhasnn z e r i n d e , ekil 4.4'te n o k t a n o k t a

t a y a k o y d u u n u gsteriyor. kisi birlikte ise n

g r n e n g r n t y oluturuyor. S o n r a deneyi y e n i bir fotoraf

hem paraca

levhasyla tekrarlyoruz, a m a bu kez deliklerin ikisini de ak b

d n y a bir eyin y a d a l g a y a p a r a c k o l d u u n u syleyen sezgi

r a k y o r u z . B u d u r u m d a doal olarak, b u n u n sadece levhadaki

mizi bir k e n a r a b r a k m a m z , o eyin h e m d a l g a h e m p a r a c k

deliklerden geip fotoraf levhasna v u r a n foton saysnn a r t m a

olma olasln k u c a k l a m a m z sylyor. F e y n m a n ' n , " K u a n -

sn salayacan, bylece levhann ilk d e n e y d e o l d u u n d a n da

t u m m e k a n i i n i kimse anlamyor," iddias d a ite b u r a d a n e

ha fazla t o p l a m a m a r u z kalacan d n r z . F a k a t o r t a y a

kyor. " D a l g a - p a r a c k ikilii" gibi ifadeleri dile g e t i r m e k m m

kan g r n t y incelediimizde, beklediimiz gibi fotoraf lev

k n d r . Bu szleri, g e r e k d e n e y l e r i inanlmaz bir geerlilikle

hasnn z e r i n d e ilk d e n e y d e karanlk kalp da imdi p a r l a k olan

betimleyen m a t e m a t i k s e l formellie aktarabiliriz. F a k a t m i k r o -

y e r l e r d e n b a k a , tpk ekil 4.8'de olduu gibi ilk d e n e y d e par

d n y a n n bu artc zelliini derin, sezgisel bir d z e y d e anla

lak o l u p imdi karanlk olan y e r l e r de o l d u u n u g r r z . Foto

m a k son d e r e c e zordur.

raf l e v h a s n a v u r a n tek t e k fotonlarn saysn artrarak belli bl

gelerdeki parlakl

azaltm oluyoruz. Geici olarak birbirlerin

benzer zellikler tadn

hem dalgaya

gsteriyor.

Mikro-

Madde Paracklar da Dalgadr

d e n ayrlan fotonlar, bir ekilde birbirlerini iptal e t m e y e t e n e i n -

20. yzyln ilk y l l a r n d a b i r o k b y k k u r a m s a l fiziki, ger

dedirler. B u n u n ne k a d a r lgnca bir ey o l d u u n u d n n bir:

ekliin o z a m a n a d e k gizli kalm bu m i k r o y n l e r i s t n e ma

S a delikten geip ekil 4.8'deki karanlk eritlerden birine vu

tematiksel o l a r a k salam, fiziksel adan anlaml bir k a v r a y

rabilecek fotonlar, sol delik aldnda b u n u y a p a m a m a k t a d r

gelitirmek iin y o r u l m a k n e d i r b i l m e d e n u r a p d u r d u l a r . r

(eritin imdi karanlk olmasnn sebebi b u d u r ) . Peki nasl olu

nein K o p e n h a g ' d a Niels B o h r ' u n n c l n d e , k o r halindeki

y o r da, bir delikten geebilen k c k bir k demeti dier deli

hidrojen a t o m l a r n n sat n zelliklerini a k l a m a k o n u

in ak o l u p o l m a m a s n d a n etkilenebiliyor? F e y n m a n ' n iaret

s u n d a ciddi ilerleme kaydedildi. F a k a t bu ve 1920'lerin ortala

ettii gibi, g a r i p bir ekilde, sanki levhaya makineli tfekle ate

r n d a n n c e y a p l m dier almalar, fiziksel evreni a n l a m a y a

ayoruz; levhadaki iki delik de ak o l d u u n d a bamsz, ayr

y n e l i k tutarl bir e r e v e d e n ok 19. yzyln fikirleri ile y e n i

ayr atelenmi mermiler bir ekilde birbirlerini iptal ediyor ve

b u l u n m u k u a n t u m k a v r a m l a r n n d e r m e a t m a bir biimde bir

hedefte hi d o k u n u l m a m , levhada sadece tek delik ak oldu

a r a y a getirilmesiydi.

u n d a vurulan blgelerden oluan bir desen brakyorlar.

M a x w e l l ' i n e l e k t r o m a n y e t i k k u r a m n n ak ve mantkl ere

Bu t r d e n e y l e r Einstein'n k p a r a c k l a r n n Nevvton'unk i l e r d e n hayli farkl o l d u u n u g s t e r m e k t e d i r . F o t o n l a r p a r a

Newton'un

hareket yasalarnn ya da

vesiyle karlatrldnda, k s m e n gelitirilmi k u a n t u m k u r a

m k a r m a k a r k bir haldeydi.

ck olsalar da, bir ekilde n d a l g a y a b e n z e r zelliklerini ta

1923'te g e n F r a n s z soylusu P r e n s Louis d e Broglie k u a n

m a k t a d r ayn z a m a n d a . B u p a r a c k l a r n enerjisinin d a l g a y a

t u m t a r t m a s n a y e n i bir e ekledi; m o d e r n k u a n t u m m e k a n i

b e n z e r bir zellik -frekans- tarafndan belirlenmesi, t u h a f bir

inin m a t e m a t i k s e l erevesinin k u r u l m a s n a k a t k d a b u l u n a

b i r l e m e n i n o r t a y a ktna dair ilk iarettir. F a k a t fotoelektrik

cak, d e Broglie'ye d e 1929'da fizik a l a n n d a N o b e l d l k a

etkisi ile Y o u n g deneyi, d e r s i a n l a m a m z kolaylatryor. F o t o -

z a n d r a c a k bir eydi b u . D e Broglie, Einstein'n zel grelilik

124

125

k u r a m n a t u t u n a n bir akl y r t m e d e n esinlenerek d a l g a - p a r a -

k u r n o k t a l a r n n s t s t e b i n m e s i n d e o l d u u gibi, e l e k t r o n l a r

ck ikiliinin y a l n z c a k deil, m a d d e iin de geerli o l d u u n u

b i r ekilde "birbirlerini iptal e d i y o r d u . " G n d e r i l e n e l e k t r o n d e

ileri s r d . D e Broglie, k a b a c a ifade e t m e k gerekirse, E i n s t e

meti, r n e i n h e r 10 saniyede t e k b i r e l e k t r o n u n gnderilecei

in'n

k a d a r "inceltilse" dahi, t e k t e k e l e k t r o n l a r o p a r l a k ve k a r a n l k

E=mc

formlnn

ktleyi

enerjiyle

ilikilendirdiini,

P l a n c k ile Einstein'n enerjiyi d a l g a frekanslaryla ilikilendirdi

eritleri y i n e d e o l u t u r u y o r d u ; h e r b i r seferde t e k n o k t a oluu

ini, b u y z d e n b u iki ilikilendirme birletirildiinde, k t l e n i n

y o r d u . Bir ekilde, tpk fotonlarn d u r u m u n d a sz k o n u s u ol

d e d a l g a y a b e n z e r bir s o m u t l u u olmas gerektiini d n y o r

d u u gibi, t e k t e k e l e k t r o n l a r birbirleriyle "giriiyor", z a m a n

d u . D e Broglie, b u m a n t k izgisinde titizlikle altktan sonra,

iinde dalgalarla ilikilendirilen giriim r n t s n y e n i d e n in

tpk k u a n t u m k u r a m n n n eit d e r e c e d e geerli p a r a c k

a e d i y o r d u . B u n o k t a d a kanlmaz olarak, h e r bir e l e k t r o n u n ,

t a n m n a sahip, dalgayla ilgili bir forml o l d u u n u gsterdii gi

o bildiimiz p a r a c k tanmyla birlikte d a l g a y a b e n z e r bir nite

bi, n o r m a l d e p a r a c k o l a r a k d n d m z e l e k t r o n u n da, dal

lik tad s o n u c u n a v a r m a k z o r u n d a kalyoruz.

ga zelliiyle ayn lde geerli bir t a n m a sahip olabileceini

E k t r o n l a r a s n d a n b u n u t a n m l a m olsak da, b e n z e r d e

n e s r d . Einstein, grelilik ve fotonlar k o n u s u n d a k i katkla

neyler, btn m a d d e l e r i n d a l g a y a b e n z e r bir nitelik tad so

rnn doal bir uzants o l d u u iin, de Broglie'nin fikrini h e m e n

n u c u n u d o u r m a k t a d r . F a k a t b u s o n u , kat v e salam, hibir

b e n i m s e d i . Y i n e de, deneysel kantlarn y e r i n i hibir ey t u t a

biimde dalgaya benzemez madde olarak gerek d n y a deneyi

m a z . Bu k a n t l a r ok g e m e d e n Clinton D a v i s s o n ile L e s t e r

mimizle nasl u y u m a k t a d r ? D e Broglie, m a d d e dalgalarnn

Germer'in almalarnda ortaya konacakt.

d a l g a b o y u iin bir forml k a l e m e ald; bu, d a l g a b o y u n u n

1920'lerin ortalarnda, Bell telefon i r k e t i n d e deneysel fiziki

P l a n c k ' n f - b a r sabitiyle d o r u orantl o l d u u n u g s t e r i y o r d u .

o l a r a k g r e v y a p a n D a v i s s o n v e G e r m e r , bir e l e k t r o n d e m e t i n i n

( D a h a d o r u s u , fi-barn verdii d a l g a b o y u , m a d d i cismin m o -

bir nikel p a r a s n a nasl arpt z e r i n d e alyorlard. B u r a

m e n t u m u n a b l n y o r d u . ) /-bar ok k k o l d u u n d a n , so

da bizim iin nemli t e k ayrnt, byle bir d e n e y d e kullanlan ni

n u t a o r t a y a kan d a l g a b o y l a n d a g n d e l i k leklerle karla

kel kristallerinin d a h a nce ekillerle gsterilen d e n e y d e k i iki

trldnda b e n z e r ekilde k k t . M a d d e n i n d a l g a y a b e n z e r

delik gibi d a v r a n y o r olmasdr. Aslna baklrsa, b u n u n o r a d a

niteliinin a n c a k titiz m i k r o s k o b i k incelemelerle netlik k a z a n

anlatlan d e n e y i n ayns o l d u u n u d n m e n i n hibir sakncas

masnn sebebi ite b u d u r . Nasl ki, c'nin, y a n i k hznn ok

y o k t u r ; yalnz, b u d e n e y d e k demeti y e r i n e e l e k t r o n demeti

b y k d e e r e s a h i p olmas, u z a y v e z a m a n n g e r e k doasnn

kullanlmaktadr. Biz, bu b a k asn benimseyeceiz. D a v i s

anlalmasn gletiriyorsa, / / - b a r ' n k k olmas d a m a d d e

son ve G e r m e r , e l e k t r o n l a r n l e v h a d a k i iki delikten geip, h e r

nin d a l g a y a b e n z e r zelliklerinin g n d e l i k y a a m d a anlalmas

bir e l e k t r o n u n etkiledii y e r i p a r l a k bir n o k t a o l a r a k k a y d e d e n

n gletirmektedir.

fosforlu b i r e k r a n a v u r m a s n -aslnda bir t e l e v i z y o n u n iinde

olan d a b u d u r - i n c e l e r k e n d i k k a t ekici b i r ey kefettiler. O r

Neyin Dalgalar?

t a y a ekil 4.8'dekine o k b e n z e r bir d e s e n kt. B u y z d e n ,

D a v i s s o n ile G e r m e r ' i n b u l d u u giriim olgusu, e l e k t r o n l a r n

y a p t k l a r d e n e y l e r e l e k t r o n l a r n giriim o l g u s u n u , y a n i dalga

d a l g a y a b e n z e r niteliini elle t u t u l u r hale getirdi. A n c a k , sz k o

niteliklerini aa v u r a n iaretleri g s t e r i y o r d u . Fosforlu e k r a n

n u s u olan, neyin dalgalardr? lk n e r i l e r d e n biri, A v u s t u r y a l

z e r i n d e k i k a r a n l k blgelerde, tpk su dalgalarnn t e p e ve u-

fiziki E r w i n S c h r d i n g e r ' i n , dalgalarn "dzlenen" elektronlar

126

127

o l d u u aklamasyd. Bu, e l e k t r o n dalgasnn n e o l d u u n a dair

yetersizliini gsterir. R u l e t t e k e r l e i n i n hzn, b e y a z bilyenin

b i r ksm "sezgi'ler d o u r u y o r d u , a n c a k net bir k a v r a y sz k o

arl ile sertliini, tekerlee d t n o k t a ile o a n d a k i hz

n u s u deildi. Bir eyi dzlediinizde, bir ksm o r a d a bir ksm

n, o d a c k l a r o l u t u r a n m a d d e n i n v b . zelliklerini

b u r a d a kalr. F a k a t b i r e l e k t r o n u n yars u r a d a , bir e l e k t r o n u n

bilseydik v e h e s a p l a r m z y a p m a y a y e t e c e k denli g l bilgisa

t e biri b u r a d a gibi h e r h a n g i bir b l n m e d u r u m u y l a karla

y a r l a r m z olsayd, klasik fizie g r e bilyenin n e r e d e d u r a c a

lmaz. Byle olunca, d z l e n e n e l e k t r o n u n aslnda ne o l d u u n u

na dair kesin bir tahminde bulunabilirdik. Kumarhaneler, bahis

a n l a m a m z da glemektedir. Bir alternatif olarak, A l m a n fi

k o y m a d a n n c e t m b u bilgileri t o p l a y p gerekli h e s a p l a r y a p

ziki M a x B o r n 1926'da S c h r d i n g e r ' i n e l e k t r o n dalgasyla ilgi

m a k o n u s u n d a k i yetersizliimize gvenir. F a k a t r u l e t m a s a s n

li y o r u m u n u nemli lde gelitirdi. B o h r ve m e s l e k t a l a r n c a

da karlatmz t r d e n olasln, d n y a n n nasl ilediine

glendirilen o n u n b u y o r u m u b u g n h l geerlidir. B o r n ' u n

d a i r zellikle t e m e l n e m e s a h i p b i r eyi y a n s t m a d n g r y o

nerisi k u a n t u m k u r a m n n e n t u h a f u n s u r l a r n d a n biridir, fakat

r u z . K u a n t u m m e k a n i i ise b u n d a n farkl olarak, olaslk k a v r a

tam olarak

b u n a r a m e n nemli sayda deneysel veriyle d e s t e k l e n m e k t e d i r .

mn d a h a d e r i n bir d z e y d e e v r e n e yerletirir. B o r n ' a v e elli y

olaslk asndan y o r u m l a n m a s ge

l akn s r e d i r d e v a m e d e n d e n e y l e r e gre, m a d d e n i n d a l g a ni

rektiini ileri s r d . D a l g a n n b y k l n n ( d a h a d o r u s u

telii, bizzat m a d d e n i n t e m e l d e olaslk bir y a k l a m l a b e t i m

b o y u n u n karesinin)

geni o l d u u yerler, e l e k t r o n u n b u l u n m a
daha yksek o l d u u yerler, b y k l n n az oldu
u y e r l e r ise e l e k t r o n u n b u l u n m a olaslnn d a h a dk oldu

lenmesi g e r e k t i i a n l a m n a geliyor. Bir k a h v e fincan y a d a r u

olaslnn

let tekerlei gibi m a k r o l e k l e r d e k i nesneler a s n d a n de

u yerlerdir. ekil 4 . 9 ' d a bir r n e k g r l m e k t e d i r .

deyse fark edilmez o l d u u n u , o l a a n d u r u m l a r d a k u a n t u m m e -

B o r n , e l e k t r o n dalgasnn

Broglie'nin kural, m a d d e n i n d a l g a y a b e n z e r niteliinin n e r e

Bu, g e r e k t e n t u h a f bir fikirdir. Temel fiziin ak ve kesin

kaniiyle ilikili olasln t m y l e g r m e z d e n gelinebileceini

a n l a t m n d a olasln ii nedir, yle deil mi? Olasln at y a

gsteriyor. F a k a t m i k r o d z e y d e , y a p a b i l e c e i m i z en iyi eyin,

rlarnda, y a z t u r a o y u n l a r n d a , rulet m a s a s n d a g r n m e s i n e

bir e l e k t r o n u n belli bir y e r d e belli bir b u l u n m a olasl tad

alknz, a n c a k bu gibi d u r u m l a r d a olaslk, y a l n z c a bilgimizin

n sylemek o l d u u n u r e n i y o r u z .
Olaslk y o r u m l a m a n n yle bir s t n l vardr: Bir elek
t r o n dalgas, bir engele a r p p ok eitli dalgacklar o l u t u r m a k
gibi, dier dalgalarn y a p t k l a r n yapabiliyorsa, bu d u r u m elek
t r o n u n k e n d i s i n i n farkl p a r a l a r a ayrld a n l a m n a g e l m e m e k
tedir. Bu, d a h a ok, artk e l e k t r o n u n ihmal edilemez bir olaslk
ierisinde

bulunabilecei birok y e r o l d u u a n l a m n a gelir. P r a

tikte bu, u a n l a m a gelmektedir: Bir e l e k t r o n u n kullanld bir

d e n e y t e k r a r tekrar, t a m olarak a y n ekilde gerekletirilirse,
e l e k t r o n u n k o n u m u n a ait l m l e r d e t a m olarak h e p a y n c e v a p
ekil 4.9 Elektronla ilikilendirilen dalga, elektronun bulunmas en olas yerde en b
yk durumdadr, elektronun bulunma olaslnn az olduu yerlerde dalgann boyutla
r da giderek klr.

128

bulunmayacaktr. D a h a ok, d e n e y t e k r a r l a n d k a h e r seferinde

farkl s o n u l a r a ulalacaktr v e b u s o n u l a r a bakldnda, bir
e l e k t r o n u n belli b i r y e r d e k a k e z b u l u n a c a n n e l e k t r o n u n ola129

nasl gelieceiyle

silik dalgasnn ekline bal o l d u u grlecektir. Olaslk dalga

g e r e k l e m e olaslyla ilgili deil, e v r e n i n

snn ( d a h a d o r u s u , olaslk dalgasnn karesinin) A'daki b y k

d e ilgili n g r d e b u l u n m a s g e r e k i y o r d u . A n c a k o k i k n a edi

l B'deki b y k l n n iki katysa, b u d u r u m d a k u r a m , de

c i olanlarnn bir k s m l m n d e n s o n r a g e r e k l e e n a r d sra

n e y b i r o k k e r e t e k r a r l a n d n d a , e l e k t r o n u n B'de b u l u n d u u n

d e n e y l e r E i n s t e i n ' n yanldn k e s i n b i r b i i m d e g s t e r d i . n

d a n iki k a t d a h a fazla A'da b u l u n a c a t a h m i n i n d e b u l u n u r . D e

giliz k u r a m s a l fiziki S t e p h e n H a w k i n g ' i n b u k o n u d a d e d i i gi

neylerin kesin sonular t a h m i n edilemez. Yaplabilecek en iyi

bi, "Kafas kark olan Einstein'd, k u a n t u m k u r a m d e i l . "

eyse, belli bir s o n u c u n

ortaya kma olasln t a h m i n etmektir.

G e l g e l d i m , k u a n t u m m e k a n i i n i n a s l n d a n e a n l a m a geldii

H a l b y l e y k e n , olaslk dalgalarnn k e s i n biimlerini m a t e

z e r i n e t a r t m a h a r a r e t l i bir ekilde s r y o r . K u a n t u m k u r a m

matiksel o l a r a k belirleyebildiimiz srece, b u n l a r l a ilgili olaslk

nn eitliklerini geerli t a h m i n l e r d e b u l u n m a k iin nasl k u l l a n

t a h m i n l e r i n i belli bir d e n e y i o k k e r e l e r t e k r a r l a y a r a k test e d e

m a k gerektii k o n u s u n d a h e r k e s hemfikir. F a k a t olaslk d a l g a

biliriz, bylece belli bir s o n u c a y a d a b a k a b i r s o n u c a u l a m a

larna sahip o l m a k ne a n l a m a gelir, b i r p a r a c k b i r o k olas g e

olasln d e n e y s e l o l a r a k l m o l u r u z . D e Broglie'nin neri

lecekten hangisini izleyeceini nasl "seer", g e r e k t e n seer mi

sinden s a d e c e b i r k a a y sonra, S c h r d i n g e r olaslk dalgalarnn

y o k s a k o l l a r a ayrlan bir n e h i r gibi d u r m a d a n genileyen b i r p a

dalga fonksiyonlarnn eklini v e evrimini

ralel e v r e n l e r a l a n n d a b t n olas geleceklerini m i yaar, b u k o

etkileyen d e n k l e m i s a p t a y a r a k , b u a m a c a y n e l i k belirleyici bir

n u l a r d a bir fikir birlii y o k . Y o r u m l a m a y a dayal b u k o n u l a r bir

a d m att. S c h r d i n g e r ' i n d e n k l e m i v e olaslk y o r u m u , o k

kitab d o l d u r a c a k ayrntl bir incelemeyi h a k e d i y o r v e aslnda,

g e m e d e n m t h i d e r e c e d e geerli t a h m i n l e r d e b u l u n m a k t a

k u a n t u m k u r a m y l a ilgili u v e y a b u d n m e biimini b e n i m

kullanlyor olacakt. Dolaysyla, 1 9 2 7 y e gelindiinde klasik

s e y e r e k yazlm o k sayda m k e m m e l k i t a p b u l u n m a k t a d r .

m a s u m i y e t k a y b o l u p gitmi b u l u n u y o r d u . Tek t e k bileenlerine

F a k a t kesin g r n e n bir ey v a r ki, k u a n t u m mekanii, o n u na

gemite bir a n d a h a r e k e t verilen ve bu bileenlerin esiz ekil

sl y o r u m l a r s a n z y o r u m l a y n , evrenin, g n d e l i k d e n e y i m l e r i

de belirlenen kanlmaz y a z g l a r n y e r i n e getirdii, saat gibi i

mizle karlatrdmzda t u h a f g r n e n ilkeler z e r i n e temel-

leyen b i r e v r e n i n z a m a n g e r i d e kald. K u a n t u m m e k a n i i n e g

lendiini g s t e r m e k t e d i r .

y a d a bilinen adyla

re, e v r e n k a t ve k e s i n bir matematiksellikle evrilir, fakat bu er

H e m greliliin h e m k u a n t u m m e k a n i i n i n verdii b y k

eve a n c a k h e r h a n g i bir gelecein g e r e k l e m e olasln belir

d e r s ise, evrenimizin t e m e l d e nasl ilediini d e r i n l e r e i n e r e k

ler, belirli bir gelecein gerekleeceini deil.

a r a t r a c a k o l d u u m u z d a , b e k l e n t i l e r i m i z d e n ok o k farkl

Biroklar b u s o n u c u r a h a t s z edici, h a t t a t m y l e k a b u l edi

y n l e r l e k a r l a a b i l e c e i m i z d e . D e r i n s o r u l a r s o r m a cesareti,

lemez b u l m u t u r . Einstein b u n l a r d a n biriydi. Fizik a l a n n d a

cevaplar kabul e d e c e k s e k eer, n g r l m e m i bir esneklik gs

sarf edilmi en u n u t u l m a z c m l e l e r d e n biri olan, "Tanr evrenle

termemizi gerektirebilir.

zar a t m a z , " szleriyle k u a n t u m k u r a m n n ateli y a n d a l a r n a

t v e r i y o r d u . Einstein olasln, temel fiziin bir alm oldu

Feynman'n Bak As

u n u , r u l e t t e k e r l e i n d e o k ince bir akl y r t m e biimini or

R i c h a r d F e y n m a n , E i n s t e i n ' d a n s o n r a , gelmi gemi e n b

t a y a kardn d n y o r d u ; b u , anlaymzda t e m e l bir ek

y k k u r a m s a l fizikilerden biridir. F e y n m a n , k u a n t u m m e k a n i

siklikti. E i n s t e i n ' n g z n d e , e v r e n d e , kesin biimi b i r ans e

inin olaslk z n b t n y l e k a b u l etti, fakat II. D n y a S a -

si ieren b i r gelecee y e r y o k t u . Fiziin, srf belli b i r gelimenin

va'n izleyen y l l a r d a , k u r a m z e r i n e d n m e k iin y e n i ve

130

131

g l b i r y o l n e r d i . Saysal t a h m i n l e r y n y l e , F e y n m a n ' n b a
k as, d a h a n c e d e n o l u p bitenlere

tam anlamyla uymakta

dr. A n c a k , kullanlan formller hayli farkldr. Gelin bu b a k

A m a yaplrsa,
o n a bir ey

deney

deitirilmi olur. E l e k t r o n u grmek iin

yapmanz gerekir; r n e i n s t n e k tutabilirsiniz,

y a n i fotonlar o n a arptrrsnz. i m d i g n d e l i k l e k l e r d e d

asn, e l e k t r o n l a gerekletirilen Y o u n g d e n e y i b a l a m n d a

n e c e k o l d u u m u z d a , fotonlar aalara, resimlere, i n s a n l a r a

betimleyelim.

a r p a n , g r e c e b y k b u m a d d i cisimlerin h a r e k e t d u r u m u n u

ekil 4.8'le ilgili kafa kartrc olan ey, e l e k t r o n l a r n h e r bi

a s l n d a etkilemeyen, ihmal edilebilir k k s o n d a l a r gibi d a v r a

rinin y a sol d e l i k t e n y a s a d e l i k t e n getiini k a f a m z d a c a n l a n

nr. A m a e l e k t r o n l a r kolayca fark edilemeyen, ok k k m a d

d r m a m z ve bu y z d e n ekil 4.4 ile 4.5'in, ekil 4 . 6 ' d a o l d u u

d e paracklardr. E l e k t r o n u n h a n g i delikten getiini belirle

gibi, elde edilecek verileri t a m o l a r a k temsil etmesi iin birle

m e iini n e k a d a r titizce y r t r s e n i z y r t n , e l e k t r o n a a r p a n

m e s i n i beklememizdir. S a d e l i k t e n g e e n bir elektron, solda

fotonlar, o n u n s o n r a k i h a r e k e t i n i m u t l a k a etkiler. H a r e k e t t e k i

b i r delik b u l u n m a s n d i k k a t e a l m a k d u r u m u n d a deildir v e b u ,

b u deiiklik, d e n e y i n sonularn deitirir. D e n e y l e r gster

t a m tersi iin d e geerlidir. O r t a y a k a n giriim r n t s , elek

mitir ki, bu d e n e y i , h e r bir e l e k t r o n u n hangi d e l i k t e n getiini

t r o n l a r t e k t e k g n d e r e c e k bile olsak, h e r iki delie d e d u y a r l

belirleyecek k a d a r deitirirseniz, s o n u olarak ekil 4 . 8 ' d e k i

bir ey a r a s n d a bir st s t e b i n m e y i ve b i r k a r m a y g e r e k t i

t a b l o deiir v e ekil 4.6'daki t a b l o o r t a y a kar! K u a n t u m d n

rir. S c h r d i n g e r , de Broglie ile B o r n bu o l g u y u e l e k t r o n l a r n

yas, h e r bir e l e k t r o n u n y a sol y a d a sa delikten g e i p gidiyor

h e r birini b i r olaslk dalgasyla ilikilendirerek aklad. ekil

o l d u u bir k e z s a p t a n d n d a , iki delik a r a s n d a k i giriimin or

4 . 7 ' d e k i su dalgalar gibi, e l e k t r o n u n olaslk dalgas h e r iki d e

t a d a n kalktn bize g a r a n t i eder.

lii " g r r " ve k a r m d a n ileri gelen a y n t r bir giriime t a b i

Bylece, D n y a ' d a k i deneyimimiz, elektronlarn h e r birinin

olur. ekil 4 . 7 ' d e nemli l d e a l k a l a n m a n n g r l d y e r

deliklerin b i r i n d e n y a d a d i e r i n d e n gemesini g e r e k t i r i y o r m u

l e r d e o l d u u gibi, olaslk dalgasnn k a r m l a b y d y e r

gibi g r n s e de, F e y n m a n ' n b u ekilde m e y d a n o k u m a s n n

ler, e l e k t r o n u n b u l u n m a s n n olas o l d u u y e r l e r d i r ; olaslk

hakl gerekeleri vard; n k 1920'lerin s o n l a r n a gelindiinde,

d a l g a s n n k a r m l a k l d yerler, ekil 4 . 7 ' d e k i a l k a l a n

fizikiler gerekliin g r n t e bu t e m e l niteliini d o r u l a m a

m a n n o k a z o l d u u y a d a h i olmad y e r l e r gibi, e l e k t r o n u n

y n n d e h e r h a n g i bir giriimin d e n e y i m a h v e d e c e i n i anladlar.

b u l u n m a olaslnn olmad y a d a hi b u l u n m a d y e r l e r d i r .

F e y n m a n , fosforlu e k r a n a u l a a n h e r b i r e l e k t r o n u n a s l n d a

Bu olaslk kesitine g r e d a l a n e l e k t r o n l a r fosforlu e k r a n a t e k

h e r iki d e l i k t e n b i r d e n getiini i d d i a etti. Bu, k u l a a lgnca

t e k a r p a r v e bylece ekil 4 . 8 ' d e k i n e b e n z e r b i r giriim r n

geliyor a m a d u r u n , iler d a h a d a karyor. F e y n m a n , h e r b i r

ts oluturur.

e l e k t r o n u n k a y n a k t a n kp fosforlu e k r a n d a belirli b i r n o k t a

F e y n m a n farkl bir y o l izledi. E l e k t r o n l a r n h e r birinin y a sa

y a doru ilerlerken aslnda

olas btn yollar ezamanl olarak

d e l i k t e n y a sol d e l i k t e n geecei y n n d e k i temel klasik v a r s a

kat ettiini s a v u n u y o r d u : ekil 4 . 1 0 ' d a b i r k a y o l g s t e r i l m i

y m a k a r kt. B u n u n , eylerin ileyiinin temel bir zellii ol

tir. E l e k t r o n , m u n t a z a m bir y o l izleyip sol d e l i k t e n geer. E

d u u , dolaysyla b u zellie k a r k m a n n b u d a l a l k o l d u u

z a m a n l o l a r a k y i n e m u n t a z a m b i r y o l izleyip sa d e l i k t e n g e

n u dnebilirsiniz. N e d e olsa, h e r bir e l e k t r o n u n h a n g i delik

er. Sol delie d o r u ynelir, fakat a n i d e n y o l u n u d e i t i r i p sa

t e n geeceini b e l i r l e m e k iin delikler a r a s n d a k i blgeye v e

d e l i k t e n geer. leri geri k v r l a r a k , s o n u n d a sol d e l i k t e n geer.

fosforlu e k r a n a baklabilir, yle deil mi? Evet, bu yaplabilir.

Sol d e l i k t e n g e i p fosforlu e k r a n a u l a m a d a n n c e u z u n bir

132

133

nld h e s a p l a r n sonular, d a l g a f o n k s i y o n u y a k l a m n n k u l
lanld hesaplarla, o n l a r d a d e n e y l e r l e u y u m a k t a d r . D o a n n
neyin anlaml o l d u u n u neyin olmadn b u y u r m a s n a izin ver
m e k z o r u n d a y z . F e y n m a n b u g e r e i u szlerle ifade e t m e k t e
dir: " [ K u a n t u m m e k a n i i ] , s a d u y u n u n b a k asna g r e d o
ay s a m a o l a r a k betimler. D e n e y l e r hibir ekilde k u r a m n
aksini s y l e m e m e k t e d i r . B u y z d e n d o a y o l d u u gibi, s a m a lyla k a b u l edebileceinizi u m u y o r u m . "

Y i n e de, m i k r o l e k l e r d e i n c e l e n d i i n d e d o a , n e k a d a r
ekil 4.10 Feynman'n kuantum mekanii formlne gre, paracklarn bir yerden di
erine giderken olas her yol boyunca seyahat ettii dnlmelidir. Burada bir tek
elektron iin k kayna ile Fosforlu ekran arasndaki sonsuz sayda yoldan birka gs
terilmitir. Bu bir tek elektronun aslnda iki delikten de getiine dikkat edin.

sama bulunursa bulunsun, D n y a ' d a gndelik leklerde den e y i m l e n e n s r a d a n olaylar a k l a y a b i l m e m i z iin eylerin bir
birleriyle u y u m a s gerekir. B u a m a l a F e y n m a n , b e y s b o l t o p
lar, u a k l a r v e gezegenler, y a n i a t o m a l t p a r a c k l a r a k y a s l a

y o l c u l u k l a A n d r o m e d a galaksisini dolanr. Bu, d u r m a k s z n

b y k n e s n e l e r i n h a r e k e t i n i incelerseniz, y o l l a r n h e r b i r i n e

d e v a m e d e r gider. F e y n m a n ' a g r e , e l e k t r o n b a l a n g n o k t a s

b i r n u m a r a v e r m e k u r a l n n , h e p s i n i n birleik etkisi d i k k a t e

n v a r n o k t a s n a b a l a y a n her olas y o l u e z a m a n l o l a r a k

alndnda,

"tketir."

gstermitir. A s l n d a n e s n e n i n h a r e k e t i sz k o n u s u o l d u u n d a ,

biri dnda

dier hepsinin

birbirini iptal ettiini

F e y n m a n b u yollarn h e r birine bir n u m a r a verebileceini,

s o n s u z s a y d a k i y o l d a n y a l n z c a biri nemlidir. B u y o l d a t a m

yle ki h e p s i n i n o r t a l a m a s n n d a l g a fonksiyonu y a k l a m kul

olarak N e w t o n ' u n hareket yasalarnn gsterdii, h a v a d a hare

lanlarak h e s a p l a n a n olaslkla t a m olarak ayn s o n u c u verecei

k e t e d e n n e s n e n i n izledii y o l d u r . G n l k y a a m d a , n e s n e l e r i n

ni g s t e r d i . Bu y z d e n , F e y n m a n ' n b a k asna gre, elek

- r n e i n h a v a y a frlatlan bir t o p u n - k n o k t a l a r n d a n var

t r o n l a b i r olaslk dalgasnn ilikilendirilmesi g e r e k m e m e k t e d i r .

n o k t a l a r n a d e k t e k ve biricik, n g r l e b i l i r b i r y o l izliyor gibi

O n u n y e r i n e , ayn lde, h a t t a b i r a z d a h a t u h a f bir eyi d

grnmelerinin nedeni budur. F a k a t mikro boyutlardaki nes

n m e m i z g e r e k m e k t e d i r . H e r z a m a n t m y l e b i r p a r a c k ola

neler iin, F e y n m a n ' n yollar n u m a r a l a n d r m a k u r a l , b i r o k

r a k g r l e n e l e k t r o n u n e k r a n d a belli bir n o k t a y a u l a m a olas

farkl y o l u n b i r n e s n e n i n h a r e k e t i n e k a t k d a b u l u n a b i l e c e i n i ,

l, o r a y a u l a a n t m olas yollarn bileik e t k i s i n d e n o l u m a k

genellikle d e b u l u n d u u n u g s t e r m e k t e d i r . r n e i n Y o u n g d e

tadr. B u d a F e y n m a n ' n k u a n t u m m e k a n i i n e "yollarn t o p l a

n e y i n d e , b u y o l l a r n b i r ksm g z l e m l e n e n giriim r n t s n

m " y a k l a m olarak bilinir.

o r t a y a k a r a r a k farkl d e l i k l e r d e n geer. B u n e d e n l e m i k r o -

te b u n o k t a y k a v r a m a m z d a klasik eitimimiz y e t e r s i z k a l

d n y a d a , b i r e l e k t r o n u n deliklerin y a l n z c a b i r i n d e n y a d a di

m a y a balyor: N a s l o l u y o r da b i r e l e k t r o n ayn anda farkl y o l

e r i n d e n getiini ileri s r e m e y i z . G i r i i m r n t s v e F e y n

lar, h e m d e saylar s o n s u z u b u l a n farkl y o l l a r k a t e d i y o r ? B u ,

m a n ' n a l t e r n a t i f k u a n t u m m e k a n i i f o r m l kesinlikle t a m ter

s a v u n u l a b i l i r bir itiraz o l a r a k g r n y o r , fakat k u a n t u m m e k a

sini g s t e r m e k t e d i r .

nii - d n y a m z n fizii- byle s r a d a n itirazlarn v a k t i n i n geti

N a s l ki b i r k i t a p ya da bir film h a k k n d a eitli y o r u m l a r , o

ini g r m e m i z i z o r u n l u klyor. F e y n m a n ' n y a k l a m n n kulla-

k i t a p y a d a filmin farkl y n l e r i n i a n l a m a m z a a z y a d a o k kat-

134

135

k d a b u l u n u y o r s a , k u a n t u m m e k a n i i n e farkl y a k l a m l a r iin

k a y n a n n y o u n l u u n u azalttka, biliriz ki, n sald fo

d e a y n d u r u m geerlidir. Yaptklar t a h m i n l e r h e r z a m a n t

t o n saysn a z a l t y o r u z d u r . F o t o n l a r a r t k t e k t e k g n d e r m e y e

m y l e u y u s a da, d a l g a f o n k s i y o n u y a k l a m y l a F e y n m a n ' n

b a l a d m z d a ise, d a h a fazla ksamayz; d a h a fazla k s m a

y o l l a r n t o p l a m y a k l a m bize, neler o l u p bittiine dair farkl

mz k a p a t m a m z a n l a m n a gelir. ncelememizi h a s s a s klan

d n m e biimleri sunar. D a h a s o n r a greceimiz gibi, baz u y

"hafifliin" t e m e l d e k u a n t u m m e k a n i i n e dayal bir snr v a r

g u l a m a l a r d a , b u y a k l a m l a r d a n biri y a d a dieri ok deerli b i r

dr. B u y z d e n , e l e k t r o n u n k o n u m u n u lmeye alarak, o n u n

aklayc e r e v e sunabilir.

d o r u s a l h z n d a y o l aacamz, d a i m a m i n i m u m d z e y d e b i r
deiiklik sz k o n u s u d u r .

Kuantum Tuhafl

E v e t bu, t a m o l m a s a d a d o r u d u r . P l a n c k yasas, t e k b i r fo

Geldiimiz n o k t a d a , e v r e n i n k u a n t u m m e k a n i i n e g r e b u

t o n u n enerjisinin, frekansyla d o r u orantl o l d u u n u syl

son d e r e c e farkl ileme t a r z y l a ilgili belli bir fikir edinmi ol

y o r d u ( t e r s i n d e n ifade e d e c e k o l u r s a k , d a l g a b o y u y l a d o r u

malsnz. H e n z B o h r ' u n g r l e r i banz d n d r m e d i y s e bi

orantl o l d u u n u ) . Gitttike d e n f r e k a n s l a r d a (yani d a h a b

le, imdi ele alacamz k u a n t u m tuhaflnn az da olsa banz

y k d a l g a b o y l a r n d a ) k k u l l a n a r a k d a h a hafif fotonlar olu

d n d r m e s i beklenebilir.

turabiliriz. te iin srr b u r a d a y a t m a k t a d r . Bir n e s n e y e bir

M i k r o d n y a d a d o u p b y y e n m i n y a t r b i r insan o l d u u

dalga g n d e r d i i m i z d e , edineceimiz bilgi sadece n e s n e n i n y e

dalgann dalga boyuna eit bir hata payyla belirlememize

m u z u farz e d e r e k k u a n t u m m e k a n i i n i s o r g u l a m a d a n b e n i m s e

rini

mek, grelilik k u r a m l a r n s o r g u l a m a d a n y r e k t e n b e n i m s e

yetecektir. Bu nemli olguyla ilgili sezgilerimizi h a r e k e t e geire

m e k t e n o k d a h a zordur. Y i n e d e k u r a m n yle bir y n v a r ki,

bilmek iin k o c a m a n , hafife su y z e y i n i n altnda kalm bir k a

k u a n t u m m a n t n klasik m a n t k t a n t a m a m e n a y r a n k e ta

y a p a r a s n n k o n u m u n u , o k y a n u s t a g e i p giden dalgalar nasl

niteliinde bir u n s u r o l d u u iin, sezgilerimiz iin bir iaret lev

etkilediine b a k a r a k belirlemeye altmz d n e l i m . K a y a

h a s ilevi

y a y a k l a r k e n , d a l g a l a r birbirini izleyen, bir y u k a r y a bir aa

grebilir.

1927'de kefettii

Alman

fiziki

Werner

Heisenberg'in

belirsizlik ilkesidir b u .

Bu ilke, d a h a n c e aklnza gelmi olabilecek b i r itirazdan

d o m a k t a d r . H e r bir e l e k t r o n u n hangi delikten getiini ( k o
n u m u ) belirleme ediminin, e l e k t r o n u n s o n r a k i h a r e k e t i n i (do
rusal hz) z o r u n l u o l a r a k etkilediini belirtmitik. A n c a k , biri
nin v a r l n d a n , o n a hafife d o k u n a r a k e m i n olabildiimiz gibi,
niin e l e k t r o n u n k o n u m u n u da "iyice hafif" bir k kaynayla,
n e l e k t r o n u n h a r e k e t i z e r i n d e k i etkisini iyice a z a l t a r a k b e lirleyemiyoruz? 19. y z y l fizii b u n u olanakl grr. B u n a g
re, iyice s o l u k k v e r e n b i r l a m b a y l a (ve hi olmad k a d a r
d u y a r l bir k d e t e k t r y l e ) e l e k t r o n u n h a r e k e t i z e r i n d e y o k
d e n e c e k k a d a r k k b i r etki yaratabiliriz. F a k a t k u a n t u m m e
k a n i i b u akl y r t m e d e b i r k u s u r o l d u u n u gsteriyor. Ik
136

ya d z g n b i r d n g s e l dizi o l u t u r u r . Kayay getikten son

r a tek tek dalga d n g l e r i b o z u l u r ; b u , o r a d a batk bir k a y a b u
l u n d u u n a iarettir. F a k a t tpk bir cetvelin z e r i n d e k i incecik
izgiler gibi, bir y u k a r y a bir a a y a dalga d n g l e r i de d a l g a
dizisini o l u t u r a n en k k birimlerdir, dolaysyla onlarn nasl
b o z u l d u u n u inceleyerek k a y a n n y e r i n i , s a d e c e d a l g a d n g l e
rinin u z u n l u u n a , y a n i dalgalarn d a l g a b o y u n a eit bir h a t a pa
y y l a belirleyebiliriz. Ik r n e i n d e ise, n bileeni olan fo
tonlar, k a b a c a syleyecek olursak, tek tek dalga d n g l e r i d i r
(fotonlarn saysyla belirlenen d a l g a d n g l e r i n i n y k s e k l i i y
le); b u n d a n dolay, bir nesnenin y e r i n i belirleyebilmek iin fo
ton, a n c a k bir d a l g a b o y u n u n d o r u l u u esas a l n d n d a kulla
nlabilir.

Bylece, k u a n t u m m e k a n i i n e dayal bir d e n g e l e m e edimiy-

y l l a r d a a r a m z d a n ayrlan rlandal fiziki J o h n Bell'in ban

l e k a r k a r y a b u l u n u y o r u z . Y k s e k f r e n k a n s t a (ksa d a l g a

ektii k u r a m s a l ilerlemeler ile Alain A s p e c t ve alma a r k a

b o y u n d a ) k k u l l a n r s a k , b i r e l e k t r o n u n y e r i n i d a h a y k s e k

dalarnn d e n e y l e r d e n elde ettikleri s o n u l a r Einstein'n y a n l

bir kesinlikle belirleyebiliriz. F a k a t y k s e k frekansl fotonlar

dn k e s i n b i r b i i m d e gsterdi. E l e k t r o n l a r -ve s o n u o l a r a k

o k enerjiktirler v e dolaysyla e l e k t r o n u n hzn v e d o r u l t u s u

h e r ey- a y n a n d a u k o n u m d a ve u h z d a eklinde b e t i m l e n e -

n u b o z u c u b i r b i i m d e etkilerler. D k frekansl ( u z u n d a l g a

m e z . K u a n t u m m e k a n i i - y u k a r d a akland gibi- byle bir

b o y u n d a ) k k u l l a n r s a k e l e k t r o n u n h a r e k e t i z e r i n d e k i etki

n e r m e n i n d e n e y s e l o l a r a k asla d o r u l a n a m a y a c a n n y a n s

yi a z a l t m oluruz, n k o l u t u r a n fotonlarn enerjisi g

ra, o k ksa bir s r e nce geerlilik k a z a n a n dier d e n e y s o n u

rece d k olur; a n c a k , b u sefer d e e l e k t r o n u n k o n u m u n u b e

laryla d a d o r u d a n elitiini g s t e r m e k t e d i r .

lirlemede kesinlii g z d e n k a r m o l u r u z . H e i s e n b e r g b u r e

Aslna b a k a r s a n z , b y k b i r k u t u n u n iinde t e k b i r e l e k t r o

k a b e t i sayya d k t v e e l e k t r o n u n k o n u m u n u b e l i r l e m e d e k i k e

n u y a k a l a y p , e l e k t r o n u n k o n u m u n u d a h a kesin b e l i r l e m e k iin

sinlik ile d o r u s a l hzn b e l i r l e m e d e k i kesinlik a r a s n d a m a t e

k u t u n u n k e n a r l a r n y a v a y a v a sktracak olsanz e l e k t r o n u n

m a t i k s e l b i r iliki b u l d u . H e i s e n b e r g v e r d i i m i z r n e k l e u y u m

d a h a lgn b i r ekilde h a r e k e t ettiini g r r d n z . E l e k t r o n

l u b i i m d e , b u ikisinin b i r b i r i n e t e r s orantl o l d u u n u g r d :

sanki klostrofobiye kaplm gibi y e r i n d e d u r a m a y a c a k , g i d e r e k

Bir k o n u m u n l m n d e k i kesinlik n e k a d a r a r t a r s a , d o r u s a l

o k d a h a lgn bir ekilde ve n g r l e m e z bir hzla z p l a y a r a k

hznn l m n d e k i kesinlik z o r u n l u o l a r a k o denli g e r e k d e

k u t u n u n k e n a r l a r n a a r p a c a k t . D o a , bileenlerinin k e y e s

e r d e n u z a k o l u r v e b u n u n tersi d e geerlidir. E n nemlisi, t a r

ktrlmasna izin v e r m e z , /j-bar'n g e r e k d n y a d a o l d u u n d a n

tmamz e l e k t r o n u n y e r i n i belirleme k o n u s u n d a tek bir a r a c a

ok d a h a b y k o l d u u n u , b u n e d e n l e g n d e l i k n e s n e l e r i n d o

b a l a m olsak da, H e i s e n b e r g , k o n u m l m n n kesinlii ile

r u d a n k u a n t u m etkilerine m a r u z kaldn hayal ettiimiz

d o r u s a l hz l m n n kesinlii a r a s n d a k i b u d e n g e n i n , k u l

B a r ' d a , G e o r g e ile G r a c i e ' n i n ikilerindeki b u z k p l e r i d e k u a n

lanlan cihaz y a d a y n t e m d e n bamsz t e m e l bir g e r e k oldu

t u m klostrofobisine o k fazla m a r u z kaldklar iin, b a r d a k l a r n

u n u g s t e r d i . N e w t o n ' u n , h a t t a E i n s t e i n ' n izdii, b i r p a r a

iinde ok h a r e k e t l i bir ekilde d n m e y e balamt. H - B a r bir

cn h a r e k e t i n i n y e r i y l e d o r u s a l hz z e r i n d e n b e t i m l e n e n

fantazi diyaryd - g e r e k t e

e r e v e d e n farkl olarak, k u a n t u m m e k a n i i m i k r o d z e y d e bu

t a m d a b u t r b i r k u a n t u m klostrofobisi, m i k r o d n y a d a y a y g n

zelliklerin ikisinin birden tam bir kesinlikle bilinemeyebileceini syler. D a h a s , birini n e k a d a r kesin bilirseniz, b r n n

blgelerle k s t l a n d n d a v e b u ekilde incelemeye t a b i t u t u l d u

kesinliinden o kadar az emin olursunuz. Bu d u r u m u elektron

u n d a , gittike d a h a lgn bir hal alr.

lar a s n d a n betimlemi olsak da, sz k o n u s u fikirler d o a n n

tm bileenleri iin geerlidir.

H-

- b a r a^r d e r e c e d e k k t r - a m a

olan bir zelliktir. M i k r o p a r a c k l a r n h a r e k e t l e r i d a h a k k

Belirsizlik ilkesi,

kuantum tneli o l a r a k bilinen arpc bir et

kiye d e y o l aar. U m e t r e kalnlndaki b e t o n b i r d u v a r a plas

Einstein, k u a n t u m mant, k o n u m ile d o r u s a l hza d a i r bil

tik bir m e r m i a t a r s a n z , klasik fizik sezgilerinizin olacan sy

gimizi kesinlikle snrlyor gibi g r n s e de, e l e k t r o n u n t a m d a

ledii eyi d o r u l a y a c a k t r : M e r m i size d o r u geri tepecektir.

h e r z a m a n d n d m z ekilde, h l kesin b i r k o n u m ile

B u n u n sebebi, plastik m e r m i n i n bylesine salam b i r engeli

sahip o l d u u n u s a v u n a r a k klasik fizikten b u k o

a a c a k enerjiye s a h i p o l m a m a s n d a n b a k a bir ey deildir. F a

p u u e n a z a i n d i r m e y e alt. F a k a t son z a m a n l a r d a , getiimiz

k a t temel p a r a c k l a r d z e y i n d e , k u a n t u m m e k a n i i p h e y e

138

139

dorusal hza

y e r b r a k m a y a n bir biimde, mermiyi o l u t u r a n p a r a c k l a r n

i m d e deiebileceini, a n c a k b u deiimin, y e t e r i n c e ksa bir

d a l g a fonksiyonlarnn -yani olaslk dalgalarnn- hepsinin d u

z a m a n leinde son b u l m a k k o u l u y l a gerekleebileceini

ap geen k k b i r p a r a s o l d u u n u syleyecektir. B u
da, m e r m i n i n aslnda d u v a r a girebilip dier taraftan kabilmek

syler. T p k h a v a y o l u irketinin m u h a s e b e sisteminin y e t e r i n c e

hzl d e m e n i z k o u l u y l a u a k bileti parasn " b o r l a n m a n z a

iin az da olsa -sfr deilse d e - bir ans o l d u u a n l a m n a gelir.

izin v e r m e s i " n d e o l d u u gibi, k u a n t u m m e k a n i i de, H e i s e n

P e k i b u nasl olabilir? Aklmz bir k e z d a h a H e i s e n b e r g ' i n b e

b e r g ' i n belirsizlik ilkesiyle belirlenmi bir z a m a n erevesi iin

lirsizlik ilkesi k a r s n d a bocalyor.

de serbest b r a k m a s k o u l u y l a bir paracn enerji " b o r l a n -

var

B u n u a n l a y a b i l m e k iin, t a m bir y o k s u l l u k iinde o l d u u n u

m a s " n a izin verir.

zu h a y a l edin. H a l b y l e y k e n ok u z a k bir a k r a b a n z n l d

K u a n t u m m e k a n i i n i n m a t e m a t i i , enerji engeli ne k a d a r b

n, size d e m u a z z a m b i r m i r a s b r a k m o l d u u n u r e n i y o r s u

y k olursa, b u y a r a t c v e o k titiz h e s a p l a m a n n g e r e k t e n ger

n u z . T e k s o r u n , o r a y a g i t m e k iin u a k bileti alacak p a r a n z n

eklemesi olaslnn o k a d a r d k olacan gsteriyor. A n

o l m a m a s . Ksa sreliine b i r b o r o l a r a k bilet p a r a n z v e r i p

cak, b e t o n bir d u v a r l a karlaan m i k r o paracklar, klasik fizi

y e n i servetinizle a r a n z d a k i engeli a m a n z a y a r d m ettikleri

e g r e imknsz olan y a p a r a k y e t e r i n c e enerjiyi borlanabil

t a k d i r d e , d n d n z d e b o r c u n u z u geri deyeceinizi syleye

m e k t e v e h a t t a b u n u bazen g e r e k l e t i r e b i l m e k t e d i r ; balang

rek arkadalarnza d u r u m u aklyorsunuz. Ancak, hibirinde

ta gerekli enerjiye s a h i p olmadklar bir blgeye g i r i p bir tnel

b o r v e r e c e k p a r a kmyor. Eski bir d o s t u n u z u n bir h a v a y o l u

aabilmektedirler. ncelediimiz nesneler, gittike d a h a fazla

i r k e t i n d e altn hatrlayp, o n a d a a y n r i c a d a b u l u n u y o r

p a r a c k bileenleri iererek d a h a k a r m a k hale geldike, sz

s u n u z . O da ihtiyacnz olan p a r a y veremiyor, a m a bir z m

k o n u s u k u a n t u m tneli y i n e o r t a y a kabilir. A n c a k b u ok da

neriyor. H a v a y o l u n u n m u h a s e b e sistemine gre, biletin p a r a

ha zayf bir olaslktr, n k tek tek t m p a r a c k l a r tnel olu

sn gideceiniz y e r e v a r m a n z n a r d n d a n 24 saat iinde d e y e

t u r m a k iin

hep birlikte y e t e r i n c e ansl olmak z o r u n d a d r . Fa

cek olursanz, y o l a k m a d a n n c e d e m e m i o l d u u n u z u kim

k a t G e o r g e ' u n p u r o s u n u n k a y b o l m a s , bir b u z k p n n b a r d a

se bilmeyecektir. Bylece mirasnz z e r i n d e h a k iddia edebili

n c a m n d a n gemesi ve G e o r g e ile Gracie'nin b a r n d u v a r n

yorsunuz.

d a n gemeleri gibi ok edici olaylar

gerekleebilir, f-bar'm ok

K u a n t u m m e k a n i i n i n h e s a p ilemleri b u n a ok b e n z e m e k t e

b y k o l d u u n u hayal ettiimiz H - B a r gibi bir fantezi diyarn

dir. H e i s e n b e r g , k o n u m l m n n kesinlii ile d o r u s a l hz l

da, b u t r k u a n t u m tnelleri s r a d a n olaylardr. A n c a k , k u a n

m n n kesinlii a r a s n d a t e r s orantl bir ilikinin o l d u u n u

t u m m e k a n i i n i n olaslk k u r a l l a r ve zellikle ^ - b a r ' n g e r e k

enerji l m n n kesinlii ile l m n

y a p l m a s n n ne kadar srecei a r a s n d a d a b e n z e r bir t e r s

d n y a d a ok k k oluu, bir d u v a r n iinden gemeyi h e r sa

niye d e n e y e c e k olsanz, giriimlerinizden birinde d u v a r d a n ge

o r a n t o l d u u n u gstermitir. K u a n t u m mekanii, bir p a r a c

ip gidebilme ansnzn olabilmesi iin, evrenimizin b u g n k

n z a m a n iinde kesin o l a r a k u a n d a ve kesin o l a r a k u m i k

y a n d a n o k d a h a u z u n bir s r e b e k l e m e n i z gerektiini gste

t a r d a enerjiye sahip o l d u u n u syleyemeyeceimizi ileri srer.

riyor. E b e d i sabr (ve m r l e ) e r y a d a ge d u v a r n b r t a r a

Enerji l m l e r i n d e kesinliin artmas, b u lmleri g e r e k l e

fnda belirebilirsiniz.

g s t e r m e n i n y a n sra,

t i r m e sresinin d e u z a m a s a n l a m n a gelir. K a b a c a syleyecek

Belirsizlik ilkesi k u a n t u m m e k a n i i n i n z n y a k a l a m a k t a

o l u r s a k , b u d a bir p a r a c n s a h i p o l d u u enerjinin ciddi bi-

dr. N e s n e l e r i n belirli k o n u m ile hzlara ve belirli a n l a r d a belir-

140

141

li enerjilere sahip olmas gibi, normalde s o r g u l a n a m a y a c a k ka

dar temel olduunu d n d m z zellikler, P l a n c k sabitinin
gndelik d n y a leine v u r u l d u u n d a ok ok k k olmas

V. B l m

nn bir sonucu olarak grlyor artk. Bu k u a n t u m farkndal

uzay-zamann d o k u s u iin kullanldnda, "ktleekimine b a
l gerilmeler"de lmcl k u s u r l a r olduunu gsteriyor ve bu da
bizi, fiziin geen y z y l d a kar karya kald n c ve te

Yeni Bir Kuram htiyac:

mel a t m a y a gtryor. Asl nemli olan ise budur.

Genel Grelilik Kuantum

Mekaniine Kar

iziksel evreni kavraymz, geen yzyl iinde bir hay

li derinlik k a z a n d . K u a n t u m mekanii ve genel greli
lik, bu k u r a m s a l aralar, atom ve atomalt alanlardaki

fiziksel olaylardan, galaksiler, g a l a k s i kmeleri leinde ger

ekleen olgulara ve evrenin y a p s n a d e k birok olguyu anla

yabilmemizi, bunlar h a k k n d a snanabilir ngrlerde bulun

mamz m m k n klyor. Bu d e v a s a bir baardr. E p e y c e sra
dan bir galaksinin u z a k bir k e s i n d e sradan bir yldzn etra
fnda dnen bir g e z e g e n e m a h k m edilmi varlklarn d n c e
ve deneyler yoluyla, fiziksel evrenin en gizemli zelliklerinden
bazlarn aratrp anlayabilmi olmas gerekten ilham verici
dir. Yine de fizikiler, evrenin en derinden, en temelden k a v
ranmasn engelleyen gizemler t a m a m e n o r t a d a n k a l k m a d k a
doalar gerei tatmin olmayacaklardr. S t e p h e n H a w k i n g ' i n
142

143

"Tann'nn zihnini bilme y o l u n d a ilk a d m " diye niteledii ey

b u d u r ite. 1
K u a n t u m mekanii ile genel greliliin, en derin dzeydeki
bu anlay s u n m a d y n n d e birok kant mevcuttur. Bu iki
kuramn olaan u y g u l a m a alanlar ok farkl o l d u u n d a n , bir
ok d u r u m d a y a kuantum mekaniinin y a genel greliliin kul
lanlmas gerekir, ikisinin birden deil. F a k a t baz u durumlar
da, eylerin o k ktleli ve o k k k olduu d u r u m l a r d a -iki r
nek verelim: K a r a deliklerin merkezlerinin yaknlarn ya da
B y k P a t l a m a annda evrenin tamamn d n n - tam bir
kavray iin hem genel grelilie hem kuantum mekaniine ih
tiya duyarz. F a k a t tpk atele barutun bir a r a y a gelmesinde
olduu gibi, kuantum mekaniiyle genel grelilii birletirmeye
altmzda, birlemeleri bir felaketle sonulanr. Bu iki kura
mn denklemleri gayet iyi formle edilmi fiziksel sorulara bir
likte uygulandnda s a m a cevaplara ulalr. S a m a l k genel
likle u biimde ortaya kar: Bir srece ilikin k u a n t u m meka
niine dayal olaslk tahminlerinde y z d e 20, y z d e 70, y z d e
93 gibi bir s o n u c a deil de, sonsuz s o n u c u n a ulalr. S o n s u z u
bir k e n a r a brakn, bir olasln birden b y k olmas samalk
deil de nedir? Bir eylerin cidden yanl olduu s o n u c u n a var
mak z o r u n d a kalrz. Genel grelilik ve k u a n t u m mekaniinin
temel zelliklerini y a k n d a n inceleyerek bu yanl giden eylerin
ne olduunu belirleyebiliriz.

hl. Gelgelelim, belirsizlik ilkesi gemie t u t u n m a giriimlerine

temiz, kesin bir biimde son vermitir.
Belirsizlik ilkesi, kk mesafelerde ve ksa zaman leklerin
de incelendiinde evrenin lgn bir y e r o l d u u n u syler bize.
nceki blmlerde betimlediimiz zere, elektronlar gibi temel
paracklarn yerini belirleme giriimimizde b u n u n baz kantlar
n grmtk. Elektronlar d a h a y k s e k frekanslarda a tabi
tutarak, onlarn konumlarn d a h a kesin lebiliriz, a m a bunun
da bir bedeli vardr, nk gzlemlerimiz d a h a ykc bir hal al
mtr. Y k s e k frekansl fotonlar ok fazla enerjiye sahiptir, dola
ysyla elektronlara sk bir "tekme" atarlar, onlarn hzlar ve yn
lerinde ciddi bir deiiklik yaratrlar. Konumlarn anlk olarak
byk bir dorulukla bildiiniz a m a hareket hzlarn ve ynleri
ni hi kontrol edemediiniz ocuklarla dolu b i r odadaki kaosu
andran bir durum kar ortaya; temel p a r a c k l & n n

konum

larn hem de hzlar ve ynlerini ayn anda bilemememiz, mikros

kobik alann ikin bir k a r g a a y a sahip olduu anlamna geliyor.
Bu rnek belirsizlik ile kaos arasndaki t e m e l ilikiyi aktar
y o r olsa da, aslnda hikyeyi eksik bir b i i m d e ortaya koyuyor.
rnein belirsizliin, a n c a k v e ancak bizim g D s a r s a k d o a
gzlemcileri sahneye ktnda ortaya k t m dnmenize
yol aabilir. Bu d o r u deildir. Kk bir k u t u y a sktrlm
olmaya lgnca tepki verip o r a y a buraya h z l a hareket eden
elektron rnei, bizi hakikate biraz daha y a k l a t r y o r . Bir de

Kuantum Mekaniinin Kalbi

Heisenberg, belirsizlik ilkesini kefettiinde, fizik keskin bir
viraj ald; eskiden getii y o l a bir d a h a geri dnmeyecekti. Ola
slklar, d a l g a fonksiyonlar, mdahale ve kuantumlar, hepsi de
gereklii yeni biimlerde grmeyi gerektirir. Yine de sk bir
"klasik" fizikinin, sylenecek ne v a r s a sylenip y a p l a c a k ne
v a r s a yapldnda, btn bu y o l d a n kmalarn, kopularn es
ki d n m e biimlerinden o k da u z a k olmayan bir ereve or
taya koyaca y n n d e bir umut na sarlmas gerekebilir
144

neycinin ykc fotonunun "sk tekmeleri" o l m a s a da, elektro

nun hz ve y n bir a n d a n dierine ciddi ve ngrlemez bi
imde deiir. F a k a t bu rnek bile, H e i s e n b e r g ' i n kefinin ge
rektirdii artc mikroskobik zellikleri t a m olarak aydnlat
myor. Tahayyl edilebilir en sakin ortamda, r n e i n b o uzay
da bile, belirsizlik ilkesi, mikroskobik bak a s n d a n m u a z z a m
bir faaliyet olduunu ve bu faaliyetin m e s a f e ve z a m a n lei
kldke d a h a da arttn syler.
K u a n t u m h e s a p l a n bunu anlayabilmemiz i i n elzemdir. n
ceki blmde, nemli bir mali engeli a m a k i i n geici olarak
145

borlanmanz gerektiinde o l d u u gibi, elektron gibi bir para

kaaklardr. Ayn ey enerji ve momentumun alabilecei b a k a

cn da kelimenin tam anlamyla fiziksel bir engeli a m a k iin

btn biimler -baka paracklarn ortaya kp birbirlerini or

geici olarak enerji borlanabileceini g r m t k . Bu doru

t a d a n kaldrmas, elektromanyetik a l a n d a lgn salnmlar, zayf

dur. F a k a t kuantum mekanii nemli bir adm d a h a atp bu

ve gl kuvvet alanlarndaki dalgalanmalar- iin de geerlidir;

benzetmeyi biraz d a h a ileriye tamamz gerektiriyor. Srekli

k u a n t u m mekaniine dayal belirsizlik, evrenin mikroskobik l

bor alan birini, o a r k a d a n d a n bu a r k a d a n a gidip p a r a iste

eklerde k a y n a p duran, kaotik, karmakark bir a r e n a oldu

y e n birini dnn. A r k a d a l a r o n a ne k a d a r k s a sre iin

u n u anlatr. Feynman'n da dedii gibi, "Yaratlyor, ortadan

b o r verirse, borland miktar da o k a d a r b y k oluyor. Bor

kaldrlyor, yaratlyor ortadan kaldrlyor; ne zaman kayb

lan geri de, borlan geri de; bitmek tkenmek bilmez bir y o

a m a ! " 2 O r t a l a m a d a b o r l a n m a ve geri deme birbirini ortadan

unlukla ksa sre zarfnda geri demek zere borlanyor.

kaldrd iin, mikroskobik lm dnda b a k a bir y o l l a ba

Wall Street'te hzl, y o u n bir g n d e hisse senedi fiyatlar nasl

kldnda u z a m d a bo bir blge sakin, sessiz grnr. F a k a t

inip karsa, bizim bor mptelasnn da herhangi bir a n d a sa

belirsizlik ilkesi m a k r o leklerdeki ortalamann, mikroskobik

hip olduu p a r a miktar ar dalgalanmalar geiriyor, fakat her

dzeydeki bir faaliyet zenginliini gzden gizlediini ortaya

ey bittiinde, mali durumu gsteriyor ki, baladndan d a h a

koymutur. 3 B i r a z sonra greceimiz gibi, genel grelilik ile k u

iyi bir d u r u m d a deil.

antum mekaniini birletirmemizin nndeki engel de bu kay

Heisenberg'in belirsizlik ilkesi, evrende mikroskobik mesafe

ve z a m a n aralklarnda benzer ekilde lgnca bir enerji ve mo-

namadr.

mentum deiiminin d a i m a gereklemekte olduunu ileri s

Kuantum Alan Kuram

rer. Belirsizlik ilkesi, u z a y d a b o bir blgede bile -rnein b o

1930'lar ve 1940'lar boyunca, birkann ismini verecek olur

bir kutunun iinde- enerji ve m o m e n t u m u n belirsiz olduunu

sak Paul D i r a c , Wolfgang Pauli, J u l i a n Schwinger, F r e e m a n

syler: Kutunun boyutlar k l d k e ve incelemenin yapld

D y s o n , Sin-Itiro T o m o n a g a ve Feynman'n ban ektii k u

zaman aral daraldka enerji ve momentum giderek u nok

ramsal fizikiler d u r m a k dinlenmek nedir bilmeden mikrosko

talara varr. S a n k i kutunun iindeki o u z a y blgesi, srekli

bik dzeydeki bu k a r g a a y l a b a a kabilecek matematiksel bir

enerji ve momentum "borlanr", evrenden d u r m a d a n " b o r "

formellik bulmaya altlar. Schrdinger'in k u a n t u m dalgas

alr, sonra da "geri der". Peki a m a , rnein uzayn sessiz, bo

denkleminin (IV. Blm'de bahsetmitik) aslnda mikroskobik

bir blgesinde bu dei t o k u u n katlmclar kimlerdir? H e r

leklerdeki fiziin sadece y a k l a k bir betimlemesi olduunu

ey. Kelimenin tam anlamyla her ey. Enerji (ve m o m e n t u m d a )

grdler; mikroskobik k a r g a a fazla derinden (deneysel y a d a

nihai p a r a birimidir. E=mc 2 forml, enerjinin m a d d e y e , mad

k u r a m s a l olarak) incelenmeye alamadnda gayet ie y a r a

denin de enerjiye evrilebileceini syler. N i t e k i m enerji deii

y a n bir yaklaklkt bu, aksi halde kesinlikle baarsz oluyordu.

mi yeterince b y k s e , bir a n d a bir elektronun ve onun anti

Schrdinger'in

kuantum

mekanii

formlasyonunda gr

m a d d e yolda pozitronun varlk bulmasna y o l aabilir, b a t a o

mezden geldii, temel nemdeki fizik kural zel grelilikti. A s

blge b o olsa bile! Bu enerjinin a b u c a k geri d e n m e s i gerek

lna bakarsanz, S c h r d i n g e r b a t a zel grelilii formlasyo-

tiinden, bu paracklar bir an s o n r a birbirlerini o r t a d a n kald

n u n a dahil etmeye almt, fakat sonuta vard k u a n t u m

racaklar, oluumlar srasnda b o r alnan enerjiyi serbest bra-

denklemi, deneylerdeki hidrojen lmleriyle ters d t an-

146

147

lalan baz tahminlerde b u l u n m a s n a yol amt. Bu y z d e n de

fiziin eski geleneklerinden birini, bl ve fethet geleneini be
nimsemiti: Yeni bir k u r a m gelitirirken fiziksel evren hakknda
btn bildiklerimizi bir s r a m a d a birletirmeye almak yeri
ne, aratrmalarda elde edilen y e n i bulgular srasyla k u r a m a
dahil eden birok k k adm a t m a k genellikle d a h a ok ie y a
rar. Schrdinger, deneysel olarak kefedilmi dalga-parack
ikiliini birletiren matematiksel bir ereve arayp bulmutu,
a m a a n l a m a abasnn bu ilk a a m a l a r n d a zel grelilii iin ii
ne dahil etmemiti. 4
F a k a t ok gemeden fizikiler, zel greliliin u y g u n bir ku
antum mekanii erevesinden bakldnda temel nemde ol
d u u n u fark etti. n k , mikroskobik k a r g a a , enerjinin kendi
ni ok eitli biimlerde gsterebileceini k a b u l etmemizi gerek
tirir; zel grelilie dayal E^mc^'den kaynaklanan bir kavray
tr bu. Schrdinger'in y a k l a m zel grelilii g r m e z d e n gele
rek, m a d d e , enerji ve hareketin ekil alabilirliini grmezden
geliyordu.
Fizikiler, zel grelilik ile k u a n t u m u birletirme y n n d e k i
yol ac ilk abalarn, elektromanyetik kuvvete ve elektroman
yetik kuvvetin maddeyle etkileimine younlatrd, ilham veri
ci bir dizi gelime sonucu k u a n t u m elektrodinamiini yarattlar.
Daha

s o n r a greliliki kuantum

alan

kuram,

k s a c a kuantum

alan kuram denecek olan kuramn bir rneiydi bu. K u a n t u m du nk, olaslkla ve belirsizlikle ilgili btn meseleler en ba
tan k u r a m a dahil edilmiti; alan kuramyd, n k kuantum il
kelerini nceki klasik kuvvet alan kavrayyla, bu rnekte
Maxwell'in elektromanyetik alan kuramyla, birletiriyordu.
S o n olarak grelilikiydi, n k zel grelilik d a h a b a t a kura
ma dahil edilmiti. (Bir k u a n t u m alan iin grsel bir metafor is
tiyorsanz, klasik bir alan imgesini gznzn nne getirebilir
siniz pekl; u z a y a yaylm g r n m e z alan hatlarndan bir ok
y a n u s hayal edin; bu imgeyi iki biimde rafine etmeniz gerekir.
n c e p a r a c k bileenlerinden oluan bir k u a n t u m alan hayal
148

etmeniz gerekir, elektromanyetik alan iin fotonlar gibi. ikinci

olarak, paracklarn ktleleri ve hareketleri biimindeki enerji
nin sonu gelmez bir biimde, uzay ve z a m a n d a srekli titreen
bir k u a n t u m alanndan dierine ileri geri gidip geldiini hayal
etmelisiniz.)
K u a n t u m elektrodinamii, doal olgularla ilgili olarak imdi
ye dek gelitirilmi en kesin kuramdr. Kesinliinin bir rnei,
Cornell niversitesi'nde parack fizikisi olarak alan, son 30
yldr k u a n t u m elektrodinamiini kullanarak elektronlarn baz
ayrntl zelliklerini hesaplayan Toichiro Kinoshita'nn al
malarnda grlebilir. Kinoshita'nn hesaplar binlerce sayfay
doldurur ve nihayetinde sonulandrlmalar iin dnyann en
gl bilgisayarlarnn kullanlmasn gerektirmitir. F a k a t g s
terilen bu a b a y a demitir: Hesaplamalar, elektronlar hakkn
da, bir milyarda bir p a r a d a n ok d a h a iyi dzeyde bir geerli
likle deneysel olarak dorulanan tahminler dourmutur. S o y u t
k u r a m s a l hesaplarla gerek d n y a a r a s n d a hayret verici bir
u y u m a olduunu gstermektedir bu. Fizikiler k u a n t u m elek
trodinamii sayesinde, "en k k k demetleri" olarak fotonlarn roln kesinletirip onlarn elektronlar gibi elektrik y k l
paracklarla etkileimlerini matematiksel b a k m d a n eksiksiz,
ngrlerde bulunabilir ve ikna edici bir erevede o r t a y a ko
yabilmilerdir.
Kuantum

elektrodinamiinin

baars,

1960'larda

ve

1970'lerde b a k a fizikiler asndan, zayf ve gl kuvvetler

ile ktleekimi kuvvetine dair kuantum mekaniine dayal bir
anlay gelitirmek iin benzer bir y a k l a m izleme k o n u s u n d a
ilham verici olmutur. Zayf ve gl kuvvetler asndan bu gi
riimin son derece verimli bir saldr hatt olduu anlalmtr.
K u a n t u m elektrodinamiine benzer ekilde, fizikiler gl ve
zayf kuvvetler iin

srasyla kuantum kromodinamii ve kuan

tum elektrozayf kuram denilen k u a n t u m alan kuramlar ina

etmeyi baarmtr. " K u a n t u m kromodinamii", " k u a n t u m g
dinamii"ne kyasla k u l a a d a h a renkli gelen bir isimdir, a m a
149

d a h a derin bir anlam olmayan bir isimdir ite; te y a n d a n

lp (Tablo 1.1'de gsterilen parack ktleleri, I. B l m n

"elektrozayf" terimi d o a d a k i kuvvetleri kavraymz asn

birinci dipnotundaki t a b l o d a verildii zere bu paracklarn

dan nemli bir k e tadr.

kuvvet ykleri, Tablo 1.2'de gsterildii zere ktleekimle ilgi

Sheldon Glashow, A b d u s S a l a m ve Steven Weinberg N o b e l

li olmayan kuvvetin g c , bunlarn y a n sra tartmamz g e

d l kazanan almalaryla, zayf ve elektromanyetik kuvvetle

rekmeyen baz r a k a m l a r ) bu r a k a m l a r kuramclar tarafndan,

rin, etrafmzdaki dnyada tezahrleri son derece farkl olsa da,

m a d d e paracklaryla, gl, zayf ve elektromanyetik kuvvet

kuantum alan kuramna dayal tanmlar itibaryla doal olarak

lerle ilgili k u a n t u m alan kuramlarna dahil edildiinde, k u r a m a

birlemi olduunu gstermitir. Nihayetinde zayf kuvvet alanla

dayal olarak m i k r o k o z m o s h a k k n d a y a p l a n tahminlerin de

r, atomalt lekler dnda btn leklerde, kuvvetlerini y o k

neysel sonularla arpc bir u y u m a gsterdii grld. Ayn

denecek k a d a r yitirirler; elektromanyetik alanlarsa -grnr k,

ey, b u g n k teknolojinin snrlar itibaryla maddeyi metrenin

radyo ve TV sinyalleri, X nlar- makroskobik dzeyde tartl

milyarda birinin milyarda biri k k l n d e paracklar haline

maz bir varlk gsterir. Yine de Glashow, S a l a m ve Weinberg

getirebilen enerjiler iin de geerlidir. Bu y z d e n de fizikiler

znde, yeterince y k s e k enerji ve scaklkta -rnein, B y k

ktleekimle ilgili olmayan kuvvet ve m a d d e c i k ailesiyle

Patlama'dan bir saniyenin bir blm kadar bir sre sonra orta

ilgili k u r a m a standart parack fizii kuram, (daha da sklkla)

ya kan enerji ve scaklk ortamnda- elektromanyetik ve zayf

standart parack

kuvvet alanlarnn birbirine kartn, birbirinden ayrlamaz

Bzii

modeli

der.

zellikler kazandn ve d a h a doru bir biimde elektrozayf

Haberci Paracklar

alanlar olarak adlandrlabileceini gstermiti. B y k Patlama'

S t a n d a r t modele gre, nasl ki foton bir elektromanyetik ala

dan sonra olduu gibi, scaklk hzla derse, elektromanyetik ve

nn en k k bileeniyse, gl ve zayf kuvvet alanlar da en

zayf kuvvetler, yksek-scakla zg ortak biimlerinden farkl

k k bileenlere sahiptir. I. B l m ' d e k s a c a tarttmz ze

-daha sonra betimleyeceimiz simetri krlmas diye

re, gl kuvvetin en k k demetleri glonlar olarak bilinir,

bilinen bir srele- ekil alrlar, dolaysyla da bugn iinde yaa

zayf kuvvetin en k k demetleri ise zayf ayar bozonlar (da

makta olduumuz souk evrende birbirlerinden farkl grnrler.

ha d o r u s u W bozonlar ve Z bozonlar) olarak bilinir. S t a n d a r t

bir biimde

Bylece bir etele tutacak olursak, 1970'lere gelindiinde fi

model, bu paracklar i y a p d a n y o k s u n olarak dnmemizi

zikiler drt kuvvetten ne (gl, zayf, elektromanyetik)

syler; bu erevede m a d d e ailesindeki paracklar k a d a r te

dair k u a n t u m mekaniine dayal anlalr ve baarl tanmlar

meldirler.

gelitirmiler, kuvvetten ikisinin (zayf ve elektromanyetik

Fotonlar, glonlar ve zayf ayar bozonlar oluturduklar

kuvvetin) aslnda ayn k a y n a k t a n (elektrozayf kuvvetten) gel

kuvvetlerin iletimini salayan mikroskobik mekanizmay y a r a

diini gstermilerdi. S o n yirmi yl iinde fizikiler, ktleekim-

tr. rnein, elektrik y k l bir paracn, benzer elektrik y

le ilgili olmayan bu kuvvetle ilgili -kendi aralarndaki ve I.

kne sahip bir parac itmesini k a b a c a yle dnebilirsiniz:

B l m ' d e tantlan m a d d e paracklaryla ilgili davranlar iti

H e r parack bir elektrik alanyla -bir "elektrik z n d e n " bir

baryla- k u a n t u m mekaniine dayal yaklam m u a z z a m sayda

"bulut"la ya da " d u m a n ' l a evrilidir, her bir paracn hissetti

deneysel incelemeye tabi tuttu. K u r a m btn bu snavlar tam

i kuvvet de beraberlerindeki kuvvet alanlarnn birbirini itme

bir kendine gvenle karlad. D e n e y l e r d e 19 ayr p a r a m e t r e l-

sinden doar. Birbirlerini nasl ittiklerinin mikroskobik olarak

150

151

betimlenmesiyse biraz d a h a farkldr. Elektromanyetik bir alan,

bir foton s r s n d e n oluur; y k l iki p a r a c k arasndaki etki
leim esasen birbirleri arasndaki foton "atelemeleri'nden do
ar. K a b a bir benzetme y a p a l m : B u z pateni y a p a r k e n birlikte
b u z pateni yaptnz birinin hareketini ve kendi hareketinizi
o n a bir k u c a k dolusu bowling t o p u y u v a r l a y a r a k etkileyebilir
siniz; tam da b u r a d a olduu gibi elektrik y k l iki parack da
birbirlerine bu en k k k demetlerini g n d e r e r e k birbirleri
ni etkilerler.
B u z patencisi benzetmesindeki nemli bir k u s u r udur: Pa
tencilerin bowling topu yuvarlamalar her z a m a n "iticidir" - pa
tencileri her zaman birbirinden ayrr. O y s a birbirine kart
yklere sahip paracklar da birbirlerine foton gndererek etki
leim kurarlar, fakat ortaya kan elektromanyetik kuvvet eki
cidir. S a n k i foton, kuvveti deil de alcnn sz k o n u s u kuvvete
nasl karlk vermesi gerektiine dair bir mesaj aktarr. Benzer
y k l paracklar sz k o n u s u o l d u u n d a foton, "ayrln" mesa
jn tar, kar y k l p a r a c k l a r a da "birlein" mesajn verir.
Bu y z d e n de foton b a z e n elektromanyetik kuvvetin haberci

parac olarak nitelenir. K e z a glonlar ve zayf a y a r bozonla

r da srasyla gl ve zayf nkleer kuvvetlerin haberci para
cklardr. K u a r k l a r protonlar ve ntronlarn iinde kilitli tutan
gl kuvvet, tek tek k u a r k l a r arasndaki glon alveriinden
doar. Glonlar, deyim yerindeyse bu atomalt paracklar bir
birine bal tutan "tutkal" salar. R a d y o a k t i f b o z u n u m d a gr
len baz trde parack transmutasyonlarnn gerisindeki zayf
kuvvet, zayf ayar bozonlaryla aktarlr.

re de ktleekimi kuvvet alannn en k k demeti olan gravi-

ton, bu alann haberci parac olacaktr. imdi, ktleekimi

dndaki kuvvet alanna ilikin k u a n t u m kuram, bu kuvvet
lerle ktleekimi kuvvetinin III. Blm'de karmza km bir
y n arasnda arpc bir benzerlik olduunu ortaya k o y d u u n
dan bu iddia ilk bakta gayet yerinde grnebilir.
Hatrlayalm: Ktleekimi kuvveti btn gzlemcilerin -ha
reket durumlarndan bamsz olarak- mutlaka eit koullarda
olduunu sylememizi mmkn klyordu. N o r m a l d e hzlan
dklarn dnebileceklerimiz bile, durduklarn iddia edebili
yorlard, nk hissettikleri kuvveti bir ktleekimi alanna g
mlm olmalarna balayabiliyorlard. Bu a n l a m d a ktleeki
mi simetriyi glendirir yani, btn olas gzlem noktalarnn,
btn olas referans erevelerinin ayn lde geerli olmasn
salar. Gl, zayf ve elektromanyetik kuvvetler arasndaki
benzerlik, hepsinin de benzer simetrilerle birbirine bal olma
sdr, fakat bu simetriler ktleekimle ilikilendirilen simetriye
g r e ciddi o r a n d a soyuttur.
E p e y c e incelikli olan bu simetri ilkelerini k a b a c a kavrayabil
mek iin, nemli bir rnek zerine dnelim. I. B l m n bi
rinci dipnotundaki tabloda belirttiimiz zere btn kuarklar
"renktedirler" (krmz, yeil ve mavi denmitir bu renklere,
fakat bunlar sadece birer etiketten ibarettir, olaan grsel an
l a m d a renklerle bir ilgisi y o k t u r ) ; bu renkler kuarkn gl
kuvvete nasl karlk vereceini belirler, tpk kuarkn elektrik
y k n n de elektromanyetik kuvvete nasl karlk vereceini
belirlemesinde olduu gibi. Toplanan btn veriler, benzer
renkte (krmzyla krmz, yeille yeil, maviyle mavi) iki k u a r k

Ayar Simetrisi
F a r k etmisinizdir, d o a d a k i kuvvetlere ilikin k u a n t u m ku
ramyla ilgili tartmamzdaki en tuhaf ey ktleekimdir. Fizik
ilerin dier kuvvetle ilgili olarak kullanm olduu baarl
y a k l a m dikkate alarak ktleekimi kuvvetine dair de bir ku
antum alan kuram arandn ileri srebilirsiniz; bu k u r a m a g152

arasndaki etkile simlerin hepsinin birbirinin benzeri olmas an

lamnda, ayn ekilde renkleri benzemeyen iki k u a r k (krmzy
la yeil, yeille mavi, maviyle krmz) arasndaki etkileimlerin
de birbirinin benzeri olmas anlamnda kuarklar a r a s n d a bir si
metri olduunu gstermektedir. Aslna baklrsa veriler o k da
ha arpc bir eyi desteklemektedir. Bir kuarkn tayabilecei
153

bu renk - farkl gl y k - belli bir biimde deitirilirse

iin ikisine de gerek vardr. D a h a s benzer bir tartma, zayf ve

(lisanmzn bu canl renkleri, krmz, yeil ve mavi, rnein sa

elektromanyetik kuvvetler asndan da geerlidir; onlarn da

r, ivit ve leylak rengine d n t n d e ) bu deiimin ayrnt

b a k a ayar simetrilerine bal olduunu gsterir. Dolaysyla

lar bir a n d a n dierine, bir y e r d e n dierine deitirilecek olsa

drt kuvvetin hepsi de simetri ilkesiyle d o r u d a n ilikilidir.

bile, k u a r k l a r arasndaki etkileim yine hibir ekilde y k l ol

D r t kuvvetin bu ortak zellii, bu blmn b a n d a o r t a y a

mayacaktr. Bu y z d e n , nasl ki bir krenin rotasyon simetrisi

atlan iddiaya gayet u y g u n grnmektedir. Bu iddiann ne oldu

ne rnek oluturduunu, zira onu elimizde d n d r m e eklimiz

u n u d a h a ak syleyelim: K u a n t u m mekaniini genel grelili

den ya da b a k amz deitirmemizden bamsz olarak her

e dahil etme a b a m z d a , ktleekimi iin de fizikilerin dier

d u r u m d a ayn g r n d n syleyebiliyorsak, evrenin de g

kuvvet iin kefetmi o l d u u n a ok benzer bir k u a n t u m alan

l kuvvet simetrisinin bir rnei olduunu syleyebiliriz: Fizik,

kuram aramamz gerekir. Yllar var ki, bu akl y r t m e , b y k

kuvvet y k n d e k i bu deiikliklerle deimez; bu deiiklikle

ve sekin bir g r u p fizikiyi sk skya bu y o l u izlemeye tevik

re tmyle duyarszdr. Tarihsel sebeplerle, fizikiler gl kuv

etmitir, fakat bu y o l tehlikelerle doludur, kimse de tam anla

vet simetrisinin ayar simetrisine rnek tekil ettiini de syler. 5

myla gemeyi baaramamtr. Nedenlerini grelim.

E s a s nemli nokta udur: T p k genel grelilikte olas btn

gzlem noktalar arasndaki simetrinin ktleekimi kuvvetinin

Genel Grelilik Kuantum Mekaniine Kar

H e r m a n n Weyl'in

Genel greliliin olaan u y g u l a m a alan, geni, astronomik

1920'lerde, C h e n - N i n g Y a n g ve R o b e r t Mills'in de 1950'lerde

mesafe lekleridir. Einstein'n k u r a m n a g r e bu mesafelerde,

yapt almalar da ayar simetrilerinin b a k a kuvvetlerin var

ktlenin y o k l u u , ekil 3.3'te grld zere uzayn d z oldu

ln gerektirdiini gstermektedir. Tpk h a s s a s bir evre kon

u anlamna gelir. Genel grelilii k u a n t u m mekaniiyle birle

trol sisteminin d etkileri m k e m m e l dzeyde analiz ederek bir

tirmeye alrken, o d a k noktamz keskin bir biimde deitir

blgedeki scakl, h a v a basncn ve nemi tmyle sabit tutma

memiz ve uzayn mikroskobik zelliklerini incelememiz gerekir.

snda olduu gibi, Y a n g ve Mills e gre belli trde kuvvet alan

B u n u ekil 5.1'de mesafeyi kltp uzamsal d o k u n u n d a h a

varln g e r e k t i r m e s i n d e

o l d u u gibi,

lar da kuvvet yklerindeki deiimleri m k e m m e l dzeyde

k k blgelerini byterek gsterdik. B a t a o d a k n o k t a m z a

analiz ederek paracklar arasndaki fiziksel etkileimlerin hi

yaklatmzda p e k fazla bir ey olmaz; ekil 5.1'de g r l d

bir biimde deimeden kalmasn salayacaktr. Kuarklarn

zere bytme ileminin ilk a a m a s n d a uzayn y a p s ayn

renk deiimiyle ilikilendirilen ayar simetrisi d u r u m u n d a , ge

temel biimini korur. Tmyle klasik bir bak asndan akl

reken kuvvet, bizatihi gl kuvvetten b a k a s deildir. Yani

y r t e r e k bu sakin ve d z uzay imgesinin, iyice k k lekler

gl kuvvet olmasayd, fizik, y u k a r d a belirtilen renk ykle

de de korunmasn bekleriz. F a k a t k u a n t u m mekanii bu sonu

rindeki deiimlerden dolay deiirdi. B u n u i d r a k etmi olma

cu kkten deitirmitir. Her ey, belirsizlik ilkesine ikin olan

mzn gsterdii ey udur: Ktleekimi kuvveti ve gl kuv

k u a n t u m dalgalanmalarna tabidir; ktleekimi alan bile. Kla

vet ok farkl zelliklere sahip olsalar da (rnein ktleekimin

sik akl y r t m e , b o uzayn ktleekimi alannn sfr olduu

gl kuvvetten ok d a h a g s z olduunu, m u a z z a m derece

nu sylese de, k u a n t u m mekanii bu alann o r t a l a m a d a sfr ol

de u z a k mesafelerde faaliyet gsterdiini hatrlayn), biraz ben

d u u n u , a m a gerek deerinin k u a n t u m deimeleri sebebiyle

zer bir m i r a s a sahiptirler: E v r e n i n belli simetriler tayabilmesi

y u k a r aa dalgalandn gstermitir. D a h a s belirsizlik ilke-

154

155

si, ktleekimi alanndaki dalgalanmalarn apnn, dikkatimizi

d a h a k k uzay blgelerine younlatrdmzda d a h a d a b
yyeceini syler. K u a n t u m mekanii, hibir eyin keye sk
trlmay sevmediini syler; uzamsal o d a k noktasn d a r a l t m a k
d a h a b y k dalgalanmalara yol aar.
Ktleekimi alanlar bklmeyle yanstldna gre, bu ku
antum dalgalanmalar, evredeki uzamn giderek iddetli biim
de arplmas olarak kendini gsterir. ekil 5.1 'de bymenin
drdnc a a m a s n d a ortaya kan bu tr arplmalarn izlerini
g r y o r u z . ekil 5.1'de beinci dzeyde yaptmz zere, d a h a
kk mesafe leklerini incelediimizde ktleekimi alannda
kuantum mekaniine dayal rasgele salnlarn u z a y d a ok cid
di bklmelere yol atn, o kadar ki uzayn artk III. Blm'deki tartmamzda kullandmz b r a n d a benzetmesindeki gibi
hafif kvrml geometrik bir nesneye artk hi benzemediini g
rrz. Aksine, eklin st ksmnda g r d m z , pskrmelerin
olduu, kark, kvrml biimi alr. J o h n Wheeler, uzayn (ve
zamann) byle ultramikroskobik dzeyde incelenmesinin g z
ler nne serdii kargaay betimlemek iin kuantum kp
terimini gelitirmitir; bu terim, evrende sol ve sa, ileri ve geri,
y u k a r ve aa (hatta nce ve sonra gibi) geleneksel kavramla
rn anlamlarn yitirdii, hi bilmediimiz bir alan betimler. G e
nel grelilik ile kuantum mekanii arasndaki temel uyumsuzlu
a byle ksa mesafe leklerinde rastlarz. Genel greliliin
a n a ilkesi dz, p r t k s z uzamsal geometri kavram, ksa mesa
fe leklerindeki k u a n t u m dnyasndaki iddetli dalgalanmalar
la yklr. Ultramikroskobik leklerde incelendiinde, kuantum
mekaniinin temel zellii -belirsizlik ilkesi- genel greliliin te
mel unsuruyla,

dz, p r t k s z bir geometriye sahip uzay

(uzay-zaman) modeliyle d o r u d a n atmaktadr.

Pratikte bu atma ok somut bir biimde kendini gsterir.
Genel grelilik denklemleriyle k u a n t u m mekanii denklemleri
ni birletiren hesaplar genelde hep ayn s a m a sonucu verir:
S o n s u z l u k . E s k i kafal bir retmenin a v u c u n u z a indirdii bir
156

157

cetvel darbesi misali, sonsuz cevab da doann hayli yanl bir

bir a r a y a gelerek P l a n c k uzunluu denen bir s o n u c a y o l a a r

ey yaptmz syleme biimidir. 6 Genel grelilik denklemleri,

ki bu uzunluk tahayyl edilemeyecek k a d a r kktr: Bir san

kuantum k p n n fkrdamasn kaldramaz.

timetrenin milyarda birinin milyarda birinin milyarda birinin

D i k k a t edin ama, d a h a sradan mesafelere geldiimizde ( e

milyonda biri k a d a r d r ( 1 0 - 3 3 santimetredir). 7 ekil 5.1'deki be

kil 5.1'deki izim sralamasna tersinden baktmzda), k k

inci d z e y de, evrenimizin ultramikroskobik, Planck uzunluu

lekteki rasgele, iddetli dalgalanmalar birbirini o r t a d a n kald

alt leklerdeki manzarasn resmetmektedir. Bir lek d u y g u

rr -ortalamada, u bizim d u r m a d a n borlanan tipin b a n k a he

su kazanalm: Bir atomu bilinen evren b o y u t u n d a bytecek ol

s a b n d a b o r l a n m a eiliminden bir iz grlmemesinde olduu

saydk, Planck uzunluu ortalama bir aacn u z u n l u u n a a n c a k

gibi- evrenin d o k u s u y l a ilgili olarak dz, p r t k s z geometri

eit olurdu.

kavram bir k e z d a h a geerlilik kazanr. Bu durum, n o k t a vu-

B y l e c e genel grelilik ile k u a n t u m mekanii a r a s n d a k i

rulu yazcdan kt alnm bir tabloya baktnzda y a a d

u y u m s u z l u u n a n c a k ve a n c a k evrenin gizli bir alannda biraz

nz eye benzer: U z a k t a n bakldnda tabloyu oluturan nokta

g r n r l k kazandn g r y o r u z . B u y z d e n d e kayglanma

lar kaynar ve d z bir imge izlenimi yaratr, bu imgenin varyas

ya d e e r mi a c a b a diye sorabilirsiniz. Aslna b a k a r s a n z , fizik

yonlar tablonun bir blgesinden dierine kesintisiz biimde ha

camias bu meselede az birlii sergilemiyor. S o r u n u ele almak

fife deimektedir. F a k a t tabloyu d a h a k k mesafe lekle

isteyen, a m a tipik uzunluklarn P l a n c k u z u n l u u n u hayli at

rinde incelediinizde, uzak mesafeden verdii d z grntden

problemlerde, a m a aratrmalarnn gerektirdii biimde, k u

ok d a h a farkl olduunu g r r s n z . H e r biri dierlerinden

antum mekaniini ve genel grelilii kullanmaktan m e m n u n

ok ayr noktalarn bir toplamndan ibarettir tablo. F a k a t unut

olan fizikiler var. Gelgelelim b a k a baz fizikiler de v a r ki,

mayn, tablonun byle farkl bir nitelie sahip olduunu, ancak

bildiimiz haliyle fiziin iki temel kaidesinin zleri itibaryla te

onu ok k k leklerde incelediinizde fark edersiniz; uzak

melde u y u m s u z olduu gereinden, ki bu s o r u n u o r t a y a koy

tan dz grnr. K e z a uzay-zamann d o k u s u da, ultramikros

m a k iin ultramikroskobik mesafelerin incelenmesinin gerek

kobik kesinlikle incelendii zamanlar dnda dz, p r z s z g

mesinden bamsz olarak, derin bir rahatszlk duyuyorlar. Bu

rnr. Genel greliliin yeterince b y k mesafe (ve z a m a n ) l

fizikiler, iki k u r a m a r a s n d a k i uyumazln fiziksel evreni

eklerinde -birok tipik astronomik uygulamayla ilgili lekler-

k a v r a y m z d a temel bir k u s u r a iaret ettiini savunuyor. Bu

geerli olmasna karn, ksa mesafe (ve z a m a n ) leklerinde

g r , evrenin en derin, en temel d z e y d e anlalrsa eer,

bozulmasnn sebebi de budur. K u r a m n temel direi (dz ve

uyumlu bir birliktelik sergileyen p a r a l a r d a n oluan, mantken

y u m u a k bir biimde kvrlan bu geometri), b y k olan asn

s a l a m bir k u r a m l a betimlenebileceini o r t a y a koyan, kantla

dan geerlidir, fakat k e d o r u gidildike k u a n t u m deiim

n a m a y a n fakat derinden hissedilen bir d n c e y e dayanyor.

leri y z n d e n bozulur.

B i r o k fizikiyse, bahsettiimiz uyumazln, aratrmalar

Genel grelilik ve k u a n t u m mekaniinin temel ilkeleri, ekil

asndan ne k a d a r temel nemde olduu bir tarafa, temelde,

5.1'deki tehlikeli olgunun g r n r l k k a z a n m a s iin, altnda

evrene dair en derin k u r a m s a l anlaymzn, gl, fakat birbi

kalnmas gereken y a k l a k mesafe leklerini hesaplamamz

riyle atan iki a k l a m a erevesinin matematiksel adan tu

m m k n klyor. Planck sabitinin k k l -kuantum etkileri

tarsz bir biimde h a r m a n l a m a s n d a n o l u m a s n a i n a n m a k t a

nin g c n ynlendirir- ve ktleekimi kuvvetinin ikin zayfl-

zorlanyor.

158

159

Fizikiler, gerek genel grelilik kuramn gerek k u a n t u m me

kaniini, elimeyi engelleyecek ekilde deitirmek iin sayla
m a y a c a k k a d a r ok giriimde bulunmutur, fakat bu giriimler
genelde cesur ve dhiyane giriimler olsalar da baarszlk s
tne baarszlkla sonulanmtr.
Evet, d u r u m byleydi, ta ki spersicim kuramnn kefine
dek.8

Kozmik Senfoni

160

VI. Blm

Mzik Bu:
Spersicim Kuramnn
Esaslar

zik t e d e n beri, k o z m i k bir ilgiyi y a n s t a n k o n u l a

ra kafa y o r a n l a r n tercih ettii metaforlar besleyen
bir k a y n a k o l m u t u r .

E s k i a a ait P y t h a g o r a s

"krelerin m z i i n d e n " , a s r l a r d r a r a t r m a l a r a k l a v u z l u k et

mi " d o a n n a r m o n i l e r i n e " dek, g k cisimlerinin h a r e k e t l e r i n

de, atomalt p a r a c k l a r n i s y a n k r p a t l a m a l a r n d a h e p b e r a b e r
d o a n n arksn a r a d k . S p e r s i c i m k u r a m n n kefiyle birlik
te m z i k l e ilgili metaforlar da arpc bir g e r e k l i k k a z a n m ol
du, n k b u k u r a m m i k r o seviyedeki m a n z a r a n n k k teller
d e n o l u t u u n u , b u tellerin titreim r n t l e r i n i n k o z m o s u n ev
rimini y n e t t i i n i ne srer. Y a n i spersicim k u r a m n a g r e d e
iim r z g r l a r z a t e n r z g r l b i r e v r e n d e esmektedir.
S t a n d a r t m o d e l ise b u n u n t e r s i n e e v r e n i n t e m e l bileenlerini,
hibir i y a p s o l m a y a n n o k t a b e n z e r i bileenler o l a r a k grr.
163

B u y a k l a m n e k a d a r g l olsa d a ( d a h a n c e d e belirttiimiz

lik ile k u a n t u m m e k a n i i a r a s n d a k i atmay z m e k t e d i r . Bi

gibi, s t a n d a r t modele g r e m i k r o d n y a h a k k n d a y a p l a n t m

r a z d a n greceimiz z e r e , b i r sicimin b o y u t u n u n olmas iki k u

t a h m i n l e r esasen b u g n k teknolojik snrmz olan m e t r e n i n

r a m d a birletiren t e k bir u y u m l u e r e v e d n m e y i m m k n

m i l y a r d a birinin m i l y a r d a biri leinde d o r u l a n m t r ) , stan

klan v e h a y a t i n e m tayan y e n i bir u n s u r d u r , ikincisi, b t n

d a r t m o d e l k t l e e k i m i n i iermedii iin eksiksiz y a d a nihai bir

m a d d e n i n v e b t n k u v v e t l e r i n t e k bir temel b i l e e n d e n , sal

k u r a m olamaz. D a h a s , k t l e e k i m i n i k u a n t u m m e k a n i i ere

n a n sicimlerden o l u t u u n u ileri s r e n sicim k u r a m g e r e k t e n

vesine o t u r t m a giriimleri, u l t r a m i k r o s k o b i k mesafelerde -yani

d e birleik bir k u r a m o r t a y a koyar. S o n o l a r a k s o n r a k i b l m

P l a n c k u z u n l u u n d a n d a h a ksa mesafelerde- u z a m s a l d o k u d a

lerde d a h a ayrntl olarak tartld z e r e , b u d i k k a t ekici b a

g z l e n e n iddetli d a l g a l a n m a l a r y z n d e n baarszla u r a

arlarnn y a n sra, sicim k u r a m u z a y - z a m a n kavraymz bir

mtr. z l e m e y e n b u p r o b l e m , d o a h a k k n d a d a h a d e r i n bir

kez d a h a k k t e n deitirir.

anlaya u l a m a arayn balatmtr. 1984'te, o d n e m d e Q u e e n M a r y College'da a l m a k t a olan M i c h a e l G r e e n ile California Teknoloji E n s t i t s ' n d e n J o h n S c h w a r z , spersicim k u r a
m n n (ya d a ksaca sicim k u r a m n n ) b u anlay p e k l s u n a
bilecei y n n d e i k n a edici ilk kant o r t a y a k o y m u t u r .
Sicim k u r a m , e v r e n i n u l t r a m i k r o s k o b i k zelliklerine ilikin

Sicim Kuramnn Tarihesi

1968'de G a b r i e l e Veneziano a d n d a g e n bir k u r a m s a l fiziki,
gl n k l e e r k u v v e t i n deneysel o l a r a k gzlenmi eitli zellik
lerini a n l a m a y a alyordu. O d n e m d e , isvire'nin C e n e v r e
kentindeki parack hzlandrma laboratuvar

C E R N ' d e bir

k u r a m s a l t a n m m z a y e n i v e k k l bir deiiklik getirir. Fizik

a r a t r m a b u r s u y l a b u l u n a n Veneziano, b u s o r u n u n eitli y n

iler z a m a n iinde bu deiikliin Einstein'n genel grelilik k u

leri z e r i n d e b i r k a yl alt ve nihayet bir g n arpc bir k e

r a m n , k u a n t u m m e k a n i i n i n y a s a l a r n a t a m d a gerektii bi

ifte b u l u n d u . n l isvireli m a t e m a t i k i L e o n h a r d Euler'in

i m d e ve t m y l e u y u m l u klacak ekilde deitirdiini fark et

y a k l a k 200 yl n c e t m y l e m a t e m a t i k s e l heveslerle gelitirdi

mitir. Sicim k u r a m n a g r e , e v r e n i n t e m e l bileenleri n o k t a

i ezoterik bir forml (yaygn deyile Euler'in b e t a - f o n k s i y o n u )

p a r a c k l a r deildir. A k s i n e k c k , t e k b o y u t l u iplikiklerdir,

kuvvetli b i r etkileim iinde olan p a r a c k l a r n b i r o k zelliini

ok o k ince lastik b a n t l a r gibi ileri geri titreip d u r u r l a r . F a k a t

bir r p d a beti mley i v e r i y o r m u gibi g r n y o r d u . Venezia-

k u r a m n ismi sizi y a n l t m a s n : Kendisi de m o l e k l l e r d e n ve

n o ' n u n bu gzlemi, gl k u v v e t i n birok zellii iin salam

a t o m l a r d a n oluan s r a d a n bir sicim p a r a s n n tersine, sicim

bir m a t e m a t i k s e l ereve s u n u y o r d u ; bylece E u l e r ' i n beta-

k u r a m n d a k i sicimlerin m a d d e n i n t a m k a l b i n d e o l d u u d

f o n k s i y o n u n u k u l l a n m a y a m a l a y a n y o u n bir a r a t r m a l u r y a -

nlmelidir. K u r a m , sicimlerin a t o m l a r o l u t u r a n p a r a c k l a r

syla birlikte, d n y a n n d r t bir k e s i n d e k i eitli a t o m arp

o l u t u r a n u l t r a m i k r o s k o b i k p a r a c k l a r o l d u u n u ileri srer. Si

t r m a l a b o r a t u v a r l a r n d a n gelen veri ynn b e t i m l e y e n eitli

cim k u r a m n n sicimleri o k a d a r k k t r ki - o r t a l a m a u z u n

genellemeler y a p l m a y a b a l a n d . Y i n e d e V e n e z i a n o ' n u n gzle

l u k l a r a n c a k P l a n c k u z u n l u u k a d a r d r - e n g l cihazlarmz

mi bir a n l a m d a eksikti. r e n c i l e r i n formlleri ne a n l a m a gel

la bile i n c e l e n d i k l e r i n d e n o k t a b e n z e r i grnrler.

diklerini y a d a nasl k a n t l a n d k l a r n bilmeksizin k u l l a n m a s gi

F a k a t h e r eyin temel bileeni o l a r a k n o k t a p a r a c k l a r n y e

bi, E u l e r ' i n b e t a - f o n k s i y o n u da ie y a r y o r gibi g r n y o r d u ,

r i n e iplikiklerin geirilmesinin son d e r e c e nemli s o n u l a r ol

a m a kimse b u n u n nasl o l d u u n u b i l m i y o r d u . A k l a m a s n ara

m u t u r . Bir k e r e yle g r n y o r ki, sicim k u r a m genel greli-

y a n b i r f o r m l d b u . 1970'te b u d u r u m deiti; C h i c a g o U n i v e r -

164

165

s i t e s i n d e n Yoichiro N a m b u , Niels B o h r E n s t i t s ' n d e n H o l g e r

celedikten sonra, bunlarn zelliklerinin, ktleekimi kuvvetine

Nielsen ve

Stanford niversitesinden Leonard Susskind'in

ait o l d u u varsaylan haberci paracn y a n i g r a v i t o n u n zellik

y a p t almalar E u l e r ' i n f o r m l n n gerisinde sakl d u r a n , o

leriyle m k e m m e l bir u y u m iinde o l d u u n u fark ettiler. Ktlee

z a m a n a d e k bilinmeyen fizii o r t a y a k o y d u . Bu fizikiler, eer

kimi kuvvetinin bu "en k k demetleri" h e n z hi grlmemi

t e m e l p a r a c k l a r k k , titreen, tek b o y u t l u sicimler o l a r a k ele

olsa da, k u r a m c l a r b u n l a r n sahip olmas g e r e k e n baz temel

alnrlarsa, p a r a c k l a r a r a s n d a k i n k l e e r etkileimlerin E u

zelliklere dair gvenilir t a h m i n l e r d e bulunabilir; S c h e r k ve

ler'in fonksiyonuyla t a m o l a r a k betimlenebileceini gsterdi. Si

S c h w a r z da bu zelliklerin baz titreim rntleriyle gerekle

cim p a r a c k l a r n n o k k k olmalar h a l i n d e y i n e n o k t a b e n

tiini b u l m u t u . B u n a d a y a n a r a k , fizikilerin sicim k u r a m n n

zeri p a r a c k l a r gibi g r n e c e k l e r i n i , dolaysyla d a b u d u r u

k a p s a m n ok snrl tutmas y z n d e n k u r a m n ilk seferde baa

m u n deneysel gzlemlerle u y u m l u olacan d n m l e r d i .

rsz o l d u u iddiasnda bulundular. Sicim k u r a m n n yalnzca

B u alma sezgisel b a k m d a n s a d e bir k u r a m o r t a y a k o y u y o r

olsa da, ok g e m e d e n gl k u v v e t i sicimlerle b e t i m l e m e n i n

gl k u v v e t e ilikin bir k u r a m olmadn, kdeekimini de ie

ren bir k u a n t u m k u r a m o l d u u n u ne s r y o r l a r d .

baarsz olaca gsterildi. 1970'lerin b a l a r n d a atomal t d n

Fizik camiasnn bu iddiay b y k bir hevesle karlad sy

y a y d a h a d e r i n d e n inceleme kapasitesine s a h i p y k s e k enerjili

lenemez. Aslna b a k a r s a n z , S c h w a r z "almamz h e r k e s t a r a

deneyler, sicim m o d e l i n i n gzlemlerle d o r u d a n elien b a z

fndan g r m e z d e n gelindi." diyor. lerledikleri y o l , ktleeki

t a h m i n l e r d e b u l u n d u u n u gsterdi. A y n z a m a n d a , k u a n t u m

mini v e k u a n t u m m e k a n i i n i birletirmeyi d e n e y i p baarsz ol

k r o m o d i n a m i i n i n n o k t a p a r a c k k u a n t u m alan k u r a m d a ge

m u o k s a y d a giriimle d o l u y d u . Sicim k u r a m n n , gl k u v

litiriliyordu; bu k u r a m n gl k u v v e t i t a n m l a m a k t a k i ezici

veti t a n m l a m a y n n d e k i ilk giriiminin y a n l o l d u u gsteril

b a a r s sicim k u r a m n n b i r k e n a r a b r a k l m a s n a y o l at.

miti; b i r o k l a r n a g r e de, b u k u r a m d a h a b y k bir a m a iin

P a r a c k fizikilerinin ou, sicim k u r a m n n bilimin pl

k u l l a n m a k anlamszd. 1970'lerin s o n u n d a ve 1980'lerin ban

ne gnderildii g r n d e y d i , a m a kararl b i r k a fiziki k u r a m a

d a y a p l a n s o n r a k i almalarn, sicim k u r a m ile k u a n t u m m e

sadk kald. r n e i n S c h w a r z "Sicim k u r a m n n matematiksel

kaniinin de k e n d i ilerinde k o l a y c a fark edilmeyen elikiler

yaps o k a d a r gzel ki, o k a d a r fazla mucizevi zellii v a r ki, de

o l d u u n u gstermesi d a h a d a ykc oldu. y l e g r n y o r d u ki,

rinlerde bir eye iaret ediyor olsa gerek." diye d n m t . Fi

k t l e e k i m i kuvveti, e v r e n i n m i k r o d z e y d e b e t i m l e n m e s i n i n

zikilerin sicim k u r a m n d a g r d s o r u n l a r d a n biri, bana bela

bir p a r a s haline getirilme a b a l a r n a bir kez d a h a d i r e n i y o r d u .

a a c a k k a d a r "zengin" grnmesiydi. K u r a m , g l o n u n zellikle

1984'e k a d a r d u r u m b u y d u . 1984'te G r e e n v e S c h w a r z , ou

rine ok b e n z e r zelliklere sahip titreen sicim konfigrasyonlar

fizikinin b y k l d e g r m e z d e n geldii, genellikle de elinin

ieriyordu, bu da gl kuvvete ilikin bir k u r a m olduu y n n

tersiyle ittii, on yl akn b i r s r e d i r d e v a m e d e n y o u n bir

d e k i ilk iddiay destekliyordu. F a k a t b u n u n dnda, gl k u v v e

a r a t r m a n n s o n u c u n d a y a z d k l a r , d n m n o k t a s niteliinde

te ilikin deneysel gzlemlerle hi ilgisi y o k m u gibi g r n e n , ha

k i b i r m a k a l e d e sicim k u r a m n n k u a n t u m k u r a m y l a elimesi

berci b e n z e r i baka paracklar da ieriyordu. 1974'te S c h w a r z

nin zlebileceini o r t a y a k o y d u l a r . D a h a s , s o n u t a o r t a y a

v e Ecole N o r m a l e S u p e r i e u r e ' d e n J o e l S c h e r k g r n r d e k i b u

kan kuramn drt kuvvetin d r d n ve btn maddeyi kapsa

k u s u r u bir meziyete evirme y n n d e nemli bir a d m att. Sicim

y a c a k k a d a r geni o l d u u n u d a g s t e r i y o r l a r d .

lerin titreimindeki h a b e r c i benzeri kafa kartrc rntleri in-

S c h w a r z ' m v a r d b u s o n u fizik c a m i a s n d a y a y l d k a , y z -

166

167

Green ve

lerce p a r a c k f i z i k i s i ellerindeki a r a t r m a projelerini b i r k e

s o n y z y l iinde fizikte k a y d e d i l e n b y k gelimelerin n e r e

n a r a b r a k p e v r e n i n d e r i n l e r d e k i ileyiini a n l a m a y o l u n d a k i

d e y s e h e p s i n i n byle basit b i r b a l a n g n o k t a s n d a n d o d u u

o k e s k i l e r d e n b e r i s r e g e l e n arayn, g r n e baklrsa s o n

n u - h e m d e b y k b i r zarafetle d o d u u n u - a n l a d n z d a , b u

k u r a m s a l sava m e y d a n n a girdiler.

i n a n l m a z d e r e c e d e i k n a edici k u r a m n k e n d i b a n a b i r snf

L i s a n s s t a l m a l a r m a E k i m 1984'te O x f o r d U n i v e r s i t e -

oluturduunu da anlarsnz." D a h a s birazdan tartacamz

s i ' n d e b a l a d m . K u a n t u m alan k u r a m , a y a r k u r a m v e genel

z e r e , sicim k u r a m b u zelliklerin b i r o u n a s t a n d a r t m o d e l

grelilik gibi k o n u l a r r e n m e k t e n h e y e c a n d u y u y o r olsam da,

d e n d a h a eksiksiz v e t a t m i n edici b i r a k l a m a getirir. B u geli

b e n d e n b y k l i s a n s s t rencileri a r a s n d a p a r a c k fiziinin

m e l e r b i r o k f i z i k i y i , sicim k u r a m n n nihai birleik k u r a m ol

p e k gelecek v a a t e t m e d i i y n n d e b i r k a n y a y g n d . S t a n d a r t

m a v a a d i n i t u t m a y o l u n d a o l d u u n a i k n a etmitir.

m o d e l geerliliini k o r u y o r d u , d e n e y l e r i n sonularn t a h m i n

Y i n e d e sicim k u r a m c l a r , t e k r a r t e k r a r a l m a l a r n a sekte

e t m e y n n d e k i gzle g r l r baars da, modelin d o r u l a n

v u r a n nemli b i r engelle karlat. K u r a m s a l fizik a r a t r m a l a

m a s n n y a l n z c a b i r z a m a n v e ayrnt meselesi o l d u u n u g s t e

r n d a a n l a l a m a y a c a k y a d a analiz e d i l e m e y e c e k k a d a r zor

r i y o r d u . B u m o d e l i n snrlarnn tesine g e i p k t l e e k i m i n i d e

d e n k l e m l e r l e sk sk k a r k a r y a kalnr. G e n e l d e fizikiler v a z

o n a dahil e t m e k v e m o d e l i n d a y a n d d e n e y s e l girdileri -temel

g e m e z ve d e n k l e m l e r i y a k l a k o l a r a k z m e y e alr. Sicim

p a r a c k l a r n ktlelerini, k u v v e t y k l e r i n i , k u v v e t l e r i n i n greli

kuramndaysa d u r u m ok d a h a zordur.

g c n zetleyen, d e n e y l e r s o n u c u elde edilmi a m a k u r a m s a l

rini b e l i r l e m e k bile o k a d a r z o r o l m u t u r ki, u a n a d e k d e n k

Denklemlerin kendile

o l a r a k a n l a l a m a m on d o k u z r a k a m - belki aklayabilecek ol

lemlerin y a l n z c a y a k l a k v e r s i y o n l a r karlabilmitir. B u y z

m a k o k a d a r gz k o r k u t u c u b i r iti ki, e n c e s u r l a r h a r i b t n

d e n d e sicim k u r a m c l a r y a k l a k d e n k l e m l e r e y a k l a k z m

fizikiler b u z o r l u k k a r s n d a geri ekiliyordu. F a k a t alt a y

ler b u l m a k l a snrlanmtr. lk s p e r s i c i m d e v r i m i srasnda,

s o n r a , b u d u r u m t m y l e deimiti. G r e e n ile S c h w a r z ' n b a

birka yl b o y u n c a k a y d e d i l e n ciddi ilerlemeler s o n r a s n d a , fi

ars n i h a y e t lisansst eitimlerinin d a h a ilk y l n d a k i r e n

zikiler k u l l a n l a n y a k l a k d e e r l e r i n o k o n u d a d a h a da ilerle

cilere bile ulam, n c e k i bezginlik y e r i n i h e y e c a n verici b i r

menin y o l u n u kapayan birok temel soruyu cevaplamakta y e

d u y g u y a , fizik t a r i h i n d e ok nemli b i r a n n iinde o l m a d u y g u

tersiz o l d u u n u g r d . Sicim k u r a m z e r i n e alan, y a k l a k

s u n a b r a k m t . Bazlarmz, sicim k u r a m n a n l a m a k iin ge

y n t e m l e r i n tesine g e m e y o l u n d a s o m u t n e r i l e r i o l m a y a n fi

rekli olan s o y u t m a t e m a t i k v e k u r a m s a l fizik k o n u l a r n a h k i m

zikilerin b i r o u h a y a l krklna u r a y p d a h a n c e k i aratr

o l a b i l m e k iin gece y a r l a r n a d e k altk.

malarna d n d . Geri k a l a n l a r iin 1980'ler ve 1990'larn ba

1984'ten 1986'ya k a d a r k i d n e m "ilk s p e r s i c i m d e v r i m i "

o l a r a k bilinir. O y l iinde d n y a n n d r t b i r y a n n d a k i fizik
iler, sicim k u r a m z e r i n e bini a k n a r a t r m a k a l e m e ald. Bu
almalar s t a n d a r t m o d e l i n o k s a y d a zelliinin -yllar s r e n
a r a t r m a l a r l a , kl k r k y a r a n titiz a l m a l a r l a kefedilmi zel
likler- sicim k u r a m n n o r t a y a k o y d u u b y k y a p d a n doal

olarak ktn k u k u y a y e r b r a k m a y a c a k ekilde gsteriyor

d u . M i c h a e l G r e e n ' i n d e d e d i i gibi "Sicim k u r a m y l a karlap
168

zorlu d n e m l e r oldu. Bir k a s a y a k a p a t l m , y a l n z c a ufak v e

IIitleri b o a k a r a n b i r d e l i k t e n g r l e b i l e n altn b i r h a z i n e gisicim k u r a m n n gzellii v e v a a t ettikleri d e i n s a n k e n d i n e
a iriyordu, a m a k i m s e d e k u r a m n g c n o r t a y a k a r a c a k
.mallar y o k t u . U z u n s r e n v e r i m s i z kriz d n e m l e r i n e m l i k e
lilerle kesintilere u r u y o r d u , a m a n c e k i y a k l a k l k l a r n tesi u /'cme g c n e s a h i p y e n i y n t e m l e r g e r e k t i i n i b u a l a n d a a
ln h e r k e s a k a g r y o r d u .

169

S o n r a , G n e y California n i v e r s i t e s i n d e d z e n l e n e n Sicim
1995 k o n f e r a n s n d a , d n y a n n n d e gelen fizikilerinin t k a b a

y a p l m o l a n l a r d a n milyon k e r e milyar k a t d a h a y k s e k bir

enerjiyle a r p t r a c a k bir hzlandrcmz olmas gerekir.

s a d o l d u r d u u bir s a l o n d a o k h e y e c a n verici bir k o n f e r a n s v e

N o k t a p a r a c k l a r y e r i n e sicimleri g e i r m e n i n n e gibi art

r e n E d w a r d W i t t e n , b i r s o n r a k i a d m l a ilgili b i r p l a n o l d u u n u

c s o n u l a r d o u r d u u n u ksaca anlatacaz, a m a n c e d a h a t e

aklad ve bylece "ikinci spersicim d e v r i m i " balad. Bu sa

m e l b i r s o r u y u ele alalm: Sicimler n e d e n y a p l m t r ?

trlar yazld srada, sicim k u r a m c l a r n c e d e n k a r k a r y a

Bu s o r u n u n iki olas cevab v a r : lki, sicimler g e r e k t e n de t e

k a l m a n k u r a m s a l engellerin almasn salayaca d n l e n

meldir, t a m da E s k i Yunanllarn kastettii a n l a m d a paralana

b i r dizi y e n i y n t e m i n e t l e t i r m e y o l u n d a c a n l a bala alyor

maz bileenler y Ani "atomlar"dr. H e r eyin m u t l a k en k k bi

d u . B u y o l d a karlalacak zorluklar, s p e r s i c i m k u r a m c l a r

leeni o l d u k l a r n d a n , m i k r o d n y a n n a l t y a p s n d a k i o k sayda

n n t e k n i k g c n o k ciddi b i r snava t a b i t u t a c a k ; fakat t n e

k a t m a n n s o n u n c u s u n u - R u s l a r n m a t r u k a b e b e k l e r i n i n so

lin s o n u n d a k i k h e r n e k a d a r h l u z a k olsa da, n i h a y e t g r

n u n c u s u n u - temsil ederler. B u b a k asna g r e , sicimlerin bir

n r l k k a z a n y o r olabilir.

b o y u t u olsa da, n e d e n olutuklar s o r u s u n u n bir a n l a m y o k t u r .

B u b l m d e v e b u n d a n s o n r a k i b i r k a b l m d e , ilk spersi

Sicimler d a h a k k bir e y d e n o l u u y o r olsalard, t e m e l ol

cim d e v r i m i n d e n s o n r a v e ikinci spersicim d e v r i m i n d e n n c e

m a z l a r d . O z a m a n , sicimleri o l u t u r a n h e r n e y s e d e r h a l sicim

y a p l a n a l m a l a r d a n d o a n sicim k u r a m kavrayn betimle

lerin y e r i n i alr v e e v r e n i n d a h a d a temel bileeni o l d u u iddi

y e c e i z . Z a m a n z a m a n ikinci spersicim d e v r i m i n d e n d o a n

a s n d a b u l u n u r d u . Dilbilimsel b e n z e t m e m i z i kullanalm: P a r a g

y e n i k a v r a y l a r n altn izeceiz, a m a b u d a h a y e n i gelimele

raflar c m l e l e r d e n oluur, cmleler kelimelerden, kelimeler de

r i k a p s a m l o l a r a k X I I . v e X I I I . B l m ' d e tartacaz.

h a r f l e r d e n . P e k i bir h a r f n e d e n o l u u r ? Dilbilimsel b i r b a k
asna g r e , b u n o k t a y o l u n s o n u d u r . Harf, harftir; yazl dilin

Yine mi Yunanllarn Atomlar?

yaptadr, o n l a r n a l t n d a b a k a bir y a p d a h a y o k t u r . Harfle

Bu b l m n b a n d a belirttiimiz, a y r c a ekil 1.1'de de gs

r i n bileenlerini s o r g u l a m a n n b i r a n l a m y o k t u r . A y n ekilde

terdiimiz gibi sicim k u r a m , e e r s t a n d a r t m o d e l d e k i v a r s a y

b i r sicim de b i r sicimdir; o n d a n d a h a t e m e l bir ey olmad iin

lan n o k t a p a r a c k l a r b u g n k teknolojik k a p a s i t e m i z i n o k

b a k a bir m a d d e d e n o l u u y o r diye b e t i m l e n e m e z .

t e s i n d e bir kesinlikle incelenebilirse, b u p a r a c k l a r n h e r biri

Bu ilk cevaptr. kinci cevap, sicim k u r a m n n d o a y a dair

nin salnm halinde, o k k k b i r e r sicimden o l u t u u n u n g

d o r u v e n i h a i b i r k u r a m o l u p olmadn h e n z bilmediimiz

rleceini i d d i a eder.

g e r e i n e dayanr. Sicim k u r a m g e r e k t e n d e h e d e f t e n u z a k s a ,

D a h a s o n r a aklk k a z a n a c a k s e b e p l e r d e n t r , tipik b i r si

o h a l d e sicimleri de, sicimlerin bileimiyle ilgili s o r u l a r da p e

cimin u z u n l u u y a k l a k o l a r a k P l a n c k u z u n l u u n a eittir, y a n i

k l u n u t a b i l i r i z . B u bir ihtimal, a m a 1980'lerin o r t a l a r n d a n b u

bir sicim bir a t o m u n e k i r d e i n d e n y z milyar k e r e milyar

y a n a y a p l a n a r a t r m a l a r ciddi b i r o u n l u k l a b u n u n p e k d e ih

( 1 0 ) defa k k t r . G n m z d e y a p l a n deneylerin, m a d d e

timal dahili o l m a d n a iaret ediyor. F a k a t t a r i h bize e v r e n an

n i n m i k r o seviyede sicimlere dayal d o a s n z e m i y o r olma

laymzn derinletii h e r sefer, m a d d e n i n d a h a d a alt bir d

20

s n d a a r a c a k bir ey y o k : Sicimler, a t o m a l t p a r a c k l a r le

zeyini o l u t u r a n , d a h a d a k k m i k r o bileenler o l d u u n u gs

i n d e bile ok a m a o k k k t r . Bir sicimin b i r n o k t a p a r a c k

termitir. Sicim k u r a m n n nihai k u r a m o l a m a m a s halinde, di

olmadn d o r u d a n g s t e r e b i l m e k iin, m a d d e l e r i b u g n e d e k

e r b i r olaslk sicimlerin nihai k a t m a n olmamas, a m a k o z m i k

170

171

s o a n n P l a n c k u z u n l u u leinde g r n r l k k a z a n a n bir

b u g n k D o w - J o n e s o r t a l a m a s o n yl n c e b o r s a d a y a p t n z

k a t m a n olmas olasldr. B u d u r u m d a sicimler d a h a d a k k

b a l a n g yatrmnz n e k a d a r aklayabilirse, s t a n d a r t m o d e l

p a r a c k l a r d a n o l u u y o r olabilir. Sicim k u r a m c l a r bu olasl

de Tablo 1.1 ve 1.2'deki t e m e l p a r a c k .zelliklerini o k a d a r

g n d e m e getirmiler v e b u k o n u d a almaya d e v a m e t m e k t e

aklayabilir.

dirler. B u g n e dek, k u r a m s a l almalar sicimlerin d e a l t n d a

Aslna b a k a r s a n z , eer d e n e y l e r m i k r o d n y a d a , m u h t e m e

b a k a bir y a p olabileceine d a i r ilgin ipular vermitir, fakat

len farkl k u v v e t l e r l e etkileim h a l i n d e olan, farkl b i r p a r a c k

h e n z kesin bir k a n t y o k t u r . B u s o r u y l a ilgili son sz a n c a k

ierii o l d u u n u g s t e r m i olsayd, k u r a m a farkl girdi p a r a

z a m a n v e y o u n a r a t r m a l a r syleyecektir.

m e t r e l e r i e k l e y e r e k b u deiiklikleri s t a n d a r t m o d e l e dahil et

X I I . v e XV. B l m ' d e y e r verdiimiz b i r k a t a h m i n dnda,

mek gayet kolay olurdu. Bu anlamda, standart modelin yaps

b u r a d a k i t a r t m a m z a s n d a n sicimleri, ilk c e v a p t a nerilen

temel p a r a c k l a r n zelliklerini a k l a y a m a y a c a k k a d a r esnek

y a k l a m l a y a n i d o a n n en temel bileenleri o l a r a k ele alacaz.

tir, n k b i r dizi olasla aktr.

Sicim k u r a m o k farkldr. B e n z e r s i z v e e s n e k o l m a y a n k u

Sicim Kuramyla Gelen Birleme

r a m s a l b i r y a p d r . A a d a a k l a n d gibi, l m l e r d e n i r e n

S t a n d a r t m o d e l i n k t l e e k i m i k u v v e t i n i k a p s a y a m a m a k d

g i n o k t a s o l a r a k a l n a c a k lei belirleyen t e k b i r r a k a m dn

nda, b a k a bir yetersizlii d a h a v a r d r : Yapsnn ayrntlarna

d a b i r g i r d i g e r e k t i r m e z . M i k r o d n y a n m b t n zellikleri, k u

d a i r bir a k l a m a y o k t u r . D o a n e d e n , n c e k i b l m l e r d e zet

r a m n a k l a m a g c n n d a h i l i n d e d i r . B u n u a n l a y a b i l m e k iin

l e n e n ve Tablo 1.1 ve 1.2'de gsterilen belli p a r a c k l a r ve k u v

isterseniz n c e d a h a bildik sicimleri - r n e i n k e m a n tellerini-

vetleri semitir? Bu bileenleri t a n m l a y a n 19 p a r a m e t r e , n e

d n e l i m . ekil 6.1'de g r l d gibi, tellerin h e r biri rezo

d e n s a h i p o l d u k l a r nicel d e e r l e r e s a h i p t i r ? Saylarnn ve ay

nans diye bilinen, ok eitli ( a s l n d a s o n s u z s a y d a ) titreim

rntl zelliklerinin fazlasyla keyfi g r n d hissine k a p l m a

r n t s oluturabilir. R e z o n a n s l a r , t e p e n o k t a l a r v e u k u r

m a k elde deil. B u g r n t e rasgele bileenlerin gerisinde y a

t a n d a h a d e r i n bir anlay v a r m, y o k s a e v r e n i n ayrntl fizik
sel zellikleri t e s a d f e n mi "seilmi"?
S t a n d a r t modelin k e n d i s i n i n bir a k l a m a s u n m a s m m k n
deil, n k p a r a c k l a r v e b u p a r a c k l a r n zelliklerini d e
neysel o l a r a k l l m b i r e r girdi o l a r a k k a b u l eder. T p k elde
b a l a n g y a t r m l a r n z a ilikin veri girdisi y o k s a , b o r s a n n p e r
f o r m a n s n n p o r t f y n z n deerini b e l i r l e m e k t e kullanlama
y a c a gibi, s t a n d a r t m o d e l d e -temel p a r a c k zelliklerine d a
i r v e r i girdisi y o k s a - t a h m i n y a p m a k t a k u l l a n l a m a z . K u r a m c
6

lar a n c a k d e n e y l e r i y r t e n p a r a c k fizikilerinin kl k r k y a
r a r a k b u verileri lmesi s o n r a s n d a , snanabilir t a h m i n l e r d e
b u l u n m a k iin - r n e i n p a r a c k l a r b i r hzlandrcda arptr l d n d a neler olaca gibi- s t a n d a r t m o d e l i kullanabilir. F a k a t
172

173

noktalar a r a s n d a k i mesafeler eit olan v e telin sabit iki u c u

D a h a k u v v e t l i ekilen k e m a n telleri d a h a iddetli titreir, d a h a

arasna tam olarak oturan dalga rntleridir. Kulaklarmz bu

hafife ekilen tellerse d a h a hafif titreir. i m d i zel greliliin

farkl titreimli salnm r n t l e r i n i , farkl n o t a l a r o l a r a k alg

b a k asna gre, enerji ile k t l e n i n m a d a l y o n u n iki y z oldu

lar. Sicim k u r a m n d a k i sicimler de b e n z e r zellliklere sahiptir.

u n u biliyoruz: D a h a fazla enerji d a h a b y k k t l e demektir,

Sicimlerin, b o y u t l a r n a t a m o l a r a k o t u r a n v e t e p e n o k t a l a r v e

d a h a b y k k t l e d e d a h a fazla enerji. Dolaysyla sicim k u r a

u k u r n o k t a l a r a r a s n d a k i m e s a f e n i n eit olmas s a y e s i n d e

m n a g r e , b i r t e m e l p a r a c n ktlesi, iindeki sicimin titreim

d e s t e k l e y e b i l d i k l e r i titreimli salnm r n t l e r i vardr. ekil

r n t s n n enerjisi t a r a f n d a n belirlenir. D a h a ar p a r a c k

6.2'de b a z r n e k l e r g s t e r i l m e k t e d i r . te asl nemli n o k t a :

larn d a h a fazla enerjiyle t i t r e e n i sicimleri vardr, hafif p a r a -

B i r k e m a n telinin o l u t u r d u u farkl t i t r e i m r n t l e r i n i n

cklarnsa d a h a az enerjiyle t i t r e e n i sicimleri vardr.

farkl n o t a l a r o l u t u r m a s gibi,

im

rntleri

de

farkl

ktleler

temel bir sicimdeki farkl titre

ve

kuvvet ykleri

oluturur.

Bir p a r a c n ktlesi o n u n ktleekimsel zelliklerini belir

lediinden,

sicimin

titreim

rnts

ile

bir

paracn

B u o k n e m l i b i r n o k t a o l d u u n d a n , b i r k e r e d a h a syleyelim.

k t l e e k i m i k u v v e t i n e v e r d i i karlk a r a s n d a d o r u d a n b i r

Sicim k u r a m n a g r e , t e m e l b i r " p a r a c n " zellikleri -ktlesi

iliki o l d u u n u g r y o r u z . B u r a d a k i akl y r t m e b i r a z d a h a

v e farkl k u v v e t y k l e r i - iteki sicimin g e r e k l e t i r d i i t i t r e i m

s o y u t olsa da, fizikiler b i r sicimin titreim r n t s n n dier

r n t s y l e belirlenir.

ayrntl y n l e r i ile b a k a k u v v e t l e r k a r s n d a k i zellikleri a r a

Bu iliki en kolay, b i r p a r a c n ktlesi asndan anlalr.

s n d a b e n z e r b i r eleme o l d u u n u b u l m u t u r . r n e i n belli bir

B i r sicimdeki belirli b i r titreim r n t s n n enerjisi, r n t -

sicimin tad elektrik y k , zayf y k v e g l y k , b u sicim

n n genliine -tepe n o k t a l a r v e u k u r n o k t a l a r a r a s n d a k i

lerin t a m o l a r a k nasl titretiiyle belirlenir. D a h a s , h a b e r c i

m a k s i m u m y e r d e i t i r m e y e - v e d a l g a b o y u n a -yani b i r t e p e

p a r a c k l a r iin de t a m a m e n a y n fikir geerlidir. Fotonlar, zayf

n o k t a s y l a b i r s o n r a k i t e p e n o k t a s a r a s n d a k i mesafeye- bal

a y a r b o z o n l a r v e g l o n l a r gibi p a r a c k l a r d a b a k a sicim titre

dr. G e n l i k n e k a d a r b y k s e v e d a l g a b o y u d a n e k a d a r ksay-

im r n t l e r i d i r . zellikle n e m l i bir n o k t a v a r : Sicim titreim

sa, enerji o k a d a r b y k t r . Bu da sezgisel o l a r a k u m u l a c a k e

r n t l e r i a r a s n d a n b i r tanesi, g r a v i t o n u n zelliklerine t a m a

y i y a n s t y o r ; ok h a r e k e t l i titreim r n t l e r i d a h a fazla e n e r

m e n u y a r v e b u d a k t l e e k i m i n i n sicim k u r a m n n ayrlmaz bir

jiye sahiptir, o k a d a r h a r e k e t l i o l m a y a n l a r n s a enerjisi d a h a az

p a r a s olmasn salar.

dr. ekil 6.3'te b i r k a r n e k veriliyor. Bu da t a n d k b i r ey:

Bylece sicim k u r a m n a g r e h e r t e m e l p a r a c n gzlenen

zelliklerinin, i sicimi belli b i r titreim r n t s gsterdii iin

ekil 6.2 Sicim kuramndaki ilmekler -keman tellerinde olduu gibi- btn tepe nokta
lar ve ukur noktalan sicimlerin boyutuna oturan salnm rntleri sergileyerek titre
ebilir.

ekil 6.3 D a h a hareketli titreim rntlerinin enerjisi, o kadar hareketli olmayan rntlerin enerjisinden daha fazladr.

174

175

o r t a y a ktn anlyoruz. Bu b a k as, fizikilerin sicim k u r a

m n n kefedilmesinden n c e benimsedii b a k asndan hayli
farkldr. D a h a nceki b a k asna g r e , temel p a r a c k l a r a r a
s n d a k i farkllklar, a s l n d a h e r b i r p a r a c k t r n n "farkl bir
k u m a t a n kesildii" sylenerek a k l a n y o r d u . H e r p a r a c k t e
mel o l a r a k grlse de, h e r birinin o l u t u u " m a l z e m e n i n " farkl
o l d u u d n l y o r d u . r n e i n e l e k t r o n "malzemesi" negatif
elektrik y k l y d , n t r i n o "malzemesi" ise elektrik y k n e sa
hip deildi. Sicim k u r a m , b t n m a d d e n i n v e b t n k u v v e t l e
rin "malzemesinin" ayn o l d u u n u syleyerek bu tabloyu k k
ten deitirir. H e r temel p a r a c k t e k bir sicimden o l u u r -yani
h e r p a r a c k t e k bir sicimdir- ve b t n sicimler de kesinlikle bir
birinin ayndr. P a r a c k l a r a r a s n d a k i farkllklar, sicimlerinin
farkl titreim r n t l e r i g s t e r m e s i n d e n doar. Farkl temel
p a r a c k l a r o l a r a k g r n e n eyler aslnda temel bir sicimin
k a r d farkl "notalardr". M u a z z a m s a y d a byle titreen si
c i m d e n oluan e v r e n i n k o z m i k bir senfoniden fark y o k t u r .
B u g e n e l bak, sicim k u r a m n n g e r e k t e n d e m u h t e e m b i r
birletirici ereve s u n d u u n u gsteriyor. M a d d e n i n h e r p a r a
c ve h e r k u v v e t iletkeni, titreim r n t s o sicimin " p a r m a k
izi" olan bir sicimden oluur. E v r e n d e k i b t n fiziksel olaylar,
s r e l e r v e olgular e n temel d z e y d e , b u temel m a d d i bileenler
a r a s n d a etkin olan k u v v e t l e r l e betimlenebilir o l d u u iin, sicim
k u r a m fiziksel e v r e n e d a i r h e r eyi k a p s a y a n , t e k bir birleik
t a n m l a m a y a p m a y v a a t eder: H e r eyin k u r a m .

Sicim Kuramnn Mzii

Sicim k u r a m , temel p a r a c k l a r y a p d a n y o k s u n o l a r a k g
r e n n c e k i k a v r a y o r t a d a n kaldryor olsa d a eski alkanlk
lar k o l a y c a y o k olmaz; hele d e e n k k mesafe leklerinde bi
le gereklii d o r u b i r ekilde betimliyorsa. Biz de a l a n d a k i
y a y g n u y g u l a m a y izleyerek "temel p a r a c k l a r " d e m e y i s r d
receiz, a m a byle d e d i i m i z d e k a s t ettiimiz ey d a i m a "temel
p a r a c k l a r o l a r a k g r n e n , a m a aslnda t i t r e e n k k sicim
176

p a r a l a r " olacak. n c e k i b l m d e , b u t r temel p a r a c k l a r n

ktlelerinin ve k u v v e t y k l e r i n i n , sicimlerinin nasl titretiine
bal o l d u u n u ileri s r m t k . B u r a d a n u n u a n l y o r u z : Temel
sicimlerin m m k n olan titreimli salnm r n t l e r i n i -deyim
y e r i n d e y s e alabildikleri "notalar"- t a m b i r kesinlikle zebilseydik, t e m e l p a r a c k l a r n g z l e n e n zelliklerini aklayabil
m e m i z g e r e k i r d i . Dolaysyla ilk k e z sicim k u r a m , d o a d a gz
l e n e n p a r a c k l a r n zelliklerini aklamaya y n e l i k bir e r e v e
oluturmaktadr.
O h a l d e , bu a a m a d a b i r sicimi " t u t m a m z " ve m m k n olan
titreimli salnm r n t l e r i n i belirleyebilmek iin sicimi eitli
biimlerde " e k m e m i z " gerekir. Sicim k u r a m d o r u y s a , olas
titreim r n t l e r i n i n t a m o l a r a k Tablo 1.1 ve 1.2'deki m a d d e
v e k u v v e t p a r a c k l a r n d a g z l e n e n zelliklere y o l atn g r
m e m i z gerekir. Tabii ki bir sicim, bu d e n e y i t a m o l a r a k anlatt
mz gibi g e r e k l e t i r e m e y e c e i m i z k a d a r k k t r . A m a ma
tematiksel betimlemeleri k u l l a n a r a k bir sicimi kuramsal olarak
ekebiliriz. 1980'lerin o r t a l a r n d a sicim k u r a m n n b i r o k y a n
da, b u n u y a p a b i l m e k iin gerekli olan m a t e m a t i k s e l analizin,
evrenin m i k r o d z e y d e k i en ayrntl b t n zelliklerini akla
m a n n eiinde o l d u u n u d n y o r d u . H a t t a , b a z ateli fizik
iler, h e r eyin k u r a m n n s o n u n d a kefedildiini ilan etti. F a k a t
o n yl a k n bir s r e d e edinilen d e n e y i m , b u d n c e n i n y a r a t
t c o k u n u n vakitsiz o l d u u n u gsteriyor. Sicim k u r a m h e r
eyin k u r a m o l m a k iin gerekli niteliklere sahip, fakat sicim tit
reimleri yelpazesini, d e n e y s e l s o n u l a r l a karlatrabilecek ke
sinlikte elde e d e b i l m e m i z i n n n d e h l b i r o k engel var. Yani
halihazrda, evrenimizin Tablo 1.1 ve 1.2'de z e t l e n e n temel
zelliklerinin sicim k u r a m y l a a k l a n p a k l a n a m a y a c a n bil
m i y o r u z . I X . B l m ' d e d e tartacanz gibi, a k a o r t a y a k o
y a c a m z b a z v a r s a y m l a r d o r u l t u s u n d a , sicim k u r a m p a r a
cklar ve k u v v e t l e r h a k k n d a bilinen verilerle niceliksel o l a r a k
u y u m l u zelliklere s a h i p b i r e v r e n o r t a y a koyabilir, fakat k u
r a m d a n ayrntl saysal t a h m i n l e r k a r m a k b u g n iin k a p a s i 177

t e m i z i n dndadr. B u y z d e n de, h e r n e k a d a r sicim k u r a m n n

geldiini b u l m u l a r d ; bu gerilim Planck gerilimi diye a d l a n d r

izdii ereve, n o k t a p a r a c k l a r a dayal s t a n d a r t modelin ter

lr. Dolaysyla t e m e l sicimler, d a h a bildik r n e k l e r e kyasla son

sine, p a r a c k l a r n ve k u v v e t l e r i n n e d e n s a h i p o l d u k l a r zellik

d e r e c e gergindir. B u n u n nemli s o n u c u vardr.

lere s a h i p olduklarn aklayabilme kapasitesine s a h i p olsa da,

h e n z b u aklamay kartabilmi deiliz. F a k a t d i k k a t ekici

Sicimlerin Gergin Olmasnn Sonucu

b i r n o k t a v a r : Sicim k u r a m o k a d a r zengin, o k a d a r k a p s a m l

Birincisi bir k e m a n y a d a p i y a n o telinin ular sabitlenmitir,

d r ki, en ayrntl zelliklerini h e n z belirleyememi olsak da,

b u d a u z u n l u k l a r sabit demektir, fakat t e m e l b i r sicimin b y k

s o n r a k i b l m l e r d e greceimiz z e r e , k u r a m d a n k a r s a n a b i -

l n belirleyen byle snrlayc bir ereve y o k t u r . Sicim k u -

lecek o k sayda y e n i f i z i k s e l o l g u y a ilikin bir k a v r a y e d i n m e

r a m n d a k i ilmeklerin geriliminin o k fazla olmas, sicimlerin

miz

mmkn.

o k a m a o k k k olaca a n l a m n a gelir. Ayrntl h e s a p l a m a

S o n r a k i b l m l e r d e , n m z d e k i engellerin d u r u m u n u d a

lar P l a n c k gerilimine sahip tipik bir sicimin, d a h a n c e d e b e

b i r a z ayrntl o l a r a k tartacaz, fakat ncelikle bu engelleri

lirttiimiz gibi P l a n c k u z u n l u u n d a - 1 0 "

g e n e l bir d z e y d e a n l a m a y a almak d a h a retici olur. Yaa

gstermitir.

33

s a n t i m e t r e - olacan

dmz d n y a d a k i sicimlerin ok eitli gerilimlere s a h i p oldu

kincisi, gerilimi ok fazla o l d u u n d a n , sicim k u r a m m d a k i

u n u biliyoruz. r n e i n bir a y a k k a b n n b a c k l a r o u n l u k l a

titreen b i r sicimin enerjisi tipik o l a r a k son d e r e c e y k s e k t i r .

b i r k e m a n a gerilmi bir t e l d e n d a h a gevektir. t e y a n d a n

B u n u a n l a y a b i l m e k iin, bir sicimin gerilimi ne k a d a r fazlaysa

a y a k k a b bac d a k e m a n teli d e bir p i y a n o n u n elik telleri k a

titremesini s a l a m a n n o k a d a r z o r o l d u u n u bilmemiz gerekir.

d a r g e r g i n deildir. Sicim k u r a m n n genel leini k u r a b i l m e s i

r n e i n b i r k e m a n telini e k i p titremesini s a l a m a k , bir piya

iin g e r e k e n bir d e e r d e sicimlerin gerilimidir. P e k i a m a b u ge

n o telini e k m e k t e n d a h a kolaydr. Dolaysyla farkl gerilimle

rilim nasl belirlenir? Temel bir sicimi ekebilseydik ne k a d a r

re sahip, t a m a m e n a y n b i i m d e t i t r e e n iki sicim a y n enerjiye

g e r g i n o l d u u n u renebilir, bylece d e d a h a bildik g n d e l i k si

s a h i p olmayacaktr. Gerilimi fazla olan sicim, gerilimi d a h a az

cimlerin gerilimleri l l r k e n y a p t m z gibi gerilimini lebi

olan s i c i m d e n d a h a fazla enerjiye s a h i p olacaktr, n k gerili

lirdik. F a k a t temel sicimler ok k k o l d u u n d a n b u y a k l a m

mi fazla olan sicimi h a r e k e t e g e i r m e k iin d a h a fazla enerji uy

u y g u l a n a m a z v e d a h a dolayl bir y n t e m e b a v u r m a k gerekir.

g u l a n m a s gerekir.

S c h e r k ve S c h w a r z 1974'te belli bir sicim titreimi r n t s n n

Bu da bize, titreen bir sicimin enerjisinin iki eyle belirlen

g r a v i t o n p a r a c o l d u u n u ileri s r d k l e r i n d e , byle dolayl

dii g e r e i n i hatrlatyor: T a m o l a r a k nasl titretii ( d a h a ha

b i r y a k l a m k u l l a n m a y b a a r m l a r v e bylece sicim k u r a m

reketli bir r n t d a h a y k s e k enerjiye karlk gelir) v e s a h i p

n n sicimlerindeki gerilime d a i r t a h m i n l e r d e b u l u n a b i l m i l e r d i .

o l d u u gerilim ( y k s e k gerilim y k s e k enerjiye karlk gelir).

S c h e r k ile S c h w a r z ' m hesaplar, g r a v i t o n o l d u u n u ileri sr

Balangta b u betimleme, g i d e r e k d a h a hafif titreim r n t l e

d k l e r i sicim, titreimi r n t s n n a k t a r d k u v v e t i n g c

r i -genlikleri g i d e r e k k l e n , d a h a az^sayda t e p e n o k t a s v e

n n , sicimin gerilimiyle t e r s orantl o l d u u n u o r t a y a k o y m u

u k u r n o k t a s olan r n t l e r - g s t e r e n b i r sicimin enerjisinin

tu. G r a v i t o n u n k t l e e k i m i k u v v e t i n i -ki zayf bir k u v v e t t i r - ak

g i d e r e k azalacan d n m e n i z e y o l aabilir. F a k a t IV. B -

t a r d varsayldndan, b u n u n , bin m i l y a r k e r e milyar k e r e

l m ' d e b a k a b i r b a l a m d a d a g r d m z gibi, k u a n t u m m e

m i l y a r k e r e milyar t o n ( 1 0 ) gibi d e v a s a bir gerilim a n l a m n a

k a n i i bize b u m a n t n d o r u olmadn syler. K u a n t u m m e -

178

179

39

k a n i i dier b t n titreimler v e d a l g a b e n z e r i etkiler gibi b u

B u s o r u n u n c e v a b n d a k u a n t u m m e k a n i i verir. Belirsizlik

titreimlerin d e a n c a k a y r a y r birimler h a l i n d e v a r olabilecei

ilkesi, h i b i r eyin t a m a n l a m y l a h a r e k e t s i z o l m a d n syler.

n i sylyor. K a b a c a syleyecek olursak, r n e i n b i r d e p o g

B t n n e s n e l e r k u a n t u m a l k a l a n m a s yaar, e e r y a a m a s a l a r -

revlisinin z e r i n d e t a m a k l a grevlendirildii p a r a , nasl kulla

d nerede olduklarn, hareket hzlarnn ne olduunu t a m bir

nlan p a r a biriminin tam say bir katysa, bir sicimin titreim

kesinlikle bilebilirdik; b u d a H e i s e n b e r g ' i n ilkesine a y k r olur

r n t s n d e k i enerji de m i n i m u m bir enerji biriminin t a m say

d u . Bu, sicim k u r a m m d a k i sicimler iin de geerlidir. Bir sicim

b i r katdr. u n o k t a nemlidir: Bu m i n i m u m enerji birimi, sici

ne kadar durgun grnrse grnsn, her zaman bir miktar

m i n gerilimiyle d o r u orantldr (belli bir titreim r n t s n

k u a n t u m titreimi gsterecektir. lk o l a r a k 1970'lerde anlald

d e k i t e p e n o k t a l a r n n v e u k u r n o k t a l a r n n saysyla d a d o r u

z e r e , b u r a d a d i k k a t ekici olan ey, b u k u a n t u m a l k a l a n

orantldr), b u birimin t a m say k a t ise titreim r n t s n n

m a l a r ile y u k a r d a bahsettiimiz, a y r c a ekil 6.2'de ve ekil

genliiyle belirlenir.

6.3'te gsterilen tipteki, d a h a sezgisel sicim titreimlerinin bir

B u r a d a k i t a r t m a m z a s n d a n nemli olan n o k t a u d u r :

b i r l e r i n i n enerjilerini iptal edebilecek olmasdr. A s l n a b a k a r

M i n i m u m enerji birimleri sicimin gerilimiyle orantl o l d u u n

sanz, k u a n t u m m e k a n i i n i n tuhafl y z n d e n , b i r sicimin k u

d a n , b u gerilim d e ok b y k o l d u u n d a n , t e m e l p a r a c k fizi

a n t u m a l k a l a n m a s y l a ilikilendirilen enerji negatiftir, bu da

inin o l a a n leklerinde, t e m e l m i n i m u m enerjiler de a y n e

t i t r e e n b i r sicimin t o p l a m enerji ieriini k a b a c a P l a n c k e n e r

kilde b y k t r ; Planck enerjisi o l a r a k bilinen eyin katlardr.

jisine eit b i r m i k t a r d a azaltr. Bu da en d k enerjili sicim tit

u bize b i r lek d u y g u s u v e r e c e k t i r : Einstein'n n l deiim

r e i m r n t l e r i n i n (biraz safa d a olsa enerjilerinin h e m e n h e

f o r m l E^mcP'yi k u l l a n a r a k P l a n c k enerjisini k t l e y e evire

m e n P l a n c k enerjisine -yani P l a n c k enerjisinin 1 k a t - eit olma

cek o l u r s a k , bir p r o t o n d a n y a k l a k o n m i l y a r k e r e milyar

sn b e k l e d i i m i z r n t l e r i n ) b y k l d e b i r b i r i n i iptal etti

( 1 0 ) k a t d a h a b y k bir k t l e y e karlk gelir. Temel p a r a c k

i, dolaysyla n i s p e t e n d k b i r n e t enerjiye s a h i p titreimle

s t a n d a r t l a r n d a ok b y k olan bu ktle Planck ktlesi diye bi

r e y o l at a n l a m n a gelir; b u n e t enerjilerin k t l e e d e e r l e r i

linir; y a k l a k o l a r a k bir toz zerreciinin k t l e s i n e y a d a ortala

Tablo 1.1 ve 1.2'de g r l e n m a d d e ve k u v v e t p a r a c k l a r n n

m a b y k l k t e k i b i r milyon b a k t e r i d e n o l u a n bir t o p l u l u u n

k t l e l e r i n e y a k n d r . Dolaysyla, sicimlerin k u r a m s a l b e t i m l e

k t l e s i n e karlk gelir. Dolaysyla, sicim k u r a m n a g r e titre

meleriyle p a r a c k fiziinin d e n e y s e l o l a r a k eriilebilir d n y a s

en b i r sicimin tipik ktle edeerlii, g e n e l d e P l a n c k ktlesinin

a r a s n d a t e m a s k u r a c a k olan da, bu en dk enerjili titreim

t a m say ( 1 , 2, 3, ...) bir katdr. Fizikiler bu d u r u m u , sicim k u

rntleridir.

r a m n n " d o a l " y a n i "tipik" enerji leinin (dolaysyla da k t

S c h w a r z , zelliklerinden t r h a b e r c i g r a v i t o n p a r a c ola

le leinin) P l a n c k lei o l d u u n u syleyerek ifade eder.

bileceini d n d k l e r i titreim r n t s n d e , enerjilerin b i r b i

19

n e m l i bir r n e k t e n b a h s e d e l i m :

Scherk ve

B u d u r u m Tablo .1.1 v e 1.2'deki p a r a c k zelliklerini y e n i

rini tam o l a r a k iptal ettiini, b u n u n da sfr ktleli b i r k t l e e k i

d e n r e t m e hedefiyle d o r u d a n ilgili olan nemli bir s o r u y u

m i k u v v e t i p a r a c a n l a m n a geldiini b u l m u t u r . G r a v i t o n -

g n d e m e getiriyor: Sicim k u r a m n n " d o a l " enerji lei bir

d a n b e k l e n e n d e t a m b u d u r ; k t l e e k i m i k u v v e t i k h z n d a

p r o t o n u n y a k l a k o n m i l y a r k e r e milyar katysa, etrafmzdaki

aktarlr v e y a l n z c a ktlesiz p a r a c k l a r b u e n y k s e k d o r u s a l

d n y a y o l u t u r a n ok d a h a hafif p a r a c k l a r -elektronlar, k u -

h z d a h a r e k e t edebilir. F a k a t d k enerjili titreim k o m b i n a s

arklar, fotonlar vs.- nasl a k l a n a c a k ?

y o n l a r k u r a l deil istisnadr. D a h a tipik titreimli b i r t e m e l si-

180

181

cim, k t l e s i p r o t o n u n k t l e s i n d e n milyar k e r e m i l y a r d a h a b

r u m u n Tablo 1.1 ve 1.2'de z e t l e n e n d e n e y s e l d u r u m l a g r

y k b i r p a r a c a karlk gelir.

n t e eliecei a n l a m n a g e l m i y o r m u ?

Bu d u r u m da, Tablo 1.1 ve 1.2'deki n i s p e t e n hafif t e m e l p a r

C e v a p : E v e t . Sicim k u r a m d o r u y s a eer, s o n s u z s a y d a k i si

a c k l a r n b i r a n l a m d a , h a r e k e t l i s i c i m l e r d e n oluan, g m b r -

cim titreim r n t s n n h e r b i r i n i n b i r t e m e l p a r a c a k a r

d e y e n b i r o k y a n u s u n z e r i n d e k i ince p u s t a n d o m a s g e r e k t i

lk gelmesi gerekir. F a k a t t e m e l b i r n o k t a v a r : Sicim geriliminin

ini sylyor. Ktlesi p r o t o n u n k t l e s i n i n 189 k a t olan s t k u -

y k s e k olmas nedeniyle b u t i t r e i m r n t l e r i n d e n y a l n z c a

a r k gibi ar b i r p a r a c k bile bir sicim t i t r e i m i n d e n doabilir.

b i r k a son d e r e c e ar p a r a c k l a r a karlk g e l e c e k t i r (o b i r k a

A m a a n c a k , sicimin o k y k s e k d z e y d e k i tipik P l a n c k le

r n t d e k u a n t u m sicim a l k a l a n m a l a r n n n e r e d e y s e t a m a

i n d e k i enerjisinin, k u a n t u m belirsizlii a l k a l a n m a s tarafn

m e n iptal ettii en d k enerjili titreim r n t l e r i d i r ) . B u r a

d a n iptal edilmesi k o u l u y l a , stelik y z m i l y o n k e r e m i l y a r d a

d a "ar" ifadesi P l a n c k k t l e s i n d e n k a t k a t d a h a ar a n l a m n a

b i r d e n d a h a y k s e k b i r kesinlik o r a n y l a . S a n k i The Price is

gelmektedir. B u g n e n g l p a r a c k hzlandrclarmz dahi,

Right'a. katlmsnz, B o b B a r k e r elinize on m i l y a r k e r e m i l y a r

sadece p r o t o n u n k t l e s i n d e n bin k a t d a h a y k s e k k t l e l e r d

d o l a r t u t u t u r m u v e s i z d e n v e r d i i p a r a y geriye 189 d o l a r -ne

zeyindeki enerjilere, y a n i P l a n c k enerjisinden m i l y o n k e r e mil

b i r d o l a r eksik, n e bir d o l a r fazla- k a l a c a k ekilde h a r c a m a n z

y a r d a h a d k d z e y d e k i enerjilere u l a a b i l d i i n d e n , sicim k u

(iptal e t m e k d e diyebiliriz) istemi gibi. T e k t e k r n l e r i n k e

ramnn ngrd bu yeni paracklar laboratuvar ortamnda

sin fiyatn bilmeksizin b y l e b y k a m a o k d a belirli bir al

a r a t r m a k t a n o k o k uzaz.

veri y a p m a k , d n y a n n e n u z m a n alveriisini bile ok zor

A m a b u p a r a c k l a r a r a m a k t a kullanabileceimiz d a h a dolay

layacaktr. G e e r a k e n i n p a r a deil d e enerji o l d u u sicim k u

l y a k l a m l a r var. r n e i n e v r e n i n d o u u n d a v a r olan enerjiler,

r a m n d a , y a k l a k h e s a p l a m a l a r , enerjilerin b u n a b e n z e r ekil

b u p a r a c k l a r d a n ok bol m i k t a r d a o r t a y a k a r a c a k k a d a r y k

de b i r b i r i n i iptal e t m e s i n i n kesinlikle gerekleebileceini k u

sek olmu olmaldr. G e n e l d e b u p a r a c k l a r n g n m z e ula

k u y a y e r b r a k m a y a c a k b i r b i i m d e gstermitir. F a k a t s o n r a

m olmas b e k l e n m e z ; a s l n d a sper-ar p a r a c k l a r genelde

ki b l m l e r d e g i d e r e k aklk k a z a n a c a k s e b e p l e r d e n t r ,

kararszdr, m u a z z a m ktleleri dalr, y a n i g i d e r e k d a h a hafif

enerjilerin birbirini iptal e t m e s i n i b u k a d a r y k s e k bir kesinlik

p a r a c k l a r a b o z u n u r l a r v e s o n u n d a bizi evreleyen d n y a d a k i

d z e y i n d e d o r u l a m a k g e n e l d e b u g n k k u r a m s a l bilgimizin

bildik, n i s p e t e n d a h a hafif p a r a l a r a dnrler. Gelgelelim by

tesindedir. y l e olsa bile, d a h a n c e de belirttiimiz gibi, si

le sper-ar b i r sicim titreimi d u r u m u n u n - B y k P a t l a m a ' n m

cim k u r a m n n b u ince d e t a y l a r a o k a d a r d u y a r l o l m a y a n b a

bir kalntsnn- b u g n e ulam olmas m m k n d r . I X . B

k a b i r o k zelliini t a m o l a r a k belirleyip anlayabileceimizi d e

l m ' d e d a h a k a p s a m l o l a r a k tartacamz z e r e , b u t r p a r a

greceiz.

cklarn b u l u n m a s en hafif tabirle antsal bir keif olacaktr.

Bylece sicim geriliminin ok y k s e k olmasnn n c so

s gsterebilir. r n e i n ekil 6.2'de, g i d e r e k a r t a n sayda t e p e

Sicim Kuramnda Ktleekimi ve

Kuantum Mekanii

n o k t a s ve u k u r n o k t a s olan, s o n u gelmez bir olaslklar dizisi

Sicim k u r a m n n s u n d u u birletirici ereve i k n a edicidir. F a

nin balangcn g s t e r d i k . P e k i a m a bu, b u diziye karlk gelen

k a t k u r a m n asl cazibesi, ktleekimi kuvveti ile k u a n t u m meka

s o n u gelmez bir temel p a r a c k dizisi olmas gerektii v e b u d u -

nii a r a s n d a k i atmay g i d e r m e becerisidir. G e n e l grelilik ile

182

183

n u c u n a geliyoruz. Sicimler s o n s u z sayda farkl titreim r n t

k u a n t u m mekaniini birletirmekteki s o r u n u n , genel greliliin

ekirdei alp b i r m e n g e n e n i n iine skca yerletirecek ve aslna

temel ilkesi (uzayn ve z a m a n n d z g n bir eri eklinde bir geo

e n sadk " n a t r m o r t u " y a p m a y a alacaklardr. Yalnz J i m ' i n b u

m e t r i k yapsnn olmas) ile k u a n t u m m e k a n i i n i n temel zellii

m e y d a n o k u m a s n d a allmadk bir koul vardr: N e kendisi n e

( u z a y ve z a m a n n d o k u s u da dahil, evrendeki h e r eyin giderek

de Slim eftali ekirdeklerine bakacaktr. kisi de ekirdeklerinin

k l e n mesafe leklerinde incelendiklerinde d a h a iddetlenen

b y k l n , eklini, zelliklerini yalnzca ekirdee bir eyler

k u a n t u m dalgalanmalar gstermesi) birbirlerine ters d t n

(foton dnda bir eyler a m a ! ) frlatp frlattklar eylerin nasl

de o r t a y a ktn hatrlayalm. Planck-alt lekteki mesafelerde

d o r u l t u deitirdiini gzlemleyerek (ekil 6.4'te gsterildii gi

k u a n t u m dalgalanmalar o k a d a r iddetlidir ki, uzayn d z g n bir

bi) renecektir. F a k a t J i m Slim'den habersiz o n u n "tabancas

eri eklinde bir geometriye sahip olduu kavray bozulur; bu

n" misketle (ekil 6.4 (a)), k e n d i "tabancasn" da ok d a h a k

da genel grelilik k u r a m n n kmesi a n l a m n a gelir.

k, be milimetre a p n d a samayla (ekil 6.4 (b)) doldurur.

Sicim k u r a m , u z a y n ksa mesafe leindeki zelliklerini

" g i d e r e r e k " iddetli k u a n t u m d a l g a l a n m a l a r n y u m u a t r . B u

kisi de tabancalarn ateler ve y a r m a balar.

Bir s r e sonra, Slim'in y a p a b i l d i i en iyi resim ekil 6.4

n u n a s l n d a n e a n l a m a geldii, atmay nasl z d s o r u s u

( a ) ' d a k i r e s i m olur. Slim, d o r u l t u deitiren m i s k e t l e r i n h a v a

n a verilebilecek b i r k a b a , b i r d e d a h a kesin bir c e v a p vardr,

d a izledii eri y o l u g z l e y e r e k e k i r d e i n k k v e y z e y i sert

ikisini de srayla ele alalm.

Kaba Cevap
K u l a a fazla basit gelse de, bir n e s n e n i n yapsn r e n m e n i n
y o l l a r n d a n biri, o n e s n e y e b a k a n e s n e l e r frlatarak, frlatt
mz b u nesnelerin t a m o l a r a k nasl d o r u l t u deitirdiini gz
lemektir. r n e i n , gzlerimiz baktmz n e s n e y e a r p p y a n s
y a n fotonlarn tad bilgiyi toplad, b e y n i m i z de o bilgiyi de
ifre ettii iin o n e s n e y i grebiliyoruz. P a r a c k hzlandrcla
r d a a y n ilkeye d a y a n r : E l e k t r o n v e p r o t o n gibi m a d d e p a r a
cklarn h e m birbirleriyle h e m d e b a k a hedeflerle arptrr
lar, o k h a s s a s d e t e k t r l e r de sz k o n u s u n e s n e l e r i n y a p s n b e
lirlemek iin o r t a y a k a n kalnt b u l u t u n u analiz eder.
G e n e l k u r a l olarak, kullandmz sondann bykl d u y a r
l o l d u u m u z u z u n l u k leinin alt snrn belirler. Bu nemli ifa
d e n i n ne a n l a m a geldiini biraz olsun a n l a y a b i l m e k iin, Slim ile
J i m ' i n biraz k l t r sahibi olmak amacyla bir resim k u r s u n a k a y d o l d u u n u dnelim. D n e m ilerledike J i m , Slim'in bir res
sam olarak giderek yetkinlemesine fena h a l d e b o z u l u r ve srad bir y a r m a y a p m a y n e r e r e k Slim'e m e y d a n okur. Bir eftali
184

ekil 6.4 Bir eftali ekirdei bir mengeneye yerletirilir ve yalnzca ona frlatlan ey
lerin -"sondalarn"- nasl dorultu deitirdii gzlenerek resmi yaplr. D a h a kk
paracklar kullanlrsa -(a) misketler, (b) be milimetrelik samalar, (c) yarm milimet
relik samalar- daha ayrntl resimler yaplabilir.
185

b i r k t l e o l d u u n u renmitir. A m a renebildii t e k ey b u

iin d e geerlidir) o r t a y a k a n h a t a paynn, s o n d a o l a r a k k u l

olur. n k m i s k e t l e r eftali e k i r d e i n i n ince kvrmlarla dolu

lanlan p a r a c n k u a n t u m d a l g a b o y u n a h e m e n h e m e n eit ol

y z e y i n e d u y a r l o l a m a y a c a k k a d a r b y k t r . Slim, J i m ' i n (e

d u u n u b u l m u t u k . O k a d a r k e s i n o l m a y a n b i r dille syleyecek

kil 6.4 ( b ) ' d e gsterilen) r e s m i n e b a k t n d a y a r m a y k a y b e t

olursak, k u a n t u m m e k a n i i a l k a l a n m a l a r , b i r n o k t a p a r a c

tiini g r p arr. A m a J i m ' i n t a b a n c a s n a b a k a r b a k m a z hile

n s o n d a o l a r a k duyarlln "giderir", tpk b i r c e r r a h n elleri

y i a n l a r : J i m ' i n kulland d a h a k k s o n d a l a r n y a n s m a a

t i t r i y o r s a n e t e r i n e k a d a r isabetli kullandnn b i r a n l a m kal

lar, e k i r d e i n y z e y i n d e k i e n b y k k v r m l a r d a n bazlarn

m a m a s gibi. F a k a t IV. B l m ' d e b i r p a r a c n k u a n t u m d a l g a

d a n etkilenecek k a d a r k k t r . Dolaysyla J i m , e k i r d e e

b o y u n u n p a r a c n m o m e n t u m u y l a , y a n i k a b a c a syleyecek

o k s a y d a be milimetrelik s a m a atp b u samalarn e k i r d e k

o l u r s a k enerjisiyle, t e r s orantl olmas gibi n e m l i bir o l g u d a n

t e n y a n s d k t a n s o n r a h a v a d a izledikleri eri yollar gzleyerek

d a b a h s e t m i t i k . B u d u r u m d a b i r n o k t a p a r a c n enerjisini ar

d a h a ayrntl bir resim izebilmitir. Yenilgiyi k a b u l e t m e y e n

t r a r a k k u a n t u m d a l g a b o y u n u ksaltabilir - k u a n t u m d a l g a l a n

Slim k e n d i t a b a n c a s n e k i r d e i n y z e y i n d e k i en ince kvrm

malar d a giderilebilir- v e bylece p a r a c d a h a d a k k fi

l a r a girip d o r u l t u deitirebilecek k a d a r k k s o n d a l a r l a -ya

ziksel y a p l a r i n c e l e m e k t e kullanabiliriz. Sezgilerimize d a y a n a

r m milimetrelik s a m a y l a - d o l d u r u r . eftali e k i r d e i n e a r p a n

r a k u n u syleyebiliriz ki, y k s e k enerjili p a r a c k l a r n nfuz

bu s o n d a l a r n nasl d o r u l t u deitirdiini g z l e y e r e k de ekil

e t m e g c d a h a fazladr, dolaysyla d a d a h a k k y a p s a l zel

6.4 ( c ) ' d e g r l e n r e s m i y a p a r v e y a r m a y kazanr.

likleri inceleyebilirler.

B u k k y a r m a d a n k a n d e r s aktr: S o n d a l a r n incele

B u k o n u d a , n o k t a p a r a c k l a r ile sicim d e m e t l e r i a r a s n d a k i

n e n fiziksel zelliklerden o k b y k o l m a m a s gerekir; n k o

farkllk apaktr. eftali e k i r d e i n i n y z e y zelliklerini ince

z a m a n i n c e l e n m e k i s t e n e n y a p l a r a d u y a r l olamazlar.

l e m e k t e kullanlan s a m a l a r iin o l d u u gibi, sicimin ikin b o

eftali e k i r d e i n i n a t o m y a p s n ve a t o m a l t yapsn belirle

y u t u da, k e n d i n d e n ok d a h a k k b i r eyin - b u r n e k t e

m e k iin ekirdei d a h a d e r i n l e m e s i n e incelemek istediimizde

Planck u z u n l u u n d a n d a h a k k uzunluk leklerinde ortaya

d e a y n m a n t k geerli olur. Y a r m milimetrelik s a m a l a r y a r a r

km y a p l a r n - yapsn i n c e l e m e k t e kullanlmasn engeller.

l bilgiler s u n m a y a c a k t r ; a t o m leindeki y a p l a r a d u y a r l ola

Biraz d a h a k e s i n k o n u a l m : 1988'de, o t a r i h l e r d e P r i n c e t o n

m a y a c a k k a d a r b y k o l d u k l a r aktr. P a r a c k hzlandrc

n i v e r s i t e s i n d e grevli olan D a v i d G r o s s ile rencisi P a u l

l a r d a s o n d a o l a r a k e l e k t r o n v e p r o t o n kullanlmasnn sebebi d e

M e n d e , k u a n t u m m e k a n i i h e s a b a katldnda, b i r sicimin

b u d u r , b u p a r a c k l a r k k o l d u k l a r iin b u ie d a h a u y g u n

enerjisini srekli a r t r m a n n , sicimin k k y a p l a r inceleme

dur. K u a n t u m k a v r a m l a r n n klasik akl y r t m e l e r i n y e r i n i al

becerisini srekli a r t r m a y a c a m gstermiti. N o k t a p a r a c k

d atomalt leklerde, b i r p a r a c n s o n d a o l a r a k duyarll

l a r d a olann t a m tersi b i r d u r u m . G r o s s ile M e n d e , b i r sicimin

en iyi o p a r a c n k u a n t u m dalga b o y u ile llr. K u a n t u m

enerjisi a r t r l d n d a balangta, t p k enerji-ykl bir n o k t a

d a l g a b o y u , p a r a c n k o n u m u n d a k i belirsizlik p a y n gsterir.

p a r a c k gibi, d a h a ksa l e k t e k i y a p l a r inceleyebildiini gs

Bu olgu, IV B l m ' d e k i H e i s e n b e r g ' i n belirsizlik ilkesine ili

t e r d i . A m a sicimin enerjisi, P l a n c k u z u n l u u l e i n d e k i y a p

k i n t a r t m a m z y a n s t y o r . O r a d a , bir n o k t a p a r a c s o n d a

lar i n c e l e m e k iin gerekli o l a n enerji m i k t a r n n tesine geti

o l a r a k k u l l a n d m z d a (biz fotonlarm s o n d a o l a r a k kullanlma

inde, bu fazladan enerji sicimin inceleme y e t i s i n i a r t r m a z . A k

sna o d a k l a n m t k , fakat t a r t m a m z dier b t n p a r a c k l a r

sine enerji sicimin bymesine n e d e n olur, dolaysyla sicimin

186

187

k s a m e s a f e d e duyarll azalr. Aslna b a k a r s a n z , tipik b i r si

(bir n c e k i b l m d e tarttmz) o tehlikeli sonsuzlar, sicim

cimin b y k l P l a n c k u z u n l u u n d a y s a da, bir sicime y e t e

k u r a m y l a o r t a d a n kalkar.

r i n c e enerji -hayal e d e m e y e c e i m i z k a d a r ok, a n c a k m u h t e m e

G r a n i t b e n z e t m e s i y l e u z a m s a l d o k u y a ilikin asl s o r u n a r a

len B y k P a t l a m a ' d a o r t a y a km enerji k a d a r bir enerji-

s n d a k i t e m e l b i r farkllk, g r a n i t i n y z e y i n d e k i m i k r o lekte

makroskobik

kmasn

ki deiiklikleri o r t a y a k o y m a n n y o l l a r olmasdr: P a r m a k l a

salayabilirdik; m i k r o k o z m o s u incelemek iin epeyi kullansz

r m z d a n d a h a ince, d a h a h a s s a s s o n d a l a r kullanlabilir. Bir

o l u r d u y a n i ! Bir sicim, b i r n o k t a p a r a c n tersine, sanki iki gi

e l e k t r o n m i k r o s k o b u y z e y zelliklerini, s a n t i m e t r e n i n mil

ykleyebilseydik,

sicimin

bykle

d e r m e k a y n a n a s a h i p gibidir: Biri, n o k t a p a r a c k l a r asn

y o n d a b i r i n d e n d a h a y k s e k b i r hassasiyetle zebilir; y z e y

d a n sz k o n u s u o l d u u gibi k u a n t u m alkalanmalar, dieri d e

deki ok sayda k u s u r u ortaya karmaya yetecek k a d a r k k

k e n d i ikin b o y u t u . Bir sicimin enerjisini a r t r m a k , ilk k a y n a n

b i r l e k t i r b u . O y s a b u n u n t e r s i n e sicim k u r a m n d a , u z a y n

g i d e r m e s i n i azaltr, a m a e n i n d e s o n u n d a ikincisinin gidermesini

d o k u s u n d a b u l u n a n P l a n c k - a l t lekteki " k u s u r l a r " gster

artrr. Yani n e k a d a r a b a l a r s a n z abalayn, sicimin b o y u t u

m e n i n bir y o l u y o k t u r . Sicim k u r a m n n y a s a l a r y l a y n e t i l e n

n u n olmas, bir sicimi P l a n c k u z u n l u u n u n a l t n d a k i mesafeler-

b i r e v r e n d e , d o a y g i d e r e k d a h a d a k k m e s a f e l e r e blebi

d e k i olgular i n c e l e r k e n k u l l a n m a n z engeller.

leceimizi, b u n u n bir snrnn olmadn syleyen geleneksel

G e l g e l d i m , genel grelilik ile k u a n t u m m e k a n i i a r a s n d a k i

k a v r a y geerli deildir. Bir snr vardr ve bu snr, biz d a h a

b t n a t m a d a u z a m s a l d o k u n u n P l a n c k u z u n l u u altndaki

ekil 5.1 d e g r l e n ykc k u a n t u m k a r g a a s y l a k a r l a m a

u z u n l u k l a r a zg zelliklerinden k a y n a k l a n m a k t a d r . Eer ev

d a n etkisini gsterir. Dolaysyla s o n r a k i b l m l e r d e d a h a b e

renin

altndaki mesafeleri ince-

lirgin hale gelecek bir a n l a m d a , v a r s a y l a n P l a n c k - a l t k u a n

leyemiyorsa, o zaman ne o, ne de ondan oluan herhangi bir ey

t u m d a l g a l a n m a l a r n n var olmad bile sylenebilir. B i r p o z i -

ykc

temel bileeni Planck

olduu

varsaylan

leinin

dalgalanmala

tivist, b i r eyin a n c a k -en a z n d a n p r e n s i p t e - i n c e l e n i p lle-

rndan etkilenir. Bu d u r u m , elimizi cilal bir g r a n i t y z e y e sr

ksa-mesafeli

kuantum

biliyorsa v a r o l d u u n u syleyecektir. Sicimin e v r e n d e k i e n te

d m z d e olan eye b e n z e r . M i k r o d z e y d e g r a n i t paral, d a

m e l n e s n e o l d u u v a r s a y ildii n d a n v e sicim d e u z a m s a l d o k u

marl v e p r t k l olsa da, p a r m a k l a r m z k k lekli b u d e

d a b u l u n a n P l a n c k - a l t u z u n l u k t a k i iddetli d a l g a l a n m a l a r d a n

iiklikleri fark e d e m e z ve y z e y bize d m d z gelir. Ksa ve ge

e t k i l e n m e y e c e k k a d a r b y k o l d u u n d a n b u d a l g a l a n m a l a r l

ni p a r m a k l a r m z m i k r o farkllklar "giderir". A y n ekilde, si

l e m e z , dolaysyla sicim k u r a m n a g r e d e , a s l n d a o r t a y a

cimin d e bir b o y u t u o l d u u n d a n , o n u n d a k s a mesafe d u y a r l

kmazlar.

lnn b i r snr v a r d r ; Planck-alt l e k l e r d e k i deiiklikleri

tespit e d e m e z . P a r m a k l a r m z g r a n i t e s r d m z d e o l d u u

Zekice Bir Hile mi?

gibi, sicim de k t l e e k i m s e l a l a n d a k i u l t r a m i k r o s k o b i k alka

Bu t a r t m a sizi t a t m i n e t m e m i olabilir. Sicim k u r a m n n

l a n m a l a r giderir. S o n u t a geri k a l a n d a l g a l a n m a l a r h l o k

uzayn Planck-alt uzunluktaki k u a n t u m dalgalanmalarn y u

nemli olsa da, bu g i d e r m e onlar genel grelilik ile k u a n t u m

m u a t t n g s t e r m e k y e r i n e , k o n u d a n k a m a k iin sicimin s

m e k a n i i a r a s n d a k i u y u m s u z l u u y o k e d e c e k k a d a r "dzleti-

frdan farkm b y k l n k u l l a n m gibi g r n y o r u z . G e r

rir". Bilhassa d a k t l e e k i m i n i n k u a n t u m k u r a m n o l u t u r u r

e k t e n d e z d m z bir ey oldu m u a c a b a ? Evet, oldu. Bi

ken nokta parack yaklamn benimsediimizde ortaya kan

r a z d a n ele alacamz iki n o k t a b u n u g s t e r e c e k .

188

189

 n c e l i k l e , b i r a z n c e k i s a v u a n l a m a geliyor: S o r u n l u oldu

m e l iki ilkesiyle, k u a n t u m m e k a n i i olaslnn k o r u n m a s y l a

u v a r s a y l a n P l a n c k - a l t u z u n l u k t a k i u z a m s a l dalgalanmalar,

( b u y z d e n fiziksel n e s n e l e r h i i z b r a k m a d a n e v r e n d e a n i d e n

g e n e l grelilii v e k u a n t u m m e k a n i i n i n o k t a p a r a c k e r e

y o k olmaz) v e bilginin ktan d a h a hzl iletilmesinin i m k n s z

v e s i n d e formle e t m e n i n b i r r n d r . D o l a y s y l a b i r a n l a m

oluuyla t u t a r l bir k u r a m o l u t u r m a n n o k z o r o l d u u n u gr

da, a d a k u r a m s a l fiziin t e m e l p r o b l e m i , k e n d i k e n d i m i z e

dler. B u fizikilerin y a p t aratrmalar, n o k t a p a r a c k p a r a

y a r a t t m z bir p r o b l e m d i r . n c e l e r i b t n m a d d e p a r a c k l a

digmas bir k e n a r a b r a k l d n d a b u ilkelerden b i r i n i n y a d a

rn v e b t n k u v v e t p a r a c k l a r n , k e l i m e n i n t a m anlamyla,

ikisinin b i r d e n inendiini o k eitli b a k a l a r n d a n t e k r a r

uzamsal boyutlar olmayan nokta benzeri nesneler olarak d

t e k r a r g s t e r d i . Dolaysyla da, n o k t a p a r a c k l a r d a n b a k a bir

n d m z iin, e v r e n i n zelliklerini de "keyfi" k s a mesafe

ey z e r i n e k u r u l u , anlaml bir k u a n t u m k u r a m b u l m a k u z u n

l e k l e r i n d e d n m e k z o r u n d a k a l y o r d u k . E n k k mesafe

b i r s r e i m k n s z m gibi g r n d . Sicim k u r a m n n g e r e k t e n

ler sz k o n u s u o l d u u n d a da, a l t n d a n k a l k l a m a z m gibi g

etkileyici olan y n u d u r : Y i r m i yl akn b i r s r e d i r d e v a m

r n e n s o r u n l a r l a k a r k a r y a k a l y o r d u k . Sicim k u r a m bize,

e d e n titiz aratrmalar, baz zellikleri t a n d k o l m a s a da sicim

s a d e c e o y u n u n asl k u r a l l a r n a n l a m a d m z iin b u s o r u n l a r

k u r a m n n , anlaml bir fiziksel k u r a m a ikin olmas g e r e k e n b

la karlatmz syler. Yeni k u r a l l a r s a , evreni i n c e l e m e h a s

t n zelliklere

saslmzn bir snr o l d u u n u , y a n i a s l n d a g e l e n e k s e l mesafe

g r a v i t o n titreim r n t s sayesinde, k t l e e k i m i n i d e ieren

k a v r a y m z e v r e n i n u l t r a m i k r o s k o b i k y a p s n a h a s s a s b i r e

bir k u a n t u m kuramdr.

uyduunu gstermitir.

stelik sicim k u r a m

kilde u y g u l a y a b i l m e m i z i n de b i r snr o l d u u n u syler. Varsa

y l a n tehlikeli u z a m s a l dalgalanmalar, a r t k k u r a m l a r m z d a n

Daha Net Cevap

k a y n a k l a n y o r m u gibi g r n m e k t e d i r ; n k d a h a n c e b u s

K a b a c e v a p , nceki n o k t a p a r a c k k u r a m l a r baarszla

n r l a r n varln b i l m i y o r d u k v e dolaysyla d a n o k t a p a r a c k

u r a r k e n , sicim k u r a m n n n e d e n s t n geldii s o r u s u n u n z

y a k l a m fiziksel g e r e k l i i n snrlarn fena h a l d e a m a m z a

n y a k a l y o r d u . B u y z d e n isterseniz t a r t m a m z n m a n t k s a l

y o l amt.

a k n d a n u z a k l a m a d a n b i r s o n r a k i b l m e d e geebilirsiniz.

B u z m n , genel grelilik ile k u a n t u m m e k a n i i a r a s n d a

F a k a t I I . B l m ' d e zel grelilie ilikin t e m e l fikirleri gelitir

ki s o r u n u bariz bir basitlikle at d i k k a t e alndnda, birinin

mi o l d u u m u z d a n , elimizde sicim k u r a m n n iddetli k u a n t u m

kp d a n o k t a p a r a c k y a k l a m n n b i r i d e a l l e t i r m e d e n i b a r e t

d a l g a l a n m a l a r n nasl y a t t r d n d a h a d o r u b i r b i i m d e b e

o l d u u n u , g e r e k d n y a d a temel p a r a c k l a r n bir u z a m s a l b o

t i m l e m e k iin gerekli a r a l a r var.

y u t u o l d u u n u ileri s r m e s i n i n n e d e n b u k a d a r u z u n s r d

Vereceimiz d a h a kesin cevap, k a b a c e v a b n z n d e k i fikre

n m e r a k edebilirsiniz. B u d a bizi, z e r i n d e d u r m a k istediimiz

d a y a n a c a k , a m a b u fikri d o r u d a n sicimler d z e y i n d e ifade

ikinci n o k t a y a getiriyor. U z u n z a m a n n c e Pauli, H e i s e n b e r g ,

edeceiz. B u n u , n o k t a p a r a c k l a r v e sicimleri s o n d a o l a r a k bi

D i r a c v e F e y n m a n y a n i k u r a m s a l fiziin e n b y k beyinlerin

r a z d a h a detayl ekilde k y a s l a y a r a k y a p a c a z . Sicimin b o y u

d e n bazlar, d o a n n bileenlerinin a s l n d a n o k t a l a r o l m a y a b i

t u olmasnn, n o k t a p a r a c k s o n d a l a r l a elde edilebilecek bilgiyi

leceini, k k v e d a l g a l a n a n " k a b a r c k l a r " y a d a " t o p a k l a r "

nasl "giderdiini", dolaysyla a d a fiziin t e m e l ikileminin

olabileceini ileri srmt. Gelgelelim o n l a r da b a k a l a r da,

sebebi olan u l t r a - k s a - m e s a f e d e k i d a v r a n l a r nasl o r t a d a n

t e m e l bileeni bir n o k t a p a r a c k o l m a y a n , y i n e d e fiziin e n t e -

kaldrdn greceiz.

190

191

rilen y o l l a r izler. Y a n i iki p a r a c k arptrlm, e l e k t r o m a n y e

tik k u v v e t s a y e s i n d e etkileime girmi v e s o n u t a d a y o l l a r d e
imi o l a r a k belirmilerdir. B u b i l a r d o t o p l a r n n a r p m a s y la ilgili b e t i m l e m e y e biraz b e n z e y e n b i r olaylar dizisidir.
ekil 6.5 ki parack etkileime girer -birbirleriyle "arpr"- ve bunun sonucunda iki
sinin de izledii yol deiir.

Biz bu etkileimin ayrntlaryla ilgiliyiz; zellikle de b a t a k i

e l e k t r o n u n v e p o z i t r o n u n o r t a d a n k a l k p fotonu r e t t i i n o k
tayla. B i r a z d a n aklk k a z a n a c a z e r e asl nemli olan n o k t a ,

n c e , g e r e k t e n v a r olsalard n o k t a p a r a c k l a r n birbirleriy
le nasl etkileeceklerini, dolaysyla fiziksel s o n d a l a r o l a r a k n a

b u olayn gerekletii k e s i n v e t m y l e belirlenebilir b i r z a m a n

v e y e r olmasdr. B u y e r ekil 6.6'da gsterilmitir.

sl kullanlabileceklerini d n e l i m . En t e m e l etkileim, ekil

Sfr b o y u t l u n o k t a l a r o l d u u n u d n d m z n e s n e l e r i in

6.5'te g r l d z e r e , y o l l a r kesiecek ekilde bir a r p m a

celeyip d e a s l n d a t e k b o y u t l u sicimler o l d u k l a r n a n l a m a m z ,

h a t t z e r i n d e ilerleyen iki n o k t a p a r a c k a r a s n d a k i etkileim

b i r a z n c e y a p t m z b e t i m l e m e y i nasl deitirir? Temel etki

dir. Bu p a r a c k l a r b i l a r d o t o p u olsalard arprlard ve h e r

leim sreci ayndr, a m a a r t k a r p m a h a t t n d a k i nesneler, e

ikisinin d e izledii y o l deiirdi. N o k t a p a r a c k l a r a dayal k u

kil 6.7'de g r l d z e r e salnm h a l i n d e k i ilmeklerdir. Bu il

a n t u m alan k u r a m , t e m e l p a r a c k l a r a r p t n d a d a esasen

m e k l e r t a m d a g e r e k e n titreim r n t l e r i y l e titreiyorlarsa, e

a y n eyin o l d u u n u -birbirlerine a r p p d o r u l t u deitirdikle

kil 6.6'da g r l d gibi a r p m a h a t t n d a k i b i r e l e k t r o n a v e

rini- gsterir, a m a a y r n t l a r b i r a z farkldr.

S o m u t l u k v e basitlik a d n a b u iki p a r a c k t a n birinin elek
t r o n , dierinin ise o n u n k a r parac p o z i t r o n o l d u u n u d
n n . M a d d e v e k a r m a d d e a r p t n d a saf bir enerji akmyla o r t a d a n kalkabilirler ve ortaya, r n e i n bir foton kabi
lir. Bu fotonun izledii y o l u , elektron ile p o z i t r o n u n n c e d e n
9

izledikleri y o l l a r d a n a y r m a k iin fizikteki geleneksel bir t u t u

m u b e n i m s e r v e b u y o l u dalgal bir izgiyle belirtiriz. N o r m a l d e
foton biraz yol alp s o n r a b a t a k i e l e k t r o n - p o z i t r o n iftinden al
d enerjiyi serbest b r a k n c a b a k a bir e l e k t r o n - p o z i t r o n ifti
r e t i r ; b u e l e k t r o n v e p o z i t r o n d a ekil 6.6'da, e n s a d a g s t e -

ekil 6.6 Kuantum alan kuramnda, bir parack ile onun kar parac bir anlna
birbirlerini yok edebilir ve bundan bir foton ortaya kabilir. Ardndan bu foton, farkl
yollar izleyen bir baka parack ve kar parack ortaya karabilir.

ekil 6.7 (a) arpan iki sicim birleip nc bir sicim oluturabilir, ardndan bu si
cim tekrar iki sicime ayrlabilir ve bu sicimler dorultu deitirmi olarak ilerleyebilir,
(b) Buradaki sre de (a)'da grlen srecin ayns, ancak sicimlerin hareketi vurgula
nyor, (c) Etkileim halindeki iki sicimin bir "dnya-yapram" nasl taradn gsteren
bir "time-lapse" fotoraf.

192

193

b i r p o z i t r o n a karlk geleceklerdir. A n c a k b u g n k teknoloji

mizin eriebileceinden o k d a h a k k , e n k k u z a k l k l
e k l e r i n d e incelendiklerinde, g e r e k nitelikleri y a n i sicim b e n
zeri zellikleri belli olacaktr. N o k t a p a r a c k r n e i n d e o l d u u
gibi, iki sicim arpr ve bir akmla birbirlerini o r t a d a n kald
rr. B u akm, y a n i f o t o n u n kendisi, belli bir titreim r n t s ne s a h i p bir sicimdir. Bylece, ekil 6.7'de g r l d z e r e , iki
a y r sicim birbirleriyle etkileime girip birleir ve n c bir si
cim o l u t u r u r . T p k n o k t a p a r a c k b e t i m l e m e m i z d e o l d u u gi
bi bu sicim biraz y o l alr, s o n r a bataki iki sicimden ald e n e r
jiyi s e r b e s t b r a k a r a k iki ayr sicime ayrlr, o sicimler de yolla
r n a d e v a m eder. E n m i k r o b a k as d n d a k i b t n b a k a
l a r n d a n , b u d u r u m t p k ekil 6.6'da g r l e n n o k t a p a r a c k et
kileimi gibi g r n e c e k t i r .
G e l g e l d i m iki b e t i m l e m e a r a s n d a nemli bir fark var. N o k t a
p a r a c k etkileiminin u z a y v e z a m a n d a belirlenebilir bir n o k t a
da, b t n gzlemcilerin z e r i n d e hemfikir olabilecei bir y e r d e
gerekletiini v u r g u l a m t k . imdi greceimiz gibi, bu d u

ekil 6.8 Birbirine yaklaan iki sicimin zamanda birbirini izleyen anda, George'un
bak asndan grn, (a)'da ve (b)'de sicimler birbirlerine yaklayor; (c)'de Geor
ge'un bak asndan sicimler ilk kez birbirine deiyor.

r u m sicimler a r a s n d a k i etkileimler a s n d a n geerli deildir.

B u n u II. B l m ' d e o l d u u gibi birbirlerine g r e h a r e k e t halin

olaylar dilimlere a y r a n bir d z l e m g r l y o r . n c e k i b l m

de olan iki gzlemcinin, G e o r g e ' u n ve G r a c i e ' n i n bu etkileimle

lerde sk sk y a p t m z gibi, grsel a d a n kolaylk salayabil

ilgili betimlemelerini k y a s l a y a r a k gstereceiz. Gzlemcileri

m e k iin b u ekilde d e u z a m s a l b o y u t l a r d a n birini g s t e r m i y o

mizin, iki sicimin b i r b i r l e r i n e ilk o l a r a k ne z a m a n ve n e r e d e

r u z . G e r e k t e tabii ki, b t n gzlemcilere g r e a y n a n d a olan

d e d i i k o n u s u n d a fikir birliine v a r a m a d n greceiz.

b o y u t l u b i r olaylar dizisi vardr. ekil 6.8 (b) ve 6.8 (c)'de

B u n u y a p a b i l m e k iin, iki sicim a r a s n d a k i etkileimi, r t c

G e o r g e ' u n iki sicimin birbirine y a k l a m a s n nasl g r d n

s ak t u t u l a n bir fotoraf makinesiyle izlediimizi, bylece s

g s t e r e n , birbirini izleyen iki g r n t - d n y a - y a p r a n m birbi

recin b t n tarihini bir film eridine k a y d e d e b i l d i i m i z i d

rini izleyen "dilimleri"- var. En nemlisi, ekil 6.8 ( c ) ' d e G e o r -

S o n u ekil 6.7 ( c ) ' d e g r l y o r : Sicim dnya-yapra.

g e ' a g r e , z a m a n d a iki sicimin b i r b i r i n e ilk k e z d e d i i ve bir

nelim.

10

D n y a - y a p r a n b i r b i r i n e paralel p a r a l a r h a l i n d e "dilimleye

letii, n c bir sicimin o r t a y a kt an gsteriliyor.

r e k " -ek m e k dilimler gibi- sicimlerin etkileimlerinin t a r i h i an

i m d i ayn eyi G r a c i e iin y a p a l m . II. B l m ' d e g r d

b e a n y e n i d e n elde edilebilir. B u dilimlemenin bir r n e i ekil

m z gibi G e o r g e ile G r a c i e ' n i n greli h a r e k e t h a l i n d e olmas,

6.8'de gsteriliyor. ekil 6.8 ( a ) ' d a b i r b i r i n e y a k l a m a k t a olan

h a n g i olaylarn ayn a n d a o l d u u k o n u s u n d a hemfikir olma

iki sicime dikkatle b a k a n G e o r g e ' u n g z v e G e o r g e ' u n b a k

d k l a r a n l a m n a gelir. ekil 6 . 9 ' d a gsterildii z e r e , G r a c i

asna g r e

uzayda ayn anda meydana gelmekte olan

194

btn

e'nin b a k asna g r e , u z a y d a a y n a n d a olan o l a y l a r farkl

195

ekil 6.10 George ile Gracie, iki sicim arasndaki etkileimin yeri konusunda anlaamaz.

T a m a m e n a y n mant, ekil 6.11'de zetlendii gibi, n o k t a

p a r a c k l a r n etkileimine u y g u l a y a c a k olursak, d a h a n c e ifa
d e edilen s o n u c a varrz: N o k t a p a r a c k l a r birbirleriyle u z a y d a
belli b i r n o k t a d a v e z a m a n d a belli b i r a n d a etkileime girer.
N o k t a p a r a c k l a r b t n etkileimlerini belli bir n o k t a y a sk
trr. Etkileime giren k u v v e t k t l e e k i m i k u v v e t i y s e , y a n i etki
leimde y e r a l a n h a b e r c i p a r a c k foton deil d e g r a v i t o n s a ,
k u v v e t i n g c n n t e k bir n o k t a y a skmas, feci s o n u l a r a y o l
ekil 6.9 Birbirine yaklaan iki sicimin zamanda birbirini izleyen anda, Gracie'nin
bak asndan grn, (a)'da ve (b)'de sicimler birbirlerine yaklayor; (c)'de Gra
cie'nin bak asndan sicimler ilk kez birbirine deiyor.

aar, d a h a n c e dolayl o l a r a k bahsettiimiz s o n s u z c e v a p l a r gi

bi. O y s a b u n u n t e r s i n e sicimler, etkileimlerin m e y d a n a geldii
y e r i "dzler". F a r k l gzlemciler, etkileimin ekil 6.10'daki y
zeyin sol k s m n d a farkl y e r l e r d e m e y d a n a geldiini g r d k l e

b i r d z l e m d e y e r a l m a k t a d r . Yani G r a c i e ' n i n b a k asna g

r i n d e n , b u g e r e k a n l a m d a , etkileim y e r i n i n h e p s i n d e "dzlen-

re, etkileimin a n b e a n ilerleyiinin o r t a y a k o n a b i l m e s i iin

dii" a n l a m n a gelir. Bu da k u v v e t i n g c n datr; k t l e e k i

ekil 6.7 ( c ) ' d e k i d n y a - y a p r a n n farkl b i r ayla "dilimlen

mi kuvveti rneinde, bu yaylma kuvvetin ultramikroskobik

mesi" gerekir.
ekil 6.9 (b) ve 6.9 (c)'de, b i r b i r i n e y a k l a a n iki sicimin bir
b i r i n e dedii v e n c bir sicimin o r t a y a kt a n d a dahil
o l m a k z e r e , z a m a n d a b i r b i r i n i izleyen a n l a r b u k e z G r a c i e ' n i n
b a k asna g r e g s t e r i y o r u z .
ekil 6.10'da g r l d z e r e , ekil 6.8 (c) ile ekil 6.9 (c)'yi
k y a s l a d m z d a G e o r g e ile G r a c i e ' n i n iki sicimin b i r b i r i n e ilk
k e z n e z a m a n v e n e r e d e dedii - n e r e d e etkileime girdiklerik o n u s u n d a hemfikir olmadn g r y o r u z . Sicim u z a m d a b i r
b o y u t a s a h i p o l d u u iin iki sicimin ilk kez birbirine dedii

uzaydaki yer ve zamandaki an,

belirsiz bir yer ve belirsiz bir an

deildir; bu, gzlemcinin h a r e k e t i n e baldr.

1 %

ekil 6.11 Greli hareket halindeki gzlemciler, iki nokta paracn birbirleriyle ne za
man ve nerede etkiletii konusunda anlayor.
197

zelliklerini b y k o r a n d a hafifletir; o k a d a r ki y a p l a n h e s a p

idealletirme olamaz m? A c a b a a s l n d a sicimlerin b i r kalnl

l a r d a n , d a h a n c e k i s o n s u z l a r y e r i n e g a y e t m a k u l sonlu c e v a p

m v a r ? Bisiklet t e k e r l e k l e r i n i n iindeki i lastiklerin ikiboyutlu

lar elde edilir. Bu, g e e n k s m d a bahsettiimiz k a b a c e v a p t a

y z e y l e r i gibi y a d a b i r a z d a h a g e r e k i o l u r s a k ince b i r b o -

k a r m z a k a n y a y l m a n n d a h a kesin bir halidir. V e b i r k e z

y u t l u simit gibi. H e i s e n b e r g , D i r a c v e b a k a fizikilerin b o -

d a h a b u y a y l m a P l a n c k - a l t - u z u n l u k t a k i mesafeler birbirine

y u t l u t o p a k l a r a dayal bir k u a n t u m k u r a m i n a e t m e giriimle

kartka, u z a y n u l t r a m i k r o s k o b i k a l k a l a n m a l a r n n y u m u a -

r i n d e k a r k a r y a k a l d k l a r a l t n d a n k a l k l a m a z m gibi g r

m a s y l a sonulanr.

n e n zorluklar, b u doal akl y r t m e zincirini izleyen a r a t r m a

D n y a y a ok dk numaral ya da ok y k s e k numaral

clar engellemitir.

g z l k l e r d e n b a k m a k gibi, n o k t a p a r a c k bir s o n d a n n algla

F a k a t hi b e k l e n m e d i k b i i m d e , 1990'larn o r t a l a r n d a sicim

y a b i l e c e i P l a n c k - a l t lekteki o k k k detaylar, sicim k u r a

k u r a m c l a r , dolayl v e o l d u k a zekice bir akl y r t m e y l e , b u

myla d z l e n i r ve z a r a r s z hale gelir. Gzleri iyi g r m e y e n biri

t r d a h a fazla b o y u t l u t e m e l n e s n e l e r i n d e sicim k u r a m n d a

ne nerilebilecek b i r t e d a v i olmasnn tersine, e e r sicim k u r a

nemli v e h e m e n fark e d i l m e y e n b i r rol o y n a d n g r m t r .

m e v r e n e d a i r nihai b e t i m l e m e y s e , Planck-alt lekteki m e s a

A r a t r m a c l a r y a v a y a v a sicim k u r a m n n y a l n z c a sicimleri

felerde v a r o l d u u v a r s a y l a n d a l g a l a n m a l a r d a h a n e t g r m e

ieren b i r k u r a m olmadm anlamtr. 1995'te ikinci spersi

mizi s a l a y a c a k b i r dzeltici m e r c e k y o k t u r . Eriilebilen h a t t a

cim d e v r i m i n i b a l a t a n W i t t e n v e b a k a fizikiler b u d e v r i m i n

geleneksel a n l a m d a v a r o l d u u sylenebilen mesafelerle ilgili

temeli olan, ok nemli bir g z l e m y a p m t r . Sicim k u r a m as

b i r alt snrn o l d u u bir e v r e n d e , g e n e l grelilik ile k u a n t u m

l n d a o k eitli ve farkl b o y u t l a r d a bileenler ierir: F r i z b i

m e k a n i i a r a s n d a k i - a n c a k Planck-alt lekteki mesafelerde

b e n z e r i ikiboyutlu bileenler, k a b a r c k b e n z e r i b o y u t l u bile

belirgin hale gelen- u y u m s u z l u k t a n kanlm olur. te sicim

enler; h a t t a d a h a allmadk bileenlerin d e o r t a y a k m a ola

k u r a m n n betimledii e v r e n de, u l t r a m i k r o s k o b i k mesafelerde

sl vardr. Y a k n d n e m d e ulalm b u e n y e n i kavraylar

o r t a y a kt v a r s a y l a n felaket h e m e n o r t a d a n kalkt iin,

X I I . v e X I I I . B l m ' d e ele alacaz. A m a imdilik t a r i h i n geti

b y k o l a n a ilikin y a s a l a r l a k k olana ilikin y a s a l a r n

i y o l d a ilerleyip sfr b o y u t l u n o k t a p a r a c k l a r d a n deil de t e k

u y u m l u bir b i i m d e kaynatrlabildii bir evrendir.

b o y u t l u sicimlerden o l u a n b i r e v r e n i n y e n i v e arpc zellikle

Sicimlerden tesi Var m?

rini a r a t r m a y s r d r e c e i z .

Sicimler iki s e b e p t e n t r zeldir. lki bir boyutlar olsa da,

k u a n t u m m e k a n i i e r e v e s i n d e tutarl o l a r a k betimlenebilirler.
kincisi, titreim r n t l e r i a r a s n d a , g r a v i t o n u n zelliklerine
t p a t p u y a n bir r n t v a r d r ki, b u d u r u m ktleekimi k u v v e
tinin k u r a m n y a p s n n ayrlmaz bir p a r a s olmasn salar. F a
k a t sicim k u r a m n n , o alldk, sfr b o y u t l u n o k t a p a r a c k
k a v r a y n n g e r e k d n y a d a karl o l m a y a n m a t e m a t i k s e l
b i r idealletirme o l d u u n u g s t e r m e s i n d e o l d u u gibi, a c a b a
s o n d e r e c e ince, t e k b o y u t l u sicim d e b e n z e r bir m a t e m a t i k s e l
198

199

VII. Blm

Spersicimlerdeki " S p e r "

instein'n yldzlarn nn G n e ' i n ktleekimi t a r a

fndan eilmesiyle ilgili t a h m i n i n i s n a m a k iin E d d i n g ton'n 1919'da gerekletirdii a r a t r m a gezisinin so

nular kesinletiinde,

Hollandal

fiziki

Hendrik

Lorentz,

E i n s t e i n ' a bir telgraf g n d e r i p iyi h a b e r i vermiti. Telgrafn ge

nel greliliin d o r u l a n d h a b e r i n i verdii, e v r e d e yaylyor
du. Bir rencisi Einstein'a, E d d i n g t o n y a p t d e n e y d e yldz
larn nn eilmesiyle ilgili n g r s n d o r u l a y a n bir s o n u
ca u l a m a s a y d ne d n e c e i n i s o r d u u n d a , E i n s t e i n u ceva
b vermiti: " O z a m a n sevgili T a n r iin z l r d m , n k k u
r a m doru." 1 E l b e t t e , d e n e y l e r g e r e k t e n de E i n s t e i n ' m t a h m i n
lerini d o r u l a m a s a k u r a m d o r u olmaz, genel grelilik d e m o
d e r n fiziin temel d i r e k l e r i n d e n biri haline gelmezdi. Einstein
aslnda o cmleyi, genel greliliin k t l e e k i m i n i d e r i n ve gizli
201

b i r zarafetle, ok b a s i t a m a g l fikirlerle betimlediini, o k a

S a n a t t a o l d u u gibi fizikte de, simetri estetiin kilit bir bile

d a r k i d o a n n b u n u "gz n n e a l m a y a c a n " d n e m e d i i n i

enidir. F a k a t s a n a t t a o l d u u n u n tersine fizikte simetrinin o k

a n l a t m a k iin sylemiti. E i n s t e i n ' n b a k asna g r e genel

s o m u t v e k e s i n b i r a n l a m vardr. Aslna b a k a r s a n z b u s o m u t si

grelilik, yanl o l a m a y a c a k k a d a r gzeldi.

m e t r i kavrayn, m a t e m a t i e d e gayretle u y g u l a y a n fizikiler,

Gelgelelim estetik yarglar, bilimsel k o n u l a r d a h a k e m ola

son y i r m i o t u z yl iinde, m a d d e p a r a c k l a r ile h a b e r c i p a r a

m a z . N i h a y e t i n d e , k u r a m l a r h a k k n d a s o m u t v e deneysel olgu

cklarn birbirleriyle n c e d e n m m k n o l d u u s a n l a n d a n ok

larla k a r k a r y a k a l d k l a r n d a a y a k t a kalp k a l m a d k l a r n a

d a h a y a k n d a n ilikili o l d u u k u r a m l a r o l u t u r m u t u r . Yalnzca

b a k l a r a k h k m verilir. F a k a t b u son s z m z ok nemli b i r

d o a d a k i k u v v e t l e r i deil, m a d d i bileenleri d e b i r a r a y a g e t i r e n

k o u l a tabidir. Bir k u r a m ina edilirken, d a h a t a m olarak geli

b u t r k u r a m l a r , m m k n olan e n fazla simetriye sahiptir, b u

tirilmemi o l d u u iin, ayrntl d e n e y s e l s o n u l a r deerlendiri

y z d e n de spersimetrik diye nitelenirler. B i r a z d a n greceimiz

lemez. Yine d e fizikilerin, k s m e n t a m a m l a n m k u r a m l a r n

z e r e s p e r s i c i m k u r a m s p e r s i m e t r i k e r e v e n i n h e m ilk h e m

h a n g i y n d e a r a t r m a y a d e v a m edecekleri k o n u s u n d a bir se

de zirve n o k t a s niteliindeki rneidir.

im y a p m a l a r , y a r g d a b u l u n m a l a r gerekir. B u k a r a r l a r n baz
lar, k u r a m n k e n d i iinde m a n t k s a l bir tutarlla s a h i p olmas

Fizik Yasalarnn Doas

k o u l u n d a n d o a r ; a n l a m l bir k u r a m n kesinlikle m a n t k s a l

Fizik y a s a l a r n n m o d a k a d a r ksa m r l o l d u u , y l d a n y

s a m a l k l a r d a n u z a k olmas gerekir. B a k a b a z k a r a r l a r ise, b i r

la, h a f t a d a n haftaya h a t t a a n d a n a n a deitii b i r e v r e n d

k u r a m s a l k a v r a m n d i e r bir k u r a m s a l k a v r a m a g r e niteliksel

n n . Byle bir d n y a d a , fizik y a s a l a r n d a k i b u deiikliklerin

d e n e y s o n u l a r n n sezindirdii bir k a v r a y ynlendirir. G e n e l

temel h a y a t srelerini kesintiye u r a t m a y a c a n v a r s a y m a k

d e , e e r etrafmzdaki d n y a d a karlatmz h e r h a n g i b i r e

kouluyla, en hafif tabirle t e k b i r annz bile skc olmayacaktr.

yi temsil e t m e k a p a s i t e s i y o k s a o k u r a m l a ilgilenmeyiz. F a k a t ,

Rasgele deiiklikler, h e m sizin h e m d e b a k a l a r n n gemi d e

k u r a m s a l fizikilerin v e r d i i baz k a r a r l a r n d a estetik bir d u y

neyimlerini gelecekteki s o n u l a r a dair t a h m i n l e r d e b u l u n m a k

g u y a , bize h a n g i k u r a m n y a a d m z d n y a k a d a r zarif, y a p

z e r e k u l l a n m a s n engelleyecei iin en b a s i t eylemler bile bir

snn o n u n k a d a r g z e l o l d u u n u syleyen bir d u y g u y a d a y a n

m a c e r a olacaktr.

d da bir gerektir. E l b e t t e k i m s e bu stratejinin bizi geree

Byle b i r evren, bir fizikinin k b u s u d u r . E v r e n i n istikrar fi

g t r e c e i n i g a r a n t i e d e m e z . Belki d e d e r i n l e r d e evrenimizin

zikiler iin - h e r k e s gibi- h a y a t i n e m t a y a n b i r d a y a n a k t r :

y a p s , d e n e y i m l e r i m i z i n d n d r d k a d a r zarif deildir;

B u g n geerli olan y a s a l a r d n d e geerliydi, y a r n d a geerli

belki de o k a d a r t a n d k o l m a y a n b a l a m l a r a u y g u l a n d n d a

olacaklar (hepsini a n l a y a c a k k a d a r akll o l m a s a k bile). N e d e

b u g n k estetik ltlerimizi d a h a d a inceltmemiz, rafine e t m e

olsa, e e r b i r d e n b i r e deiebiliyorsa "yasa" t e r i m i n i n ne a n l a m

miz gerektiini greceiz. Y i n e de, k u r a m l a r n evrenin deneysel

olabilir k i ? A m a b u e v r e n i n d u r a a n o l d u u a n l a m n a gelmez;

o l a r a k i n c e l e m e n i n g i d e r e k d a h a d a zorlat alanlarn b e t i m

e v r e n b i r a n d a n dierine s a y l a m a y a c a k k a d a r o k b i i m d e d e

ledii bir a a g i r e r k e n , fizikiler a k s i t a k d i r d e sapabilecekleri

iir k u k u s u z . B u d a h a o k deiimi y n l e n d i r e n y a s a l a r n sa

k m a z s o k a k l a r d a n u z a k d u r a b i l m e k iin byle bir estetiin

bit v e d e i m e z o l d u u a n l a m n a geliyor. B u n u n d o r u o l d u u

y a r d m n a srtlarn dayamlardr. i m d i y e k a d a r b u y a k l a m

nu g e r e k t e n biliyor m u y u z , diye sorabilirsiniz. A s l n d a bilmi

g l v e derinlikli b i r klavuz o l d u u n u gstermitir.

y o r u z . F a k a t e v r e n i n B y k P a t l a m a ' d a n ksack b i r a n getik-

202

203

t e n s o n r a k i h a l i n d e n i t i b a r e n g n m z d e k i haline d e k o k say

leinin D n y a ' n n k i n d e n d a h a a z o l m a s n d a n k a y n a k l a n d m

d a zelliini b e t i m l e m e k t e k i baarmz, e e r deiiyorlarsa da,

biliyoruz; y a n i b u k t l e e k i m i y a s a s n n b i r y e r d e n dierine d e

y a s a l a r n ok ok y a v a deitiini d n d r y o r bize. Bildii

itii a n l a m n a gelmiyor. N e w t o n ' u n , d a h a d o r u s u Einstein'n

miz h e r eyle tutarl olan en basit v a r s a y m , y a s a l a r n sabit ol

k t l e e k i m i y a s a s D n y a ' d a neyse A y ' d a d a o d u r . A s t r o n o t u n

duudur.

d e n e y i m l e r i n i n farkl olmas, fizik y a s a l a r n d a k i b i r deiiklikle

Fizik y a s a l a r n n , y e r e l k l t r l e r k a d a r snrl ve eitli oldu

deil o r t a m d a k i d e t a y l a r n deimesiyle ilgilidir.

u bir e v r e n d n e l i m imdi de; bir y e r d e n dierine geildiin

Fizikiler fizik y a s a l a r n n bu iki zelliine -yani onlar n e r e

d e n g r l e m e z b i i m d e deitiklerini, d a r d a n gelen u y u m

de ve ne z a m a n k u l l a n d n z a bal o l m a m a l a r n a - d o a n n si

g s t e r m e l e r i y n n d e k i etkilere c r e t k r c a direndiklerini. G u l -

metrisi der. Bu terimle, d o a n n a y n temel y a s a l a r n geerli ol

liver'in s e y a h a t l e r i n d e o l d u u gibi, e e r yle bir d n y a d a seya

m a s n s a l a y a r a k , z a m a n d a k i h e r a n a v e u z a y d a k i h e r y e r e eit

h a t ederseniz inanlmaz l d e zengin, bir dizi n g r l e m e z d e

-simetrik- d a v r a n m a s n k a s t e d e r l e r . Simetri nasl s a n a t t a ve

n e y i m e m a r u z kalrsnz. F a k a t bir fizikinin bak asndan,

m z i k t e etkiliyse, b e n z e r ekilde d o a d a d a etkilidir; d o a n n

b u d a b a k a bir k b u s t u r . r n e i n bir l k e d e - h a t t a bir eyalet

ileyiindeki bir d z e n e ve tutarlla k tutar. Fizikilerin "g

te- geerli olan y a s a l a r n , b a k a bir l k e d e geerli olmayabilece

zel" terimini k u l l a n d k l a r n d a kastettikleri e y l e r d e n biri, basit

i gereiyle y a a m a k bile zordur. E e r doa y a s a l a r o k a d a r

bir evrensel y a s a l a r k m e s i n d e n d o a n zengin, k a r m a k v e b

eitli olsayd, ilerin nasl olacan bir d n n . y l e bir d n

y k bir eitlilik g s t e r e n olgularn zarafetidir.

y a d a , b i r y e r d e gerekletirilen deneylerin, b a k a bir y e r d e ge

z e l ve genel grelilik k u r a m l a r n a ilikin t a r t m a l a r m z d a ,

erli olan fizik y a s a l a r y l a hibir ilgisi olmazd. Fizikiler, farkl

d o a n n b a k a simetrileriyle d e karlamtk. z e l greliliin

y e r l e r d e geerli olan d o a y a s a l a r n r e n m e k iin ayn d e n e y

m e r k e z i n d e y e r alan grelilik ilkesinin, t e k tek gzlemcilerin

leri farkl y e r l e r d e t e k r a r t e k r a r y a p m a k z o r u n d a kalrd.

deneyimleyebilecei sabit hz ve d o r u l t u d a k i greli h a r e k e t t e n

k r l e r olsun ki, bildiimiz h e r ey fizik y a s a l a r n n h e r y e r d e ay

bamsz olarak, b t n fizik y a s a l a r n n ayn olmas gerektiini

n o l d u u n a iaret ediyor. D n y a n n h e r y e r i n d e y a p l a n d e n e y

sylediini hatrlayalm. Bu bir simetridir, n k d o a n n b

ler a y n temel fiziksel a k l a m a l a r k m e s i n d e birleir. D a h a s ,

t n gzlemcilere eit y a n i simetrik d a v r a n d a n l a m n a gelir.

t e k ve deimez bir fiziksel ilkeler k m e s i n i k u l l a n a r a k k o z m o

S a b i t hz ve d o r u l t u d a greli h a r e k e t h a l i n d e k i gzlemcilerin

s u n o k u z a k blgelerine dair p e k o k astrofiziksel gzlemi

hepsi, k e n d i n i n h a r e k e t s i z o l d u u n u d n m e k t e hakldr. Yine

a k l a y a b i l m e m i z de, a y n y a s a l a r n h e r y e r d e geerli olduunu

b u da, greli h a r e k e t h a l i n d e k i gzlemcilerin a y n g z l e m l e r d e

d n m e m i z e y o l ayor. E v r e n i n b r u c u n a hi gitmediimiz

b u l u n a c a a n l a m n a gelmez; d a h a nce g r d m z gibi, gz

iin, b a k a y e r l e r d e t a m a m e n y e n i bir fiziin geerli olmas ihti

l e m l e r i n d e h e r t r d e n ve o k artc farkllklar vardr. Yayl

malini tartmasz bir k e n a r a b r a k a m a y z , fakat h e r ey b u n u n

s o p a y l a zplayan bir kiinin D n y a ' d a ve A y ' d a farkl d e n e y i m

t e r s i n e iaret ediyor.

ler y a a m a s n d a o l d u u gibi, g z l e m l e r d e k i farkllklar, gzlem

Y i n e d e bu, e v r e n i n farkl y e r l e r d e a y n g r n d -ya d a ay

n ayrntl zelliklere s a h i p o l d u u - a n l a m n a gelmez. A y ' d a

ler ayn y a s a l a r a tabi olsa da o r t a m d a k i d e t a y l a r n farkl oldu

u n u -gzlemcilerin greli h a r e k e t h a l i n d e o l d u u n u - yanstr.

y a y l b i r s o p a s t n d e zplayan bir a s t r o n o t , D n y a ' d a y a p l m a

G e n e l grelilikteki edeerlik ilkesi s a y e s i n d e Einstein, gz

s i m k n s z b i r o k eyi yapabilir. F a k a t bu farklln Ay'n k t -

lemciler k a r m a k ivmeli h a r e k e t h a l i n d e olsalar bile fizik y a s a -

204

205

larnn a s l n d a b t n gzlemciler iin a y n o l d u u n u g s t e r e r e k

Spin

b u simetriyi ciddi o r a n d a geniletmiti. E i n s t e i n ' n b u n u , ivme

Bir temel parack, rnein bir elektron bir atom ekirdei

l i h a r e k e t h a l i n d e k i b i r gzlemcinin d e k e n d i s i n i n d u r d u u n u

nin y r n g e s i n d e D n y a ' n n G n e ' i n e v r e s i n d e b i r y r n g e

v e hissettii k u v v e t i n k t l e e k i m i a l a n n d a n k a y n a k l a n d n

d e d n m e s i n e o k b e n z e r bir b i i m d e dnebilir. F a k a t e l e k t r o

i d d i a e t m e k t e gayet h a k l o l d u u n u a n l a y a r a k b a a r d n hatr

n u n geleneksel n o k t a p a r a c k b e t i m l e m e s i n d e , D n y a ' n n k e n

layalm. K t l e e k i m i e r e v e y e dahil edildiinde, b t n olas

di ekseni etrafnda dnme hareketinin elektronun hareket tan

g z l e m n o k t a l a r t m y l e eittir. B t n h a r e k e t l e r i n byle eit

m n d a y e r a l m a d grlecektir. H e r h a n g i bir n e s n e d n e r k e n ,

bir b i i m d e ele a l n m a s n a ikin estetik c a z i b e n i n tesinde, bu

dnme ekseninin kendisindeki noktalar hareket etmez - dn

simetri ilkelerinin E i n s t e i n ' n ktleekimle ilgili o l a r a k v a r d

m e k t e olan b i r frizbinin merkez noktas gibi. A m a b i r ey ger

arpc s o n u l a r d a d a m e r k e z i bir rol o y n a d n g r m t k .

e k t e n d e n o k t a benzeriyse, d n m e ekseni o l d u u s y l e n e n y e

D o a yasalarnn uzay, z a m a n ve h a r e k e t l e ilgili uymas g e r e

rin evresinde "baka noktacklar" yoktur. Bu y z d e n de bir

k e n b a k a simetri ilkeleri v a r mdr? B u n u n z e r i n e d n d

n o k t a n e s n e n i n spini diye b i r k a v r a m y o k m u gibi g r n e c e k

n z d e , bir olaslk d a h a b u l u n d u u n u grebilirsiniz. Fizik y a s a

tir. F a k a t u z u n yllar nce, k u a n t u m m e k a n i i b u akl y r t m e

lar, gzlemlerinizi h a n g i adan yaptnz u m u r s a m a m a l d r .

y e d e b i r s r p r i z yapmtr.

Diyelim k i bir d e n e y y a p t n z , s o n r a b t n cihazlarnz evirip

1925'te, H o l l a n d a l fizikiler G e o r g e U h l e n b e c k ile S a m u e l

d e n e y i t e k r a r y a p m a y a k a r a r verdiniz, a y n y a s a l a r geerli olma

G o u d s m i t , a t o m l a r n y a y d ve emdii n zellikleriyle ilgi

ldr. B u n a d n m e simetrisi d e n i r ve fizik y a s a l a r n n olas b t n

li o k m i k t a r d a kafa kartrc verinin, e e r e l e k t r o n l a r n ok

konumlar iin ayn l d e geerli o l d u u a n l a m n a gelir. D a h a

belirli manyetik zelliklere s a h i p o l d u u varsaylrsa a k l a n a b i

n c e tarttmz simetri ilkelerine u y g u n bir simetri ilkesidir.

leceini fark etti. B u n d a n y z y l k a d a r nce, F r a n s z A n d r e -

P e k i b a k a l a r d a v a r m? G z d e n k a r m o l d u u m u z b i r si

M a r i e A m p e r e , m a n y e t i z m a n n elektrik y k n n h a r e k e t i n d e n

m e t r i v a r m? V. B l m ' d e tarttmz, k t l e e k i m s e l o l m a y a n

d o d u u n u gstermiti. U h l e n b e c k v e G o u d s m i t b u y o l d a n git

k u v v e t l e r l e ilikili a y a r simetrilerini ileri srebilirsiniz. K u k u

tiler ve e l e k t r o n u n sadece t e k b i r belirli h a r e k e t i n i n , verilerin

suz b u n l a r d a d o a d a k i simetrilerdir, fakat d a h a s o y u t t u r l a r ;

gsterdii

bizse uzay, z a m a n ve h a r e k e t l e d o r u d a n b i r ilikisi olan simet

Dnme hareketi, y a n i spin. Bylece U h l e n b e c k ile G o u d s m i t

rilerle ilgiliyiz. Bu k o u l u d i k k a t e aldnzda m u h t e m e l e n b a

klasik beklentilerin tersine, e l e k t r o n l a r n b i r a z D n y a y a b e n

ka bir olaslk d n e m e z s i n i z . Aslna b a k a r s a n z , 1967'de fizik

zer b i r ekilde hem bir y r n g e d e hem de k e n d i e k s e n l e r i etra

i S i d n e y C o l e m a n v e J e f f r e y M a n d u l a , b i r a z n c e tarttklar

fnda d n d n syledi.

manyetik

zelliklere y o l

aabileceini

buldular:

mzla birletirilebilecek v e d n y a m z l a h e r h a n g i bir b e n z e r l i k

U h l e n b e c k v e G o u d s m i t , e l e k t r o n u n kelimenin t a m a n l a m y

t a y a n b i r k u r a m d o u r a b i l e c e k , uzay, z a m a n v e h a r e k e t l e ilgi

l a k e n d i e k s e n i etrafnda d n d n m s y l y o r d u ? H e m

li b a k a bir simetri olmadn k a n t l a m a y b a a r m t .

evet, h e m hayr. A s l n d a almalar olaan imgeye b i r a z b e n z e

A m a b u n u n a r d n d a n , b i r k a fizikinin b u t e o r e m i y a k n d a n

y e n , a m a d o a s n a k u a n t u m m e k a n i i ikin olan, k u a n t u m m e

incelemesi s o n u c u n d a t e o r e m d e kolayca fark edilmeyen t e k b i r

k a n i i n e z g bir spin k a v r a m b u l u n d u u n u g s t e r i y o r d u . Bu,

ak o l d u u o r t a y a kt: C o l e m a n - M a n d u l a s o n u c u , spin diye

m i k r o d n y a n n klasik fikirleri tazeleyen, fakat b u n l a r a d e n e y

bilinen b i r eye d u y a r l simetrileri t a m anlamyla k u l l a n m y o r d u .

sel o l a r a k d o r u l a n m bir k u a n t u m nitelii v e r e n zelliklerin-

206

207

d e n biridir. r n e i n k e n d i ekseni e t r a f n d a d n m e k t e olan bir

y i n e d e b u imge a k l m z d a t u t m a m z g e r e k e n bir t a b l o d u r . B u

b u z p a t e n c i d n n ; kollarn iki y a n a indirirse d a h a hzl,

arada, d a h a n c e k a r m z a km olan nemli b i r k o n u y u im

a a r s a d a h a y a v a dner. D n m e h a r e k e t i n e n e k a d a r hzl b a

di akla k a v u t u r a b i l i r i z . S c h e r k ve S c h w a r z 1974'te sicim

ladna bal olarak, e r y a d a ge y a v a l a y a c a k v e d u r a c a k t r .

k u r a m n n k t l e e k i m i k u v v e t i n i d e ieren b i r k u a n t u m k u r a m

U h l e n b e c k v e G o u d s m i t ' i n o r t a y a k o y d u u spin t r iin by

olarak d n l m e s i gerektii iddiasn o r t a y a attlar, n k si

le deildir, ikilinin y a p t ve o n l a r d a n s o n r a y a p l a n almala

cimlerin d a a r c n d a ktlesiz ve spin-2*ye s a h i p - g r a v i t o n u n

r a g r e e v r e n d e k i h e r elektron, h e r z a m a n v e s o n s u z a kadar, sa

ayrt edici zellikleri- bir titreim r n t s n n mutlaka v a r ol

t i r ve hi deimeyen bir hzla dner. Bir e l e k t r o n u n spini, u

duunu bulmulard. Gravitonun olduu yerde, kdeekimi de

y a d a b u sebeple d n m e k t e olan d a h a t a n d k n e s n e l e r iin ol

vardr.

d u u gibi geici bir h a r e k e t hali deildir. Bir e l e k t r o n u n spini,

S p i n k a v r a m y l a ilgili bu bilgilerin a r d n d a n , a r t k spinin, bir

ktlesi ve elektrik y k gibi ikin bir zelliktir. Bir e l e k t r o n u n

nceki k s m d a bahsettiimiz, d o a d a k i olas simetrilerle ilgili

spini olmasayd e l e k t r o n olmazd.

C o l e m a n - M a n d u l a s o n u c u n d a k i a o r t a y a k a r m a k t a nasl

D a h a n c e k i almalar e l e k t r o n a o d a k l a n m olsa da, fiziki

bir rol o y n a d n a geebiliriz.

ler d a h a sonra, spinle ilgili bu fikirlerin Tablo 1.1'de verilen

ailede y e r alan b t n m a d d e p a r a c k l a r iin d e geerli o l d u u

Spersimetri ve Spereler

nu gstermitir. Bu d u r u m en ince a y r n t y a d e k geerlidir: B

D a h a n c e d e v u r g u l a d m z gibi, spin k a v r a m d n e n bir

tn m a d d e p a r a c k l a r (ve k a r m a d d e eleri d e ) e l e k t r o n u n

topa i m g e s i n e y z e y s e l o l a r a k b e n z e s e de, k k l e r i k u a n t u m

s p i n i n e eit bir spine sahiptir. Fizikiler meslek dilinde m a d d e

m e k a n i i n e u z a n a n eitli biimlerde, bu i m g e d e n farkldr.

p a r a c k l a r n n h e p s i n i n "spin-'/Vye s a h i p o l d u u n u syler: V2

1925'te spinin kefedilmesiyle, t m y l e klasik bir e v r e n d e v a r

deeri, k a b a c a e l e k t r o n l a r n n e k a d a r hzl d n d n n k u a n

o l a m a y a c a k b a k a bir t r d n m e h a r e k e t i o l d u u d a o r t a y a k

t u m m e k a n i i a s n d a n l s d r . D a h a s fizikiler, ktlee-

mtr.

kimsel o l m a y a n k u v v e t tayclarnn da -fotonlar, zayf a y a r

B u d u r u m u s o r u y u g n d e m e getirir: Tpk s r a d a n d n m e

b o z o n l a r ve glonlar- ikin olarak spin zelliine s a h i p o l d u u

hareketinin r o t a s y o n a l deimezliin simetri ilkesini ("fizik y a

nu ve spinlerinin m a d d e p a r a c k l a r n n k i n i n iki kat o l d u u n u

salar b t n u z a m s a l k o n u m l a r iin ayn l d e geerlidir")

b u l m u t u r . H e p s i n i n spini "spin-l"dir.

m m k n klmas gibi, a c a b a spinle ilikilendirilen ve d a h a zor

P e k i y a k t l e e k i m i ? Sicim k u r a m n d a n bile nce, fizikiler

fark edilir olan d n m e h a r e k e t i n i n d o a y a s a l a r n a zg b a k a

h i p o t e z e dayal g r a v i t o n u n ktleekimi k u v v e t i n i n taycs ola

bir olas simetriye y o l amas m m k n m d r ? 1971'e gelindi

bilmek iin hangi spine s a h i p olmas gerektiini belirlemiti. C e

inde y a d a o n a y a k n bir t a r i h t e , fizikiler b u s o r u n u n cevab

v a p : F o t o n l a r n , zayf a y a r b o z o n l a r n n ve g l o n l a r n k i n i n iki

nn "evet" o l d u u n u gstermiti. H i k y e n i n t a m a m hayli k a r

kat, y a n i "spin-2".

mak olsa da, temel fikir u d u r : Spin sz k o n u s u o l d u u n d a ,

Sicim k u r a m b a l a m n d a , spin -tpk k t l e v e k u v v e t y k l e

ri gibi- bir sicimin titreim r n t s y l e ilikilidir. N o k t a p a r a

matematiksel o l a r a k m m k n olan doa yasalarna zg bir si

metri daha vardr. Bu da spersimetri o l a r a k bilinir.

c k l a r d a o l d u u gibi, sicimin spininin k e l i m e n i n t a m a n l a m y l a

S p e r s i m e t r i , g z l e m n o k t a s n d a k i basit ve sezgisel bir dei

u z a y d a d n m e s i n d e n d o d u u n u d n m e k b i r a z yanltc olur,

iklikle ilikilendirilemez; z a m a n d a k i , u z a m s a l k o n u m d a k i , a-

208

209

sal k o n u m d a k i v e h a r e k e t i n h z n d a k i v e d o r u l t u s u n d a k i k a y

ve skuark d e n d i . A y n ekilde k u v v e t p a r a c k l a r n n da spin-

m a l a r b u olaslklar tketir. F a k a t t p k spinin " k u a n t u m m e k a

niine zg bir nitelie sahip d n m e h a r e k e t i n e b e n z e m e s i " gi

o n l a r iin glinolar, W ve Z b o z o n l a r iin de winolar ve zino-

bi, s p e r s i m e t r i d e "uzayn v e z a m a n n k u a n t u m m e k a n i i n e

lar olmas g e r e k i y o r d u .

h'\\ s p e r e l e r i olmas g e r e k i y o r d u : F o t o n l a r iin fotinolar, gl-

z g bir u z a n t s n d a " gzlem n o k t a s n d a k i bir deiiklikle ili-

O h a l d e y a k n d a n b a k l d n d a , s p e r s i m e t r i hi e k o n o m i k

kilendirilebilir. Bu ifadeler zellikle nemlidir, n k son c m

o l m a y a n b i r zellik gibi g r n r ; s o n u n d a t e m e l bileen listesi

le s p e r s i m e t r i n i n g e n i simetri ilkeleri e r e v e s i n d e n e r e y e

nin iki k a t n a k m a s n a y o l a a n bir s r e k p a r a c k gerektir

o t u r d u u n a d a i r k a b a bir k a v r a y k a z a n d r m a y a m a l a m a k t a

m e k t e d i r . S p e r e p a r a c k l a r n hibiri h e n z tespit edilemedi

dr sadece.

H e r ne kadar spersimetrinin kkenini anlamak

i n d e n , R a b i ' n i n I. B l m ' d e bahsettiimiz m o n u n kefedil

hayli zor bir i olsa da, k a v r a m a n n o k d a h a k o l a y o l d u u b a

mesi h a k k n d a k i ifadesini bir a d m d a h a ileri g t r p " S p e r s i

lca ierimlerinden birine - d o a y a s a l a r n n s p e r s i m e t r i ilkele

m e t r i sipari e d e n m i o l d u ? " d i y e r e k b u simetri ilkesini d e r h a l

rini iermesi h a l i n d e - o d a k l a n a c a z .

r e d d e t s e n i z hakl o l u r s u n u z . N e v a r ki, fizikiler s e b e p t e n

1970'Ierin b a l a r n d a fizikiler, e e r e v r e n s p e r s i m e t r i k s e

dolay s p e r s i m e t r i y i z e r i n d e fazla d n m e d e n h e m e n bir k e

d o a d a k i p a r a c k l a r n , spinleri b i r b i r i n d e n y a r m birim farkl-

n a r a i t m e k iin e r k e n o l d u u n u d n m e k t e d i r . B u sebepleri

l a a n iftler h a l i n d e b u l u n m a s gerektiini anlamt. Bu p a r a

tartalm.

ck iftlerine - n o k t a b e n z e r i o l a r a k m ( s t a n d a r t m o d e l d e oldu
u gibi) y o k s a k k titreen ilmekler o l a r a k m d n l d k l e

Spersimetri Savunmas: Sicim Kuram ncesi

r i n d e n bamsz o l a r a k - spereler denir. M a d d e p a r a c k l a r

n c e l i k l e estetik bir b a k asndan, fizikiler, d o a n n m a

nn spini spin-'A, b a z haberci p a r a c k l a r n spini spin-1 oldu

tematiksel o l a r a k m m k n simetrilerin h e p s i n e deil de, n e r e

u n d a n , g r n e baklrsa spersimetri, m a d d e v e k u v v e t p a r

deyse h e p s i n e u y a c a n a i n a n m a k t a zorlanr. E l b e t t e , simetrinin

acklarnn elemesiyle s o n u l a n m a k t a d r . Bu zelliiyle h a r i

a s l n d a eksik bir biimde kullanlyor olmas d a m m k n d r ,

k a bir birletirici k a v r a m gibi g r n r . S o r u n , ayrntlardadr.

a m a o z a m a n o k y a z k olur. S a n k i Bach, d h i y a n e b i r mzikal

1970'lerin o r t a l a r n d a , fizikiler s p e r s i m e t r i y i s t a n d a r t m o

simetri r n t s o r t a y a k a r a c a k ok s a y d a sesi i ie geir

dele dahil e t m e a b a s iindeyken, bilinen p a r a c k l a r n hibiri

m e y i b a a r m da, son ly, biti l s n b o b r a k m gibi.

nin -Tablo 1.1 ve 1.2'deki p a r a c k l a r - b i r b i r i n i n sperei ola

kincisi, k t l e e k i m i n i g z n n e a l m a y a n bir k u r a m olan

m a y a c a n buldular. Ayrntl k u r a m s a l analizler, e e r e v r e n

s t a n d a r t m o d e l erevesinde, k u a n t u m sreleriyle ilikili bela

s p e r s i m e t r i y i ieriyorsa, o z a m a n bilinen b t n p a r a c k l a r n

l t e k n i k k o n u l a r , k u r a m s p e r s i m e t r i k o l d u u n d a h e m e n zl

h e n z kefedilmemi b i r s p e r e p a r a c olmas ve o p a r a c

mektedir. Temel s o r u n , h e r a y r p a r a c k t r n n , m i k r o d z e y

n spininin de bilinen p a r a c n s p i n i n d e n y a r m b i r i m az ol

d e k i k u a n t u m m e k a n i i n e z g lgnla k e n d i n e z g bir kat

m a s gerektiini g s t e r d i . r n e i n e l e k t r o n u n spin-0'l bir ei

k d a b u l u n m a s d r . Fizikiler b u lgnlkta, p a r a c k etkileimi

olmas g e r e k i y o r d u ; bu v a r s a y m s a l p a r a c a selektron d e n d i

ieren b a z srelerin, sadece s t a n d a r t m o d e l d e k i saysal p a r a

( s p e r s i m e t r i k e l e k t r o n u n ksaltmas). A y n eyin d i e r m a d d e

m e t r e l e r i n e n tehlikeli k u a n t u m etkilerini iptal e d e c e k ekilde

p a r a c k l a r iin d e geerli olmas g e r e k i y o r d u , r n e i n n t r i n o -

bir ince a y a r a -bir milyon k e r e m i l y a r d a b i r d e n d a h a h a s s a s - ta

l a r n ve k u a r k l a r m v a r s a y m s a l spin-0'l s p e r e l e r i n e sntrino

b i t u t u l m a s h a l i n d e tutarllklarn k o r u y a c a n b u l m u t u r .

210

211

Byle bir hassaslk, m u a z z a m d e r e c e d e g l b i r tfekten ate

k u v v e t l e zayf k u v v e t a r a s n d a d e r i n b i r b a l a n t o l d u u n u g s

l e n e n bir m e r m i n i n a t e l e n m e asnn, m e r m i A y ' d a k i belirli b i r

t e r e n (V. B l m ' d e tartmtk) r ac ve s o n u n d a N o b e l

hedefi b i r a m i p i n k a l n l n d a n d a h a b y k o l m a y a n b i r h a t a

d l ' n e layk b u l u n a n almann i z i n d e n g i d e n Glashovv,

p a y y l a v u r a c a k ekilde a y a r l a n a b i l m e s i n e benzer. S t a n d a r t m o

1974'te H a r v a r d l meslekta H o w a r d G e o r g i ' y l e birlikte, b e n

d e l d e de b e n z e r kesinlikte saysal deiiklikler yaplabilirse de,

zer b i r b a l a n t n n g l k u v v e t l e d e k u r u l a b i l e c e i n i ileri sr

fizikiler, d a y a n d bir saynn o n d a l k n o k t a s n d a n s o n r a k i on

m t . D r t k u v v e t i n iin b i r " b y k b i r l e m e " n e r e n b u

beinci b a s a m a n d a b i r deiiklik o l u r s a k e c e k k a d a r zayf

almann, elektrozayf k u r a m d a n farkl t e m e l b i r y n v a r d .

bir k u r a m a p e k d e g v e n m e z .

E l e k t r o m a n y e t i k ve zayf kuvvetler, e v r e n i n scakl m u t l a k s

S p e r s i m e t r i b u d u r u m u ciddi ekilde deitirir, n k spin-

frn s t n d e bir milyon k e r e m i l y a r d e r e c e y k e n ( 1 0

1 5

Kelvin)

leri bir t a m say olan p a r a c k l a r olan bozonlarm (Hintli fiziki

ve d a h a simetrik bir birlemeden domuken, Georgi ve Glas

S a r y e n d r a Bose'ye atfen) v e spinleri bir t a m (tek) saynn y a r

hovv g l k u v v e t l e olan birlikteliin, sadece on t r i l y o n k a t d a

s k a d a r olan p a r a c k l a r olan fermiyonlarm (talyan fiziki E n -

h a y k s e k b i r scaklkta -yaklak m u t l a k sfrn s t n d e o n

rico F e r m i ' y e atfen) k u a n t u m m e k a n i i n e zg katklar birbi

milyar k e r e m i l y a r k e r e m i l y a r d e r e c e d e ( 1 0

2 8

Kelvin)- grnr

rini iptal e t m e eilimindedir. Tpk bir tahterevallinin iki u c u gi

hale geleceini gstermiti. Enerjiyi d i k k a t e alan b a k asna

bi, b i r b o z o n u n k u a n t u m a l k a l a n m a l a r pozitifse, f e r m i y o n u n

g r e b u , p r o t o n u n k t l e s i n i n y a k l a k b i r milyon k e r e milyar

k u a n t u m a l k a l a n m a l a r negatif o l m a eilimindedir, b u n u n ter

katdr, y a n i P l a n c k k t l e s i n d e n 1 0 ^ d a h a k k t r . G e o r g i ile

si de geerlidir. S p e r s i m e t r i b o z o n l a r ve f e r m i y o n l a r m iftler

Glashovv c e s u r b i r a d m a t a r a k k u r a m s a l fizii d a h a n c e hi

h a l i n d e v a r olmasn saladndan, d a h a e n b a t a nemli birbi

k i m s e n i n i n c e l e m e y e c r e t e d e m e d i i b i r enerji a l a n n a tam

rini iptal e t m e d u r u m l a r -en lgn k u a n t u m etkilerinin bazla

lard.

rn ciddi o r a n d a y u m u a t a n iptaller- o r t a y a kar. Spersimet

G e o r g i , H e l e n Q u i n n v e W e i n b e r g ' i n b u almann a r d n d a n

rik standart modelin - b t n s p e r e p a r a c k l a r n dahil edildii

1974'te H a r v a r d ' d a gerekletirdii alma, k t l e e k i m s e l ol

s t a n d a r t m o d e l - tutarllnn, artk s r a d a n s t a n d a r t m o d e l d e k i

m a y a n k u v v e t l e r i n b y k birleik ereve iinde birlemesi ola

r a h a t s z edici d e r e c e d e hassas saysal deiikliklere d a y a n m a d

sln d a h a da belirgin hale getirdi. Bu alma, k u v v e t l e r i n

anlalmtr. Bu son d e r e c e t e k n i k b i r k o n u olsa da, b i r o k

birletirilmesinde v e s p e r s i m e t r i n i n doal d n y a y l a ilikisinin

p a r a c k fizikisi, bu k a v r a y n s p e r s i m e t r i y i o k ekici hale

d e e r l e n d i r i l m e s i n d e h l nemli b i r rol o y n a d n d a n , b u n u n

getirdiini d n r .

a k l a n m a s n a b i r a z z a m a n ayralm.

S p e r s i m e t r i y i d e s t e k l e y e n n c ikinci d e r e c e d e n k a n t d a

K a r t y k l iki p a r a c k a r a s n d a k i elektriksel ekimin v e

byk birleme k a v r a m n d a n gelmektedir. D o a d a k i d r t k u v

b y k iki cisim a r a s n d a k i k t l e e k i m i k u v v e t i n i n , n e s n e l e r

vetle ilgili artc zelliklerden biri, ikin gleri a r a s n d a k i

a r a s n d a k i mesafe a z a l d k a d a h a gl hale geldiini hepimiz

m u a z z a m farktr. E l e k t r o m a n y e t i k k u v v e t i n g c , g l k u v

biliyoruz. B u n l a r klasik fiziin basit, h e r k e s i n iyi bildii zellik

v e t i n g c n n y z d e 1 ' i n d e n d a h a azdr; zayf k u v v e t b u n d a n

leridir. F a k a t k u a n t u m fiziinin k u v v e t l e r i n g l e r i z e r i n d e k i

y a k l a k 1000 k a t d a h a g s z d r ; k t l e e k i m i k u v v e t i y s e y z

etkisini incelediimizde b i r s r p r i z l e karlarz. K u a n t u m m e

m i l y o n k e r e milyar k e r e milyar k e r e m i l y a r (10~ ) d a h a zayf

kaniinin n e d e n b u g l e r z e r i n d e h e r h a n g i b i r etkisi olsun ki?

tr. G l a s h o w , S a l a m v e W e i n b e r g ' i n y a p t , e l e k t r o m a n y e t i k

Bunun da cevab yine k u a n t u m dalgalanmalarndadr. rnein

212

213

35

b i r e l e k t r o n u n elektrik k u v v e t alann incelediimizde, aslnda

camz a n l a m n a gelir. Dolaysyla, bu k u v v e t l e r i n gleri ksa

b u alan, e l e k t r o n u evreleyen u z a y d a k i anlk p a r a c k - k a r

mesafelerde i n c e l e n d i i n d e zayflar.

p a r a c k olumalar v e y o k olmalarnn m e y d a n a getirdii "pu

Georgi, Q u i n n ve Weinberg bu kavray kullanarak dikkat

s u n " a r d n d a n inceliyoruz. Fizikiler bir s r e nce, m i k r o s k o

ekici bir s o n u c a vardlar. K u a n t u m hareketliliinin b u etkileri

bik dalgalanmalarn oluturduu kaynama halindeki bu pusun,

incelenip anlaldnda, o r t a y a k a c a k k e s i n s o n u c u n , k t l e e -

tpk ince b i r sis t a b a k a s n n bir deniz fenerinin n k s m e n

kimsel o l m a y a n k u v v e t i n h e p s i n i n glerinin birlikte alt

p e r d e l e m e s i gibi, e l e k t r o n u n k u v v e t alannn t a m g c n n g

nn anlalmas olacan gsterdiler. Bu k u v v e t l e r i n gleri,

r l m e s i n i engellediini fark etti. F a k a t e l e k t r o n a n e k a d a r y a k

b u g n k teknolojimizle eriebildiimiz leklerde o k farkl ol

larsak, perdeleyici ilevi g r e n p a r a c k - k a r p a r a c k p u s u

s a da, G e o r g i , Q u i n n v e W e i n b e r g b u farklln a s l n d a m i k r o

n u n iine o k a d a r d a h a fazla girmi olacamz, dolaysyla b u

d z e y d e k i k u a n t u m faaliyetlerinin o l u t u r d u u p u s u n , k u v v e t

l u t u n g i d e r e k azalan etkisine d a h a a z m a r u z kalacamz u n u t

lerin h e r biri z e r i n d e k i farkl e t k i s i n d e n k a y n a k l a n d n ne

m a y n . B u d a bir e l e k t r o n u n elektrik alannn g c n n , biz o n a

srdler. Yaptklar hesaplar, e e r bu kuvvetleri g n d e l i k lek

y a k l a t k a artaca a n l a m n a gelir.

lerde deil de bir s a n t i m e t r e n i n m i l y a r d a birinin m i l y a r d a biri

Fizikiler biz e l e k t r o n a y a k l a t k a e l e k t r o n u n g c n d e m e y
d a n a gelen k u a n t u m m e k a n i i n e zg b u art, klasik fizikteki

nin m i l y a r d a birinin y z d e biri

(10~ )
29

k a d a r mesafelerde

( P l a n c k u z u n l u u n u n 10 bin kat) etkili o l d u k l a r biimiyle in

bilinen g a r t n d a n a y r m a k iin, e l e k t r o m a n y e t i k k u v v e t i n

celeyerek b u sise nfuz edersek, k t l e e k i m s e l o l m a y a n k u v

ikin g c n n ksa mesafe leklerinde arttn syler. Bu da,

vetin g c n n eit o l d u u n u n grleceini g s t e r i y o r d u .

e l e k t r o n u n g c n n s a d e c e biz o n a d a h a y a k n o l d u u m u z iin

G n d e l i k d e n e y i m l e r i n a l a n n d a n hayli u z a k olsa da, bu k a

deil, a y n z a m a n d a e l e k t r o n u n ikin elektrik alannn d a h a b

d a r k k mesafelere d u y a r l o l m a k iin gerekli y k s e k enerji,

y k bir b l m g r n r hale geldii iin d e arttn gsterir.

d a h a h e n z bir saniyenin t r i l y o n d a birinin t r i l y o n d a birinin tril

A s l n a b a k a r s a n z , h e r n e k a d a r e l e k t r o n a o d a k l a n m olsak da,

y o n d a birinin b i n d e biri y a n d a k i , f o k u r d a y a n v e scak e v r e n i n

b u t a r t m a elektrik y k l b t n p a r a c k l a r iin d e a y n e n g e

ilk z a m a n l a r n n k a r a k t e r i s t i k b i r zelliiydi; o s r a d a evrenin

erlidir ve k u a n t u m etkilerinin, ksa mesafe leklerinde ince

scakl d a h a n c e d e belirttiimiz gibi 1 0

lendiinde, e l e k t r o m a n y e t i k k u v v e t i n g c n n a r t m a s n a n e

di. Bu k u r a m s a l almalar, b i r b i r i n e hi b e n z e m e y e n bileenle

d e n o l d u u sylenerek zetlenir.

rin -metal paralar, tahta, talar, mineraller vs.- y e t e r i n c e y k

P e k i y a s t a n d a r t m o d e l d e k i b r k u v v e t l e r ? O n l a r n ikin

2 8

Kelvin d z e y i n d e y

sek scaklkta eriyip birlemesi ve b i r r n e k , h o m o j e n ve y o u n

1973'te P r i n c e -

bir sv haline gelmesi gibi, gl, zayf ve e l e k t r o m a n y e t i k k u v

t o n ' d a n G r o s s v e F r a n k W i l c z e k ile o n l a r d a n bamsz o l a r a k

vetlerin hepsinin, byle o k y k s e k bir scaklkta birleip tek

H a r v a r d ' d a n D a v i d Politzer b u s o r u n u n c e v a b n a r a t r m l a r

bir b y k k u v v e t haline geldiini ileri s r m e k t e d i r . B u d u r u m

v e artc b i r c e v a p b u l m u l a r d : P a r a c k l a r n olumas v e

ekil 7.1 'de e m a t i k o l a r a k gsterilmitir.

g l e r i mesafeye bal o l a r a k nasl deiir?

y o k o l m a s n n n e d e n o l d u u k u a n t u m b u l u t u , gl v e zayf

O k a d a r k k mesafe leklerini inceleyecek ve o k a d a r ka

k u v v e t l e r i n glerini bytr. Bu da, bu k u v v e t l e r i ksa m e s a

v u r u c u scaklklar y a r a t a c a k teknolojiye s a h i p o l m a s a k da,

felerde incelediimizde, b u k a y n a a n b u l u t a d a h a fazla nfuz

1974'ten b e r i deneyciler k t l e e k i m s e l o l m a y a n k u v v e t i n

edeceimiz, dolaysyla g t e k i b y m e y e d a h a a z m a r u z kala-

g n d e l i k k o u l l a r a l t n d a k i g l e r i n e d a i r y a p l a n lmleri

214

215

ekil 7.1 Ktleekimsel olmayan kuvvetin, giderek ksalan mesafe leklerinde (bu
na edeer olarak giderek ykselen enerji srelerinde) hareket ederkenki gleri

n e m l i o r a n d a rafine etmitir. Bu veriler -yani ekil 7.1'deki

k u v v e t - g erisinin b a l a n g n o k t a l a r - G e o r g i , Q u i n n v e

ekil 7.2 Kuvvet glerinin hesaplanmasna dair rafineletirmeler, spersimetri olmaz

sa bu glerin neredeyse birletiini, ama tam olarak da birlemediini gsterir.

W e i n b e r g ' i n k u a n t u m m e k a n i i n e z g t a h m i n l e r i n d e kullan

olmaya b e n z e r b u d u r u m . S p e r s i m e t r i b u son p a r a n n eklini

dklar girdi verileridir. 1991'de C E R N ' d e n U g o A m a l d i ile Al-

hnerli bir biimde dzeltir, yle ki b t n p a r a l a r y e r i n e oturur.

manya'daki Karlsruhe niversitesinden W i m de Boer ve Her-

B u son k a v r a y n b a k a b i r y n y s e , n e d e n s p e r e p a r a

m a n n F r s t e n a u , d e n e y l e r e dayal o l a r a k rafine edilmi b u l

c k l a r d a n hibirini k e f e d e m e d i i m i z s o r u s u n a olas bir c e v a p

mleri kullanarak Georgi, Q u i n n ve Weinberg'in tahminlerini

sunmasdr. B i r k a fizikinin z e r i n d e alt b a k a d e e r l e n

y e n i d e n h e s a p l a d l a r ve nemli iki ey gsterdiler. n c e l i k l e ,

d i r m e l e r i n y a n sra k u v v e t g l e r i n i n birlemesiyle s o n u l a n a n

k t l e e k i m s e l o l m a y a n k u v v e t i n gleri, ekil 7.2'de gste

hesaplar, s p e r e p a r a c k l a r n bilinen p a r a c k l a r d a n b i r h a y

rildii gibi, neredeyse tutar, a m a k k mesafe leklerinde pek

li ar olmas g e r e k t i i n i g s t e r m e k t e d i r . Kesin t a h m i n l e r d e b u

de t u t m a z (edeer o l a r a k y k s e k enerji/yksek scaklk), i k i n

l u n m a k m m k n o l m a s a da, incelemeler s p e r e p a r a c k l a r n

cisi, s p e r s i m e t r i ie dahil edildiinde k u v v e t l e r i n g l e r i n d e k i

p r o t o n d a n e n a z bin k a t d a h a ar olmas gerektiini gster

bu k k fakat g r m e z d e n g e l i n e m e y e c e k farkllk ortadan kal

mektedir. E n son teknolojilerin r n l e r i olan hzlandrclarmz

kar. B u n u n sebebi, s p e r s i m e t r i n i n g e r e k t i r d i i y e n i s p e r e

bile b u enerjilere u l a a m a d iin, b u p a r a c k l a r n h e n z n e

paracklarn yeni k u a n t u m dalgalanmalar yaratmas ve bu dal

d e n kefedilemedii anlalr. I X . B l m ' d e , s p e r s i m e t r i n i n

g a l a n m a l a r n t a m d a k u v v e t l e r i n glerini b i r b i r i n e y a k l a t r a

g e r e k t e n d e d n y a m z n b i r zellii o l u p olmadn y a k n ge

c a k k a d a r olmasdr.

lecekte b e l i r l e m e y e y n e l i k o l a r a k d e n e y l e r y a p l m a s ihtimali

Birok fiziki iin, d o a n n kuvvetleri gleri m i k r o d z e y d e

ni t a r t a c a z .

n e r e d e y s e birleecek - m i k r o d z e y d e eit olacak- a m a t a m da bir-

S p e r s i m e t r i y e i n a n m a m z -ya d a e n a z n d a n r e d d e t m e m e

lemeyecek ekilde setiini d n m e k o k zordur. S o n paras

miz- iin bize s u n u l a n g e r e k e l e r elbette y z d e y z tartmasz

biraz ekilsiz olan, y e r i n e t a m o t u r m a y a n bir y a p b o z u n b a n d a

deildir. S p e r s i m e t r i n i n , k u r a m l a r m z nasl en simetrik bi-

216

217

imlerine tadn anlatmtk; a m a e v r e n i n m a t e m a t i k s e l ola

spinleri spin VVdir. kinci ve d a h a sknt verici s o r u n s a , b o z o n i k

r a k m m k n olan e n simetrik biimi a l m a k gibi bir d e r d i olma

sicim k u r a m n d a ktlesi ( d a h a d o r u s u ktlesinin karesi) nega

dn ileri srebilirsiniz. S p e r s i m e t r i n i n bizi nemli bir t e k n i k

tif olan bir r n t -takiyon- b u l u n d u u n u n anlalmasyd. Si

s o r u n d a n , s t a n d a r t m o d e l d e k i saysal p a r a m e t r e l e r i kolaylkla

cim k u r a m n d a n n c e bile, fizikiler, d n y a m z n , h e p s i de p o

fark e d i l e m e y e n

ekilde

zitif ktlelere s a h i p d a h a bildik p a r a c k l a r n y a n sra takiyon

a y a r l a m a k gibi ince b i r iten k u r t a r d n sylemitik; a m a d o

p a r a c k l a r n a da sahip olmas olasln incelemilerdi, a m a a

ay t a n m l a y a n d o r u k u r a m n , p e k l i tutarllk ile zykm

balar byle bir k u r a m n m a n t k s a l o l a r a k anlaml olmasnn im

a r a s n d a k i ince izgide olabileceini ileri srebilirsiniz. S p e r s i

k n s z deilse bile zor o l d u u n u gstermiti. Ayn ekilde, b o

m e t r i n i n , ktleekimsel o l m a y a n k u v v e t i n o k k k mesa-

zonik sicim k u r a m b a l a m n d a , fizikiler, bir t a k i y o n titreim

kuantum

sorunlarndan

kanacak

felerdeki ikin glerini, nasl t a m da birleip b y k bir birleik

r n t s olmas gerektii y o l u n d a k i t u h a f t a h m i n i anlaml kla

k u v v e t oluturabilecekleri ekilde deitirdiini tartmtk; y i

bilmek iin hayal g c n e dayal h e r t r eyi d e n e m i l e r d i , a m a

n e , d o a n n t a s a r m n d a , b u k u v v e t l e r i n glerinin m i k r o lek

b o u n a . Bu zellikler, ilgin b i r k u r a m olsa da b o z o n i k sicim

l e r d e birbirlerine t a m o l a r a k u y m a s n a r t k o a n b i r ey olma

k u r a m n n temel bir eksii o l d u u n u ak hale getirmiti.

dn syleyebilirsiniz. S o n olarak, s p e r p a r a c k l a r n n e d e n

1971'de, F l o r i d a niversitesi'nden Pierre R a m o n d bozonik si

b u l u n a m a d s o r u s u n u n basit bir aklamas o l d u u n u , evreni

cim k u r a m n , fermiyonik titreim rntlerini de ierecek ekil

miz s p e r s i m e t r i k olmad iin s p e r p a r a c k l a r n da olmad

de deitirme iine giriti. H e m o n u n almalar h e m de Scbvvarz

n ileri srebilirsiniz.

ve A n d r e N e v e u ' n n d a h a s o n r a elde ettii sonular sayesinde si

B u n l a r a kimse k a r k a m a z . F a k a t sicim k u r a m n d a k i rol

cim k u r a m n n y e n i bir v e r s i y o n u d o m a y a balad. Bu y e n i ku

n d n d m z d e , s p e r s i m e t r i n i n v a r o l d u u iddias ok

r a m d a bozonik ve fermiyonik titreim rntlerinin iftler halin-

g lenmektedir.

deymi gibi grnmesi herkesi artt. H e r bozonik r n t iin

bir fermiyonik r n t vard, h e r fermiyonik r n t iin de bir

Sicim Kuramnda Spersimetri

bozonik r n t . 1977'de Torino n i v e r s i t e s i n d e n F e r d i n a n d o

V e n e z i a n o ' n u n 1960'larn s o n u n d a y a p t almadan d o a n

Gliozzi, S c h e r k ve Imperial College'dan D a v i d Olive'in alma

ilk sicim k u r a m , b u b l m n b a n d a tarttmz b t n simet

laryla bu eleme aydnlatld. Yeni sicim k u r a m spersimetriyi

rileri ieriyordu, fakat o s r a l a r d a h e n z kefedilmemi olan s

ieriyordu, bozonik ve fermiyonik titreim rntlerinin eleti

p e r s i m e t r i y i k a p s a m y o r d u . Sicim k a v r a m n a d a y a n a n b u ilk

inin gzlenmesi, bu hayli simetrik zellii y a n s t y o r d u . S p e r

k u r a m a bozonik sicim kuram d e n i y o r d u . B u r a d a k i bozonik te

simetrik sicim k u r a m -yani spersicim k u r a m - d o m u t u . D a

rimi, b o z o n i k sicimdeki b t n titreim r n t l e r i n i n spinlerinin

has Gliozzi, S c h e r k ve Olive'in y a p t almalarn ok nemli

bir t a m say o l d u u n a iaret eder; fermiyonik rntler, y a n i

bir s o n u c u d a h a olmutu: Bozonik sicimdeki s o r u n y a r a t a n taki

spinleri bir t a m s a y d a n y a r m b i r i m farkl olan r n t l e r y o k

y o n r n t s n n spersicimi etkilemediini gstermilerdi. Si

tur. B u d a iki s o r u n a y o l amtr.

cim bulmacasnn paralar y a v a y a v a y e r i n e o t u r u y o r d u .

n c e l i k l e , e e r sicim k u r a m b t n k u v v e t l e r i v e b t n m a d

B u n u n l a b e r a b e r R a m o n d ' u n v e o n u n y a n sra N e v e u ile

d e y i betimleyecekse, fermiyonik titreim r n t l e r i n i de ier

Schvvarz'n almalarnn balangta y a r a t t b y k etki asln

mesi gerekir, n k bilinen m a d d e p a r a c k l a r n n h e p s i n i n

da sicim k u r a m n d a olmamt. 1973'e gelindiinde, fiziki J u l i -

218

219

a n W e s s ile B r u n o Z u m i n o , spersimetrinin -sicim k u r a m n n

d a y a n a n , z e r i n d e adamakll d n l m bir aklamas varsa,

y e n i d e n formle edilmesinden d o a n y e n i simetri- n o k t a p a r a

m u h t e m e l e n o n u dinlersiniz, kimbilir belki i k n a bile o l u r s u n u z .

cklara dayal k u r a m l a r a bile uygulanabildiini g r m l e r d i . ki

P e k i y a h e m e n a r k a s n d a n , a s l n d a ikinci b i r aklamas d a h a ol

li, s p e r s i m e t r i y i n o k t a p a r a c k l a r a dayal k u a n t u m alan k u r a

d u u n u sylerse? S a b r l a dinlersiniz v e b u a k l a m a n n d a t p

m n a dahil e t m e y o l u n d a nemli admlar att. O tarihlerde, k u

k ilki gibi belgelere d a y a n d n , iyice tartlm o l d u u n u gr

a n t u m alan k u r a m p a r a c k fizii k o n u s u n d a alan fizikiler

m e k sizi artr. kinci a k l a m a b i t t i k t e n sonra, n c , d r

a r a s n d a e n ok r a b e t g r e n k o n u o l d u u iin d e -sicim k u r a m

d n c v e h a t t a beinci b i r a k l a m a d a h a gelir; h e p s i d e b i r b i

g i d e r e k k e n a r d a k a l a n bir k o n u haline gelmiti- W e s s ile Z u m i

r i n d e n farkl, a m a a y n l d e i k n a edicidir. H i k u k u y o k ki,

no n u n getirdii y e n i kavraylar, d a h a sonralar spersimetrik

b t n b u n l a r n a r d n d a n , Amelia E a r h a r t ' n g e r e k a k b e t i n i ilk

kuantum alan kuram d e n e c e k olan a l a n d a o k fazla sayda a r a

b a t a o l d u u n d a n d a h a iyi bildiinizi d n m e z s i n i z . Temel

t r m a balatlmasna y o l at. Biraz nce tartm o l d u u m u z s

a k l a m a l a r sz k o n u s u o l d u u n d a , " d a h a o k " kesinlikle " d a h a

p e r s i m e t r i k s t a n d a r t model, bu a r a t r m a l a r d a n elde edilen en

a z " demektir.

b y k k u r a m s a l b a a r l a r d a n biriydi. B u g n artk, tarihin eit

1985'e gelindiinde, sicim k u r a m -yaratt hakl h e y e c a n bir

li cilvelerinden sonra, bu n o k t a p a r a c k k u r a m n n bile sicim

tarafa- bizim u fazla gayretli E a r h a r t u z m a n n a n d r m a y a b a

k u r a m n a ok ey b o r l u o l d u u n u g r y o r u z .

lamt. B u n u n s e b e b i de fizikilerin 1985'te, a r t k sicim k u r a m

1980'lerin o r t a l a r n d a spersicim k u r a m n n y e n i d e n canlan-

nn y a p s n n a n a u n s u r l a r n d a n biri haline gelmi s p e r s i m e t r i

masyla birlikte, s p e r s i m e t r i de ilk kefi b a l a m n d a y e n i d e n

nin, k u r a m a b i r deil be farkl b i i m d e dahil edilebileceini

dodu. Bu erevede, spersimetri savunusu, nceki blmde

fark etmi olmasyd. Y n t e m l e r i n h e r biri, b o z o n i k ve fermiyo

s u n d u u m u z u n d a tesine geer. G e n e l grelilik ile k u a n t u m

nik titreim r n t l e r i elemesiyle sonulanr, fakat bu ele

m e k a n i i n i birletirmenin bildiimiz tek y o l u sicim k u r a m d r .

m e n i n ayrntlar v e a y r c a s o n u t a o r t a y a k a n k u r a m l a r n o k

F a k a t sicim k u r a m n n d a s a d e c e s p e r s i m e t r i k v e r s i y o n u , t e h

sayda b a k a zellii ciddi farkllklar gsterir. O k a d a r nemli

likeli t a k i y o n s o r u n u n d a n k a n m a m z salayan ve etrafmzda

o l m a s a da, bu farkl be s p e r s i m e t r i k sicim k u r a m n n adlar

k i d n y a y o l u t u r a n m a d d e p a r a c k l a r n a k l a y a n fermiyo

yledir:

Tip I kuram,

0(32) kuram ve

rotik

k u r a m n n b u n o k t a y a k a d a r tarttmz b t n zellikleri b u

ilikin nerisi ve b t n k u v v e t l e r ile b t n m a d d e y i birletirme

k u r a m l a r n h e r biri iin geerlidir; k u r a m l a r y a l n z c a ince de

y n n d e k i b y k iddiasyla el ele gider. E e r sicim k u r a m d o

t a y l a r d a farkllk gsterir.

A n c a k 1980'lerin o r t a l a r n a kadar, zellikle sknt verici b i r

tip EfpcE8 kuram.

Hete-

nik titreim r n t l e r i n e s a h i p olan k u r a m d r . Dolaysyla s

k o n u s p e r s i m e t r i k sicim k u r a m n n b a n a bela olmutur.

Heterotik

Tip IIB kuram,

p e r s i m e t r i , sicim k u r a m n n k t l e e k i m i n i n k u a n t u m k u r a m n a

r u y s a , fizikiler s p e r s i m e t r i n i n de d o r u olmasn bekler.

tip

Tip IIA kuram,

Sicim

H e r eyin K u r a m saylan bir k u r a m n - m u h t e m e l e n nihai bi

leik k u r a m - b e ayr v e r s i y o n u n u n b u l u n m a s sicim k u r a m c l a
r iin b y k bir sknt kaynadr. Nasl ki Amelia E a r h a r t ' a ne
o l d u u n u n tek bir aklamas v a r s a (biz b u aklamay b u l s a k d a

Zenginlik Baa Bela

b u l m a s a k d a ) , d n y a n n nasl ilediine dair en derin, en temel

Biri gelip de size A m e l i a E a r h a r t ' m a k b e t i n i n gizemini z

kavray iin de aynsnn geerli olmasn bekleriz. Tek bir ev

d n sylerse, b a t a k u k u y a kaplabilirsiniz, fakat belgelere

220

r e n d e y a y o r u z , t e k bir a k l a m a olmasn b e k l i y o r u z .
221

B u s o r u n u n z m y o l l a r n d a n biri, b e a y r spersicim k u
r a m olsa da, b u n l a r d a n d r d n n d e n e y y o l u y l a elenmesi, b y
lece geriye d o r u ve k o n u y l a d o r u d a n ilgili t e k bir aklayc

VIII. Blm

e r e v e kalmasnn s a l a n m a s olabilir. F a k a t d u r u m yle bile

olsa, o z a m a n dier k u r a m l a r n e d e n v a r peki, s o r u s u iimizi k e
m i r i p d u r a c a k . W i t t e n ' n alayc szleriyle "Be k u r a m d a n biri
evrenimizi betimliyorsa, dier d r t d n y a d a k i m y a y o r aca

Gze Grnenden

ba?"

D a h a Fazla Boyut

Bir fizikinin hayali, nihai c e v a p araynn benzersiz,

m u t l a k o l a r a k k a n l m a z v e tek bir s o n u c a ulamasdr, i d e a l

olan u d u r : N i h a i k u r a m -sicim k u r a m y a d a b a k a bir k u r a m b a k a bir olaslk olmad iin, o l d u u gibi olmaldr. Grelili
in v e k u a n t u m m e k a n i i n i n temel bileenlerini k a p s a y a n , m a n
tksal o l a r a k salam t e k bir k u r a m o l d u u n u kefedecek olsaydik, b i r o k kii, e v r e n i n n e d e n sahip o l d u u zelliklere s a h i p ol
d u u n a d a i r e n d e r i n k a v r a y a ulatmz d n r d . K s a c a
s bu bir birleik-kuram cenneti olurdu.

X I I . B l m ' d e greceimiz gibi, e n son aratrmalar, b e a y

r k u r a m n aslnda bir tek ve ayn kapsayc kuram t a n m l a m a
n n be ayr y o l u o l d u u n u g s t e r m i v e bylece d e v bir a d n
atlmasn s a l a y a r a k spersicim k u r a m n b u birleik t o p y a y ;
b i r a z d a h a yaklatrmtr. S p e r s i c i m k u r a m biriciklik zellii
ne

sahiptir.
H e r ey y e r i n e o t u r u y o r gibi g r n y o r , fakat bir s o n r a k i b

l m d e de tartacamz gibi, sicim k u r a m araclyla birleme,

geleneksel bilgiden nemli bir n o k t a d a d a h a ayrlmay gerektirir.

instein g e e n yzyln e n b y k bilimsel atmalarn

n c e zel, s o n r a d a genel grelilik k u r a m y l a z d .
E i n t e i n ' n almalarna k o n u olan p r o b l e m l e r s o n u c u n

n e olacana d a i r b a l a r d a bir iaret v e r m e m i olsa da, b u

zmlerin h e r ikisi d e u z a y v e z a m a n k a v r a y biimimizi t

myle deitirdi. Sicim k u r a m ise geen yzyln n c b y k
bilimsel atmasn Einstein'n bile o l a a n s t bulabilecei bir
l a r z d a z m e k t e v e u z a y v e z a m a n anlaymz bir k e z d a h a ra
dikal b i r b i i m d e d e e r l e n d i r m e m i z i g e r e k t i r m e k t e d i r . Sicim
k u r a m m o d e r n fiziin temellerini yle d e r i n d e n s a r s m a k t a d r
ki, e v r e n i m i z d e k a sayda b o y u t o l d u u n a d a i r g e n e l k a b u l l e r
- s o r g u l a n m a s n d n e m e y e c e i n i z o k temel eyler- bile k e s i n
ve arpc bir biiminde y k l m a k t a d r .

222

Alldk Olann Yanltcl

E v r e n i n bu y n o k a d a r temel, o k a d a r t u t a r l ve ylesine

D e n e y i m sezgiyi besler. A n c a k , b u n d a n fazlasn d a y a p a r :

d e r i n l e r e ilemi b i r zelliktir ki, g e r e k t e n de s o r g u l a n a m a z

D e n e y i m , inceleme y a p t m z v e alglarmz y o r u m l a d m z

g r n r . F a k a t 1919'da, K n i g s b e r g n i v e r s i t e s i ' n d e n , a z t a n

ereveyi belirler. Sz gelimi, b i r k u r t s r s n n yetitirdii

n a n P o l o n y a l m a t e m a t i k i T h e o d o r Kaluza, a i k r o l a n a m e y

"vahi b i r o c u u n " d n y a y sizinkinden e p e y c e farkl bir b a k

d a n o k u m a cesaretini g s t e r d i v e e v r e n i n aslnda u z a m s a l

a s n d a n y o r u m l a m a s n beklersiniz k u k u s u z . B u k a d a r ar

b o y u t a deil, d a h a fazlasna s a h i p olabileceini ileri s r d . Ki

y a k a m a y a n k y a s l a m a l a r a gidip farkl k l t r e l gelenekler iin

m i z a m a n , k u l a a a p t a l c a g e l e n neriler k u k u g t r m e z b i r bi

d e yetitirilmi insanlar k a r l a t r d m z d a da, b u t r kyasla

imde aptalcadr. K i m i z a m a n d a fizii t e m e l d e n sarsarlar. D

m a l a r n deneyimlerimizin y o r u m l a m a erevemizi n e d e r e c e d e

n l p t a r t l m a s b i r a z z a m a n aldysa da, K a l u z a ' n m nerisi fi

belirlediini v u r g u l a m a y a y a r a d n g r r z .

zik y a s a l a r n f o r m l e e t m e biimimizde b i r d e v r i m y a r a t m t r .

Gelgelelim,

hepimizin

deneyimledii

belirli

eyler

vardr.

S a p t a m a s ve kar klmas en z o r olan da, bu genel d e n e y i m

l e r d e n k a y n a k l a n a n i n a n ve b e k l e n t i l e r d i r genellikle. Basit fa

O n u n artc d e r e c e d e nseziyle d o l u b u g r n n art sar

sntlarn y a y o r u z hl.

k a t s a l a m bir r n e k o l a r a k u n u verebiliriz: B u kitab elinizden

Kaluza'nm Fikri ve Klein'n Bu Fikri Gelitirmesi

b r a k a c a k o l d u u n u z d a , bamsz d o r u l t u d a , y a n i b i r b i r i n

E v r e n i m i z i n t e n fazla u z a m s a l b o y u t a s a h i p olabilecei fik

d e n bamsz, u z a m s a l b o y u t t a h a r e k e t edebilirsiniz. zledi

ri, p e k l k u l a a b u d a l a c a , t u h a f y a d a mistik gelebilir. O y s a ,

iniz h e r y o l n e k a d a r k a r m a k o l u r s a olsun, z o r u n l u o l a r a k

g e r e k t e s o m u t v e son d e r e c e a k l a y a t k n bir i d d i a d r b u . B u n u

"sol-sa b o y u t u " , "ileri-geri b o y u t u " v e "yukar-aa b o y u t u "

g r e b i l m e k iin bir sreliine g z m z e v r e n d e n evirip d a h a

diyebileceimiz b o y u t t a y a p l a n h a r e k e t l e r i n bir birleimidir.

bildik bir nesneyi, r n e i n u z u n v e ince bir b a h e h o r t u m u n u

Attnz h e r a d m d a , b u b o y u t t a n e ekilde h a r e k e t edecei

dnelim.

nizi belirleyen ayr t e r c i h t e b u l u n m u o l u r s u n u z .

Aa y u k a r y z m e t r e u z u n l u u n d a k i b u b a h e h o r t u m u

z e l grelilik k u r a m n ele alrken k a r m z a kan, b u n a e

b i r v a d i n i n z e r i n e gerilmi olsun, siz d e b u b a h e h o r t u m u n u

d e e r bir ifade ise u y d u : E v r e n d e h e r yer, sz k o n u s u y e r n e -

ekil 8.1 (a) 'da gsterildii gibi, y a k l a k 500 m t e d e n g r

resiyse b u u z a m s a l b o y u t asndan, ayr veriyle t a m ola

y o r s u n u z diyelim. B u m e s a f e d e n , alm h o r t u m u n u z u n , y a

r a k belirlenebilir. D a h a a i n a bir dil k u l l a n r s a k , b i r k e n t t e bir

t a y y a y h m n k o l a y c a alglarsnz, fakat gzleriniz k e s k i n de

adresi, c a d d e ismi ("sol-sa b o y u t u " n d a k i y e r ) , o c a d d e y i k e s e n

ilse, h o r t u m u n kalnln s e m e n i z z o r olacaktr. Bir k a r n c a

bir s o k a k y a d a b u l v a r ismi ("ileri-geri b o y u t u " n d a k i y e r ) v e bir

b u h o r t u m u n z e r i n d e y a a m a y a m a h k m edilmi olsayd,

k a t n u m a r a s ("yukar-aa b o y u t u ' n d a k i y e r ) v e r e r e k tarif

u z a k t a k i b a k n o k t a n z d a n , k a r n c a n n y r y e b i l e c e i bir b o

edebilirsiniz. D a h a m o d e r n bir b a k asyla, E i n s t e i n ' n al

yut bulunduunu dnrdnz:

m a s n n bizi, z a m a n a y r bir b o y u t o l a r a k ("gelecek-gemi b o

sol-sa b o y u t u . Biri size k a r n c a n n belli bir a n d a n e r e d e oldu

y u t u " ) d n m e y e tevik ettiini, bylece t o p l a m d r t b o y u t a

u n u s o r s a y d , o n a bir v e r i s u n m a g e r e i g r r d n z : K a r n

s a h i p o l d u u m u z u ( u z a m v e bir d e z a m a n b o y u t u ) g r d k .

c a n n h o r t u m u n sol (ya d a sa) u c u n a uzakl. S o n u olarak,

E v r e n d e k i olaylar n e r e d e v e n e z a m a n m e y d a n a geldiklerini

500 m t e d e n u z u n b i r b a h e h o r t u m u , t e k b o y u t l u b i r n e s n e

b e l i r t e r e k tanmlarsnz.

gibi g r n r .

224

225

Hortum boyunca uzanan

Bu r n e k , u z a m s a l b o y u t l a r n anlalmas zor, nemli bir

zelliinin altn iziyor: U z a m s a l b o y u t l a r iki eittir. Geni,
u z a m v e dolaysyla d o r u d a n grlebilme zelliine s a h i p
olabilirler y a d a k k , kvrlm o l u p fark edilmesi d a h a z o r
olabilirler. E l b e t t e , b u r n e k t e h o r t u m u n kalnln evreleyen
"kvrlm" b o y u t u o r t a y a k a r m a k iin ok d a b y k b i r a b a
h a r c a m a m z g e r e k m i y o r . Bir d r b n k u l l a n m a m z y e t e r . Gelge
l d i m , sz k o n u s u o k ince, bir sa teli y a d a klcal d a m a r k a d a r
ince b i r b a h e h o r t u m u olsayd, kvrlm b o y u t u tespit e t m e k
ok d a h a zor olurdu.
Kaluza, 1 9 1 9 ' d a E i n s t e i n ' a g n d e r d i i bir a l m a d a artc
bir i d d i a d a b u l u n u y o r d u . E v r e n i n u z a m s a l d o k u s u n u n , o r t a k

(b)
ekil 8.1 (a) Epey uzak bir mesafeden grlen bir bahe hortumu, tek boyutlu bir nes
ne gibi grnr, (b) Bu grnm byltldnde, bir daire eklinde hortumun evre
sini saran ikinci bir boyut grnr hale gelir.

d e n e y i m i m i z olan b o y u t t a n d a h a fazlasna s a h i p olabilecei

ni ileri s r y o r d u . O n u byle r a d i k a l bir tez ileri s r m e y e iten
ey, k s a c a tartacamz gibi, tezinin, Einstein'n genel greli
lik k u r a m y l a M a x w e l l ' i n e l e k t r o m a n y e t i k k u r a m n t e k bir bir

O y s a gerekte, h o r t u m u n bir kalnl olduunu biliriz. B u n u

leik k a v r a m s a l e r e v e d e bir a r a y a g e t i r m e y e y n e l i k , zarif ve

5 0 0 m t e d e n s e m e k t e zorlanabilirsiniz, a m a bir d r b n l e h o r

i k n a edici bir e r e v e s u n d u u n u fark etmi olmasyd. F a k a t

t u m a o d a k l a n d n z d a , ekil 8.1 ( b ) ' d e o l d u u gibi, evresini

ncelikle u n u soralm: Bu iddia, ak bir ekilde u z a m s a l b o

d o r u d a n grebilirsiniz.

y u t grdmz gereiyle nasl badatrlabilir?

Byltlm grntde,

hortumun

z e r i n d e y a a y a n k a r n c a n n aslnda, y r y e b i l e c e i b i r b i r i n

K a l u z a ' n m almasnda r t l ekilde b u l u n a n , s o n r a ise s

d e n ayr iki d o r u l t u o l d u u n u g r r s n z : D a h a n c e belirtti

veli m a t e m a t i k i O s k a r Klein'n 1926'da ak hale getirip geli

imiz gibi h o r t u m b o y u n c a u z a n a n sol-sa b o y u t u ve h o r t u m u n

tirdii cevap,

evrenimizin

uzamsal dokusunun hem

uzam hem

dairesel kesitindeki "saat y n - s a a t y n n n tersi b o y u t u . " Bel

de kvrlan boyuara sahip olabileceidir. Yani, tpk b a h e h o r

l i b i r a n d a k k k a r n c a n n n e r e d e o l d u u n u belirleyebilme-

t u m u n u n y a t a y yaylm gibi, e v r e n i m i z d e geni, u z a m v e k o

miz iin, aslnda iki v e r i s u n m a m z gerektiini g r y o r u z artk:

layca g r n e b i l e n b o y u t l a r a sahiptir. O r t a k d e n e y i m i m i z olan

K a r n c a n n h o r t u m u n b o y u z e r i n d e n e r e d e o l d u u v e dairesel

u z a m s a l b o y u t t u r bunlar. F a k a t tpk b a h e h o r t u m u n u n da

evresi z e r i n d e n e r e d e o l d u u . Bu, b a h e h o r t u m u n u n y z e y i

iresel evresi gibi, e v r e n i n o k k k b i r u z a m d a , en incelikli

n i n ikiboyutlu o l d u u n u gsterir.

deneysel cihazlarmzla bile tespit edilemeyecek k a d a r k k

Y i n e d e b u iki b o y u t a r a s n d a ak b i r farkllk vardr. H o r t u

b i r u z a m d a skca kvrlm b a k a u z a m s a l b o y u t l a r d a olabilir.

m u n b o y u n a ait d o r u l t u u z u n , u z a m v e k o l a y c a grlebilir

B u o l a a n s t n e r i n i n d a h a n e t b i r resmini k a r m a k iin,

dir. H o r t u m u n kalnln evreleyen d o r u l t u ksa, "kvrlm"

b a h e h o r t u m u n u y e n i d e n d n e l i m . H o r t u m u n evresinin

v e g r l m e s i zordur. D a i r e s e l b o y u t u n u fark e t m e k iin h o r t u

o k y a k n aralkl siyah h a l k a l a r l a boyal o l d u u n u g z m z d e

m u o k d a h a fazla bir netlikle incelememiz gerekir.

c a n l a n d r a l m . D a h a nce o l d u u gibi, b a h e h o r t u m u ince, t e k

226

227

b o y u t l u b i r izgi gibi g r n r . A n c a k , d r b n l e b a k t n z d a
kvrlm b o y u t u , b o y a m a ileminden s o n r a o k d a h a kolay t e s
pit edebilirsiniz v e ekil 8.2'dekine b e n z e r b i r g r n t y g r r
s n z . B u ekil, b a h e h o r t u m u n u n y z e y i n i n ikiboyutlu oldu
u n u g s t e r m e k t e d i r ; biri geni, u z a m b o y u t t u r , dieri ise in
ce, dairesel b o y u t . K a l u z a ile Klein, u z a m s a l evrenimizin de b u
n a benzediini, fakat t a n e geni, u z a m boyutla, bir t a n e in
ce, dairesel b o y u t o l m a k z e r e t o p l a m d r t u z a m s a l b o y u t a sa
h i p o l d u u n u ileri s r d . Byle b i r o k b o y u t a s a h i p bir ey iz
m e k zordur, b u y z d e n grselletirme a m a c y l a iki geni b o y u
t u v e ince, dairesel b i r b o y u t u birletiren b i r izimle i d a r e e t m e
miz gerekiyor. B u n u ekil 8.3'te, u z a y n d o k u s u n u , b a h e h o r
t u m u n u n y z e y i n e d r b n l e o d a k l a n m a m z a ok b e n z e r bir bi
i m d e gsterdik.
ekilde e n altta y e r alan g r n t , u z a y n -etrafmzdaki sra
d a n d n y a n n - g r n e n y a p s n m e t r e gibi, a i n a o l d u u m u z
mesafe leklerinde g s t e r m e k t e d i r . B u mesafeler birbirini k e
sen, en geni izgi k m e s i y l e gsterilmitir. S o n r a k i g r n t l e r
d e dikkatimizi, k o l a y c a grlebilmeleri iin a a m a a a m a b y l
t l e n d a h a k k blgelere o d a k l a y a r a k u z a y n d o k u s u n a y a
k n d a n b a k y o r u z . Bata, u z a y n d o k u s u n u ksa mesafe lekle
r i n d e incelediimizde, fazla bir ey g e r e k l e m e z ; b y l t m e i-

ekil 8.2 Bahe hortumunun yzeyi ikiboyutludur. Boyutlardan dz okla gsterileni

(yatay yay lm) uzun ve uzamtr; dairesel okla gsterilen dier boyut ise (dairesel ev
resi) ksa ve kvrlmtr.
228

ekil 8.3 ekil 5.1'de olduu gibi, birbirini izleyen her kademe, bir nceki kademede
gsterilen uzamsal dokunun devasa boyutlarda byltlm halini temsil etmektedir.
Byltmenin drdnc aamasnda grdmz gibi, bugne kadar dorudan gzlenememi olmalar sonucunu douracak kadar kk bir uzayda kvrlm olmalar kou
luyla, evrenimizde baka boyutlar da olabilir.

229

l e m i n i n ilk a a m a s n d a g r d m z gibi, d a h a geni lek

deil, evrenin m e k n s a l d o k u s u n u n ta kendisidir. F a k a t temel

l e r d e s a h i p o l d u u t e m e l biimi k o r u y o r gibi g r n m e k t e d i r .

fikir ayndr: B a h e h o r t u m u n u n dairesel e v r e s i n d e o l d u u gi

F a k a t ekil 8.3'teki b y l t m e n i n d r d n c a a m a s n d a k i gibi

bi, e v r e n i n kvrlm, dairesel b o y u t u son d e r e c e inceyse, bu b o

u z a y e n ayrntl ekilde inceleyerek y o l c u l u u m u z u s r d r d

y u t u belirlemek, grebildiimiz, geni v e u z a m b o y u t l a r belir

m z d e skca d o k u n m u b i r haly o l u t u r a n dairesel ilmekle

l e m e k t e n d a h a z o r d u r . Aslna b a k a r s a n z , b o y u t l a r y e t e r i k a d a r

r e o k benzer, y e n i , kvrml, dairesel b i r b o y u t gzle g r n r

k k s e eer, b u dairesel b o y u t e n g l b y l t m e cihazlar

hale gelir. K a l u z a ile Klein, bu dairesel b o y u t u n , tpk b a h e

mzla bile tespit edilemeyecektir. En nemlisi, dairesel b o y u t ,

h o r t u m u n u n dairesel evresinin, alm y a t a y yaylmnn h e r

bu r e s m i n i n a n m a n z a y o l aabilecei gibi, u z a m o bildiimiz

n o k t a s n d a b u l u n m a s n d a o l d u u gibi, u z a m b o y u t l a r n her

b o y u t l a r iinde dairesel b i r t m s e k t e n ibaret deildir. Dairesel

n o k t a s n d a v a r o l d u u n u ileri s r y o r d u . ( G r s e l aklk sala

b o y u t d a h a ok, yeni bir b o y u t t u r , bildiimiz u z a m b o y u t l a r n

m a k iin, u z a m b o y u t l a r d a dairesel b o y u t u n dzenli aralklar

h e r n o k t a s n d a v a r olan bir b o y u t t u r ; tpk, y u k a r - a a , sol-

l a nasl y e r alacan g s t e r e n bir r n e k izdik sadece.) K a l u z a

sa v e geri-ileri b o y u t l a r n n h e r n o k t a d a v a r o l m a s n d a o l d u u

ile Klein'n, u z a m s a l d o k u n u n ince y a p s n g r m e biimlerini,

gibi. Yeterince k k olsa b i r k a r n c a n n h a r e k e t edebilecei

ekil 8.4'te g s t e r d i k .

y e n i v e bamsz bir d o r u l t u d u r b u . M i k r o d n y a y a ait byle

B a z nemli farkllklar b u l u n m a s n a r a m e n , b a h e h o r t u -

sine bir k a r n c a n n u z a m s a l k o n u m u n u belirleyebilmek iin, bil

m u y l a a r a d a k i b e n z e r l i k ortadadr. E v r e n b u r a d a y a l n z c a ikisi

diimiz (birbirini k e s e n izgilerle temsil edilen) u z a m b o y u t l a

n i izdiimiz u z a m s a l b o y u t a sahiptir. Bir k a r l a t r m a y a p

rn h e r b i r i n d e n e r e d e o l d u u n u ve ayrca dairesel b o y u t t a ne

m a k g e r e k i r s e , b i r b a h e h o r t u m u n u n , r n e i n , t e k bir b o y u t u

r e d e o l d u u n u sylememiz g e r e k i r d i . B u d u r u m d a , u z a y l a ilgili

vardr. D a h a d a nemlisi, bylece b e t i m l e m e k t e o l d u u m u z ey,

d r t t a n e bilgiye ihtiyacmz o l u r d u v e b u n l a r a z a m a n d a ekler

b a h e h o r t u m u t r n d e n e v r e n i n ierisinde v a r olan b i r n e s n e

sek, u z a y - z a m a n a d a i r b e t a n e bilgi o l u r d u elimizde; y a n i nor

m a l d e olmasn b e k l e y e c e i m i z d e n b i r fazla.
Bylece biraz artc b i r b i i m d e , u z a m zellikte sadece
u z a m s a l b o y u t u n f a r k n d a olsak da, K a l u z a ile Klein'n akl
y r t m e s i , b u d u r u m u n , kvrlm b a k a b o y u t l a r n varln, e n
a z n d a n o k k k olmalar k o u l u y l a engellemediini gster
mektedir. E v r e n p e k l gzle g r n e n d e n o k d a h a fazla b o y u
ta s a h i p olabilir.
" K k " n e k a d a r k k t r ? E n son teknolojinin r n ci
hazlarmz, m e t r e n i n m i l y a r d a birinin m i l y a r d a biri k k l n d e k i y a p l a r tespit e d e b i l m e k t e d i r . Bir fazladan b o y u t , b u
k k m e s a f e d e n ok d a h a k k b i r b o y u t t a kvrlabiliyorsa

ekil 8.4 Birbirini kesen izgiler, ortak deneyimimiz olan uzam boyutlar temsil eder,
daireler ise, yeni, ince, kvrlm boyutu. Bir haly oluturan dairesel ilmekler gibi, bu
daireler bildiimiz uzam boyutlarn her noktasnda vardr; ama grsel aklk sala
mak adna bunlar izgilerin kesime noktalarna yaylm bir halde izdik.
230

eer, tespit e d e m e y e c e i m i z k a d a r k k t r . 1 9 2 6 ' d a Klein, Kal u z a ' n m b a t a o r t a y a att iddiay, k u a n t u m m e k a n i i a l a n n d a

o r t a y a k m a k t a olan b a z fikirlerle birletirdi. Klein'n h e s a p l a 231

n ek dairesel b o y u t u n P l a n c k u z u n l u u k a d a r ksa, y a n i d e n e y
sel o l a r a k eriebileceimizden o k d a h a ksa olabileceini gste
r i y o r d u . O z a m a n d a n b e r i fizikiler, u z a y d a ek ince b o y u t l a r n
b u l u n m a s olaslna,

Kaluza-Klein kuram demilerdir.

Bir Bahe Hortumu zerinde Gidiler ve Geliler

k a r m olsayd, H o r t u m sakinleri e v r e n i n bir u z a m s a l v e bir

d e z a m a n b o y u t u o l d u u n u syleyeceklerdi.) Aslnda, b u zel
lik o k a d a r ak, yle s o r g u l a n a m a z d r ki, H o r t u m sakinleri,
u z a m s a l t e k bir b o y u t u o l d u u n u a k a belirterek, y u r t l a r n a

izgilke

demilerdir.

izgilke'de y a a m , bildiimiz y a a m d a n ok farkldr. r n e

S o m u t b a h e h o r t u m u r n e i ve ekil 8.3'teki izim, evreni

in, aina o l d u u n u z v c u t izgilke'ye uyamaz. V c u d u n u z u

mizin ek u z a m s a l b o y u t l a r a s a h i p olmasnn nasl m m k n ol

y e n i d e n ekillendirmek iin n e k a d a r a b a h a r c a r s a n z harcayn,

d u u y l a ilgili bir fikir v e r m e y i a m a l a m a k t a d r . F a k a t bu alan

kesinlikle s a h i p olamayacanz b i r ey vardr. U z u n l u k , geni

d a alan a r a t r m a c l a r iin bile, u z a m s a l b o y u t t a n d a h a

lik v e y k s e k l i k l e b o y u t t a u z a m s a l o l a r a k y e r k a p l a y a m a z s -

fazla b o y u t a s a h i p bir e v r e n i n t a s a v v u r u hayli zordur. Bu y z

nz. izgilke'de byle msrif b i r t a s a r m a y e r y o k t u r . U n u t m a

d e n fizikiler - E d w i n A b b o t t ' n 1884 tarihli, y a l n bir dile s a h i p

yn, zihninizdeki izgilke imgesi, bizim e v r e n i m i z d e v a r olan

{Aklamal Dzlke *) izinden gi

u z u n , iplik benzeri bir n e s n e y e bal olsa da hl, izgilke'yi

d e r e k - d a h a a z sayda b o y u t olan hayali bir e v r e n d e y a y o r ol

g e r e k t e n bir evren olarak, y a n i v a r olan h e r ey o l a r a k d n

s a y d k v e y a v a y a v a iinde b u l u n d u u m u z evrenin, bilincinde

meniz gerekiyor. izgilke'nin bir sakini olarak, bu e v r e n e

o l d u u m u z d a n d a h a fazla sayda b o y u t a s a h i p o l d u u n u fark

uzamsal y a y h m iinde u y m a n z gerekiyor. G z n z d e canlan

etseydik, y a a m n nasl olaca z e r i n e kafa y o r a r a k sezgilerini

d r m a y a aln. Bir k a r n c a n n v c u d u n u alsanz d a h i , bu evre

k e s k i n l e t i r m e y e alrlar. Gelin, bizim b a h e h o r t u m u eklin

n e uymayacaksnzdr. K a r n c a v c u d u n u z u , d a h a ok bir k u r t

d e ikiboyutlu bir e v r e n hayal e d e r e k b u n u deneyelim. B u n u y a

u a b e n z e y i n c e y e d e k sktrmalsnz, s o n r a hi kalnlnz

p a b i l m e k , b a h e h o r t u m u n u e v r e n i m i z d e bir n e s n e olarak g

k a l m a y n c a y a d e k biraz d a h a sktrmalsnz. izgilke'ye uya

r e n " d a r d a n " bak bir k e n a r a b r a k m a n z gerektirir. Bildii

bilmek iin yalnzca u z u n l u a s a h i p bir varlk olmalsnz.

byleyici klasii Flatlandm

3

miz haliyle d n y a y g e r i d e b r a k m a l ve s o n s u z bir u z u n l u u ol

Biraz d a h a ileri gidip, v c u d u n u z u n h e r iki u c u n d a bir gz

d u u n u d n e b i l e c e i n i z ok u z u n bir b a h e h o r t u m u n u n ,

n z o l d u u n u d n n imdi d e . D n e r e k b o y u t t a d a b a k a -

u z a m s a l yaylm o l a r a k v a r olan her ey olduu y e n i bir B a h e

bilen insan g z l e r i n i z d e n farkl biimde, bir i z g i v a r h k olarak

H o r t u m u e v r e n e girmelisiniz. F a r z edin k i b u evrenin y z e y i n

gzleriniz e b e d i y e n k o n u m a kilitli kalacak, ikisi de tek b o y u t l u

d e y a a y a n k c k b i r karncasnz.

mesafeye b a k y o r olacaktr. Yeni v c u d u n u z a zg, a n a t o m i k

i m d i gelin, biraz d a h a ar u l a r a y n e l e l i m . B a h e H o r t u
m u e v r e n i n dairesel b o y u t u z u n l u u n u n ok ksa o l d u u n u d
nelim; yle ksa ki, sizle birlikte d i e r H o r t u m sakinleri bu
b o y u t u n f a r k n d a deilsiniz bile. Siz v e H o r t u m e v r e n i n d e y a

bir snrllk deildir b u . Siz de d i e r t m izgi v a r l k l a r da iz

g i l k e ' d e t e k bir b o y u t o l d u u n d a n , gzlerinizin bakabilecei
b a k a bir d o r u l t u olmadn bilmektesinizdir. leri ve geri,
izgilke'nin y a y h m m snrlar.

a y a n dier h e r k e s y a a m n temel bir gereini s o r g u l a n a m a y a

izgilke'deki y a a m g z m z d e c a n l a n d r m a d a biraz d a h a

c a k l d e a i k r k a b u l e d i y o r s u n u z : E v r e n d e tek bir u z a m s a l

ileri gitmeyi deneyebiliriz, fakat b u n u d e n e y i n c e h e m e n fark

b o y u t vardr. ( B a h e H o r t u m u evren k e n d i k a r n c a - E i n s t e i n ' m

ederiz ki, b u n d a n d a h a tesi sz k o n u s u deildir. r n e i n , y a

nnzda b a k a bir i z g i v a r h k b u l u n u y o r s a , size nasl g r n e c e -

" ev. Bar Bak, Ayrnt Yaynlar, 2008. (.n.)

232

233

ini d n m e y e alalm: O n u n g z l e r i n d e n birini, y a n i size b a

d u n u z u n iini o l u t u r u r d u . Dolaysyla s r a d a n i n s a n v c u d u

k a n g z n greceksinizdir, a m a i n s a n l a r d a k i g z l e r d e n farkl

n u z d a deriniz nasl bir rol o y n u y o r s a , gzleriniz d e izgivcu-

olarak, o n u n k i l e r t e k b i r n o k t a c k t a n i b a r e t olacaktr. izgil

d u n u z d a yle b i r rol oynar. izgilke'de gzleriniz, v c u d u n u

k e ' d e k i gzlerin hibir zellii y o k t u r , hibir d u y g u y a n s t m a z

z u n iiyle d d n y a a r a s n d a k i engeli o l u t u r u r . i z g i l k e ' d e

lar; bildiimiz bu zelliklere y e r y o k t u r , o kadar. D a h a s , k o m

bir doktor, i z g i v c u d u n u z u n i ksmna, a n c a k v e a n c a k y z e

u n u z u n g z n n n o k t a y a b e n z e r b u g r n t s n e taklp kala

y i n i d e l e r e k ulaabilir, b a k a b i r deyile i z g i l k e ' d e "ameliyat"

caksnzdr e b e d i y e n . O n u ap v c u d u n u n te y a n n d a k a l a n

gzler z e r i n d e n gerekletirilir.

izgilke yi kefe k m a k isteyecek olsanz, b y k bir hayalk-

P e k i , imdi de izgilke, K a l u z a K. izgi'nin ileri s r d

Onu aamazsnz. T m y l e

t a r z d a , gizli, kvrlm bir b o y u t a s a h i p olsayd v e b u b o y u t ge

"yolu k a p a t m t r " ve izgilke'de o n u n etrafn dolamanz

nileyip g r l e b i l e c e k bir b y k l e ulasayd n e o l u r d u , bir

s a l a y a c a k bir y e r y o k t u r . izgilke u z a m n a yayldklar haliy

d n e l i m . Bylece bir izgivarhk, v c u d u n u z a bir ayla b a

le izgivarlklarn d z e n i sabit ve deimezdir. Ne skc!

kabilir ve iini de d o r u d a n grebilirdi, ekil 8.5'te gsterdii

r k l m a u r a y a c a k s n z demektir.

i z g i l k e ' d e y c e b i r varln g r n m e s i n i izleyen b i r k a bin

miz gibi. Bir doktor, bu ikinci b o y u t u k u l l a n a r a k , a k t a olan

yln a r d n d a n , K a l u z a K. izgi a d n d a b i r izgivarhk, ezilmi

iinize ulaabilir, v c u d u n u z u ameliyat edebilirdi. N e g a r i p !

izgisakinlerine bir u m u t sunar. Artk, k u t s a l bir esinle y a d a

izgivarlklar z a m a n l a , v c u t l a r n n y e n i c e da alm i k

komusunun nokta gzne bakp durmaktan bsbtn usand

smlarn d d n y a y l a t e m a s t a n k o r u m a k iin, p h e s i z deriye

n d a n , izgilke'nin t e k b o y u t l u olmayabileceini ileri srer.

b e n z e r bir k a l k a n gelitireceklerdir. D a h a s , u z u n l u k y a n sra

Y a izgilke, aslnda ikiboyutluysa, ikinci u z a y b o y u t u , u z a m

genilii olan v a r l k l a r a d n e c e k l e r d i r k u k u s u z : kiboyutlu

d a o k ince b i r yaylm o l d u u iin h e n z d o r u d a n tespit edi

B a h e H o r t u m u e v r e n d e , ekil 8.6'da g r l d ekilde k a y a r

lememi o k k k b i r dairesel d o r u l t u y s a , diye k u r a m l a t n r

gibi h a r e k e t e d e n d z varlklar. Dairesel b o y u t o k b y y e c e k

iddiasn. Y e p y e n i bir y a a m n resmini izmeye girimektedir.

olsayd, b u ikiboyutlu e v r e n A b b o t t ' n D z l k e ' s i n e o k b e n z e r

B u kvrlm u z a y d o r u l t u s u b o y u t o l a r a k bir genilese! M e s

bir hal alacakt ( A b b o t t , D z l k e ' y i zengin bir k l t r e l mirasa,

lekta izgistein'n y a p t son almalara baklrsa en a z n d a n

h a t t a hicivli bir dil k u l l a n a r a k , kiinin g e o m e t r i k ekline dayal

m m k n olan bir e y d i r d e b u . K a l u z a K . izgi, sizi v e b t n

izgilke sakinlerini h a y r e t e d r e n v e o n l a r a mit v e r e n b i r
e v r e n betimlemektedir. izgivarlklarn ikinci b o y u t u k u l l a n a
r a k birbirlerini s e r b e s t e aabilecekleri b i r e v r e n d i r b u : U z a m
sal e s a r e t i n sonu. Bylece, K a l u z a K. izgi'nin, "kalnlatrlm " b i r B a h e H o r t u m u e v r e n i n d e k i y a a m betimlediinin
farkna varyoruz.
Aslna b a k a r s a n z dairesel b o y u t b y y p izgilke y i "iir e r e k " B a h e H o r t u m u e v r e n i n e evirecek olsayd, y a a m n z
ciddi deiikliklere u r a r d . V c u d u n u z u ele aln, sz gelimi.
Bir i z g i v a r h k olarak, iki g z n z n a r a s n d a k i h e r ey v c u -

ekil 8.5 izgilke genileyip Bahe Hortumu evren olduunda, bir izgivarhk dieri
nin vcudunun iini dorudan grebilir.

234

235

Ancak, nakaratmz yinelemek durumundayz: N e d e n bu

n o k t a d a d u r u l s u n ki? Bu, bizi K a l u z a ile Klein'n imgelemine
g t r y o r , y a n i b o y u t l u e v r e n i m i z i n n c e d e n bilinmeyen,
kvrlm bir d r d n c u z a m s a l b o y u t u n u n olabilecei fikrine.
E e r b u arpc olaslk y a d a b u olasln, ileride k s a c a ele ala
camz s a y l a m a y a c a k k a d a r o k sayda kvrlm b o y u t a genellenmesi d o r u y s a v e b u kvrlm boyutlar, m a k r o b o y u t l a r d a
genileyecek olursa, ele aldmz d a h a az b o y u t l u r n e k l e r bil
diimiz haliyle y a a m n m u a z z a m d e r e c e d e deieceini aka
ekil 8.6 Bahe Hortumu evrende yaayan dz, ikiboyutlu varlklar.

o r t a y a koyar.

b i r k a s t sistemine s a h i p b i r e v r e n olarak tasvir etmiti.) D z l

salar dahi, kvrlm b a k a b o y u t l a r n v a r olmasnn nemli an

k e ' d e ilgin eyler o l u p bittiini hayal e t m e k z o r s a da -aka

lamlar vardr.

F a k a t artcdr ki, h e p byle kvrlm ve k k kalacak ol

byle eylere y e r y o k t u r - B a h e H o r t u m u ' n d a y a a m olaslk

larla d o l u d u r . Tek o l a n d a n , gzlemlenebilir genilii olan iki
u z a y b o y u t u n a evrim arpcdr.

oklu Boyutlarda Birleme

K a l u z a ' n n 1919'da o r t a y a att, evrenimizin d o r u d a n bildi

imdi, nakaratmza geebiliriz: N e d e n b u n o k t a d a d u r u l s u n

imizden d a h a fazla u z a m s a l b o y u t a s a h i p olabilecei iddias

ki? ikiboyutlu evrenin kvrlm bir b o y u t u olabilir, dolaysyla bu

bal b a n a d i k k a t ekici bir olaslk olsa da, bu iddiay g e r e k

e v r e n bilmediimiz n c bir b o y u t a sahip olabilir. imdi, uza

ten ilgin klan b a k a bir ey vardr. Einstein, genel grelilii

m iki t a n e u z a y b o y u t u bulunduunu hayal ettiimizi u n u t m a

u z a m s a l b o y u t a v e bir z a m a n b o y u t u n a s a h i p a i n a bir e v r e n

m a k kouluyla, b u n u ekil 8.4'le gsterebiliriz (bu ekli ilk izdi

d e k o r u n d a formle etmiti. F a k a t , Einstein'n k u r a m n n m a t e

imizde, kesien d z izgilerin uzam b o y u t u temsil ettiini

matiksel formellii, b a k a u z a m s a l b o y u t l a r a s a h i p bir evren

d n y o r d u k ) . Dairesel b o y u t genilerse, ikiboyutlu bir varlk

iin b e n z e r d e n k l e m l e r k a l e m e a l a c a k ekilde, o l d u k a dolaysz

kendini, hareketin uzam b o y u t l a r d a sol-sa ve ileri-geri olarak

olarak geniletilebilir. Kaluza, m a t e m a t i k s e l zmlemesini bir

snrl olmad, y e p y e n i bir d n y a d a bulacaktr. Bu d u r u m d a , bir

fazladan b o y u t d a h a o l d u u n a d a i r "lml" v a r s a y m y n n d e

varlk n c bir b o y u t t a d a h a r e k e t edebilecektir. D a i r e b o y u n

gelitirip, ak bir ekilde y e n i d e n k l e m l e r i tretti.

ca "yukar-aa" d o r u l t u s u n d a . Aslna b a k a r s a n z , dairesel b o

Kaluza, y e n i d e n ele alnan f o r m l a s y o n erevesinde, bildii

y u t d a h a da genileyecek olsayd, buras bizim b o y u t l u evreni

miz b o y u t l a ilgili g r n e n d e n k l e m l e r i n a s l n d a Einstein'n

miz o l u r d u . imdilik u z a m s a l b o y u t u m u z d a n birinin, da

d e n k l e m l e r i n e b e n z e r o l d u u n u b u l d u . F a k a t fazladan bir u z a y

d o r u ebediyen uzayp uzamadn y a d a aslnda d e v a s a bir dai

b o y u t u d a h a eklediinden, Einstein'n b a t a o l u t u r d u u n d a n

re eklinde, en gl teleskoplarmzn eriminin dnda k e n d i s

farkl d e n k l e m l e r de b u l m u t u ki b u , hi artc deildir. Kalu

t n e kvrlp kvrlmadn bilemiyoruz. ekil 8.4'teki dairesel

za, b u y e n i b o y u t l a ilikilendirilen e k d e n k l e m l e r i i n c e l e d i k t e n

b o y u t y e t e r i n c e b y r s e -milyarlarca k yl b y k l n e ula

sonra, o r t a d a h a y r e t verici bir ey o l d u u n u fark etti. E k d e n k

rsa- bu ekil p e k l bizim d n y a m z n bir izimi olabilir.

lemler, M a x w e l l ' i n 1880'lerde e l e k t r o m a n y e t i k k u v v e t i betim -

236

237

l e r k e n k a l e m e alm o l d u u d e n k l e m l e r d e n b a k a bir ey deil

hil e t m e y n n d e k i e n basit giriimlerde bile, e l e k t r o n u n k t l e

d i ! Kaluza, b a k a b i r u z a y b o y u t u d a h a ekleyerek, Einstein'n

si ile y k a r a s n d a k i ilikiye d a i r tahminler, llen d e e r l e r i n

k t l e e k i m i k u r a m m M a x w e l l ' i n k k u r a m y l a birletirmiti.

d e n o k farkl s o n u l a r v e r i y o r d u . B u s o r u n u a m a n n ak bir

K a l u z a ' n n bu n e r i s i n d e n nce, k t l e e k i m i ile e l e k t r o m a n

y o l u y o k m u gibi g r n d n d e n , K a l u z a ' n n fikrini d i k k a t e

y e t i z m a birbiriyle ilgisi o l m a y a n iki k u v v e t o l a r a k d n l y o r

alan fizikilerin b i r o u k o n u y a ilgilerini yitirdiler. E i n s t e i n ve

d u ; ikisi a r a s n d a b i r iliki olabileceini syleyen b i r i p u c u d a h i

dierleri, kvrlm b a k a b o y u t l a r n d a v a r olabilecei olasl

y o k t u . E v r e n i m i z i n b a k a b i r u z a y b o y u t u n a d a h a sahip oldu

z e r i n e almay s r d r d l e r , a m a b u a b a ksa z a m a n d a k u

u n u h a y a l e t m e yaratcln g s t e r e n Kaluza, g e r e k t e n d e r i n

r a m s a l fiziin k y s n d a k a l a n b i r u r a haline geldi.

bir b a l a n t n n varln ileri s r y o r d u . K u r a m , ktleekimi-

Kaluza'nn

fikri g e r e k t e n

zamannn

ok

ilerisindeydi.

nin d e e l e k t r o m a n y e t i z m a n n d a uzayn d o k u s u n d a k i dalgack

1920'ler, m i k r o d n y a n n temel y a s a l a r n k a v r a m a k l a ilgilenen

larla ilikili o l d u u n u s a v u n u y o r d u . Ktleekimi, bildik b o

k u r a m s a l ve deneysel fizik almalarnn y o u n l a t b i r d n e

y u t t a k i dalgacklarla t a n y o r d u , e l e k t r o m a n y e t i z m a ise y e n i ,

m i n balangc oldu. K u a n t u m m e k a n i i n i n v e k u a n t u m alan k u

kvrlm b o y u t u ieren dalgacklarla.

r a m n n y a p s n gelitirmeye alrken, k u r a m c l a r n n l e r i n d e

Kaluza, almasn E i n s t e i n ' a g n d e r d i . E i n s t e i n b a t a al

bir yn i b u l u n u y o r d u . D e n e y c i l e r i n a t o m u n ayrntl zellik

m a y hayli ilgin b u l d u . 2 1 N i s a n 1919'da K a l u z a ' y a y a z d ce

lerini bilmelerinin y a n n d a , n l e r i n d e kefedilecek b a k a b i r o k

v a p m e k t u b u n d a , "be b o y u t l u [ d r t uzay, b i r z a m a n b o y u t u ]

temel bileen d u r u y o r d u . Fizikiler y a r m asr b o y u n c a alma

silindir b i r d n y a z e r i n d e n " byle bir b i r l e m e salanabilecei

larn ileriye g t r m e y e alrlarken k u r a m d e n e y l e r e r e h b e r l i k

fikrinin a k l n a hi gelmediini s y l y o r d u , "ilk bakta, fikrini

etti. D e n e y l e r ise k u r a m d a h a rafine v e s o n u n d a S t a n d a r t M o -

z i o k b e e n d i m , " diye d e e k l i y o r d u .

F a k a t b i r hafta s o n r a

del'i o r t a y a k o y a c a k hale getirdi. Bu verimli ve zorlu z a m a n l a r

Einstein, K a l u z a ' y a bir m e k t u p d a h a y a z d . B u k e z biraz p h e

da, fazladan b o y u t l a r n varlyla ilgili t a h m i n l e r i n e p e y g e r i d e n

liydi: "almanz o k u d u m v e g e r e k t e n d e ilgin b u l d u m . Bu

gelmi olmas p e k de artc deildir. Fizikiler d e n e y s e l olarak

r a y a k a d a r a l m a n z d a r t l e b i l e c e k bir y a n g r m e m e k l e

test edilebilir t a h m i n l e r e y o l a a n gl k u a n t u m y n t e m l e r i n i

birlikte, ileri s r m o l d u u n u z savlarn y e t e r i n c e i k n a edici g

kullanyorlard; en gl cihazlarla d a h i incelenemeyecek k a d a r

r n m e d i i n i de itiraf e t m e k z o r u n d a y m . " F a k a t iki yl a k n

k k leklerde bakldnda, e v r e n i n aslnda son d e r e c e fark

b i r s r e s o n r a , 1 4 E k i m 1921'de, Einstein K a l u z a ' y a bir m e k t u p

l b i r y e r olabilecei olaslna p e k ilgi d u y u l m u y o r d u .

d a h a yazd. Kaluza'nn ortaya koyduu yeni yaklam tam an

F a k a t b o a piyasas e r y a d a ge h e y e c a n n yitirir. 1960'larn

lamyla s i n d i r m e y e v a k t i o l m u t u : " K t l e e k i m i ile elektriin

sonlar ile 1970'lerin b a l a r n d a S t a n d a r t M o d e l ' i n k u r a m s a l y a

birlemesiyle ilgili fikrinizi y a y n l a m a k t a n sizi a l k o y m a m bir

ps o t u r m u b u l u n u y o r d u . 1970'lerin sonlar ile 1980'lerin b a

k e z d a h a d n d m . . . Dilerseniz, h e r eye r a m e n almanz

larnda Standart Model'in birok tahmini deneysel olarak do

a k a d e m i y e s u n a c a m . " G e o l m u t u a m a K a l u z a ' n n alma

r u l a n m t v e p a r a c k fizikilerinin ou, geri k a l a n t a h m i n l e

sna u s t a n n o n a y m h r v u r u l m u t u .

r i n d o r u l a n m a s n n a n meselesi o l d u u s o n u c u n a v a r y o r d u .

K l e i n ' m katklaryla geniletilen K a l u z a ' n n nerisi gzel b i r

B i r k a n e m l i ayrnt z m s z k a l d y s a da, b i r o k l a r , gl,

fikir olsa da, ayrntl almalar, b u n u n d e n e y s e l verilerle ciddi

zayf ve e l e k t r o m a n y e t i k k u v v e t l e r l e ilgili balca s o r u l a r n ce

b i r a t m a ierisinde o l d u u n u g s t e r d i . E l e k t r o n u k u r a m a d a -

vaplandn dnyordu.

238

239

S o n u n d a s o r u l a r n en b y n e , genel grelilik ile k u a n t u m

m e k a n i i a r a s n d a k i e s r a r e n g i z a t m a y a d n m e n i n vakti gel
di. D o a d a k i k u v v e t l e r i n yle bir k u a n t u m k u r a m gelitirme
baars, fizikileri d r d n c y , y a n i k t l e e k i m i n i de ie dahil
e t m e k o n u s u n d a c e s a r e t l e n d i r d i . S o n u n d a hepsi baarszla
u r a y a n ok sayda fikri d e n e m i olan fizik camiasnn zihniyet
y a p s , nispeten r a d i k a l y a k l a m l a r a d a h a ak hale geldi.
1920'lerin s o n l a r n d a l m e t e r k edilen Kaluza-Klein k u r a m d a
y e n i d e n canlandrld.

Modern Kaluza-Klein Kuram

Kaluza'nn iddiasn ilk kez o r t a y a a t m a s n n s t n d e n geen

ekil 8 . 7 Bir kre eklinde kvrlm iki fazladan boyut.

60 yl iinde fizik anlay ciddi biimde deimi ve derinlemi

ti. K u a n t u m m e k a n i i t a m a m e n aklk k a z a n m v e deneysel

lerde de dnlebilir. r n e i n ekil 8.8'de y i n e , bu k e z simit

olarak dorulanmt. 1920'lerde bilinmeyen gl ve zayf k u v

halkas eklinde, ek iki b o y u t u n da b u l u n m a s olasln izdik.

vetler kefedilmi ve b y k lde k a v r a n m t . Baz fizikiler

izim becerimizin snrlarn a s a da, , drt, b e ve aslnda

Kaluza'nn, bu dier kuvvetleri bilmedii iin, getirdii ilk n e

h e r h a n g i bir sayda u z a m s a l b o y u t u n v a r o l d u u v e bunlarn

rinin baarsz olduu, y i n e ayn s e b e p t e n u z a y l a ilgili y e n i b a k

kvrlp geni bir ilgin ekiller yelpazesi o l u t u r d u u ok d a h a

nda fazla tutucu bir tavr benimsediini ileri s r y o r d u . K u v

k a r m a k olaslklar hayal edilebilir. Temel koul, b t n bu b o

vet saysnn d a h a fazla olmas, d a h a fazla b o y u t b u l u n m a s ge

y u t l a r n inceleyebileceimiz e n k k lekten d a h a k k bir

rektii a n l a m n a geliyordu. Bir tek y e n i dairesel b o y u t u n , genel

u z a m s a l y a y l m a s a h i p olmasdr, n k imdiye k a d a r hibir

grelilik ile e l e k t r o m a n y e t i z m a a r a s n d a k i balantya d a i r ipu

d e n e y varlklarn o r t a y a koymamtr.

larna iaret ediyor olsa da, yeterli olmad s a v u n u l u y o r d u .

1970'lerin o r t a l a r n a gelindiinde, y o u n bir a r a t r m a faali
y e t i y r t l y o r d u . A r a t r m a l a r o k s a y d a kvrlm u z a m s a l
d o r u l t u ieren fazladan b o y u t l a r l a ilgili k u r a m l a r z e r i n e y o
u n l a m t . ekil 8.7'de, bir t o p u n , y a n i b i r k r e n i n y z e y i n e
kvrlan iki fazladan b o y u t u n varln g s t e r e n bir r n e k g r
nyor. Tek bir dairesel b o y u t r n e i n d e o l d u u gibi, bu fazla
d a n b o y u t l a r da, bildik u z a m b o y u t l a r n her noktasna eklen
mektedir. ( G r s e l aklk s a l a m a k amacyla, k r e s e l b o y u t l a
rn, u z a m b o y u t l a r d a k i kesime n o k t a l a r n a dzenli aralklar
la yerletirilmi bir r n e i n i izdik sadece.) F a z l a d a n b o y u t l a r
iin farkl bir say n e r m e n i n tesinde, bu b o y u t l a r b a k a ekilekil 8.8 Bir lastik ya da simit (torus) eklinde kvrlm iki fazladan boyut.
240

F a z l a d a n b o y u t l a r l a ilgili neriler a r a s n d a en m i t verici

o l u u m u z , s a d e c e ek k k b o y u t l a r n varl olaslna deil,

olanlar, a y n z a m a n d a s p e r s i m e t r i y i d e ieren nerilerdir. Fi

h e r t r t u h a f olasla d a -rnein m i n i m i n n a c k yeil insanlarn

zikiler, s p e r e p a r a c k l a r n elemesiyle o r t a y a kan, en cid

y a a d m i k r o leklerde bir u y g a r l k olasl- k a p aar. F a z

d i k u a n t u m d a l g a l a n m a l a r n n k s m e n birbirlerini iptal etmele

l a d a n b o y u t l a r n varlyla ilgili olaslk hi k u k u y o k ki, mik

rinin ktleekimi k u r a m y l a k u a n t u m m e k a n i i a r a s n d a k i a

ro leklerde yeil uygarln varlyla ilgili olasla g r e d a h a

t m a l a r n y u m u a m a s n salayacan u m u y o r l a r d . K t l e e

m a k u l d r , fakat deneysel o l a r a k s n a n m a m b u olaslklardan

kimi, fazladan b o y u t l a r v e s p e r s i m e t r i ieren k u r a m l a r b e t i m

birini y a d a dierini v a r s a y m a edimi, a y n d e r e c e d e y a p a y g r

l e m e k iin ok boyutlu sperktleekimi ismini o r t a y a attlar.

nebilir.

K a l u z a ' n n ilk giriiminde o l d u u gibi, o k b o y u t l u s p e r k t -

Sicim k u r a m n c e s i n d e d u r u m byleydi. te size, a d a fi

leekiminin eitli y o r u m l a r d a b a t a hayli m i t verici g r n

ziin k a r k a r y a o l d u u temel ikilemi - k u a n t u m m e k a n i i ile

yordu.

genel grelilik a r a s n d a k i u y u m s u z l u u - zen v e d o a n n t m

Fazladan boyutlardan kaynaklanan yeni denklemler

g l ve zayf k u v v e t l e r i b e t i m l e r k e n

temel bileenleri ile kuvvetleri kavraymz birletiren bir k u

kullanlan d e n k l e m l e r i a n d r y o r d u arpc b i r biimde. F a k a t

r a m . F a k a t sicim k u r a m n n b u n l a r gerekletirebilmesi iin,

elektromanyetizmay,

ayrntl incelemelerde, eski bilmecelerin varln k o r u d u u g

e v r e n i n fazladan b o y u t l a r a s a h i p olmasnn zorunlu olduu a n

r l d . E n nemlisi de, tehlikeli d e n e c e k k a d a r ksa mesafeli in

lalmaktadr.

celemelerde uzaydaki k u a n t u m dalgalanmalarnn spersimetri

s a y e s i n d e azald g r l y o r d u , fakat anlaml bir k u r a m a g t

B u n u n n e d e n i n e gelince:

K u a n t u m m e k a n i i n i n getirdii

balca k a v r a y l a r d a n biri, t a h m i n e t m e g c m z n esasen, u

r e c e k yeterlilikte deildi b u . Fizikiler ayrca, k u v v e t l e r ve

u s o n u c u n u u olaslkla g e r e k l e e c e i i d d i a s n d a b u l u n

m a d d e n i n t m zelliklerini birletiren, anlaml v e ok b o y u t l u

m a k l a snrl o l d u u d u r . E i n s t e i n , b u n u n m o d e r n anlaymzn

tek bir k u r a m bulmakta zorluk ekiyorlard.

n a h o b i r y n o l d u u n u d n s e d e , tabii siz d e o n a katlabi

Birleik bir k u r a m n ufak tefek p a r a l a r n n su y z n e k

lirsiniz, b u kesinlikle b i r olgu gibi g r n y o r . Gelin, b u n u k a

m a k t a o l d u u y a v a y a v a aklk k a z a n y o r d u , fakat t m b u n

b u l edelim. Biliyoruz ki bir olayn g e r e k l e m e olasl 0 ile 1

lar k u a n t u m m e k a n i i asndan tutarl b i r biimde b i r b i r i n e

a r a s n d a k i saylar y a d a y z d e o l a r a k ifade e d e c e k o l u r s a k , 0

b a l a y a c a k kritik n e m d e bir u n s u r k a y p t . 1984'te b u k a y p

ile 100 a r a s n d a k i saylarla n u m a r a l a n d r l r . Fizikiler, k u a n

u n s u r -sicim k u r a m - arpc bir biimde h i k y e n i n p a r a s ve il

t u m m e k a n i i k u r a m n belirli h e s a p l a r d a k a r m a k l a t r a n

gi o d a oldu.

nemli bir g s t e r g e n i n , bu k a b u l edilebilir a r a l k t a yer almayan

"olaslklar" s o n u v e r m e s i o l d u u n u b u l m u t u r . r n e i n da

Daha Fazla Boyut ve Sicim Kuram

h a n c e , n o k t a - p a r a c k e r e v e s i n d e genel grelilik ile k u a n

B u r a y a dek, evrenimizin kvrlm fazladan u z a m s a l b o y u t l a

t u m m e k a n i i a r a s n d a k i y p r a t c u y u m a z l n b i r iaretinin,

ra s a h i p olabilecei k o n u s u n d a i k n a o l m u olmalsnz; k u k u

h e s a p l a r d a s o n s u z s a y d a olaslk s o n u c u a l n m a s o l d u u n u

suz, y e t e r i n c e k k l e r s e eer, onlar y o k s a y m a m z g e r e k t i r e

sylemitik. Y i n e d a h a n c e ele aldmz gibi, sicim k u r a m b u

c e k b i r n e d e n y o k t u r . F a k a t aklnza b u fazladan b o y u t l a r n h a

s o n s u z l u k l a r dzeltir. F a k a t h e n z b e l i r t m e d i i m i z b i r ey, ge

y a l g c n n bir r n o l d u u gelebilir. M e t r e n i n m i l y a r d a bi

ride, d a h a girift b i r s o r u n u n h l varln s r d r d d r . Si

r i n i n m i l y a r d a b i r i n d e n d a h a k k mesafeleri inceleyemiyor

cim k u r a m n n ilk g n l e r i n d e fizikiler, b a z h e s a p l a r n negatif

242

243

olaslklar s o n u v e r d i i n i b u l d u l a r k i b u s o n u l a r d a k a b u l

Sicimler o k k k o l d u k l a r n d a n , y a l n z c a geni, u z a m b o

edilebilir a r a l k t a y e r a l m a z . B u y z d e n ilk bakta, sicim k u r a

y u t l a r d a deil, ince v e kvrlm b o y u t l a r d a d a titreebilirler. B u

m k u a n t u m m e k a n i i n e zg k e n d i k a y n a r k a z a n n d a k a y n

n e d e n l e K a l u z a v e Klein n m y a p t gibi, bildik, u z a m

y o r grnmektedir.

u z a m s a l b o y u t a e k o l a r a k dier alt kvrlm u z a m s a l b o y u t u n

Fizikiler kararllkla, bu k a b u l edilemez zelliin nedenini

bulunduunu

varsayp

sicim

kuramnn

evrenimizde

dokuz

a r a t r d l a r ve bir c e v a b a ulald. A k l a m a basit bir gzlemle

u z a y b o y u t u n u n varln g e r e k t i r d i i n i k a b u l edebiliriz. Byle

b a l y o r d u . Bir sicim bir m a s a n n ya da b a h e h o r t u m u n u n y

ce, fizikte k a y d a d e e r k o n u l a r a r a s n d a k i y e r i n i k a y b e t m e t e h

zeyi gibi ikiboyutlu bir y z e y z e r i n d e u z a n m a k l a snrlanrsa,

titreebilecei bamsz d o r u l t u l a r n says ikiye iner: Y z e y
z e r i n d e sa-sol ve ileri-geri b o y u t u . Y z e y d e k a l a n h e r titre

likesiyle k a r k a r y a g r n e n sicim k u r a m b u t e h l i k e d e n k u r
t u l m u oluyor. B u n u n d a tesinde, sicim k u r a m K a l u z a ile Kle
i n v e onlar t a k i p e d e n l e r i n y a p t k l a r gibi fazladan b o y u t l a r

im r n t s , bu iki y n d e k i titreimlerin bir bileimini ierir.

v a r s a y m a k t a n ok, bu b o y u t l a r n varln gerektirmektedir. Si

B u n a u y g u n olarak, b u sylediklerimizin D z l k e ' d e , B a h e

cim k u r a m n n anlaml olabilmesi iin, e v r e n d e d o k u z t a n e u z a y

H o r t u m u e v r e n d e y a d a ikiboyutlu b a k a bir e v r e n d e bir sici

b o y u t u v e bir d e z a m a n b o y u t u y l a birlikte, t o p l a m o n b o y u t ol

m i n d e t o p l a m d a iki bamsz u z a m s a l d o r u l t u d a titremekle

mas gerekir. Bu ekilde, K a l u z a ' n n 1919'daki nerisi en i k n a

snrl o l d u u a n l a m n a geleceini g r m e k t e y i z ayn z a m a n d a .

edici ve gl s a v u n m a s n buluyor.

F a k a t b i r sicimin y z e y d e n ayrlmasna izin verilirse, bamsz

titreim d o r u l t u l a r n n says da e kacaktr, n k bu d u

Baz Sorular

r u m d a sicim y u k a r - a a d o r u l t u s u n d a d a salnabilecektir.

B i r o k s o r u kyor b u d u r u m d a karmza. n c e l i k l e , sicim

G z m z d e c a n l a n d r m a k g i d e r e k zorlasa da, b u r n t uza

k u r a m anlamsz olaslk d e e r l e r i n d e n k u r t u l m a m z iin niin

y p g i t m e k t e d i r : D a h a ok sayda u z a m s a l b o y u t l a r ieren bir

zellikle d o k u z t a n e u z a y b o y u t u n u n varln g e r e k t i r m e k t e

e v r e n d e sicimin titreebilecei bamsz d o r u l t u l a r n says da

d i r ? H e r h a l d e , sicim k u r a m n d a m a t e m a t i k s e l formellie kaplmakszn c e v a p l a m a k t a z o r l a n l a c a k e n z o r s o r u d u r b u . Basit

o k a d a r fazladr.
Sicimlerin titreimiyle ilgili bu o l g u y u zellikle v u r g u l u y o

b i r sicim k u r a m h e s a p l a m a s b u n u n cevabn v e r m e k t e d i r , fa

r u z , n k fizikiler, s o r u n k a r a n h e s a p l a r n bir sicimin titre

k a t hi k i m s e n i n o r t a y a k a n zel sayya getirebilecei, sezgisel

ebilecei bamsz d o r u l t u l a r n saysna son d e r e c e d u y a r l ol

v e t e k n i k o l m a y a n bir aklamas y o k . Fiziki E r n e s t R u t h e r -

d u u n u b u l m u l a r d . N e g a t i f olaslklar, k u r a m n gerektirdiiy-

ford bir k e r e s i n d e , zetle, bir s o n u c u , basit, t e k n i k o l m a y a n t e

le gerekliin d a y a t r g r n d ey a r a s n d a k i bir uyumsuz

rimlerle a k l a y a m y o r s a n z , a s l n d a o n u a n l a m a m s n z d r de

luktan d o u y o r d u : H e s a p l a r , sicimler b i r b i r i n d e n bamsz d o

mitir. D e m e k istedii ey, b u l d u u n u z s o n u c u n y a n l o l d u u

k u z uzamsal d o r u l t u d a titreebilecek olsa, t m negatif olaslk

deil, b u l d u u n u z s o n u c u n k k e n i n i , anlamn, iaret ettiklerini

larn o r t a d a n k a l k a c a n g s t e r i y o r d u . K u r a m a s n d a n iyi bir

t a m o l a r a k a n l a m a m o l d u u n u z d u r . Sicim k u r a m n n fazladan

e y d i r b u , fakat gerisi? Sicim k u r a m n n d n y a m z u z a m s a l

b o y u t l a r y n y l e , b u szlerin bir geerlilii v a r d r belki d e .

b o y u t l a aklamas bekleniyorsa, bamz h l d e r t t e demektir.

(Aslnda, gelin, frsattan istifade b i r p a r a n t e z a a r a k , X I I . B-

A m a , a c a b a byle m i d i r ? Y a r m y z y l d a n d a h a eski bir y o l u

izlediimizde, K a l u z a ile Klein'n bir g e d i k atn g r y o r u z .
244

l m ' d e tartacamz ikinci s p e r s i c i m d e v r i m i n i n t e m e l b i r y

n n e u z a n a l m . O n t a n e u z a y - z a m a n b o y u t u - d o k u z t a n e uzay,
245

b i r t a n e z a m a n - o l d u u s o n u c u n u v e r e n h e s a p l a m a n n yaklak

b o y u t l a r n kvrlm o l d u u n u v a r s a y a c a z . M o d e r n a r a t r m a

o l d u u anlalmtr. 1990'larn o r t a l a r n d a W i t t e n , k e n d i g r

nn balca a m a l a r n d a n biri, b u v a r s a y m n , k u r a m n k e n d i

lerine v e Texas A & M n i v e r s i t e s i ' n d e n M i c h a e l Duff ile C a m -

sinden d o d u u n u gstermektir.

b r i d g e n i v e r s i t e s i ' n d e n C h r i s H u l l ile P a u l T o w n s e n d ' i n al

Gelelim n c s o r u y a : o k s a y d a fazladan b o y u t u n varl

m a l a r n a d a y a n a r a k y a k l a k h e s a p l a m a n n aslnda bir u z a y b o

nn gereklilii gz n n d e t u t u l u r s a , fazladan u z a y b o y u t l a r

y u t u n u gzden kard y n n d e inandrc k a n t l a r s u n d u : Si

nn varlna karlk fazladan zaman b o y u t l a r n n varl da

cim k u r a m c l a r n n o u n u h a y r e t e d r e c e k ekilde, sicim

m m k n m d r ? Bir a n d n e c e k olsanz, b u n u n g e r e k t e n

k u r a m n n aslnda o n u z a y b o y u t u b i r d e z a m a n b o y u t u y l a bir

t u h a f bir olaslk o l d u u n u g r r s n z . E v r e n i n oklu u z a y b o

likte, t o p l a m d a on bir b o y u t gerektirdiini s a v u n d u . Bu nemli

y u t l a r n a s a h i p olmasnn ne a n l a m a geldiiyle ilgili d o a l bir al

s o n u c a X I I . B l m ' e d e k deinmeyeceiz, n k o r a y a k a d a r

gya sahibizdir, n k srekli o k l u k l a -le- i ie o l d u u m u z

gelitireceimiz m a l z e m e y l e d o r u d a n b i r ilikisi o l m a y a c a k b u

b i r d n y a d a y a y o r u z . P e k i oklu z a m a n l a r n b u l u n m a s n e a n

sonucun.)

l a m a gelecektir? D i e r z a m a n b i r a z f a r k h y s a eer, z a m a n hali

kinci s o r u ise u d u r : Sicim k u r a m n n d e n k l e m l e r i (ya d a

d a h a ak ifadeyle, X I I . B l m n c e s i n d e k i t a r t m a m z a r e h

h a z r d a psikolojik o l a r a k y a a m a m z d a o l d u u gibi, o n u n l a d a
m ayn izgideyiz d e m e k olacaktr b u ?

berlik eden yaklak denklemler), evrenin dokuz tane uzay bo

Kvrlm bir z a m a n b o y u t u d n d m z d e i d a h a d a tu-

y u t u v e b i r t a n e d e z a m a n b o y u t u o l d u u n u g s t e r i y o r s a eer,

haflayor. r n e i n k k bir k a r n c a b i r d a i r e gibi kvrlm e k

n e d e n u z a y b o y u t u (bir d e z a m a n b o y u t u ) geni v e uzam,

bir u z a y b o y u t u n u n etrafnda d o l a n y o r olsa, daireleri t a m a m l a

dierleriyse k k ve kvrlmtr? N e d e n hepsi geni deildir,

d n d a h e p a y n k o n u m a geldiini grecektir. s t e r s e k u z a y d a

n e d e n h e p s i kvrlm deildir y a d a n e d e n b u ikisinin a r a s n d a

k i ayn k o n u m a istediimiz sklkta geri d n m e y e t e r l i i n e aina

b i r olaslk sz k o n u s u deildir? imdilik kimse bu s o r u n u n ce

olan bizlere biraz gizemli g r n y o r b u d u r u m . P e k i , y a kvrl

v a b n bilmiyor. Sicim k u r a m d o r u y s a , nihai o l a r a k b u n u n ce

m b o y u t l a r d a n biri z a m a n b o y u t u y s a ve o b o y u t u g e m e k k

v a b n a ulaabilecek o l m a m z gerekir, fakat k u r a m h e n z b u

sa bir a r a d a n s o n r a zamanda nceki bir ana d n m e k a n l a m n a

a m a c a bizi u l a t r a c a k denli k a v r a m deiliz. Bu, elbette ak

geliyorsa. Bu, tabii ki d e n e y i m alanmz dndadr. Bildiimiz

l a m a y o l u n d a k a h r a m a n c a giriimler olmad a n l a m n a g e l m e

biimiyle z a m a n , m u t l a k bir kanlmazlkla y a l n z c a t e k bir

m e k t e d i r . r n e i n , kozmolojik bir b a k asna gre, b o y u t l a

y n d e geebileceimiz, geip g i t t i k t e n s o n r a h e r h a n g i bir a n n a

rn h e p s i n i n d e b a t a skca kvrlm o l d u u n u , a m a s o n r a B

geri d n m e m i z i n hibir z a m a n m m k n olmad b i r b o y u t t u r .

y k P a t l a m a b e n z e r i bir p a t l a m a y l a u z a m s a l b o y u t l a bir za

Elbette, kvrlm z a m a n b o y u t l a r , e v r e n i n y a r a t l n a gidip

m a n b o y u t u n u n aldn, b u n l a r n genileyip b u g n k y a y

imdiki a n a geri d n m e y i h a y a l ettiimiz, bildik geni z a m a n

lmalarna ulatn, d i e r b o y u t l a r n s a kvrlm halde kaldn

b o y u t u n d a n o l d u k a farkl zelliklere sahip olabilir. A n c a k , faz

d n e b i l i r i z . XIV. B l m ' d e tartacamz gibi, n e d e n sadece

l a d a n u z a m s a l b o y u t l a r n varl olaslnda o l d u u n d a n farkl

u z a y b o y u t u n u n genilediiyle ilgili b a z genel savlar ileri s

ekilde, y e n i v e n c e d e n b i l i n m e y e n z a m a n b o y u t l a r n n varl,

r l m t r , fakat d o r u s u n u sylemek g e r e k i r s e , b u a k l a m a l a r

aka, sezgimizde nemli b i r y e n i d e n y a p l a n m a y g e r e k t i r e

h e n z serpilme a a m a s n d a d r . B u n d a n y o l a k a r a k , evremiz

cektir. Baz kuramclar, sicim k u r a m n a fazladan z a m a n b o y u t

d e g r d k l e r i m i z e u y g u n ekilde, u z a y b o y u t u d n d a t m

lar dahil e t m e olasln a r a t r m a k t a d r l a r , fakat h e n z bu k o -

246

247

n u d a b i r s o n u c a varlmamtr. Biz, b u r a d a k i sicim k u r a m t a r

sal b o y u t l a r bir sicimin olas t i t r e i m r n t l e r i z e r i n d e b e n z e r

t m a m z d a , b t n kvrlm b o y u t l a r n u z a y b o y u t l a r o l d u u

bir etkide b u l u n u r . K k sicimler, b t n u z a y b o y u t l a r n d a tit

d a h a "geleneksel" y a k l a m a bal kalacaz, fakat y e n i z a m a n

retiinden, fazladan b o y u t l a r n b i r b i r i n e g e m e v e b i r b i r i n i n

b o y u t l a r n n varlna d a i r artc olaslk da gelecekteki geli

z e r i n e k v r l m a biimleri olas titreim r n t l e r i n i k u v v e t l e

m e l e r d e nemli bir rol oynayabilir.

etkiler ve sk b i r ekilde snrlar. B y k lde fazladan b o y u t

Fazladan Boyutlarn Fiziksel Anlamlar

K a l u z a ' n n ilk a l m a s n d a n beri, yllar s r e n a r a t r m a l a r
g s t e r m i t i r ki, fizikilerin varln ileri s r d fazladan b o
y u t l a r n , onlar h e n z g r m e d i i m i z iin bizim y a d a cihazlar
mzn d o r u d a n " g r e b i l e c e i n d e n " d a h a k k olmas g e r e k s e
de, gzlediimiz fizik z e r i n d e nemli dolayl etkileri vardr. Si
cim k u r a m n d a , uzayn m i k r o zellikleri ile gzlediimiz fizik
a r a s n d a k i b a l a n t o k aktr.

g e o m e t r i s i n i n belirledii b u rntler, bildiimiz u z a m b o y u t

l a r d a g z l e n e n olas p a r a c k zellikleri y e l p a z e s i n i oluturur.
Bu da, o r t a k d e n e y i m i m i z i n bir p a r a s olan, bildik, geni

uzay

boyutunda gzlediimiz

cklarn

ktleleri

lirledii

anlamna

fiziksel

ve yklerini fazladan

zellikleri,

rnein

boyut geometrisinin

para
be

gelir.

Bu, yle d e r i n ve nemli bir n o k t a d r ki, bilinli bir ekilde

b i r kez d a h a yineleyelim. Sicim k u r a m n a gre, e v r e n k k si
c i m l e r d e n oluur; b u sicimlerin titreim r n t l e r i de, p a r a c k

B u n u a n l a y a b i l m e k iin, sicim k u r a m n d a p a r a c k l a r n k t

ktleleri ve k u v v e t y k l e r i n i n m i k r o d n y a y a ait kaynadr. Si

leleri ile y k l e r i n i n olas sicim titreimi r n t l e r i n e bal oldu

cim k u r a m ayrca, hi g r m e m i o l m a m z d a n kardmz, ok

u n u h a t r l a m a n z gerekir. H a r e k e t e d e n v e salnan ince bir si

k k b o y u t l a r d a kvrlm olmas g e r e k e n b a k a u z a y b o y u t l a

cimi g z n z n n n e getirin. Titreim r n t l e r i n i n o n u n

r da gerektirir. A m a ince bir sicim, ince bir uzay s o n d a l a y a b i

u z a m s a l e v r e s i n d e n etkilendiini g r e c e k s i n i z . O k y a n u s t a k i

lir. Bir sicim salnp y o l a l a r a k h a r e k e t e d e r k e n , fazladan b o y u t

dalgalar d n n , r n e i n . Ak o k y a n u s u n engin geniliinde,

larn g e o m e t r i k biimi, titreim r n t l e r i n i n b e l i r l e n m e s i n d e

yaltlm d a l g a r n t l e r i g r e c e serbest b i r b i i m d e o l u u p u

kritik b i r rol oynar. Sicimlerin titreim r n t l e r i bize, temel

v e y a b u y n e d o r u y o l alr. Bu, bir sicimin geni u z a m s a l b o

p a r a c k l a r n ktleleri v e k u v v e t y k l e r i o l a r a k g r n d n

y u t l a r d a h a r e k e t e d e r k e n o r t a y a kard titreim r n t l e r i n e

d e n , e v r e n i n b u temel zelliklerinin, b y k l d e fazladan b o

o k benzer. V I . B l m ' d e g r d m z gibi, byle bir sicim,

y u t l a r n g e o m e t r i k b o y u t l a r v e ekliyle belirlendii s o n u c u n a

h e r h a n g i b i r a n d a , u z a y a n d o r u l t u l a r d a n h e r h a n g i b i r i n d e sa

varrz. Sicim k u r a m n n getirdii en kapsayc ve derinlikli k a v

l n m a k o n u s u n d a eit d e r e c e d e serbesttir. F a k a t bir o k y a n u s

r a y l a r d a n biri b u d u r .

dalgas d a h a skk b i r u z a m s a l o r t a m d a n g e e r k e n , d a l g a n n
ayrntl h a r e k e t biimi, r n e i n s u y u n derinliinden, karla
lan k a y a l a r n y e r i v e eklinden, s u y u n aktld k a n a l l a r d a n
k u k u s u z etkilenecektir. Y a d a b i r o r g b o r u s u v e y a k o r n o d
n n . B u e n s t r m a n l a r n h e r birinin karabilecei ses, ilerinde
k i h a v a dalgalarnn titreim r n t l e r i n i n d o r u d a n bir s o n u
c u d u r . B u r n t l e r i e n s t r m a n n iinde h a v a dalgalarnn ge
tii u z a m s a l o r t a m n b o y u t l a r ve ekli belirler. Kvrlm u z a m 248

F a z l a d a n boyutlar, e v r e n i n t e m e l fiziksel zelliklerini bu k a

d a r d e r i n d e n etkilediinden, imdi t m enerjimizle, b u kvrlm
b o y u t l a r n n e y e b e n z e d i i n i k a v r a m a y a almalyz.

Kvrlm Boyutlar Neye Benziyor?

Sicim k u r a m n d a k i fazladan u z a m s a l b o y u t l a r h e r h a n g i bir
b i i m d e "kvrlabilir" deildir; k u r a m d a n k a n denklemler, b o
yutlarn

geometrik biimini

ciddi
249

biimde

snrlamaktadr.

binlerce yesi olan bir k u l b e y e o l m a k o k ayrcalklym gi

bi gelmese de, m a t e m a t i k s e l olasl olan s o n s u z s a y d a ekille
karlatrnca, C a l a b i - Y a u u z a y l a r n g e r e k t e n d e e n d e r oldu
u n u anlarsnz.
H e p s i n i b i r l e t i r m e k iin imdi, iki t a n e kvrlm b o y u t u
temsil e d e n ekil 8.7'deki y e r i n e C a l a b i - Y a u u z a y l a r n k o y d u
u m u z u g z m z d e c a n l a n d r a l m . Yani, sicim k u r a m , bildii
miz u z a m b o y u t l u e v r e n i n h e r n o k t a s n d a d a h a n c e d e n n
g r l m e m i alt t a n e b o y u t b u l u n d u u n u v e b u b o y u t l a r n e
kil 8.10'da g r l d gibi, sk bir b i i m d e i ie gemi, k a r m a
k g r n e n bu ekillerden birini o l u t u r d u u n u ileri s r m e k t e

ekil 8.9 Bir Calabi-Yau uzay rnei

dir. B u b o y u t l a r u z a m s a l d o k u n u n a y r l m a z v e h e r y e r d e b u l u
1984'te, A u s t i n ' d e k i T e k s a s n i v e r s i t e s i ' n d e n Philip C a n d e l a s ,

n a n bir parasdr. r n e i n , elinizle geni bir y a y izdiinizde,

S a n t a B a r b a r a ' d a k i California n i v e r s i t e s i ' n d e n G a r y H o r o -

sadece u z a m b o y u t t a deil, b u kvrlm b o y u t l a r d a d a h a

w i t z ile A n d r e w S t r o m i n g e r v e E d w a r d W i t t e n , alt b o y u t l u bir

r e k e t etmi o l u r s u n u z . Tabii ki, kvrlm b o y u t l a r ok k k ol

g e o m e t r i k ekiller g r u b u n u n b u snrl k o u l l a r a uyabileceini

d u u n d a n , elinizi h a r e k e t e t t i r i r k e n t e k r a r t e k r a r balang

g s t e r d i . B u ekiller g r u b u , iki m a t e m a t i k i n i n , P e n n s y l v a n i a

n o k t a n z a d n e r e k , onlarn evresini defalarca dolarsnz. Ya-

niversitesi'nden

niversite

ylmlarnn o k k k oluu, eliniz gibi b y k bir n e s n e n i n h a

s i ' n d e n S h i n g - T u n g Y a u ' n u n adyla Calabi-Yau uzaylar (ya da

r e k e t i n e y e r t a n m a z ; yle k i s o n u n d a k o l u n u z u evirip indirdi

Calabi-Yau ekilleri) o l a r a k bilinir. Calabi ile Y a u ' n u n sicim k u

inizde, kvrlm Calabi-Yau b o y u t l a r n d a y a p t n z s e y a h a t

r a m y l a ilgili b i r b a l a m d a , a m a sicim k u r a m n d a n n c e y a p t k

t e n t m y l e habersizsinizdir.

Eugenio

C a l a b i ile

Harvard

lar a r a t r m a bu uzaylar a n l a m a m z d a kilit bir rol oynamtr.

C a l a b i - Y a u u z a y l a r m b e t i m l e y e n m a t e m a t i k ok girift ve anla
lmas z o r olsa da, bir resimle n e y e b e n z e d i k l e r i n e dair bir fikir
edinebiliriz.

ekil 8.9'da bir Calabi-Yau u z a y r n e i g r y o r u z . Bu ek

9

l e b a k a r k e n , g r n t n n k e n d i n e h a s snrlamalar o l d u u n u
a k l n z d a b u l u n d u r m a l s n z , i k i b o y u t l u bir k t p a r a s z e
r i n d e , alt b o y u t l u bir ekli g s t e r m e y e alyoruz ve bu, hatr
saylr b i r biim yitimini b e r a b e r i n d e getiriyor. Y i n e de, resmin,
bir C a l a b i - Y a u u z a y n n e y e b e n z e d i i n e d a i r k a b a c a bir fikir
v e r d i i sylenebilir.

10

ekil 8.9'daki ekil, sicim k u r a m y l a bili

nir h a l e gelen fazladan b o y u t l a r n getirdii k a t k o u l l a r a u y a n

o n b i n l e r c e Calabi-Yau ekli r n e i n d e n biridir y a l n z c a . O n -

ekil 8.10 Sicim kuramna gre, evren bir Calabi-Yau ekline kvrlm fazladan boyut
lara sahiptir.

250

251

Sicim k u r a m n n arpc bir y n d r b u . F a k a t p r a t i k d

n e n biriyseniz, t a r t m a y s o m u t bir ereveye ekeceksinizdir
k a n l m a z olarak. i m d i fazladan b o y u t l a r n n e y e b e n z e d i i n e

IX. Blm

d a i r d a h a fazla fikir e d i n m i b u l u n u y o r u z . P e k i sicimlerin b u

b o y u t l a r d a t i t r e m e s i n d e n d o a n fiziksel zellikler nelerdir ve
bu zelliklerin d e n e y s e l gzlemlerimizle karlatrlmas nasl
s o n u l a r v e r i r ? Sicim k u r a m n n 500 milyar d e e r i n d e k i s o r u s u

Duman Tten Tabanca:

b u d u r ite.

Deneysel imzalar

icim k u r a m c l a r n , d n y a y a ayrntl, d e n e y s e l o l a r a k s
n a n a b i l i r b i r n g r l e r listesi s u n m a k k a d a r m e m n u n
e d e c e k bir ey d a h a y o k t u r . H i k u k u y o k ki, b i r k u r a
m n ngrlerini d e n e y s e l d o r u l a m a y a t a b i t u t m a k s z n o k u
r a m n d n y a m z betimlediini k a b u l e t m e y i k u r a l o l a r a k y e r
letirmenin b i r y o l u y o k t u r . Sicim k u r a m n n izdii t a b l o n e
k a d a r i k n a edici o l u r s a olsun, evrenimizi d o r u b i r b i i m d e b e
t i m l e m i y o r s a eer, sekin b i r Z i n d a n l a r v e E j d e r h a l a r o y u n u n
d a n d a h a iler t u t a r bir y a n o l a m a y a c a k t r .
E d w a r d Witten, sicim k u r a m n n o k t a n , nemli v e d e n e y s e l
olarak d o r u l a n m bir t a h m i n d e b u l u n m u o l d u u n u akla
m a k t a n b y k keyif alrd: "Sicim k u r a m , ktleekimi ngr

m olmak gibi d i k k a t ekici bir zellie sahiptir." W i t t e n ' n bu

1

szlerle k a s t e t m e k istedii u y d u :
252

253

N e w t o n da Einstein da

k t l e e k i m i k u r a m l a r gelitirdiler, n k D n y a y a dair gz

a r m a a n a k a v u a n , a m a k u l l a n m a k l a v u z u n d a b i r k a sayfa ek

lemleri, ktleekimin v a r o l d u u n u , b u y z d e n d e geerli v e t u

sik o l d u u iin bir t r l y e n i o y u n c a n altramayan bir o

tarl bir biimde aklanmas gerektiini o n l a r a aka gsteri

c u k gibi, g n m z fizikileri d e p e k l m o d e r n bilimin Kutsal

y o r d u . O y s a sicim k u r a m z e r i n e alan bir fiziki -genel g r e

Kse'sini ellerinde tutuyor, fakat k u l l a n m a k l a v u z u n u t a m a m e n

lilikten b t n y l e b i h a b e r olsa bile- sicim k u r a m sayesinde k a

yazmay b a a r m a d a n o n u n n g r m e g c n tam a n l a m y l a ha

nlmaz olarak k t l e e k i m e varacaktr. u ktlesi olmayan, 2-

r e k e t e g e i r e m e y e c e k d u r u m d a b u l u n u y o r olabilirler. Yine d e

spinli, graviton titreim r n t s sayesinde, sicim k u r a m n n k u

bizler b u b l m d e tartmamz s r d r r k e n , biraz a n s y a v e r

r a m s a l d o k u s u ktleekimle rlmtr. W i t t e n ' m d a sylemi

giderse eer, sicim k u r a m n n temel zelliklerinden biri gelecek

o l d u u gibi, "Ktleekimin, sicim k u r a m n n bir s o n u c u olmas,

o n yl iinde deneysel olarak dorulanabilir. D a h a d a b y k bir

b u g n e k a d a r ulalm e n b y k k u r a m s a l k a v r a y l a r d a n biri

ans eseri, k u r a m n dolayl izleri de h e r an dorulanabilir.

dir." W i t t e n , b u "ngr"ye, "sylem-sonras" d e m e n i n d a h a

2

d o r u olacan, n k fizikilerin sicim k u r a m n bilmeden ev

apraz Ate

vel, ktleekimin k u r a m s a l betimlemelerini kefettiini belirtir

Sicim k u r a m d o r u m u d u r ? Bilmiyoruz. Fizik y a s a l a r n n

ken, b u n u n y e r y z t a r i h i n d e bir tesadften ibaret o l d u u n a

b y k olana h k m e d e n yasalarla, k k o l a n a h k m e d e n y a s a

iaret ediyor. Witten, h a y a l d n y a m z c a n l a n d r r k e n , e v r e n d e

lar o l a r a k b l n m e m e s i gerektii inancn paylayorsanz, u y

ki b a k a ileri m e d e n i y e t l e r d e nce sicim k u r a m n n kefedilmi,

g u l a n a b i l m e ap snrsz olan bir k u r a m b u l u n c a y a k a d a r r a h a t

s o n r a s n d a arpc bir s o n u olarak ktleekimi k u r a m n n b u

e t m e m e m i z g e r e k t i i n e inanyorsanz, elimizde s a d e c e sicim k u

l u n m u olmasnn p e k l m m k n olabileceini savunuyor.

r a m var. Yine de, b u n u n sicim k u r a m n n benzersiz nitelikte te

bu

mel b i r zelliinden ok, y a l n z c a fizikilerin hayal g l e r i n i n

k t l e e k i m i s y l e m - s o n r a s n n sicim k u r a m n inandrc bir bi

Bizler

gezegenimizdeki

bilim

tarihine

balyz ya,

zayfln yansttn savunabilirsiniz tabii. Belki de yledir.

i m d e deneysel olarak d o r u l a y a m a d n syleyen d e b i r o k

K a y b e t t i i a n a h t a r l a r n y a l n z c a s o k a k lambasnn a l t n d a a r a

kii var. u iki e y d e n biri, fizikilerin o u n u m e m n u n e d e r d i :

y a n a d a m n h i k y e s i n d e o l d u u gibi, y a l n z c a v e y a l n z c a bilim

Sicim k u r a m n n , deneycilerin dorulayabilecei ok iyi bir n

tarihinin y o l u n d a n kmas bir t e s a d f eseri b u y n e b i r p a r a

g r d e b u l u n m a s y a d a D n y a ' n n h a l i h a z r d a bir aklamas

k d r m o l d u u iin fizikilerin sicim k u r a m n n b a n a

b u l u n m a y a n bir zelliine ( e l e k t r o n u n ktlesi y a d a p a r a c k

m o l d u u n u da savunabilirsiniz. Kim bilir, belki dedii

ailesinin varl gibi) d a i r bir sylem-sonras s u n m a s . Bu b

niz gibidir. N i s p e t e n m u h a f a z a k r biriyseniz y a d a eytann

l m d e , sicim k u r a m c l a r n n b u a m a l a r a u l a m a d o r u l t u s u n d a

a v u k a t n o y n a m a y a baylan biriyseniz eer, fizikilerin, d o a

n e k a d a r y o l aldklarn tartacaz.

nn, d o r u d a n d e n e y s e l o l a r a k inceleyebileceimiz b i r e y d e n

roniktir, sicim k u r a m n n , fizikilerin b u g n e d e k z e r i n d e

y z m i l y o n l a r c a milyar kez k k , y e n i bir zelliini o r t a y a k o

alm o l d u u en gl n g r l e r d e b u l u n m a potansiyeline sa

y a n b i r k u r a m a v a k i t h a r c a m a k t a n b a k a bir ii olmadn da

h i p o l d u u n u -doann en temel zelliini a k l a m a kapasitesine

hi syleyebilirsiniz.

sahip bir k u r a m o l d u u n u - g r e c e k olsak da, fizikiler h e n z d e

Bu ikyetleri, 1980'lerde sicim k u r a m n n ilk kn y a p t

neysel verilerin karsna k a r a c a k kesinlikte n g r l e r d e b u

y l l a r d a dile getirmi olsaydnz, z a m a n m z n en saygn fiziki

l u n m a y baaramamlardr. Y l b a n d a d a hayallerini ssleyen

lerinden bazlar da size katlrd. M e s e l a , 1 9 8 0 l e r i n o r t a l a r n d a

254

255

N o b e l d l l H a r v a r d ' l fiziki S h e l d o n G l a s h o w , y i n e o d
n e m d e H a r v a r d ' d a alan fiziki P a u l G i n s p a r g ' l e birlikte, si
cim k u r a m n d e n e y s e l o l a r a k eriilebilir o l m a m a s y z n d e n
a k a aalamt:

Bir ii b e c e r m e n i n t e k y o l u olmadn d n m m d r
h e p , y a n l y o r d a olabilirim. S o n s u z l u k l a r d a n k u r t u l m a n n
t e k b i r y o l u o l d u u n u d n m y o r u m . Bir k u r a m n s o n
s u z l u k l a r d a n k u r t u l m u olmas, o n u n benzersizliine i n a n
m a k iin b e n c e y e t e r l i b i r g e r e k e d e i l .

S p e r s i c i m k u r a m c l a r , k u r a m ile d e n e y a r a s n d a k i gele
n e k s e l karlama, y z l e m e y e r i n e , b i r i u y u m u n , zarafet,
benzersizlik ve gzelliin h a k i k a t i t a n m l a d bir i u y u
m u n p e i n d e n gidiyor. B u k u r a m n v a r oluu, b y l rast

G l a s h o w ' u n H a r v a r d ' d a n meslekta v e alma a r k a d a H o w a r d G e o r g i d e 1980'lerin s o n l a r n d a sicim k u r a m n a v e r y a n s n

ediyordu:

lantlara, mucizevi birbirini iptal e t m e l e r e ve g r n r d e

birbiriyle ilgisiz olan ( m u h t e m e l e n de kefedilmemi) m a
t e m a t i k alanlar a r a s n d a k i ilikilere d a y a n y o r . Bu zellik
ler, spersicimlerin gerekliini k a b u l e t m e n i n gerekesi
olabilir mi? M a t e m a t i k v e estetik, salt d e n e y i n y e r i n i t u t u p
o n u aabilir m i ?

D e n e y c i dostlarmzn bize y a r d m c o l a m a y a c a k a d a r
k k mesafelerdeki "nihai" b i r l e m e n i n siren sesleriyle
b a t a n k m a y a gz y u m a r s a k eer, bamz b e l a d a d e m e k
tir, n k fizii i n s a n l a r n o k a d a r da ilgin o l m a y a n b a k a
faaliyetlerinden a y r a n o nemli sreci, ilgisiz fikirlerin

ayklanmas srecini k a y b e d e c e i z .

G l a s h o w b a k a bir y e r d e d e unlar sylemiti:

B y k n e m t a y a n b i r o k m e s e l e d e o l d u u gibi, b u "hayr"
S p e r s i c i m k u r a m o k a d a r iddialdr ki, y a t o p y e k n d o
r u olabilir y a d a t o p y e k n y a n l . Tek s o r u n , m a t e m a t i i
n i n gelecek nesillerde d e srrna e r e m e y e c e i m i z k a d a r y e
ni ve z o r olmasdr.

k o r o s u n u n k a r s n d a bir d e evkli bir destek k o r o s u v a r d .

W i t t e n , sicim k u r a m n n k t l e e k i m i ile k u a n t u m m e k a n i i n i
nasl birletirdiini r e n d i i n d e , h a y a t n n "en b y k entelek
tel h e y e c a n n " d u y d u u n u sylemiti.

H a r v a r d Universite-

si'ndeki n d e gelen sicim k u r a m c l a r n d a n C u m r u n Vafa, "sicim

G l a s h o w , "sicim k u r a m c l a r n a fizik b l m l e r i n c e m a a d e n

k u r a m n n , e v r e n e d a i r b u g n e k a d a r ulatmz e n d e r i n k a v
ray kesinlikle o r t a y a k o y d u u n u " sylemiti. N o b e l d l l
9

mesi v e k o l a y etki a l t n d a kalabilecek rencileri y o l d a n kar

m a l a r n a izin verilmesi" g e r e k i p g e r e k m e d i i n i s o r g u l a y a c a k
k a d a r ileri gitmi, sicim k u r a m n n o r t a a l a r d a o r t a a teoloji
sinin y a p t n a ok b e n z e r b i r biimde bilimi baltalad u y a r
snda bulunmutu.

fiziki M u r r a y G e l l - M a n n d a sicim k u r a m n n "fantastik bir

ey" o l d u u n u , bir g n sicim k u r a m n n bir v e r s i y o n u n u n b
t n d n y a n n k u r a m olmasn u m d u u n u s y l e m i t i .

10

G r d n z gibi, t a r t m a k s m e n fizikten, k s m e n de fiziin

R i c h a r d F e y n m a n da, l m e d e n ksa bir s r e nce, sicim k u

r a m n n k t l e e k i m i ile k u a n t u m m e k a n i i n i n u y u m l u b i r bi
i m d e birletirilmesini engelleyen b t n s o r u n l a r n -zellikle d e
s o n s u z s o n u c u n u v e r e n o tehlikeli c e v a p l a r n - t e k aresi oldu
u n a i n a n m a d n a k a dile getirmiti:
256

nasl y a p l m a s gerektiiyle ilgili farkl felsefelerden b e s l e n m e k

tedir. " G e l e n e k i l e r " k u r a m s a l almann d e n e y s e l gzlemlere
y a k n d a n bal olmasn, b u gzlemlerin de, b y k lde, ge
en b i r k a y z y l d a baarl olan a r a t r m a t a r z n d a y r t l m e
sini istemektedir. F a k a t b a k a l a r , h a l i h a z r d a k i teknolojik b e 257

erimizle d o r u d a n s n a y a m a y a c a m z meseleleri ele a l m a y a

S a n k i D o a D a ' n a t r m a n y o r d u k da, ba deneyciler e

hazr olduumuz kansndadr.

k i y o r d u . Biz t e m b e l k u r a m c l a r a r k a d a k a l y o r d u k . D e n e y

F a r k l felsefeler b i r tarafa, sicim k u r a m n a yneltilen eletiri

ciler, a r a d a kafalarmza deneysel bir t a atarlard, kafam

lerin b y k b l m g e e n o n yl iinde y a t p d u r u l m u , d i b e

za inen tala n i h a y e t i n d e meseleyi akar, onlarn at y o l a

k m t r . G l a s h o w b u n u iki eye balyor. n c e l i k l e 1980'le-

girerdik. A r k a d a l a r m z a k a v u t u u m u z d a o n l a r a m a n z a

rin o r t a l a r n a d a i r u n l a r sylyor:

r a n n nasl o l d u u n u , o r a y a nasl vardklarn aklardk.

Bu, D o a D a ' n a t r m a n m a n n eski v e kolay y o l u y d u (en

Sicim k u r a m c l a r evkle, c o k u y l a fiziin b t n sorularn

a z n d a n k u r a m c l a r iin). H e p i m i z o eski g n l e r i n geri gel

k s a c a cevaplayabileceklerini iddia ediyorlard. C o k u l a r

mesini istiyoruz. F a k a t artk biz k u r a m c l a r n ba ekmesi

b i r s a g r k a z a n d iin, 1980'lerdeki eletirilerimin b

gerekiyor. B u d a h a y a l n z bir y o l c u l u k o l a c a k .

y k b l m d e a r t k geerli deildir.

14

11

Sicim k u r a m c l a r , D o a D a ' n n zirvelerine t e k b a l a r n a

t r m a n m a y a c a n atmyor; b u y k v e b u h e y e c a n d e n e y c i m e s

i k i n c i o l a r a k d a u n a iaret ediyor:

lektalaryla p a y l a m a y o n l a r d a n o k istiyorlar. Yalnzca m e v

Biz, sicim k u r a m dndaki kuramclar, son on y l d a ilerle

cut d u r u m d a teknolojik bir u y u m s u z l u k -tarihi b i r a s e n k r o n -

m e n a m n a hibir ey y a p a m a d k . Dolaysyla sicim k u r a

sz k o n u s u ; zirveye y a p l a c a k t r m a n n k u r a m s a l ipleri v e

m n n t e k k u r a m o l d u u sav ok gl b i r sav. Geleneksel

a y a k k a b l a r e n a z n d a n k s m e n belirlenmi, d e n e y s e l ipler v e

k u a n t u m alan k u r a m erevesinde c e v a p l a n a m a y a c a k so

a y a k k a b l a r s a h e n z o r t a d a y o k . F a k a t b u , sicim k u r a m n n d e

r u l a r var. Bu k a d a r ak. B a k a bir eyle aklanabilirler,

n e y d e n t e m e l d e n ayrld a n l a m n a gelmiyor. Sicim k u r a m c l a

bildiim tek ey de sicim k u r a m .

r son d e r e c e - y k s e k - e n e r j i z i r v e s i n d e n d a h a a a l a r d a k i bir

12

k a m p t a alan deneycilerinin kafasna " k u r a m s a l b i r ta atabil

m e " k o n u s u n d a b y k mitler besliyor. Sicim k u r a m ereve

G e o r g i d e 1980'ler z e r i n e ok b e n z e r eyler d n y o r :

sinde b u g n s r e n a r a t r m a l a r n balca h e d e f l e r i n d e n biridir

lk yllarnda eitli kereler, sicim k u r a m fazla gklere ka

b u . H e n z , dan zirvesinden, a a y a atlabilecek talar k o p a -

rlp pazarland. S o n r a k i yllarda sicim k u r a m n n baz fikir

rlabilmi deil, fakat biz b u n l a r t a r t r k e n , h a y r e t ve m i t ve

lerinin fizikle ilgili olarak ilgin biimlerde d n m e y e y o l

rici b i r k a akl k o p a r l m olacak k u k u s u z .

atn g r d m , ki bu d n m e biimleri almalarmda

b a n a da yararl oldu. nsanlarn sicim k u r a m n a vakit ayr

Deneye Giden Yol

dn g r m e k t e n imdi d a h a m e m n u n u m , n k artk sicim

D e v a s a teknolojik atlmlar o l m a z s a eer, bir sicimi d o r u d a n

k u r a m n d a n nasl y a r a r l bir ey kabileceini g r y o r u m .

13

g r m e k iin gerekli k k leklere o d a k l a n m a m z asla m m

k n o l m a y a c a k . Fizikiler bir m e t r e n i n m i l y a r d a b i r i n i n milyar

H e m geleneksel fizikte h e m sicim fiziinde n d e gelen isim

d a biri leini, k a b a c a b i r k a k i l o m e t r e u z u n l u u n d a k i hzlan

l e r d e n biri olan k u r a m c D a v i d G r o s s , d u r u m u u ekilde zarif

drclarla inceleyebiliyor. D a h a k k lekleri i n c e l e m e k d a h a

e t o p a r l a m :

fazla enerji gerektiriyor, b u d a b u enerjiyi t e k b i r p a r a c a

258

259

geliyor.

n e d e n aileler var, n e d e n tane aile v a r sorularyd. te sicim

P l a n c k u z u n l u u , b u g n eriebileceimiz l e k t e n 1 ( H d a h a

k u r a m n n z m nerisi: Tipik b i r C a l a b i - Y a u eklinde, bir fo

k k o l d u u n d a n , b u g n n teknolojisini k u l l a n a c a k s a k eer,

n o g r a f plann o r t a s n d a k i n e b e n z e r delikler v a r d r y a d a ekil

odaklayabilecek

daha byk

makineler

anlamna

t e k t e k sicimleri g r e b i l m e k iin galaksi b y k l n d e bir hz

9.1'de g r l d z e r e bir simidin y a d a "oklu bir s i m i d i n " or

l a n d r c y a ihtiyacmz v a r demektir. Aslna b a k a r s a n z Tel Aviv

t a s n d a k i n e b e n z e r delikler. o k b o y u t l u Calabi-Yau b a l a m n

n i v e r s i t e s i ' n d e n S h m u e l N u s s i n o v , d o r u d a n leklemeye da

da, aslna b a k a r s a n z ok farkl tipte delikler -farkl b o y u t l a r a

y a n a n b u k a b a t a h m i n i n hayli iyimser o l d u u n u gstermitir;

s a h i p olabilen delikler ("ok b o y u t l u delikler")- o r t a y a kabilir.

N u s s i n o v ' u n titiz almas, b t n evren b o y u t l a r n d a b i r hz

F a k a t ekil 9.1 anafikri veriyor. te C a n d e l a s , H o r o w i t z , S t r o

l a n d r c y a ihtiyacmz o l d u u n a iaret ediyor. ( M a d d e y i P l a n c k

m i n g e r v e W i t t e n , b u deliklerin olas sicim titreim r n t l e r i

u z u n l u u leinde i n c e l e m e k iin g e r e k e n enerji k a b a c a bin

z e r i n d e k i etkisini y a k n d a n incelediler. Bakn n e b u l d u l a r :

kilovat saate eittir- ki bu da o r t a l a m a bir klimay y a k l a k 100

Calabi-Yau eklindeki h e r delikle ilikili bir "en d k e n e r

saat altrdnzda h a r c a n a n enerjiye d e n k t i r - o k da fazla g

jideki sicim titreimleri ailesi" vardr. Temel p a r a c k ailelerinin

r n m y o r , a m a g r n r d e a l a m a y a c a k asl teknolojik mesele

e n d k enerjideki salnm r n t l e r i n e t e k a b l etmesi g e r e k

b t n b u enerjiyi t e k bir p a r a c a , y a n i t e k b i r sicime o d a k l a

tiinden, b i r d e n o k deliin olmas -oklu simitte o l d u u gibi-

maktr.)

sicim titreim r n t l e r i n i n o k s a y d a aileye ayrlmas a n l a m

ABD

Kongresi'nin

Speriletken

Sperarptrc

-evresi " s a d e c e " 86,90 k i l o m e t r e olan b i r hzlandrc- iin fi

n a gelecektir. Kvrlm C a l a b i - Y a u ' n u n delii v a r s a , b u d u

n a n s m a n s o n u n d a iptal e t m e s i n e baklrsa, P l a n c k lei hz

r u m d a t e m e l p a r a c k ailesi b u l u r u z .

landrcs iin p a r a kmasn b e k l e r k e n r u h u m u z u teslim e d e

d e n e y s e l o l a r a k g z l e n e n aile r g t l e n m e s i n i n , tesadfi y a d a

biliriz. Sicim k u r a m n d e n e y s e l o l a r a k test e d e c e k s e k , b u d o

ilahi, a k l a n a m a z bir zellik o l m a k y e r i n e , b a k a b o y u t l a r

layl bir biimde y a p l m a l . Sicim k u r a m n n , b i r sicimin b o y u

o l u t u r a n g e o m e t r i k delik saysnn bir y a n s m a s o l d u u n u id

t u n d a n o k d a h a b y k olan leklerde gzlenebilecek fiziksel

dia e t m e k t e d i r ! te b u , bir fizikinin kalbini d u r d u r a c a k t r

s o n u l a r n belirlememiz g e r e k i y o r .

d e n bir s o n u t u r . P l a n c k leinde kvrlm b o y u t l a r n delik

16

1 6

Bylece sicim k u r a m ,

C a n d e l a s , H o r o w i t z , S t r o m i n g e r v e W i t t e n r ac m a k a

saysnn -tam b i r zirve fizii- ulalabilir enerjilere, d o r u d a n

lelerinde, bu a m a d o r u l t u s u n d a ilk a d m l a r attlar. Sicim k u -

d e n e y s e l o l a r a k snanabilir bir ta frlattn d n e b i l i r s i n i z .

r a m n d a k i b a k a b o y u t l a r n b i r Calabi-Yau eklinde kvrlmas

N i h a y e t i n d e d e n e y c i l e r p a r a c k ailelerin saysn verebiliyor

g e r e k t i i n i b u l m a k l a k a l m a y p b u n u n sicim titreimlerinin olas

r n t l e r i z e r i n d e k i b a z sonularn d a incelediler. B u l d u k l a
r t e m e l s o n u l a r d a n biri, sicim k u r a m n n , p a r a c k fiziinin
u z u n z a m a n d r s r n c e m e d e kalm s o r u n l a r n a getirdii h a y
r e t verici d e r e c e d e b e k l e n m e d i k zmleri aydnlatyor.
Fizikilerin b u l d u u t e m e l paracklarn, b e n z e r bir r g t
l e n m e y e s a h i p aileye b l n d n , p a r a c k ktlelerinin bi
rinci aileden n c aileye d o r u gidildike arttn hatrlaya
lm. Sicim k u r a m n d a n n c e hibir c e v a p getirilemeyen soru,
260

ekil 9.1 Bir simit (torus) ve onun ok delikli kuzenleri.

261

- a s l n d a o k t a n v e r d i l e r : 3. F a k a t maalesef, bilinen on binlerce

tay belirtelim: P a r a c k ailesi s a y s n d a o l d u u gibi, sicim k u r a

C a l a b i - Y a u eklinin h e r b i r i n d e k i delik says o k geni b i r a r a

m bize d a h a n c e k i k u r a m l a r n t m y l e s u s k u n kald sorula

lkta dolanyor. Bazlarnn 3 delii var. A m a bazlarnn, 4, 5,

r - e l e k t r o n u n v e dier p a r a c k l a r n n e d e n s a h i p o l d u k l a r k t

2 5 ; h a t t a bazlarnn 4 8 0 delii var. S o r u n u ki, imdilik k i m s e

leye s a h i p o l d u k l a r gibi s o r u l a r - c e v a p l a y a c a k b i r e r e v e su

sicim k u r a m n n d e n k l e m l e r i n e b a k a r a k Calabi-Yau ekillerin

nabilir. F a k a t y i n e , b u h e s a p l a r g e r e k l e t i r m e k , d i e r b o y u t l a

d e n h a n g i s i n i n b a k a u z a m s a l b o y u t l a r o l u t u r d u u n u nasl

rn g e o m e t r i k biimi iin h a n g i C a l a b i - Y a u eklini t e m e l alaca

karabileceimizi bilmiyor. S a y l a m a y a c a k k a d a r fazla olaslk

mz bilmemizi gerektiriyor.

i i n d e n C a l a b i - Y a u ekillerinden birini sememizi m m k n k

n c e k i tartmalar, sicim k u r a m n n Tablo 1.1'de g r d

l a c a k ilkeyi bulabilirsek, o z a m a n g e r e k t e n de dan tepesin

n z m a d d e p a r a c k l a r n n zelliklerini b i r g n nasl aklayabi

d e n , deneycilerin k a m p n a bir ta y u v a r l a n m olacak. K u r a m n

lecei k o n u s u n d a bir fikir verebilir. Sicim k u r a m c l a r , b e n z e r

d e n k l e m l e r i n i n iaret ettii o t e k C a l a b i - Y a u eklinin t a n e

bir h i k y e n i n , b i r g n , Tablo 1.2'de g r d n z t e m e l k u v v e t

delii o l u r s a eer, sicim k u r a m n n , d n y a n n bildik, a m a t

lerin h a b e r c i p a r a c k l a r n n zelliklerini de a k l a y a c a n a ina

m y l e gizemli bir zelliini aklayan etkileyici bir sylem son

nyor. Yani, g e n i ve kvrlm b o y u t l a r d a gezinen, kvrlp titre

rasn b u l m u olacaz. F a k a t C a l a b i - Y a u ekilleri a r a s n d a se

en sicimlerin, geni salnm r e p e r t u a r l a r n n k k b i r b l m

im y a p a r k e n d a y a n a k alacamz ilkenin b u l u n m a s , h e n z

n spinleri 1 ya da 2'ye eit olan r n t l e r i n o l u t u r d u u n a . Bu

z l m e m i bir s o r u n . Y i n e d e -nemli olan d a b u zaten- sicim k u

rntler, kuvvet-tayc sicim-titreim halleri adaylardr. C a

r a m n n , p a r a c k fiziinin temel m u a m m a s n c e v a p l a m a p o

labi-Yau u z a y n n ekli ne o l u r s a olsun, ktlesiz olan ve spini

tansiyeli o r t a y a k o y d u u n u g r y o r u z ki, b u d a bal b a n a

2'ye eit b i r t e k titreim r n t s v a r d r h e p ; b u r n t y g r a -

ciddi b i r ilerlemedir.

viton o l a r a k tespit etmi b u l u n u y o r u z . F a k a t spini l ' e eit h a

P a r a c k ailesi says, b a k a b o y u t l a r n g e o m e t r i k biimleri

berci p a r a c k l a r n t a m listesi -saylar, a k t a r d k l a r k u v v e t i n

nin d e n e y s e l s o n u l a r n d a n y a l n z c a biridir. B a k a b o y u t l a r n ,

gc, bal o l d u k l a r ayar simetrileri- kritik bir b i i m d e kvrl

olas sicim titreimleri z e r i n d e k i etkileri y o l u y l a g r l e n dier

m b o y u t l a r n t a m g e o m e t r i k b i i m i n e d a y a n m a k t a d r . Bylece

s o n u l a r a r a s n d a k u v v e t v e m a d d e p a r a c k l a r n n ayrntl

bir k e z d a h a sicim k u r a m n n , e v r e n i m i z d e g z l e n e n h a b e r c i -

zellikleri de y e r alr. Balca r n e k l e r d e n birini belirteyim.

p a r a c k ieriini aklayacak, y a n i temel k u v v e t l e r i n zellikle

S t r o m i n g e r ile W i t t e n s o n r a l a r y a p t k l a r b i r almada, h e r ai

rini a k l a y a c a k bir e r e v e s u n d u u n u , fakat b a k a b o y u t l a r n

l e d e k i p a r a c k l a r n ktlelerinin - d u r u n , d u r u n , b u r a s b i r a z

hangi C a l a b i - Y a u ekli gibi kvrldn t a m o l a r a k b i l m e d e n k e

etrefilli- C a l a b i - Y a u eklindeki eitli deliklerin birbirleriyle

sin n g r l e r d e y a d a sylem s o n r a l a r n d a ( W i t t e n ' n k t l e e

k e s i m e v e r t m e snrlarna bal o l d u u n u gsterdi, i n s a n n

kimi sylem sonrasyla ilgili szleri d n d a ) b u l u n a m a y a c a m

g z n d e c a n l a n d r m a s zor, a m a anafikri u: Sicimler, kvrlm

z g r y o r u z .

d i e r b o y u t l a r d a titreiyor, b u t i t r e m e s r a s n d a C a l a b i - Y a u

" D o r u " C a l a b i - Y a u eklinin h a n g i s i o l d u u n u n e d e n belir-

e k l i n d e b u l u n a n eitli deliklerin t a m d z e n l e n m e biimi v e

leyemiyoruz? Sicim k u r a m c l a r n n o u b u n u n k a b a h a t i n i , h a

C a l a b i - Y a u eklinin bu delikleri s a r m a biimi olas titreim

lihazrda sicim k u r a m n analiz e t m e k t e k u l l a n l a n k u r a m s a l

r n t l e r i z e r i n d e d o r u d a n etkili oluyor. Ayrntlar t a k i p et

aralarn y e t e r s i z l i i n d e b u l u y o r . X I I . B l m ' d e b i r a z d a h a ay

m e k z o r ve g e r e k t e n o k a d a r elzem o l m a s a da, nemli b i r n o k -

rntl o l a r a k t a r t a c a m z e r e , sicim k u r a m n n m a t e m a t i k s e l

262

263

erevesi o k a d a r k a r m a k t r ki, fizikiler a n c a k tedirginlik ku

ram o l a r a k bilinen bir formellik y o l u y l a y a k l a k h e s a p l a r ger

ekletirebilmektedirler. B u y a k l a k l k e m a s n a gre, olas b
t n C a l a b i - Y a u ekillerinin h e r biri dierleriyle a y n koullard a y m gibi g r n m e k t e d i r ; d e n k l e m l e r t e m e l d e hibirini ne
k a r m a m a k t a d r . Sicim k u r a m n n fiziksel s o n u l a r da, kvrl
m b o y u t l a r n t a m b i i m i n e d u y a r l o l d u u n d a n , b i r o k Cala

ekil 9.2 ok delikli bir simidin ekli, delik saysn deitirmeksizin birok biimde de
forme edilebilir; bunlardan biri de burada gsteriliyor.

b i - Y a u ekli a r a s n d a n birini seme yetisi olmakszn, d e n e y s e l

d e v a m edebiliriz, bylece y i n e sonsuz gibi g r n e n bir ekiller

o l a r a k snanabilir belirleyici s o n u l a r karlamaz. B u g n k

dizisi o r t a y a kar. ( n c e d e n on binlerce Calabi-Yau ekli oldu

a r a t r m a l a r n g e r i s i n d e k i itici g l e r d e n biri de, b a k a y a r a r l a

u n u sylerken, b u t r hafif d e f o r m a s y o n l a r l a birbirlerine d

rn y a n sra, b a k a b o y u t l a r iin tek b i r Calabi-Yau ekline bi

nebilecek b t n b u ekilleri bir a r a d a g r u p l a m t k , b t n bir

z i ulatraca u m u d u y l a , yaklaklk y a k l a m n a a n k u r a m s a l

g r u b u d a t e k bir Calabi-Yau uzay o l a r a k saymtk.) S o r u n , si

y n t e m l e r gelitirmektir. B u y n d e k i ilerlemeyi X I I I . B l m ' d e

cim r n t l e r i n i n ayrntl fiziksel zelliklerinin, ktlelerinin,

tartacaz.

k u v v e t l e r e verdikleri tepkilerin, ekilde m e y d a n a gelen bu gibi

ayrntl deiikliklerden ok fazla etkilenmesidir, fakat y i n e b u

Tkenen Olaslklar

r a d a d a bir olaslk y e r i n e dierini sememizi s a l a y a c a k bir a r a

B u d u r u m d a u s o r u y u sorabilirsiniz: Sicim k u r a m n n h a n g i

cmz y o k elimizde. Fizik profesrleri k a y k s e k lisans r e n

C a l a b i - Y a u eklini setiini h e n z b i l m e s e k de, s e e n e k l e r d e n

cisini d a h a bu ie k o a r s a k o s u n , sonsuz sayda farkl ekiller

biri, gzlediklerimize u y g u n d e n fiziksel zelliklere ulatr

listesine t e k a b l eden fizii k a r m a k m m k n deildir.

y o r m u bizi? B a k a b i r deyile b t n C a l a b i - Y a u ekillerinin

B u n u n i d r a k edilmesi, sicim k u r a m c l a r n n , olas bir Calabi-

h e r birine d e n k d e n fiziksel zellikleri inceleyip h e p s i n i d e v a

Yau ekillen r n e k l e m i n d e n d o a n fizii incelemesine y o l a

s a b i r k a t a l o g d a t o p l a y a c a k olsak, g e r e k l i e d e n k d e n b i r e

mtr. Gelgelelim b u r a d a d a h a y a t r a h a t a k m a m a k t a d r . Sicim

kil bulabilir miyiz a r a l a r n d a ? n e m l i b i r s o r u d u r b u , fakat iki

k u r a m c l a r n n h a l i h a z r d a kulland y a k l a k denklemler, belli

nemli sebepten tr, ayn zamanda t a m anlamyla cevaplama

bir Calabi-Yau ekli s e e n e i n d e n d o a n fizii t a m o l a r a k ince

s z o r b i r s o r u d u r .

leyebileceimiz k a d a r gl deildir. Bu denklemler, gzlemle

Yalnzca aile s o n u c u n u v e r e n C a l a b i - Y a u ekillerine o d a k

diimiz p a r a c k l a r l a u y u a c a k l a r n u m d u u m u z sicim r n t

l a n m a k anlaml bir b a l a n g olabilir. Bylece tutarl seenekler

lerinin zelliklerini a n l a m a m z k o n u s u n d a u z u n bir y o l k a t et

listesi hatr saylr l d e ksalr, geri liste y i n e de u z u n . Aslna

memizi salayabilirler; t o p u n girecei y e r e d a i r t a h m i n y r t m e

b a k a r s a n z , ok delikli b i r simidi, delik saysn deitirmeksizin

hesab. F a k a t e l e k t r o n u n ktlesi v e y a zayf k u v v e t i n g c gibi

o k eitli -sonsuz eitlilikte- ekillere sokabileceimizi fark et

s o m u t ve kesin fiziksel sonular, m e v c u t yaklaklk erevesin

misinizdir. ekil 9.2'de, ekil 9.1'de en altta y e r alan eklin

d e n o k d a h a kesin d e n k l e m l e r i gerekli klmaktadr. V I . Blm'-

b y l e bir d e f o r m a s y o n a uratlm b i r halini g r y o r s u n u z . o k

d e n -ve D o r u Fiyat r n e i n d e n - hatrlayalm: Sicim k u r a m n n

b e n z e r bir ekilde, delikli bir C a l a b i - Y a u uzayyla ie bala

"doal" enerji lei P l a n c k enerjisidir ve sicim k u r a m a n c a k ve

y p delik saysn d e i t i r m e d e n y a v a y a v a eklini d e i t i r e r e k

a n c a k son d e r e c e hassas iptaller sayesinde, bilinen m a d d e ve

264

265

k u v v e t p a r a c k l a r n n ktlelerine y a k n k t l e y e sahip titreim

gisi y o k m u gibi g r n e c e k t i r . Ayrntl fiziksel etkileri belirle

r n t l e r i verir. H a s s a s iptaller k e s i n h e s a p l a r gerektirir, n k

m e k o n u s u n d a k i hayli ilenmemi m e v c u t becerimizle, k a b u l

k c k h a t a l a r bile d o r u l u u ok etkilemektedir. X I I . B -

edilebilirlik k s t a s l a r n a s a h i p g r n e n a z s a y d a C a l a b i - Y a u

l m ' d e tartacamz z e r e ,

ekli b u l m a k son d e r e c e cesaretlendirici bir s o n u t u r .

1990'larn o r t a l a r n d a fizikiler

m e v c u t y a k l a k d e n k l e m l e r i n almas y o l u n d a ciddi ilerlemeler

k a y d e t m i l e r d i , fakat a l n a c a k ok y o l v a r hl.

Temel m a d d e v e k u v v e t p a r a c k l a r n n zelliklerini akla

m a k , e n b y k bilimsel b a a r l a r d a n biri -belki d e e n b y -

P e k i o h a l d e n e r e d e d u r u y o r u z ? C a l a b i - Y a u ekilleri arasn

olacaktr. Y i n e de sicim k u r a m n n o r t a y a k o y d u u , d e n e y s e l fi

d a n birini sememizi s a l a y a c a k t e m e l k r i t e r l e r d e n y o k s u n ol

zikilerin imdi y a d a n g r l e b i l i r bir gelecekte d o r u l a m a gi

m a k , a y r c a byle bir seimin gzlenebilir sonularn t a m anla

riiminde b u l u n a b i l e c e i n g r l e r o l u p olmadn sorabilirsi

myla k a r s a y a b i l m e m i z iin gerekli k u r a m s a l aralarn hepsi

niz. Vardr.

n e s a h i p o l m a m a k gibi engellerle k a r k a r y a olsak dahi, Cala

b i - Y a u ekilleri k a t a l o g u n d a n y a p a c a m z bir seimin gzlem

Sperparacklar

lerimizle k a b a c a o l s u n u y u a n bir d n y a o r t a y a k o y u p k o y m a

Sicim k u r a m n a d a y a n a r a k ayrntl t a h m i n l e r o r t a y a k o y m a

y a c a n sorabiliriz. B u s o r u n u n cevab hayli cesaretlendiricidir.

mz engelleyen k u r a m s a l skntlar, sicimlerden o l u a n bir e v r e

C a l a b i - Y a u k a t a l o u n d a k i k a l e m l e r i n ou, d n y a m z l a ciddi

nin zel y n l e r i n d e n ok, genel y n l e r i n i a r a m a y a z o r l u y o r bi

farkllklar g s t e r e n gzlenebilir s o n u l a r ( b a k a farkllklarn

zi. Bu b a l a m d a "genel zellikler"den kastm, sicim k u r a m a

y a n sra p a r a c k ailesi saylarnn farkl olmas, temel k u v v e t

s n d a n ok temel olan zelliklerdir; b u n l a r o k a d a r temel zel

lerin farkl sayda ve t i p t e olmas gibi) v e r s e d e , k a t a l o g d a k i bir

liklerdir k i sicim k u r a m n n , b u g n k u r a m s a l a n l a m l a n d r m a

k a k a l e m , g e r e k h a y a t t a gzlemlediimiz fizie niceliksel ola

becerimizin t e s i n d e k a l a n ayrntl zelliklerinden t m y l e ba

r a k yakn b i r fizik o r t a y a k o y m a k t a d r . B a k a bir deyile, sicim

msz o l m a s a l a r da, b u n l a r a duyarszdrlar. Bu zellikleri, k u

k u r a m n n g e r e k t i r d i i kvrlm b o y u t l a r temsil e t m e k zere

r a m n t a m a m n iyice a n l a m a d a n d a h i k e n d i m i z d e n e m i n o l a r a k

seilmeleri h a l i n d e , s t a n d a r t m o d e l d e k i p a r a c k l a r a y a k n d a n

tartabiliriz. S o n r a k i b l m d e b a k a r n e k l e r e d e b a k a c a z ,

b e n z e y e n sicim titreimlerine y o l a a c a k Calabi-Yau rnekleri

a m a imdilik bir t e k zellie o d a k l a n y o r u z : S p e r s i m e t r i .

vardr. Asl nemlisi de sicim k u r a m , k t l e e k i m i k u v v e t i n i bu

k u a n t u m m e k a n i k e r e v e y e baarl bir b i i m d e eklemitir.

D a h a n c e d e tarttmz gibi, sicim k u r a m n n temel bir

zellii, son d e r e c e simetrik olmas, y a l n z c a sezgisel simetri il

M e v c u t anlay d z e y i m i z itibaryla, b u d u r u m umabilecei-

kelerini k a p s a m a k l a k a l m a y p b u ilkelerin m a k s i m u m m a t e m a

mizin en iyisidir. C a l a b i - Y a u ekillerinin b i r o u deneyle k a b a

tiksel uzantsna, y a n i s p e r s i m e t r i y e d e u y g u n olmasdr. B u

ca u y u s a y d , belli b i r t e r c i h ile gzlediimiz fizik a r a s n d a k i

da, V I I . B l m ' d e tarttmz z e r e , sicim titreimi r n t l e r i

b a l a n t y k u r m a k o k a d a r zorlayc olmayabilirdi. B i r o k ter

nin, e l e r d e n birinin spininin d i e r i n d e n y a r m b i r i m k k ol

cih h e s a p l a r a uyabilir, bylece d e n e y s e l b i r b a k a s n d a n bile

d u u iftler - s p e r e iftleri- h a l i n d e o l u t u u a n l a m n a gelir.

hibirini ayrp n e k a r m a k m m k n grnmeyebilir. t e

Sicim k u r a m d o r u y s a eer, b u d u r u m d a sicim t i t r e i m l e r i n d e n

y a n d a n Calabi-Yau ekillerin hibiri g z l e n e n fiziksel zellikle

bazlar bilinen t e m e l p a r a c k l a r a t e k a b l edecektir. S p e r s i -

r i g s t e r m e y e b i r a z c k olsun y a k l a m y o r s a , b u d u r u m d a sicim

m e t r i k e l e m e d e n dolay da, sicim k u r a m bilinen h e r p a r a c

k u r a m gzel b i r k u r a m s a l ereve olsa da, evrenimizle hibir il-

n b i r s p e r e e s a h i p o l d u u ngrsnde b u l u n u r . Bu s p e -

266

267

r e p a r a c k l a r n h e r birinin tamas g e r e k e n k u v v e t y k l e r i n i

Kesirli Yklere Sahip Paracklar

belirleyebiliriz, fakat halihazrda, bu p a r a c k l a r n ktlelerini

Sicim k u r a m n n , b a k a b i r d e n e y s e l imzas d a elektrik y

t a h m i n e t m e becerisine s a h i p deiliz. F a k a t hl b y l e y k e n dahi,

k y l e ilgilidir; s p e r e p a r a c k l a r k a d a r genel o l m a y a n , fakat

s p e r e l e r i n v a r o l d u u ngrs, sicim k u r a m n n genel b i r

ayrn l d e nemli bir zelliktir b u . S t a n d a r t m o d e l d e k i temel

zelliidir; sicim k u r a m n n h e n z k a r t a m a d m z zellikle

paracklar, elektrik y k l e r i b a k m n d a n ok snrl bir eitlilik

r i n d e n bamsz o l a r a k geerlilik tayan, g e r e k bir zelliidir.

gsterirler: K u a r k l a r v e kar k u a r k l a r 1/3 y a d a 2/3 v e b u n l a

Bilinen temel p a r a c k l a r d a n hibirinin spereleri imdiye

rn negatif d e e r l e r i n d e elektrik y k n e sahiptir, d i e r p a r a -

d e k gzlenmemitir. B u d u r u m , b u p a r a c k l a r n v a r olmad,

cklarnsa elektrik y k 0, 1 ya da 1 'dir. E v r e n d e bilinen t m

sicim k u r a m n n y a n l o l d u u a n l a m n a gelebilir. F a k a t b i r o k

m a d d e , b u p a r a c k l a r n k o m b i n a s y o n l a r y l a aklanr. F a k a t si

p a r a c k fizikisine g r e bu, sperelerin ok ar o l d u u n u ,

cim k u r a m n d a , ciddi b i i m d e farkl elektrik y k l e r i n e s a h i p

dolaysyla m e v c u t d e n e y s e l gzlem k a p a s i t e m i z i atn gs

p a r a c k l a r a d e n k gelen titreim r n t l e r i n i n b u l u n m a s m m

t e r m e k t e d i r . Fizikiler b u g n l e r d e i s v i r e ' n i n C e n e v r e k e n t i n

k n d r . r n e i n , bir p a r a c n elektrik y k o k eitli b a k a

d e d e v a s a bir hzlandrc ina ediyorlar: B y k H a d r o n a r p -

olaslklarn y a n sra 1/5, 1/11, 1/13 ya da 1/53 gibi a c a y i p k e

trcs. B u m a k i n e n i n s p e r e p a r a c k l a r b u l a c a k k a d a r gl

sirli d e e r l e r alabilir. Kvrlm b o y u t l a r belli bir g e o m e t r i k

bir m a k i n e o l m a s n a b y k u m u t l a r balanmtr. Hzlandrc

zellie sahipse e e r byle srad y k l e r o r t a y a kabilir. Bu

nn, 2 0 1 0 t a r i h i n d e n n c e almaya hazr olmas g e r e k m e k t e

g e o m e t r i k zellii yle zetleyebiliriz: Sicimler t a r a f n d a n sar

dir, b u n d a n ksa b i r s r e s o n r a d a s p e r s i m e t r i deneysel o l a r a k

m a l a n m a k gibi t u h a f bir zellie s a h i p delikler, bu s a r m a l a n m a

dorulanabilir. S c h w a r z ' n dedii gibi, " S p e r s i m e t r i n i n ok

d a n a n c a k v e a n c a k belli k e r e l e r k e n d i e t r a f l a r n d a s a r m a l a n

ge k a l m a d a n kefedilmesi gerekiyor. Bu gerekletiinde, ok

makla kurtulur.

b y k bir ey o l a c a k . "

g r n y o r ki, s a r m a l a n m a d a n k u r t u l m a k iin gerekli s a r m a l a n

17

18

Ayrntlarn zel bir n e m i y o k t u r , fakat yle

F a k a t aklnzda t u t m a n z g e r e k e n iki ey var. S p e r e p a r a

m a l a r n says, m m k n olan titreim r n t l e r i n d e kendini

cklar b u l u n s a l a r bile, tek b a n a bu olgu, sicim k u r a m n n d o

g s t e r m e k t e , titreim r n t l e r i kesirli y k l e r d e k i p a y d a y b e

r u o l d u u n u g s t e r m e y e y e t m e y e c e k t i r . D a h a n c e g r m ol

lirlemektedir.

d u u m u z gibi, s p e r s i m e t r i , sicim k u r a m z e r i n d e allrken

Baz Calabi-Yau ekilleri bu zellie sahiptir, dierleriyse de

kefedilmi olsa da, n o k t a p a r a c k l a r a dayal k u r a m l a r a d a ga

ildir, b u y z d e n d e srad kesirli elektrik y k n e s a h i p olma

y e t baarl bir b i i m d e dahil edilmitir, dolaysyla sicim k u r a

olasl s p e r e p a r a c k l a r n varl k a d a r genel bir zellik de

m n a zg deildir. t e y a n d a n , s p e r e p a r a c k l a r n B y k

ildir. t e y a n d a n , s p e r e l e r i n varlna ilikin n g r , sicim

H a d r o n arptrcs t a r a f n d a n b u l u n a m a m a s halinde, b u ol

k u r a m n n benzersiz bir zellii o l m a s a da, yllarn deneyimi

g u d a t e k b a n a sicim k u r a m n geersiz klmayacaktr, n k

gstermitir ki, bir n o k t a p a r a c k k u r a m n d a b u t r a c a y i p k e

s p e r e l e r i n b u m a k i n e n i n inceleme eriminin tesine g e e c e k

sirli elektrik y k l e r i n i n v a r olmas iin i k n a edici bir s e b e p y o k

k a d a r ar olmas d a sz k o n u s u olabilir.

tur. B u y k l e r zorla bir n o k t a p a r a c k k u r a m n a dahil edilebi

B u n l a r s y l e m i k e n u n u d a ekleyeyim: A s l n d a s p e r e p a r

lir, fakat b u n u y a p m a k zccaciye d k k n n a fil s o k m a k ne k a

acklarn b u l u n m a s , sicim k u r a m n n g l v e h e y e c a n verici

d a r doalsa o k a d a r d o a l olacaktr. B a k a b o y u t l a r n s a h i p ol

ikinci d e r e c e k a n t l a r n d a n biri olacaktr kesinlikle.

d u k l a r basit g e o m e t r i k zelliklerden dolay o r t a y a kmalar

268

269

olasl, b u srad elektrik y k l e r i n i sicim k u r a m n n d o a l bir

d e n e y s e l imzas klyor olabilir.

Y e r y z n n y a k n l a r n d a da, sicim k u r a m m n d e n e y s e l imza

lar olabilecei ileri s r l e n b a k a k a n t l a r vardr. Be t a n e r n e k

S p e r p a r a c k l a r d a o l d u u gibi, byle a c a y i p y k l e r e s a h i p

var. ncelikle, Tablo 1.1 'den b a h s e d e r k e n n t r i n o l a r o k mu h a

p a r a c k l a r d a hi gzlenmemitir; sicim k u r a m anlaymz da,

fif y o k s a hi mi ktleleri y o k bilmediimizi sylemitik. S t a n d a r t

b a k a b o y u t l a r b u y k l e r i o r t a y a k a r a c a k zelliklere s a h i p ol

modele g r e n t r i n o l a r n ktlesi y o k t u r , fakat b u n u n zellikle

s a y d b u p a r a c k l a r n ktleleri n e o l u r d u s o r u s u n a karlk k e

d e r i n l e r d e y a t a n bir sebebi d e y o k t u r . Sicim k u r a m n a getirilebi

sin b i r n g r y m m k n k l m a m a k t a d r . B u p a r a c k l a r gr

lecek b i r itiraz, b u g n v e ilerde n t r i n o l a r h a k k n d a k i verilerle

m e m e m i z i n b i r a k l a m a s y i n e , v a r olsalard e e r ktlelerinin

ilgili o l a r a k i k n a edici bir a k l a m a getirilmesi, zellikle de niha

b u g n k teknolojik i m k n l a r m z a a n b o y u t l a r d a olmas ge

y e t i n d e d e n e y l e r s o n u c u n t r i n o l a r n k k fakat sfra eit ol

r e k t i i cevab olabilir; a s l n d a b u p a r a c k l a r n ktlelerinin

m a y a n b i r k t l e y e sahip o l d u u n u n gsterilmesi olacaktr. kin

P l a n c k ktlesi d z e n i n d e olmas m u h t e m e l d i r . F a k a t gelecekte

cisi, s t a n d a r t modelin o r t a d a n kaldrd, fakat sicim k u r a m n n ,

y a p l a c a k bir d e n e y d e , byle acayip elektrik y k l e r i y l e karla

m m k n kld b a z varsaymsal sreler vardr. P r o t o n u n

lmas, sicim k u r a m l e h i n d e ok g l bir k a n t oluturacaktr.

zlmesi olasl (kayglanmayn, d o r u y s a eer bu z l m e ok

y a v a gerekleecektir) v e eitli k u a r k bileimlerinin n o k t a p a r

Baz Uzun Dnem Olaslklar

acklara dayal k u a n t u m alan k u r a m n n u z u n z a m a n d r y e r l e

Sicim k u r a m l e h i n d e k a n t l a r b u l a b i l m e n i n b a k a yollar d a

ik k a b u l ettii zellikleri ineyerek m u t a s y o n geirip b o z u n -

vardr. r n e i n , W i t t e n u z u n d n e m l i b a z olaslklar b u l u n m a

mas olaslklar b u sreler a r a s n d a y e r alr.

s olaslna d i k k a t ekmi, gkbilimcilerin b i r g n g k y z n

zellikle ilgintir, n k geleneksel k u r a m d a y e r almamalar, on

20

B u t r sreler

g z l e r k e n t o p l a d k l a r veriler iinde sicim k u r a m n n d o r u d a n

lar y e n i k u r a m s a l ilkelere b a v u r m a k s z n a k l a n a m a y a c a k

b i r imzasn grebileceini sylemitir. V I . B l m ' d e g r d

hassas fiziksel e m a r e l e r haline getirir. G z l e m y a p l r s a eer, bu

m z z e r e , b i r sicimin b o y u t u , g e n e l d e P l a n c k u z u n l u u n d a d r ,

srelerin biri, sicim k u r a m n n b i r a k l a m a getirmesi iin ve

fakat d a h a enerjik sicimler d a h a b y k b o y u t l a r a ulaabilir. A s

rimli bir zemin oluturacaktr. n c s , baz Calabi-Yau see

lna b a k a r s a n z , B y k P a t l a m a ' n n enerjisi, m a k r o s k o b i k b o

nekleri d i k k a t e alndnda, y e n i , k k , u z u n erimli k u v v e t

y u t l a r d a b i r k a sicim o r t a y a k a r a c a k k a d a r b y k olmaldr,

alanlarnn varln etkili bir b i i m d e g n d e m e getirebilecek

b u sicimler k o z m i k genileme s o n u c u a s t r o n o m i k l e k l e r d e

belli sicim titreim r n t l e r i sz k o n u s u d u r . Bu t r y e n i k u v

b y m olabilir. B u g n y a d a gelecekte bir g n , b u t r b i r si

vetlerin etkilerinin kefedilmesi de, p e k l sicim k u r a m n n y e n i

cimin bir gece g k y z n d e n geebileceini, bylece gkbilimci

fiziini k s m e n yanstabilir. D r d n c s , s o n r a k i b l m d e b e

lerin t o p l a d k l a r veriler z e r i n d e y a n l m a z ve llebilir bir iz

lirttiimiz z e r e , gkbilimciler galaksimizin, m u h t e m e l e n de b

( a r k a p l a n d a k i k o z m i k m i k r o d a l g a scaklnda k k b i r dei

tn e v r e n i n karanlk maddeye g m l m o l d u u y n n d e kant

iklik gibi; I V X . B l m ' e b a k n z ) brakabileceini h a y a l e d e b i

lar toplamlardr, k a r a n l k m a d d e n i n zellikleri h e n z belirlen

liriz. W i t t e n ' n dedii gibi, "Biraz h a y a l p e r e s t e de olsa, sicim

memitir. Sicim k u r a m , b i r o k olas titreim r n t s sayesin

k u r a m n n d o r u l a n m a s y o l u n d a e n sevdiim s e n a r y o bu, hi

de, k a r a n l k m a d d e iin b i r o k a d a y n e r m e k t e d i r ; b u a d a y l a r

b i r ey b u meseleyi t e l e s k o p t a bir sicim g r m e n i n y a r a t a b i l e c e

h a k k n d a k i karar, k a r a n l k m a d d e n i n ayrntl zelliklerini orta

i k a d a r ciddi bir etki y a r a t a r a k s o n u l a n d r a m a z . "

y a k o y a n gelecekteki deneylerin sonularn b e k l e m e k t e d i r .

270

19

271

S o n olarak, sicim k u r a m n gzlemlere b a l a m a n n beinci

y, P a u l i ' n i n hayaletsi n t r i n o p a r a c k l a r n v a r l n a d a i r v a r

olas y o l u , kozmolojik sabitle ilgilidir; I I I . B l m ' d e tartt

saym, g k l e r i n n t r o n yldzlar v e k a r a deliklerle d o l u o l d u u

mz z e r e , kozmolojik sabitin, Einstein'n e v r e n i n statik o l d u u

g r , t a m d a b u t r nemli fikirdir; b u g n skca sarld

s o n u c u n a v a r m a k iin ilk genel grelilik d e n k l e m l e r i n d e geici

mz, fakat ilk o r t a y a a t l d k l a r n d a bilimsel g e r e k l e r i n zellik

o l a r a k y a p t deiiklik o l d u u n u hatrlayalm. S o n r a d a n e v r e

l e r i n d e n ok bilim k u r g u h a y a l l e r o l a r a k g r l m fikirlerdir

nin geniliyor o l d u u n u n kefedilmesi, Einstein' b u deiiklik

bunlar.

t e n v a z g e m e y e z o r l a m s a da, o t a r i h t e n beri, fizikiler k o z m o

Sicim k u r a m n n o r t a y a k o n u l m a s n n a r k a s n d a k i itici g l e r

lojik sabitin n e d e n sfr olmas gerektiinin bir aklamas olma

de, e n a z b u fikirde o l d u u k a d a r i k n a edici o l m u t u r ; aslna

dn fark etmilerdir. A s l n a b a k a r s a n z kozmolojik sabit, u z a y

b a k a r s a n z sicim k u r a m k u r a m s a l fizikte, k u a n t u m m e k a n i i

b o l u u n d a d e p o l a n m bir t r t o p l a m enerji o l a r a k y o r u m l a n a

nin kefinden b u y a n a gelmi g e m i e n nemli v e h e y e c a n ve

bilir, dolaysyla da d e e r i k u r a m s a l o l a r a k hesaplanabilir, de

rici gelime addedilmitir. Bu k y a s l a m a gayet y e r i n d e bir kyas

neysel o l a r a k d a llebilir olmaldr. F a k a t b u g n e dek, b u t r

lamadr, n k k u a n t u m m e k a n i i n i n tarihi bize, fizik alannda

h e s a p l a r v e l m l e r d e v a s a bir u y u m s u z l u u o r t a y a k o y m u

ki d e v r i m l e r i n o l g u n l u a e r m e s i n i n yllar alabileceini gster

t u r : Gzlemler, kozmolojik sabitin y a sfr o l d u u n u ( E i n s t e

mektedir.

in'n n i h a y e t i n d e ileri s r d gibi) y a d a hayli k k o l d u u

k u a n t u m m e k a n i k i l e r i b y k b i r avantaja d a sahiplerdi: K u a n

n u g s t e r m e k t e d i r ; hesaplar, bo u z a y d a k i k u a n t u m m e k a n i k

t u m m e k a n i i k s m e n formle edilmi olsa da, d e n e y s e l s o n u

d a l g a l a n m a l a r n , d e e r i sfr o l m a y a n , d e n e y l e r i n m m k n kl

larla d o r u d a n b i r ilikisi v a r d . H a l b y l e y k e n k u a n t u m m e k a

d n d a n on zeri 120 ( l ' d e n s o n r a 120 sfr geliyor) d a h a b

niinin m a n t k s a l y a p s n n o t u r t u l m a s 3 0 yla y a k n bir z a m a n

y k (!) bir d e e r e s a h i p bir kozmolojik sabit y a r a t m a eilimin

ald, zel greliliin t a m a n l a m y l a k u r a m a dahil edilmesi de bir

d e o l d u u n u gstermitir. B u d u r u m sicim k u r a m c l a r n n n

2 0 yl b u l d u . B u g n s e genel grelilii k u r a m a dahil ediyoruz;

n e m u h t e e m bir z o r l u k v e frsat k o y u y o r : Sicim k u r a m n n h e

o k d a h a z o r b i r i b u , stelik d e n e y l e r l e d o r u d a n balantl ol

saplar, b u u y u m s u z l u k z e r i n d e n ilerleyip kozmolojik sabitin

m a y d a h a d a z o r l a t r a n b i r i. K u a n t u m k u r a m z e r i n e al

n e d e n sfr o l d u u n u aklayabilir m i y a d a d e n e y l e r n i h a y e t i n

anlarn tersine, b u g n k sicim k u r a m c l a r , d o a n n , bir s o n r a

de kozmolojik sabitin d e e r i n i n k k o l d u u n u , a m a sfr ol

k i a d m l a r n d a o n l a r a k l a v u z l u k e d e c e k olan -ayrntl deneysel

m a d n o r t a y a k o y a r s a sicim k u r a m b u n u n bir aklamasn

s o n u l a r y o l u y l a - aydnlatc na s a h i p deiller.

B u g n n sicim k u r a m c l a r y l a karlatrldnda,

s u n a b i l i r mi? Sicim k u r a m c l a r bu g l aabilselerdi e e r

B u da, bir y a d a b i r d e n fazla fiziki k u a n n h a y a t l a r n bir

-imdilik b u d u r u m d a deillerdir- k u r a m d e s t e k l e y e n i k n a edi

n e b z e olsun d e n e y s e l geri bildirim almakszn sicim k u r a m n n

c i b i r k a n t o r t a y a k o y m u olurlard.

a r a t r l m a s n a v e gelitirilmesine a d a y a c a n n d n l e b i l i r
olmas a n l a m n a geliyor. D n y a a p n d a , sicim k u r a m n k u v

Bir Deerlendirme

vetle t a k i p e t m e k t e olan ciddi s a y d a fiziki bir risk aldklarn

Fizik tarihi, ilk o r t a y a k o n d u k l a r n d a t m y l e s n a n a m a z g

r n e n , fakat n g r l e m e y e n eitli gelimeler s o n u c u , n i h a y e
t i n d e deneysel o l a r a k d o r u l a n a b i l m e n i n a l a n n a giren fikirler
le doludur. M a d d e n i n atomlardan olutuu ynndeki kavra272

biliyor: m r b o y u s r e n abalar, k e s i n bir s o n u v e r m e y e b i

lir. H i k u k u y o k k i k u r a m s a l a l a n d a ciddi ilerlemeler s r e c e k
tir, fakat m e v c u t engellerin almas ve deneysel o l a r a k snana
bilir, kesin n g r l e r o r t a y a k o n m a s iin b u y e t e r l i o l a c a k m273

d r ? D o l a y l testler, s o n u t a sicim k u r a m n n z e r i n d e n d u m a n
t t e n t a b a n c a s olabilecek midir? B u s o r u l a r b t n sicim k u
r a m c l a r a s n d a n t e m e l b i r n e m tar, b u n l a r a y n z a m a n d a
g e r e k t e n h a k l a r n d a h i b i r ey s y l e n e m e y e c e k sorulardr. A n
c a k v e a n c a k z a m a n , c e v a p l a r o r t a y a karacaktr. Sicim k u r a
m n n gzel sadelii, k t l e e k i m i ile k u a n t u m m e k a n i i a r a s n
d a k i atmay y a t t r m a biimi, d o a n n b t n bileenlerini
b i r l e t i r m e yetisi, snrsz n g r d e b u l u n m a potansiyeli, b u n l a
rn h e p s i d e b u riski s t l e n m e y e d e e r klan zengin ilham k a y
n a k l a r sunar.
Bu kibirli deerlendirmeler, sicim k u r a m n n , sicimlere d a y a
l b i r e v r e n i n d i k k a t ekici y e n i fiziksel zelliklerini - d o a n n i
leyiinde ince v e d e r i n b i r tutarllk b u l u n d u u n u g s t e r e n zel
likler- o r t a y a k a r m a becerisiyle srekli glendirilmektedir.
Y u k a r d a kullandmz dil itibaryla, b u n l a r n birou, b u g n
b i l i n m e y e n a y r n t l a r d a n bamsz o l a r a k sicimlerden o l u a n b i r
e v r e n i n t e m e l zellikleri olacaklar. B u n l a r a r a s n d a e n artc
olanlar, h e p gelimekte olan u z a y v e z a m a n kavraymz z e
r i n d e d e r i n bir etki y a r a t m t r .

274

Sicim Kuram ve Uzay-Zamann Dokusu

X. Blm

Kuantum Geometrisi

instein y a k l a k on yllk b i r z a m a n dilimi iinde, asrlk

N e w t o n c u ereveyi t e k b a n a bir k e n a r a itmi v e
d n y a y a y e p y e n i , k a n t l a n a b i l e c e k k a d a r d e r i n bir k t

leekimi kavray s u n m u t u . o k g e m e d e n k o n u n u n u z m a n
o l a n l a r k a d a r o l m a y a n l a r da, Einstein'n genel grelilik k u r a m
n k u r m a k t a k i baarsnn gz k a m a t r c parlakln ve antsal
z g n l n g k l e r e k a r a c a k t . A m a Einstein'n b u baars
n a ciddi bir k a t k d a b u l u n a n elverili b i r t a k m tarihsel koulla

r gz a r d e t m e m e m i z gerekir. Bahsettiimiz bu elverili koul

larn e n b a n d a d a G e o r g B e r n h a r d R i e m a n n ' n 19. y z y l d a
gelitirdii, rasgele b o y u t l a r d a k i eri u z a m l a r b e t i m l e m e k iin
gerekli g e o m e t r i k a r a l a r s u n a n m a t e m a t i k s e l grleri gelir.
R i e m a n n 1854'te G t t i n g e n n i v e r s i t e s i nin alnda y a p t o
m e h u r k o n u m a d a , d z u z a m l a r a dayal E u k l e i d e s i d n c e 277

n i n zincirlerini k r m v e h e r t r d e n eri y z e y geometrisinin

Riemann Geometrisinin z

matematiksel adan serbest bir yaklamla benimsenmesinin

Bir t r a m b o l i n i n z e r i n d e zplarsanz, v c u d u n u z u n arl,

y o l u n u amt. M a t e m a t i i n ekil 3.4'te ve 3.6'da g r l e n l e r e

t r a m b o l i n i n elastik liflerinin g e r i l e r e k t r a m b o l i n i n y a m u l m a s n a

b e n z e r y a m u l m u u z a m l a r niceliksel o l a r a k inceleyebilmesini

y o l aar. V c u d u n u z u n altna gelen k s m d a b u g e r i l m e e n y k

s a l a y a n R i e m a n n ' n grleridir. Einstein'n d e h a s b u m a t e

sek dzeydedir, t r a m b o l i n i n k e n a r l a r n a d o r u d a h a a z fark edi

matiin, k t l e e k i m i k u v v e t i y l e ilgili y e n i g r n n u y g u l a n

lir b i r hal alr. T r a m b o l i n i n z e r i n d e M o n a Lisa gibi t a n d k b i r

m a s a s n d a n biilmi kaftan o l d u u n u g r m e s i n d e y a t a r .

resim olmas h a l i n d e b u n u a k a grebilirsiniz. T r a m b o l i n i n

E i n s t e i n , R i e m a n n g e o m e t r i s i n d e k i m a t e m a t i i n ktleekimi fi

z e r i n d e h e r h a n g i bir arlk y o k s a M o n a Lisa n o r m a l g r n r .

ziiyle m k e m m e l bir u y u m iinde o l d u u n u c e s u r c a dile getir

Ama trambolinin zerinde durduunuzda, M o n a Lisann g

mitir.

r n t s , zellikle d e ekil 10.1'de g r l d z e r e t a m v c u

F a k a t b u g n , E i n s t e i n ' n m t h i b a a r s n d a n n e r e d e y s e bir

d u n u z u n altna gelen k s m d a arplr.

asr s o n r a sicim k u r a m bize genel grelilii (mesafeler P l a n c k

B u r n e k , R i e m a n n ' n y a m u l m u ekilleri b e t i m l e m e k iin

u z u n l u u k a d a r k s a o l d u u n d a ) kanlmaz o l a r a k deitiren,

gelitirdii m a t e m a t i k s e l e r e v e n i n z n anlatyor. K e n d i n

k t l e e k i m i n i n k u a n t u m m e k a n i k s e l bir b e t i m l e m e s i n i s u n u y o r .

d e n n c e gelen C a r i F r i e d r i c h G a u s s , N i k o l a i L o b a c h e v s k y , J a -

R i e m a n n geometrisi genel greliliin m a t e m a t i k s e l a d a n en

n o s Bolyai v e b a k a m a t e m a t i k i l e r i n g r l e r i n d e n y a r a r l a n a n

nemli ksm o l d u u n d a n , sicim k u r a m n n y e n i ksa mesafe fi

R i e m a n n , bir n e s n e n i n z e r i n d e k i y a d a iindeki b t n y e r l e r

ziini a y n e n y a n s t a b i l m e s i iin R i e m a n n g e o m e t r i s i n i n d e d e

a r a s n d a k i mesafeleri titizlikle analiz e d e r e k b i r n e s n e n i n erili

itirilmesi gerekir. G e n e l grelilik k u r a m , e v r e n i n eri zellik

inin derecesinin h e s a p l a n a b i l e c e i n i g s t e r m i t i . K a b a c a dile

lerinin R i e m a n n geometrisiyle tanmlandn ileri s r e r k e n , si

g e t i r e c e k olursak, b i r r n e k o l m a y a n gerilme n e k a d a r fazlaysa

cim k u r a m b u n u n s a d e c e evrenin d o k u s u n u y e t e r i n c e b y k

-yani d z bir ekil z e r i n d e k i mesafe ilikilerindeki s a p m a ne

l e k l e r d e incelediimizde geerli o l d u u n u ileri srer. P l a n c k

k a d a r fazlaysa- n e s n e n i n erilii de o k a d a r fazladr. r n e i n

u z u n l u u k a d a r k k leklerde, sicim k u r a m n n y e n i fiziiy

l e u y u m l u , y e n i bir g e o m e t r i t r n n o r t a y a kmas gerekir. B u
yeni

geometrik

ereveye

kuantum geometrisi denir.

R i e m a n n geometrisi iin o l d u u n u n a k s i n e , sicim k u r a m c l a

rnn b e n i m s e y i p k u a n t u m geometrisinin h i z m e t i n e sunabilece
i, b i r m a t e m a t i k i n i n r a f n d a hazr b e k l e y e n bir g e o m e t r i a h e
seri y o k t u r . Fizikiler v e m a t e m a t i k i l e r b u g n azimle sicim k u
r a m n inceliyor v e y a v a y a v a fiziin v e m a t e m a t i i n y e n i b i r
daln o l u t u r u y o r . H i k y e n i n t a m a m h e n z y a z l m a m s a d a
b u aratrmalar, sicim k u r a m n n u z a y - z a m a n a d a i r n g r d
y e n i g e o m e t r i k zelliklerin b i r o u n u -Einstein' bile m u t l a k a
h e y e c a n l a n d r r d diyebileceimiz zellikler- o r t a y a karmtr.
ekil 10.1 Mona Lisa trambolini zerinde dururken, grnt en ok vcudunuzun ar
l altndaki ksmda arplr.
278

279

t r a m b o l i n i n e n fazla gerildii y e r v c u d u n u z u n t a m a l t n d a k a

. l a n m a s o k k e s i n bir t a h m i n d i r . F a k a t u l t r a m i k r o s k o b i k alan

lan ksmdr, dolaysyla en fazla bu b l g e d e k i n o k t a l a r a r a s n

lar sz k o n u s u o l d u u n d a , sicimlerin bir b o y u t u n u n olmas, b a

d a k i mesafe ilikileri arplmtr. Dolaysyla t r a m b o l i n i n eri

site R i e m a n n g e o m e t r i s i n i n u y g u n m a t e m a t i k s e l biim olma

lii bu b l g e d e en fazladr; z a t e n siz de yle olmasn beklersi

m a s n a y o l aar. B i r a z d a n greceimiz gibi R i e m a n n g e o m e t r i

niz, n k M o n a Lisa en fazla bu k s m d a arplmtr, o h e r za

sinin y e r i n i , t a m a m e n y e n i v e b e k l e n m e d i k zellikler o r t a y a k

m a n k i gizemli t e b e s s m n y e r i n i ask b i r s u r a t alm gibidir.

m a s n a y o l a a n , sicim k u r a m n a zg k u a n t u m geometrisi al

Einstein, R i e m a n n ' n m a t e m a t i k s e l keiflerini o n l a r a s o m u t

maldr.

b i r fiziksel y o r u m k a z a n d r a r a k b e n i m s e d i . I I I . B l m ' d e d e
tarttmz z e r e , u z a y - z a m a n n eriliinin ktleekimi k u v

Kozmolojik Bir Oyun Bahesi

vetini ierdiini g s t e r d i . A m a gelin b u y o r u m z e r i n d e b i r a z

Kozmolojideki B y k P a t l a m a m o d e l i n e g r e , b t n evren

d a h a d n e l i m . M a t e m a t i k s e l o l a r a k u z a y - z a m a n n erilii

y a k l a k 15 m i l y a r yl nce, iddetli bir tekil k o z m i k p a t l a m a so

- t r a m b o l i n i n erilii gibi- u z a y - z a m a n d a k i noktalar a r a s n d a k i

n u c u d o m u t u r . lk o l a r a k H u b b l e ' m kefettii z e r e , b u g n

mesafe ilikilerinin arpldn gsterir. Fiziksel olarak, bir n e s

b u p a t l a m a n n "kalntlarnn" m i l y a r l a r c a galaksi o l a r a k h l

n e n i n alglad k t l e e k i m i kuvveti, b u a r p l m a n n d o r u d a n

da d o r u a k m a k t a o l d u u n u g r e b i l i y o r u z . E v r e n genile

b i r y a n s m a s d r . Aslna b a k a r s a n z n e s n e g i d e r e k k l t l d -

mektedir. B u k o z m i k b y m e s o n s u z a k a d a r d e v a m m edecek,

n d e , y a n i n o k t a y fiziksel a d a n s o y u t b i r m a t e m a t i k s e l k a v

y o k s a g n n b i r i n d e genileme d u r u p t e r s i n e d n e c e k v e ie

r a m o l a r a k a n l a m a y a y a k l a t k a , fizik ile m a t e m a t i k hi olma

d o r u bir k o z m i k p a t l a m a m o l a c a k b i l m i y o r u z . Gkbilimciler

d k a d a r u y u m l u olur. F a k a t sicim k u r a m , R i e m a n n ' n g e o

v e astrofizikiler d e n e y l e r y a p a r a k b u s o r u y u c e v a p l a m a y a a

m e t r i k biimciliinin k t l e e k i m i fizii t a r a f n d a n s o m u t o l a r a k

lyor, n k c e v a p ilkesel o l a r a k llebilen bir eye bal: E v

a l g l a n m a s n a bir snr getirir, n k bir n e s n e y i k l t m e n i n

rendeki maddenin ortalama younluuna.

bir snr vardr. Sicimler d z e y i n e inildi mi, d a h a ileri gidile

Eer maddenin ortalama younluu

kritik younluu a a c a k

m e z . G e l e n e k s e l n o k t a p a r a c k kavray sicim k u r a m n d a y o k

o l u r s a (yani bir s a n t i m e t r e k p t e , bir g r a m n bir m i l y a r d a biri

t u r ; b u d a sicim k u r a m n n k t l e e k i m i n e d a i r bir k u a n t u m k u

nin bir m i l y a r d a birinin bir m i l y a r d a birinin y z d e biri ( 1 0

- 2 9

),

r a m s u n a b i l m e s i n i n temel bir u n s u r u d u r . B u bize, R i e m a n n ' n

k i b u evrenin h e r m e t r e k p n d e y a k l a k be hidrojen a t o m u

esas o l a r a k n o k t a l a r a r a s n d a k i mesafelere d a y a n a n g e o m e t r i k

d e m e k t i r ) , b y k bir ktleekimi kuvveti k o z m o s a nfuz e d e

erevesinin, sicim k u r a m t a r a f n d a n m i k r o leklerde deiti

cek, genileme d u r a c a k v e s r e tersine d n e c e k t i r . M a d d e n i n

rildiini s o m u t bir b i i m d e gsteriyor.

o r t a l a m a y o u n l u u kritik d e e r d e n d a h a azsa, ktleekimi ge

B u gzlemin, genel greliliin s r a d a n m a k r o s k o b i k u y g u l a

nilemeyi d u r d u r a m a y a c a k k a d a r zayf olacak, b u d u r u m d a ge

m a l a r z e r i n d e ok k k bir etkisi vardr. r n e i n k o z m o l o

nileme s o n s u z a d e k srecektir. ( D n y a y a d a i r k e n d i gzlem

jik incelemeler y a p a n fizikiler, k o s k o c a galaksileri sanki b i r e r

lerinize d a y a n a r a k , e v r e n i n o r t a l a m a ktle y o u n l u u n u n kritik

n o k t a y m gibi modeller; n k galaksiler e v r e n i n b t n n e k

deeri ok atn d n e b i l i r s i n i z . F a k a t u n u t m a y n ki m a d d e

y a s l a son d e r e c e k k t r . B u y z d e n d e , genel greliliin k o z

-tpk p a r a gibi- k m e l e n m e eilimindedir. D n y a ' n n , G n e

molojik b a l a m d a k i b a a r s n n d a iaret ettii z e r e ,

Rie

sisteminin, h a t t a S a m a n y o l u galaksisinin o r t a l a m a ktle y o u n

m a n n ' n g e o m e t r i k erevesinin byle h a m b i r b i i m d e u y g u -

l u u n u e v r e n i n o r t a l a m a ktle y o u n l u u n u n bir gstergesi

280

281

o l a r a k k u l l a n m a n n , Bili G a t e s ' i n servetini o r t a l a m a bir d n y a

y e t e r i n c e ktlesi v a r s a , nihai k o z m i k s k m a y a b e n z e r bir

lnn gelirinin g s t e r g e s i o l a r a k k u l l a n m a k t a n p e k bir fark y o k

kle son bulacaktr.

tur. N a s l ki b i r o k kiinin serveti Bili G a t e s ' i n servetinin y a n n

F a k a t sz k o n u s u mesafe lekleri P l a n c k u z u n l u u civarn-

d a hayli s n k k a l y o r v e b u d a o r t a l a m a y ok d r y o r s a ,

d a y s a y a d a o n d a n d a h a ksaysa, k u a n t u m m e k a n i i n i n genel

galaksilerin a r a s n d a d a t o p l a m o r t a l a m a m a d d e y o u n l u u n u n

grelilik d e n k l e m l e r i n i geersiz kldn a r t k g a y e t iyi biliyo

ciddi b i i m d e d m e s i n e s e b e p olan n e r e d e y s e bo, ok fazla

r u z . O z a m a n sicim k u r a m n k u l l a n m a m z gerekir. Bylece,

Einstein'n genel grelilik k u r a m e v r e n i n g e o m e t r i k biiminin

alan vardr.)
Gkbilimciler, galaksilerin u z a y d a k i dalmn titizlikle ince

rasgele k l m e s i n i m m k n k l a r k e n -tpk R i e m a n n g e o m e t -

leyip e v r e n d e k i g r n r m a d d e n i n o r t a l a m a m i k t a r n n n e ol

risindeki m a t e m a t i i n , s o y u t bir eklin akln alabilecei k a d a r

d u u s o r u s u n u cevaplayabilir. B u m i k t a r n kritik d e e r d e n cid

k l m e s i n i m m k n klmas gibi- sicim k u r a m n n b u t a b l o y u

d i o r a n d a a z o l d u u anlalmtr. F a k a t e v r e n i n k a r a n l k m a d

nasl deitirdii s o r u s u y l a k a r k a r y a k a l y o r u z . B i r a z d a n

deyle dolu o l d u u y n n d e h e m k u r a m s a l h e m deneysel p e k

greceimiz gibi, sicim k u r a m n n fiziksel o l a r a k eriilebilir m e

o k g l k a n t vardr. K a r a n l k m a d d e , yldzlara enerjilerini

safe leklerine b i r k e z d a h a bir alt snr getirdii y n n d e k a

v e r e n n k l e e r fiizyon srelerine dahil o l m a y a n maddedir, d o

ntlar vardr. Sicim k u r a m e v r e n i n hibir u z a m s a l b o y u t u n u n

laysyla k v e r m e z ve t e l e s k o p l a b a k n c a g r l m e z . Kesin

P l a n c k u z u n l u u n d a n d a h a fazla ksaltlamayaca i d d i a s n d a

m i k t a r n b i l m e k yle d u r s u n , d a h a k i m s e k a r a n l k m a d d e n i n

b u l u n u r , ki bu o k d i k k a t ekici bir yeniliktir.

n e o l d u u n u zememitir. B u y z d e n d e h a l i h a z r d a genile
m e k t e olan evrenimizin akbeti imdilik belirsizdir.

A r t k sicim k u r a m n a a i n a o l d u u n u z a g r e , b u n u n nasl ol
d u u n a d a i r bir t a h m i n d e b u l u n m a y g z e alabilirsiniz. N e d e

Srf t a r t m a y ilerletmek iin, k t l e y o u n l u u n u n kritik d e

olsa, n e k a d a r o k n o k t a y -yani n o k t a parac- s t s t e k o y

eri atn, u z a k g e l e c e k t e bir g n genilemenin d u r a c a n v e

sanz da, t o p l a m h a c i m l e r i n i n h l sfr o l d u u n u syleyebilirsi

e v r e n i n k e n d i z e r i n e k m e y e b a l a y a c a n varsayalm. B

niz. O y s a b u p a r a c k l a r a s l n d a sicimse, t m y l e rasgele k o

t n galaksiler y a v a y a v a birbirlerine y a k l a m a y a balayacak,

n u m l a r d a b i r a r a y a gelmilerse, sfrdan farkl b y k l k t e bir

z a m a n iinde b i r b i r l e r i n e y a k l a m a hzlar a r t a c a k , s o n r a d a

kabarc d o l d u r u r l a r , s a n k i b i r b i r i n e dolam lastik b a n t l a r

o k b y k b i r hzla b i r b i r l e r i n e d o r u ilerleyeceklerdir. B t n

d a n o l u a n P l a n c k b y k l n d e bir t o p gibi. Savnz b u y s a ,

evreni, g i d e r e k skp k l e n bir k o z m i k k t l e olarak h a y a l et

d o r u y o l d a s n z d e m e k t i r ; fakat sicim k u r a m n n e v r e n i n mini

m e n i z gerekiyor. I I I . B l m ' d e anlatld gibi, evrenin b y k

m u m bir b y k l olacan i d d i a e d e r k e n zarafetle k u l l a n d

l m a k s i m u m m i l y a r l a r c a k y l n d a n m i l y o n l a r c a k ylna

o k nemli ve h e m e n fark edilmeyen u n s u r l a r g z d e n ka-

inecek, hzlar h e r an a r t a r a k b i r b i r i n e y a k l a a n her ey t e k bir

r y o r s u n u z d u r . B u u n s u r l a r etkisini y e n i g s t e r m e y e b a l a y a n

galaksi b y k l n e skacak, s o n r a t e k b i r yldz, a r d n d a n

sicim fiziini ve o n u n u z a y - z a m a n n g e o m e t r i s i z e r i n d e k i etki

b i r gezegen, b i r p o r t a k a l , bir fasulye, b i r k u m tanesi b y k l

sini s o m u t bir b i i m d e v u r g u l a m a y a y a r a r .

n e , s o n r a d a genel grelilie g r e b i r molekl, bir a t o m b

K o n u n u n b u nemli y n l e r i n i a k l a y a b i l m e k iin ncelikle,

y k l n e inecektir, s o n r a d a n l e n e m e z nihai k o z m i k kle

k o n u y l a d o r u d a n ilgili o l m a y a n ayrntlar b i r k e n a r a b r a k a n ,

hi bykl k a l m a y a c a k t r .

Genel kabul gren k u r a m a gre,

a m a b u a r a d a d a y e n i fizii feda e t m e y e n b i r r n e e geri d n e

e v r e n b a l a n g t a sfr b y k l k t e n b i r p a t l a m a y l a d o m u t u r ;

lim. Sicim k u r a m n d a k i o n u z a y - z a m a n b o y u t u n u n h e p s i n i

282

283

- h a t t a a i n a o l d u u m u z d r t u z a y - z a m a n b o y u t u n u bile- d i k k a
t e a l m a k y e r i n e , B a h e H o r t u m u e v r e n e geri dnelim. B u iki
u z a m s a l b o y u t l u e v r e n i ilk o l a r a k V I I I . B l m ' d e sicim k u r a m
ncesi b a l a m d a , K a l u z a ile Klein'n 1920'lerdeki g r l e r i n i n
eitli y n l e r i n i a k l a r k e n kullanmtk. i m d i de sicim k u r a m
nn zelliklerini basit b i r o r t a m d a incelemek iin bir "kozmolo
jik o y u n b a h e s i " o l a r a k kullanalm: E d i n d i i m i z kavraylar,
sicim k u r a m n n g e r e k t i r d i i b t n u z a m s a l b o y u t l a r d a h a iyi
a n l a m a k iin b i r a z d a n k u l l a n a c a z . B u n u n iin de, B a h e H o r

ekil 10.3 Sicimler bir silindir zerinde iki farkl biimde hareket edebilir; "sarlmam"
ve "sarlm" halde.

t u m u e v r e n i n dairesel b o y u t u n u n b a l a n g t a g a y e t d o l g u n ol
d u u n u , a m a s o n r a b o y u t l a r n n g i d e r e k k l d n v e izgi-

zellikler k a z a n d r r . Sicim k u r a m n n nemli bir y n olsa d a

l k e biimine -yani b y k k m e n i n basitletirilmi, ksmi b i r

imdi b u n a o d a k l a n m a y a c a z , n k b u n u n fiziksel etkilerini

haline- y a k l a t n d n e l i m .

d a h a n c e d e n anlamtk.

C e v a p l a m a y a altmz s o r u u: A c a b a b u k o z m i k k n

i m d i n o k t a p a r a c k l a r n h a r e k e t i y l e sicimlerin h a r e k e t i

g e o m e t r i k ve fiziksel niteliklerinin, sicimlere dayal bir e v r e n

a r a s n d a k i b a k a b i r f a r k l a ilgileniyoruz; sicimin h a r e k e t etti

d e n v e n o k t a p a r a c k l a r a dayal bir e v r e n d e n belirgin o l a r a k

i u z a y n ekline d o r u d a n bal b i r farkla. S i c i m i n b i r b o y u

farkl zellikleri v a r m?

tu olduundan, nceden belirttiklerimizin dnda b a k a bir

olas h a r e k e t ekli d a h a sz k o n u s u d u r : ekil 10.3 ( b ) ' d e g

En Temel Yeni zellik

r l d gibi sicim B a h e H o r t u m u e v r e n i n d a i r e s e l k s m n a

Yeni sicim fiziinin temelini b u l a b i l m e k iin o k da u z a a git

sarlabilir ( d e y i m y e r i n d e y s e b i r k e m e n t g i b i ) .

Sicim k a y m a

m e m i z e g e r e k y o k . B u ikiboyutlu e v r e n d e h a r e k e t e d e n bir n o k

y a v e s a l n m a y a d e v a m edecektir, fakat b u n u y e r k a p l a y a r a k

t a p a r a c k , ekil 10.2'de g r l e n biimlerde h a r e k e t edebilir:

y a p a c a k t r . A s l n a b a k a r s a n z , sicim u z a y n d a i r e s e l ksmn

B a h e H o r t u m u e v r e n i n u z u n l u u b o y u n c a h a r e k e t edebilir,

p e k o k defa s a r a b i l i r (ekil 10.3 ( b ) ' d e g s t e r i l d i i gibi); k a

h o r t u m u n kvrlm ksm b o y u n c a h a r e k e t edebilir y a d a b u iki

y a r k e n y i n e salnnd b i r h a r e k e t g e r e k l e t i r e c e k t i r . Bir sicim

sinin bileimi olan bir h a r e k e t yapabilir. Bir sicim ilmei de b e n

b y l e sarlm b i r e k i l d e y s e eer, sarmal halde o l d u u n u sy

zeri h a r e k e t l e r yapabilir, a m a bir farkla: Sicim ilmei y z e y i n

leriz. Belli k i s a r m a l hal, sicimlere ikin b i r olaslktr. N o k t a

z e r i n d e h a r e k e t e d e r k e n ekil 10.3 ( a ) ' d a g r l d gibi sal

p a r a c k l a r d a b u n u n karl y o k t u r . i m d i , b u niteliksel ola

nr. Bu n c e d e n biraz ayrntl o l a r a k tarttmz bir farkllk

r a k y e n i sicim h a r e k e t i n i n , h e m sicimin k e n d i s i h e m d e s a r d

tr: Yapt salnmlar sicime, ktle v e k u v v e t y k gibi b a z

b o y u t u n g e o m e t r i k zellikleri z e r i n d e k i e t k i s i n i a n l a m a y a
alalm.

Sarlm Haldeki Sicimlerin Fizii

Sicimlerin h a r e k e t i y l e ilgili n c e k i t a r t m a m z srasnda, sa
ekil 10.2 Bir silindir zerinde hareket eden nokta paracklar
284

rlmam sicimlere o d a k l a n m t k . U z a y n dairesel b i r bileenini

285

s a r a n sicimler, d a h a n c e incelediimiz sicimlerle n e r e d e y s e ta

e g r e dairesel b o y u t u n y a r a p P l a n c k u z u n l u u n a k a d a r k -

m a m e n a y n zelliklere sahiptir. Bu sicimlerin sahnmlar da,

l p d a h a d a k l m e y i s r d r r ; sicim k u r a m y s a a s l n d a n e

t p k sarlmam sicimlerin sahnmlar gibi, g z l e n e n zellikleri

ler o l d u u n u k k t e n y e n i d e n y o r u m l a m a m z g e r e k t i i z e r i n d e

ne k a t k d a b u l u n u r . A r a l a r n d a k i esas fark, sarlm bir sicimin

d u r u r . Sicim k u r a m n n iddias u d u r : D a i r e s e l b o y u t u n y a r a

minimum bir ktlesinin olmasdr; bu k t l e y i dairesel b o y u t u n

p n n P l a n c k u z u n l u u n d a n ksa o l d u u v e k s a l m a y a d e v a m et

bykl ve sicimin bu dairesel b o y u t u k a k e z sard belir

tii B a h e H o r t u m u e v r e n d e

ler. Sicimin salnm h a r e k e t i bu m i n i m u m ktleyi biraz artrr.

boyutun Planck uzunluundan daha uzun olduu ve uzamaya

btn fiziksel sreler, dairesel

Bu m i n i m u m ktlenin kaynan a n l a m a k zor deildir. Sarl

d e v a m ettii fiziksel srelerle m u t l a k o l a r a k a y n d r ! B u d a d a

m bir sicimin m i n i m u m bir u z u n l u u vardr; bu u z u n l u u d a

iresel b o y u t P l a n c k u z u n l u u n u geip d a h a d a k l m e y e v e

iresel b o y u t u n evresi ve sicimin dairesel b o y u t u ka kez evre

k m e y e alrken, b u a b a n n d u r u m u g e o m e t r i n i n aleyhine

ledii belirler. Sicimin m i n i m u m u z u n l u u , sicimin m i n i m u m

eviren sicim k u r a m t a r a f n d a n etkisizletirildii a n l a m n a ge

ktlesini belirler: Bu u z u n l u k ne k a d a r fazlaysa, ktle de o k a d a r

lir. Sicim k u r a m bu gelimenin, dairesel b o y u t u n n c e P l a n c k

b y k t r , n k sicim o k a d a r d a h a b y k demektir. Bir daire

u z u n l u u n a inmesi, s o n r a genilemeye balamas o l a r a k y e n i

nin evresi y a r a p y l a d o r u orantl o l d u u n d a n , sardm hal

d e n ifade edilebileceini -tam o l a r a k y e n i d e n y o r u m l a n a b i l e c e

d e k i m i n i m u m ktleler de etrafna sarldklar dairenin yarapy

ini- gstermitir. Sicim k u r a m ksa mesafe geometrisinin y a s a

la d o r u orantldr. Einstein'n ktleyi enerjiyle ilikilendiren

larn y e n i d e n y a z a r , yle ki n c e d e n t a m b i r k o z m i k k ola

E=mc f o r m l n k u l l a n a r a k , sarlm bir sicimdeki enerjinin,

r a k g r l e n ey a r t k k o z m i k bir zplama o l a r a k g r l m e k t e d i r .

dairesel b o y u t u n y a r a p y l a d o r u orantl o l d u u n u da syleye

D a i r e s e l b o y u t P l a n c k u z u n l u u k a d a r klebilir. F a k a t sar

biliriz. (Sarlmam sicimlerin de ok k k bir m i n i m u m u z u n

mal h a l l e r d e n dolay, d a h a d a k l m e giriimleri a s l n d a geni

l u u vardr; yle olmasayd n o k t a p a r a c k l a r n alanna d n m

lemeyle s o n u l a n a c a k t r . S e b e b i n i grelim.

o l u r d u k . Ayn akl y r t m e y l e , sarlmam sicimlerin bile ok

o k k k , fakat sfrdan farkl bir ktleye s a h i p olduu s o n u c u

Sicim Halleri Yelpazesi*

n a varabiliriz. B u bir a n l a m d a d o r u d u r , fakat VI. B l m ' d e k a r

Sicimlerin sarlm halde de b u l u n a b i l m e olasl, B a h e

latmz k u a n t u m mekanii etkileri -yine Price is Right' ha

H o r t u m u e v r e n d e k i bir sicimin enerjisinin iki k a y n a k t a n geldi

trlayalm- ktleye y a p l a n bu katky t a m olarak iptal edebilir.

ini gsterir: Titreimli h a r e k e t ve s a r m a l a m a enerjisi. K a l u z a

Sarlmam sicimlerin, rnein sfr ktleli fotonu, g r a v i t o n u ve

ile Klein'n m i r a s n a gre, b u n l a r n ikisi de h o r t u m u n g e o m e t r i

dier ktlesiz ve n e r e d e y s e ktlesiz paracklar bu ekilde orta

sine, y a n i h o r t u m u n kvrlm dairesel bileeninin y a r a p n a

y a kardn biliyoruz. Sarlm sicimler b u b a k m d a n farkldr.)

d a y a n m a k t a d r , fakat b u belirgin b i r b i i m d e sicimlere z g d r ;

Sarlm sicim ekillerinin varl, sicimlerin sard b o y u t u n

n k n o k t a p a r a c k l a r h o r t u m u n b o y u t l a r n s a r a m a z . O hal

geometrik zelliklerini nasl etkiler? lk o l a r a k 1984'te J a p o n fi

de ilk iimiz s a r m a l a m a enerjisinin ve titreimin, sicimin enerji

zikiler Keiji K i k k a w a ile M a s a m i Y a m a s a k i ' n i n b u l d u u c e v a p

sine k a t k s n n dairesel b o y u t u n b y k l n e t a m olarak nasl

o k t u h a f v e d i k k a t ekicidir.

bal o l d u u n u b e l i r l e m e k olacak. B u amala, sicimlerin titre-

Byk kn Bahe Hortumu evrendeki versiyonunun,

k y a m e t i a n d r a n son a a m a l a r n bir d n e l i m . G e n e l grelili-

* Bu ve bundan sonraki birka ksmdaki baz fikirler hayli zor anlalrdr; o yzden
aklayc zincirdeki btn ilikileri takip etmekte -zellikle de tek okumada- glk e
kerseniz pes etmeyin.

286

287

im h a r e k e t l e r i n i iki g r u b a a y r m a k u y g u n : Birrnek ve sradan

e v r e n d e k i sicimlerin s a r m a l a m a enerjilerine eit o l d u u k k

titreimler. S r a d a n titreimler, ekil 6.2'de de grlen, t e k r a r

b i r dairesel y a r a p vardr. Fiziksel zellikler, b i r sicimin ekli

t e k r a r bahsettiimiz o l a a n sahnmlar ifade eder. B i r r n e k tit-

nin toplam enerjisine - b u enerjiye titreimin ne k a d a r , s a r m a l

r e i m l e r s e d a h a d a b a s i t b i r h a r e k e t i ifade eder: Sicimin eklini

h a r e k e t i n n e k a d a r k a t k d a b u l u n d u u n a deil- d u y a r l oldu

d e i t i r m e d e n , bir y e r d e n dierine k a y a r k e n y a p t h a r e k e t .

undan,

B t n sicim h a r e k e t l e r i k a y m a n n v e s a l n m a n n - b i r r n e k v e

biimler a r a s n d a hibir fiziksel fark y o k t u r .

s r a d a n titreimlerin- b i r bileimidir, fakat imdi tarttmz

k u r a m " d o l g u n " b i r B a h e H o r t u m u evrenle "ince" bir B a h e

k o n u a s n d a n sicimlerin h a r e k e t l e r i n i b u ekilde a y r m a k ii

H o r t u m u e v r e n a r a s n d a hibir fark olmad iddiasndadr.

B a h e H o r t u m u e v r e n iin geometrik olarak farkl bu

in tuhaf,

sicim

mizi kolaylatracaktr. Aslna b a k a r s a n z , s r a d a n titreimler

K o z m i k b i r oklu b a h i s y a n i . Akll bir y a t r m c o l a r a k yle

akl y r t m e m i z d e o k nemli bir rol o y n a m a y a c a k , dolaysyla

bir d u r u m l a karlatnzda y a p m a n z g e r e k e n eye b e n z i y o r

b u titreimlerin etkilerine, savn z n o r t a y a k o y d u k t a n s o n r a

b i r a z . Diyelim ki W a l l S t r e e t ' t e ilem g r e n iki hisse senedinin

deineceiz.

- r n e i n biri egzersiz aletleri r e t e n bir irkete, dieri de k a l p

te iki temel gzlem. lki, bir sicimin b i r r n e k titreimlerinin

b y p a s s a m e l i y a t l a r n d a kullanlan ventilleri r e t e n bir irkete

enerjisi, dairesel b o y u t u n y a r a p y l a ters orantldr. Bu, k u a n

ait olsun- k a d e r i n i n ayrlmaz b i i m d e b i r b i r i n e bal o l d u u n u

t u m m e k a n i i n i n belirsizlik ilkesinin d o r u d a n bir s o n u c u d u r :

r e n d i n i z . B u g n b o r s a n n k a p a n n d a iki irketin d e hissele

Y a r a p k l r s e sicim d a h a kat bir b i i m d e snrlanr, dolay

ri bir d o l a r d a n ilem g r y o r d u ; gvenilir bir k a y n a k da size bi

syla - k u a n t u m m e k a n i i n e zg "kapal y e r k o r k u s u " y z n

rinin hisselerinin deeri y k s e l i r s e dierinin hisselerinin d e e r

d e n - h a r e k e t i n i n enerjisini artrr. Yani dairesel b o y u t u n y a r a

k a y b e d e c e i n i y a d a tersinin olacan syledi. A y r c a k a y n a

p k l d k e , sicimin h a r e k e t i n i n enerjisi m u t l a k a artar; b u

nz - t a m a n l a m y l a gvenilir bir k a y n a k , a m a y o l gstericilii

t e r s orantl o l m a n n ayrt edici zelliidir. kincisi, bir nceki

y a s a l snrlar ayor olabilir- ertesi g n bu iki hissenin k a p a n

k s m d a d a g r d m z gibi, s a r m a l hal enerjisi y a r a p l a -ters

fiyatlarnn kesinlikle birbiriyle t e r s orantl bir iliki iinde ola

deil-

B u n u n , sarlm sicimlerin m i n i m u m

can da h a b e r verdi. Yani bir irketin hisseleri k a p a n t a 2 d o

u z u n l u u n u n , dolaysyla d a m i n i m u m enerjilerinin y a r a p l a

l a r d a n ilem g r y o r s a , b r n n hisseleri 1/2 d o l a r d a n (50

d o r u orantl o l d u u iin byle o l d u u n u u n u t m a y n . B u iki

s e n t ) , birinin hisseleri k a p a n t a 10 d o l a r d a n ilem g r y o r s a ,

gzlem, y a r a p n b y k d e e r l e r e s a h i p olmasnn s a r m a l a m a

b r n n hisseleri 1/10 d o l a r d a n (10 sent) ilem g r e c e k t i vs.

enerjilerinin b y k , t i t r e i m enerjilerinin k k olmas, y a r a

F a k a t k a y n a n z hangi hissenin y k s e k hangisinin d k fiyat

pn k k d e e r l e r e s a h i p olmasnn d a s a r m a l a m a enerjilerinin

tan k a p a n a c a n sylemedi. N e y a p a r s n z ?

doru orantldr.

k k , titreim enerjilerinin b y k olmas a n l a m n a geldiini

H e r h a l d e b t n paranz bu iki irketin hisseleri a r a s n d a eit

o l a r a k p a y e d i p d e r h a l b o r s a y a yatrrsnz. B i r k a rnei k o n

o r t a y a koyar.
B t n b u n l a r d a bizi kilit o l g u y a g t r y o r : B a h e H o r t u m u

trol edince siz de g r r s n z ki, ertesi g n ne o l u r s a olsun y a

e v r e n d e k i h e r b y k dairesel y a r a p a karlk gelen, b y k y a -

trmnz d e e r k a y b e d e m e z . E n k t ihtimalle a y n kalr (iki

rapl e v r e n d e k i sicimlerin s a r m a l a m a enerjilerinin k k y a r -

irketin hisseleri k a p a n t a t e k r a r 1 d o l a r d a n ilem g r e c e k

apl e v r e n d e k i sicimlerin titreim enerjilerine, b y k y a r a p l

o l u r s a ) , fakat hisse fiyatlarndaki h e r h a n g i bir h a r e k e t -kste

e v r e n d e k i sicimlerin titreim enerjilerinin d e k k y a r a p l

beinizin v e r d i i bilgiyle tutarl o l a r a k - birikiminizi artracaktr.

288

289

 r n e i n egzersiz aletleri r e t e n irketin hisseleri g n 4 dolar

t a m "tersi" b i r y a t r m y a p a r s a -yani egzersiz aletleri irketinin

d a n , k a l p ventilleri r e t e n irketin hisseleri 1/4 d o l a r d a n (25

3 0 0 0 hissesini, k a l p ventili irketinin 1000 hissesini satn a h r s a -

sent) k a p a t r s a , ikisinin bileik deeri 4,25 d o l a r e d e r (her his

b i r i k i m i n i n t o p l a m deeri,

k a p a n t a ventil y k s e k / e g z e r s i z

se ifti iin), oysa n c e k i g n bu d e e r 2 d o l a r d . A y r c a n e t g e

aletleri d k o l u r s a 10.300 d o l a r ( k a p a n t a egzersiz aletleri

lir a s n d a n b a k a r s a n z , egzersiz aletleri r e t e n irketin hissele

y k s e k / v e n t i l d k olmas h a l i n d e siz d e a y n m i k t a r d a k a z a

r i m i y k s e l m i k a l p ventilleri r e t e n irketin hisseleri m i d

n a c a k t n z ) , egzersiz aletleri y k s e k / v e n t i l d k o l u r s a 30.100

m y a d a t a m tersi m i olmu, hi nemi y o k t u r . Yalnzca p a r a

d o l a r (karlk gelen d u r u m d a sizin birikiminizle y i n e a y n mik

nzn t o p l a m m i k t a r y l a ilgileniyorsanz, b u b i r b i r i n d e n t a m a

t a r d a ) olacaktr. D e m e k o l u y o r k i hisselerin t o p l a m deeri a

m e n farkl iki k o u l mali a d a n t a m a m e n ayndr.

s n d a n b a k l d n d a , h a n g i irketin y k s e k d e e r d e n , h a n g i ir

Sicim k u r a m n d a k i d u r u m da, sicim ekillerindeki enerjinin,

k e t i n d k d e e r d e n k a p a n a c a n n karlkl o l a r a k d e i m e

sicimin t o p l a m enerjisine katklar genellikle farkl olan iki k a y

si, s a h i p o l d u u n u z hisselerin saysnn karlkl o l a r a k dei

n a k t a n -titreim v e s a r m a l a m a - gelmesi a s n d a n b u n a benzer.

mesiyle telafi edilmi olur.

F a k a t b i r a z d a n d a h a ayrntl o l a r a k greceimiz z e r e , b i r b i

B u son gzlemi a k l n z d a t u t u n , n k imdi sicim k u r a m n a

r i n d e n farkl baz g e o m e t r i k koul iftleri - y k s e k s a r m a l a m a

d n p belirli bir r n e k t e k i olas sicim enerjileri z e r i n e d n e

enerjisi/dk titreim enerjisi y a d a d k s a r m a l a m a enerji

ceiz. r n e i n B a h e H o r t u m u e v r e n i n dairesel b o y u t u n u n y a

s i / y k s e k titreim enerjisi iftleri- fiziksel o l a r a k ayrt edilemez.

rap P l a n c k u z u n l u u n u n 10 k a t olsun. B u n u R=\0 diye y a

F i n a n s d n y a s n d a n verdiimiz, iki hisse senedi a r a s n d a a y r m

zacaz. Bir sicim bu dairesel b o y u t u n evresini bir k e r e , iki k e

y a p m a n n a n c a k t o p l a m zenginlik d n d a bir d e e r l e n d i r m e y e

re, k e r e vs. sarabilir. Bir sicimin dairesel b o y u t u n evresini

gidildiinde m m k n o l d u u r n e i n tersine, iki sicim s e n a r y o

k a k e r e sard sarmal says ifadesiyle anlatlr. Sarlm sici

su a r a s n d a kesinlikle hibir fiziksel farkllk y o k t u r .

m i n u z u n l u u n a bal olan s a r m a l a m a enerjisi, y a r a p ile sar

r n e i m i z l e sicim k u r a m a r a s n d a k i benzerlii biraz d a h a

m a l saysnn arpmyla d o r u orantldr. A y r c a sarmal says

artralm v e b a l a n g t a y a t r m y a p a r k e n p a r a n z iki irketin

ne o l u r s a olsun, sicim titreim h a r e k e t i yapabilir. i m d i incele

hisseleri a r a s n d a eit o l a r a k b l m e y i p de diyelim egzersiz alet

diimiz b i r r n e k titreimlerin enerjisi y a r a p a t e r s b i r oranty

leri r e t e n irketin 1000 hissesini, k a l p ventilleri r e t e n irketin

la bal o l d u u n d a n , enerjileri karlk gelen y a r a p n (l/R)

de 3 0 0 0 hissesini alm olsaydnz ne o l u r d u , diye d n e l i m .

t a m say k a d a r y l a d o r u orantldr; b u r n e k t e b u d e e r

B u d u r u m d a t o p l a m birikiminiz g n h a n g i irketin y k s e k ,

P l a n c k u z u n l u u n u n o n d a biridir. B u t a m say k a t a d a titreim

h a n g i irketin d k d e e r d e n k a p a t a c a n a baldr. r n e i n

says

deriz.

hisselerin biri g n 10 d o l a r d a n (egzersiz aletleri), dieri 10

G r d n z z e r e b u d u r u m , s a r m a l saysnn v e titreim sa

s e n t t e n (kalp ventilleri) k a p a t r s a , b a t a k i 4 0 0 0 dolarlk y a t r

ysnn iki irketin hisselerine, R ile l/i?'nin de iki i r k e t t e k i his

mnz 10.300 d o l a r olacaktr. Tersi o l u r s a -hisseler g n 10 sent

selerin h e r birinin k a p a n fiyatlarna karlk gelmesi asndan

t e n (egzersiz aletleri) ve 10 d o l a r d a n (kalp ventilleri) k a p a t r s a -

Wall S t r e e t ' t e karlatmz d u r u m a ok benziyor. imdi, tp

birikiminizin deeri 3 0 . 1 0 0 dolar olacaktr, y a n i o k d a h a fazla.

k elinizdeki hisse saysn ve b u n l a r n k a p a n fiyatlarn kulla

Y i n e d e hisse senetlerinin k a p a n fiyatlar a r a s n d a k i t e r s

n a r a k y a t r m n z n t o p l a m d e e r i n i k o l a y c a hesaplayabilecei

orantl iliki u n u g a r a n t i l e r : Bir a r k a d a n z sizin y a p t n z n

niz gibi, bir sicimin tad t o p l a m enerjiyi de t i t r e i m saysn,

290

291

Titreim says

Sarmal says

Toplam enerji

Titreim says

Sarmal says

Toplam enerji

1/10 + 10 = 10,1

10 + 1/10 = 10,1

1/10 + 20 = 20,1

10 + 2/10 = 10,2

1/10 + 30 = 30,1

10 + 3/10 = 10,3

1/10 + 40 = 40,1

10 + 4/10 = 10,4

2/10 + 10 = 10,2

20 + 1/10 = 20,1

2/10 + 20 = 20,2

20 + 2/10 = 20,2

2/10 + 30 = 30,2

20 + 3/10 = 20,3

2/10 + 40 = 40,2

20 + 4/10 = 20,4

3/10 + 10 = 10,3

30 + 1/10 = 30,1

3/10 + 20 = 20,3

30 + 2/10 = 30,2

3/10 + 30 = 30,3

30 + 3/10 = 30,3

3/10 + 40 = 40,3

30 +4/10 = 30,4

4/10 + 10 = 10,4

40 + 1/10 = 40,1

4/10 + 20 = 20,4

40 + 2/10 =40,2

4/10 + 30 = 30,4

40 + 3/10 = 40,3

4/10 + 40 = 40,4

40 + 4/10 =40,4

Tablo 10.2 Tablo 10.1'deki gibi, aradaki tek fark apn 1/10 olmas.

Tablo 10.1 ekil 10.3'te gsterilen R= 10 yarapl bir evrende hareket eden bir sicim iin
rnek titreim ve sarmalama ekilleri. Titreim enerjileri 1/10'un katlar olarak, sarma
lama enerjileri de 10'un katlar olarak katkda bulunur ve sonuta tabloda sralanan top
lam enerjiler ortaya kar. Enerji birimi Planck enerjisidir, dolaysyla rnein sadaki
stunda y e r alan 10,1 ifadesi Planck enerjisinin 10,1 kat anlamna gelmektedir.

im enerjilerinin de d a h a k k bir say olan 1/10'un k a t l a n ol

s a r m a l saysn ve y a r a p k u l l a n a r a k hesaplayabiliriz. Tablo

s o n r a 7,1'e indiini, s o n r a da 3,4'e, 2,2'ye, 1,1 'e, 0 , 7 y e ve so

l O . l ' d e , y a r a p R=10 olan bir B a h e H o r t u m u e v r e n d e k i sar

n u n d a da 0,1'e (1/10) indiini d n e l i m ; t a r t m a m z asndan

m a l saylarna ve titreim saylarna g r e nitelendirdiimiz eit

y a r a p n k l m e s i b u r a d a d u r s u n . B a h e H o r t u m u evrenin

li sicim ekillerinin t o p l a m enerjilerini g s t e r e n ksmi bir liste

g e o m e t r i k o l a r a k farkl olan bu biiminde de, sicim enerjileri

verdik.

iin b e n z e r bir t a b l o derleyebiliriz: S a r m a l a m a enerjileri artk

duunu gryoruz.
imdi dairesel b o y u t u n y a r a p n n 10'dan diyelim 9,2 y e ,

S a r m a l saylar ve titreim saylar rasgele t a m say d e e r l e r

alabilecei iin, t a b l o n u n t a m a m s o n s u z u z u n l u k t a o l u r d u ; fa

1/10'un katlardr, titreim enerjileri de 1/10'a karlk gelen

10'un katlardr. S o n u l a r Tablo 10.2'de gsterilmitir.

k a t t a b l o n u n r n e k o l a r a k verdiimiz ksm b u r a d a k i t a r t m a

ilk b a k ta iki t a b l o b i r b i r i n d e n farklym gibi g r n e b i l i r .

mz asndan yeterlidir. T a b l o d a n v e sylediklerimizden, y k

F a k a t y a k n d a n i n c e l e n d i i n d e , farkl bir b i i m d e d z e n l e n

sek s a r m a l a m a enerjili/dk titreim enerjili b i r d u r u m d a o l d u

mi olsalar da, h e r iki t a b l o d a k i " t o p l a m enerji" s t u n l a r n d a

u m u z u a n l y o r u z . S a r m a l a m a enerjilerinin 10'un katlar, titre-

ayn d e e r l e r i n y e r ald g r l r . Tablo

292

293

10.1'den setiimiz

b i r d e e r i n Tablo 1 0 . 2 ' d e k i karln b u l m a k iin y a l n z c a tit

H o r t u m u evrendeki paracklarn ktleleri ve ykleriyle tama

r e i m saylarnn v e s a r m a l saylarnn y e r l e r i n i d e i t i r m e m i z

m e n ayn o l d u u s o n u c u n a varrz. Temel fizii b u k t l e l e r v e

g e r e k i r . D e m e k o l u y o r ki, d a i r e s e l b o y u t u n y a r a p 1 0 ' k e n

k u v v e t y k l e r i y n l e n d i r d i i iin de, g e o m e t r i k o l a r a k birbirin

1/10 o l d u u n d a t i t r e i m v e s a r m a l a m a k a t k l a r b i r b i r i n i t a

d e n t a m a m e n farkl b u iki e v r e n i fiziksel o l a r a k a y r t e t m e k

m a m l a y c roller o y n a r . B u y z d e n d e , t o p l a m sicim enerjisi

m m k n deildir. Byle b i r e v r e n d e y a p d a n h e r h a n g i b i r d e n e

a s n d a n , d a i r e s e l b o y u t u n b u farkl b y k l k l e r i a r a s n d a

y i n , dier e v r e n d e d e y a p l a b i l e c e k v e t a m a m e n a y n sonular

hibir fark y o k t u r . E g z e r s i z aletleri y k s e k / v e n t i l d k d u r u

v e r e c e k bir karl vardr.

m u n y e r i n i , v e n t i l y k s e k / e g z e r s i z aletleri d k d u r u m u n al
m a s h a l i n d e , iki i r k e t t e k i hisselerinizin saysn birbirleriyle

Bir Tartma

d e i t i r e r e k d u r u m d a k i b u deiiklii t a m a m e n telafi e d e b i l

G e o r g e de G r a c i e dzleip i k i b o y u t l u v a r l k l a r haline geldik

m e n i z gibi, y a r a p n 1 0 ' k e n 1/10 olmas h a l i n d e d e , t i t r e i m

t e n s o n r a B a h e H o r t u m u e v r e n e y e r l e i p fizik p r o f e s r l

saylar ile s a r m a l s a y l a r n n y e r i n i d e i t i r m e k b u y a r a p d e

y a p m a y a balarlar. Birbirine r a k i p iki l a b o r a t u v a r k u r a r l a r , iki

iikliini t a m a m e n telafi edecektir. A y r c a b a s i t olsun d i y e

si de dairesel b o y u t u n y a r a p n belirledii iddiasndadr. kisi

b a t a y a r a p R=10, karln da 1/10 o l a r a k almtk, a m a

nin de o k titiz a r a t r m a c l a r o l d u u bilindii h a l d e , artc

y a r a p ve karl iin h a n g i say seilirse seilsin elde edilen

b i r ekilde, v a r d k l a r s o n u l a r u y u m a m a k t a d r . G e o r g e daire

sonu ayn olacaktr.

sel y a r a p iin R=Planck u z u n l u u n u n

T a b l o 10.1 ve 10.2 iki s e b e p t e n eksiktir. ncelikle, d a h a n

10 kat,

G r a c i e ise

R=Planck u z u n l u u n u n 1/10 k a t d e m e k t e d i r .

ce belirtmi o l d u u m u z gibi, bir sicimin s a h i p olabilecei s o n s u z

G e o r g e yle der: "Gracie, sicim k u r a m h e s a p l a r m a g r e ,

s a y d a k i s a r m a l says/titreim says olaslklarndan y a l n z c a

eer dairesel b o y u t u n y a r a p 10 ise sicimlerin enerjisinin Tab

b i r k a n listemize aldk. B u bir s o r u n o l u t u r m u y o r , n k t a b

lo 10.1'de verilen d e e r l e r d e olmas gerektiini b i l i y o r u m . Yeni

lolar sabrmz elverdiince uzatp a r a l a r n d a k i ilikinin a y n

P l a n c k enerjili hzlandrcy k u l l a n a r a k k a p s a m l d e n e y l e r y a p

kaldn grebiliriz. kincisi, b u r a y a d e k s a r m a l a m a enerjisi d

tm v e b u d e n e y l e r t a h m i n i m i kesinlikle d o r u l u y o r . Dolaysy

n d a y a l n z c a bir sicimin b i r r n e k titreim h a r e k e t i n d e n d o a n

la, k e n d i m d e n g a y e t emin o l a r a k iddia e d i y o r u m ki, dairesel b o

enerji katklarn d i k k a t e aldk. imdi, s r a d a n titreimleri de

y u t u n y a r a p i?=10'dur." G r a c i e d e k e n d i iddiasn s a v u n u r

dahil e t m e m i z gerekiyor, n k b u n l a r sicimin t o p l a m enerjisi

k e n tpatp ayn eyleri syler, a m a o s o n u t a Tablo 10.2'de gs

n e e k k a t k l a r d a b u l u n u r v e sicimin tad k u v v e t y k n d e

terilen enerji deerlerini elde etmitir, b u d a y a r a p n i ? = l / 1 0

belirler. Gelgelelim n e m l i olan, y a p l a n a r a t r m a l a r n bu k a t

olduunu dorulamaktadr.

k l a r n y a r a p n b y k l n e bal olmadn g s t e r m i olma

K a f a s n d a b i r d e n b i r a m p u l y a n a n G r a c i e , G e o r g e ' a farkl bi

sdr. N i t e k i m , sicimlerin zniteliklerinin bu d a h a ayrntl zel

imde d z e n l e n m i olsalar d a iki t a b l o n u n a s l n d a a y n o l d u u

liklerini Tablo 10.1'e ve 10.2'ye dahil e t s e y d i k dahi, tablolar y i

n u syler. G a y e t iyi bildiimiz z e r e G r a c i e ' d e n b i r a z d a h a y a

n e t a m anlamyla b i r b i r i n e d e n k d e r d i , n k s r a d a n t i t r e

va akl y r t e n G e o r g e o z a m a n "Nasl o l u r ? Temel k u a n t u m

imlerin k a t k l a r t a b l o l a r n ikisini de a y n b i i m d e etkilerdi.

m e k a n i i ve sarlm sicimlerin zelliklerini bildiim iin, y a r

D o l a y s y l a y a r a p R olan b i r B a h e H o r t u m u e v r e n d e k i p a r

apn farkl d e e r l e r e sahip olmasnn sicimlerin enerjileri ve

a c k l a r n ktleleri ve y k l e r i n i n , y a r a p l/R olan b i r B a h e

y k l e r i iin farkl olas d e e r l e r e y o l atn b i l i y o r u m . E e r si-

294

295

cimlerin enerjileri v e y k l e r i k o n u s u n d a anlayorsak, y a r a p

n u n bir kesiri k a d a r olan dairesel b o y u t l a r d a n b a h s e d i y o r u z ?

t a d a a n l a m a m z gerekir." der.

H a z r sras gelmiken, i k i b o y u t l u B a h e H o r t u m u e v r e n kimin

G r a c i e sicim fiziiyle ilgili y e n i edindii k a v r a y k u l l a n a r a k

G e o r g e ' u yle cevaplar: "Sylediklerin n e r e d e y s e d o r u , a m a
t a m d o r u deil. Y a r a p n iki ayr d e e r d e olmasnn, m m k n
olan

enerji

seviyelerinin

farkl

olmasna yol

at genellikle

u m u r u n d a ki? Btn b o y u t l a r iin iine k a t t m z d a n e r e y e

v a r y o r u z , siz o n u anlatn."
S o n s o r u d a n balayalm, n k o n u n cevab bizi n c e k i iki
soruyla kar karya gelmek zorunda brakacak.

d o r u d u r . A n c a k y a r a p a verilen iki d e e r i n birbiriyle t e r s

T a r t m a m z B a h e H o r t u m u e v r e n d e geiyor olsa da, basit

orantl olmas (10 ve 1/10) gibi zel b i r d u r u m d a , m m k n

o l s u n diye k e n d i m i z i biri u z a m biri de kvrlm iki u z a m s a l

olan enerjiler ve y k l e r a s l n d a birbirinin ayndr. B a k s a n a , se

b o y u t l a snrlamtk. U t a n e u z a m u z a m s a l b o y u t u m u z , alt

nin s a r m a l a m a hali d e d i i n eye b e n titreim hali, titreim hali

t a n e dairesel b o y u t u m u z olsayd d a - b t n C a l a b i - Y a u uzayla

d e d i i n eye s a r m a l a m a hali d i y o r u m . A m a d o a kullandmz

rnn en basiti alt dairesel b o y u t l u olandr- s o n u ayndr. D a

dile b a k m a z . Tersine, fizii temel bileenlerin zellikleri - p a r a

irelerin h e r birinin ap, karhyla deitirildiinde fiziksel

cklarn ktleleri (enerjileri) v e tadklar k u v v e t y k l e r i - y n

o l a r a k t a m a m e n a y n e v r e n i n o l u m a s n a y o l aar.

lendirir. Y a r a p n R o l d u u d u r u m d a da, l/R o l d u u d u r u m d a

B u s o n u c u ok d a h a ileriye d e gtrebiliriz. E v r e n i m i z d e ,

da, sicim k u r a m n d a k i t e m e l bileenlerin b u zelliklerinin t a m a

gkbilimsel g z l e m l e r e g r e h e r biri 15 milyar k yl u z u n l u

m ayndr."

u n d a olan (bir k yl 9,5 trilyon kilometredir, dolaysyla bu

G e o r g e , bir a n d u r u m u k a v r a y a r a k G r a c i e y i cevaplar: " G a

mesafe de 142,5 m i l y a r k e r e milyon k e r e milyon k i l o m e t r e d i r )

liba a n l a d m . Senin ve b e n i m sicimler iin verebileceimiz ay

u z a m s a l b o y u t g z l y o r u z . V I I I . B l m ' d e belirttiimiz z e

rntl b e t i m l e m e l e r b i r b i r i n d e n farkl olsa da s a h i p olabilecekle

re, b u n d a n s o n r a n e o l d u u n a d a i r bir ipucu y o k . B u b o y u t l a r

ri fiziksel zelliklerin -dairesel b o y u t u n etrafna sarlm o l u p

s o n s u z a k a d a r d e v a m m ediyor, y o k s a a c a b a teknoloji harikas

olmadklar y a d a titreim h a r e k e t l e r i n i n zellikleri- t a m a m ay

t e l e s k o p l a r n grsel duyarllnn tesinde, k e n d i stlerine kv

ndr. Dolaysyla da, e v r e n i n fiziksel zellikleri temel bileenle

rlp d e v a s a bir d a i r e mi o l u t u r u y o r l a r bilmiyoruz, ikinci d u

rin b u zelliklerine d a y a n d n d a n , birbiriyle t e r s orantl y a r

r u m geerliyse, u z a y d a s e y a h a t e d e n bir a s t r o n o t s r e k l i sabit

a p l a r a r a s n d a hi fark y o k t u r v e b u y a r a p l a r b i r b i r i n d e n

bir d o r u l t u d a g i d e r s e s o n u n d a e v r e n i n evresini d o l a p -tpk

a y r m a k m m k n deildir." A y n e n yle.

M a c e l l a n ' n D n y a n n evresini dolamas gibi- balang n o k

t a s n a geri d n e c e k t i r .

U Soru

Dolaysyla bildiimiz uzam b o y u t l a r d a p e k l d a i r e ek

B u n o k t a d a yle diyebilirsiniz: " B a k s a n a , B a h e H o r t u m u

linde olabilir ve y i n e dolaysyla sicim k u r a m n n Rve l/R fizik

e v r e n d e k k bir varlk olsaydm, h o r t u m u n evresini bir m e -

sel t a n m l a r n a t a b i olabilir. K a b a c a r a k a m l a r l a k o n u a c a k olur

z u r a y l a l p hibir belirsizlie y e r b r a k m a d a n , 'eer', 've',

sak, bildiimiz b o y u t l a r e e r daireselse, aplar y u k a r d a d a be

' a m a ' d e m e d e n y a r a p belirlerdim. Y a r a p l a r farkl, a m a bir

lirttiimiz gibi 15 milyar k yl u z u n l u u n d a olmaldr; 15 mil

b i r i n d e n fark o l m a y a n iki olaslk d a n e d e m e k oluyor? H e m

y a r k yl, P l a n c k u z u n l u u n u n 10 trilyon k e r e trilyon k e r e

sonra, sicim k u r a m Planck-alt mesafeleri b i r k e n a r a b r a k m a

trilyon k e r e trilyon k e r e trilyon k a t d r ( i ? = 1 0 ) , e v r e n genile

m m y d ? O z a m a n n e d e n y a r a p l a r a n c a k P l a n c k u z u n l u u -

dike d e b y m e k t e d i r . Sicim k u r a m d o r u y s a , b u d u r u m bil-

296

61

diimiz b o y u t l a r n y a r a p l a r n n y a k l a k l/R = 1/10 , y a n i

61

M e s a f e k a v r a m n n ilemsel b i r t a n m n nasl y a p a b i l i r i z ? Si

! gibi i n a n l m a y a c a k k a d a r ksa b i r

cim k u r a m b a l a m n d a b u s o r u n u n c e v a b b i r hayli artcdr.

u z u n l u k t a olmas h a l i n d e o r t a y a k a c a k dairesel evrenle fizik

1988'de iki fiziki, B r o w n n i v e r s i t e s i ' n d e n R o b e r t B r a n d e n -

sel o l a r a k t a m a m e n a y n d r !

b e r g e r ile Ffarvard n i v e r s i t e s i n d e n C u m r u n Vafa, e e r bir

Planck uzunluunun 1 0

imdi

onlar

sicim

- 6 1

kuramnn

Bunlar u

sunduu

bildiimiz boyutlar, ama

alternatif bir

tanm

er

b o y u t u n u z a m s a l ekli daireselse, sicim k u r a m n d a b i r b i r i n d e n

bu

farkl a n c a k birbiriyle ilikili, ilemsel iki mesafe t a n m olaca

k k daireler z a m a n l a g i d e r e k ufalacaktr, n k R b y r k e n

n gstermiti. Bu t a n m l a r n ikisi de, mesafenin llmesi iin

l/R klecektir. te imdi g e r e k t e n de h e r ey kart. N a s l

farkl bir d e n e y s e l s r e o r t a y a k o y a r v e iki s r e d e k a b a c a

evesinde gryoruz.

Aslna bakarsanz

bu karlkl dilde,

o l u r d a byle b i r ey m m k n olabilir? N a s l olur d a 1,80 met

syleyecek o l u r s a k , e e r b i r s o n d a sabit v e bilinen bir h z d a y o l

r e b o y u n d a bir insan, b y l e inanlmaz d e r e c e d e m i k r o bir e v r e

alyorsa, belli b i r mesafeyi, p a r a c n o mesafeyi ne k a d a r za

n e "sabilir"? N a s l o l u r d a z e r r e k a d a r b i r evren, bamz k a l

m a n d a k a t ettiini belirleyerek lebilecek o l m a m z gibi basit

d r n c a g r d m z o m u a z z a m genilikle fiziksel o l a r a k t a m a

b i r ilkeye dayanr. ki s r e a r a s n d a k i fark k u l l a n l a n s o n d a d a

m e n a y n olabilir? i m d i b i r d e b a t a s o r d u u m u z s o r u n u n

dr. lk t a n m d a dairesel bir b o y u t a sarlmam sicimler, ikinci

ikincisi v a r k a r m z d a : Sicim k u r a m n n P l a n c k - a l t mesafeleri

t a n m d a y s a dairesel b i r b o y u t a sarlm sicimler kullandr. G

a r a t r m a becerisini b e r t a r a f etmesi b e k l e n i y o r d u . A m a dairesel

r y o r u z ki, sicim k u r a m n d a mesafeye d a i r ilemsel iki d o a l ta

b i r b o y u t , P l a n c k u z u n l u u n d a n d a h a u z u n bir i ? y a r a p n a sa

n m olmasnn g e r i s i n d e t e m e l s o n d a n n b o y u t a s a h i p o l m a zel

hipse, karl olan l/R de m u t l a k a P l a n c k u z u n l u u n u n bir k e -

lii vardr. S a r m a l a m a k a v r a m n n olmad n o k t a p a r a c k k u

siri olacaktr. N e l e r o l u y o r ? S o r d u u m u z s o r u n u n ilkiyle d e

r a m n d a , mesafenin t e k bir ilemsel t a n m olacaktr.

ilgili olan cevabmz, u z a y n ve mesafenin nemli ve h e m e n fark

e d i l m e y e n b i r y n n e d i k k a t ekiyor.

B u iki s r e c i n s o n u l a r a r a s n d a nasl bir fark v a r d r ? B r a n d e n b e r g e r v e Vafa'nn b u l d u u c e v a p h e m e n anlalabilir olma

d gibi artcdr da. S o n u c u n a r d n d a k i ilk fikir, belirsizlik

Sicim Kuramnda Birbirine Bal

ki Mesafe Kavray

k e s i n e b a v u r u l a r a k anlalabilir. S a r l m a m sicimler serbest

M e s a f e , d n y a y k a v r a y m z d a yle t e m e l b i r k a v r a m d r ki,

dolaabilir. Belirsizlik ilkesine g r e , sicimlerin enerjileri l/R ile

e h a r e k e t e d e r e k d a i r e n i n R ile d o r u orantl olan evresini

n e k a d a r ince ayrntlar b a r n d r d n g z d e n k a r m a k ok k o

d o r u orantldr ( H a t r l a r s a n z V I . B l m ' d e s o n d a n n enerjisi

laydr. z e l v e genel grelilik k u r a m l a r n n u z a y v e z a m a n k a v

ile d u y a r l o l d u u mesafeler a r a s n d a t e r s orantl b i r iliki oldu

r a y l a r m z d a y o l at artc etkiler ve sicim k u r a m n d a n

u n d a n b a h s e t m i t i k ) . t e y a n d a n sarlm sicimlerin m i n i m u m

d o a n y e n i zellikler, mesafeyi d a h a t a n m l a r k e n bile bizi dik

enerjisinin -R'yle d o r u orantl o l d u u n u g r m t k ; belirsizlik

katli o l m a y a zorlar. F i z i k t e k i en anlaml t a n m l a r ilemsel ta

ilkesi b u sicimlerin s o n d a o l a r a k i?'nin karlna, y a n i l/i?'ye

nmlardr, y a n i e n a z n d a n p r e n s i p t e , t a n m l a n a n eyi l m e n i n

d u y a r l o l d u u n u syler. B u fikrin m a t e m a t i k s e l o l a r a k s o m u t

b i r y o l u n u s u n a n tanmlar. N e d e olsa, b i r k a v r a m n e k a d a r so

lamas, e e r h e r ikisi d e dairesel b o y u t u n y a r a p n l m e k t e

y u t o l u r s a olsun elimizde ilemsel bir t a n m n n olmas, o k a v r a

kullanlrsa, sarlmam sicimlerin y a r a p R olarak, sarlm si

m n anlamn, k a v r a m n deerini lebileceimiz deneysel bir

cimlerin l/R o l a r a k leceini gsterir; d a h a n c e o l d u u gibi

s r e c e d n t r m e m i z i m m k n klar.

b u r a d a d a mesafeleri P l a n c k u z u n l u u n u n k a d a r y l a l y o r u z .

298

299

ki d e n e y d e de v a r l a n s o n u l a r a y n d e r e c e d e geerlilik iddias

sicim e k l i n d e n hafif olann kullanld y a k l a m . Bu y a k l a m ,

t a m a k t a d r . M e s a f e l m e k iin farkl s o n d a l a r kullanldnda

b u r a y a k a d a r mesafeyle ilgili b t n t a r t m a l a r m z d a zeri r

farkl c e v a p l a r alacamz sicim k u r a m n d a n renmitik. Asl

t k o l a r a k kullanlan y a k l a m d r . Bize bilgi v e r e n ve sezgileri

n a b a k a r s a n z b u zellik, y a l n z c a dairesel bir b o y u t u n b y k

mizle u y u a n y a k l a m b u d u r .

l n n b e l i r l e n m e s i n d e deil, b t n u z u n l u k v e mesafe l

Uygulanabilirlikle ilgili k o n u l a r bir k e n a r a b r a k r s a k , sicim

mleri iin geerlidir. Sarlm ve sarlmam sicimlerden olu

k u r a m n n y n l e n d i r d i i bir e v r e n d e mesafeleri b u iki y a k l a m

a n s o n d a l a r l a elde edilen s o n u l a r birbirleriyle t e r s orantl bir

d a n birini k u l l a n a r a k l m e k t e serbestiz. Gkbilimciler "evre

iliki iinde olacaktr.

nin b y k l n " lerken, b u n u k o z m o s t a d o l a a n v e t e s a d

E e r sicim k u r a m evrenimizi tanmlyorsa, bu olas iki m e s a

fen t e l e s k o p l a r n n menziline g i r e n fotonlar inceleyerek y a p a r .

f e k a v r a m y l a g n d e l i k h a y a t t a y a d a bilimsel u r a l a r m z d a

a k a y a p m y o r u m , bu d u r u m d a fotonlar sicimlerin hafif halle

n e d e n hi k a r l a m a d k a c a b a ? N e z a m a n mesafeden b a h s e t -

ridir. E l d e edilen sonu, d a h a n c e de b a h s e t t i i m i z z e r e

sek, h e p bir tek mesafe k a v r a m n n o l d u u , ikinci bir mesafe

Planck uzunluunun 10

k a v r a m a n n olmas ihtimalinin bile olmad y n n d e k i d e n e y i

u z a m s a l b o y u t g e r e k t e n daireselse v e sicim k u r a m d a d o r u y

mimizle u y u a n bir t a r z d a k o n u u y o r u z . Alternatif olasl n e

sa, son d e r e c e farkl (ve h a l i h a z r d a v a r o l m a y a n ) cihazlar kul

d e n g z d e n karmz? B u s o r u n u n cevab u: T a r t m a m z d a

l a n a n gkbilimcilerin, p r e n s i p t e , e v r e n i n geniliini sarlm

y k s e k d e r e c e d e bir simetri olsa da, R'nin (dolaysyla lAR'nin

haldeki ar sicimlerle lebilmesi v e b u b y k mesafenin k a r

d e ) 1 'den (yani P l a n c k u z u n l u u n u n 1 kat) nemli lde fark

l olan bir s o n u c a v a r m a s gerekir, ite bu a n l a m d a , evreni

l olmas halinde, ilemsel t a n m l a r m z d a n birini u y g u l a m a k

y a n o r m a l d e y a p t m z gibi ok b y k y a d a o k o k k k

61

katdr. Bizim iin t a n d k olan

son d e r e c e g k e n , dierini u y g u l a m a k son d e r e c e kolaydr.

o l a r a k d n e b i l i r i z . Hafif sicim hallerine g r e e v r e n b y k t r

E s a s n d a b a k a bir olaslk d a h a o l d u u n d a n t m y l e h a b e r s i z

ve genilemektedir, ar sicim hallerine g r e y s e k k t r ve b

b i r h a l d e , d a i m a k o l a y y a k l a m uygulamzdr.

z m e k t e d i r . B u r a d a bir eliki y o k t u r , a k s i n e elimizde birbirin

ki y a k l a m n z o r l u k derecelerinin farkl olmasnn n e d e n i ,

d e n t a m a m e n farkl, fakat ayn d e r e c e d e anlaml iki mesafe ta

R y a r a p n n (dolaysyla l/7?'nin d e ) P l a n c k u z u n l u u n d a n

nm var. Teknolojik snrllklar y z n d e n ilk t a n m ok d a h a

(yani R= 1 'den) ok farkl olmas d u r u m u n d a kullanlan s o n d a

iyi biliyoruz, a m a y i n e de iki t a n m da ayn d e r e c e d e geerli

larn ( y k s e k s a r m a l a m a enerjili/dk titreim enerjili ve tersi)

kavramlardr.

ktlelerinin ok farkl olmasdr. P l a n c k u z u n l u u n d a n o k

imdi k k e v r e n d e k i b y k insanlarla ilgili, d a h a n c e d e n

farkl y a r a p l a r sz k o n u s u o l d u u n d a , " y k s e k " enerji inanl

s o r d u u m u z s o r u y u cevaplayabiliriz. r n e i n , bir insann b o

m a z d e r e c e d e b y k ktleli s o n d a l a r a ( r n e i n p r o t o n d a n mil

y u n u l p 1,80 m e t r e o l d u u n u b u l d u u m u z d a , m u t l a k a hafif

y a r k e r e milyar k a t d a h a ar p a r a c k l a r a ) , " d k " enerji ise

sicim hallerini k u l l a n m o l m a m z gerekir. Hafif sicimlerin b

sfrdan en fazla bir z e r r e fazla bir ktlesi olan s o n d a l a r a k a r

y k l n e v r e n i n b y k l y l e k a r l a t r a b i l m e k iin ayn

lk gelir. Bu k o u l l a r d a , iki y a k l a m n z o r l u k derecesi a r a s n d a

lm srecini k u l l a n m a m z gerekir, b u y n t e m d e y u k a r d a g

k i fark o k o k b y k t r , n k ar sicim ekillerini r e t m e k

r l d gibi, e v r e n i n b y k l n n 15 m i l y a r k yl o l d u u

bile b u g n k teknolojik yetilerimizin tesindedir. O halde, iki

s o n u c u n u verir; 1,80 m e t r e d e n hayli b y k bir s o n u . Bu boy

y a k l a m d a n y a l n z c a biri teknolojik o l a r a k uygulanabilir: ki

da bir insann, ar sicim halleriyle l l m "ok k k " bir ev-

300

301

r e n e nasl sacan s o r m a k , anlamsz b i r s o r u s o r m a k t r ; elma

n i n -mesafe l m e n i n "kolay" y o l u n u n - k u l l a n l m a s n a z e n

larla a r m u t l a r k a r l a t r m a k gibi. A r t k elimizde iki mesafe

gsterildiinde, b u l u n a n m i n i m u m d e e r P l a n c k u z u n l u u ola

k a v r a m - s o n d a o l a r a k hafif ve ar sicimlerin kullanld- oldu

caktr.

u n a g r e , a y n y n t e m l e gerekletirilmi lmleri karlatr

m a m z gerekir.

zellikle de, b y k kle birlikte e v r e n i n sfr b o y u t u n a

i n m e s i n d e n kanlm olur, n k e v r e n i n y a r a p s o n d a ola
r a k hafif sicim halleri k u l l a n l a r a k l l d n d e , h e r z a m a n

Minimum Bir Byklk

P l a n c k u z u n l u u n d a n b y k olacaktr. E v r e n i n y a r a p -en h a

Biraz z o r ilerlemi olduk, a m a a r t k kilit n o k t a y a y a k l a t k .

fif sicim halleriyle l l d n d e - P l a n c k u z u n l u u n a inip d a h a

Mesafelerin l m n d e "kolay y o l a " bal kalnrsa -yani ar

da kleceine, Planck uzunluuna iner ve sonra h e m e n b

sicim halleri y e r i n e en hafif sicim halleri kullanlrsa- elde e d d e n

y m e y e balar. k n y e r i n i bir z p l a m a alr.

s o n u l a r her zaman P l a n c k u z u n l u u n d a n b y k olacaktr. B u

Mesafeleri l m e k iin hafif sicim hallerinin kullanlmas al-

n u a n l a y a b i l m e k iin, dairesel o l d u k l a r n varsaydmz b o

dageldik u z u n l u k kavraymzla, sicim k u r a m n n kefinin o k

y u t u n varsaymsal b y k k n d n e l i m . Srf t a r t m a y

n c e s i n d e n b e r i geerli olan k a v r a y l a u y u m l u d u r . V. B l m ' d e

ilerletmek iin bu d n s e l d e n e y i n b a l a n g c n d a diyelim ki,

g r d m z z e r e , Planck-alt lekteki mesafelerin fiziksel bir

hafif sicimler sarlmam sicim halleridir ve bu sicimler kullan

r o l o y n a m a s halinde, iddetli k u a n t u m d a l g a l a n m a l a r n n d o

l a r a k e v r e n i n m u a z z a m d e r e c e d e b y k bir y a r a p o l d u u v e

u r d u u ve a l t n d a n k a l k a m a d m z sorunla, ite bu mesafe

z a m a n iinde k l d belirlenmitir. E v r e n i n y a r a p k

kavrayn b e n i m s e d i i m i z d e karlarz. B u t a m a m l a y c b a

l r k e n , bu sarlmam sicim halleri arlar ve sarlm h a l d e k i

k asyla, bir k e z d a h a sicim k u r a m sayesinde u l t r a k s a m e

sicimler d e hafifler. Y a r a p g i d e r e k k l p P l a n c k u z u n l u u

safelerden k u r t u l d u u m u z u g r y o r u z . G e n e l greliliin fizik

na indiinde -yani i^'nin d e e r i 1 o l d u u n d a - s a r m a l hallerin ve

sel erevesine ve R i e m a n n g e o m e t r i s i n i n genel grelilie k a r

titreim hallerin ktleleri karlatrlabilir hale gelir. Mesafeyi

lk gelen m a t e m a t i k s e l erevesine g r e t e k b i r mesafe k a v r a m

lmekle ilgili iki y a k l a m da h a y a t a g e i r m e k ayn d e r e c e d e

vardr; b u k a v r a m a g r e mesafeler rasgele k k d e e r l e r ala

z o r olacaktr, d a h a s 1 k e n d i k e n d i s i n i n karl o l d u u n d a n

bilir. Sicim k u r a m n n fiziksel erevesine ve b u n a bal o l a r a k

ikisi de ayn s o n u c u verecektir.

y e n i o r t a y a k m a k t a olan k u a n t u m g e o m e t r i s i n e g r e y s e iki ay

Y a r a p k l m e y e d e v a m e d e r k e n , s a r m a l h a l d e k i sicimler

r mesafe k a v r a y vardr. kisini de mantkl b i r b i i m d e kulla

s a r l m a m sicim h a l l e r i n d e n d a h a hafif h a l e gelir, dolaysyla

n a r a k mesafe leklerinin b y k o l d u u d u r u m l a r d a h e m sez

d a h e r z a m a n "kolay y a k l a m " t e r c i h ettiimizden, a r t k m e

gilerimize h e m genel grelilie u y a n , a m a mesafe lekleri k

safeleri l m e k iin onlarn kullanlmas gerekir. S a r l m a m si

k o l d u u n d a sezgilerimize d e genel grelilie d e u y m a y a n bir

cim halleriyle l l e n s o n u c u n karln v e r e n bu l m y n

mesafe k a v r a y n a ularz. zellikle de P l a n c k - a l t lekteki

temine

mesafeler eriilmez olur.

gre, yarap

Planck

uzunluunun

katndan

fazladr

Bu d u r u m , R ( s a r l m a m sicimlerle l l e n

B u k o n u o k d a kolay a n l a l m a y a n bir k o n u o l d u u n d a n ,

m i k t a r ) l ' e i n e r k e n v e k l m e y i s r d r r k e n , lAR'nin (sarl

nemli bir n o k t a y bir k e r e d a h a v u r g u l a y a l m . U z u n l u k lme

ve bymektedir.

m sicimlerle llen m i k t a r ) 1 'e ktn ve d a h a da b y d

y e d a i r "kolay" v e "zor" y a k l a m l a r a r a s n d a k i farkll b i r k e

n a k a gsterir. Dolaysyla h e r z a m a n hafif sicim halleri-

n a r a b r a k a c a k olsaydk ve diyelim ki R P l a n c k u z u n l u u n a

302

303

i n e r k e n u z u n l u k l m e k iin sarlmam sicim hallerini k u l l a n

b i r alandr; bize s t a n d a r t B y k P a t l a m a m o d e l i n i n alternatifi

m a y s r d r s e y d i k , g e r e k t e n d e P l a n c k - a l t lekte bir m e s a

olan, h a z m e d i l m e s i d a h a k o l a y b i r m o d e l k a z a n d r a b i l i r p e k l .

feyle karlaabilirdik gibi grnebilir. F a k a t y u k a r d a k i p a r a g

raflar bize son c m l e d e k i "mesafe" s z c n n dikkatli b i r bi

Bu Sonu Ne Kadar Genel?

i m d e y o r u m l a n m a s gerektiini sylyor, n k b u s z c n

P e k i y a u z a m s a l b o y u t l a r n ekli dairesel deilse? Sicim k u -

s a d e c e biri geleneksel k a v r a y m z a u y a n farkl iki anlam ola

r a m n d a k i m i n i m u m u z a m s a l b o y u t l a r l a ilgili d i k k a t ekici so

bilir. Bu d u r u m d a , R k l p Planck-alt u z u n l u k l a r a indiin

n u l a r y i n e geerli o l a c a k m? B u s o r u n u n c e v a b n k i m s e kesin

de biz hl sarlmam sicimleri (artk sarlm sicimlerden d a h a

o l a r a k bilmiyor. D a i r e s e l b o y u t l a r n en temel zellii, sarlm

ar hale gelmi o l m a l a r n a r a m e n ) k u l l a n m a y a d e v a m ediyor

sicim olaslna o l a n a k vermeleridir. U z a m s a l b o y u t l a r -ekille

sak, mesafe lmeye d a i r "zor" y a k l a m k u l l a n y o r u z d e m e k

riyle ilgili a y r n t l a r bir y a n a - sicimlerin bu b o y u t l a r n etrafna

tir, dolaysyla da " m e s a f e ' n i n a n l a m s t a n d a r t k u l l a n m a uy

sarlmasn m m k n klyorsa eer, kardmz s o n u l a r n o

maz. F a k a t bu t a r t m a bir anlambilim tartmas, h a t t a u y g u n

u h l geerli olmaldr. Peki, y a b o y u t l a r d a n diyelim ikisi k

v e elverili bir l m y n t e m i tartmas d a deildir. S t a n d a r t

re eklindeyse? Bu d u r u m d a sicimler sarlm bir ekle "ksl"

o l m a y a n mesafe k a v r a y n k u l l a n m a y sesek v e bylece y a r

k a l a m a z , n k o d u r u m d a , nasl ki bir b a s k e t t o p u n a geiril

ap P l a n c k u z u n l u u n d a n ksa diye t a n m l a s a k bile, k a r m z a

mi bir lastik b a n t t o p t a n k u r t u l a b i l i r s e , sicimler d e h e r a n "ka

k a c a k olan fizik - d a h a n c e k i k s m l a r d a tarttmz z e r e -

yabilir". Sicim k u r a m b u b o y u t l a r n e n fazla n e k a d a r k l e -

y a r a p n , bizim iin t a n d k olan mesafe k a v r a y n a g r e

bileceini y i n e de belirler mi?

P l a n c k u z u n l u u n d a n d a h a b y k o l d u u (rnein Tablo 10.1

o k sayda a r a t r m a b u s o r u n u n cevabnn, bir u z a m s a l b o

ile 10.2'nin t a m a n l a m y l a birbirine d e n k d m e s i n i n k a n t l a d

y u t u n t a m a m n n k l m e s i n e (bu b l m d e k i r n e k l e r d e oldu

gibi) bir e v r e n i n fiziiyle a y n olacaktr. Asl nemli olan dil

u gibi) y a d a ( X I . v e X I I I . B l m ' d e greceimiz v e aklaya

deil, fiziktir.

camz gibi) u z a y n yaltlm bir " p a r a s n n " k m e s i n e bal

B r a n d e n b e r g e r , Vafa ve b a k a fizikiler, kozmoloji y a s a l a r n

o l d u u n u gstermitir. Sicim k u r a m c l a r a r a s n d a k i genel kan

h e m B y k P a t l a m a ' d a h e m d e olas bir b y k k t e sfr b

y a gre, ekli n e o l u r s a olsun bir uzamsal b o y u t u n t a m a m n k

y k l k t e bir evren deil de, b t n b o y u t l a r P l a n c k u z u n l u u n

l t t m z s r e c e snrlayc b i r m i n i m u m b y k l k vardr,

d a bir e v r e n olacak ekilde y e n i d e n y a z a r k e n b u fikirleri k u l l a n

tpk dairesel b o y u t l a r d a o l d u u gibi. B u n u k a n t l a m a k , ileride

mlard. H i k u k u y o k k i bu, sonsuz d e r e c e d e y o u n bir n o k

y a p l a c a k a r a t r m a l a r n nemli bir hedefidir; n k b u n u n si

t a d a n d o a n y a d a s o n s u z d e r e c e d e y o u n bir n o k t a y a k a d a r

cim k u r a m n n b i r o k y n z e r i n d e d o r u d a n bir etkisi oldu

k e n bir e v r e n i n d o u r d u u m a t e m a t i k s e l , fiziksel v e m a n t k

u gibi, kozmoloji z e r i n d e de vardr.

sal b i l m e c e l e r d e n k u r t u l m a y a y n e l i k o k cazip bir neridir.

B t n e v r e n i n skp d a P l a n c k b y k l n d e bir t o p a k hali

Ayna Simetrisi

n e geldiini d n m e k k a v r a m s a l o l a r a k z o r d a olsa, hi b y k

Einstein, k t l e e k i m i fiziiyle u z a y - z a m a n g e o m e t r i s i arasn

l o l m a y a n bir n o k t a o l u t u r a n a k a d a r keceini d n m e k

d a genel grelilik z e r i n d e n b i r b a k u r m u t u , ilk bakta, si

g e r e k t e n imknszdr. I V X . B l m ' d e d e tartacamz z e r e

cim k u r a m fizik ile g e o m e t r i a r a s n d a k i b a g l e n d i r i r ve ge

sicim kozmolojisi h e n z o k yenidir, fakat o k mit v a a t e d e n

niletir, n k t i t r e e n sicimlerin zellikleri -ktleleri ve tadk-

304

305

l a n k u v v e t y k l e r i - b y k lde u z a y n kvrlm bileeninin

n a d u y a r l olmasdr ( r n e i n I X . B l m ' d e k i t a r t m a m z d a ,

zellikleri t a r a f n d a n belirlenir. A m a b i r a z n c e k u a n t u m g e o

farkl delik tipleri a r a s n d a h e r h a n g i b i r a y r m a g i t m e k l e u r a

m e t r i s i n i n -sicim k u r a m n d a k i geometri-fizik birliktelii- b a z

m a m a m z n s e b e b i de b u d u r ) . O h a l d e , eitli b o y u t l a r n d a k i

artc y n l e r i o l d u u n u g r d k . G e n e l grelilikte v e "bildii

delik saylar farkl olan, fakat t o p l a m delik saylar a y n olan iki

m i z " g e o m e t r i d e , y a r a p R olan bir daire, y a r a p l/R olan b i r

C a l a b i - Y a u u z a y d n e l i m . B o y u t l a r n h e r b i r i n d e k i delik sa

d a i r e d e n farkldr, bu g a y e t ak ve nettir; fakat sicim k u r a m n

ys a y n o l m a d n d a n , bu iki C a l a b i - Y a u farkl ekillere s a h i p

d a b u iki d a i r e fiziksel o l a r a k b i r b i r l e r i n d e n ayrt edilemez. B u

olacaktr. F a k a t ikisinde d e t o p l a m delik says a y n o l d u u n

d a bize b i r a z d a h a d e r i gidip u z a y n o k d a h a ciddi b i i m d e

d a n , ikisi de ayn sayda aileye s a h i p b i r e r e v r e n e y o l aacaktr.

farkllaabilen -yalnzca genel b y k l k itibaryla deil, m u h t e

E l b e t t e bu y a l n z c a t e k bir fiziksel zelliktir. Btn fiziksel zel

m e l e n eklen d e - fakat y i n e de sicim k u r a m n a g r e fiziksel ola

likler z e r i n d e a n l a m a k ok d a h a kstlayc bir k o u l d u r , fakat

r a k b i r b i r i n d e n a y r t edilemeyen g e o m e t r i k biimleri o l u p olma

bu en azndan Dixon- Lerche-Vafa-Warner varsaymnn doru

dn s o r g u l a m a c e s a r e t i veriyor.

olabileceine d a i r b i r izlenim v e r m e k t e d i r .

1988'de S t a n f o r d D o r u s a l Hzlandrc M e r k e z i n d e n L a n c e

1987 s o n b a h a r n d a d o k t o r a s o n r a s a r a t r m a c o l a r a k H a r -

D i x o n bu konuda, C E R N ' d e n Wolfgang Lerche, H a r v a r d ' d a n

v a r d n i v e r s i t e s i fizik b l m n e girdim, o d a m V a f a ' n m odas

Vafa ve o z a m a n M a s s a c h u s e t t s Teknoloji E n s t i t s ' n d e g r e v

n n b u l u n d u u k o r i d o r u n s o n u n d a y d . Tez a r a t r m a m sicim

l i olan N i c h o l a s W a r n e r t a r a f n d a n d a h a d a ayrntlandrlan,

k u r a m n d a k i kvrlm C a l a b i - Y a u b o y u t l a r n n fiziksel ve m a

o k nemli b i r g z l e m d e b u l u n d u . B u fizikiler k k simetri d e

t e m a t i k s e l zelliklerine o d a k l a n d n d a n , Vafa b u a l a n d a k i a

e r l e n d i r m e l e r i n e u z a n a n estetik savlara d a y a n a r a k , sicim k u r a

lmalar h a k k n d a b e n i y a k n d a n bilgilendiriyordu. 1988 son

m n d a k i kvrlm fazladan b o y u t l a r iin seilmi olan farkl iki

b a h a r n d a o d a m a u r a y p d a L e r c h e v e W a r n e r ' l e birlikte ula

C a l a b i - Y a u eklinin t a m a m e n ayn fiziklere y o l amasnn m m

tklar v a r s a y m d a n b a h s e t t i i n d e , h e m m e r a k l a n m h e m d e

k n olabilecei y n n d e o k c e s u r c a bir i d d i a o r t a y a attlar.

k u k u y a kaplmtm. M e r a k m , v a r s a y m l a r n n d o r u olmas

n a n l m a z gibi g r n e n b u olasln a s l n d a nasl g e r e k l e e -

h a l i n d e sicim k u r a m n d a y e n i bir a r a t r m a a l a n n n alabilece

b d e c e i n e d a i r bir fikir e d i n m e k iin, fazladan Calabi-Yau b o

ini fark e t m e m d e n k a y n a k l a n y o r d u ; k u k u m s a t a h m i n l e r ile,

y u t l a r n d a k i delik saysnn, sicim h a r e k e t l e r i n i n bu deliklerin

b i r k u r a m n k a n t l a n m zelliklerinin ayn eyler olmadn bi

iinde kendilerini d z e n l e y e c e k l e r i ailelerin saysn belirledii

liyor o l m a m d a n .

ni hatrlayalm. Bu delikler, ekil 9.1 'de g r l d z e r e bir si

S o n r a k i a y l a r d a sk sk b u v a r s a y m z e r i n d e d n d m v e

m i t t e ve ok delikli k u z e n l e r i n d e grebileceimiz deliklere b e n

dorusu kendimi neredeyse bu varsaymn doru olmadna

zer. Bir k i t a p sayfasnda g s t e r m e k z o r u n d a o l d u u m u z ikibo-

i k n a ettim. A m a , o z a m a n H a r v a r d ' d a y k s e k lisans rencisi

y u t l u eklin k u s u r l a r n d a n biri, alt b o y u t l u bir Calabi-Yau u z a

olan, imdi d e h e m W e i z m a n n E n s t i t s n n h e m d e D u k e

y n n o k eitli b o y u t l a r d a deliklerinin olabileceini g s t e r m e -

n i v e r s i t e s i n i n k a d r o l a r n d a b u l u n a n R o n e n P l e s s e r ' l a birlikte

mesidir. Byle delikleri zihinde c a n l a n d r m a k d a h a z o r olsa da,

stlendiimiz, k o n u y l a hi ilgisi y o k m u gibi g r n e n b i r a r a

n e t b i r m a t e m a t i k l e betimlenebilirler. Kilit o l g u l a r d a n biri, si

t r m a projesi, o k g e m e d e n fikrimi t a m a m e n d e i t i r m e m e y o l

cim t i t r e i m l e r i n d e n d o a n p a r a c k ailesi saysnn, h e r b i r b o

a a c a k t . P l e s s e r ve b e n , b i r C a l a b i - Y a u ekliyle ie balayp o

y u t t a k i deliklerin saysna d e d de, y a l n z c a t o p l a m delik says-

ekli, o z a m a n a d e k b d i n m e y e n C a l a b i - Y a u ekilleri o r t a y a -

306

307

k a r a c a k biimde m a t e m a t i k s e l o l a r a k m a n i p l e e t m e y n t e m l e

Y a u e k d l e r i n e u y g u l a n m a s n salayabilecek g l b i r k u r a m

ri gelitirmekle ilgilenmeye balamtk. zellikle de 1980'lerin

sal e r e v e s u n d u u n u fark etmitik.

ortalarnda Dixon, Chicago niversitesinden Jeffrey Harvey,

B u fikir z e r i n d e b i r k a a y b o y u n c a y o u n bir b i i m d e al

orbifolding o l a r a k bilinen tek

t k t a n s o n r a artc b i r ey fark ettik. Belli n o k t a g r u p l a r n

K a b a c a sylenecek olursa orbifolding,

t a m gerektii gibi birletirirsek, elde ettiimiz C a l a b i - Y a u ekli,

b a l a n g n o k t a s o l a r a k alnan bir C a l a b i - Y a u eklindeki farkl

ilk C a l a b i - Y a u e k l i n d e n artc b i r farkllk sergiliyordu: Yeni

n o k t a l a r n , y e n i b i r C a l a b i - Y a u eklinin o r t a y a kmasn sala

Calabi-Yau eklinde b o y u t l a r n n says tek sayl o l a n deliklerin

y a n m a t e m a t i k s e l k u r a l l a r a g r e birletirildii bir sretir. B u

says, ilk C a l a b i - Y a u eklinde b o y u t l a r n n says ift sayl olan

Vafa ve W i t t e n ' i n gelitirdii ve

n i k t e n etkilenmitik.

s r e ekil 10.4'te e m a t i k olarak gsterilmitir. ekil 10.4'te

delik saysna eit o l u y o r d u , a y n ey tersi iin de geerliydi. Bu

gsterilen ilemlerin a l t n d a y a t a n m a t e m a t i k ok zordur, b u

d u r u m -ift sayl/tek sayl y e r deiimi, Calabi-Yau,'larn ekil

y z d e n de sicim k u r a m c l a r bu sreci y a l n z c a en basit ekil

lerinin ve t e m e l g e o m e t r i k y a p l a r n n b i r b i r i n d e n hayli farkl

iin -ekil 9.1 'de gsterilen simit ekillerinin ok b o y u t l u versi

o l d u u a n l a m n a gelse de- h e r b i r i n d e k i t o p l a m delik saysnn

y o n l a r - geerli o l d u u k a d a r y l a k a p s a m l b i i m d e incelemitir.

-dolaysyla da p a r a c k ailesi saysnn- ayn o l d u u a n l a m n a

F a k a t Plesser ve b e n , o z a m a n P r i n c e t o n n i v e r s i t e s i ' n d e al

geliyordu.

an D o r o n G e p n e r ' i n baz y e n i v e gzel fikirlerinin, orbifolding

Plesser ve ben, Dixon-Lerche-Vafa-Warner ngrsyle g

tekniinin, r n e i n ekil 8.9'da gsterilenler gibi b t n Calabi-

r n t e o r t a k bir n o k t a y a k a l a m o l m a k t a n d u y d u u m u z h e y e
canla, en temel s o r u y a getik: B i r b i r i n d e n farkl iki Calabi-Yau
uzaynn, p a r a c k ailelerinin says d n d a k i dier fiziksel zel
likleri d e birbiriyle u y u u y o r m u ? O x f o r d ' d a k i tez d a n m a n m
G r a h a m R o s s ' u n ve Vafa'nm bize deerli fikirler verdii ve te
vik ettii b i r k a ay d a h a , ayrntl ve ok ar m a t e m a t i k s e l a n a
lizler y a p t k ve Plesser ve b e n cevabn kesinlikle evet o l d u u n u
syleyebilecek hale geldik. Tek sayl/ift sayl y e r deiimi ile
ilgili m a t e m a t i k s e l g e r e k e l e r y z n d e n , Plesser ve b e n fiziksel
o l a r a k b i r b i r i n e edeer, t a k a t g e o m e t r i k o l a r a k b i r b i r i n d e n
farkl Calabi-Yau uzaylarn b e t i m l e m e k iin ayna katlanmalar
terimini gelitirdik.

Bir Calabi-Yau a y n a iftindeki t e k t e k

u z a y l a r - g n d e l i k k u l l a n m d a k i anlamyla- birbirlerinin a y n a
g r n t s deildir. F a k a t h e r n e k a d a r farkl g e o m e t r i k zellik
lere sahip olsalar da, sicim k u r a m n d a k i fazladan b o y u t l a r iin
k u l l a n l d k l a r n d a t a m a m e n a y n fiziksel e v r e n e y o l aarlar.
B u s o n u c a v a r m a m z d a n s o n r a k i haftalar, son d e r e c e gergin
z a m a n l a r d . Plesser ve ben, sicim fiziiyle ilgili y e n i ve nemli bir
ekil 10.4 Orbifolding, bir Calabi-Yau eklinden yola klp o eklin zerindeki eidi
noktalarn birletirilip yeni bir Calabi-Yau eklinin elde edilmesi srecidir.

bilgiyi aklamay geciktirdiimizi biliyorduk. Fizik ile g e o m e t r i

308

309

a r a s n d a k i , ilk o l a r a k Einstein'n saptad sk birliktelii sicim

Ayna Simetrisinin Fizii ve Matematii

k u r a m n n esasl bir biimde deitirdiini gstermitik: G e n e l

Einstein'n u z a y n geometrisi ile g z l e n e n fizik a r a s n d a k u r

grelilikte farkl fiziksel zellikler a n l a m n a gelecek olan birbir

d u u kat ve allmadk ilikinin y u m u a m a s , sicim k u r a m n a

l e r i n d e n ok farkl g e o m e t r i k ekiller, sicim k u r a m n d a ayn fizi

zg arpc p a r a d i g m a k a y m a l a r n d a n biridir. F a k a t b u geli

e y o l a y o r d u . P e k i y a bir h a t a y a p m sak? Y a b u ekillerin fi

meler, felsefi b a k asnn d e i m e s i n d e n d a h a fazlasn b e r a

ziksel zellikleri a r a s n d a , bizim g z d e n kardmz, kolayca

b e r i n d e getirir. zellikle a y n a simetrisi h e m sicim k u r a m fizii

ayrt edilemeyen farklar v a r s a ? r n e i n elde ettiimiz sonular

nin h e m de C a l a b i - Y a u u z a y l a r n n m a t e m a t i i n i n anlalmasn

Y a u ' y a gsterdiimizde, k i b a r c a fakat kesin olarak m u t l a k a bir

salayan g l bir a r a o r t a y a koyar.

h a t a y a p m o l d u u m u z u iddia etmi, b u l d u u m u z sonularn,

Cebirsel g e o m e t r i denilen a l a n d a alan matematikiler, si

m a t e m a t i k s e l bir b a k asna gre, d o r u olamayacak k a d a r

cim k u r a m n n kefedilmesinden ok d a h a n c e s i n d e n beri C a

a c a y i p o l d u u n u sylemiti. O n u n b u deerlendirmesi bizi d u

labi-Yau uzaylarn t a m a m e n m a t e m a t i k s e l a d a n incelemek

r u p d n m e y e yneltti. Fazla ilgi e k m e y e c e k , ok nemli ol

teydi. G e l e c e k t e fiziksel bir u y g u l a m a olabileceine d a i r o r t a d a

m a y a n bir i d d i a d a y a n l m a k b a k a eydi. O y s a bizim b u l d u u

en ufak bir iaret y o k k e n , onlar bu g e o m e t r i k u z a y l a r n b i r o k

m u z sonu, y e n i bir y n d e b e k l e n m e d i k bir admd v e k u k u s u z

zelliini ayrntl o l a r a k o r t a y a karmt. G e l g e l d i m Calabi-

gl bir karlk b u l a c a k t . Yanlsa eer, h e r k e s d u y a c a k t .

Y a u uzaylarnn baz y n l e r i n i tam o l a r a k akla k a v u t u r m a

S o n u n d a , elde ettiimiz s o n u c u defalarca k o n t r o l ettikten son

nn m a t e m a t i k i l e r iin zor, a s l n d a imknsz o l d u u anlalm

ra gvenimiz artt ve almamz y a y m l a n m a s iin g n d e r d i k .

t. F a k a t sicim k u r a m n d a a y n a simetrisinin kefi b u d u r u m u

B i r k a g n sonra, H a r v a r d ' d a k i o d a m d a o t u r u r k e n telefon al

deitirdi. A y n a simetrisi esasen, n c e d e n a r a l a r n d a hibir ili

d. A r a y a n Teksas niversitesi'nden Philip Candelas't. C a n d e -

ki olmad d n l e n belirli Calabi-Yau uzay iftlerinin, sicim

las h e m e n , a y a k t a o l u p olmadm s o r d u . O t u r u y o r u m , d e d i m .

k u r a m s a y e s i n d e a r t k y a k n d a n balantl o l d u u n u gsterir.

O z a m a n kendisi ve rencileri M o n i k a L y n k e r ile Roll Schim-

E e r bu uzaylarn birinden biri fazladan kvrlm b o y u t l a r iin

m r i g k ' i n beni s a n d a l y e m d e n d r e c e k bir ey b u l d u k l a r n sy

seilmi olan uzaysa, d o u r a c a k l a r o r t a k fiziksel e v r e n sayesin

ledi. Bilgisayarla o l u t u r d u k l a r b y k bir Calabi-Yau uzaylar

de ilikilidirler. n c e d e n bilinmeyen bu karlkl iliki, k o n u

r n e k kmesini dikkatle incelemiler, h e m e n h e m e n hepsinin

n u n z n e inebilen y e n i bir fiziksel ve m a t e m a t i k s e l a r a orta

iftler halinde o l d u u n u , bu u z a y iftlerinin tek sayl ve ift sa

ya koymutur.

yl deliklerin saylar a r a s n d a k i y e r deiimiyle b i r b i r i n d e n

r n e i n , fazladan b o y u t l a r iin seilmi olas bir Calabi-Yau

farkllatn g r m l e r d i . O n a hl o t u r d u u m u , Plesser ile b e

ekliyle ilikili fiziksel zellikleri - p a r a c k ktleleri ve k u v v e t

n i m de ayn s o n u c a vardmz syledim. Candelas'n almas

y k l e r i - h e s a p l a m a k t a o l d u u n u z u d n n . E l d e ettiiniz ay-

ile bizim yaptmz almann birbirlerini tamamladklar anla

rntd s o n u l a r n d e n e y l e r e u y m a s y l a zellikle ilgilenmezsiniz,

ld. Bir a y n a iftinde o r t a y a kan fiziin t a m a m e n ayn oldu

n k d a h a n c e d e g r d m z gibi b i r o k k u r a m s a l v e tek

u n u g s t e r e r e k biz bir adm d a h a ileri gitmitik, C a n d e l a s ve

nolojik engel y z n d e n b u g n b u n u g e r e k l e t i r m e k ok zor.

rencileriyse anlaml olacak k a d a r b y k b i r Calabi-Yau ekil

O n u n y e r i n e , belirli bir Calabi-Yau uzay seilmi olsayd, d n

leri k m e s i n i n a y n a iftlere ayrldn gstermiti. Bu iki al

y a n n nasl grnecei s o r u s u y l a ilgili bir d n c e d e n e y i y a p

mayla, sicim k u r a m n n ayna simetrisini kefetmi o l d u k .

y o r s u n u z . Bir s r e h e r ey y o l u n d a gidiyor, a m a s o n r a t a m a-

310

311

lmanzn o r t a s n d a k a r n z a a l t n d a n k a l k l a m a z z o r l u k t a bir
m a t e m a t i k s e l h e s a p kyor. H i kimse, d n y a n n e n b y k m a
t e m a t i k u z m a n l a r bile ne y a p l m a s gerektiini bilemiyor. T
k a n d n z , k m a z d a s n z . A m a sonra, b u C a l a b i - Y a u ' n u n b i r ay
na ei o l d u u n u fark e d i y o r s u n u z . A y n a iftinin iki yesiyle de
balantl o l a r a k o r t a y a k a n sicim fizikleri a y n o l d u u n d a n ,
hesaplarnz iki ekilden istediiniz birini k u l l a n a r a k y a p a b i l e
ceinizi g r y o r s u n u z . Bylece, ilk C a l a b i - Y a u ekli z e r i n d e k i
z o r hesab, a y n a ikizi z e r i n d e y e n i d e n ifade e d i y o r s u n u z ; iki
h e s a b n da s o n u c u n u n -fiziin- a y n olacan b i l i y o r s u n u z . lk
b a k t a , hesabnzn y e n i d e n ifade edilmi halinin ilki k a d a r z o r
olacan dnebilirsiniz. A m a b u r a d a h o v e nemli b i r sr
prizle k a r l a y o r s u n u z : S o n u a y n o l a c a k s a d a h e s a b n ayrn
tlarnn ok farkl o l d u u n u , h a t t a b a z d u r u m l a r d a , e n b a t a
sizi k o r k u n d e r e c e d e z o r l a y a n o h e s a b n , a y n a Calabi-Yau uza
y z e r i n d e son d e r e c e kolaylatn k e f e d i y o r s u n u z . B u n u n
n e d e n byle o l d u u n a d a i r basit bir a k l a m a y o k t u r , a m a -en
a z n d a n baz h e s a p l a r d a - kesinlikle byle olur, h a t t a z o r l u k d e
r e c e s i n d e ok ciddi b i r a z a l m a olabilir. B u n u n a n l a m aktr ga
y e t tabii: A r t k k m a z d a deilsiniz.
S i z d e n k e n a r l a r 15 m e t r e , y k s e k l i i 3 m e t r e olan d e v bir

n u z . Aslnda, h e s a b g a y e t akllca y e n i d e n d z e n l e y e r e k s a y m a
iini o k kolaylatrm o l u y o r s u n u z .
Sicim k u r a m n d a k i b i r o k h e s a p iin de b e n z e r bir d u r u m sz
k o n u s u d u r . Bir Calabi-Yau uzay asndan, bir h e s a p ok sayda
v e o k zor matematiksel a a m a gerektirebilir. F a k a t hesab a y n a
ikizine a k t a r a r a k d a h a etkin bir biimde y e n i d e n ifade etmi
o l u r s u n u z ve nispeten d a h a kolay sonulandrlmasn salars
nz. Bu n o k t a y a Plesser ve b e n d i k k a t ekmitik. Candelas'n
Teksas n i v e r s i t e s i n d e n X e n i a d e l a O s s a v e L i n d a P a r k e s ' l a v e
M a r y l a n d niversitesi'nden P a u l G r e e n ' l e birlikte y a p t al
m a l a r d a d a b u n o k t a etkileyici bir biimde u y g u l a m a y a k o n d u .
Bu almalar, n e r e d e y s e hayal bile edilemeyecek k a d a r zor he
saplarn a y n a perspektifi kullanlarak b i r k a sayfa cebir ilemi ve
bir m a s a s t bilgisayarla halledilebileceini g s t e r i y o r d u .
Bu gelime zellikle m a t e m a t i k i l e r iin son d e r e c e h e y e c a n
vericiydi, n k b u h e s a p l a r n bazlar t a m d a yllardr t k a n p
kaldklar h e s a p l a r d . Sicim k u r a m z m o n l a r d a n n c e b u l
m u t u , en a z n d a n fizikiler yle o l d u u n u iddia e d i y o r d u .
U n u t m a y n ki, m a t e m a t i k i l e r ile fizikiler a r a s n d a salkl
v e g e n e l d e krc o l m a y a n bir r e k a b e t vardr. S o n r a d a n anlal
d ki, N o r v e l i iki m a t e m a t i k i - G e i r E l l i n g s r u d ve Stein Ari de

k u t u y a geliigzel d o l d u r u l m u p o r t a k a l l a r n saysn t a m ola

Str0mme~ C a n d e l a s ile alma a r k a d a l a r n n a y n a simetrisiyle

r a k s a y m a n z istendiini d n n . Tek t e k s a y m a y a balyorsu

baarl bir b i i m d e s t e s i n d e n geldii b i r o k h e s a p t a n biri z e

n u z , a m a ok g e m e d e n a n l y o r s u n u z k i b u i ok zor v e y o r u

r i n d e alyordu. K a b a c a syleyecek olursak, p r o b l e m belirli

cu. F a k a t ansnza p o r t a k a l k u t u s u teslim edildii srada o r a d a

b i r Calabi-Yau u z a y n n iine "sdrlabilecek" k r e saysnn

b u l u n a n bir a r k a d a n z geliyor. P o r t a k a l l a r n k k p a k e t l e r

h e s a p l a n m a s y l a ilgiliydi; biraz n c e y a p t m z , d e v b i r k u t u d a

h a l i n d e o l d u u n u (bu a r a d a , bu p a k e t l e r d e n biri de elinde), st

k i p o r t a k a l l a r s a y m a b e n z e t m e s i n d e o l d u u gibi. 1991'de B e r -

s t e yerletirildiklerinde u z u n l u u 2 0 p a k e t , genilii 2 0 p a k e t ,

k e l e y ' d e d z e n l e n e n , fizikilerin ve m a t e m a t i k i l e r i n katld

y k s e k l i i 2 0 p a k e t b y k l n d e bir y n o l u t u u n u syl

b i r t o p l a n t d a , C a n d e l a s k e n d i g r u b u n u n sicim k u r a m n v e ay

y o r . H e m e n 8 0 0 0 p a k e t p o r t a k a l geldiini h e s a p l y o r s u n u z , ar

n a simetrisini k u l l a n a r a k v a r d s o n u c u aklad: 317.206.375.

tk y a p m a n z g e r e k e n tek ey h e r p a k e t t e k a p o r t a k a l o l d u u

E l l i n g s r u d v e S t r 0 m m e d e y a p t k l a r o k zor m a t e m a t i k s e l h e

n u b u l m a k . A r k a d a n z n elindeki p a k e t i alp p o r t a k a l l a d o l d u

sabn s o n u c u n u aklad: 2.682.549.425. M a t e m a t i k i l e r ve fi

rarak b u n u kolayca hallediyorsunuz, y a n i o tm portakallar

zikiler g n l e r c e tartt: K i m haklyd. Bu soru, sicim k u r a m

s a y m a iini h e m e n h e m e n hi a b a sarf e t m e d e n hallediyorsu-

nn niceliksel gvenilirliini s n a m a y a y n e l i k g e r e k b i r t u r n u -

312

313

sol testine d n d . H a t t a b a z d a n - a k a y l a kark- b u testin, si

g n sicim k u r a m n n kefiyle birlikte, fizik b o r c u n u d e m e y e ,

cim k u r a m n n d e n e y l e k a n t l a n a b i l m e s i n d e n s o n r a olabilecek

m a t e m a t i k i l e r e zlmemi problemleriyle ilgili y e n i ve gl

e n iyi ey o l d u u y o r u m u n d a b u l u n d u . D a h a s , C a n d e l a s ' n v a r

y a k l a m l a r s u n m a y a balyor. Sicim k u r a m s a d e c e fizik iin

d s o n u l a r E l l i n g s r u d ile Str0mme'nin hesapladklarn deri

birletirici bir ereve s u n m a k l a k a l m a y p m a t e m a t i k l e d e ayn

s r d k l e r i o bir t e k saysal s o n u c u n ok tesine g e i y o r d u .

d e r e c e d e derin bir b a k u r a b i l i r pekl.

C a n d e l a s ve alma a r k a d a l a r , son d e r e c e zor olan -aslna b a

k a r s a n z m a t e m a t i k i l e r i n s t n d e almaya hi girimeyecei
k a d a r zor- b a k a b i r o k s o r u y u d a cevapladklarn iddia edi
y o r d u . F a k a t sicim k u r a m y l a elde edilen s o n u l a r a gvenilebi
lir miydi. Toplant, fizikiler ile m a t e m a t i k i l e r a r a s n d a epeyce
verimli geen bir fikir alveriiyle son b u l d u , fakat u y u m s u z l u
u o r t a d a n k a l d r a c a k bir z m b u l u n a m a d .
Yaklak bir ay sonra, B e r k e l e y ' d e k i toplantya katlanlar
a r a s n d a "Fizik k a z a n d ! " balkl bir e-posta mesaj dolayor
d u . E l l i n g s r u d ile Str0mme bilgisayar k o d l a r n d a bir h a t a bul
m u l a r d , h a t a dzeltildiinde bilgisayar Candelas'n vard so
n u c u dorulamt. O t a r i h t e n beri, sicim k u r a m n n a y n a simet
risinin niceliksel o l a r a k gvenilir o l u p olmad matematiksel
o l a r a k p e k o k defa snand; h e r d e f a s n d a da yldzl pekiyi al
d. D a h a d a y a k n bir z a m a n d a , fizikilerin a y n a simetrisini k e
fetmesinden n e r e d e y s e on yl sonra, m a t e m a t i k i l e r a y n a simet
risinin y a p s n d a k i matematiksel temelleri aa k a r m a k o n u
s u n d a b y k ilerleme k a y d e t t i . S o n u n d a Yau ile alma a r k a
dalar B o n g L i a n ve Kefeng Liu, m a t e m a t i k i l e r M a x i m Kontsevich, Yuri M a n i n , G a n g Tian, J u n L i v e A l e x a n d e r G i v e n tal'in nemli k a t k l a r n d a n y a r a r l a n a r a k , Calabi-Yau uzaylar
nn iindeki k r e l e r i s a y m a k iin kullanlan formllerin gl
bir m a t e m a t i k s e l kantn b u l u p y z l e r c e yldr matematikilerin
kafasn kartrm p r o b l e m l e r i zdler.
Bu b a a r n n a y r n t l a r n d a n te, bu gelimelerin d i k k a t ek
tii ey a s l n d a fiziin m o d e r n m a t e m a t i k t e o y n a m a y a balad
roldr. Fizikiler e p e y c e u z u n bir s r e b o y u n c a , fiziksel d n y a
y a ilikin m o d e l l e r k u r m a l a r n v e analiz etmelerini s a l a y a c a k
a r a l a r b u l a b i l m e k iin m a t e m a t i k arivlerini "alt st" etti. Bu314

315

XI. Blm

Uzayn Dokusunu Yrtmak

a u u k bir z a n hi d u r m a d a n ekerseniz, e r ge yrtlacaktr. Bu basit gerek, yllar iinde ok s a y d a fiziki

nin, ayn eyin e v r e n i o l u t u r a n u z a m s a l d o k u iin de

geerli o l u p olmad s o r u s u n u s o r m a s n a n e d e n olmutur. Yani

uzayn d o k u s u d a yrtlabilir mi, y o k s a b u k a u u k z a r b e n z e t
mesini fazla ciddiye a l m a k t a n k a y n a k l a n a n hatal bir k a v r a y
mdr?
Einstein'n genel grelilik k u r a m , hayr, u z a y n d o k u s u y r t lamaz d e r .

G e n e l grelilik d e n k l e m l e r i n i n k k l e r i R i e m a n n

g e o m e t r i s i n d e d i r ; n c e k i b l m d e belirttiimiz z e r e b u da,
u z a y d a b i r b i r i n e y a k n k o n u m l a r a r a s n d a k i mesafe d i k d e r i n d e k i arplmalar analiz e d e n bir erevedir. T e m e l d e k i m a t e
matiksel biimcdik, b u mesafe ilikileri h a k k n d a anlaml b i r
eyler syleyebilmemiz iin, u z a y n alt k a t m a n l a r n n dzgn
317

olmasn gerektirir. " D z g n " b u r a d a m a t e m a t i k s e l bir a n l a m

irenin y a k n l a r n d a b u l u n u y o r s a , y u k a r d a k i d a i r e n i n y a k n l a

olan t e k n i k bir terimdir, fakat g n d e l i k kullanm d a t e r i m i n

r n d a b u l u n a n u b e y e , a n c a k sizi e v r e n i n bir u c u n d a n dierine

z n y a k a l a r : B u r u u k olmayan, delii o l m a y a n , b i r b i r i n e

g t r e c e k U - e k l i n d e k i y o l u n t a m a m n k a t e d e r e k gidebilirsi

" t u t t u r u l m u " ayr p a r a l a r d a n o l u m a y a n , yrt o l m a y a n .

niz. F a k a t e e r u z a y n d o k u s u yrtlabilir v e 11.1 ( b ) ' d e o l d u u

U z a y n d o k u s u byle dzensizlikler g s t e r i y o r olsayd genel

gibi delikler oluabilirse, bu deliklerin de ular " b y y p " 11.1

grelilik d e n k l e m l e r i k e r d i ; b u d a u v e y a b u biimde bir k o z

(c)'de g r l d gibi birleirse, n c e d e n u z a k olan blgeler

m i k felaketin - g r n e baklrsa iyi huylu evrenimizin k a n d

u z a m s a l bir k p r y l e birlemi olacaktr. B u b i r solucandelii-

feci bir s o n u c u n - h a b e r c i s i o l u r d u .

dir. Solucandeliinin, D n y a Ticaret M e r k e z i n d e k i k p r y e

F a k a t b u d u r u m , h a y a l g c geni k u r a m c l a r yllar iinde

b i r a z benzediini, fakat a r a d a t e m e l bir fark o l d u u n u u n u t m a

Einstein'n klasik k u r a m n n tesine geip k u a n t u m fiziini de

malsnz:

D n y a Ticaret M e r k e z i k p r s mevcut u z a y n b i r

iine alan y e n i bir fizik f o r m l a s y o n u n u n u z a m s a l d o k u d a y a

blgesini -iki k u l e a r a s n d a k i uzay- k a t edecektir. O y s a solu

rklar, y r t k l a r ve birlemelerin o l d u u n u gsterebilecei olas

candelii,

l z e r i n d e d n m e k t e n alkoymamtr. Aslna b a k a r s a n z ,

( a ) ' d a k i kiboyutlu eri uzay, sadece o k a d a r d r (ikiboyutlu

k u a n t u m fiziinin k s a mesafede iddetli d a l g a l a n m a l a r y a a n

b e n z e t m e m i z b a l a m n d a ) . Z a r n d n d a kalan blgeler, U ek

dn gstermesi, kimi fizikileri y a r k l a r n ve y r t k l a r n u z a m

lindeki bu evreni, ok b o y u t l u evrenimizin iindeki b i r n e s n e y -

u z a y d a yeni bir blge y a r a t r ;

nk

ekil

11.1

sal d o k u d a s r a d a n b i r e r m i k r o zellik o l d u u y n n d e t a h m i n

mi gibi g s t e r e n izimin yetersizliidir. Solucandelii y e n i u z a y

lerde

y a r a t r v e bylece d e y e n i bir u z a m s a l alan aar.

bulunmaya

gtrmtr.

Solucandelii

kavramnda

( Uzay Yolu: Deep Space Nine h a y r a n l a r n n a i n a o l d u u b i r

k a v r a m ) b u t r d n c e l e r d e n yararlanlmtr. Fikir basittir:
Diyelim ki, m e r k e z i N e w Y o r k ' t a k i D n y a Ticaret M e r k e z i k u
lelerinden birinin 90. k a t n d a b u l u n a n bir irketin icra k u r u l u
bakansnz. i r k e t i n t a r i h i n d e k i s a m a s a p a n baz iler y z n
d e n , irketinizin g i d e r e k d a h a d a fazla t e m a s t a o l m a k z o r u n d a
o l d u u n u z bir kolu d i e r kulenin 90. k a t n a y e r l e m i . Ofisler
d e n birini y a d a dierini tamak p r a t i k o l m a y a c a n d a n , doal
bir neri o r t a y a a t y o r s u n u z : Bir ofisten dierine, iki kuleyi bir
letiren bir k p r y a p l s n . Bylece alanlar aa inip s o n r a
t e k r a r 9 0 k a t k m a l a r n a g e r e k kalmakszn ofisler a r a s n d a ra
h a t a gidip gelebilecektir.
Solucandeliklerinin de b e n z e r bir rol v a r d r : Bir s o l u c a n d e
lii e v r e n i n bir blgesiyle dieri a r a s n d a k e s t i r m e bir y o l olu
t u r a n b i r k p r y a d a tneldir. I k i b o y u t l u bir m o d e l kullanalm
ve e v r e n i n eklinin, ekil 11.1'de gsterildii gibi o l d u u n u d
nelim. E e r irket m e r k e z i , 11.1 ( a ) ' d a gsterilen alttaki d a 318

ekil 11.1 (a) "U eklindeki" bir evrende, bir utan dier uca gitmenin tek yolu evrenin
tamamn kat etmektir, (b) Uzayn dokusu yrtlr ve bir solucandeliinin iki ucu belir
meye balar, (c) ki u birleir ve evrenin bir ucundan dierine uzanan yeni bir kpr
-bir kestirme yol- oluur.
319

E v r e n d e solucandelikleri v a r m? K i m s e bilmiyor. E e r v a r -

uUar o l d u u n u -belirli b a k m l a r d a n solucandelikleri v e k a r a

larsa, s a d e c e m i k r o d z e y d e m i olduklar, y o k s a e v r e n i n geni

deliklerden farkl olan koullar- nasl kesinlikle g s t e r d i i n i tar

blgelerini mi k a p l a d k l a r (Deep Space Nine da. o l d u u gibi)

tacaz.

bilinmiyor. U z a y n d o k u s u n u n yrtlp y r t l a m a y a c a m belirle

y e r e k , solucandeliklerinin olgu m u y o k s a k u r g u m u o l d u u n u

1987'de S h i n g - T u n g Y a u ile b u g n M a s s a c h u s e t t s Teknoloji

anlayabiliriz.
K a r a delikler, u z a y n d o k u s u n u n z o r l a n m a s n n bir b a k a ik
n a edici rneidir. ekil 3.7'de bir k a r a deliin m u a z z a m k t l e
ekimi alannn ar b i r erilmeye y o l atn, bu n e d e n l e u z a
y n d o k u s u n u n , k a r a deliin m e r k e z i n d e delinmi y a d a skm
gibi grndn g s t e r m i t i k .

ok ekici Bir Olaslk

S o l u c a n d e l i k l e r i n i n tersine,

ka

r a deliklerin varln d e s t e k l e y e n g l d e n e y s e l k a n t l a r v a r
dr, b u y z d e n d e k a r a deliklerin m e r k e z i n d e aslnda n e o l u p
bittii sorusu, s p e k l a s y o n deil bilimsel b i r s o r u d u r . G e n e l g
relilik d e n k l e m l e r i bu t r ar k o u l l a r d a y i n e ker. Baz fizik
iler, k a r a deliklerin m e r k e z i n d e g e r e k t e n d e bir delik b u l u n
d u u n u , fakat b u k o z m i k "tekillikten", k a r a deliin hibir eyin
ktleekimsel k a p a n n d a n k a a m a d olay ufku sayesinde k o
r u n d u u m u z u ileri s r m t r . O x f o r d niversitesi n d e n R o g e r
P e n r o s e b u akl y r t m e y i k u l l a n a r a k b u t r u z a m s a l d z e n s i z
liklerin, a n c a k olay u f k u n u n r t s n n a r d n d a , b i z d e n t a m a
m e n s a k l a n m bir h a l d e o r t a y a k m a l a r n m m k n klan bir

E n s t i t s ' n d e alan rencisi G a n g Tian ilgin b i r m a t e m a t i k

sel g z l e m d e b u l u n d u l a r . yi bilinen bir m a t e m a t i k s e l sreci
k u l l a n a r a k , belirli C a l a b i - Y a u ekillerinin y z e y l e r i n i n y r t l m a
s ve s o n u t a o r t a y a k a n deliklerin belli bir m a t e m a t i k s e l
r n t y e g r e dikilmesi yoluyla, b a k a C a l a b i - Y a u ekillerine
dntrlebileceini bulmulard.

K a b a c a syleyecek olur

sak, ekil 11.2'de o l d u u gibi, b a l a n g n o k t a s o l a r a k aldkla

r bir C a l a b i - Y a u eklinin iinde, belli bir t r i k i b o y u t l u k r e
-deniz t o p u n u n y z e y i gibi- belirlemilerdi. (Bildiimiz b t n
nesneler gibi d e n i z t o p u d a b o y u t l u d u r . F a k a t b u r a d a y a l n z
c a t o p u n y z e y i n d e n b a h s e d i y o r u z ; y a p l d m a d d e n i n kalnl
n, a y r c a evreledii y a n i iindeki uzay g r m e z d e n geliyo
ruz. D e n i z t o p u n u n y z e y i n d e k i n o k t a l a r n k o n u m l a r , tpk
D n y a n n yzeyindeki noktalarn konumlarn belirtirken y a p
tmz gibi iki say -"enlem" ve "boylam"- v e r i l e r e k belirlenebi
lir. D e n i z t o p u n u n yzeyinin, t p k n c e k i b l m l e r d e tartm

" k o z m i k s a n s r h i p o t e z i " k u r m u t u . t e y a n d a n , sicim k u r a m

n n kefinden nce, b a z fizikiler e e r k u a n t u m m e k a n i i ile
genel grelilik u y g u n b i r biimde birletirilirse, aslnda u z a y d a
ki o g r n r d e k i deliin k u a n t u m zellikleri sayesinde d z l e tirildiinin -deyim y e r i n d e y s e "dikildiinin"- grleceini d
nmlerdi.
Sicim k u r a m n n kefedilmesi ve k u a n t u m m e k a n i i ile k t l e ekimin u y u m l u b i r b i i m d e birletirilmesiyle, n i h a y e t b u k o n u
lar incelemeye hazrz. H e n z sicim k u r a m c l a r b u s o r u l a r
t a m a n l a m y l a c e v a p l a y a m a d , fakat son b i r k a yl iinde b u so
r u l a r l a y a k n d a n ilikili k o n u l a r zmlendi. Bu b l m d e , sicim
k u r a m n n ilk defa u z a y n

d o k u s u n u n yrtabilecei fiziksel k o 320

ekil 11.2 Bir Calabi-Yau eklinin iindeki belirgin hale getirilmi blgede bir kre
bulunmaktadr.
321

Calabi-Yau eklinin ekil 11.3 ( a ) ' d a k i ilk C a l a b i - Y a u eklin

d e n topolojik olarak farkl o l d u u n u gstermitir. Bu da, ekil
(a)

(b)

(c)

11.3 ( a ) ' d a k i ilk Calabi-Yau eklinin b o z u l u p ekil 11.4 ( d ) ' d e

(d)

ki son C a l a b i - Y a u ekli haline getirilmesinin, C a l a b i - Y a u ekli

ekil 11.3 Bir Calabi-Yau eklinin iindeki kre bir noktaya kadar klr ve uzayn
dokusunda bir skma yaratr. Bunu ve sonraki ekilleri, Calabi-Yau eklinin bir ksm
n gstererek sadeletirdik.

nin d o k u s u n u a r a b i r a a m a d a y r t m a k t a n b a k a hibir y o l u ol

o l d u g u m u z B a h e H o r t u m u evren gibi kiboyutlu olmasnn se

bu sre ilgi ekicidir, n k bilinen Calabi-Yau ekillerinden

b e b i b u d u r . ) kili d a h a s o n r a kreyi, ekil 11.3'te g r l d

h a r e k e t l e y e n i Calabi-Yau ekilleri o r t a y a k a r m a n n bir y o l u

z e r e , tek bir n o k t a y a skncaya d e k k l t m e y i d n d l e r .

nu g s t e r m e k t e d i r . F a k a t asl potansiyeli fizik a l a n n d a y a t m a k

madn sylemenin ssl b i r y o l u d u r .

M a t e m a t i k s e l bir bak asna gre, Y a u ile T i a n ' m kulland

Bu ekil ve bu b l m d e d a h a s o n r a greceiniz ekiller, Calabi-

ta, ok ekici bir soru o r t a y a a t m a k t a d r : ekil 11.3 ( a ) ' d a n e

Y a u eklinin k o n u y l a en y a k n d a n ilgili " p a r a s n a " odaklanla

kil 11.4 (d) ye k a d a r gsterilen sralama, s o y u t m a t e m a t i k s e l bir

r a k basitletirilmitir,

ekil

sre olmasnn tesinde, d o a d a g e r e k t e n de o r t a y a kabilir

11.2'deki gibi b i r a z d a h a b y k b i r Calabi-Yau ekli z e r i n d e

mi? Einstein'n beklentilerinin tersine, a c a b a u z a y n d o k u s u y r -

m e y d a n a geldiini u n u t m a m a l s n z . Tian ve Yau, son olarak da

tlabilirve

fakat bu ekil d n m l e r i n i n

Calabi-Yau eklini skt n o k t a d a yrttklarn (ekil

tarif edildii

gibi

sonra

da yeniden

onarlabilir mil

11.4

( a ) ) , atklarn ve iine deniz t o p u b e n z e r i b a k a bir ekil y a

Ayna Perspektifi

ptrdklarn (ekil 11.4 ( b ) ) , s o n r a da bu ekli b y t p ikin

Yau, 1987'deki b u g z l e m l e r i n d e n s o n r a k i b i r k a yl b o y u n

hale getirdiklerini (ekil 11.4 (c) ve 11.4 ( d ) ) d n d l e r .

c a beni z a m a n z a m a n , b u s n m e geilerinin fiziksel b i r s o m u t

M a t e m a t i k i l e r bu m a n i p l a s y o n dizisine snme geii der.

luu olmas olasl z e r i n d e d n m e y e tevik etti. A m a b e n

S a n k i ilk deniz t o p u ekli " s n p " Calabi-Yau ekli iinde y e n i

d n m e d i m . S n m e geileri b a n a , sicim k u r a m fiziine hi

bir k o n u m kazanmtr. Yau, Tian ve dierleri, ekil 11.4 ( d ) ' d e

bir etkisi o l m a y a n s o y u t m a t e m a t i k gibi g r n y o r d u sadece.

o l d u u gibi, belirli koullarda, bir s n m e y l e o r t a y a k a n y e n i

Aslna b a k a r s a n z i n s a n k e n d i n i , X . B l m ' d e anlatlan, d a i r e

sel b o y u t l a r n a s g a r i b i r y a r a p o l d u u s o n u c u n a vardmz
t a r t m a y a d a y a n a r a k , sicim k u r a m n n ekil 11.3'teki k r e n i n
k l p skm bir n o k t a haline gelmesine izin v e r m e d i i n i
s y l e m e k t e n alamayabilir. F a k a t u n u t m a y n ki, y i n e X . B
l m ' d e belirttiimiz z e r e , b i r u z a m s a l b o y u t u n t a m a m deil
d e u z a y n b i r p a r a s - b u d u r u m d a b i r C a l a b i - Y a u eklinin k
resel bir p a r a s - k e r s e , k k v e b y k y a r a p l a r tanmla
y a n sav d o r u d a n geerli olmaz. Y i n e de, s n m e geilerini h e
s a b a k a t m a m a k iin n e s r l e n b u fikir d i k k a t l e i n c e l e n m e y e
gelmese de, u z a y d o k u s u n u n yrtlabilecei h l p e k olas g

ekil 11.4 Skm bir Calabi-Yau ekli yrtlr ve bu noktada yzeyi dzelten bir kre
geliir. ekil 11.3'teki ilk kre "snmtr".
322

rnmyordu.
323

A m a s o n r a 1991'de N o r v e l i fiziki A n d y L t k e n ile O x -

kil 11.3 ( a ) ' d a k i Calabi-Yau ekline, dieriyse ekil 11.4 ( d ) ' d e

f o r d ' d a n y k s e k lisans a r k a d a m v e b u g n D u k e U n i v e r s i t e -

k i Calabi-Yau ekline y o l a y o r d u . B u d a bize ekil 11.3

si'nde profesr olan P a u l Aspinwall, kendilerine s o n r a d a n o k

( a ) ' d a n 11.4 (d) y e k a d a r y a a n a n deiimin aslnda d o a d a

ilgin o l d u u anlalacak bir s o r u s o r d u l a r : E e r evrenimizin

gerekleebilecek bir ey o l d u u n u d n d r d .

Calabi-Yau k s m n n u z a m s a l d o k u s u n d a uzay y r t a n b i r k

1991'in s o n l a r n d a , artk en az b i r k a sicim k u r a m c s , u z a y n

m e geii olsayd, b u d u r u m a y n a Calabi-Yau eklinin p e r s p e k

d o k u s u n u n yrtlabileceiynnde

tifinden nasl g r n r d ? B u s o r u y u n e y i n d o u r d u u n u anla

hi kimse, b u artc olasln kesin o l a r a k k a n t l a n m a s n y a

y a b i l m e k iin, a y n a ifti Calabi-Yau ekillerinin (eer fazladan

d a r t l m e s i n i s a l a y a c a k t e k n i k o l a n a k l a r a s a h i p deildi.

b o y u t l a r iin seilmilerse) b i r i n d e n y a d a d i e r i n d e n d o a n fi
ziin ayn o l d u u n u , fakat bir fizikinin bu fizii b u l a b i l m e k

bir

dnceye

sahipti.

Fakat

Yava Yava lerlemek

iin k u l l a n m a s g e r e k e n m a t e m a t i i n k a r m a k l k derecesinin

Plesser v e b e n 1992 yl b o y u n c a z a m a n z a m a n , u z a y n d o k u

iki ekil a r a s n d a b y k bir farkllk gsterebdeceini hatrla

sunda, u z a y y r t a n s n m e geileri olabileceini g s t e r m e y e a

y n . Aspinwall ve L t k e n ekil 11.3 ve 11.4'te g r l e n m a t e m a

ltk. H e s a p l a r m z ikinci d e r e c e d e n b i r iki destekleyici k a n t

tiksel olarak k a r m a k s n m e geilerinin ok d a h a basit bir ay

o r t a y a k a r y o r d u , fakat kesin bir k a n t b u l a m y o r d u k . i l k b a

na t a n m l a m a s olabilecei n g r s n d e b u l u n m u t u ; ilgili fizik

h a r d a bir g n , Plesser bir k o n u m a y a p m a k z e r e P r i n c e -

h a k k n d a d a h a effaf b i r g r k a z a n d r a b i l e c e k bir t a n m l a m a .

t o n ' d a k i leri A r a t r m a l a r E n s t i t s ' n e gitti. W i t t e n ' l e y a p t k

L t k e n ile A s p i n w a l l ' n y r t t alma srasnda, a y n a si

lar zel g r m e srasnda d a o n a u z a y n y r t l m a s n a y o l a a n

metrisi h e n z ikilinin s o r d u u s o r u y u c e v a p l a m a k iin g e r e k e n

s n m e geilerinin matematiini, sicim k u r a m n n fizii ierisin

derinlikte anlalmamt. A n c a k A s p i n w a l l ile L t k e n a y n a ta

d e g e r e k l e t i r m e y o l u n d a k i s o n giriimlerimizden b a h s e t t i . Fi

n m l a m a s n d a , g r n t e , s n m e geilerinin y o l aaca u z a m

kirlerimizi zetledikten sonra, W i t t e n ' i n cevabn b e k l e d i . W i t -

sal yrtlmalarla ilikili felaket a n l a m n a gelen bir fiziksel s o n u

ten k a r a t a h t a n n b a n d a n u z a k l a p ofisinin p e n c e r e s i n d e n d

ca iaret e d e n h i b i r ey olmadn belirtiyorlard. O s r a l a r d a

arya b a k t . Ksa b i r s u s k u n l u k t a n sonra, P l e s s e r ' a d n p eer

Plesser'in ve b e n i m a y n a ifti Calabi-Yau ekillerini b u l d u u

fikirlerimiz iyi s o n u verirse, " b u n u n o k etkileyici b i r ey ola

m u z alma (X. B l m ' e baknz), bizi de b e k l e n m e d i k ekilde

can" syledi. O n u n b u szleri abalarmz y e n i d e n alevlen

s n m e geileri z e r i n d e d n m e y e g t r m t . ekil 10.4'te

dirdi. F a k a t b i r s r e s o n r a ilerlememiz d u r u n c a , ikimiz de sicim

o l d u u gibi eitli n o k t a l a r birbirine y a p t r m a n n - a y n a iftler

k u r a m y l a ilgili b a k a projeler z e r i n d e almaya baladk.

o l u t u r m a k iin biz de bu sreci k u l l a n y o r d u k - ekil 11.3 ile

Yine de b e n k e n d i m i u z a y n yrtlmasna y o l a a n s n m e ge

11.4'teki yrtlmalar v e skmalarla ayn g e o m e t r i k d u r u m l a r a

ileri olasl z e r i n d e kafa y o r a r k e n b u l d u m . Aylar getike,

y o l at iyi bilinen bir m a t e m a t i k s e l gerektir. F a k a t biz, fizik

bu geilerin sicim k u r a m n n ayrlmaz bir p a r a s olmas gerek

asndan b u n u n l a ilikili bir felakete rastlamamtk. D a h a s

liinden g i d e r e k d a h a da emin o l u y o r d u m . Plesser ile birlikte

Plesser ve ben, Aspinvvall n ve L t k e n ' i n gzlemlerinden (ayr

yaptmz ilk h e s a p l a r v e D u k e Universitesi'nden m a t e m a t i k i

c a d a h a nceki bir t a r i h t e G r a h a m R o s s ' l a birlikte y a z d k l a r bir

David M o r r i s o n ' l a yaptmz retici tartmalar s o n u c u n d a

m a k a l e d e n ) esinlenerek, skmay m a t e m a t i k s e l olarak iki fark

yle g r n y o r d u ki, a y n a simetrisinin doal o l a r a k destekledi

l biimde onarabileceimizi fark etmitik. Bu y o l l a r d a n biri e -

i tek s o n u b u y d u . Aslna b a k a r s a n z , M o r r i s o n ' l a birlikte D u -

324

325

ke niversitesi'ne y a p t m z bir ziyaret srasnda, o sralarda

y a k l a m n d o r u dierinin y a n l olmas sz k o n u s u deildir;

orada bulunan

seilen y n t e m l e r , b y k lde z e v k ve eitim meselesidir.

O k l a h o m a Eyalet n i v e r s i t e s i n d e n

Sheldon

Katz'n baz y a r a r l g z l e m l e r i n d e n d e hareketle, sicim k u r a m

Batyrev, a y n a k a t l a n m a l a r n o l u u m u n u d a h a bildik b i r m a

erevesinde s n m e geilerinin gerekleebileceini k a n t l a y a n

tematiksel e r e v e iinde g e r e k l e t i r m e y e alt v e b u n u b a

b i r stratejiyi a n a h a t l a r y l a belirlemitik. F a k a t gerekli hesaplar

ard. Tayvanl m a t e m a t i k i S h i - S h y r R o a n ' n d a h a n c e y a p t

y a p m a y a koyulduumuzda, olaanst derecede youn olduk

a l m a l a r d a n esinlenerek, b i r b i r i n i n a y n a imgesi olan Cala

larn g r d k . Sonulandrlmalar, d n y a n n en hzl bilgisaya

bi-Yau uzay iftleri y a r a t m a y a y n e l i k sistematik b i r m a t e m a

r n d a bile yzyl a k n bir sre alacakt. lerleme kaydetmitik,

tiksel s r e kefetmiti. O r t a y a k o y d u u y a p , P l e s s e r v e b e n i m

fakat belli ki h e s a p l a m a y n t e m i m i z i n etkinliini a r t r a c a k y e n i

deerlendirdiimiz r n e k l e r d e b u l d u u m u z s r e t e n ibaretti,

bir fikre ihtiyacmz v a r d . E s s e n n i v e r s i t e s i n d e n m a t e m a t i k i

fakat m a t e m a t i k i l e r i n d a h a a i n a o l d u u b i r t a r z d a dile getiril

Victor Batyrev, 1992 i l k b a h a r ve y a z a y l a r n d a yaymlad m a

mi d a h a genel b i r e r e v e o r t a y a k o y u y o r d u .

kalelerle, hi b i l m e d e n byle bir fikir o r t a y a k o y d u .

B a t y r e v ' i n y a y m l a d m a k a l e l e r d e m a t e m a t i i n , fizikilerin

zellikle d e C a n d e l a s v e alma a r k a d a l a r n n , X . B

o u n u n d a h a n c e hi k a r l a m a m o l d u u a l a n l a r n a b a

l m u n s o n u n d a anlattmz k r e s a y m a p r o b l e m i n d e a y n a si

v u r m a s iin d i e r y n y d . r n e i n b e n , s a v l a r n n z n y a

metrisini k u l l a n a r a k baarl olmalarnn sonrasnda, B a t y r e v

k a l a y a b i l i y o r d u m , fakat h a y a t i n e m t a y a n a y r n t l a r n b i r o

a y n a simetrisine b y k bir ilgi d u y m u t u . F a k a t B a t y r e v k o n u

u n u a n l a m a k t a c i d d e n z o r l a n y o r d u m . F a k a t b i r ey g a y e t

y a b i r m a t e m a t i k i n i n b a k asyla y a k l a t n d a n , P l e s s e r v e

akt: a l m a s n d a k u l l a n d y n t e m , e e r g e r e i gibi anla

b e n i m a y n a ifti C a l a b i - Y a u uzaylar b u l m a k iin b a v u r d u u

lp u y g u l a n r s a , u z a y n y r t l m a s n a y o l a a n s n m e geileri

m u z y n t e m l e r d e n h u z u r s u z o l m u t u . H e r n e k a d a r bizim y a k

k o n u s u n d a y e n i b i r atlm h a t t almasn m m k n klabilirdi

lammz, sicim k u r a m c l a r m n k i n e b e n z e r a r a l a r d a n y a r a r l a

pekl.

n y o r s a da, B a t y r e v d a h a s o n r a b a n a m a k a l e m i z i n k e n d i s i n e

B u gelimelerin v e r d i i enerjiyle y a z s o n u n d a , t a m v e kesin

" k a r a b y " gibi geldiini sylemiti. O n u n b u szleri fizik di

tisiz bir y o u n l a m a y l a s n m e p r o b l e m i n e geri d n m e y e k a r a r

siplini ile m a t e m a t i k disiplini a r a s n d a k i b y k k l t r e l b l n

v e r d i m . M o r r i s o n bir yllna D u k e ' t e n ayrlp leri A r a t r m a

meyi y a n s t y o r ; sicim k u r a m bu disiplinlerin snrlarn bula-

lar E n s t i t s ' n e gidecekti. A s p i n w a l l ' u n d a d o k t o r a sonras

n k l a t r d n d a n , h e r iki alann dilleri, y n t e m l e r i , tarzlar a r a

a r a t r m a c sfatyla o r a d a olacan b i l i y o r d u m . B i r k a telefon

s n d a k i b y k farkllklar g i d e r e k belirginlik kazanmtr. Fizik

g r m e s i v e e - p o s t a n n a r d n d a n 1992 s o n b a h a r n E n s t i t ' d e

iler d a h a o k y e n i l i k i bestecilere benzer, z m aray iinde

g e i r m e k z e r e Cornell n i v e r s i t e s i ' n d e n izin aldm.

geleneksel k u r a l l a r a m a y , k a b u l edilebilirlik snrlarn silme

yi g z e alrlar. M a t e m a t i k i l e r ise klasik bestecilere benzer, ge

Bir Strateji Douyor

n e l d e d a h a sk b i r e r e v e iinde alrlar; n c e k i b t n a d m

nsan, u z u n saatler b o y u n c a y o u n b i r b i i m d e almasna

lar g e r e k e n titizlikle u y g u l a n m a d a n bir s o n r a k i adm a t m a k is

o d a k l a n m a k istiyorsa eer, leri A r a t r m a l a r E n s t i t s n d e n

temezler. H e r iki y a k l a m n d a h e m avantajlar h e m d e z a v a n

d a h a ideal b i r y e r b u l a m a z . 1 9 3 0 ' d a k u r u l a n E n s t i t , P r i n c e t o n

tajlar v a r d r ; ikisi de y a r a t c keifler iin benzersiz b i r e r k

niversitesi k a m p s n d e n b i r k a k i l o m e t r e t e d e k i b i r o r m a

noktasdr. M o d e r n m z i k t e v e klasik m z i k t e o l d u u gibi, b i r

nn kysnda u z a n p g i d e n krn o r t a s n d a d r . E n s t i t ' d e ahr-

326

327

k e n dikkatinizin d a l a m a y a c a sylenir, n k dikkatinizi d a

d a n g i t m e k r k t c y d , n k b u deiimi b e t i m l e y e n d e n k

t a c a k hibir ey y o k t u r .

lemler son d e r e c e z o r d u , zellikle de u z a m s a l y r t l m a l a r oldu

E i n s t e i n 1933'te A l m a n y a ' d a n ayrlmasnn a r d n d a n E n s t i

unda. O n u n yerine, ayna betimlemesini kullanarak soruyu

t y e katlm v e h a y a t b o y u n c a d a b u r a d a kalmt. O n u E n s

b a k a t r l s o r m a y setik, bylece ilgili d e n k l e m l e r i n stesin

tit n n sessiz, sakin, n e r e d e y s e m n z e v i l e r e y a r a r o r t a m n d a ,

d e n g e l m e n i n d a h a k o l a y o l a c a m d n y o r d u k . B u ekil

birleik alan k u r a m z e r i n d e d n r k e n hayal e t m e k p e k z o r

11.5'te e m a t i k o l a r a k gsteriliyor: s t s r a d a ekil 11.3 ( a ) ' d a n

deil. D e r i n d n c e m i r a s atmosfere yle b i r nfuz etmitir ki,

11.4 (d) ye d o r u ilk deiimi g r y o r s u n u z , alt s r a d a ise a y n

k e n d i almanzn o a n k i d u r u m u n a g r e b u h e y e c a n verici d e

deiim a y n a C a l a b i - Y a u ekillerinin p e r s p e k t i f i n d e n g r l

olabilir, b o u c u d a .

yor. Bazlarmzn o k t a n fark ettii z e r e , a y n a ekilleri kulla

E n s t i t y e g e l m e m d e n k s a bir s r e s o n r a , A s p i n w a l l ile bir

n a r a k s o r u y u b a k a t r l s o r d u u m u z d a , sicim fizii m k e m

likte N a s s a u c a d d e s i n d e ( P r i n c e t o n k a s a b a s n n e n ilek c a d d e

m e l b i r u y u m l u l u k g s t e r i y o r v e hibir felaketle karlalmyor

si) a k a m y e m e i n i n e r e d e yiyeceimizi k a r a r l a t r m a y a al

gibi g r n y o r d u . G r d n z gibi, ekil 11.5'te alt s r a d a b i r

y o r d u k . B u hi d e k o l a y bir i deildi, n k b e n n e k a d a r k o

skma y a d a y r t l m a y o k gibi g r n m e k t e d i r . F a k a t b u gzle

y u bir v e j e t a r y e n s e m , P a u l d e o k a d a r k o y u bir etseverdir. Bir

m i n bizim a m z d a n d o u r d u u asl s o r u u y d u : A y n a simetri

y a n d a n y r y p b i r y a n d a n h a y a t l a r m z d a k i gelimeler z e r i

sini, u y g u l a m a snrlarnn tesinde z o r l u y o r olabilir miydik

n e birbirimize bilgi v e r i r k e n Paul, z e r i n d e alacak y e n i bir

a c a b a ? ekil 11.5'in sol k s m n d a y e r alan, h e m y u k a r d a k i h e m

eylerle ilgilenip ilgilenmediimi s o r d u . lgilendiimi syleyip

de a a d a k i C a l a b i - Y a u ekilleri a y n fizie y o l a s a l a r da, e

e e r e v r e n g e r e k t e n d e sicim k u r a m y l a betimleniyorsa, uzay

kil 11.5'in s a n a d o r u g e r e k l e e n deiimin h e r a d m n d a

y r t a n s n m e geilerinin y a a n a b i l e c e i n i k a n t l a m a n n n e

-ortada mutlaka skma-yrtlma-onarm aamalar gereklee

miyle ilgili d n c e l e r i m i , a y r c a izlediim stratejiyi a n a hatla

cektir- orijinal perspektifin ve a y n a perspektifinin fiziksel zel

ryla anlattm. B a t y r e v ' i n almasnn k a y p p a r a l a n b u l m a m

likleri g e r e k t e n a y n m d r ?

z salayaca y o l u n d a k i y e n i u m u d u m d a n d a sz ettim. P a u l u n

G l a y n a ilikilerinin, ekil 11.5'in st k s m n d a k i Calabi-

z a t e n o k t a n i k n a o l d u u n u dolaysyla d a b u ihtimalin o n u g e r

Y a u eklinde y r t l m a y a yol a a n dizi iin geerli o l d u u n u d

ekten heyecanlandracan dnmtm. A m a heyecanlan

n m e m i z i s a l a y a c a k salam gerekelerimiz olsa da,

mad. Geri dnp baktmda, onun bu suskunluunun aramz

11.5'te y u k a r d a v e a a d a y e r alan C a l a b i - Y a u ekillerinin yr

d a k i iyi niyetli, u z u n y l l a r a d a y a n a n e n t e l e k t e l m c a d e l e d e n

t l m a g e r e k l e t i k t e n s o n r a d a a y n a iftler olmay s r d r p sr

k a y n a k l a n d n g r y o r u m ; birbirimizin fikirlerine k a r eyta

d r m e y e c e i n i k i m s e n i n bilmediini fark ettik. B u kritik b i r so-

nn avukatln y a p a r d k . B i r k a g n s o n r a fikir deitirdi v e

birlikte t m d i k k a t i m i z i s n m e l e r e v e r d i k .
O t a r i h t e M o r r i s o n da E n s t i t ye gelmiti; b i r strateji belirle
m e k iin E n s t i t n n a y s a l o n u n d a b u l u t u k . Temel a m a c m
zn, ekil 11.3 ( a ) ' d a n ekil 11.4 (d) ye d o r u g e r e k l e e n d e
iimin, e v r e n i m i z d e g e r e k t e n o r t a y a kp k m a y a c a n b e
lirlemek o l d u u n d a anlamtk. F a k a t k o n u n u n z e r i n e d o r u 328

329

ekil

r u y d u , n k e e r a y n a iftlerse, a y n a perspektifte bir felaketin

E n s t i t y e v a r m a m d a n bir iki hafta sonra, W i t t e n ' l e E n s t i

o l m a m a s orijinalde de b i r felaket olmad a n l a m n a gelecekti,

t ' n n bahesinde sohbet ediyorduk; b a n a aratrma planlarm

b y l e c e biz d e sicim k u r a m n d a e v r e n i n yrtlabileceini gster

s o r d u . U z a y d a y r t l m a y a y o l a a n s n m e l e r d e n v e izlemeyi

mi olacaktk. B u s o r u n u n bir h e s a p l a m a y a indirgenebileceini

planladmz stratejiden b a h s e t t i m . B u fikirleri d u y d u u n d a

g r d k : s t t e k i C a l a b i - Y a u ekli iin (ekil 11.5'teki, diyelim

gzleri parlad; fakat h e s a p l a r n k o r k u n d e r e c e d e z o r olaca

s t t e e n s a d a y e r a l a n Calabi-Yau eklini k u l l a n a r a k ) v e b u

k a n s n d a o l d u u n u syleyerek b e n i u y a r d . A y r c a anlattm

eklin a y n a imgesi o l d u u v a r s a y l a n ekil iin (ekil 11.5'teki

stratejideki olas b i r zayf h a l k a y a , b i r k a yl n c e Vafa v e W a r -

a l t t a e n s a d a y e r alan Calabi-Yau ekli) e v r e n i n y r t l m a d a n

n e r ' l a birlikte y a p t m b a z almalarla ilgili b i r n o k t a y a dik

s o n r a k i zelliklerini belirleyin, s o n r a d a a y n o l u p olmadklar

k a t i m i ekti. S o n r a d a n b u n o k t a n n , s n m e l e r i a n l a m a y a y n e

na bakn.

lik y a k l a m m z l a d o r u d a n ilgili olmad anlald. F a k a t o

Aspinwall, M o r r i s o n v e ben, 1992 s o n b a h a r n d a ite b u h e

n o k t a , W i t t e n ' i n ileride k o n u y l a d o r u d a n ilgili ve t a m a m l a y c

olduu ortaya kacak baka baz noktalar h a k k n d a dnme

saplamaya adadk kendimizi.

y e b a l a m a s n salamt.

Einstein'n Dolat Yerlerde Sabahlarken

Aspinwall, M o r r i s o n v e b e n y a p t m z h e s a p l a r iki p a r a y a

E d w a r d W i t t e n ' i n k e s k i n zeks, ineleyici bir y n d e olabi

b l m e y e k a r a r v e r d i k . lk bata, n c e ekil 11.5'te s t s r a d a

len, n e r e d e y s e i r o n i k a m a n a z i k bir t a v r n a r d n d a gizlidir. E i n s -

y e r alan son Calabi-Yau ekli iin geerli olan fizii k a r m a k ,

t e i n ' d a n s o n r a d n y a n n y a a y a n e n b y k fizikisi o l a r a k g

s o n r a d a a y n eyi ekil 11.5'te alt s r a d a y e r a l a n son C a l a b i -

rlr. D a h a ileri g i d i p o n u t m z a m a n l a r n e n b y k fizikisi

Y a u ekli iin y a p m a k d o a l bir b l m e gibi g r n y o r d u . E e r

o l a r a k t a n m l a y a n l a r d a vardr. E n z o r v e e n y e n i fizik p r o b l e m

s t t e k i C a l a b i - Y a u ekli y r t l d n d a a y n a ilikisi datmyorsa,

lerine d o y m a z bir itahla saldrr. Sicim k u r a m y l a ilgili aratr

h e r iki s r a d a k i son C a l a b i - Y a u eklinin a y n fizie y o l a m a s

m a l a r n y n n n b e l i r l e n m e s i n d e o k b y k bir arl vardr.

g e r e k i r d i , t p k ilk iki C a l a b i - Y a u ekli gibi. ( P r o b l e m i bu ekil

W i t t e n ' i n r e t k e n l i i n i n k a p s a m v e derinlii efsanevi b o y u t

de ifade e t m e k , s t t e k i C a l a b i - Y a u ekli t a m y r t l r k e n y a p l

lardadr. Kendisi d e E n s t i t ' d e fiziki olan kars C h i a r a N a p p i ,

m a s g e r e k e n o o k zor h e s a p l a r d a n k a n m a m z salyordu.)

bir k e r e s i n d e o n u yle anlatmtr: W i t t e n m u t f a k m a s a s n d a

A m a s t s r a d a k i son Calabi-Yau ekliyle ilgili fizii h e s a p l a m a

o t u r m u z i h n i n d e k i sicim k u r a m n a d a i r bilgileri y o k l u y o r , a n

nn hayli basit o l d u u anlald. Planladmz stratejiyi u y g u l a

c a k a r a d a bir h e m e n a k l a y a m a d b i r iki ayrnty d o r u l a

m a d a k i asl zorluk, n c e ekil 11.5'te alt s r a d a y e r alan son C a

m a k z e r e eline kt k a l e m alyor. Bir y a z W i t t e n ' i n odasnn

labi-Yau eklinin -st s r a d a k i C a l a b i - Y a u ' n u n a y n a imgesi ol

h e m e n y a n n d a k i o d a d a d o k t o r a s o n r a s a r a t r m a c o l a r a k a

d u u v a r s a y l a n eklin- kesin eklini belirleyip s o n r a o n u n l a

lan biri de, o n a d a i r b a k a bir ey anlatmtr: Kendisi m a s a

ilikili fizii k a r m a k t .

s n d a o t u r m u sicim k u r a m y l a ilgili o k z o r b a z h e s a p l a r l a b o

C a n d e l a s b i r k a yl n c e ikinci ii -yani ekli t a m o l a r a k

u u r k e n , W i t t e n ' i n k l a v y e s i n d e n g e l e n hi kesilmeyen r i t m i k

r e n i l d i k t e n s o n r a , alt sradaki son C a l a b i - Y a u u z a y n n fiziksel

tkrtlar, r ac m a k a l e l e r i n b i r b i r i a r d n a d o r u d a n W i t -

zelliklerini belirleme iini- g e r e k l e t i r m e y e y n e l i k b i r s r e

t e n ' i n z i h n i n d e n bilgisayar d o s y a l a r n a aktarln d i n l e m e n i n

b u l m u t u . F a k a t o n u n y a k l a m o k ar h e s a p l a r g e r e k t i r i y o r

n e k a d a r h u z u r s u z edici o l d u u n d a n bahsetmitir.

du; bu y a k l a m bizim r n e i m i z e u y g u l a y a b i l m e k iin akll

330

331

b i r bilgisayar p r o g r a m n a ihtiyacmz o l d u u n u anlamtk. Ta

m e d i k bir b i i m d e s n m e geileri k o n u s u n a y n e l d i i y a v a

n n m b i r fiziki olmasnn y a n sra m k e m m e l bir bilgisayar

y a v a aklk k a z a n d . E e r h e s a p l a r m z e n ksa z a m a n d a bi-

p r o g r a m c s d a olan A s p i n w a l l b u ii stlendi. M o r r i s o n v e b e n

t i r m e z s e k , W i t t e n ' i n bizi geeceini anlamtk.

d e ilk ii y a p m a y a , y a n i a y n a Calabi-Yau u z a y o l m a y a a d a y C a
labi-Yau u z a y n n kesin eklini belirleme iine k o y u l d u k .

Alt Kutu Bira ve Haftasonu almalar

T a m d a b u n o k t a d a , B a t y r e v ' i n y a p t almann bize n e m

Bir fizikinin zihnini y a p t ie y o u n l a t r m a s n s a l a m a k

li b a z i p u l a r sunabileceini d n d k . F a k a t m a t e m a t i k ile fi

k o n u s u n d a salkl bir r e k a b e t gibisi y o k t u r . A s p i n w a l l , M o r r i

zik a r a s n d a k i k l t r e l a y r m -bizim d u r u m u m u z d a M o r r i s o n

son v e b e n vites y k s e l t t i k . F a k a t u n u h e m e n belirteyim, b u

ile b e n i m a r a m d a k i - bir k e r e d a h a ilerlememize sekte v u r m a y a

n u n a n l a m M o r r i s o n v e b e n i m iin b a k a y d , A s p i n w a l l iin

balad. E e r d o a n n d a a r c n d a s n m e yrtlmalar varsa,

b a k a . Aspinwall, b y k lde lisans v e y k s e k lisans r e n

st s r a d a k i Calabi-Yau ekilleriyle a y n fiziksel e v r e n e karlk

cisi o l a r a k O x f o r d ' d a geirdii on yln b i r y a n s m a s olan s t s

gelmesi g e r e k e n alt sradaki Calabi-Yau ekillerinin matematik

nf ngiliz duyarllnn ve hafife k e n d i n i belli e d e n a f a c a n l a r a

sel biimini b u l m a k iin, iki disiplinin glerini birletirmemiz

zg bir y a r a m a z l n ilgin bir karmdr. a l m a alkanlk

g e r e k i y o r d u . F a k a t ikimiz d e dierinin dilini, b u a m a c a nasl

l a r n a gelince, h e r h a l d e tandm en u y g a r fizikidir. Birokla

ulaacamz aka g r e c e k k a d a r iyi b i l m i y o r d u k . Biraz dii

rmz gece b o y u alrken, o hi b e t e n s o n r a almaz. Biro

mizi s k m a m z g e r e k e c e k t i : Birbirimize u z m a n l k alanlarmzda

u m u z h a f t a s o n l a n alrken, o hi almaz. B u n u kaldrabilir,

y o u n l a t r l m k u r s v e r m e m i z g e r e k i y o r d u . Bylece g n d z

n k h e m zekidir h e m d e o k verimli alr. O n u n iin vites

lerimizi planladmz gibi hesaplarmz z e r i n d e alarak, ak

y k s e l t m e k , verimliliini a r t r m a k a n l a m n a geliyordu, o k a d a r .

amlarmz d a t e k rencilik d e r s l e r d e , h e m r e n c i h e m ret

O s r a l a r d a Aralk balaryd. M o r r i s o n ve ben b i r k a a y d r

m e n o l a r a k geirmeye k a r a r v e r d i k : B e n M o r r i s o n ' a alma

birbirimize d e r s v e r i y o r d u k ve abalarmzn karln a l m a y a

mzla ilgili fizik z e r i n e bir iki saat d e r s v e r e c e k t i m , o da b a n a

d a balamtk. A r a d m z Calabi-Yau uzaynn t a m eklini be

almamzla ilgili m a t e m a t i k z e r i n e bir iki saat d e r s verecekti.

lirlemeye ok y a k l a m t k . D a h a s Aspinwall bilgisayar p r o g

O k u l u m u z genelde geceleri 11.00'de bitecekti.

r a m n n e r e d e y s e bitirmiti ve bizim s o n u c a v a r m a m z bekli

P r o g r a m m z hi a r a v e r m e d e n s r d r d k . Y a v a ilerliyor

y o r d u ; b u l d u u m u z s o n u o n u n yazd p r o g r a m n girdi verisi

d u k , fakat bir eylerin y a v a y a v a y e r i n e o t u r d u u n u hissede

olacakt. N i h a y e t bir p e r e m b e a k a m , aradmz Calabi-Yau

b i l i y o r d u k . Bu a r a d a W i t t e n d a h a nce fark ettii zayf halkay

eklini nasl belirleyebileceimizi b u l d u k . Bu, hayli basit bir bil

y e n i d e n formle e t m e k o n u s u n d a ciddi ilerleme k a y d e d i y o r d u .

gisayar p r o g r a m y a z l m a s n g e r e k t i r e n b i r s r e t e n ibaretti.

Yapt alma, sicim k u r a m fizii ile C a l a b i - Y a u uzaylarnn

C u m a leden s o n r a p r o g r a m y a z p k u s u r l a r n gidermitik;

m a t e m a t i i n i birbirlerine e v i r m e n i n y e n i ve d a h a etkili bir

c u m a gecesi ge s a a t l e r d e d e aradmz s o n u c u elde etmitik.

y n t e m i n i o l u t u r u y o r d u . Aspinwall, M o r r i s o n v e b e n h e m e n

F a k a t saat bei gemiti ve g n l e r d e n de c u m a y d . Aspinwall

h e m e n h e r g n W i t t e n ' l e a y a k s t toplantlar y a p y o r d u k ; W i t -

eve gitmiti, p a z a r t e s i y e k a d a r d a gelmezdi. O n u n y a z d bilgi

ten y a k l a m n n b e r a b e r i n d e getirdii y e n i kavraylar bize a k

s a y a r p r o g r a m olmakszn y a p a b i l e c e i m i z bir ey y o k t u . M o r

t a r y o r d u . H a f t a l a r getike, W i t t e n ' i n b i z i m k i n d e n t m y l e

rison d a ben d e b t n b i r h a f t a s o n u n u b e k l e y e r e k geirmeyi

farkl b i r b a k asyla gerekletirdii almann hi b e k l e n -

d n e m i y o r d u k . U z u n s r e d i r s t n e kafa y o r u l a n , k o z m o s u n

332

333

d o k u s u n d a u z a m s a l y r t l m a l a r o l u p olmad s o r u s u n u c e v a p

M o r r i s o n bilgisayarn b a n a o t u r m u t u , p a r m a " e n t e r " t u

l a m a n n eiine gelmitik; gerilim k a l d r a m a y a c a m z k a d a r

u n u n z e r i n d e y d i . Gerilim t r m a n r k e n "te b a l y o r " diyerek,

b y k t . A s p i n w a l l ' u e v i n d e n a r a d k . lk nce, ertesi s a b a h ge

p r o g r a m balatt. Bilgisayar b i r k a saniye iinde c e v a b v e r d i :

lip almas ricamz g e r i evirdi, a m a e p e y c e bir h o m u r d a n d k -

8,999999. Bir a n d a b t n u m u d u m u k a y b e t t i m . U z a y d a yrtl

t a n s o n r a bize k a t l m a y raz oldu; fakat k e n d i s i n e alt k u t u bi

m a y a y o l a a n s n m e geileri a y n a ilikisini b o z u y o r , b u d a a s

r a almamz k o u l u y l a . K a b u l ettik.

l n d a s n m e geileri o l a m a y a c a n m g s t e r i y o r d u ? A m a n e
r e d e y s e h e m e n , b i r tuhaflk olmas gerektiini fark ettik. E e r

Hakikat An

bu iki ekilden k a y n a k l a n a n fizikte g e r e k b i r u y u m s u z l u k ol

Planladmz gibi c u m a r t e s i s a b a h E n s t i t ' d e t o p l a n d k .

sayd, bilgisayarn t a m sayya b u k a d a r y a k n b i r c e v a p v e r m e

G n e l i bir sabaht, neeli v e r a h a t b i r h a v a m z vard. B e n k e n

si n e r e d e y s e i m k n s z d . E e r fikirlerimiz y a n l olsayd, bu se

d i a d m a A s p i n w a l l ' u n gelmeyeceini d n m t m ; geldiinde

fer d e t a m a m e n rasgele bir r a k a m l a r dizisi elde e t m e m i z g e r e

b i r 15 d a k i k a , ilk k e z h a f t a s o n u ie gelmesinin n e m i n e d a i r v

kirdi. Yanl b i r s o n u almtk, fakat m u h t e m e l e n basit b i r arit

g d o l u bir k o n u m a y a p t m . Bir d a h a o l m a y a c a n n g a r a n t i s i

m e t i k h a t a y a p t m z g s t e r e n bir s o n u t u b u . A s p i n w a l l v e

ni v e r d i .

b e n t a h t a y a getik v e h a t a m z h e m e n b u l d u k : H a f t a l a r n c e

M o r r i s o n v e b e n i m o d a m z d a , M o r r i s o n ' n bilgisayarnn b a

y a p t m z "basit" h e s a p t a b i r 3 a r p a n n g z d e n karmtk;

na t o p l a n d k . A s p i n w a l l M o r r i s o n ' a , y a z d p r o g r a m nasl

g e r e k s o n u 9'du. Dolaysyla bilgisayarn v e r d i i c e v a p , t a m

a a c a n anlatt v e veriyi t a m o l a r a k h a n g i b i i m d e gireceimi

istediimiz c e v a p t .

zi g s t e r d i . M o r r i s o n , n c e k i gece ulatmz s o n u l a r a g e r e
k e n biimi verdi. A r t k b a l a m a y a h a z r d k .

H e r ey o l u p b i t t i k t e n s o n r a b i r u y u m a o l d u u n u g r m e n i n
a n c a k ksmi bir inandrcl v a r d r tabii ki. E e r aradnz ce

K a b a c a sylenecek o l u r s a y a p a c a m z h e s a p , belli bir p a r a

v a b biliyorsanz, o c e v a b elde e t m e n i n b i r y o l u n u b u l m a k ge

ck t r n n (belli b i r sicim titreim r n t s n n ) , b t n b i r

n e l d e ok kolaydr. B a k a bir r n e k d a h a z m e m i z g e r e k i y o r

s o n b a h a r Calabi-Yau bileenini belirlemek iin h a r c a d m z

d u . G e r e k l i bilgisayar p r o g r a m z a t e n yazlm o l d u u iin b u

bir e v r e n d e h a r e k e t e d e r k e n k i ktlesini belirlemeye y n e l i k t i .

n u y a p m a k zor deildi. s t s r a d a k i C a l a b i - Y a u ekli iin b a k a

D a h a n c e tarttmz stratejiye g r e , bulacamz k t l e n i n ,

b i r p a r a c n ktlesini, b u k e z h a t a y a p m a m a y a zen g s t e r e

uzayda yrtlmaya yol aan bir snme geiinden sonra ortaya

r e k h e s a p l a d k . B u l d u u m u z s o n u 12'ydi. Bir k e z d a h a bilgisa

k a n Calabi-Yau ekli z e r i n d e y a p t m z b e n z e r bir h e s a p l a

y a r n b a n a t o p l a n p p r o g r a m altrdk. B i r k a saniye s o n r a

m a s o n u c u n d a b u l d u u m u z ktleyle a y n olacan u m u y o r d u k .

s o n u 11,999999 o l a r a k geldi. S o n u l a r tutuyordu. A y n a ikizi

B u b a h s e t t i i m h e s a p g r e c e k o l a y olan hesapt; haftalar n c e

o l d u u v a r s a y l a n eklin g e r e k t e n a y n a ikizi olduunu, dolay

t a m a m l a m t k ve s o n u , kullandmz zel birimler cinsinden,

syla u z a y d a y r t l m a y a y o l a a n s n m e geilerinin sicim k u r a

3 kmt. imdi, a y n a ikizi o l d u u n u d n d m z ekille il

m fiziinin b i r p a r a s o l d u u n u gstermitik.

gili h e s a b bilgisayar z e r i n d e saysal o l a r a k y a p t m z d a n , t a m

S a n d a l y e m d e n frladm, d i z g i n l e n e m e z b i r c o k u y l a o d a d a

3 deil a m a o n a o k y a k n bir sonu, y a n i y u v a r l a m a h a t a l a r n

b i r zafer t u r u attm. M o r r i s o n , bilgisayarn b a n d a g l m s -

d a n d o a c a k o k o k k k bir fark n e d e n i y l e 3,000001 y a d a

y o r d u . A m a A s p i n w a l l ' u n tepkisi farklyd. " H a r i k a , ie y a r a y a

2,999999 gibi bir s o n u elde etmeyi b e k l i y o r d u k .

can b i l i y o r d u m . " d e d i s a k i n sakin. "Peki, b i r a l a r m n e r e d e ? "

334

335

Witten'in Yaklam
P a z a r t e s i g n zafer k a z a n m kiilerin edasyla W i t t e n ' i n
y a n n a gidip b a a r m z anlattk. B u l d u u m u z s o n u o n u o k
sevindirdi. Anlald ki, o da sicim k u r a m n d a s n m e geileri
nin gerekletiini k a n t l a m a n n bir y o l u n u b u l m u t u . O n u n sa
v b i z i m k i n d e n o k farklyd, u z a m s a l y r t l m a l a r n n e d e n fela
k e t e y o l a m a d n a d a i r m i k r o k a v r a y nemli lde akl
yordu.
W i t t e n ' i n yaklam, b u t r y r t l m a l a r o l u t u u n d a bir n o k t a
p a r a c k k u r a m ile sicim k u r a m a r a s n d a nasl bir fark g r l e
ceini o r t a y a k o y u y o r d u . ki k u r a m a r a s n d a k i belirleyici fark,
y r t n y a k n l a r n d a iki t r sicim h a r e k e t i , a m a bir t r n o k t a

ekil 11.6 Bir sicimin tarad dnya-yapra, uzayn dokusunda olabilecek bir yrtl
mayla ilikili potansiyel felaketleri iptal eden bir kalkan yaratr.

p a r a c k hareketi olmasdr. Yani, bir sicim tpk bir n o k t a p a r

ack gibi yrtn h e m e n y a n n d a ilerleyebilir, fakat ayn za

k e t i btn olaslklarn ( k u a n t u m m e k a n i i n i n m a t e m a t i i y l e

m a n d a , ekil 11.6'da g r l d gibi, ilerlerken yrt evrele

t a m o l a r a k b e l i r l e n e n olas y o l l a r n h e r birinin greli k a t k s y

y e b i l i r d e . W i t t e n ' i n analizi temelde, yrt evreleyen sicimle

la) b i r bileimidir. U z a y n d o k u s u n d a b i r y r t l m a olursa, h a r e

r i n (bir n o k t a p a r a c k k u r a m n d a o l a m a y a c a k bir ey) k e n d i

k e t e t m e k t e olan sicimlerin olas y o l l a r a r a s n d a (ekil 11.6'da

lerini k u a t a n evreni, aksi t a k d i r d e d o a c a k olan felaketlerden

grlenlere benzer yollar) yrtlmay evreleyen yollar da y e r

k o r u d u u n u o r t a y a koyar. S a n k i sicimin d n y a - y a p r a -VI.

alacaktr. Y r t l m a o l d u u a n d a y a k n d a hi sicim g r n m y o r

B l m ' d e n , b u n u n , bir sicimin u z a y d a h a r e k e t e d e r k e n tarad

olsa bile, k u a n t u m m e k a n i i , olas b t n sicim y o l l a r n n fizik

ikiboyutlu bir y z e y o l d u u n u hatrlayalm- u z a m s a l d o k u d a k i

sel etkilerini d i k k a t e alr. Bu y o l l a r a r a s n d a y r t l m a y evrele

g e o m e t r i k b o z u l m a n n felakete yol aabilecek y n l e r i n i t a m ola

y e n o k s a y d a (aslna b a k a r s a n z s o n s u z s a y d a ) k o r u y u c u y o l

r a k iptal e d e n bir k o r u y u c u k a l k a n o l u t u r m a k t a d r .

d a b u l u n m a k t a d r . W i t t e n , y r t l m a n n aksi t a k d i r d e y o l a a b i

Byle bir y r t l m a o l u r s a v e e e r y a k n l a r d a o n u k o r u y a c a k
bir sicim y o k s a ne olur, diye sorabilirsiniz. D a h a s , y r t l m a n n

lecei k o z m i k felaketi ite bu k a t k l a r n t a m o l a r a k iptal ettiini

gstermiti.

m e y d a n a geldii a n d a , b i r sicimin - s o n s u z d e r e c e d e ince b i r il

O c a k 1993'te W i t t e n ve biz m z , makalelerimizi, fizik

m e i n - a n c a k bir m i s k e t b o m b a s n a k a r bir h u l a h u p u n a r k a

m a k a l e l e r i n i n a n n d a d n y a n n h e r y e r i n d e n eriilebilir hale

s n a s a k l a n m a n n salayaca k o r u n m a k a d a r etkili bir k o r u n

geldii e l e k t r o n i k n t e r n e t a r i v i n d e ayn s r a l a r d a y a y m l a d k .

m a s a l a y a c a n d a d n e b i l i r s i n i z . B u iki p r o b l e m i n d e

H e r iki m a k a l e d e , farkl b a k alaryla topoloji deitiren ge

z m , k u a n t u m m e k a n i i n i n IV. B l m ' d e tarttmz t e m e l

ilerin - u z a y d a y r t l m a y a yol atn b u l d u u m u z srelerin

b i r zelliine d a y a n m a k t a d r . IV. B l m ' d e , F e y n m a n ' n k u a n

t e k n i k ismi- ilk r n e k l e r i n i b e t i m l i y o r d u . U z u n z a m a n d r c e v a p

t u m m e k a n i i f o r m l a s y o n u n a g r e , p a r a c k y a d a sicim b

b e k l e y e n , u z a y n d o k u s u n u n yrtlp y r t l a m a y a c a s o r u s u , si

t n n e s n e l e r i n , b i r y e r d e n d i e r i n e olas b t n y o l l a r " k o k l a

cim k u r a m y l a niceliksel olarak c e v a p l a n m t .

y a r a k " ilerlediini g r m t k . Sicimin s o n u t a g z l e n e n h a r e 336

337

Sonular

b i r C a l a b i - Y a u ekli h a l i n d e kvrlm olsun, ister ak ve yldz

Fiziksel felaketlere y o l a m a d a n d a u z a m s a l y r t l m a l a r olabi

l b i r g e c e d e g r d m z e v r e n i n m u a z z a m genilii b o y u n c a

leceini o r t a y a k o y m u t u k . P e k i u z a m s a l d o k u y r t l d n d a n e

u z a y p gitsin. A s l n a b a k a r s a n z , bildiimiz u z a m s a l b o y u t l a r n

olur? Gzlenebilir s o n u l a r n e l e r d i r ? E t r a f m z d a k i d n y a n n

d a a s l n d a kvrlm olabileceklerini, e v r e n i n b r tarafna d o

b i r o k zelliinin, kvrlm b o y u t l a r n ayrntl y a p s n a bal

r u k e n d i s t n e k a t l a n a n d e v a s a b i r ekil m e y d a n a getiriyor

o l d u u n u g r d k . B u y z d e n de, ekil 11.5'te gsterildii gibi,

olabileceklerini, dolaysyla kvrlm b o y u t l a r ve ak b o y u t l a r

b i r C a l a b i - Y a u eklinin o k farkl b a k a b i r Calabi-Yau ekline

a r a s n d a k i a y r m n b i r b a k m a y a p a y o l d u u n u d a h a n c e gr

d n m e s i n i n nemli b i r fiziksel etkisi olaca dnlebilir.

m t k . Bizim analizimiz ve W i t t e n ' i n analizleri, C a l a b i - Y a u e

F a k a t aslna b a k a r s a n z , u z a y l a r g z m z d e c a n l a n d r a b i l m e k

killerinin zel m a t e m a t i k s e l zelliklerine d a y a n y o r olsa da, so

iin kullandmz a z b o y u t l u izimler, b u d n m n a s l n d a

n u c u n - u z a y n d o k u s u yrtlabilir- kesinlikle d a h a geni b i r u y

o l d u u n d a n d a h a k a r m a k m gibi g r n m e s i n e n e d e n olur.

g u l a m a alan vardr.

Eer 6 boyutlu geometriyi gzmzde

canlandrabilseydik,

kincisi, topoloji d e i t i r e n b y l e b i r y r t l m a b u g n y a r n

u z a y n d o k u s u n u n yrtldn, fakat b u n u n hayli y u m u a k b i r

gerekleebilir mi? G e m i t e y a a n m olabilir mi? E v e t . Temel

b i i m d e gerekletiini g r r d k . E s k i b i r p a n t o l o n u n d i z i n d e n

p a r a c k k t l e l e r i n i n d e n e y s e l lmleri, d e e r l e r i n i n z a m a n

y r t l m a s n d a n ok, bir g v e n i n y n bir k a z a y e m e s i gibi.

iinde hayli istikrarl o l d u u n u gsteriyor. F a k a t B y k P a t l a -

Bizim almamz ve W i t t e n ' i n almas, fiziksel zelliklerin,

m a ' d a n s o n r a k i ilk e v r e l e r e d n e c e k olursak, sicime dayal ol

r n e i n sicim titreimi ailesi saysnn ve h e r ailedeki p a r a c k

m a y a n k u r a m l a r bile, t e m e l p a r a c k k t l e l e r i n i n z a m a n iinde

tiplerinin b u s r e l e r d e n etkilenmediini g s t e r i y o r d u . Bir C a

deitii n e m l i d n e m l e r o l d u u n u gsterir. Sicim k u r a m n n

labi-Yau u z a y n n y r t k o l u t u k a d e i m e s i n d e n etkilenebile

b a k asna g r e , b u d n e m l e r k u k u s u z b u b l m d e tartt

c e k ey, t e k t e k p a r a c k l a r n ktlelerinin t a m deerleri, y a n i

mz topoloji d e i t i r e n y r t l m a l a r d a i e r i y o r d u . G n m z e

olas sicim titreim r n t l e r i n i n enerjileridir. M a k a l e l e r i m i z ,

y a k l a t k a t e m e l p a r a c k l a r n k t l e l e r i n d e g z l e n e n istikrar,

u z a y n Calabi-Yau bileeninin g e o m e t r i k eklinin d e i m e s i n e

e e r e v r e n h a l i h a z r d a topoloji d e i t i r e n b i r y r t l m a geiriyor-

karlk bu ktlelerin srekli olarak deieceini, bazlarnn

sa, b u n u n son d e r e c e y a v a g e r e k l e i y o r olmas g e r e k t i i n i

ktlesi a r t a r k e n , b a z l a r n n k i n i n azalacan g s t e r i y o r d u . F a

gsterir. O k a d a r y a v a ki, b u y r t l m a n n t e m e l p a r a c k k t l e

k a t asl nemli olan u d u r : Yrtlma g e r e k t e n m e y d a n a geldi

leri z e r i n d e k i etkisi, g n m z d e y a p a b i l d i i m i z d e n e y l e r i n

i n d e b u deien k t l e l e r d e felakete y o l a a n b i r srama, b i r

d u y a r l l n d a n d a h a d k t r . D i k k a t ekici b i r n o k t a v a r : Bi

sivrilme y a d a o l a a n s t h e r h a n g i b i r zellik o r t a y a k m a z .

r a z n c e b a h s e t t i i m i z k o u l geerliyse, e v r e n u a n d a u z a m s a l

Fiziin b a k asndan, y r t l m a annn a y r t edici bir zellii

b i r y r t l m a n n o r t a s n d a olabilir. Y e t e r i n c e y a v a gereklei-

yoktur.

y o r s a , b u n u bilmeyiz bile. O r t a d a gzlenebilir v e arpc b i r ol

B u n o k t a d a iki k o n u g n d e m e gelir. n c e l i k l e , e v r e n i n fazla

g u b u l u n m a m a s n n b y k h e y e c a n y a r a t m a s , fizikte e n d e r

d a n 6 b o y u t l u C a l a b i - Y a u bileeninde g e r e k l e e n u z a m s a l d o

r a s t l a n a n b i r d u r u m d u r . B u k a d a r egzotik b i r g e o m e t r i k dei

ku yrtlmalarna odaklanmtk. D a h a aina olduumuz bo-

imin gzlenebilir b i r felaketle s o n u l a n m a m a s , sicim k u r a m

y u t l u u z a m d a d a b u t r yrtlmalar m e y d a n a gelebilir mi? C e

n n E i n s t e i n ' n d n d n n n e k a d a r tesine getiinin b i r

v a p , n e r e d e y s e kesinlikle evettir. N e d e olsa u z a y uzaydr; ister

kantdr.

338

339

XII. Blm

Sicimlerin tesi:
M-Kuram Aray

Einstein, u z u n s r e n o birleik k u r a m aray s r a s n d a

" T a n r d n y a y farkl b i r b i i m d e y a r a t m olabilir
miydi a c a b a ; m a n t k s a l basitlik z o r u n l u l u u , serbestli
e hi y e r b r a k y o r m u a c a b a , " d i y e d n m t . E i n s t e i n b u
1

szyle, b u g n b i r o k fizikinin p a y l a t bir g r n ilk h a

lini dile g e t i r i y o r d u : D o a y a d a i r n i h a i b i r k u r a m v a r s a eer,
b u k u r a m n b i i m i n i d e s t e k l e y e n e n i n a n d r c s a v l a r d a n biri
d e , k u r a m n b a k a t r l o l a m a y a c a olacaktr. N i h a i k u r a
m n , o l d u u b i i m d e olmas gerekir, n k e v r e n i b i r i t u t a r
szla y a d a m a n t k s a l t u t a r s z l a d m e k s i z i n b e t i m l e m e y e
tisine s a h i p t e k aklayc erevedir. B y l e b i r k u r a m eylerin
o l d u k l a r gibi o l d u k l a r n ,

n k b y l e o l m a l a r gerektiini

ileri s r e c e k t i r . B t n deiiklikler, h e r biri, n e k a d a r k k

o l u r l a r s a olsunlar, k e n d i y k m n n t o h u m l a r n a t a n b i r k u r a 341

ma yol aacaklardr; "Bu cmle yalandr," nermesinde oldu

Sicim k u r a m c l a r n m a h c u p e d e n b i r d u r u m d u r b u , nihai birle

u gibi.

ik k u r a m iin ciddi bir neriye s a h i p o l m a k etkileyici olsa da,

E v r e n i n y a p s n d a k i byle bir kanlmazl k a n t l a m a k ,

a s r l a r d r varln k o r u y a n e n d e r i n s o r u l a r d a n bazlarn ce

b e ayr neri o r t a y a k o y m a k , nerilerin h e r birinin arln

ciddi biimde a z a l t m a k t a d r .

v a p l a m a y o l u n d a u z u n bir yol almamz gerektirecektir. B u so

Kanlmaz o l a n d a n ikinci s a p m a , d a h a incedir. B u n u t a m a n

rular, evrenimizin t a s a r l a n m a s iin gerekli o l d u u belli, sayla

lamyla d e e r l e n d i r e b i l m e k iin, b t n fizik k u r a m l a r n n iki k

m a y a c a k k a d a r o k t e r c i h i kimin y a d a neyin y a p t y l a ilgili gi

s m d a n o l u t u u n u u n u t m a m a l s n z . lk ksm, k u r a m n , genel

z e m e d i k k a t e k m e k t e d i r . Kanlmazlk, seenekleri silerek bu

likle m a t e m a t i k s e l d e n k l e m l e r l e ifade edilen temel fikirler k o

sorular cevaplar. Kanlmazlk, a s l n d a hibir tercih olmad

l e k s i y o n u d u r . kinci ksm d e n k l e m l e r i n z m l e r i n d e n oluur.

a n l a m n a gelir. Kanlmazlk, e v r e n i n b a k a t r l olamayaca

G e n e l itibaryla, baz d e n k l e m l e r i n bir tek, bazlarnn ise bir

n o r t a y a koyar. I V X . B l m ' d e d e tartacamz zere, evrenin

den fazla z m vardr. (Basit bir r n e k verelim: "Bir saynn

b u k a d a r sk bir y a p y a s a h i p olmasn g a r a n t i eden bir ey y o k

iki kat 10'a eittir" d e n k l e m i n i n bir t e k z m v a r d r : 5. F a

tur. Y i n e de, d o a y a s a l a r n d a byle bir katlk a r a m a k , m o d e r n

k a t "Bir saynn 0 k a t 0'a eittir" d e n k l e m i n i n s o n s u z sayda

fizikteki birletirici p r o g r a m n k a l b i n d e y a t m a k t a d r .

z m vardr, n k b t n saylarn 0 k a t 0'a eittir.) Bu y z

1 9 8 0 l e r i n s o n l a r n a gelindiinde, fizikiler, sicim k u r a m ev

d e n d e aratrmalar, bizi b e n z e r s i z d e n k l e m l e r e d a y a n a n b e n

r e n i n benzersiz bir t a b l o s u n u s u n m a y a y a k l a m olsa da, b u n u

zersiz bir k u r a m a g t r s e de, d e n k l e m l e r i n b i r o k farkl olas

p e k b a a r a m a d g r n d e y d i . B u n u n iki sebebi vardr. lki,

z m o l d u u n d a n kanlmazln tehlikeye girmesi sz k o

V I I . B l m ' d e ksaca belirttiimiz z e r e , fizikilerin sicim k u r a

n u s u olabilir. 1980'lerin s o n l a r n a gelindiinde, sicim k u r a m n

m n n aslnda be ayr v e r s i y o n u o l d u u n u g r m e s i y d i . B u n l a r a

d a d a d u r u m b u y m u gibi g r n y o r d u . r n e i n fizikiler be

Tip I, Tip IIA, Tip I I B , H e t e r o t i k O (32) (ksaca H e t e r o t i k - O )

sicim k u r a m n d a n h e r h a n g i birinin d e n k l e m l e r i n i inceledikle

v e H e t e r o t i k E x E (ksaca H e t e r o t i k E ) k u r a m l a r dendiini

rinde, bu denklemlerin birok zm olduunu grmlerdi;

hatrlayabilirsiniz. B i r o k temel zellik o u n d a ortaktr: Titre

r n e i n e k s t r a b o y u t l a r birok farkl olas k v r l m a biimine sa

im r n t l e r i olas ktle ve k u v v e t y k l e r i n i belirler, hepsi de

hiptir; zmlerin h e r biri farkl zelliklere s a h i p b i r e v r e n e t e

t o p l a m 10 u z a y - z a m a n b o y u t u n u n varln gerektirir, kvrlm

k a b l eder. Bu evrenlerin ou, sicim k u r a m d e n k l e m l e r i n i n

b o y u t l a r Calabi-Yau ekillerden birinin eklinde olmaldr vs.

geerli zmleri o l a r a k d o s a l a r da, bildiimiz biimiyle d n

B u y z d e n d e nceki b l m l e r d e b u k u r a m l a r a r a s n d a k i fark

y a y l a bir ilgileri y o k t u r .

llklar z e r i n d e d u r m a m t k . Yine d e 1980'lerde y a p l a n a n a

Kanlmazlktan bu sapmalar, sicim k u r a m n n talihsiz temel

lizler, bu k u r a m l a r n b i r b i r i n d e n farkl o l d u u n u gstermitir.

zellikleri gibi grnebilir. F a k a t 1990'larm o r t a l a r n d a n beri

K u r a m l a r n zellikleri h a k k n d a bilgilenmek iin d i p n o t l a r a b a

y a p l a n aratrmalar, b u zelliklerin, sicim k u r a m c l a r n n k u r a

kabilirsiniz, fakat s p e r s i m e t r i y e y e r v e r m e biimlerinin y a n s

m analiz e t m e biimlerinin bir y a n s m a s n d a n i b a r e t o l d u u y o

ra, destekledikleri titreim r n t l e r i n i n nemli ayrntlar k o

l u n d a y e n i bir m i t vermitir. K s a c a syleyecek olursak, sicim

n u s u n d a b i r b i r l e r i n d e n ayrldklarn bilmeniz y e t e r . ( r n e i n

k u r a m d e n k l e m l e r i o k a d a r k a r m a k t r ki, k e s i n biimlerini

Tip I sicim k u r a m n d a , bizim o d a k l a n m o l d u u m u z k a p a l il

k i m s e bilmiyor. Fizikiler b u d e n k l e m l e r i n s a d e c e y a k l a k ver

m e k l e r i n y a n sra, ular b a l a n m a m , ak sicimler de vardr.)

siyonlarn k a l e m e a l m a y baarmlardr. Sicim k u r a m l a r ara-

342

343

s m d a k i ciddi farkllklar ite b u y a k l a k d e n k l e m l e r d e y a t m a k

tadr. Be sicim k u r a m n d a n h e r h a n g i biri b a l a m n d a bir
z m l e r bolluuna, b i r i s t e n m e y e n e v r e n l e r b o l l u u n a y o l a a n
d a ite b u y a k l a k d e n k l e m l e r d i r .
1995'ten, ikinci s p e r s i c i m d e v r i m i n i n b a l a n g c n d a n b u
y a n a , k e s i n b i i m l e r i n e h l e r i e m e d i i m i z asl d e n k l e m l e r i n

c a g z d e n karabilirsiniz. B u y z d e n , b u b l m d e t a r t m a bi
r a z k a r m a k l a a c a k gibi o l u r d a b i r a n n c e k a r a delikler
( X I I I . B l m ) y a d a kozmolojiyle ( I V X . B l m ) ilgili b l m l e
re g e m e k isteyecek gibi olursanz, ikinci s p e r s i c i m d e v r i m i n i n
kilit g r l e r i n i zetlediimiz b u n d a n s o n r a k i k s m a h e m e n bir
gz atverin.

b u s o r u n l a r zebilecei, bylece sicim k u r a m n a k a n l m a z

lk d a m g a s n n v u r u l m a s n s a l a y a c a y o l u n d a k a n t says gi
derek artmaktadr. Aslna bakarsanz, kesin denklemler anla
ldnda; b u n l a r n , b e sicim k u r a m n n d a a s l n d a y a k n d a n
ilikili o l d u u n u g s t e r e c e i , sicim k u r a m c l a r n n o u n u tat
m i n e d e c e k ekilde kantlanmtr. B i r d e n i z y l d z n m kollar
gibi, h e p s i de, ayrntl zellikleri h a l e n y o u n b i r b i i m d e
a r a t r l m a k t a olan t e k b i r b t n n p a r a l a r d r . Fizikiler b e
ayr k u r a m a sahip olmak yerine, beini de benzersiz bir ku
r a m s a l e r e v e d e b i r l e t i r e n tek bir k u r a m o l d u u i n a n c n d a
dr a r t k . T p k b u g n e k a d a r gizli olan ilikilerin gzler n n e
serilmesiyle o r t a y a k a n netlik gibi, b u birlik d e sicim k u r a m
n a g r e e v r e n i a n l a m a k iin y e n i v e g l bir d u r u n o k t a s
sunmaktadr.

kinci Spersicim Devriminin Bir zeti

ikinci s p e r s i c i m d e v r i m i n i n balca g r ekil 12.1 ile
12.2'de zetlenmitir. ekil 12.1 'de fizikilerin sicim k u r a m n
analiz e d e r k e n geleneksel o l a r a k kulland y a k l a k y n t e m l e
r i n tesine ( k s m e n d e olsa) g e m e k o n u s u n d a son d n e m d e k a
z a n d k l a r beceri n c e s i n d e k i d u r u m g r l y o r . Be sicim k u r a
m n n t a m a m e n b i r b i r i n d e n ayr o l a r a k d n l d n g r y o
r u z . F a k a t s o n a r a t r m a l a r d a n d o a n y e n i g r l e r l e birlikte,
ekil 12.2'de o l d u u gibi, denizyldznm b e k o l u gibi, b t n
sicim k u r a m l a r n n a r t k h e r eyi iine alan t e k bir e r e v e ola
r a k g r l d n g r y o r u z . (Aslna b a k a r s a n z , b u b l m n
s o n u n a geldiimizde, altnc bir k u r a m n d a h a -altnc bir kolb u birlie ekleneceini greceiz.) B u h e r eyi k a p s a y a n ere

Bu g r l e r i a k l a y a b i l m e k iin sicim k u r a m n d a k i en zor,

e n y e n i gelimelerden b a z l a r n a d e i n m e m i z gerekiyor. Sicim

veye, t a r t m a m z n ilerlemesiyle aklk k a z a n a c a k s e b e p l e r d e n

t r M - k u r a m denmitir.

k u r a m n i n c e l e r k e n kullanlan y a k l a k l k l a r n niteliini ve o n
l a r a ikin snrlar a n l a m a m z gerekiyor. Fizikilerin b u y a k l a
klklar a m a k iin b a v u r d u u akllca t e k n i k l e r e -hepsine

Tip IIB

b i r d e n ikilikler denir- ainalk k a z a n m a m z gerekiyor. S o n r a da,

y u k a r d a bahsettiimiz d i k k a t ekici g r l e r e u l a m a k iin b u
t e k n i k l e r d e n y a r a r l a n a n ince akl y r t m e y i izlememiz g e r e k i
yor. F a k a t e n d i e l e n m e y i n . Sicim k u r a m c l a r asl zor ii o k t a n
t a m a m l a m b u l u n u y o r , bizler onlarn v a r d sonular akla
m a k l a yetineceiz.
G e l g e l d i m , gelitirmemiz v e s o n r a d a b i r a r a y a g e t i r m e m i z
g e r e k e n b i r b i r i n d e n a y r o k fazla p a r a v a r m gibi g r n d
n d e n , zellikle b u b l m d e a a l a r a b a k a r k e n o r m a n k o l a y 344

Heterotik-O

Heterotik-E

ekil 12.1 Be sicim kuram zerinde alan fizikiler yllarca, tmyle farkl kuramlar
zerinde altklarm dnd.
345

M - k u r a m m m kefedilmi olan ikinci zellii, t i t r e e n sicimler

Tip IIB

iermesinin y a n sra b a k a nesneleri d e k a p s a m a s d r : Titreen

ikiboyutlu zarlar, d a l g a l a n a n b o y u t l u k a b a r c k l a r v e bir s r
b a k a bileen. 1 1 . b o y u t t a o l d u u gibi, M - k u r a m n n b u zelli
i, h e s a p l a r 1990 o r t a l a r n d a n n c e kullanlan y a k l a k l k l a r d a n
t e m i z l e n d i i n d e o r t a y a kmtr.
B u n l a r v e son b i r k a y l d a edinilen b a k a g r l e r dnda,
M - k u r a m n n g e r e k nitelii bir m u a m m a d r ; ileri s r l d
Heterotik-O

zere "M"'nin bir anlam da budur: M u a m m a . D n y a n n drt

Heterotik-E

b i r y a n n d a fizikiler, b y k bir azimle M - k u r a m n a d a i r t a m

ekil 12.2 kinci spersicim devriminin sonular, be sicim kuramnn da aslnda, gei
ci olarak M-kuram denilen tek bir birleik erevenin paras olduunu gstermiti.

ekil 12.2, nihai k u r a m a r a y n d a k e ta niteliinde olan

b i r baary r e s m e d e r . Sicim k u r a m n n , g r n e baklrsa bir

b i r anlaya u l a m a y a almaktadr; 2 1 . y z y l fiziinin t e m e l

p r o b l e m i d e p e k l b u olabilir.

Bir Yaklaklk Yntemi

Fizikilerin sicim k u r a m n analiz e t m e k iin k u l l a n m a k t a ol

tedirginlik kuram d e n e n bir eye

b i r i n d e n ayr ilerleyen a r a t r m a kollar a r t k tek bir d o k u d a

d u u y n t e m l e r i n snrlar,

-benzersiz, h e r eyi ieren, p e k l u z u n z a m a n d r a r a n a n o h e r

baldr. Tedirginlik k u r a m , bir s o r u y a k a b a c a c e v a p v e r m e y e

eyin k u r a m olabilecek bir k u r a m d a - birletirilmitir.

alrken bir y a k l a k l k o l u t u r m a y a , s o n r a d a b a t a g r m e z

G e r i d e y a p l a c a k ok i k a l s a da, M - k u r a m n n fizikiler ta

den gelinen ince ayrntlar d a h a y a k n d a n i n c e l e y e r e k b u y a k

r a f n d a n o r t a y a karlm iki temel zellii vardr. lki, M - k u -

lakl sistematik olarak gelitirmeye verilen incelikli isimdir.

r a m n d a 11 b o y u t b u l u n m a s d r (10 uzay, 1 z a m a n b o y u t u ) . Ka-

B u k u r a m , bilimsel a r a t r m a n n b i r o k a l a n n d a o k nemli bir

luza'nn, ek bir u z a m s a l b o y u t u n genel grelilik k u r a m ile elek

rol o y n a r ve sicim k u r a m n n a n l a l m a s n d a da temel u n s u r ol

t r o m a n y e t i z m a k u r a m n n hi b e k l e n m e d i k biimde birlemesi

mutur, ayrca b i r a z d a n gstereceimiz gibi, g n l k hayatmz

ni m m k n kldn o r t a y a k a r m a s n d a o l d u u gibi, sicim k u

da da sk sk rastladmz bir eydir.

ramclar d a sicim k u r a m n d a k i e k b i r u z a m s a l b o y u t u n -nce

Diyelim ki b i r g n otomobiliniz arzaland, b i r tamirciye gi

ki b l m l e r d e tarttmz 9 uzay, 1 z a m a n b o y u t u dnda- k u

dip b a k t r a c a k s n z . Arabanz t a m i r c i y e g t r y o r s u n u z , yle

r a m n n be v e r s i y o n u n u n d a d e r i n d e n t a t m i n edici bir b i i m d e

bir b a k p k t h a b e r i veriyor. A r a b a n n m o t o r u n u n deimesi

birlemesini m m k n kldn anlamlardr.

Dahas bu ek

gerekiyor; p a r a l a r ve iilik genellikle 900 dolar tutar. Bu, y a k

u z a m s a l b o y u t h a v a d a n gelmemitir; aksine, sicim k u r a m c l a r ,

lak d e e r a l a n n a d a y a n a n b i r tahmindir, y a p l m a s g e r e k e n

1970'lerde ve 1980'lerde geerli olan, 1 z a m a n ve 9 t a n e de u z a y

iin ince ayrntlar belirginlik k a z a n d k a bu t a h m i n i n de kesin

b o y u t u o l d u u n u syleyen akl y r t m e n i n yaklak o l d u u n u ;

lik k a z a n m a s n beklersiniz. B i r k a g n sonra, t e k n i s y e n oto

a r t k t a m a m l a n a b i l e c e k olan kesin d e n k l e m l e r i n b u g n e d e k at

mobilde b a k a testler d e y a p m a y a vakit b u l d u k t a n sonra, d a h a

lanm olan bir u z a m s a l b o y u t d a h a o l d u u n u gsterdiini anla

kesin bir fiyat verir: 950 dolar. Yeni bir r e g l a t r e ihtiyacnz ol

mlardr.

d u u n u syler, p a r a l a r ve iilik y a k l a k 50 d o l a r tutacaktr.

346

347

N i h a y e t i n d e otomobili a l m a y a gittiinizde b t n ayrntlar t o p

lar k u r u l m a z s a eer, k a r m z a k a n d e n k l e m l e r son d e r e c e

lar v e n n z e 9 8 7 , 9 3 dolarlk bir f a t u r a koyar. M o t o r v e r e g

k a r m a k olacaktr. H e m N e w t o n ' a h e m E i n s t e i n ' a gre, h e r e

l a t r iin 950 dolar, fan kay iin 27 dolar, a k k a b l o s u iin 10

y i n b a k a h e r ey z e r i n d e k t l e e k i m i k u v v e t i uyguladn,

dolar, izolasyon cvatas iin 0,93 d o l a r y a z d n aklar. B a t a

b u n u n d a bizi h e m e n , D n y a ' y i , G n e ' i , Ay', b a k a gezegenle

900 dolar olarak verdii yaklak rakam baka birok ayrntnn

ri, p r e n s i p t e g k l e r d e k i b t n cisimleri iine alan k a r m a k ve

dahil olmasyla kesinlemitir. Fizik terimleriyle bakldnda,

m a t e m a t i k s e l o l a r a k k o l a y c a iinden k l a m a y a c a k b i r ktlee

bu ayrntlara, ilk t a h m i n d e m e y d a n a gelen tedirginlikler (per-

kimi s a v a m a g t r d n hatrlayalm. T a h a y y l edebilecei

t r b a s y o n l a r ) denir.

niz gibi, b t n b u etkileri h e s a b a k a t p D n y a n n h a r e k e t i n i

Tedirginlik k u r a m etkili bir b i i m d e u y g u l a n d n d a , ilk t a h

k e s i n o l a r a k b e l i r l e m e k imknszdr. A s l n d a y a l n z c a gkcis

m i n nihai c e v a b a m a k u l lde y a k n olacaktr; ilk t a h m i n d e

mi h e s a b a k a t l d n d a bile, d e n k l e m l e r o k a d a r k a r m a k bir

g r m e z d e n gelinen ince ayrntlar iin iine dahil edildiinde k e

hl alr ki, imdiye k a d a r kimse t a m a n l a m y l a zememitir.

sin s o n u t a k k farkllklara y o l aacaktr. F a k a t b a z e n nihai

Y i n e d e tedirginlik k u r a m n a dayal bir y a k l a m k u l l a n a r a k

faturay d e m e y e gittiinizde, ilk t a h m i n l e a r a d a k i fark g r p

Dnyann

hareketini

Gne

sistemi z e r i n d e n

b y k bir

o k a girersiniz. D a h a d u y g u s a l b a k a t e r i m l e r d e kullanabilirsi

isabetlilikle t a h m i n edebiliriz. G n e ' i n , G n e sistemimizin di

niz tabii, a m a t e k n i k o l a r a k b u n a tedirginlik kuram hatas d e

e r gezegenlerine kyasla m u a z z a m b i r ktleye s a h i p olmas, di

nir. Bu da ilk t a h m i n i n nihai c e v a p iin iyi bir r e h b e r olmad,

e r b t n yldzlara kyasla D n y a y a yaknl, onu, ak a r a

n k "ince a y r n t l a r n " y a k l a k d e e r t a h m i n i n d e n i s p e t e n

D n y a n n h a r e k e t i z e r i n d e k i b a s k n etki u n s u r u klmaktadr.

k k s a p m a l a r y e r i n e , b y k deiikliklere y o l at a n l a m

Bylece y a l n z c a G n e ' i n k t l e e k i m i etkisini d e e r l e n d i r e r e k

na gelir.

y a k l a k b i r d e e r t a h m i n i elde edebiliriz. B i r o k a m a iin b u

n c e k i b l m l e r d e k s a c a gsterildii z e r e , b u n o k t a y a k a

kesinlikle yeterlidir. G e r e k i r s e , A y y a d a o s r a d a e n y a k n d a n

d a r sicim k u r a m t a r t m a m z otomobil tamircisinin kulland

g e m e k t e olan gezegenler gibi, k o n u y l a balants en g l ci

n a b e n z e r tedirginliklere dayal

( p e r t r b a t i f ) bir y a k l a m a

simlerin ktleekimi etkilerini srasyla dahil e d e r e k bu y a k l a

baldr. Sicim k u r a m n n z a m a n z a m a n atfta b u l u n m u oldu

kl biraz d a h a rafine bir hale getirebiliriz. O r t a y a k m a k t a

u m u z "yetersiz a n l a l m a s n n kkleri, u v e y a b u b i i m d e b u

olan k t l e e k i m i etkileri a k a r m a k l a t k a h e s a p l a r da zorla-

y a k l a k l k y n t e m i n e u z a n m a k t a d r . Gelin, tedirginlik k u r a m

abilir, fakat bu d u r u m u n tedirginlik felsefemize glge d r

n, sicim k u r a m k a d a r s o y u t o l m a y a n a m a sicim k u r a m m d a k i

m e s i n e izin v e r m e y e l i m : G n e ile D n y a n n k t l e e k i m s e l et

u y g u l a m a y a o t o m o b i l tamircisi r n e i n d e n d a h a y a k n olan b i r

kileimi, D n y a n n h a r e k e t i n e d a i r y a k l a k b i r a k l a m a su

b a l a m d a t a r t a r a k b u nemli k a v r a m a n l a m a y a alalm.

nar, geri k a l a n dier k t l e e k i m i etkileri k a r m a a s ise o k d a h a

k k oranl b i r inceltmeler dizisi sunacaktr.

Klasik Bir Tedirginlik Kuram rnei

B u r n e k t e t e d i r g i n l i k y a k l a m ie y a r y o r , n k n i s p e t e n

D n y a n n h a r e k e t i n i G n e sistemi z e r i n d e n a n l a m a k , t e

b a s i t b i r k u r a m s a l b e t i m l e m e y i m m k n k l a n b a s k n b i r fizik

dirginlik k u r a m n a dayal bir y a k l a m k u l l a n m a n n klasik bir

sel etki sz k o n u s u . A m a h e r z a m a n b y l e o l m a z . r n e i n

rneidir. B u t r b y k mesafe leklerinde, y a l n z c a ktleeki-

l b i r sistem iinde b i r b i r l e r i n i n e v r e l e r i n d e d n m e k t e olan

m i k u v v e t i n i d e e r l e n d i r m e m i z gerekir, fakat b a k a yaklaklk-

b e n z e r k t l e y e s a h i p y l d z n h a r e k e t i y l e ilgileniyorsak

348

349

kisi y o k t u r o r t a d a . B u n a bal o l a r a k y a k l a k b i r d e e r t a h m i

Sicim Kuramna Tedirginlik Kuram Asndan

Bir Yaklam

n i n i m m k n klan, d i e r etkilerin k k d z e l t m e l e r y a r a t

Sicim k u r a m n d a k i fiziksel sreler, titreen sicimler a r a s n

m a s n a y o l a a n t e k b i r b a s k n etkileim y o k t u r . Tedirginlik

d a k i t e m e l etkileimlerden oluur. V I . B l m u n (VI. B l m ' d e

y a k l a m n a b a v u r u p , diyelim k i y a l n z c a iki yldz a r a s n d a k i

" D a h a net c e v a p " ksmn atlam olan okurlar, b u k s m n b a

k t l e e k i m i ilikisini ele alp b u n u y a k l a k bir d e e r belirle

lang b l m n e gz g e z d i r m e y i y a r a r l bulabilir) s o n u n a d o

mekte kullansaydk, yaklammzn baarsz olduunu ok

ru tarttmz z e r e , bu etkileimler sicim ilmeklerinin ekil

g e m e d e n g r r d k . H e s a p l a m a l a r m z , t a h m i n edilen h a r e

6.7'de o l d u u gibi (yeri geldii iin ekil 12.3'te de t e k r a r l a d k )

k e t t e k i , n c b i r yldz iin iine d a h i l e t m e k t e n k a y n a k l a

b i r b i r l e r i n d e n ayrlmalarn ve birlemelerini ierir. Sicim k u

n a n " d z e l t m e n i n " k k olmadn, a s l n d a v a r s a y l a n y a k l a

ramclar, ekil 12.3'teki e m a t i k r e s m i n kesin bir m a t e m a t i k s e l

k d e e r k a d a r ciddi b i r b y k l k t e o l d u u n u g s t e r i r d i . B u

formlle nasl ilikilendirilebileceini gstermitir; gelen h e r b i r

n a ainayz: H o r o n t e p e n i n s a n n h a r e k e t i , t a n g o y a p a n iki

sicimin dierinin h a r e k e t i z e r i n d e k i etkisini ifade e d e n bir for

insann hareketine pek benzemez. Byk bir dzeltme, bata

m l d r b u . ( F o r m l n ayrntlar, sicim k u r a m l a r n n b e i n d e

eer, etkisi dierlerini g l g e d e b r a k a n t e k b i r k t l e e k i m i ili

k i y a k l a k l n ie y a r a m a z o l d u u n u v e b t n b i r e m a n n is

d e farkldr, fakat imdilik b u t r ince u n s u r l a r bir k e n a r a bra

k a m b i l ktlar z e r i n e k u r u l u o l d u u n u gsterir. B u n u n y a l

kacaz.) K u a n t u m m e k a n i i o l m a s a y d b u forml, sicimlerin

nzca, n c y l d z d a n k a y n a k l a n a n b y k d z e l t m e y i dahil

etkileim h i k y e l e r i n i n s o n u olabilirdi. F a k a t belirsizlik ilkesi

e t m e k l e ilgili bir m e s e l e olmadn u n u t m a m a l s n z . Bir d o m i

nin h k m e t t i i m i k r o s k o b i k k a r g a a , sicim/antisicim iftlerinin

n o etkisi sz k o n u s u d u r : B y k d z e l t m e n i n iki yldzn h a r e

(birbirine k a r t titreim r n t l e r i o r t a y a k o y a n iki sicim) ev

k e t i z e r i n d e n e m l i b i r etkisi olur, b u n u n d a n c y l d z n

r e n d e n enerji a l a r a k b i r a n d a varlk bulabilecei a n l a m n a gelir;

h a r e k e t i z e r i n d e b y k b i r etkisi olur, o da d i e r ikisini ciddi

tabii, y e t e r i n c e hzl bir ekilde birbirlerini o r t a d a n k a l d r m a l a

b i i m d e etkiler v e b y l e d e v a m edip gider. B u r a d a k t l e e k i m i

r, bylece enerji b o r l a r n demeleri kouluyla. K u a n t u m l

andaki b t n halatlar ayn derecede nemlidir ve hepsinin

gnlndan d o a n fakat d n aldklar enerjiyle v a r olan, dola

d e a y n a n d a ele a l n m a l a r g e r e k m e k t e d i r . B u gibi d u r u m l a r

ysyla ksa s r e iinde y e n i d e n t e k bir ilmek haline gelmeleri

da, genellikle t e k a r e m i z s o n u t a o r t a y a k a n h a r e k e t i n si-

g e r e k e n bu sicim iftleri sanal sicim iftleri o l a r a k bilinir.

m l a s y o n u n u elde e t m e k iin b i l g i s a y a r l a r n k a b a k u v v e t i n e

Bu d u r u m ekil 12.4'te ematik olarak gsterilmitir. Bataki

b a v u r m a k olur.

iki sicim, (a) diye belirtilen n o k t a d a birbirleriyle arpr, birle

Bu rnek,

ip t e k b i r ilmek oluturur. Bu ilmek b i r a z y o l alr, a m a ( b ) ' d e ,

tedirginlik yaklamn u y g u l a r k e n , v a r s a y l a n

y a k l a k d e e r t a h m i n i n g e r e k t e n y a k l a k o l u p olmadn b e
lirlemenin nemini, e e r yleyse a r z u l a n a n geerlilik d z e y i n e
u l a m a k iin ince d e t a y l a r n hangilerinin ve k a n n dahil edil
mesi gerektiini aydnlatyor. T a r t m a k t a o l d u u m u z z e r e , b u
meseleler zellikle, tedirginlik a r a l a r n n m i k r o d n y a d a k i fi
ziksel srelere u y g u l a n m a s asndan k r i t i k n e m tar.
ekil 12.3 Sicimler birleerek ve ayrlarak etkileim kurarlar.
350

351

ekil 12.4 Kuantum lgnl, bir sicim/antisicim iftinin ortaya kmasna (b) ve ortadan
kalkmasna (c) yol aabilir, bylece daha karmak bir etkileim ortaya kar.

lgn k u a n t u m d a l g a l a n m a l a r sanal bir sicim iftinin olumas

na y o l aar, bu ift y o l alr, s o n r a (c) n o k t a s n d a bir kez d a h a
t e k bir sicim o l u t u r a r a k o r t a d a n kalkar. S o n olarak (d) n o k t a
s n d a bu sicim b i r ift sicime a y r l a r a k enerjisini boaltr ve bu

ekil 12.5 Kuantum lgnl, ok sayda sicim/antisicim ifti dizisinin ortaya kmas
na ve ortadan kalkmasna neden olabilir.

sicimler de b a k a y n l e r e d o r u y o l alrlar. ekil 12.4'te m e r

k e z d e k i tek ilmek y z n d e n , fizikiler b u n a "tek ilmek" sreci

z e l t m e s i n d e o l d u u gibi, tpk D n y a n n h a r e k e t i n i a n l a m a a

derler. ekil 12.3'te r e s m e d i l e n etkileimde o l d u u gibi, kesin

b a m z d a , G n e ' i n etkisini A y v e b r g e z e g e n l e r i n d a h a k k

bir m a t e m a t i k s e l forml bu emayla ilikilendirilebilir, bylece

o r a n d a k i etkilerini de iin iine dahil e d e r e k d z e l t m e m i z i n bi

sanal sicim iftinin ilk iki sicimin h a r e k e t i z e r i n d e k i etkisi

zi d a h a kesin bir anlaya u l a t r m a s n d a o l d u u gibi; sicim k u

zetlenebilir.

r a m c l a r da, iki sicim a r a s n d a k i etkileimi hi ilmek b u l u n m a

F a k a t b u d a h i k y e n i n s o n u deildir, n k k u a n t u m d a l g a

y a n (sanal sicim iftlerinin olmad) emaya, t e k ilmekli ema

l a n m a l a r anlk sanal sicim d o u l a r n n b i r o k k e r e l e r m e y d a

ya (tek b i r sanal sicim ifti), iki ilmekli e m a y a (iki sanal sicim

na gelmesine, bir sanal sicim iftleri dizisinin o l u m a s n a y o l

ifti) vs. t e k a b l e d e n m a t e m a t i k s e l ifadeleri, ekil 12.6'da gs

aabilir. Bu da ekil 12.5'te g r l d z e r e d a h a fazla ilmein

terildii gibi b i r b i r i n e e k l e y e r e k anlayabileceimizi gstermi

b u l u n d u u e m a l a r a y o l aacaktr. B u e m a l a r n h e r biri, ger

lerdir.

ekleen fiziksel sreleri r e s m e t m e n i n p r a t i k ve basit bir y o l u

Kesin bir h e s a p l a m a , bu emalarn h e r biriyle ilikili m a t e m a

n u o r t a y a k o y m a k t a d r : Gelen sicimler birleirler, k u a n t u m al

tiksel ifadeleri b i r b i r i n e eklememizi gerektirir; e m a l a r n h e r bi

k a l a n m a l a r b u b i r l e m e s o n u c u o r t a y a k a n ilmein ayrlmas

r i n d e ilmek says artacaktr. F a k a t bu e m a l a r s o n s u z s a y d a ol

na, sanal bir sicim iftinin o l u m a s n a y o l aar, bu iki sicim y o l

d u u n d a n v e h e r biriyle ilikilendirilen m a t e m a t i k s e l h e s a p l a r

alr, s o n r a birleip t e k bir ilmek o l u t u r a r a k birbirlerini o r t a d a n

kaldrr, o ilmek de y o l alr ve b a k a b i r sanal sicim ifti olutu
rur, b u bylece d e v a m eder. B a k a e m a l a r d a o l d u u gibi, b u
s r e l e r i n h e r biri iin ilk sicim iftinin h a r e k e t i z e r i n d e k i et
kiyi zetleyen bir m a t e m a t i k s e l forml v a r d r .

A y r c a tpk t a m i r c i n i n otomobilinizin t a m i r i n i n t o p l a m d a
k a a m a l olaca s o r u s u n a karlk, b a t a 900 d o l a r o l a r a k t a h
m i n ettii f a t u r a t u t a r n , 50, 27, 10 ve 0,93 d o l a r e k l e y e r e k d 352

ilmek says a r t t k a g i d e r e k zorlatndan bu imknsz b i r i

cim eleme sabiti n e k a d a r k k s e , b u t r sanal sicimlerin bir

tir. Sicim k u r a m c l a r bu h e s a p l a r sfr ilmekli srelerin m a k u l

anlna v a r olmalar ihtimali de o k a d a r d k t r .

b i r y a k l a k d e e r t a h m i n i verecei, ilmek says a r t t k a ilmek

Be sicim k u r a m n n h e r h a n g i b i r i n d e k i sicim eleme sabiti

e m a l a r n n g i d e r e k k l e n d z e l t m e l e r e y o l aaca b e k l e n t i

nin d e e r i n i belirleme s o r u s u n u ksaca ele alacaz, a m a n c e

sine d a y a n a n bir tedirginlik erevesi iine yerletirmilerdir.

b u sabitin b y k l n d e e r l e n d i r i r k e n " k k " v e y a "b

Aslna b a k a r s a n z , sicim k u r a m h a k k n d a bildiimiz h e r ey

y k " d e m e k l e aslnda n e d e m e k istiyoruz o n a b a k a l m . Sicim

-nceki b l m l e r d e anlattmz m a l z e m e n i n b y k b l m - b u

k u r a m n n t e m e l i n d e k i m a t e m a t i k , " k k " ile " b y k " arasn

tedirginlik y a k l a m n k u l l a n a r a k ayrntl ve incelikli h e s a p l a r

d a k i snrn 1 r a k a m o l d u u n u g s t e r m e k t e d i r . Sicim eleme

g e r e k l e t i r e n fizikiler t a r a f n d a n kefedilmitir. F a k a t b u l u

sabitinin d e e r i 1 ' d e n k k s e , bu d u r u m d a - b i r d e n fazla say

n a n s o n u l a r n geerliliine g v e n e b i l m e m i z iin, ekil 12.6'da-

da imek a k m a s n d a o l d u u gibi- ok fazla s a y d a sicim ifti

ki ilk b i r k a e m a dnda, h e r eyi g r m e z d e n gelen y a k l a k

nin bir anlna varlk b u l m a s g i d e r e k ihtimal d olacaktr. F a

o l d u u varsaylan d e e r t a h m i n l e r i n i n g e r e k t e n y a k l a k o l u p

k a t eleme sabitinin deeri 1 ise ya da 1 'den b y k s e , bu t r

olmadn belirlememiz gerekir. Bu da bizi o kritik s o r u y a g

sanal iftlerin d a h a fazla sayda s a h n e y e kmas d a h a m u h t e

t r y o r : Yaklaklk iinde miyiz?

m e l d i r . M e s e l e u d u r : Sicim eleme sabiti l ' d e n k k olursa,

Yaklak Deer Yaklak m?

ilmek saylar arttka, ilmek emalarnn katklar g i d e r e k aza

lr. Tedirginlik y a k l a m iin g e r e k e n de b u d u r ite, n k bu

Deiir. e m a l a r n h e r biriyle ilikilendirilen m a t e m a t i k s e l

y a k l a m , b i r k a ilmekli sreler h a r i b t n sreleri g r m e z

forml ilmek says a r t t k a d a h a k a r m a k l a t n d a n , sicim k u

d e n gelsek d a h i m a k u l d e r e c e d e geerli s o n u l a r elde edecei

r a m c l a r temel bir zelliin farkna varmlardr. Bir ipin sa

mizi g s t e r m e k t e d i r . F a k a t sicim eleme sabiti 1 'den k k d e

lamlnn, ipin kuvvetli bir e k m e v e s a r s m a s o n u c u k o p a r a k

ilse, ilmek says a r t t n d a n ilmek emas katklar g i d e r e k da

iki p a r a y a ayrlp ayrlmayacan belirlemesinde o l d u u gibi,

ha nemli hale gelir. l yldz sistemimizde o l d u u gibi, bu da

k u a n t u m d a l g a l a n m a l a r n n t e k bir sicimin iki p a r a y a ayrlma

tedirginlik y a k l a m n geersiz klar. Varsaylan y a k l a k d e e r

sna, bir a n d a sanal bir iftin o r t a y a k m a s n a n e d e n olup olma

-hi ilmek b u l u n m a y a n s r e - y a k l a k deildir. (Bu tartma,

y a c a n belirleyen b i r r a k a m vardr. B u r a k a m sicim eleme

b e sicim k u r a m n n bei iin de ayn d e r e c e d e

sabiti o l a r a k bilinir ( d a h a ak k o n u a c a k olursak, ksa bir s r e

s o n r a tartacamz gibi be sicim k u r a m n n h e r birinin farkl

geerlidir; bir sicim k u r a m n d a k i sicim eleme sabitinin de

eri, tedirginlik y a k l a m emasnn etkililiini belirler.)

bir sicim eleme sabiti v a r d r ) . Bu isim hayli tanmlaycdr: Si

Bu k a v r a y bizi b i r s o n r a k i kritik s o r u y a g t r y o r : Sicim

cim eleme sabitinin b y k l , sicimin (ilk ilmek ile ayrl

eleme sabitinin deeri n e d i r ? ( D a h a ak bir deyile be sicim

d iki sanal ilmek) k u a n t u m a l k a l a n m a l a r n n birbirleriyle ne

k u r a m n n h e r b i r i n d e sicim eleme sabitlerinin deerleri n e

k a d a r gl bir iliki iinde o l d u u n u betimler; deyim y e r i n d e y

dir?)

Halihazrda hi kimse

bu

soruyu

cevaplayabilir durumda

se birbirleriyle ne d e r e c e sk eletiklerini betimler. Flesapla-

deildir. Bu mesele sicim k u r a m n n z l m e m i en nemli m e

m a l a r m biimine g r e , sicim eleme sabiti n e k a d a r b y k s e

selelerinden biridir. Bir tedirginlik k u r a m erevesine d a y a n a n

k u a n t u m a l k a l a n m a l a r n n bir ilk sicimin a y r l m a s n a ( s o n r a

sonularn, a n c a k ve a n c a k sicim eleme sabitinin 1 'den k k

t e k r a r birlemesine) y o l a m a ihtimali de o k a d a r b y k t r ; si-

olmas h a l i n d e hakl k a c a n d a n e m i n olabiliriz. A y r c a sicim

354

355

eleme sabitinin k e s i n deerinin, eitli sicim titreim r n t l e -

u z a y - z a m a n b o y u t u , kvrlm 6 b o y u t l u b i r C a l a b i - Y a u uzayy-

rinin tad k t l e l e r v e y k l e r z e r i n d e d e d o r u d a n bir etkisi

l a birlikte b i r s r z m e k a p aar, fakat b u bile olaslklar

vardr. N i t e k i m fiziin b y k b l m n n sicim eleme sabiti

t k e t m e m e k t e d i r ; olaslklar u z a m ve kvrlm b o y u t l a r n sa

nin d e e r i n e d a y a n d n g r y o r u z . B u y z d e n d e gelin, ele

ys a r a s n d a farkl b i r b l n m e y i d e m m k n k l m a k t a d r .

me sabitinin deeriyle -be sicim k u r a m n n h e r h a n g i b i r i n d e k i

P e k i b u s o n u l a r l a n e r e y e varabiliriz? U olaslk b u l u n u y o r .

deer- ilgili nemli s o r u n u n n e d e n h l c e v a p l a n m a m o l d u u

ncelikle, e n k a r a m s a r olaslktan y o l a kalm; sicim k u r a m l a

na yakndan bakalm.

rnn h e r biri, k u r a m n eleme sabitinin y a n sra, u z a y - z a m a nn b o y u t l a r n v e k e s i n g e o m e t r i k biimini b e l i r l e m e y e - b a k a

Sicim Kuram Denklemleri

hibir k u r a m byle b i r i d d i a d a b u l u n a m a z - y a r a y a n d e n k l e m

Sicimlerin birbirleriyle nasl bir etkileim iinde o l d u u n u

lerle d o n a n m olsa da, b u d e n k l e m l e r i n h e n z b i l i n m e y e n k e

belirlemeye y n e l i k tedirginlik y a k l a m , sicim k u r a m n n t e

sin biimi geni bir z m yelpazesini m m k n klabilir, k i b u

m e l d e n k l e m l e r i n i b e l i r l e m e k iin de kullanlabilir. E s a s e n sicim

d a k u r a m n t a h m i n y r t m e g c n ciddi b i i m d e zayflatacak

k u r a m d e n k l e m l e r i , sicimlerin nasl etkileim k u r d u u n u belir

tr. Bu d o r u y s a eer, b i r geri a d m olacaktr; n k sicim k u

ler, t e r s i n d e n syleyecek olursak, sicimlerin birbirleriyle etkile

r a m k o z m o s u n bu zelliklerini aklayaca v a a d i n d e b u l u n u r ;

m e biimleri, k u r a m n d e n k l e m l e r i n i d o r u d a n belirler.

bizim d e n e y s e l g z l e m l e r d e b u l u n a r a k b u n l a r belirlememizi, a z

lk r n e k olarak, be sicim k u r a m n n h e r b i r i n d e k u r a m n

ok keyfi b i i m d e b u n l a r k u r a m a k a t m a m z g e r e k t i r m e y e c e k

eleme sabitinin d e e r i n i belirlemeye y a r a y a n bir d e n k l e m b u

tir. Bu olasla XV. B l m ' d e d n e c e i z . kincisi, y a k l a k si

l u n d u u n u belirtelim. F a k a t fizikiler b u g n , az sayda ilgili si

cim d e n k l e m l e r i n d e k i i s t e n m e y e n esneklik, akl y r t m e m i z d e -

cim emasn tedirginlik y a k l a m y l a m a t e m a t i k s e l o l a r a k d e

ki ince bir k u s u r u n gstergesi olabilir. Sicim eleme sabitinin

e r l e n d i r e r e k , be k u r a m n h e r biri iin b u d e n k l e m i n a n c a k

deerini b e l i r l e r k e n tedirginlik y a k l a m n k u l l a n m a giriimin

y a k l a n bulabilmilerdir. Yaklak d e n k l e m yle syler: B e

d e b u l u n u y o r u z . F a k a t d a h a n c e d e tartm o l d u u m u z gibi,

sicim k u r a m n n h e r h a n g i birinde, sicim eleme sabiti yle bir

tedirginlik y n t e m l e r i , a n c a k ve a n c a k eleme sabiti 1 ' d e n k

d e e r alr ki, sfrla a r p l d n d a s o n u sfr verecektir. M t h i

k s e anlamldr, dolaysyla h e s a p l a m a m z c e v a b h a k k n d a

b i r h a y a l krkl y a r a t a n bir d e n k l e m d i r b u , n k h a n g i say

hakll geerlilik k a z a n m a m bir v a r s a y m d a b u l u n u y o r ola

y sfrla a r p a r s a n z a r p n sfr s o n u c u n a varrsnz. N i t e k i m

bilir; akas c e v a b n l ' d e n k k olacan s y l y o r olabilir.

be sicim k u r a m n n h e r b i r i n d e de, sicim eleme sabitiyle ilgi

Yanlgmz p e k l b u v a r s a y m n y a n l o l d u u n u , b e sicim k u

li y a k l a k d e n k l e m bize bu sabitin d e e r i h a k k n d a hibir ey

r a m n n h e r h a n g i b i r i n d e k i eleme sabitinin 1 'den b y k oldu

sylemez.

u n u g s t e r i y o r olabilir. n c s , i s t e n m e y e n esneklik, srf

Yeri gelmiken, b e sicim k u r a m n n h e r birinde, h e m u z a m

kesin d e n k l e m l e r y e r i n e y a k l a k d e n k l e m l e r k u l l a n y o r olma

h e m d e kvrlm u z a y - z a m a n b o y u t l a r n n kesin biimini belir

m z d a n d a k a y n a k l a n y o r olabilir. r n e i n , bir sicim k u r a m n -

ledii v a r s a y l a n b a k a bir d e n k l e m d e vardr. B u d e n k l e m i n

d a k i eleme sabiti l ' d e n k k olabilse de, k u r a m n d e n k l e m

b u g n elimizde b u l u n a n y a k l a k v e r s i y o n u , sicim eleme sabi

leri btn e m a l a r n k a t k l a r n a h a s s a s b i r b i i m d e d a y a n y o r

tinin deeriyle ilgili d e n k l e m d e n o k d a h a snrldr, y i n e de o k

olabilir y i n e d e . Yani, d a h a fazla s a y d a ilmee s a h i p e m a l a r a

s a y d a z m m m k n klmaktadr.

dayal k k d z e l t m e l e r i n i n toplam, y a k l a k d e n k l e m l e r i

356

rnein, uzam drt

357

- b i r o k z m m m k n klarlar- deitirip d a h a kstlayc k e

konferanslar d z e n l e m e y e b i r s o n v e r m e s i gerektiini ileri s

sin d e n k l e m l e r haline getirmemiz a s n d a n elzem olabilir.

r y o r d u . F a k a t 1990'larn b a n d a iler dzeldi. Bazlarn n c e

1990'larn b a n d a , bahsettiimiz bu son iki olaslk, t a m a m e n

ki b l m l e r d e tarttmz eitli atlmlar sayesinde, sicim k u

tedirginlik y a k l a m n a d a y a n m a n n ilerleme y o l u n u tkadn

r a m y e n i d e n g c n topluyor, a r a t r m a c l a r y e n i d e n h e y e c a n

sicim k u r a m c l a r n n o u n a aka gstermiti. A l a n d a alan

v e iyimserlik k a z a n y o r d u . F a k a t M a r t 1995'te G n e y Califor-

o u insann hemfikir o l d u u z e r e , b u n d a n s o n r a k i b y k at

nia U n i v e r s i t e s i ' n d e olacaklar h a b e r v e r e n p e k b i r ey y o k t u .

lm, tedirginlik y a k l a m n a d a y a n m a y a n b i r y a k l a m g e r e k t i

E d w a r d W i t t e n , k e n d i s i n e a y r l a n bir saatlik s r e iin sra

recektir; y a k l a k h e s a p l a m a t e k n i k l e r i n e ayrlmayan, dolaysy

o n a geldiinde k r s y e y r d v e ikinci s p e r s i c i m d e v r i m i n i

la tedirginlik erevesinin tesine geebilecek bir y a k l a m .

b a l a t a n bir k o n u m a y a p t . Duff, H u l l v e T o w n s e n d ' i n d a h a

1994'te, byle b i r y o l b u l m a k , kafamz d u m a n l o l d u u n d a dal

n c e y a p t a l m a l a r d a n esinlenen, S c h w a r z , H i n t fiziki As-

n a n h a y a l l e r d e n biriymi gibi g r n y o r d u . N e v a r k i b a z e n

h o k S e n v e dierlerinin g r l e r i n d e n y a r a r l a n a n W i t t e n , sicim

b y l e hayaller g e r e e d n r .

k u r a m n n tedirginlik y a k l a m y l a anlalmasn a a n b i r s t r a t e
ji s u n d u . P l a n n a n a ksmn ikilik k a v r a m o l u t u r u y o r d u .

kilik

Fizikiler ikilik terimini, b i r b i r i n d e n farklym gibi g r n e n ,

D n y a n n d r t b i r y a n n d a n sicim k u r a m c l a r h e r yl, bir n

fakat y i n e de kesinlikle ayn fizii betimledikleri gsterilebile

ceki yl varlan s o n u l a r n zetlenmesini, olas a r a t r m a y n l e

cek olan k u r a m s a l modelleri ifade e t m e k iin kullanrlar. G r

rinin greli y a r a r n n deerlendirilmesini a m a l a y a n bir konfe

n r d e b i r b i r i n d e n farkl k u r a m l a r n a s l n d a a y n o l d u u , s a d e

r a n s t a bir a r a y a gelir. Belli bir yl k a y d e d i l m i ilerleme d u r u m u

c e v e s a d e c e s u n u l m a t a r z l a r y z n d e n farkl g r n d k l e r i

na baklarak, katlmclar a r a s n d a k i ilgi ve h e y e c a n d z e y i n e

"nemsiz" ikilik r n e k l e r i vardr. Yalnzca ingilizce bilen birine

d a i r t a h m i n d e bulunulabilir. 1980'lerin ortalarnda, ilk s p e r s i

genel grelilik i n c e anlatlrsa, b a t a E i n s t e i n ' n k u r a m olan o

cim d e v r i m i n i n aaal d n e m i n d e , t o p l a n t l a r a dizginlerinden

genel grelilik gibi gelmeyebilir. F a k a t h e r iki dile de h k i m

b o a n m bir c o k u h k i m o l u r d u . Fizikilerin b y k b l m ,

olan bir fiziki, k o l a y c a bir dilden dierine t e r c m e y a p p iki

sicim k u r a m n ksa s r e iinde t a m a n l a m y l a anlayacaklar, si

k u r a m n d a e d e e r o l d u u n u gsterebilir. B u r n e e "nemsiz"

cim k u r a m n n e v r e n i n nihai k u r a m o l d u u n u aklayacaklar

deriz, n k fiziin b a k asna g r e byle bir t e r c m e n i n k a

u m u d u iindeydi. G e r i y e d n p b a k n c a naife bir u m u t oldu

zandrd b i r ey y o k t u r . H e m ngilizceye h e m i n c e y e h k i m

u n u syleyebiliriz. A r a d a n geen yllar, sicim k u r a m n n , anla

olan biri genel grelilikte z o r b i r p r o b l e m z e r i n d e alyor ol

lmas u z u n ve m e a k k a t l i bir almay gerektirecei su g t r

sayd, ifade e t m e k iin h a n g i dili k u l l a n r s a k u l l a n s n urat

m e y e n b i r o k d e r i n v e ince vehesi o l d u u n u gstermitir, ilk

p r o b l e m a y n d e r e c e d e zor olacakt. ngilizceden i n c e y e g e

z a m a n l a r n g e r e k i o l m a y a n beklentileri bir geri t e p m e y l e s o

m e k y a d a i n c e d e n ingilizceye g e m e k fiziksel a d a n y e n i b i r

nulanmt; h e r eyin h e m e n y e r l i y e r i n e o t u r m a m a s b i r o k

kavray g e t i r m e z .

aratrmacy ylgnla srklemiti. 1980'lerin s o n l a r n d a k i si

n e m s i z o l m a y a n ikilik r n e k l e r i , a y n fiziksel d u r u m a d a i r

cim konferanslar, d k seviyede b i r h a y a l krkln y a n s t

farkl t a n m l a r n farkl ve birbirini t a m a m l a y c fiziksel k a v r a

y o r d u : Fizikiler ilgin s o n u l a r s u n u y o r l a r d , fakat atmosfer

ylar v e m a t e m a t i k s e l analiz y n t e m l e r i n i b e r a b e r i n d e getirdi

h e y e c a n d a n y o k s u n d u . H a t t a bazlar, c a m i a n n h e r yl sicim

i rneklerdir. A s l n a b a k a r s a n z , iki t a n e ikilik rneiyle kar-

358

359

lam b u l u n u y o r u z z a t e n . X. B l m ' d e , sicim k u r a m n n R y a

zayf b i r b i i m d e eletirildiinde - k u r a m n eleme sabitinin

r a p n d a dairesel b i r b o y u t u olan b i r e v r e n ile l / R y a r a p n d a

l ' d e n k k o l d u u a n l a m n a gelen mesleki bir t e r i m d i r b u -

dairesel b i r b o y u t a s a h i p b i r e v r e n i nasl a y n d e r e c e d e iyi ta

a k a b i r b i r l e r i n d e n farkl olmasdr.

nmlayabileceini tartmtk. B u n l a r sicim k u r a m n n zellik

y n t e m l e r i n e d a y a n d k l a r n d a n , h e r h a n g i b i r sicim k u r a m n n

leri sayesinde a s l n d a fiziksel o l a r a k a y n olan farkl g e o m e t r i k

eleme sabitinin l ' d e n b y k olmas h a l i n d e -gl eletirme

d u r u m l a r d r . A y n a simetrisi de ikinci b i r rnektir. B u r a d a 6

denilen t e r i m - k u r a m n h a n g i zelliklere s a h i p olaca s o r u s u n u

Fizikiler,

tedirginlik

b o y u t l u iki farkl C a l a b i - Y a u ekli -ilk b a k t a t m y l e farkl

bir s r e c e v a p l a y a m a m l a r d r . B i r a z d a n tartacamz z e r e ,

g r n e n evrenler- kesinlikle a y n f i z i k s e l zellikleri b e r a b e r i n

W i t t e n ile dierlerinin iddias, b u nemli s o r u n u n a r t k cevapla

d e getirmektedir. B u n l a r t e k b i r e v r e n e d a i r iki b e t i m l e m e s u n

nabilecei y n n d e d i r . V a r d k l a r s o n u l a r i k n a edici bir biim

m a k t a d r . B u r a d a n e m l i n o k t a u d u r ki, ngilizceden i n c e y e

de, b i r a z d a n t a n m l a y a c a m z altnc b i r k u r a m l a birlikte, b u

eviri y a p m a r n e i n d e k i d u r u m u n tersine, b u iki t a n m k u l

k u r a m l a r d a n h e r h a n g i b i r i n d e k i gl eleme t u t u m u n u n b i r

l a n m a m z m a n t k e n izleyecek olan nemli fiziksel k a v r a y l a r

d i e r i n d e k i zayf eleme t u t u m u y l a ikili b i r b e t i m l e m e y e s a h i p

vardr, dairesel b o y u t l a r n m i n i m u m b y k l ve sicim k u r a

o l d u u n u , a y n ekilde tersinin de geerli o l d u u n u ileri sr

m n d a topoloji deitiren sreler gibi.

mektedir.

W i t t e n , Sicim 9 5 K o n f e r a n s ' n d a y a p t k o n u m a d a , y e n i v e

B u n u n n e a n l a m a geldiini d a h a s o m u t b i r b i i m d e anlayabil

k k l bir ikiliin k a n t l a r n s u n m u t u . B u b l m n b a n d a k

m e k iin, u b e n z e t m e y i a k l n z d a t u t m a k isteyebilirsiniz. ki bi

s a c a zetlediimiz z e r e , temel y a p l a r g r n r d e farkl olsa

r e y d n n . Biri b u z u seviyor, a m a tuhaftr h a y a t n d a hi s u

da, b e sicim k u r a m n n , t e m e l d e a y n olan fizii t a n m l a m a n n

g r m e m i ( s u y u n sv halini). D i e r i y s e su seviyor, fakat y i n e

farkl y o l l a r n d a n i b a r e t o l d u u n u ileri s r m t . B u d u r u m d a ,

tuhaftr, h a y a t n d a hi b u z g r m e m i . a n s eseri tanp lde

elimizde be farkl sicim k u r a m y e r i n e , t e m e l d e k i b u t e k k u

bir k a m p gezisine k m a y kararlatryorlar. Yola k o y u l d u k l a

r a m s a l e r e v e y e alan be farkl p e n c e r e m i z olacaktr.

rnda, ikisi d e dierinin y a n n d a getirdiklerinin b y s n e k a p

1990'lardaki gelimeler y a a n m a d a n n c e , bylesine b y k

lyor. B u z , su nn ipeksi y u m u a k l k t a k i effaf svsna

b i r ikilik, fizikilerin snabilecei, fakat o k u z a k g r n d

h a y r a n oluyor, s u ysa t u h a f b i r b i i m d e b u z nn y a n n

n d e n h a k k n d a n a d i r e n k o n u t u k l a r t e m e n n i l e r d e n biriydi.

da getirdii o d i k k a t ekici kat kristal k p l e r e k a p t r y o r k e n

ki sicim k u r a m y a p l a r n d a k i nemli farklar nedeniyle b i r b i

dini. S u ile b u z a r a s n d a a s l n d a d e r i n b i r iliki o l d u u n a d a i r

r i n d e n farklysa eer, nasl o l u p da a y n t e m e l fiziin farkl b e

bir fikri y o k ikisinin de; o n l a r a g r e su ile b u z t m y l e farkl iki

timlemeleri olabileceklerini t a h a y y l e t m e k z o r d u r . Y i n e d e si

m a d d e . F a k a t l n k a v u r u c u scanda, b u z u n y a v a y a v a su

cim k u r a m n n ince k u v v e t i sayesinde, b e sicim k u r a m n n d a

y a d n m e s i k a r s n d a ok oluyorlar. l gecelerinin d o n d u

ikili o l d u u y n n d e a r t a n k a n t l a r m e v c u t t u r . D a h a s b i r a z d a n

r u c u s o u u n d a d a sv s u y u n y a v a y a v a b u z a d n m e s i d e

tartacamz z e r e W i t t e n , altnc b i r k u r a m n d a h a a y n k a z a

onlar y i n e h a y r e t e d r y o r . Bata, birbiriyle hi ilikisi olma

n a kart y n n d e k a n t l a r s u n m u t u r .

dn d n d k l e r i b u iki m a d d e n i n y a k n d a n balantl oldu

B u gelimeler, g e e n k s m n s o n u n d a k a r m z a k a n t e d i r

u n u fark ediyorlar.

ginlik y n t e m l e r i n i n uygulanabilirliiyle ilgili meselelerle i ie

Be sicim k u r a m a r a s n d a k i ikilik d e biraz b u n a benzer: Ka

gemitir. S e b e p , b e sicim k u r a m n n h e r birinin b i r dieriyle

b a c a syleyecek olursak, sicim eleme sabitleri l b e n z e t m e -

360

361

m i z d e scakln o y n a d role b e n z e r b i r rol oynar. Tpk su ve

b i r rnektir, fakat simetri ilkeleri, o k a d a r k a p s a y c olmayan k o

b u z gibi, be sicim k u r a m n d a n h e r h a n g i ikisi ilk b a k t a birbi

ullarda da a y n d e r e c e d e nemli olabilir. Diyelim ki bir sua ta

r i n d e n t m y l e farkl g r n r . F a k a t eleme sabitlerini deiti

nk o l d u n u z , fakat failin y z n y a l n z c a sa tarafndan gz

rirsek,

Tpk

u c u y l a g r d n z , bir polis ressam y z n t a m a m n izmek iin

scakln a r t r d m z d a b u z u n s u y a d n m e s i n d e o l d u u gibi,

bu bilgiyi y i n e de kullanabilir. S e b e b i simetridir. Bir insan y z

eleme sabitinin deerini artrdmzda bir sicim k u r a m da bir

n n sol ve sa taraflar a r a s n d a farkllklar b u l u n s a da, ou

dierine dnebilir. B u d a b t n sicim k u r a m l a r n n , temeldeki

y z , bir tarafna dair iyi bir yaklaklk k u r m a k iin dier tarafn

t e k bir y a p n n -su v e b u z iin H O n e y s e o - ikili tanmlar oldu

g r n t s n n kullanlmasn m m k n klacak k a d a r simetriktir.

k u r a m l a r k e n d i ilerinde

d n m e y e balar.

u n u g s t e r m e y o l u n d a b y k bir mesafe k a t etmemizi salyor.

B i r b i r i n d e n s o n d e r e c e farkl b u u y g u l a m a l a r n h e r birinde

B u s o n u l a r n g e r i s i n d e k i m a n t k , n e r e d e y s e t m y l e simetri

simetrinin k u v v e t i , zellikleri dolayl b i r t a r z d a k a v r a m a yetii

ilkelerine k k salm savlarn k u l l a n l m a s n a dayanr. Gelin b u

dir; b u genellikle, d o r u d a n bir y a k l a m d a n o k d a h a kolaydr.

n u tartalm.

A n d r o m e d a galaksisinde geerli t e m e l fizii, o r a y a gidip bir yl

dzn e t r a f n d a d n e n bir g e z e g e n b u l u p , hzlandrclar i n a

Simetrinin Kuvveti

edip d n y a d a gerekletirdiimiz t r d e n d e n e y l e r i o r a d a ger

Yllarca, hi k i m s e b e sicim k u r a m n d a n h e r h a n g i birinin si

ekletirerek renebiliriz. F a k a t y e r e l farkllklar d i k k a t e al

cim eleme sabitine d a h a b y k d e e r l e r verilmesi h a l i n d e n e

n a r a k simetrinin dolayl y a k l a m n u y g u l a m a k o k d a h a k o

t r zellikler g s t e r e c e i n i inceleme giriiminde d a h i b u l u n m a

laydr. Failin y z n n sol tarafnn zelliklerini o n u y a k a l a y p

d, n k tedirginlik erevesi olmakszn nasl ilerlenecei k o

inceleyerek d e renebiliriz. F a k a t y z d e k i sol-sa simetrisini

n u s u n d a hi k i m s e n i n f i k r i y o k t u . F a k a t 1980'lerin s o n u n d a v e

k u l l a n m a k genellikle o k d a h a k o l a y d r .

1990'larn b a n d a , fizikiler belli bir sicim k u r a m n n g l e

S p e r s i m e t r i , farkl m i k t a r l a r d a spinlere s a h i p olan temel bi

leme fiziinin bir p a r a s olan, y i n e de h e s a p l a m a y e t i m i z iin

leenlerin fiziksel zelliklerini ilikilendiren d a h a soyut bir si

d e k a l a n b a z zel y n l e r i n b e l l i k t l e l e r i n v e g boalmlar

m e t r i ilkesidir. En iyi ihtimalle elimizde, m i k r o d n y a n m byle

n n t a n m l a n m a s k o n u s u n d a y a v a a m a istikrarl bir ilerleme

bir simetri ierdii y n n d e d e n e y s e l s o n u l a r n s u n d u u i p u

k a y d e t t i . Tedirginlik erevesini kesinlikle a a n bir i olan bu

lar vardr, fakat d a h a n c e tarttmz s e b e p l e r d e n tr, s-

zelliklerin h e s a p l a n m a s , ikinci s p e r s i c i m d e v r i m i n i n ilerle

persimetrinin var olduu y n n d e kuvvetli bir inan bulun

m e s i n i n itici g c o l m a k o n u s u n d a t e m e l b i r rol o y n a m t r v e

m a k t a d r . S p e r s i m e t r i , sicim k u r a m n n kesinlikle ayrlmaz bir

simetrinin k u v v e t i n e de sk skya baldr.

parasdr. 1990'larda, leri A r a t r m a l a r E n s t i t s ' n d e n N a t -

Simetri ilkeleri, fiziksel d n y a h a k k n d a b i r o k eyin anlal

h a n Seiberg'in n c almasnn liderliinde fizikiler, spersi-

mas k o n u s u n d a derinlikli k a v r a y a g t r e n aralar sunarlar.

m e t r i n i n o k z o r v e nemli b a z sorular dolayl y o l d a n cevapla

r n e i n fizik y a s a l a r n n , e v r e n d e k i h e r h a n g i bir y e r e y a d a za

y a b i l e c e k k e s k i n v e nfuz edici bir a r a o l d u u n u anlamlard.

m a n d a k i h e r h a n g i bir a n a zel bir m u a m e l e gstermediini, b u

Bir k u r a m n ince d e t a y l a r n a n l a m a m olsak d a h i , k u r a m n

g a y e t sk d e s t e k l e n e n inancn d a b u r a d a v e imdiye h k m e d e n

s p e r s i m e t r i ierdii olgusu s a h i p olabilecei zelliklere ciddi

y a s a l a r n h e r y e r d e v e h e r z a m a n h k m s r e n y a s a l a r l a a y n ol

snrlamalar g e t i r m e m i z e izin verir. Dilsel b i r b e n z e t m e kullana

d u u n u s a v u n m a m z m m k n kldn tartmtk. B u b y k

lm: K k b i r k d a belli b i r h a r f dizisinin yazldn d -

362

363

n n , iinde "y" harfi t a m o l a r a k k e z geiyor ve kt m h r

p e r s i m e t r i erevesi, ngilizce b e n z e t m e s i n d e o l d u u gibi) b u

l b i r zarfn iine k o n u l u y o r . B a k a b i r bilgi verilmezse, diziyi

ekilde belirtilmesinin ve b i r "en az snrlamas" getirilmesinin

t a h m i n e t m e i m k n m z olmaz; n k t e k bildiimiz, dizinin,

(belli bir elektrik y k iin en az k t l e , belli s a y d a y iin en k

iinde "y" geen mvcfojziyxidqfqzyycdi gibi rasgele bir h a r f

s a s z c k b e n z e t m e s i n d e o l d u u gibi) k u t u n u n iinde sakl

biimde sabitlendii

olanlarn

biri de olabileceidir. F a k a t diyelim ki, iki i p u c u d a h a verildi:

geldiini gstermilerdir. Yani fizikiler, k u t u n u n iindekinin

Gizli h a r f dizisi ingilizce bir s z c k ve iinde "y" g e e n en

olabildiince hafif olmas ve y i n e de belirtilen y k e s a h i p olma

k s a s z c k . B a t a elimizde sonsuz s a y d a h a r f dizisi olasl

s d u r u m u n d a , n e o l d u u n u n t a m a n l a m y l a tespit edilebilecei

b u l u n u r k e n , b u i p u l a r olaslklar t e k b i r szce, iinde

ni gstermilerdir. Belli bir y k d e e r i iin en az k t l e n i n bile

"y" g e e n en ksa ingilizce szce indirir: Syzygy.

enleri, onlar k e f e d e n fizikinin adlaryla B P S halleri ola

S p e r s i m e t r i , simetri ilkelerini ieren k u r a m l a r iin b e n z e r

kimliinin

benzersiz

t o p l u l u u olabilecei gibi sonsuz saydaki b a k a olaslklardan

r a k bilinir.

anlamna

kstlayc ipular getirir. B u n u biraz a n l a y a b i l m e k iin, n

B P S halleriyle ilgili nemli n o k t a u d u r : zellikleri tedirgin

m z e b i r a z n c e anlattmz dil b u l m a c a s n a b e n z e r b i r fizik

lik h e s a p l a m a s n a b a v u r m a k s z n , emsalsiz b i r b i i m d e , kolay

b u l m a c a s k o n d u u n u d n e l i m . Bir k u t u n u n iine saklanm,

c a v e kesinlikle belirlenebilir. B u d u r u m , eleme sabitlerinin

belli bir k u v v e t y k n e s a h i p bir ey v a r ; n e o l d u u sylenmi

d e e r i n d e n bamsz o l a r a k geerlidir. Y a n i sicim eleme sabi

yor. Y k , elektrik y k olabilir, m a n y e t i k y k olabilir y a d a

tinin b y k olmas, b u d u r u m d a tedirginlik y a k l a m n n geer

b a k a g e n e l l e m e l e r d e n biri olabilir, a m a ak olalm ve diyelim

siz olmas h a l i n d e d a h i , B P S k o n f i g r a s y o n l a r n n k e s i n deeri

k i b i r i m elektrik y k var. Elimizde d a h a fazla bilgi o l m a d a n

ni kartabiliriz y i n e d e . Bu zelliklere genellikle tedirgin olma

k u t u n u n iinde n e o l d u u n u belirleyemeyiz. P o z i t r o n l a r y a d a

yan ktleler ve y k l e r denir, n k d e e r l e r i t e d i r g i n y a k l a k

p r o t o n l a r gibi k u v v e t y k 1 olan p a r a c k olabilir; k u v v e t

lk emasn aar. B u y z d e n B P S ' n i n " B e y o n d P e r t u r b a t i v e

y k 1 olan d r t parackla, k u v v e t y k - 1 olan bir p a r a c k

S t a t e s " (tedirgin hallerin tesi) a n l a m n a geldiini de d n e b i

( e l e k t r o n gibi) olabilir, b u k o m b i n a s y o n u n d a k u v v e t y k n e t

lirsiniz.

t r ; 1/3 y k l d o k u z p a r a c k ( y u k a r k u a r k gibi) olabilecei

B P S zellikleri, eleme sabitinin b y k olmas halinde, bel

gibi a y n d o k u z p a r a c n y a n n d a h e r h a n g i bir sayda y k s z

li bir sicim k u r a m n a zg fiziin a n c a k k k b i r ksmn ince

p a r a c k l a r (fotonlar gibi) da bulunabilir. Elimizde s a d e c e

leyebilirler, a m a y i n e d e k u r a m n baz gl eleme zellikleri

"y"li i p u c u v a r k e n o l d u u gibi, k u t u n u n iinde olabileceklere

ni s o m u t bir b i i m d e a n l a m a m z salarlar. Seilmi bir sicim

d a i r de olaslklar snrszdr.

k u r a m n d a eleme sabiti a r t a r v e tedirginlik k u r a m n n eriebi

A m a diyelim ki, dil b u l m a c a m z d a o l d u u gibi iki i p u c u d a h a

lecei alann tesine geerse, snrl kavraymz, B P S halleri

veriliyor. D n y a y -dolaysyla k u t u n u n iindekileri- b e t i m l e y e n

n e d e m i r atarz. Y a b a n c bir dildeki b i r k a seilmi s z c k gibi,

k u r a m n s p e r s i m e t r i k olduu, k u t u n u n iindekilerin d e t o p l a m

b u hallerin d e bizi hayli u z a k l a r a g t r e c e i n i greceiz.

elektrik y k n n b i r i m o l d u u n u syleyen ilk i p u c u y l a t u

tarl o l a r a k en az ktleye s a h i p olmas g e r e k t i i syleniyor. F i

Sicim Kuramnda ikilik

zikiler E . B o g o m o l n ' y i , M a n o j P r a s a d v e C h a r l e s S o m m e r -

W i t t e n ' izleyerek, be sicim k u r a m n d a n biriyle, diyelim ki

feld in g r l e r i n e d a y a n a r a k , sk ilevsel b i r erevenin (s-

Tip I sicimle y o l a kalm ve k u r a m d a k i d o k u z u z a y b o y u t u n u n

364

365

d o k u z u n u n d a d z v e kvrmsz o l d u u n u d n e l i m . E l b e t t e k i

v a r : E l e m e sabitinin k k d e e r l e r d e o l d u u d u r u m l a r d a k i

b u hi g e r e k i deil, a m a t a r t m a y d a h a basitletiriyor; kvrl

Tip I k u r a m fizii, eleme sabitinin b y k o l d u u d u r u m l a r

m b o y u t l a r a b i r a z d a n dneceiz.

Sicim eleme sabitinin

d a k i H e t e r o t i k - O k u r a m fiziiyle ayndr. B u iki sicim k u r a m ,

1 'den ok d a h a az o l d u u n u v a r s a y a r a k balayalm. Bu d u r u m

t e d i r g i n y a k l a k l k emas k u l l a n l a r a k analiz edildiinde b i r b i

d a tedirginlik a r a l a r geerlidir, dolaysyla k u r a m n b i r o k ay

riyle hi ilikisi y o k m u gibi g r n s e de, eleme sabitlerinin d e

rntl zellii d o r u o l a r a k o r t a y a karlabilir, karlmtr. E

eri deitiinde birinin dierine d n t n g r y o r u z ; su ile

leme sabitinin d e e r i n i artrp y i n e d e l ' d e n epeyce a z t u t t u u

buz arasndaki d n m andryor biraz.

m u z d a da, tedirginlik y a k l a m l a r kullanlabilir. K u r a m n ay

B u y e n i s o n u , b i r k u r a m n gl eleme fiziinin, b i r die

rntl zellikleri b i r a z deiecektir -rnein, bir sicimin bir di

rinin zayf eleme fiziiyle betimlenmesi, gl-zayf ikilii ola

e r i n d e n ayrlmasyla ilikilendirilen saysal deerler b i r a z fark

r a k bilinir. D a h a n c e tarttmz dier ikiliklerde o l d u u gibi,

l olacaktr, n k ekil 12.6'daki o k l u ilmek sreleri eleme

b u ikilik d e sz k o n u s u iki k u r a m n a s l n d a b i r b i r i n d e n farkl

sabiti a r t t n d a d a h a b y k k a t k l a r d a b u l u n u r . F a k a t a y r n t

olmadn syler bize. B u k u r a m l a r d a h a ok, a y n t e m e l k u r a

l saysal zelliklerdeki bu deiikliklerin tesinde, eleme sabi

m n b i r b i r i n d e n farkl iki betimlemesini s u n m a k t a d r l a r . ngiliz

t i tedirginlik a r a l a r n n a l a n n d a kald srece k u r a m n genel

ce-ince t e r c m e r n e i n d e k i n e m s i z ikiliin tersine, gl-

fiziksel ierii de d e i m e d e n kalr.

zayf eleme ikilii kuvvetlidir. kili bir k u r a m iftinde, k u r a m

Tip I sicim eleme sabitini, 1 d e e r i n i n tesinde a r t r r s a k ,

l a r d a n birinin eleme sabiti k k s e , k u r a m n fiziksel zellik

tedirginlik y n t e m l e r i geersiz hale gelecektir, b u y z d e n s a d e

lerini iyi gelitirilmi tedirginlik a r a l a r k u l l a n a r a k analiz e d e

c e snrl bir k m e olan, h l a n l a m a y e t i m i z dahilinde y e r alan

biliriz. F a k a t k u r a m n eleme sabiti b y k s e , dolaysyla tedir

t e d i r g i n o l m a y a n k t l e l e r v e y k l e r k m e s i n e - B P S hallerine-

ginlik y n t e m l e r i ie y a r a m y o r s a , a r t k ikili b e t i m l e m e y i -ilgili

o d a k l a n a c a z . W i t t e n ' n o r t a y a att, d a h a s o n r a S a n t a B a r b a -

eleme sabitinin k k o l d u u betimlemeyi- kullanabilecei

r a ' d a California n i v e r s i t e s i ' n d e n J o e P o l c h i n s k i ' n i n d o r u l a

mizi, geri d n p tedirginlik a r a l a r n a b a v u r a b i l e c e i m i z i bili

d sav u d u r : Tip I sicim k u r a m n n g l eleme zellikleri,

yoruz. Bu tercme, bata kuramsal yetimizin tesinde olduu

a n c a k H e t e r o t i k - O sicim k u r a m n n sicim eleme d e e r i n i n

n u d n d m z b i r k u r a m analiz e t m e y e y n e l i k niceliksel

k k olmas k o u l u y l a b u k u r a m n bilinen zellikleriyle t a m

y n t e m l e r e s a h i p olmamzla sonulanmtr.

o l a r a k u y u u r . Yani Tip I sicimin eleme sabiti b y k s e , nasl

Aslnda, Tip I sicim k u r a m n d a k i gl eleme fiziinin, H e

ulaacamz bildiimiz ktleler ve y k l e r , eleme sabitinin

t e r o t i k - O k u r a m n d a k i zayf eleme fiziiyle a y n o l d u u n u

k k olmas h a l i n d e H e t e r o t i k - O sicim k u r a m n d a k i k t l e l e r

k a n t l a m a k , h e n z b a a r l a m a m son d e r e c e z o r bir itir. B u

ve y k l e r l e t a m o l a r a k ayndr. Bu da, ilk b a k t a su ve b u z gibi

n u n s e b e b i basittir. kili o l d u u v a r s a y l a n k u r a m iftindeki k u

b i r b i r i n d e n t m y l e farkl g r n e n b u iki sicim k u r a m n n as

r a m l a r d a n biri, eleme sabiti o k b y k o l d u u iin tedirginlik

l n d a ikili o l d u u y n n d e gl bir iaret s u n u y o r . E l e m e sa

y a k l a m y l a analiz edilmeye u y g u n deildir. Bu da b i r o k fizik

bitinin b y k d e e r l e r d e olmas h a l i n d e Tip I k u r a m fiziinin,

sel zelliinin d o r u d a n h e s a p l a n m a s n engeller. Aslna b a k a r

eleme sabitinin k k d e e r l e r d e olmas h a l i n d e H e t e r o t i k - O

sanz, v a r s a y l a n ikilii b u k a d a r g l klan ey t a m d a b u d u r ,

k u r a m fiziiyle ayn o l d u u n u inandrc bir biimde ileri s r

n k b u d o r u y s a eer, gl elemeye s a h i p k u r a m n anali

yor. V e tersinin d e d o r u o l d u u y n n d e i k n a edici k a n t l a r

z i iin y e n i b i r a r a o r t a y a koyacaktr, b u a r a : Z a y f elemeye

366

367

s a h i p dier b e t i m l e m e z e r i n d e tedirginlik y n t e m l e r i n i n kulla

hepsi d e b i r b i r i n d e n farklym gibi g r n y o r d u . F a k a t b u

nlmasdr.

y a k l a k l k y n t e m i , y a l n z c a bir sicim k u r a m n d a sicim eleme

F a k a t iki k u r a m n ikili o l d u u n u k a n t l a y a m a s a k dahi, k e n

sabitinin 1 ' d e n k k o l d u u d u r u m l a r d a geerliydi. B e k l e n t i

d i m i z d e n e m i n bir h a l d e kartabildiimiz zellikler a r a s n d a k i

ler, fizikilerin h e r h a n g i bir sicim k u r a m n d a sicim eleme sa

m k e m m e l u y u m , Tip I ve H e t e r o t i k - O sicim k u r a m l a r a r a s n

bitinin t a m d e e r i n i hesaplayabilecei y n n d e y d i , fakat hali

d a k i v a r s a y l a n gl-zayf ilikisinin d o r u o l d u u y n n d e

h a z r d a elde b u l u n a n y a k l a k d e n k l e m l e r i n biimi b u n u i m k n

son d e r e c e i k n a edici k a n t l a r o r t a y a koyar. Aslna b a k a r s a n z ,

sz klmaktadr. Bu y z d e n de fizikiler, be sicim k u r a m n n

v a r s a y l a n ikilii s n a m a k iin gerekletirilen d a h a akllca he

h e r birini, eleme sabitlerinin olas deerleri z e r i n d e n , bu d e

saplarn hepsi de o l u m l u s o n u l a r vermitir. Sicim k u r a m c l a r

eri h e m 1 'den k k , h e m 1 ' d e n b y k v a r s a y a r a k , y a n i h e m

nn ou ikiliin d o r u o l d u u n a i k n a olmutur.

zayf h e m g l eleme z e r i n d e n incelemeyi a m a l a m a k t a d r .

Ayn y a k l a m izleyerek geri k a l a n sicim k u r a m l a r n d a n bir

F a k a t geleneksel tedirginlik y a k l a m y n t e m l e r i sicim k u r a m

dierinin, diyelim k i Tip I I B k u r a m n n g l eleme zellik

l a r n d a n h e r h a n g i birinin g l eleme zelliklerine d a i r bir

lerini de inceleyebiliriz. lk o l a r a k H u l l ile T o w n s e n d ' i n v a r s a y

kavray sunmamaktadr.

d, b i r o k fizikinin a r a t r m a l a r y l a d a d e s t e k l e n d i i z e r e ,

Ksa s r e n c e fizikiler, s p e r s i m e t r i n i n k u v v e t i n d e n y a r a r

a y n d e r e c e d e d i k k a t ekici b i r ey o r t a y a k y o r m u gibi g

l a n a r a k sicim k u r a m l a r n d a n h e r h a n g i birinin gl eleme

r n m e k t e d i r . Tip I I B sicim k u r a m n n eleme sabiti b y r k e n

zelliklerinden bazlarn nasl hesaplayabileceklerini r e n d i .

h l anlayabildiimiz fiziksel zellikler, Tip I I B sicim k u r a m

B u a l a n d a alan h e m e n h e r k e s i a r t a c a k ekilde, H e t e r o t i k -

nn zayf eleme d u r u m u n d a k i zelliklerine t a m o l a r a k u y u

O sicim k u r a m n n gl eleme zellikleri ile Tip I sicim k u

y o r m u gibi g r n m e k t e d i r . B a k a b i r deyile, Tip I I B sicim

ramnn zayf eleme zelliklerinin a y n y m gibi g r n d ,

k u r a m kendinde-ikilidir. w zellikle d e , ayrntl analizler, Tip

tersi iin d e a y n d u r u m u n sz k o n u s u o l d u u anlald. D a h a s

I I B ' n i n eleme sabiti 1 'den b y k s e eer, deerini tersiyle d e

Tip I I B sicim k u r a m n n gl eleme fizii de zayf eleme fi

itirecek o l u r s a k (dolaysyla b u d e e r l ' d e n k k o l a c a k

ziiyle ayn zelliklere sahiptir. Bu b e k l e n m e d i k balantlar, bi

t r ) , s o n u t a o r t a y a k a n k u r a m n b a l a n g t a k i k u r a m l a ayn

zi W i t t e n ' n i z i n d e n gitmeye ve dier iki sicim k u r a m n n , Tip

olacan i k n a edici b i r b i i m d e ileri s r m e k t e d i r . D a i r e s e l bir

I I A ile H e t e r o t i k - E ' n i n genel t a b l o d a n e r e y e o t u r d u u n u gr

b o y u t u , P l a n c k - a l t lekte bir u z u n l u a s k t r m a y a alt

m e k iin b a s t r m a y a zorlamtr. B u r a d a insan a r t a n d a h a d a

m z d a b u l d u u m u z eye b e n z e r b i r b i i m d e , b u k e n d i n d e - i k i -

acayip d u r u m l a r l a karlayoruz. K e n d i m i z i h a z r l a m a k iin k

lik, s o n u t a o r t a y a k a n k u r a m n t a m d a eleme sabiti l ' d e n

saca k o n u d a n ayrlp tarihe b a k a l m .

k k olan Tip I I B sicim k u r a m n n e d e e r i o l d u u n u o r t a y a

koymaktadr.

Sperktleekimi
1970'lerin s o n u n d a v e 1980'lerin b a n d a , sicim k u r a m n a il

Buraya Kadar Anlatlanlarn Bir zeti

ginin y k s e l m e s i n d e n n c e , b i r o k k u r a m s a l fiziki, k u a n t u m

B a k a l m n e r e y e geldik. 1980'lerin o r t a l a r n a gelindiinde, fi

mekaniini, ktleekimi ve b a k a kuvvetleri nokta parack

zikiler be farkl spersicim k u r a m ina etmi b u l u n u y o r l a r d .

erevesine d a y a l k u a n t u m a l a n k u r a m e r e v e s i n d e birleti

Tedirginlik k u r a m n n yaklaklk e m a s n a g r e b u k u r a m l a r n

rebilecek birleik bir k u r a m a r a y i i n d e y d i . K t l e e k i m i v e

368

369

k u a n t u m mekaniini ieren nokta parack kuramlar arasn

m i k r o s k o b i k , u z a m niteliini i n c e l e m e k iin y e t e r l i enerjiye

d a k i t u t a r s z l k l a r n , k u r a m l a r n b y k o r a n d a simetriyle i n c e

s a h i p o l m a y a n sreleri- incelerken, n o k t a p a r a c k anlayna

l e n m e s i y o l u y l a alaca u m u l u y o r d u .

1976'da, o s r a l a r d a

dayal k u a n t u m alan k u r a m erevesini k u l l a n a r a k bir sicimle

Stony Brook'ta N e w York Eyalet niversitesi'nde almakta

y a p s o l m a y a n b i r n o k t a p a r a c k a r a s n d a bir y a k l a k l k k u

olan Daniel F r e e d m a n , Sergio F e r r a r a ve Peter Van N i e u w e n -

rabiliriz. Ksa m e s a f e d e k i y a d a y k s e k enerjili srelerle u r a

h u i z e n e n u m u t v a d e d e n k u r a m l a r n s p e r s i m e t r i ieren k u

r k e n b u yaklakl k u l l a n a m a y z , n k sicimin u z a m a nite

r a m l a r o l d u u n u kefetti, n k b o z o n l a r v e f e r m i y o n l a r n

liinin, bir n o k t a p a r a c k k u r a m n n y a p a m a d eyi y a p m a ,

birbirini gtrd k u a n t u m dalgalanmalar ortaya karma

g e n e l grelilik ile k u a n t u m m e k a n i i a r a s n d a k i atmalar z

eilimi, m i k r o s k o b i k d z e y d e k i lgnln y a t m a s n sal

m e yetisi a s n d a n kritik n e m d e o l d u u n u biliyoruz. F a k a t y e

y o r d u . Yazarlar, g e n e l grelilii k a p s a m a y a alan s p e r s i -

t e r i n c e d k enerjilerde -yeterince b y k mesafelerde- b u so

m e t r i k alan k u r a m l a r n b e t i m l e m e k iin sperktleekimi t e

r u n l a r l a k a r k a r y a kalnmaz, b u t r bir y a k l a k l k d a genel

r i m i n i gelitirdi. G e n e l grelilii k u a n t u m m e k a n i i y l e b i r l e

likle h e s a p s a l bir u y g u n l u k s a l a m a a d n a k u r u l u r .

t i r m e giriimleri n i h a y e t i n d e b a a r s z l a u r a d . Y i n e d e

Sicim k u r a m y l a e n y a k n d a n y a k l a k olan k u a n t u m alan k u

V I I I . B l m ' d e belirttiimiz z e r e , b u a r a t r m a l a r d a n r e n i

r a m , 10 b o y u t l u s p e r k t l e e k i m i k u r a m n d a n b a k a s deil

l e c e k d e e r l i b i r d e r s v a r d , sicim k u r a m n n geliimini h a b e r

dir. 10 b o y u t l u s p e r k t l e e k i m i k u r a m n a zg, 1970'ler ve

veren bir ders.

1980'lerde kefedilmi zelliklerin, sicim k u r a m n n temel k u v

1978'de h e p s i d e Ecole N o r m a l e S u p e r i e u r e ' d e a l m a k t a

vetinin d k enerjili kalntlar o l d u u anlalmtr artk. Asl

olan E u g e n e C r e m m e r , B e r n a r d J u l i a v e S c h e r k ' i n almala

n a b a k a r s a n z , s p e r s i m e t r i y i t a m a n l a m y l a nasl ierdiklerine

ryla belki d e d a h a b y k b i r aklk k a z a n a n b u ders, baarl

bal o l a r a k b i r b i r i n d e n ayrlan 10 b o y u t l u , d r t farkl s p e r

o l m a y a en fazla y a k l a a n k u r a m l a r n 4 b o y u t l u deil, d a h a faz

k t l e e k i m i k u r a m b u l u n d u u anlalmtr. B u n l a r d a n

la b o y u t l u o l a r a k formle edilen s p e r k t l e e k i m i k u r a m l a r ol

n n , Tip IIA, Tip I I B v e H e t e r o t i k - E sicim k u r a m l a r n n d k

d u u y d u . zellikle de en mit verici k u r a m l a r , 10 ya da 11 b o

enerjili n o k t a p a r a c k yaklaklklar o l d u u g r l m t r . D r

y u t l u k u r a m l a r d , 1 1 b o y u t u n m a k s i m u m olaslk o l d u u anla

d n c s , h e m Tip I h e m de H e t e r o t i k - O sicim k u r a m iin d

lmt.

G z l e n e n d r t b o y u t l a t e m a s , K a l u z a ile Klein'n iz

k enerjili n o k t a p a r a c k yaklakl v e r m e k t e d i r : G e r i y e d

dii e r e v e d e de salanmtr: D i e r b o y u t l a r kvrlmtr. 10

n p b a k t m z d a b u n u n b u iki sicim k u r a m a r a s n d a k i y a k n

b o y u t l u k u r a m l a r d a , sicim k u r a m n d a o l d u u gibi, alt b o y u t

b a l a n t n n ilk iareti o l d u u n u g r y o r u z .

11

kvrlmtr, 11 b o y u t l u k u r a m l a r d a ise y e d i b o y u t .

11 b o y u t l u s p e r k t l e e k i m i n i n d a r d a braklm gibi g

1984'te fizikileri sicim k u r a m frtnas sardnda, n o k t a

r n m e s i d n d a bu o k derli t o p l u bir hikyedir. 10 b o y u t t a for

p a r a c k anlayna dayal s p e r k t l e e k i m i k u r a m l a r n a b a k

m l e edilen sicim k u r a m , 1 1 b o y u t l u bir k u r a m a y e r b r a k m

as d a ciddi bir deiime u r a d . T e k r a r t e k r a r v u r g u l a d m z

y o r m u gibi g r n m e k t e d i r . B i r k a yl b o y u n c a , sicim k u r a m c

z e r e , b i r sicimi b u g n v e ngrlebilir gelecekte, m e v c u t k e

larnn h e p s i n i n deil a m a o u n u n genel g r , 1 1 b o y u t l u

sinlikle inceleyecek olursak, bir n o k t a p a r a c k gibi grnd

s p e r k t l e e k i m i n i n sicim k u r a m fiziiyle h i b i r balants ol

n g r r z . Bu g a y r i r e s m i syleyii b i r a z d a h a s o m u t hale ge

m a y a n m a t e m a t i k s e l bir tuhaflk o l d u u y n n d e y d i .

tirelim: Sicim k u r a m n d a d k enerjili s r e l e r i -sicimin u l t r a 370

371

1 2

M-Kuramnn Prltlar
B u g n k g r o k farkldr. Sicim'95 k o n f e r a n s n d a W i t ten, Tip I I A sicim k u r a m y l a y o l a kp eleme sabitini 1 'in o k
a l t n d a olan bir d e e r d e n 1 'in o k s t n d e b i r d e e r e k a r a c a k
o l u r s a k , b u d u r u m d a h a l e n analiz edebileceimiz fiziin ( B P S

ekil 12.7 Heterotik-E sicim eleme sabiti artarken, yeni bir uzay boyutu belirir ve si
cim genleip silindirik bir zar ekli alr.

d o y g u n l u u n d a k i y a p l a n d r m a l a r ) d k enerjili bir y a k l a k
l o l d u u , b u n u n da 11 b o y u t l u s p e r k t l e e k i m i olduu sav
n o r t a y a atmt.

le geleceiydi! Bu da ekil 12.7'de gsterilen "dikey" b o y u t t u r .

U n u t m a y n ki, b u r a d a balang n o k t a s o l a r a k aldmz ikibo-

W i t t e n b u kefi d u y u r d u u n d a , dinleyiciler h a y r e t e d m

y u t l u z g a r a H e t e r o t i k - E sicim k u r a m n d a k i d o k u z b o y u t u n ta

t v e b u keifle sicim k u r a m e v r e l e r i n d e b y k bir canllk y a

m a m n temsil ediyor. Dolaysyla y e n i d i k e y b o y u t , onuncu bir

k a l a n m oldu. B u a l a n d a alan h e m e n h e r k e s e gre, b e k l e n

u z a m s a l b o y u t u temsil ediyor, z a m a n b o y u t u y l a birlikte b u d a

m e d i k bir gelimeydi b u . B u s o n u c a verdiiniz ilk tepki, a l a n d a

bizi t o p l a m 1 1 u z a y - z a m a n b o y u t u n a g t r y o r .

alan u z m a n l a r n o u n u n verdii t e p k i n i n ayns olabilir: 11

boyuta zg bir kuram nasl olur da

ramla

ilgili

10 boyutlu farkl bir ku

D a h a s , ekil 12.7 b u y e n i b o y u t u n o k n e m l i s o n u l a r n
d a n birini d e r e s m e d e r . B u b o y u t b y d k e , H e t e r o t i k - E sici
m i n i n yaps deiir. E l e m e sabitinin b y k l a r t t k a , t e k

olabilir?

B u s o r u n u n cevab o k nemlidir. B u c e v a b a n l a y a b i l m e k

b o y u t l u b i r i l m e k k e n genleip b i r k u r d e l e y e , s o n r a d a d e f o r m e

iin W i t t e n ' n v a r d s o n u c u d a h a k e s i n bir b i i m d e betimle

o l m u b i r silindire d n r ! B a k a b i r deyile, H e t e r o t i k - E si

m e m i z gerekiyor. A s l n d a n c e , W i t t e n ile P r i n c e t o n niversi-

cimi aslnda genilii (ekil 12.7'deki d i k e y b o y u t ) eleme sa

tesi'nde doktora sonras aratrmalar y r t e n Petr Hofava'nn

b i t i n i n b y k l y l e k o n t r o l edilen ikiboyutlu bir zardr.

On

d a h a s o n r a H e t e r o t i k - E sicim k u r a m o d a k l bir a r a t r m a d a

yl a k n bir s r e b o y u n c a sicim k u r a m c l a r , eleme sabitinin

v a r d v e b u k o n u y l a y a k n d a n ilgili b i r s o n u c u r n e k l e m e k

o k k k o l d u u v a r s a y m n a sk skya bal t e d i r g i n l i k y n

d a h a kolay. W i t t e n ile H o f a v a , gl elemeli H e t e r o t i k - E si

t e m l e r i k u l l a n m l a r d r . W i t t e n ' m savlad z e r e , b u v a r s a y m ,

cim k u r a m n n 11 b o y u t l u b i r betimlemesi o l d u u n u b u l m u l a r

t e m e l bileenlerin a s l n d a gizli bir ikinci b o y u t a s a h i p olmalar

d, ekil 12.7'de n e d e n byle o l d u u gsteriliyor. eklin sol ks

n a k a r n tek b o y u t l u sicimler gibi g r n p d a v r a n m a s n a y o l

m n d a , H e t e r o t i k - E sicim k u r a m eleme sabitinin l ' d e n o k

amtr. E l e m e sabitinin ok k k o l d u u y n n d e k i v a r s a

d a h a k k o l d u u n u k a b u l ediyoruz. B u alan, n c e k i b l m

y m gevetip H e t e r o t i k - E siciminin eleme sabitinin b y k

l e r d e betimlediimiz ve sicim k u r a m c l a r n n on yl a k n b i r

olmas h a l i n d e k i fiziini d i k k a t e alrsak, ikinci b o y u t aklk

s r e d i r z e r i n d e a l m a k t a o l d u k l a r alandr. ekil 12.7'de sa

kazanr.

a d o r u ilerlerken eleme sabitinin b y k l n srayla art

Bu k a v r a y , n c e k i b l m l e r d e vardmz s o n u l a r n hibi

r y o r u z . 1995 n c e s i n d e , sicim k u r a m c l a r b u n u n ilmek s r e

rini geersiz klmaz, a k s i n e bizi bu s o n u l a n y e n i bir e r e v e d e

lerini d a h a nemli klacan v e eleme sabiti b y d n d e n ,

g r m e y e zorlar. r n e i n b u n l a r n hepsi, sicim k u r a m n n ge

n i h a y e t i n d e k o c a b i r tedirginlik erevesini geersiz klacan

rektirdii 1 z a m a n , 9 u z a y b o y u t u y l a nasl u y u u r ? V I I I . B

r e n m i l e r d i . F a k a t hi k i m s e n i n k u k u l a n m a d bir ey v a r

lm d e n hatrlayacanz gibi bu snrlama, bir sicimin titreebi

d, o d a eleme sabiti b y d k e , y e n i b i r b o y u t u n g r n r h a -

lecei bamsz y n l e r i tek tek s a y m a k t a n , bu saynn k u a n t u m

372

373

m e k a n i i a s n d a n olaslklarn anlaml d e e r l e r e sahip olmas

P e k i a m a bu 11 b o y u t l u k u r a m neyin nesidir? W i t t e n ve di

n s a l a y a c a k d o r u say olmas k o u l u n d a n d o m a k t a d r . H e

erleri, d k enerjilerde ( P l a n c k enerjisine k y a s l a d k ) b u

n z kefettiimiz y e n i b o y u t , H e t e r o t i k - E siciminin titreebile

k u r a m n u z u n z a m a n d r ihmal edilen

cei b i r b o y u t deildir, bizatihi " s i c i m l e r ' m y a p s n d a s a k l a n m

ktleekimi k u a n t u m alan k u r a m n a y a k l a k o l d u u savn ile

b i r b o y u t t u r . B a k a bir deyile, fizikilerin 10 b o y u t l u u z a y - z a

r i srmlerdir. P e k i y k s e k enerjiler sz k o n u s u o l d u u n d a b u

m a n koulu k a r m n d a b u l u n u r k e n kullandklar tedirginlik

k u r a m nasl betimleyebiliriz? B u k o n u , b u g n y o u n bir ince

erevesi, d a h a e n b a t a H e t e r o t i k - E eleme sabitinin k k

leme altndadr. ekil 12.7 ile 12.8'den 11 b o y u t l u k u r a m n iki

o l d u u v a r s a y m n d a b u l u n u r . E p e y c e s o n r a kabul edilmi olsa

boyutlu u z a m nesneler -ikiboyutlu zarlar- ierdiini biliyoruz.

11

boyutlu

sper

da, bu birbiriyle tutarl iki yaklakl g l e n d i r m e k t e d i r : B u n

B i r a z d a n tartacamz z e r e , b a k a sayda b o y u t l a r a sahip

l a r d a n biri ekil 12.7'de zarn geniliinin az olmas, sicim gibi

uzam n e s n e l e r de nemli bir rol oynarlar. F a k a t k a r m a k a r k

g r n m e s i n e y o l amasdr; dieriyse 11. b o y u t u n tedirginlik

zellikler dnda,

d e n k l e m l e r i n i n h a s s a s olamayaca kadar k k olmasdr. Bu

mektedir. Z a r l a r 11. b o y u t u n temel bileenleri m i d i r ? 1 1 . b o y u

y a k l a k l k emas erevesinde, tek b o y u t l u sicimlerle dolu 10

t u n tanmlayc zellikleri n e l e r d i r ? 1 1 . b o y u t nasl olup da bil

b o y u t l u bir e v r e n hayal e t m e y e yneliriz. B u n o k t a d a , b u n u n

diimiz fizikle t e m a s k u r a r ? E l e m e sabitleri k k s e eer, bu

ikiboyutlu zarlar ieren 11 boyutlu bir evrenle bir yaklaklk

s o r u l a r a verebileceimiz en iyi c e v a p l a r nceki b l m l e r d e be-

tan i b a r e t o l d u u n u g r y o r u z .

timlenmitir, n k k k eleme sabitleri sz k o n u s u oldu

bu

11.

boyutun ne olduunu kimse bilme

Teknik s e b e p l e r y z n d e n W i t t e n , Tip IIA siciminin gl

u n d a sicim k u r a m n a geri d n e r i z . F a k a t eleme sabitleri k

eleme zelliklerini incelerken n c e 1 1 . b o y u t a rastlamt, ora

k deilse eer, b u g n hi kimse bu sorularn cevaplarn bil

d a d a hayli b e n z e r bir h i k y e sz k o n u s u y d u . H e t e r o t i k - E r

memektedir.

n e i n d e o l d u u gibi, b y k l Tip I I A eleme sabitiyle k o n

11 boyutlu k u r a m her neyse, W i t t e n b u n a M-kuram demi

trol edilen bir 11. b o y u t vardr. E l e m e sabitinin deeri arttk

ti. Bu ismin ne a n l a m a geldii s o r u s u n u , k a kiiye sorsanz bir

a y e n i b o y u t d a b y r . W i t t e n , y e n i b o y u t b y d k e , Tip I I -

birinden o k a d a r farkl c e v a p alrsnz. Baz r n e k l e r verelim:

A siciminin H e t e r o t i k - E r n e i n d e o l d u u gibi genileyip bir

M y s t e r y T h e o r y (gizem k u r a m ) , M o t h e r T h e o r y ( a n a k u r a m /

k u r d e l e haline g e l m e k y e r i n e ekil 12.8'de gsterildii gibi ge

" B t n k u r a m l a r n a n a s " gibi), M a t r i x T h e o r y ( R u t g e r s n i

nileyip bir "i lastie" d n t savn ileri s r m t . W i t t e n

versitesi n d e n Tom B a n k s , A u s t i n ' d e k i Texas n i v e r s i t e s i ' n d e n

b i r kez d a h a , k u r a m c l a r Tip IIA sicimlerini sadece u z u n l u k l a r

Willy Fischler, R u t g e r s n i v e r s i t e s i ' n d e n S t e p h e n S h e n k e r v e

olan, kalnlklar o l m a y a n t e k boyutlu n e s n e l e r olarak g r m lerse de, onlar byle grmelerinin sicim eleme sabitinin k
k olarak varsayld tedirgin yaklaklk emasnn bir y a n s
m a s o l d u u savn ileri s r m t . Y i n e de W i t t e n ' m ve ikinci
spersicim d e v r i m i srasnda dier fizikilerin ileri s r d sav
lar, Tip I I A ve H e t e r o t i k - E "sicimleri"nin esasen 11 b o y u t l u bir
e v r e n d e y a a y a n ikiboyutlu zarlar o l d u u y n n d e gl k a n t
lar ortaj^a k o y m a k t a d r .
374

ekil 12.8 Tip IIA sicim eleme sabiti artarken, sicimler tek boyutlu ilmeklerken geni
leyip bir bisiklet tekerleinin i lastiine benzer ikiboyutlu nesneler haline gelir.

376

S u s s k i n d ' i n k u r a m a d a i r y e n i bir y o r u m s u n a n son almalar

n a atfen). F a k a t ismini y a d a zelliklerini sk skya k a v r a m a k szm dahi, M - k u r a m m n b e sicim k u r a m n n hepsini b i r a r a y a
g e t i r e n birletirici bir alt k a t m a n o r t a y a k o y d u u o k t a n aklk
kazanmtr.

M-Kuram ve Balant Alar

t u n b u l u n d u u bir e v r e n i n sicim k u r a m s a l tanmn, R y a r a p

' U k r a d a m ve b i r fille ilgili eski bir a t a s z vardr, ilk kr,

n a s a h i p dairesel b i r b o y u t u n b u l u n d u u b i r e v r e n l e y a p a b i l e

filin diini t u t a r ve hissettii dz, sert y z e y i betimler, ikincisi

ceimiz savn o r t a y a atmtk. G z d e n gizlediimiz n o k t a u

filin b a c a k l a r n d a n birini tutar. Hissettii sk, kasl girintiyi b e

d u r ki, Tip I I A ile Tip I I B sicim k u r a m l a r a s l n d a b u ikilik y o

timler. n c s filin k u y r u u n u t u t a r ve hissettii ince, k u v

luyla birbirlerinin y e r i n i almlardr, H e t e r o t i k - O v e H e t e r o t i k -

vetli u z a n t y betimler. Betimlemeleri b i r b i r i n d e n ok farkl ol

E sicimleri gibi. B y k / k k a p ikiliinin d a h a k e s i n bir ifa

d u u iin v e hibiri d e birbirini g r e m e d i i iin a d a m l a r n h e r

desi u d u r : Tip I I A siciminin R y a r a p n d a dairesel b i r b o y u t a

biri farkl b i r h a y v a n t u t t u u n u d n r . U z u n yllar b o y u n c a

s a h i p bir e v r e n d e k i fizii, Tip I I B siciminin l / R y a r a p n d a d a

fizikiler, b u k r a d a m l a r k a d a r k a r a n l k iinde olmular, farkl

iresel bir b o y u t a s a h i p b i r e v r e n d e k i fiziiyle kesinlikle a y n d r

sicim k u r a m l a r n n b i r b i r i n d e n ok farkl o l d u u n u d n m

( b e n z e r bir ifade H e t e r o t i k - E v e H e t e r o t i k - O sicimleri iin d e

lerdi. F a k a t a r t k ikinci spersicim d e v r i m i n i n getirdii k a v r a

geerlidir). B y k / k k y a r a p ikiliinin b u ekilde rafine

y l a r sayesinde fizikiler, M - k u r a m n n be sicim k u r a m n n

edilmesinin X . B l m ' d e v a r d m z s o n u l a r z e r i n d e ciddi b i r

birletii o kaln derili h a y v a n o l d u u n u anlamlardr.

etkisi y o k t u r , fakat b u r a d a k i t a r t m a a s n d a n nemli b i r etki

B u b l m d e , sicim k u r a m n k a v r a y m z d a tedirginlik er

si vardr.

evesinin -bu b l m n c e s i n d e r t k o l a r a k b u ereveyi kul

B u n u n sebebi d e u d u r : B y k / k k y a r a p ikilii, Tip I I -

lanmtk- dna ktmzda d o a n deiiklikleri tarttk. e

A v e Tip I I B sicim k u r a m l a r n n y a n sra, H e t e r o t i k - O v e H e

kil 12.9'da imdiye k a d a r b u l d u u m u z i ilikiler zetlenir, ok

t e r o t i k - E k u r a m l a r a r a s n d a d a bir b a o l u t u r a r a k ekil

lar ikili k u r a m l a r a iaret eder. G r d n z gibi elimizde bir

12.10'da n o k t a l izgilerle gsterildii z e r e b a l a n t l a r an ta

b a l a n t l a r a b u l u n u y o r , fakat b u a d a h a t a m a m l a n m a m t r .

mamlar. Bu ekil, M - k u r a m y l a birlikte, sicim k u r a m l a r n n b e

X. B l m ' d e k i ikilikleri de dahil e d e r e k bu ii bitirebiliriz.

inin de birbirleriyle ikiz o l d u u n u gsteriyor. H e p s i de t e k bir

R y a r a p m d a k i bir dairesel b o y u t l a 1 / R y a r a p n d a k i daire

k u r a m s a l e r e v e d e birlemitir; t e m e l d e k i t e k ve a y n fizii ta

sel bir b o y u t u n y e r deitii b y k / k k dairesel a p ikiliini

m a m l a m a y a y n e l i k b e farkl y a k l a m o r t a y a koyarlar. u y a

hatrlayalm. D a h a n c e b u ikiliin bir b o y u t u n a gz atmtk,

imdi b u n a aklk g e t i r m e m i z gerekiyor. X . B l m ' d e , dairesel
bir b o y u t a s a h i p b i r e v r e n d e k i sicimlerin zelliklerini b e sicim
k u r a m f o r m l a s y o n u n d a n hangisiyle altmz titizlikle b e
l i r t m e d e n tartmtk. Bir sicimin s a r m a l ve titreim halleri a r a
s n d a k i y e r deiiminin, l / R y a r a p n a s a h i p dairesel bir b o y u -

ekil 12.10 Be sicim kuram ve M-kuram uzay-zamann geometrik biimini (X. B

lm'de olduu gibi) gerektiren ikilikleri iererek, bir ikilikler ayla birleir.

376

377

d a b u u y g u l a m a y a g r e , f o r m l a s y o n l a r d a n biri d i e r i n d e n o k
d a h a etkili olabilir. r n e i n zayf elemeli H e t e r o t i k - O k u r a
myla almak, gl elemeli Tip I sicim k u r a m y l a almak
t a n o k d a h a kolaydr. Y i n e d e h e r iki k u r a m d a ayn fizii b e
timler.

Byk Resmi Grmek

Temel noktalar z e t l e m e k z e r e b u b l m n b a n d a v e r d i
imiz iki ekli -ekil 12.1 ile 12.2 y i - d a h a eksiksiz olarak anla
yabiliriz artk. ekil 12.1'de, 1995 n c e s i n d e , hibir ikilii dik
k a t e almakszn elimizde b i r b i r i n d e n belirgin biimde ayr be
sicim k u r a m o l d u u n u g r y o r u z . eitli fizikiler, bu k u r a m
larn h e r biri z e r i n d e almtr, fakat ikilikleri anlamakszn,

11 boyutlu sperktleekimi
ekil 12.1 1 kiliklerin dahil edilmesiyle birlikte, be sicim kuram, 11 boyutlu sper
ktleekimi ve M-kuram birleik bir erevede bir araya getirildi.

k u r a m l a r farkl k u r a m l a r gibi g r n m e k t e d i r . H e r bir k u r a m n

eleme sabitinin b y k l , kvrlm b o y u t l a r n g e o m e t r i k bi

p e r k t l e e k i m i y l e - d a h a y a k n d a n ilgili o l d u u n u r e n m i bu

imi ve b y k l k l e r i gibi deien zellikleri vardr. Bu tanmla

l u n u y o r u z , b u d a ekil 12.2'nin d a h a s o m u t bir v e r s i y o n u olan

yc zelliklerin, bizatihi k u r a m tarafndan belirlenecei u m u l u

ekil 12.1 l ' d e g s t e r i l i y o r .

13

y o r d u (hl d a u m u l m a k t a d r ) , fakat m e v c u t y a k l a k d e n k l e m

ekil 12.11, h a l i h a z r d a k s m e n anlalm olsa da M - k u r a m

lerle bu zellikleri belirleme yetisi olmakszn, fizikiler doal

nn temel fikirleri ve d e n k l e m l e r i n i n sicim k u r a m n n b t n for-

olarak, bir dizi olaslktan k a y n a k l a n a n bir fizii incelemilerdir.

m l a s y o n l a r n birletirdiini gsteriyor. M - k u r a m , sicim ku

Bu d u r u m da ekil 12.1 'de glgeli blgelerle temsil edilmitir;

ramclarnn gzlerini ok d a h a b y k bir birletirici ereve

glgeli blgelerdeki h e r n o k t a , eleme sabiti ve kvrlma g e o -

k o n u s u n d a am olan k u r a m s a l fildir.

metrisiyle ilgili belli bir tercihi ifade eder. H e r h a n g i bir ikilie

b a v u r m a d m z d a n elimizde hl b i r b i r i n d e n ayr be k u r a m
(kuramlar koleksiyonu) bulunuyor.

M-Kuramnn artc Bir Yn: Yaylma

Serbestlii

F a k a t artk, tartm o l d u u m u z ikiliklerin hepsini u y g u l a d

ekil 12.1 l'deki k u r a m h a r i t a s n d a b e y a r m a d a blgesin

mzda, eleme p a r a m e t r e l e r i y l e g e o m e t r i k parametreleri d e

d e n b i r i n d e sicim eleme sabiti k k o l d u u n d a , g r n d

itirerek m e r k e z d e y e r alan birletirici M - k u r a m n d a dahil et

k a d a r y l a k u r a m n temel bileeni tek boyutlu bir sicimdir. F a k a t

m e k k o u l u y l a bir k u r a m d a n dierine geebiliriz; b u n u ekil

bu gzlemle ilgili o l a r a k y e n i bir b a k as da k a z a n m b u l u

12.2'de g s t e r i y o r u z . M - k u r a m m snrl b i r biimde k a v r a m

n u y o r u z . H e t e r o t i k - E y a d a Tip I I A b l g e l e r i n d e n balayp d a

olsak da, bu dolayl savlar M - k u r a m m n , bizim u naif bir bi

sicim eleme sabitlerinin d e e r i n i artrrsak, ekil 12.1 l ' d e k i

i m d e b i r b i r i n d e n a y r g r d m z be sicim k u r a m n birleti

h a r i t a n n m e r k e z i n e d o r u geliriz, t e k b o y u t l u sicim o l a r a k g

r e n b i r alt k a t m a n o l u t u r d u u iddiasn k u v v e t l e d e s t e k l e m e k

r n e n eyler d e i k i b o y u t l u z a r l a r a d n r . stelik, h e m sicim

tedir. stelik M - k u r a m n n altnc bir k u r a m l a -11 b o y u t l u s-

eleme sabitlerini h e m d e kvrlm u z a m s a l b o y u t l a r n ayrnt-

378

l biimlerini ieren, az o k belirsiz ikilik ilikileri dizisi sayesin

n i h a y e t i n d e nasl a d l a n d r l y o r s a o k u r a m , a s l n d a farkl u z a m

d e , ekil 12.11'deki h e r h a n g i bir n o k t a d a n bir dierine y a v a a

sal b o y u t l a r d a b i r s r n e s n e ierir. Fizikiler u z a m s a l b o

v e s r e k l i h a r e k e t edebiliriz. H e t e r o t i k - E v e Tip I I A b a k a

y u t l u , u z a m n e s n e l e r i t a n m l a m a k iin -zar, d r t u z a m s a l

l a r n d a rastlam o l d u u m u z ikiboyutlu zarlar, ekil 12.11'deki

b o y u t l u l a r iin d r t - z a r gibi t e r i m l e r gelitirmitir; b u , d o k u z -

d i e r sicim f o r m l a s y o n u n d a n birine getiimizde d e t a k i p

z a r a k a d a r g i d e r ( d a h a d a genel olarak, p ' n i n b i r t a m sayy

edilebileceinden, b e sicim f o r m l a s y o n u n u n h e r birinin iki

temsil ettii, p b o y u t l u b i r n e s n e iin fizikiler, k u l a a p e k de

b o y u t l u z a r l a r ierdiini d e reniriz.

h o g e l m e y e n b i r terminolojiyle p - z a r terimini gelitirmilerdir).

B u d a g n d e m e iki s o r u getiriyor. lki u d u r : k i b o y u t l u zar

B a z e n b u terminolojiyle sicimler t e k - z a r olarak, z a r l a r d a ift-

lar, sicim k u r a m n n g e r e k temel bileenleri m i d i r ? kincisi,

z a r o l a r a k tanmlanmtr. B t n b u b o y u t l u n e s n e l e r i n aslnda

1970'lerde ve 1980'lerin b a n d a sfr b o y u t l u n o k t a p a r a c k

k u r a m n b i r p a r a s olmas, P a u l T o w n s e n d ' i n "zarlarn serbest-

l a r d a n , t e k b o y u t l u sicimlere ciddi bir s r a m a y a p p imdi de si

l i i ' n i ( d e m o c r a c y of b r a n e s ) ilan e t m e s i n e y o l amtr.

cim k u r a m n n a s l n d a ikiboyutlu z a r l a r ierdiini g r d k t e n

Z a r l a r n serbestlii b i r tarafa, sicimler -tek b o y u t l u u z a m

s o n r a , k u r a m n o k d a h a fazla b o y u t l u bileenlerinin b u l u n m a

n e s n e l e r - u s e b e p t e n t r zeldir. Fizikiler, ekil 12.1 l ' d e

s sz k o n u s u olabilir mi a c a b a ? Bu satrlar k a l e m e aldmz s

k i b e sicim b l g e s i n d e n h a n g i s i n d e o l u r s a k olalm, t e k b o y u t

r a d a , b u s o r u l a r n c e v a p l a r t a m a n l a m y l a bilinmiyordu, fakat

l u sicimler h a r i , farkl s a y d a b o y u t a s a h i p b t n u z a m n e s

d u r u m a a d a a n l a t a c a m z gibi g r n m e k t e d i r .

n e l e r i n ktlesinin, b u l u n d u u m u z b l g e y e bal sicim eleme

Sicim k u r a m n n f o r m l a s y o n l a r n a ilikin, tedirgin y a k l a k

sabitinin d e e r i y l e ters orantl o l d u u n u gstermitir. Bu da,

lk y n t e m l e r i n i n geerlilik alannn t e s i n d e biraz k a v r a y k a

b e f o r m l a s y o n d a n h e r h a n g i b i r i n d e , zayf sicim elemesi sz

z a n a b i l m e k iin arlkl o l a r a k s p e r s i m e t r i y e d a y a n d k .

k o n u s u o l d u u n d a , sicimler h a r i h e r eyin m u a z z a m d e r e c e d e

B P S hallerinin zellikleri, ktleleri v e k u v v e t y k l e r i , b e n

ktleli - P l a n c k k t l e s i n d e n o k d a h a ar b y k l k d z e n l e

zersiz b i r biimde spersimetriyle belirlenir ve bu da hayal edi

r i n d e - olaca a n l a m n a gelir. B u k a d a r ar o l a c a k l a r iin, d o

lemeyecek kadar zor dorudan hesaplar gerekletirmek zorun

laysyla E=mc 2'den h a r e k e t l e o r t a y a k m a l a r h a y a l d a h i edi

d a k a l n m a k s z n B P S hallerinin baz g l eleme zellikleri

l e m e y e c e k enerjileri g e r e k t i r e c e i iin, z a r l a r n fiziin b y k

n i a n l a m a m z m m k n klar. Aslna b a k a r s a n z , H o r o w i t z v e

b l m n d e k k b i r etkisi v a r d r (fakat bir s o n r a k i b l m d e

S t r o m i n g e r ' i n b u y n d e sarf ettii ilk a b a l a r sayesinde, B P S

de g r e c e i m i z gibi, fiziin t a m a m iin geerli deildir b u ) .

hallerine ilikin b u g n o k d a h a fazla ey biliyoruz. zellikle de

F a k a t ekil 12.1 l ' d e y a r m a d a b l g e l e r i n i n d n a ktmz

ktleleri v e tadklar k u v v e t y k l e r i n i b i l m e n i n y a n sra, n e y e

da, o k b o y u t l u z a r l a r hafifler, dolaysyla d a d a h a fazla n e m

benzediklerine d a i r de ak bir kavraymz v a r artk. Bu t a b l o

kazanr.

14

d a h e r h a l d e gelimeler a r a s n d a e n artc olan. B P S halleri

B u y z d e n d e a k l n z d a t u t m a n z g e r e k e n g r n t u d u r : e

n i n bazlar t e k b o y u t l u sicimler, dierleri ise ikiboyutlu zarlar.

kil 12.1 l'in m e r k e z blgesinde t e m e l bileenleri sicimler y a d a

i m d i y e d e k b u ekiller a i n a o l d u u m u z ekillerdir. F a k a t a

z a r l a r deil, farkl b o y u t l a r a sahip, h e p s i de az o k a y n k o u l

rtc olan u d u r ki, boyutlu, - / b o y u t l u b a k a ekiller de v a r

l a r d a olan "zarlardr." H a l i h a z r d a , b u engin k u r a m n t e m e l bir

dr; aslna b a k a r s a n z olaslklar dizisi, dokuz da dahil b t n

o k zelliini o k iyi k a v r a m deiliz. F a k a t bildiimiz bir ey

u z a m s a l b o y u t l a r ierir. Sicim k u r a m y a d a M - k u r a m y a d a

var, o da u: M e r k e z b l g e d e n y a r m a d a blgelere d o r u geti-

380

381

imizde, y a l n z c a sicimler (ya da ekil 12.7 ve 12.8'de o l d u u

S a h i p o l d u u m u z ey, sicim k u r a m n n m a n t k s a l y a p s n a ve

z e r e kvrldklar iin sicim gibi g r n e n z a r l a r ) bildiimiz h a

k u r a m s a l erimine d a i r d a h a d e r i n bir anlay. ekil 12.11 de

liyle fizikle -Tablo 1.1'deki p a r a c k l a r ile bu p a r a c k l a r n bir

z e t l e n e n k a v r a y l a r n c e s i n d e , sicim k u r a m l a r n n h e r birin

birleri a r a s n d a etkileim k u r m a s n salayan d r t k u v v e t - t e

deki gl eleme t u t u m u bir k a r a k u t u y d u , t a m b i r m u a m

m a s k u r a c a k k a d a r hafiftir. Sicim k u r a m c l a r n n 20 yla y a k n

m a y d . Tpk eski h a r i t a l a r d a o l d u u gibi, gl eleme alan,

bir s r e d i r k u l l a n m a k t a o l d u u tedirginlik analizleri, b a k a b o

ejderhalarla ve deniz c a n a v a r l a r y l a dolu olmas m u h t e m e l a y a k

y u t l a r d a k i sper-ktleli uzam nesnelerin varln kefetmeye

b a s l m a m t o p r a k l a r d . A m a artk, gl elemeye d o r u y a p

y e t e c e k k a d a r rafine deildir; analizlere sicimler h k i m d i r ve

tmz y o l c u l u u n , bizi M - k u r a m n n bilinmedik blgelerine

k u r a m a da s e r b e s t l i k t e n ok u z a k olan sicim k u r a m ismi veril

g t r d n g r m olsak da, n i h a y e t i n d e bizi zayf eleme

mitir. ekil 12.11'deki bu blgelerde, d e e r l e n d i r m e l e r i n o

nin r a h a t o r t a m n a brakmtr; a m a bir z a m a n l a r farkl bir si

u n d a sicimler d n d a h e r eyi g r m e z d e n gelmemizin d e y i n e

cim k u r a m o l d u u d n l e n ikili bir dilde.

hakl bir sebebi vardr. E s a s e n imdiye d e k bu k i t a p t a byle

ikilik ve M - k u r a m be sicim k u r a m n birletirir ve nemli

y a p t k . A m a a r t k b u k u r a m n , d a h a n c e hayal edilenden ok

bir s o n u ileri srerler. Biraz evvel tartm o l d u k l a r m z k a d a r

d a h a zengin o l d u u n u g r y o r u z .

artc, kefedilmeyi bekleyen b a k a s r p r i z l e r olmayabilir p e

Bunlar Sicim Kuramndaki Cevaplanmam

Sorulara Yant Getiriyor mu ?

kl. Bir haritac, D n y a ' n m kresel temsili z e r i n d e h e r yeri

d o l d u r a b i l d i i n d e , h a r i t a t a m a m l a n m , corafi bilgiler t a m a m
lanm olur. F a k a t bu, A n t a r k t i k a ' y a y a d a M i k r o n e z y a ' d a yal

H e m evet h e m hayr. G e r i y e d n p b a k t m z d a , g e r e k si

tlm bir a d a y a y a p l a n keif gezilerinin bilimsel ya da kltrel

cim fiziinden o k t e d i r g i n y a k l a k analizlerin bir s o n u c u oldu

b i r deeri olmad a n l a m n a gelmez. Yalnzca ve yalnzca, co

u n u g r d m z baz s o n u l a r d a n u z a k l a a r a k kavraymz

rafi keifler ann s o n a erdii a n l a m n a gelir. K r e n i n zerin

derinletirmeyi b a a r d k . F a k a t , tedirginlik y a k l a m n a d a y a n

de bo bir n o k t a olmamas b u n u salar. ekil 12.11 'deki " k u r a m

m a y a n aralarmzn b u g n k ap hayli snrl. O d i k k a t ekici

h a r i t a s " da sicim k u r a m c l a r iin b e n z e r bir rol oynar. Be

ikilik ilikileri ann kefedilmesi, sicim k u r a m y l a ilgili olarak

farkl sicim y a p s n n h e r h a n g i birinde y e l k e n alarak ulalabi

bize d a h a derin bir k a v r a y k a z a n d r d , fakat b i r o k mesele

lecek k u r a m l a r menzilini kapsar. M - k u r a m n n bilinmeyen t o p

z l m e m i bir halde d u r u y o r . r n e i n halihazrda, sicim eleme

raklarn h e n z t a m olarak a n l a y a m a m olsak da, h a r i t a zerin

sabitinin deerini b u l m a k iin y a k l a k d e n k l e m l e r i n - d a h a n

de bo blge y o k t u r . Tpk haritac gibi, sicim k u r a m c s da ar

c e d e g r d m z gibi, ilenmemi, b u y z d e n d e bize y a r a r l

tk savunmal bir iyimserlikle geen yzyln temel keiflerini

bir bilgi v e r e m e y e c e k d e n k l e m l e r - tesine nasl geeceimizi

-zel ve genel grelilik; k u a n t u m m e k a n i i ; gl, zayf ve elek

bilmiyoruz. N e d e n tam olarak uzam uzamsal boyut bulun

t r o m a n y e t i k k u r a m l a r a ilikin a y a r k u r a m l a r ;

d u u s o r u s u y l a da, kvrlm b o y u t l a r n ayrntl biimini nasl

K a l u z a ile Klein'n fazladan b o y u t l a r - ieren m a n t k s a l o l a r a k

seeceimiz s o r u s u y l a da ilgili olarak d a h a geni apl bir k a v

salam k u r a m l a r y e l p a z e s i n i n h a r i t a s n n ekil 12.11'de t a m

r a y a erimi deiliz. Bu sorular, h a l i h a z r d a elimizde b u l u n a n

o l a r a k karldn ileri srebilir artk.

l a r d a n d a h a keskin, tedirginlik y a k l a m n a d a y a n m a y a n y n
temler gerektiriyor.

spersimetri;

Sicim k u r a m c s n n -belki d e M - k u r a m c s d e m e m i z g e r e k n n d e k i zorluk, ekil 12.1 l ' d e k i k u r a m h a r i t a s n d a &ir n o k t a -

382

383

n n g e r e k t e n d e evrenimizi betimlediini gstermektir. B u n u

g e r e k l e t i r m e k de, z m l e r i h a r i t a z e r i n d e k i b u ele g e m e z
n o k t a y belirleyecek olan eksiksiz ve kesin d e n k l e m l e r i b u l m a

XIII. Blm

y , s o n r a d a b u n a d e n k d e n fizii d e n e y l e r l e k y a s l a m a y a p
m a y m m k n klacak y e t e r l i kesinlikle a n l a m a y gerektirir.
W i t t e n ' n d a sylemi o l d u u gibi, " M - k u r a m n n g e r e k t e n e
o l d u u n u - v c u d a getirdii fizii- a n l a m a k d o a y k a v r a m a bi

K a r a Delikler: Bir Sicim

imimizi, en a z n d a n gemiteki b y k bilimsel altst o l u l a r d a

ya da M-Kuram Bak As

yaand k a d a r kkten bir biimde deitirecektir."

15

te b u

da, 2 1 . yzyln birletirme p r o g r a m d r .

icim k u r a m n c e s i n d e genel grelilik ile k u a n t u m m e k a

nii a r a s n d a k i atma, d o a y a s a l a r n n ek y e r l e r i belli
o l m a y a n , tutarl bir b t n o l a r a k b i r b i r i n e u y m a s g e r e k

tii y n n d e k i hissimizi r e n c i d e e d i y o r d u . F a k a t b u atma, gi

d e r e k iddetlenen s o y u t bir a y r l m a n n tesinde bir eydi. B

y k P a t l a m a a n n d a o r t a y a k a n u koullarla, k a r a deliklere
h k i m olan koullar, ktleekimi k u v v e t i n e ilikin k u a n t u m m e
k a n i i n e zg bir formu lasyon olmakszn anlalamaz.

Sicim

k u r a m n n kefiyle birlikte, a r t k b u d e r i n gizemlerin zlmesi

y n n d e b i r u m u d u m u z var. B u v e s o n r a k i b l m d e , k a r a de
liklerin v e e v r e n i n k k e n i n i n anlalmas y n n d e sicim k u r a m
clarnn ne k a d a r y o l aldm anlatacaz.

384

385

Kara Delikler ve Temel Paracklar

sel bir d e n e y gerekletirebiliriz: Bata, ok hafif m a d d e p a r a

ilk bakta, k a r a delikler ile temel p a r a c k l a r k a d a r birbirin

cklar alyoruz, onlar d a h a d a k k k a r a delikler haline geti

d e n k k t e n farkl iki ey hayal e t m e k g t r . G e n e l d e k a r a d e

r i y o r u z , s o n r a d a o r t a y a kan k a r a deliklerin zelliklerini temel

likleri g k cisimlerinin en devasas olarak, temel p a r a c k l a r da

p a r a c k l a r n zellikleriyle karlatryoruz. W h e e l e r ' n "sa

m a d d e n i n e n k k zerreleri olarak r e s m e d e r i z . F a k a t D e m e t -

y o k " ifadesi, b u ekilde o l u t u r d u u m u z k a r a deliklerin, k t l e

rios C h r i s t o d o u l o u , W e r n e r Israel, R i c h a r d Price, B r a n d o n

leri y e t e r i n c e k k s e eer, temel p a r a c k l a r a ok benzeyecei

Carter, R o y Kerr, D a v i d R o b i n s o n , H a w k i n g v e P e n r o s e d a da

y n n d e bir s o n u c a v a r m a m z a yol ayor. K a r a delikler de, te

hil b i r o k fizikinin 1960'larn s o n l a r n d a ve 1970'lerin b a n d a

m e l p a r a c k l a r da, t m y l e ktleleri, k u v v e t y k l e r i ve spinle-

y a p t aratrmalar, k a r a deliklerin ve temel p a r a c k l a r n bir

ri tarafndan t a n m l a n a n k k ynlara benzeyecektir.

b i r i n d e n m u h t e m e l e n d n d m z k a d a r farkl olmadn

A m a b u r a d a bir t u z a k var. G n e ' i n k t l e s i n d e n k a t k a t b

gstermitir. Bu fizikiler, J o h n W h e e l e r ' n " K a r a deliklerin sa

y k ktleye s a h i p astrofiziksel k a r a delikler, o k a d a r b y k ve

y o k t u r , " diyerek zetlemeye alt eyi d o r u l a y a n g i d e r e k

a r d r l a r ki, k u a n t u m mekanii b y k lde y e t e r s i z kalr ve

ok d a h a fazla i k n a edici k a n t b u l m u t u r . Wheeler, bu szleriy

b u n l a r n zelliklerini a n l a y a b i l m e k iin y a l n z c a genel grelilik

le az sayda ayrc zellik dnda, b t n k a r a deliklerin birbiri

d e n k l e m l e r i n i n kullanlmas gerekir. ( B u r a d a k a r a deliin genel

n e b e n z e r g r n d n a n l a t m a y a alyordu. Ayrc zellik

yapsn tartyoruz, bir k a r a deliin iinde, m e r k e z d e y e r alan,

ler m i ? B u n l a r d a n biri tabii ki, k a r a deliklerin ktlesidir. Peki

b o y u t l a r ok ok k k o l d u u n d a n hi k u k u s u z k u a n t u m

dierleri n e d i r ? Aratrmalar, bir k a r a deliin tayabilecei

m e k a n i i n e zg bir betimleme g e r e k t i r e n k noktasn d e

elektrik ve b a k a baz k u v v e t y k l e r i olabileceini, ayrca bir de

il.) Biz d a h a k k ktleli k a r a delikler y a p m a y a alrken,

spin hz o l d u u n u o r t a y a karmtr. H e p s i b u d u r ite. Ayn

yle bir n o k t a gelecektir ki k a r a delikler ok hafil ve ok k k

ktleye, k u v v e t y k l e r i n e , spin hzna s a h i p iki k a r a delik birbi

o l d u u n d a n k u a n t u m m e k a n i i d e v r e y e girecektir. K a r a deliin

rinin tpatp ayndr. K a r a deliklerin, birini d i e r i n d e n a y r a n

t o p l a m ktlesi P l a n c k ktlesine y a k n s a y a d a o n d a n azsa by

"sa stilleri" -yani b a k a ikin zellikleri- y o k t u r . A l a r m sireni

le bir ey olur. (Temel parack fizii asndan, Planck ktlesi

ni alan da bu olmutur. Hatrlayalm, bir temel parac die

d e v a s a d r ; bir p r o t o n u n ktlesinin 1 0 ' katdr. F a k a t k a r a de

r i n d e n a y r a n t a m d a b u t r zelliklerdi; ktle, k u v v e t y k l e r i

liklerle kyaslandnda, Planck ktlesi o r t a l a m a bir k u m t a n e

ve spin. Bu tanmlayc zelliklerin benzerlikleri, yllar iinde

sinin ktlesine eittir.) Bu y z d e n de k k k a r a delikler ile t e

baz fizikileri t u h a f bir s p e k l a s y o n d a b u l u n m a y a g t r m

mel p a r a c k l a r n y a k n d a n ilikili olabileceini d n e n fiziki

t r : K a r a deliklerin aslnda d e v a s a temel p a r a c k l a r olabilece

ler, genel grelilik - k a r a deliklerin k u r a m s a l kalbi- ile k u a n t u m

i s p e k l a s y o n u n a .

m e k a n i i a r a s n d a k i u y u m s u z l u k l a b u r u n b u r u n a gelmilerdir.

Aslna b a k a r s a n z , Einstein'n k u r a m n a g r e , bir k a r a delik

iin m i n i m u m bir ktle y o k t u r . H e r h a n g i bir k t l e y e s a h i p bir
m a d d e parasn, y e t e r i n c e k k bir b y k l e indirecek olur

G e m i t e b u u y u m s u z l u k , b u ilgin y n d e k i b t n ilerlemeyi
engelliyordu.

sak, genel grelilik k u r a m n n d o r u d a n bir u y g u l a m a s b u

Sicim Kuram lerlememize zin Verir mi?

m a d d e n i n bir k a r a delik haline geleceini gsterir. (Ktle n e k a

Verir. K a r a deliklerin hayli b e k l e n m e d i k ve incelikli bir bi

d a r hafif olursa, o k a d a r k l t m e m i z gerekir.) Bylece d n -

i m d e anlalmas sayesinde, sicim k u r a m k a r a delikler ile t e -

386

387

m e l p a r a c k l a r a r a s n d a k u r a m s a l o l a r a k salam ilk balanty

z d m z s o r u y a o k benzer, a m a b u r a d a b o y u t l u k r e l e

s u n m u t u r . B u b a l a n t y a giden y o l biraz dolambaldr, fakat

r i n k y l e ilgileniyoruz, o y s a X I . B l m ' d e y a l n z c a iki

bizi sicim k u r a m n d a k i en ilgin b a z gelimelerin iinden gei

b o y u t l u k r e l e r i n k y l e ilgilenmitik. ( X I . B l m ' d e oldu

rir, bylece de y o l c u l u u p e k l k m a y a d e e r klar.

u gibi, C a l a b i - Y a u eklinin t a m a m n n deil de, bir p a r a s n n

Bahsettiimiz y o l , sicim k u r a m c l a r n n karsna 1980'lerin

k l d n h a y a l ettiimizden, X . B l m ' d e k i k k y a r

s o n u n d a kan, g r n t e ilgisiz b i r s o r u y l a balamtr. M a t e

a p / b y k y a r a p t a n m l a m a s geerli deildir.) B u r a d a temel

matikiler ve fizikiler, alt u z a m s a l b o y u t u n , bir Calabi-Yau

niteliksel farkllk, b o y u t saysndaki deiiklikten k a y n a k l a n

ekli h a l i n d e kvrldnda, genelde b u eklin d o k u s u n a g m l

m a k t a d r . X I . B l m ' d e n hatrladmz z e r e , sicimlerin u z a y

m iki t r k r e b u l u n d u u n u u z u n bir s r e d i r biliyordu. B u n

d a h a r e k e t e d e r l e r k e n ikiboyutlu bir k r e y i sarabilecekleri k a v

l a r d a n biri, bir d e n i z t o p u n u n y z e y i gibi ikiboyutlu k r e l e r d i ;

ray, nc bir kavrayt. Yani sicimlerin ikiboyutlu d n y a -

X I . B l m ' d e anlattmz, u z a y d a y r t l m a y a y o l a a n s n m e

y a p r a k l a r , ekil 11.6'da o l d u u gibi ikiboyutlu bir k r e y i t a m

geilerinde h a y a t i bir rol o y n u y o r d u b u kreler. D i e r i n i r e s

a n l a m y l a sarabilir. B u n u n da, ikiboyutlu bir k r e n i n k m e s i

m e t m e k d a h a z o r d u r , a m a o d a a y n d e r e c e d e nemlidir. B u n l a r

nin, delinmesinin fiziksel felaketlere y o l amasn engelleyen y e

b o y u t l u k r e l e r d i r ; u z a m drt u z a y b o y u t u n a sahip b i r ev

terli bir k o r u m a salad anlalmtr. F a k a t imdi bir Calabi-

r e n d e o k y a n u s sahillerini ssleyen d e n i z t o p l a r n n y z e y l e r i gi

Y a u uzaynn iindeki dier t r d e k i k r e y e b a k y o r u z ; b u k r e

b i tpk. E l b e t t e ki, X I . B l m ' d e tarttmz zere, bizim d n

nin h a r e k e t e d e n bir sicim t a r a f n d a n s a r l a m a y a c a k k a d a r faz

y a m z d a k i s r a d a n b i r deniz t o p u b o y u t l u bir nesnedir; a m a

l a b o y u t u var. B u n u g z n z d e c a n l a n d r m a k t a sknt ekiyor

yzeyi, t p k b a h e h o r t u m u n u n y z e y i gibi ikiboyutludur, y

sanz, b o y u t saysn b i r eksilterek v a r a c a n z b e n z e t m e y i d

z e y d e h e r h a n g i b i r k o n u m a iaret e t m e k iin y a l n z c a iki r a k a

nseniz de olur. b o y u t l u kreleri, bildiimiz deniz toplar

m a - u z u n l u k v e genilik- ihtiyacnz vardr. F a k a t imdi bir u z a y

nn ikiboyutlu y z e y l e r i y m i gibi dnebilirsiniz, a m a t e k b o

b o y u t u n u n d a h a v a r o l d u u n u hayal e d i y o r u z : Y z e y i boyut

y u t l u sicimleri d e sfr b o y u t l u n o k t a p a r a c k l a r o l a r a k d n

lu, k e n d i s i A b o y u t l u bir deniz t o p u d n e l i m . Byle bir d e n i z

m e k kouluyla. B u d u r u m d a , sfr b o y u t l u bir n o k t a paracn

t o p u n u g z n z d e c a n l a n d r m a n z n e r e d e y s e imknsz oldu

b r a k n i k i b o y u t l u bir k r e y i , hibir eyi s a r m a l a y a m a y a c a ol

u n d a n , o u n l u k l a d a h a kolayca g z m z n n n e getirebil

g u s u n a paralel olarak, tek b o y u t l u bir sicim de b o y u t l u bir

diimiz d a h a a z b o y u t l u b e n z e t m e l e r e b a v u r a c a z . F a k a t bi

k r e y i sar malay a m a z .

r a z d a n greceimiz gibi, kresel y z e y l e r i n b o y u t l u nitelii

n i n bir y n v a r d r ki, o k nemlidir.

Byle bir akl y r t m e sicim k u r a m c l a r n , bir Calabi-Yau

eklinin iindeki b o y u t l u bir k r e k e c e k o l u r s a e e r -yak

Fizikiler, sicim k u r a m d e n k l e m l e r i z e r i n d e alarak, za

lak d e n k l e m l e r sicim k u r a m e r e v e s i n d e b u n u n s r a d a n d e

m a n getike, b u b o y u t l u k r e l e r i n k l p - k p - y o k d e

ilse d e son d e r e c e m m k n o l d u u n u gstermitir- b u n u n feci

necek kadar k k bir hacme inmesinin m m k n , hatta m u h t e

b i r s o n u c a y o l aabilecei t a h m i n i n e g t r m t r . Aslna b a

mel o l d u u n u fark etmilerdi. Sicim k u r a m c l a r , p e k i u z a y n

k a r s a n z , sicim k u r a m e r e v e s i n d e 1990'larn o r t a l a r n d a n n

d o k u s u d a b u ekilde k e c e k o l u r s a n e olacak, diye s o r m u l a r

c e gelitirilen y a k l a k d e n k l e m l e r g r n d k a d a r y l a , byle

d. U z a m s a l d o k u n u n b u ekilde delinmesinin, felakete v a r a n

b i r k y a a n r s a eer, e v r e n i n ileyiinin d u r a c a n a iaret

b i r etkisi olacak m y d ? B u soru, X I . B l m ' d e s o r d u u m u z v e

e t m e k t e d i r ; y a k l a k denklemler, sicim k u r a m n n ehliletirdii

388

389

b a z s o n s u z l u k l a r n u z a m s a l d o k u d a k i byle b i r delinmeyle ser

larnn b o y u t l u b i r k r e n i n k m e s i h a l i n d e o r t a y a kmasn

b e s t kalacan g s t e r m e k t e d i r . Sicim k u r a m c l a r b i r k a yl b o

d a n k o r k t u k l a r b t n olas feci etkileri t a m a m e n o r t a d a n kal

y u n c a b u r a h a t s z edici v e b i r s o n u c a v a r m a y a n anlayla y a a

d r a n b i r t r hazr k a l k a n vazifesi g r d n gstermitir.

m a k z o r u n d a kalmtr. Gelgelelim 1995'te A n d r e w Strominger,

felaket tellall y a p a n b u s p e k l a s y o n l a r n yanl o l d u u n u
gstermitir.
S t r o m i n g e r , W i t t e n v e S e i b e r g u n d a h a n c e y a p m oldukla

M u h t e e m , o k nemli b i r k a v r a y t r b u . F a k a t g c , ksa
b i r s r e ncesine d e k t a m a n l a m y l a aydnlatlm deildi.

Uzayn Dokusunu kna Yoluyla Yrtmak

r r ac almalarn izinden gitmi ve sicim k u r a m n n ,

Fizikle ilgili en h e y e c a n verici e y l e r d e n biri, bilginin d u r u

ikinci spersicim d e v r i m i n d e n k a y n a k l a n a n y e n i kesinlikle a n a

m u n u n kelimenin t a m a n l a m y l a bir g e c e d e nasl o l u p d a dei-

liz edildiinde, y a l n z c a t e k b o y u t l u sicimlerin k u r a m olmad

ebildiidir. S t r o m i n g e r ' i n , almasn e l e k t r o n i k i n t e r n e t ari

n gstermitir. yle akl y r t m t r : Tek b o y u t l u bir sicim

vine g n d e r d i i gecenin s a b a h n d a , b e n C o r n e l l ' d e k i o d a m d a

-alann y e n i diliyle b i r t e k - z a r - ekil 13.1'de gsterdiimiz z e

i n t e r n e t t e n indirdiim b u m a k a l e y i o k u y o r d u m . S t r o m i n g e r b i r

r e t e k b o y u t l u bir u z a y parasn, r n e i n b i r daireyi t a m a m e n

rpda, sicim k u r a m n n h e y e c a n verici y e n i kavraylarn kul

evreleyebilir. ( U n u t m a y n b u d u r u m ekil 11.6'da o l d u u n d a n

l a n a r a k dier b o y u t l a r n Calabi-Yau uzay eklinde kvrlmasy-

farkldr, 11.6'da t e k b o y u t l u bir sicim z a m a n iinde h a r e k e t

la ilgili dikenli m e v z u l a r d a n birini z m t . F a k a t almas

e d e r k e n ikiboyutlu bir k r e y i sarar. ekil 13.1 z a m a n d a bir a n

z e r i n e d n r k e n , h i k y e n i n y a l n z c a yarsn z m olabi

da ekilmi b i r fotoraf o l a r a k grlmelidir.)

leceini d n d m .

Keza,

ekil

13.1'de i k i b o y u t l u b i r z a r n -bir iki-zarn- ikiboyutlu bir k r e y i

X I . B l m ' d e anlattmz, u z a y d a y r t l m a y a y o l a a n s n m e

s a r p t a m a m e n kaplayabileceini g r y o r u z ; tpk naylon b i r

geileriyle ilgili d a h a nceki almada, ikiboyutlu bir k r e n i n

p a k e t l e m e m a l z e m e s i n i n b i r p o r t a k a l n y z e y i n e sk sk sarl

n c e k l p tek bir n o k t a y a indii, u z a y d o k u s u n u n yrtlma

m a s n d a o l d u u gibi. B u n u g z m z d e c a n l a n d r m a k d a h a zor

sna yol at, s o n r a y e n i bir b i i m d e y e n i d e n b y d , by

olsa da, S t r o m i n g e r b u r n t y izlemi v e sicim k u r a m n d a y e

lece yrtlmay o n a r d iki ksml sreci incelemitik. S t r o m i n

ni kefedilmi b o y u t l u bileenlerin --zarlarn- b o y u t l u

g e r almasnda, b o y u t l u bir k r e k l p bir n o k t a y a indi

b i r k r e y i sarp t a m a m e n k a p a t a b i l e c e i n i fark etmitir. B u

i n d e n e olacan inceliyordu; sicim k u r a m n d a y e n i b u l u n m u

k a v r a y a k a o t u r t a n Strominger, s o n r a d a basit v e s t a n d a r t

u z a m nesnelerin fiziin son d e r e c e iyi huylu d a v r a n m a y sr

b i r fiziksel h e s a p l a m a y l a , s a r m a l a n m -zarn, sicim k u r a m c -

d r m e s i n i saladn gstermiti. F a k a t almas b u r a d a son

b u l u y o r d u . H i k y e n i n , y i n e u z a y n yrtlmasn, a r d n d a n k r e
lerin y e n i d e n imesiyle o n a r l m a s n ieren b a k a bir y a r s d a
h a olabilir miydi?
1995'in b a h a r y a r y l n d a D a v e M o r r i s o n , C o r n e l l ' d e b e n i
z i y a r e t e gelmiti; o l e d e n s o n r a S t r o m i n g e r ' i n almasn tar
t m a k z e r e b u l u t u k . B i r k a s a a t iinde, " h i k y e n i n ikinci y a r s ' n m n e y e b e n z e y e b i l e c e i n i zetle k a r m t k . U t a h n i

ekil 13.1 Bir sicim, tek boyutlu bir kvrlm uzay dokusu parasn evreleyebilir;
ikiboyutlu bir zar ikiboyutlu bir uzay dokusu parasn sarabilir.
390

versitesi'nden H e r b Clemens, Columbia niversitesi'nden Ro391

(a)

(c)

(b)

ekil 13.2 Farkl boyutlardaki kreleri kolayca gzmzde canlandrabiliriz; (a) iki, (b)
tek ve (c) sfr boyutlu kreler.

ekil 13.3 Dairesel bir simit (torus) paras bir noktada kyor. Yzey yrtlp alyor,
iki delik ortaya kyor. Bataki tek boyutlu krenin (daire) yerine sfr boyutlu bir k
re (iki nokta) 'yaptrlyor", bylece yrtlm yzey onarlyor. Bu da tmyle farkl
bir ekle -bir deniz topuna- dnm mmkn klyor.

13.2(c)'de g r l d z e r e b u d a iki n o k t a y a t e k a b l eder; sfr

b o y u t l u k r e n i n " y a r a p " n o k t a l a r n h e r birinin m e r k e z e

b e r t F r i e d m a n v e W a r w i c k n i v e r s i t e s i n d e n Miles Reid gibi

u z a k l n a eittir. Bylece, d a h a nceki p a r a g r a f t a bahsettii

m a t e m a t i k i l e r i n 1980'lerin s o n u n d a o r t a y a att, C a n d e l a s ,

miz d a h a a z s a y d a b o y u t l u b e n z e t m e m i z bir d a i r e n i n (tek b o

G r e e n ve o s r a l a r d a A u s t i n ' d e Texas n i v e r s i t e s i ' n d e alan

y u t l u bir k r e ) k l m e s i , a r d n d a n u z a y d a bir y r t l m a m e y d a

Tristan

hareketle

n a gelmesi, s o n r a d a b u k r e n i n y e r i n i sfr b o y u t l u bir k r e n i n

boyutlu bir kre ktnde, Calabi-Yau uzaynn yrtlma

(iki n o k t a ) almas a n l a m n a geliyor. ekil 13.3'te bu soyut fikri

y a b a l a m a s n n , a r d n d a n k r e y i y e n i d e n iirerek k e n d i s i n i

uygulamaya koyduk.

Hbsch'n

uygulad

baz

grlerden

o n a r m a s n n m m k n olabileceini g r m t k . F a k a t artc

ekil 13.3'te g r d m z z e r e , iine t e k b o y u t l u b i r k r e

olan nemli b i r n o k t a v a r d . k e n k r e n i n b o y u t u v a r d ,

nin (bir d a i r e n i n ) g m l m o l d u u b i r simidin y z e y i y l e y o l a

o y s a y e n i d e n ienin y a l n z c a iki b o y u t u . B u n u n n e y e b e n z e d i

ktmz d n e l i m . imdi d e z a m a n iinde g s t e r d i i m i z d a

ini r e s m e t m e k ok z o r d u r , fakat d a h a a z b o y u t l u bir b e n z e t

irenin k l d n , b u n u n d a u z a y d o k u s u n u n d e l i n m e s i n e

m e y e o d a k l a n a r a k b i r fikir edinebiliriz. G z m z d e c a n l a n d r

y o l atn d n e l i m . B u delinmeyi, d o k u n u n bir a n l n a y r -

mas z o r olan r n e k , y a n i b o y u t l u bir k r e n i n kmesi, y e r i

t l m a s m a izin v e r i p a r d n d a n delinmi t e k b o y u t l u k r e n i n - k

ni i k i b o y u t l u bir k r e n i n almas r n e i y e r i n e tek b o y u t l u bir

l m d a i r e - y e r i n e sfr b o y u t l u bir k r e -iki n o k t a - geire

k r e n i n k t n , y e r i n i sfr b o y u t l u b i r k r e n i n aldn d

rek, y a n i sfr b o y u t l u b u k r e y i y r t l m a s o n u c u o r t a y a k a n

nelim.

eklin alt ve s t k s m l a r n d a k i deliklere y e r l e t i r e r e k o n a r a b i

n c e l i k l e , t e k b o y u t l u k r e nedir, sfr b o y u t l u k r e n e d i r ?

liriz. ekil 13.3'te g r l d z e r e , s o n u t a o r t a y a k a n ekil

E h , b e n z e t m e y l e akl y r t e l i m . k i b o y u t l u b i r k r e , b o y u t l u

kvrlm bir m u z a benzer, hafife d e f o r m e e d i l e r e k ( u z a y d a

b i r u z a y d a , belli bir m e r k e z e ayn u z a k l k t a olan n o k t a l a r t o p

y r t l m a y a y o l a m a k s z n ) y e n i d e n ekillendirilip bir deniz t o

lamdr, ekil 1 3 . 2 ( a ) ' d a g r l d z e r e . A y n fikir z e r i n d e n

p u n u n y z e y i n e evrilebilir. D o l a y s y l a t e k b o y u t l u bir k r e

gidelim: Tek b o y u t l u b i r k r e , i k i b o y u t l u b i r u z a y d a ( r n e i n

k p y e r i n e sfr b o y u t l u bir k r e g e t i i n d e , ilk simidin t o p o

b u k d n y z e y i z e r i n d e ) belli bir m e r k e z e a y n u z a k l k t a k i

lojisinin, y a n i asl eklinin ciddi o r a n d a deitiini g r y o r u z .

n o k t a l a r toplamdr. ekil 13.2(b)'de g r l d z e r e b u b i r

Kvrlm u z a m s a l b o y u t l a r b a l a m n d a , ekil 13.3'te g r d

d a i r e d e n b a k a b i r ey deildir. S o n olarak, a y n mantkla, sfr

m z u z a y d a y r t l m a y a y o l a a n ilerleme s o n u t a ekil 8.8'de

b o y u t l u bir k r e de, t e k b o y u t l u bir u z a y d a (bir izgi z e r i n d e )

r e s m e d i l e n e v r e n e , b u d a ekil 8.7'de r e s m e d i l m i e v r e n e d

seilmi bir m e r k e z e a y n u z a k l k t a k i n o k t a l a r toplamdr. ekil

necektir.

392

393

B u d a h a a z b o y u t l u b i r b e n z e t m e olsa da, M o r r i s o n ile b e n i m

boyutlu bir krenin klp kmesinin ardndan uzamsal

S t r o m i n g e r ' i n h i k y e s i n i n ikinci y a r s olacan n g r d m z

d o k u d a o r t a y a kabilecek o ciddi y e n i d n m o r t a y a k o y a n

eyin temel u n s u r l a r n y a k a l y o r d u . Bize yle gelmiti ki, bir

o r t a k bir alma tasla hazrlamtk.

Calabi-Yau eklinin iindeki b o y u t l u b i r k r e n i n k l m e s i

S t r o m i n g e r ' i n ertesi g n H a r v a r d ' d a b i r s e m i n e r v e r m e s i ge

s o n r a s n d a u z a y yrtlabilir, s o n r a d a ikiboyutlu bir k r e n i n b

r e k i y o r d u , bylece s a b a h e r k e n d e n S a n t a B a r b a r a ' d a n ayrld.

y m e s i y o l u y l a k e n d i n i onarabilirdi; b u d a topolojide d a h a n

M o r r i s o n v e b e n i m alma z e r i n d e ince a y a r l a r y a p m a y sr

ceki a l m a m z d a ( X I . B l m ' d e tartmtk) W i t t e n ' l a birlik

d r m e m i z i , s o n r a da makaleyi o a k a m e l e k t r o n i k arive y k l e

t e b u l d u u m u z s o n u l a r d a n ok d a h a ciddi deiikliklere y o l

meyi k a r a r l a t r m t k . G e c e 23.45'te, hesaplarmz t e k r a r tek

a a r d . Bylece sicim fizii t a m a m e n iyi h u y l u olmay s r d r r

r a r g z d e n geirmi b u l u n u y o r d u k , h e r ey m k e m m e l b i i m d e

k e n , bir Calabi-Yau ekli de esasen t a m a m e n farkl bir Calabi-

y e r l i y e r i n e o t u r u y o r m u gibi g r n y o r d u . Bylece, alma

Y a u ekline d n e b i l i r d i ; tpk ekil 13.3'te simidin deniz t o p u

mz e l e k t r o n i k o r t a m a y k l e d i k ve fizik b i n a s n d a n ktk.

n a d n m e s i n d e o l d u u gibi. B u n o k t a d a bir tablo o r t a y a k

M o r r i s o n ile birlikte o t o m o b i l i m e d o r u y r r k e n (kendisini o

m a y a balam olsa da, h i k y e n i n ikinci y a r s n n hibir tuhaflk

y a r yl iin kiralad eve b r a k a c a k t m ) t a r t m a m z e y t a n n

-yani tehlikeli ve fiziksel o l a r a k k a b u l edilemez sonular- kar

a v u k a t l n a d n t , vardmz s o n u l a r k a b u l e t m e m e y e k a

m a d m ileri s r e b i l m e k iin z e r i n d e almamz g e r e k e n

rarl birinin getirebilecei en acmasz eletiriler neler olabilir

nemli y n l e r v a r d . O a k a m ikimiz de evlerimize, y e p y e n i , b

diye kafa y o r m a y a baladk. P a r k y e r i n d e n kp k a m p u s t a n ay

y k bir kavray y a k a l a y a b i l m i o l m a n n sevinciyle gittik.

rlmtk ki, savlarmz gl ve inandrc olsa da, o k a d a r da

h a v a geirmez olmadklarn fark ettik, i k i m i z de almamzn

Bir Elektronik Posta Ak

yanl olabilecei y n n d e g e r e k b i r ihtimal olmadn biliyor

E r t e s i s a b a h , S t r o m i n g e r ' d e n bir e l e k t r o n i k p o s t a aldm; a

d u k , fakat iddialarmzn g c n n v e m a k a l e n i n baz y e r l e r i n d e

lmasyla ilgili y o r u m l a r m y a d a tepkilerimi s o r u y o r d u . "Bir

setiimiz s z c k l e r y z n d e n fikirlerimizin, v a r d m z s o n u

ekilde Aspinwall v e M o r r i s o n ' l a y r t t n z almayla b a

larn nemini glgelemesi olas hiddetli bir t a r t m a y a yol a a b i

l a n m a s gerekir," d i y o r d u , n k anlald z e r e , o da topolo

leceini fark etmitik. M a k a l e y i iddialarmzn derinliini tazla

ji deiiklii o l g u s u y l a ilgili olas bir balanty inceliyordu. O n a

n e k a r m a y a n biraz d a h a d k bir t o n l a y a z m olsaydk, fi

d e r h a l , M o r r i s o n ' l a birlikte kardmz a n a hatlar a n l a t a n bir

zik camiasnn s u n u m biimimize tepki g s t e r m e s i olaslna

e l e k t r o n i k p o s t a g n d e r d i m . C e v a b n d a , d u y d u u heyecann,

kap a r a l a m a k t a n s a , makaleyi iyi y n l e r i y l e d e e r l e n d i r m e s i n e

n c e k i g n M o r r i s o n v e b e n i m d u y d u u m u z h e y e c a n d a n aa

izin v e r s e y d i k d a h a iyi o l u r d u diye d n d k .

Y o l d a g i d e r k e n M o r r i s o n , e l e k t r o n i k ariv k u r a l l a r n a g r e ,

kalr y a n olmad a k a g r l y o r d u .
S o n r a k i b i r k a g n b o y u n c a , m z a r a s n d a srekli bir e -

m a k a l e m i z i gece 02.00'ye k a d a r dzeltebileceimizi hatrlatt;

p o s t a ak y a a n d , u z a y d a y r t l m a y a y o l a a n ciddi topoloji

almalar b u s a a t t e n s o n r a k a m u s a l i n t e r n e t eriimine alyor

deiimleriyle ilgili fikrimizi d a y a n d r a c a m z niceliksel b i r p a

d u . A r a b a y h e m e n evirdim, fizik b i n a s n a geri d n d k , ilk

y a n d a a r y o r d u k h a r a r e t l e . Yava y a v a , a m a kesinlikle, b t n

g n d e r i m i z i geri ektik, s o n r a d a m e t n i n t o n u n u d r m e y e a

ayrntlar y e r l i y e r i n e o t u r u y o r d u . E r t e s i a r a m b a g n , S t r o

ltk. k r l e r olsun ki, b u n u a b u c a k hallettik. Kritik p a r a g

minger'in

raflarda b i r k a s z c deitirmek, t e k n i k ierii tehlikeye at-

ilk g r l e r i n i

gndermesinden
394

bir

hafta

sonra,

395

makszn, iddialarmz y u m u a t m a m z salad. Bir saat iinde

k o n f i g r a s y o n u n e y e b e n z e r ? C e v a p H o r o w i t z ile S t r o m i n

m a k a l e m i z i y e n i d e n g n d e r d i k , s o n r a d a M o r r i s o n ' n evine gi

g e r ' i n d a h a n c e y a p t k l a r b i r a l m a d a y a t m a k t a d r ; ikili b u

d e r k e n y o l d a bir d a h a m a k a l e h a k k n d a k o n u m a m a y a k a r a r

almada, b o y u t l u k r e n i n etrafna " s a r m a l a n m " - z a r n ,

verdik.

bizler gibi, d o r u d a n y a l n z c a u z a m u z a m s a l b o y u t u t a n

E r t e s i g n leden sonra, makalemizin h e y e c a n l a karland

y a n kiilere, b i r k a r a deliin k t l e e k i m i alan gibi g r n e c e k

aklk k a z a n m t . E - p o s t a y l a aldmz b i r o k c e v a p t a n biri

b i r k t l e e k i m i alan o l u t u r a c a n g s t e r m i t i .

de P l e s s e r ' d a n geliyordu; bir fizikinin dierine yapabilecei en

deildir ve a n c a k , z a r l a r a h k i m olan d e n k l e m l e r i n ayrntl b i r

gzel iltifatlardan birini k a l e m e almt: " K e k e b u n u b e n d

b i i m d e incelenmesiyle aklk k a z a n r . Y i n e , b y l e o k b o y u t

n m olsaydm d e d i m ! " n c e k i gece y a a d m z k o r k u l a r b i r

l u y a p l a r d o r u b i r b i i m d e k d a g e i r m e k z o r d u r , fakat e

y a n a , sicim k u r a m camiasn, u z a y d o k u s u n d a d a h a n c e (1X1.

kil 13.4, i k i b o y u t l u k r e l e r ieren d a h a a z s a y d a b o y u t l u b i r

B l m ' d e bahsettiimiz) kefedildii z e r e o r t a l a m a yrtlmala

b e n z e t m e y e d a i r k a b a c a b i r fikir v e r m e k t e d i r , i k i b o y u t l u b i r

rn y a n sra, ekil 13.3'te k a b a c a gsterilen o k d a h a ciddi y r

zarn i k i b o y u t l u bir k r e n i n (bu k r e d e u z a m b o y u t l a r d a bir

tklarn d a m e y d a n a gelebilecei k o n u s u n d a i k n a etmitik.

y e r d e k o n u m l a n m bir C a l a b i - Y a u eklinin iinde b u l u n m a k

Kara Deliklere ve Temel Paracklara

Geri Dnelim

B u belirgin

t a d r ) etrafna sarlabileceini g r y o r u z . U z a m b o y u t l a r d a n
b u r a y a d o r u b a k a n biri, sarlm zar, ktlesiyle v e tad
k u v v e t y k l e r i y l e hissedecektir; H o r o w i t z v e S t r o m i n g e r b u

P e k i b t n b u n l a r n k a r a deliklerle v e t e m e l p a r a c k l a r l a n e

zelliklerin bir k a r a deliin zellikleri gibi g r n e c e i n i g s t e r

ilgisi v a r ? o k ilgisi var. B u n u g r e b i l m e k iin kendimize, X I .

mitir. D a h a s , S t r o m i n g e r 1995 tarihli r ac m a k a l e s i n d e ,

B l m ' d e s o r d u u m u z s o r u y u y n e l t m e m i z gerekiyor. U z a y

- z a r n k t l e s i n i n -yani k a r a deliin ktlesi- sard b o y u t

d o k u s u n d a k i bu t r yrtlmalarn gzlenebilir fiziksel sonular

lu k r e n i n h a c m i y l e d o r u orantl olacan g s t e r m i t i r : K

n e l e r d i r ? D a h a n c e d e g r d m z gibi, s n m e geileri a

r e n i n hacmi n e k a d a r b y k olursa, - z a r d a o n u s a r m a k iin

s n d a n , b u s o r u n u n artc cevab, p e k bir ey olmad y n n

dedir. Konifold geiler - h e n z b u l m u o l d u u m u z , u z a y d a y r
t l m a y a y o l a a n ciddi geilere verdiimiz t e k n i k isim- asn
d a n da, y i n e fiziksel bir felaket sz k o n u s u deildir (genel g r e
lilikte byle bir felaket sz k o n u s u d u r ) , a m a elbette d a h a a i k r
gzlenebilir s o n u l a r sz k o n u s u d u r .
Bu gzlenebilir s o n u l a r n g e r i s i n d e birbiriyle ilikili iki
k a v r a m y a t m a k t a d r ; ikisini d e srayla aklayacaz. n c e l i k
le, b i r a z n c e t a r t m o l d u u m u z z e r e , S t r o m i n g e r ' i n ilk at
lm, b i r C a l a b i - Y a u eklinin iindeki b o y u t l u bir k r e n i n b i r
felak ete y o l a m a k s z n k l p kebileceini, n k etrafna
sarlm b i r - z a r n m k e m m e l bir k o r u y u c u k a l k a n o l u t u r
d u u n u fark e t m e s i y d i . P e k i a m a b y l e b i r s a r m a l a n m - z a r

ekil 13.4 Bir zar kvrlm boyutlar iindeki bir kreyi sardnda, bildik boyutlar iin
de bir kara delik gibi grnr.

396

397

o k a d a r b y k olmaldr, b u y z d e n d e d a h a ktleli olur. A y n

siz hale geleceini sylemektedir. P e k i ama, y u k a r d a d a s o r d u

ekilde, k r e n i n h a c m i n e k a d a r k k olursa, o n u s a r a n -

u m u z gibi b u n e a n l a m a g e l m e k t e d i r ? kinci g z l e m e b a v u r

z a r da o k a d a r k k olur. O h a l d e bu k r e k e r k e n , k r e y i

d u u m u z d a b u s o r u n u n cevab aklk k a z a n a c a k t r . alma

s a r a n , b i r k a r a delik gibi alglanan b i r - z a r d a yle g r n

mz, u z a y d a y r t l m a y a y o l a a n konifold geiten d o a n , y e n i ,

y o r k i d a h a hafifleyecektir. b o y u t l u k r e skm b i r n o k t a

ktlesiz

h a l i n e g e l d i i n d e o n a t e k a b l e d e n k a r a delik -imdi sk d u

ktlesiz

r u n - ktlesiz olur. K u l a a t m y l e m u a m m a gibi gelse d e - k t

mitir. Bir C a l a b i - Y a u ekli u z a y d a y r t l m a y a y o l a a n konifold

lesiz k a r a delik d e n e y i n nesi o l u y o r ? - b u m u a m m a y b i r a z d a n

b i r gei y a a r k e n , b a t a ktleli olan b i r k a r a deliin g i d e r e k

sicim fiziinin d a h a a i n a o l d u u m u z ksmlaryla b a l a n t l a n -

d a h a hafifleyecei, s o n u n d a ktlesiz hale gelecei, s o n r a d a k t

dracaz.

lesiz b i r p a r a c a -rnein ktlesiz b i r fotona- d n e c e i so

sicim

titreim

bir paracn

rntsnn,

mikroskobik

bir

kara
tanm

deliin

dnt

olduunu gster

H a t r l a m a m z g e r e k e n ikinci ey, I X . B l m ' d e tarttmz

n u c u n a v a r d k ; sicim k u r a m n a g r e b u ktlesiz p a r a c k belli

z e r e bir Calabi-Yau eklindeki delik says, d k enerjili, d o

bir titreim r n t s g s t e r e n t e k bir sicimden b a k a bir ey d e

laysyla d k ktleli sicim titreim r n t l e r i n i , y a n i Tablo

ildir. Bylece sicim k u r a m , k a r a delikler ile temel p a r a c k l a r

1.1'de y e r alan p a r a c k l a r n y a n sra, k u v v e t tayclarn d a

a r a s n d a d o r u d a n , s o m u t v e niceliksel o l a r a k r t l e m e z b i r

aklamas m m k n r n t l e r i belirler. U z a y d a y r t l m a y a y o l

balanty ilk kez a k a o r t a y a k o y m u t u r .

a a n konifold geiler delik saysn d e i t i r d i i n d e n ( r n e i n

ekil 13.3'teki deliin y r t l m a / o n a r l m a sreciyle o r t a d a n k a l k

Kara Delikleri "Eritmek"

m a s n d a olduu gibi), d k ktleli titreim r n t l e r i n i n say

K a r a delikler ile temel p a r a c k l a r a r a s n d a b u l d u u m u z b a

s n d a d a bir deiim olmasn bekleriz.

lant, h e p i m i z i n g n d e l i k h a y a t t a n a i n a o l d u u , t e k n i k o l a r a k

G e r e k t e n d e M o r r i s o n , S t r o m i n g e r v e b e n b u n u ayrntl

faz geii diye bilinen bir eye o k benzer. S o n b l m d e , bir faz

o l a r a k incelediimizde, kvrlm Calabi-Yau b o y u t l a r n d a k i s

geiinin basit bir r n e i n d e n bahsetmitik: Su; kat ( b u z ) , sv

kp n o k t a c k haline gelmi b o y u t l u k r e n i n y e r i n i i k i b o y u t

(sv su) ve g a z ( b u h a r ) olarak v a r olabilir. B u n l a r s u y u n fazla

lu y e n i bir k r e a l d n d a ktlesiz sicim titreim r n t l e r i n i n

r o l a r a k bilinir, s u y u n bir h a l d e n dierine g e m e s i n e ise faz ge

saysnn t a m t a m n a b i r arttn g r m t k . (ekil 13.3'te si

ii denir. M o r r i s o n , S t r o m i n g e r ve b e n , bu t r faz geileriyle

m i d i n deniz t o p u n a d n m e s i rnei, delik saysnn -dolay

b i r Calabi-Yau e k l i n d e n dierine geii salayan, u z a y d a yrtl

syla r n t saysnn- azaldn d n m e n i z e y o l aacaktr, fa

m a y a y o l a a n konifold geiler a r a s n d a sk bir m a t e m a t i k s e l

k a t anlald z e r e b u a z sayda b o y u t l u olan b e n z e t m e n i n y a

ve fiziksel b e n z e r l i k o l d u u n u gstermitik. Tpk, h a y a t n d a

nltc bir zelliidir.)

hi (sv) s u y a d a (kat) b u z g r m e m i birinin ikisinin t e m e l d e

n c e k i iki p a r a g r a f t a geen gzlemleri birletirelim v e b i r

ayn m a d d e n i n iki faz o l d u u n u h e m e n fark e d e m e m e s i n d e ol

Calabi-Yau eklinin iindeki b o y u t l u b i r k r e n i n b y k l

d u u gibi, fizikiler de incelediimiz k a r a delik trleriyle temel

g i d e r e k k l r k e n ekilmi fotoraflarn d n e l i m . lk gz

p a r a c k l a r n a s l n d a t e m e l d e a y n sicimsi m a d d e n i n iki faz ol

lemimiz, b u b o y u t l u k r e y i s a r a n - z a r m -bize bir k a r a d e

d u u n u n c e d e n fark e d e m e m i l e r d i . S u y u n h a n g i fazda olaca

lik gibi g r n m e k t e d i r - ktlesinin g i d e r e k klecei, n i h a y e

n e v r e d e k i scaklk belirlerken, sicim k u r a m e r e v e s i n d e

t i n d e k r e n i n k l m e s i n i n , k n n son a a m a s n d a k t l e -

b a z fiziksel k o n f i g r a s y o n l a r n k a r a delikler m i y o k s a temel

398

399

p a r a c k l a r o l a r a k m g r n e c e i n i d i e r Calabi-Yau b o y u t l a r

Kara Delik Entropisi

n n topolojik biimi -ekli- belirler. Y a n i ilk fazda, ilk Calabi-Ya-

E n baarl k u r a m s a l fizikilerin bazlar, u z a y d a y r t l m a y a

u eklinde (diyelim ki b u z faznn b e n z e r i n d e ) baz k a r a delik

y o l a a n s r e l e r i n m m k n o l u p olmad, k a r a deliklerle t e

ler b u l u n d u u n u g r y o r u z . kinci a a m a d a , ikinci Calabi-Yau

mel p a r a c k l a r a r a s n d a bir b a l a n t olasl b u l u n u p b u l u n

eklinde (sv su faznn b e n z e r i ) bu k a r a delikler bir faz geii

mad k o n u s u n d a yllardr s p e k l a s y o n l a r d a b u l u n m a k t a d r .

y a a m -tabiri caizse "erimi"- temel sicim titreim r n t l e r i

B u t r s p e k l a s y o n l a r b a t a k u l a a bilim k u r g u gibi gelse de,

haline gelmilerdir. U z a y n konifold geilerle yrtlmas, bizi

sicim k u r a m n n kefi ve k u r a m n genel grelilikle k u a n t u m m e

b i r Calabi-Yau fazndan dierine g t r r . B u n u y a p a r k e n de,

kaniini birletirme becerisi bu olaslklar son d n e m l e r i n bili

k a r a delikler ile temel p a r a c k l a r n , tpk su ve b u z gibi bir m a

minin n c e p h e s i n e sk skya y e r l e t i r m e m i z i m m k n klm

d a l y o n u n iki y z o l d u u n u g r y o r u z . K a r a deliklerin sicim

tr. Bu b a a r da bize, e v r e n i m i z i n yllardr z l m e y e d i r e n

k u r a m erevesine sk skya o t u r d u u n u g r y o r u z .

gstermi b a k a gizemli zelliklerinin de sicim k u r a m n n g c

A y n s u b e n z e t m e s i n i , u z a y d a y r t l m a y a y o l aan b u ciddi

n e m a l u p o l u p olmayaca s o r u s u n u s o r m a cesareti vermitir.

d n m l e r ile sicim k u r a m n n be ayr f o r m l a s y o n u n d a n bi

Bu zelliklerin n d e g e l e n l e r i n d e n biri de kara delik entropisi

rinin dierine d n m e s i iin de k u l l a n m t k ( X I I . B l m ' d e ) ,

kavramdr. Sicim k u r a m n n , e y r e k asrlk o k o k nemli bir

n k a r a l a r n d a d e r i n bir balant vardr. ekil 12.11 y o l u y l a

p r o b l e m i b a a r y l a z e r e k g c n son d e r e c e etkileyici bir bi

be sicim k u r a m n n birbirleriyle ikili o l d u u n u , bylece h e r e

imde g s t e r d i i b i r a l a n d r bu.

yi birletiren t e k bir at a l t n d a birletiini ifade etmitik hatr

E n t r o p i , bir dzensizlik y a d a rasgelelik l s d r . r n e i n

larsanz. Peki ama, bir b e t i m l e m e d e n d i e r i n e srekli geebilme

masanz, ak d u r a n s t s t e k o n m u kitaplarla, y a r s o k u n m u

becerisi -ekil 12.11'de verdiimiz h a r i t a z e r i n d e h e r h a n g i b i r

makaleler, eski gazeteler, ie y a r a m a z p o s t a l a r l a doluysa, son

n o k t a d a n y o l a kp b i r b a k a n o k t a y a v a r m a k - dier b o y u t l a

derece dzensiz bir halde, yani y k s e k entropi d u r u m u n d a de

rn bir Calabi-Yau ekli ya da dieri b i i m i n d e kvrlmasna izin

mektir. t e y a n d a n makaleleriniz alfabetik sraya g r e k u t u l a

v e r m e m i z h a l i n d e d e m m k n m d r ? Topolojinin deitii

r a k o n m u , gazeteleriniz kronolojik sraya g r e yerletirilmi,

ciddi s o n u l a r n kefi n c e s i n d e , bu s o r u n u n cevabnn h a y r ol

kitaplarnz y a z a r l a r n isimlerine g r e alfabetik sraya dizilmi,

d u u t a h m i n ediliyordu, n k bir C a l a b i - Y a u eklini srekli

kalemleriniz kalemlie k o n m u h a l d e y s e m a s a n z son d e r e c e

deitirip bir b a k a Calabi-Yau ekli haline g e t i r m e n i n bilinen

dzenli bir h a l d e , y a n i d k e n t r o p i d u r u m u n d a demektir. B u

bir y o l u y o k t u . A m a a r t k cevabn e v e t o l d u u n u g r y o r u z :

r n e k temel fikri resmediyor, fakat fizikiler e n t r o p i y e , bir e

U z a y d a y r t l m a y a yol a a n , fiziksel o l a r a k anlaml bu konifold

y i n entropisini k e s i n bir saysal d e e r k u l l a n a r a k t a n m l a m a y

geiler sayesinde, bir Calabi-Yau uzayn srekli bir b a k a C a

m m k n klan t a m a m e n niceliksel bir t a n m getirmilerdir: B

labi-Yau u z a y n a d n t r e b i l i r i z . E l e m e sabitlerini ve kvrl

y k saylar, e n t r o p i n i n y k s e k olmas, k k saylar d k ol

m Calabi-Yau g e o m e t r i s i n i deitirdiimizde, b t n sicim y a

mas a n l a m n a gelir. Ayrntlar biraz k a r m a k olsa da, bu say,

plarnn tek bir k u r a m n farkl fazlar o l d u u n u g r y o r u z b i r

k a b a c a syleyecek o l u r s a k belli bir fiziksel s i s t e m d e k i bileen

k e z d a h a . B t n d i e r b o y u t l a r n kvrlmas s o n r a s n d a bile, e

lerin, sistemin genel g r n m n o l d u u gibi b r a k a r a k y e n i

kil 12.1 l ' d e k i birlik varln s r d r r .

d e n d z e n l e n m e olaslklarn ifade eder. M a s a n z d z g n v e t e

mizse, h e r h a n g i b i r y e n i d e n d z e n l e m e -gazetelerin, k i t a p l a r n

400

401

y a d a m a k a l e l e r i n srasn deitirmek, kalemleri kalemlikten

b i r hale sokar. B t n b u etkiler t o p l a n d n d a , m a s a n z n e n t r o -

k a r m a k - o n u n o son d e r e c e dzenli olan r g t l e n m e biimini

p i s i n d e k i a z a l m a y telafi e t m e n i n tesine geerler, bylece t o p

b o z a c a k t r . B u d u r u m m a s a n n d k e n t r o p i y e sahip olmasn

l a m e n t r o p i a r t m olur.

aklar. O y s a , m a s a n z k a r m a k a r k s a , gazetelerin, m a k a l e l e r i n

B e k e n s t e i n ' m s o r u s u u y d u : P e k i m a s a n z b i r k a r a deliin

v e ie y a r a m a z p o s t a l a r n ok farkl biimlerde y e n i d e n d z e n

olay u f k u n u n y a k n n d a temizlerseniz v e y e n i c e h a r e k e t l e n m i

lenmesi, o n u y i n e k a r m a k a r k bir halde b r a k a c a k , genel g r

h a v a molekllerini b i r elektrik s p r g e s i y l e o d a n n iinden, k a

n m n etkilemeyecektir. B u d a m a s a n n y k s e k e n t r o p i y e sa

r a deliin gizli derinliklerine d o r u e k e r s e n i z n e o l u r ? D a h a d a

h i p olmasn aklar.

ileri gidebiliriz: E l e k t r i k s p r g e s i b t n h a v a y , m a s a n n s

E l b e t t e ki, b i r m a s a n n s t n d e k i kitaplar, m a k a l e l e r v e g a

t n d e k i h e r eyi, h a t t a m a s a n n kendisini k a r a deliin iine e

zetelerin y e n i d e n d z e n l e n m e s i n i n t a n m -ve h a n g i y e n i d e n

k i p sizi souk, havasz, son d e r e c e dzenli o d a d a t e k banza

d z e n l e m e l e r i n "genel g r n m b o z u l m a d a n b r a k a c a " n a

b r a k r s a n e o l u r ? B e k e n s t e i n ' m m a n t n a gre, o d a n z d a k i en

k a r a r v e r m e k - bilimsel kesinlikten y o k s u n d u r . E n t r o p i n i n ek

t r o p i kesinlikle azalm o l a c a n d a n , t e r m o d i n a m i i n ikinci y a

siksiz t a n m aslnda, b i r fiziksel sistem iindeki temel bileen

sasn g e r e k l e t i r m e n i n t e k yolu, k a r a deliin e n t r o p i y e sahip

lerin, sistemin b y k m a k r o s k o b i k zelliklerini ( r n e i n e n e r

olmas v e b u e n t r o p i n i n k a r a deliin iine m a d d e ekilirken y e

jisi v e basncn) e t k i l e m e y e n m i k r o s k o b i k k u a n t u m m e k a n i i

t e r i n c e y k s e l m e s i , k a r a deliin d ksmnn d n d a gzlenen

ne zg zelliklerinin olas y e n i d e n d z e n l e m e l e r i n i n saysn

e n t r o p i k azalmay b o z m a s olacakt.

b u l m a y gerektirir. E n t r o p i n i n , bir fiziksel s i s t e m d e k i genel d

Aslna b a k a r s a n z ,

Bekenstein

savn g l e n d i r m e k

iin,

zensizlii t a m o l a r a k len t a m a m e n niceliksel k u a n t u m m e k a

S t e p h e n H a w k i n g ' i n vard m e h u r bir s o n u t a n y a r a r l a n m

niine z g bir k a v r a m o l d u u n u anladnz srece, a y r n t l a r

t. H a w k i n g , b i r k a r a deliin olay u f k u n u n alannn - b u r a n n

nemli deildir.

b t n k a r a delikleri evreleyen geri d n o l m a y a n y z e y ol

1970'te, o s r a l a r d a P r i n c e t o n ' d a J o h n W h e e l e r ' n y k s e k li

d u u n u hatrlayalm- h e r h a n g i bir fiziksel etkileimde h e p art

s a n s rencisi olan J a c o b Bekenstein c r e t k r bir i d d i a d a b u

tn gstermiti. Bir k a r a deliin iine bir asteroitin dmesi ya

l u n m u t u . Bekenstein, k a r a deliklerin e n t r o p i y e - h e m d e ok

d a y a k n l a r d a k i bir yldzn y z e y i n d e k i gazn k a r a delikle bir

y k s e k m i k t a r d a - s a h i p olabileceini ileri s r m t . B e k e n s t e -

lemesi ya da iki k a r a deliin arpp birlemesi halinde, bu ve

termodinamiin ikinci yasasyd; n e r e

b a k a b t n srelerin h e r h a n g i b i r i n d e bir k a r a deliin olay

d e y s e k u t s a l saylan b u ok snanm y a s a , bir sistemin e n t r o p i -

u f k u n u n t o p l a m alan h e r z a m a n b y r . B e k e n s t e i n a gre, t o p

sinin h e r z a m a n arttn s y l y o r d u : H e r ey d a h a fazla d z e n

lam alann d a h a b y m e s i y n n d e k i kanlmaz gelime, ter

sizlie eilimlidir. D a n k masanz t o p l a y p entropisini azaltsa-

m o d i n a m i i n ikinci y a s a s n d a ifadesini b u l a n t o p l a m e n t r o p i n i n

nz bile, v c u d u n u z u n v e o d a d a k i h a v a n n entropisi dahil top-'

d a h a b y m e s i y n n d e k i kanlmaz gelimeyle a r a d a bir b a

lam e n t r o p i aslnda ykselir. G r d n z gibi, m a s a n z t e m i z

olduunu akla getiriyordu.

in' h a r e k e t e geiren ey,

l e m e k iin enerji h a r c a m a n z gerekir; k a s l a r n z a bu enerjiyi

F a k a t d a h a y a k n d a n incelendiinde, fizikilerin ou iki se

v e r m e n i z iin v c u d u n u z d a k i dzenli y a m o l e k l l e r i n i n b a z

b e p t e n t r B e k e n s t e i n ' m fikrinin d o r u o l a m a y a c a n d

larn b o z m a n z gerekir; temizlik y a p a r k e n v c u d u n u z s verir,

n y o r d u . lki, k a r a deliklerin k o c a e v r e n d e k i e n d z e n l i v e or

b u d a etraftaki h a v a molekllerini d a h a h a r e k e t l i v e d z e n s i z

g a n i z e n e s n e l e r a r a s n d a g r n m e s i d i r . K a r a deliin ktlesi, ta-

402

403

d k u v v e t y k l e r i , spini l l d n d e , kimlii t a m a m e n or

b u n u n y e r i n e , e n t r o p i y e s a h i p m a d d e b i r k a r a delie atlrsa, b u

t a y a karlm olur. Bu az sayda tanmlayc zellikle, bir k a r a

e n t r o p i n i n k a y b o l d u u n u k a b u l e t m e y e hazrd, b u k a d a r b a s i t

delik dzensizlii m m k n klacak y e t e r l i y a p d a n y o k s u n m u

v e akt ite. T e r m o d i n a m i i n ikinci y a s a s iin b u k a d a r y e t e r .

gibi g r n m e k t e d i r . N a s l k i z e r i n d e y a l n z c a bir k i t a p v e bir

Havvking, 1974'te g e r e k t e n h a y r e t verici b i r eyi kefedince

k a l e m d u r a n bir m a s a d a p e k k a r g a a y a r a t a m a z s a n z , k a r a d e

y e d e k d u r u m b y l e y d i . H a w k i n g , k a r a deliklerin t a m a m e n k a

likler d e dzensizlii d e s t e k l e y e m e y e c e k k a d a r basit g r n m e k

r a olmadm s y l y o r d u . K u a n t u m m e k a n i i bir k e n a r a b r a k

tedir. B e k e n s t e i n ' m iddiasn h a z m e t m e n i n zor olmasnn ikinci

lp d a y a l n z c a klasik genel grelilik y a s a l a r n a b a v u r a c a k olur

sebebiyse, e n t r o p i n i n , b u r a d a d a t a r t m o l d u u m u z z e r e ,

sak, ilk o l a r a k altm yl n c e b u l u n d u u z e r e , k a r a deliklerin,

k u a n t u m m e k a n i i n e z g bir k a v r a m olmas, k a r a deliklerin

k t l e e k i m l e r i n i n elinden hibir eyin -n bile- k u r t u l m a s n a

ise y a k n z a m a n n c e s i n e d e k k a r c e p h e y e , klasik genel g r e

izin v e r m e y e c e i n i kesinlikle syleyebilirdik. F a k a t k u a n t u m

lilik c e p h e s i n e sk skya bal grlmesidir. 1970'lerin banda,

m e k a n i i n i n iin iine dahil edilmesi bu s o n u c u ciddi b i i m d e

genel grelilik ile k u a n t u m mekaniini birletirmenin bir y o l u

d e i t i r i y o r d u . G e n e l greliliin k u a n t u m m e k a n i i n e zg b i r

y o k k e n , bir k a r a deliin olas entropisini t a r t m a k en iyi ihti

v e r s i y o n u b u l u n m a s a da, Havvking snrl, fakat gvenilir so

malle t u h a f g r n y o r d u .

n u l a r v e r e n b u iki k u r a m s a l a r a c n ksmi bir birliine ustalkla

h k i m olabilmiti. B u l d u u e n nemli s o n u da, k a r a deliklerin

Kara Ama Ne Kadar Kara?

k u a n t u m m e k a n i i n e zg r a d y a s y o n yayd y n n d e y d i .

Anlald z e r e , Havvking de k a r a deliklerin alan art y a

H e s a p l a m a l a r u z u n ve karmaktr, fakat Havvking'in temel

sasyla kanlmaz e n t r o p i art y a s a s a r a s n d a k i benzerlik z e

fikri basitti. Belirsizlik ilkesi sayesinde, u z a y b o l u u n u n d a h i sa

r i n e d n m t , fakat b u n u n bir t e s a d f t e n b a k a bir ey ol

nal paracklarn bir anlna varlk b u l d u u , a r d n d a n birbirleri

m a d n a k a r a r v e r e r e k bir k e n a r a b r a k m t . N i h a y e t i n d e

ni o r t a d a n kaldrd hareketli, bulank bir k a r m a a iinde oldu

H a w k i n g , k e n d i s i n i n alan art y a s a s ile J a m e s B a r d e e n v e

u n u g r m t k . B u lgn k u a n t u m davran, bir k a r a deliin

B r a n d o n C a r t e r ' l a birlikte b u l d u k l a r b a k a s o n u l a r a d a y a n a

olay u f k u n u n h e m e n dnda kalan u z a y blgesinde d e m e y d a n a

r a k k a r a deliklerle ilgili y a s a l a r ve t e r m o d i n a m i k y a s a l a r ciddi

gelir. F a k a t Havvking, k a r a deliin ktleekimi kuvvetinin bir sa

y e a l n a c a k olursa b i r k a r a deliin olay ufku alann e n t r o p i y l e

nal foton iftine de diyelim ki onlar birinin deliin iine ekilme

t a n m l a m a k z o r u n d a kalacamz b u l m a k l a k a l m a m , k a r a d e

sini m m k n klacak k a d a r a y r m a y a y e t e c e k lde enerji vere

lie bir scaklk atfetmemiz gerekeceini de anlamt (tam ola

bileceini g r m t . Ei k a r a deliin g i r d a b n d a k a y b o l u p gitti

rak, k a r a deliin k t l e e k i m i alannn olay u f k u n d a k i g c y l e

inden, dier fotonun artk o r t a d a n kaldracak bir ei olmayacak

belirlenen d e e r d e bir scaklk). F a k a t e e r bir k a r a delik sfr

t. Havvking, geride k a l a n fotonun k a r a deliin ktleekimi ala

o l m a y a n b i r scakla s a h i p s e (ne k a d a r d k o l u r s a o l s u n ) , e n

n n d a n enerji takviyesi aldn, ei ieri d e r k e n o n u n da, k a

temel, en y e r l e i k fizik ilkeleri k a r a deliin t p k p a r l a y a n b i r

ra delikten u z a a frlatldn gstermiti. Havvking, bu sanal fo

l a m b a gibi r a d y a s y o n v e r m e s i n i gerektirir. F a k a t h e r k e s i n bil

t o n iftinin b i r b i r i n d e n ayrlmasnn, b u n u n k a r a deliin ufkun

dii z e r e , k a r a delikler k a r a d r ; d a r y a h i b i r ey v e r m e d i k

d a h e r y e r d e t e k r a r t e k r a r gereklemesinin k a r a delie u z a k t a n ,

leri varsaylr. Havvking v e h e m e n h e r k e s , b u n u n B e k e n s t e i n ' m

emniyet iinde b a k a n birine darya d o r u dzenli bir r a d y a s y o n

iddiasn d e v r e d brakt k o n u s u n d a hemfikirdi. H a w k i n g

ak gibi g r n e c e i n i fark etmiti. K a r a delikler parlar.

404

405

D a h a s H a w k i n g , u z a k t a k i bir gzlemcinin y a y l a n r a d y a s

Scakl azck, bir d e r e c e n i n m i l y o n d a biri k a d a r olsa da, di

bu

y e l i m ki, ktlesi G n e ' i n k a t m a eit b i r k a r a deliin e n t r o -

scakln k a r a deliin olay u f k u n d a k i k t l e e k i m i alannn k u v

pisini h e s a p l a y a c a k olsak b u l a c a m z s o n u kesinlikle m u a z

vetiyle belirlendiini b u l m u t u ; t a m d a k a r a delik fizii y a s a l a

z a m bir r a k a m olur: Bir t a n e 1 v e a r k a s n d a n 7 8 t a n e d e 0 ! D e

ryla t e r m o d i n a m i k y a s a l a r n n ileri s r d z e r e . B e k e n s t e i n

liin ktlesi ne k a d a r b y k olursa, entropisi de o k a d a r fazla

haklyd: Havvking'in v a r d s o n u l a r b u benzerliin ciddiye

olur. Havvking'in h e s a p l a r n n baars, b u n u n , bir k a r a deliin

alnmas gerektiini g s t e r i y o r d u . Aslna b a k a r s a n z s o n u l a r

tad m u a z z a m m i k t a r d a k i dzensizlii y a n s t t n aksi ileri

b u n u n , benzerliin tesine geen b i r ey o l d u u n u , bir aynlk

s r l e m e y e c e k ekilde o r t a y a k o y m a k t a d r .

y o n l a ilikilendirecei

scakl d a h e s a p l a y a b i l m i

ve

o l d u u n u g s t e r i y o r d u . Bir k a r a deliin entropisi vardr. Bir

P e k i a m a neyin dzensizlii? D a h a n c e d e g r m o l d u u

k a r a deliin scakl vardr. K a r a delik fiziinin ktleekimi y a

m u z gibi, k a r a delikler son d e r e c e basit n e s n e l e r gibi g r n m e k

salar ve

tuhaf bir

tedir, p e k i o h a l d e bu m u a z z a m dzensizliin k a y n a n e d i r ?

ktleekimi b a l a m n d a k i bir y e n i d e n y a z m n d a n b a k a b i r ey

Havvking'in h e s a p l a r b u k o n u d a hibir ey sylemez. G e n e l g

deildir. Havvking'in 1974'te patlatt b o m b a b u y d u ite.

relilik ve k u a n t u m m e k a n i i a r a s n d a salad k s m i birlik b i r

termodinamik yasalarnn

son

derece

B a h s e t t i i m i z l e k l e r e d a i r b i r fikir v e r e l i m : Anlald

k a r a deliin e n t r o p i s i n i n saysal d e e r i n i b u l m a k iin kullanla

k a d a r y l a b t n d e t a y l a r h e s a b a k a t l d n d a , ktlesi G n e ' i n

bilir, fakat b u n u n m i k r o s k o b i k o l a r a k n e a n l a m a geldiine d a i r

k t l e s i n i n y a k l a k k a t olan b i r k a r a deliin scakl, m u t

hibir fikir v e r m e z . Yaklak e y r e k asr b o y u n c a , en b y k fi

l a k sfrdan b i r d e r e c e n i n y z m i l y o n d a biri k a d a r fazladr. S

zikilerin bazlar k a r a deliklerin entropilerini, h a n g i olas zel

fr deildir a m a n e r e d e y s e sfrdr. K a r a delikler k a r a deildir,

liklerinin aklayabileceini a n l a m a y a almlardr. F a k a t k u

a m a g bela. M a a l e s e f b u d a b i r k a r a deliin y a y d r a d y a s

a n t u m m e k a n i i ile genel grelilik a r a s n d a salam bir k a y n a

y o n u n a z v e d e n e y l e r l e tespit e d i l e m e y e c e k o l m a s n a y o l aar.

m a salanmakszn, cevabn n e olabileceine d a i r ipular orta

F a k a t b i r istisna v a r d r . Havvking'in h e s a p l a r , bir k a r a deliin

y a ksa da, m u a m m a z l m e d e n k a l y o r d u .

k t l e s i n e k a d a r azsa, scaklnn o k a d a r y k s e k , sald r a d

y a s y o n u n o k a d a r fazla olacan d a g s t e r m i t i r . r n e i n k

Ve Sicim Kuram Sahneye kar

k b i r a s t e r o i t k a d a r hafif b i r k a r a delik, b i r milyon m e g a t o n

D a h a d o r u s u , S t r o m i n g e r v e Vafa'nn - S u s s k i n d ile S e n ' i n

l u k b i r h i d r o j e n b o m b a s k a d a r r a d y a s y o n salacaktr; v e b u

d a h a nceki k a v r a y l a r n d a n h a r e k e t l e - e l e k t r o n i k fizik ari

r a d y a s y o n d a e l e k t r o m a n y e t i k tayfn g a m m a n k s m n d a

vinde "Beckenstein-Havvking entropisinin mikroskobik kke

y o u n l a m olacaktr. A s t r o n o m l a r g e c e l e y i n g k y z n d e b u

n i " balkl bir m a k a l e y a y n l a d O c a k 1996 t a r i h i n e k a d a r d u

t r d e k i r a d y a s y o n u a r a m , fakat b i r k a u z a k olaslk d n d a

r u m byleydi. S t r o m i n g e r ile Vafa, bu a l m a l a r n d a belli b i r

elleri b o kalmtr; b y l e k k ktleli k a r a deliklerin v a r l a r -

g r u p k a r a deliin m i k r o s k o b i k bileenlerini t a n m l a m a k v e b u n

s a bile p e k e n d e r o l d u k l a r n a d a i r m u h t e m e l b i r i a r e t t i r b u

larla ilikili e n t r o p i y i t a m o l a r a k h e s a p l a y a b i l m e k iin sicim k u

d a . Havvking'in sk sk a k a y l a k a r k d i k k a t ektii z e r e b u

r a m n kullanmt. almalar, 1980'ler ve 1990'larn b a n d a

o k k t , z i r a a l m a l a r n n n g r d k a r a delik r a d y a s y o

k u l l a n m d a olan dzensizlik y a k l a m n k s m e n a m a k o n u s u n

n u t e s p i t e d i l e b i l e c e k olsayd, h i k u k u y o k k i b i r N o b e l

d a h e n z gelitirilmi bir i m k n a d a y a n y o r d u , b u l d u k l a r so

dl kazanrd.

n u da B e c k e n s t e i n ile Havvking'in t a h m i n l e r i n e kesin olarak

406

407

u y u y o r v e 2 0 yl a k n b i r s r e n c e k s m e n renklendirilmi b i r
tabloyu nihayet tamamlyordu.
S t r o m i n g e r ile Vafa, ekstremal denilen k a r a deliklere y o u n
lamt. B u k a r a delikler y k l y d l e r - elektrik y k diye d
nebilirsiniz. A y r c a tadklar y k u y a r n c a m i n i m u m bir ola
s k t l e y e d e sahiplerdi. B u t a n m d a n d a grlebilecei z e r e ,
X I I . B l m ' d e tartlan B P S halleriyle y a k n d a n ilikiliydiler.
Aslna b a k a r s a n z S t r o m i n g e r v e Vafa, b u benzerlii t a m anla
myla k u l l a n m l a r d . Bir B P S zarlar g r u b u (belli baz b o y u t
l a r d a ) alp kesin b i r m a t e m a t i k s e l p l a n a g r e b u n l a r b i r b i r i n e
b a l a y a r a k b a z e k s t r e m a l k a r a delikler i n a edebileceklerini
- k u r a m s a l o l a r a k tabii ki- gstermilerdi. Tpk, bir g r u p k u a r k
ve e l e k t r o n alp s o n r a onlar e t r a f l a r n d a e l e k t r o n l a r n belli b i r
y r n g e d e dnd protonlar ve ntronlar olarak dzenleye
r e k b i r a t o m ina edilebilmesinde - k u r a m s a l o l a r a k tabii ki- ol
d u u gibi. S t r o m i n g e r v e Vafa d a sicim k u r a m erevesinde y e
n i b u l u n m u b i l e e n l e r d e n bazlarnn, belli b a z k a r a delikler
o r t a y a k a r m a k iin b e n z e r ekilde nasl bir a r a y a getirilebile
ceini gstermiti.
Aslna b a k a r s a n z k a r a delikler, y l d z l a r a zg evrimin olas
nihai r n l e r i n d e n biridir. Bir yldz, m i l y a r l a r c a yl s r e n ato
m i k fzyonla b t n n k l e e r enerjisini y a k p bitirdiinde k t l e e k i m i n ie d o r u e k e n m u a z z a m k u v v e t i n e d a y a n a c a k g c e
-darya y n e l e n b a s n - s a h i p deildir artk. G e n i bir k o u l l a r
y e l p a z e s i n d e d n l d n d e , b u d u r u m yldzn m u a z z a m
ktlesinin feci bir ekilde ie d o r u k m e s i n e y o l aar; k e n d i
m u a z z a m arl a l t n d a iddetle k e r v e bir k a r a delik olutu
rur. B u g e r e k i o l u u m y o l u n u n tersine, S t r o m i n g e r v e Vafa,
" t a s a r m " k a r a delikleri s a v u n u y o r d u . K a r a delik o l u u m u n a
t e r s d e n bir a d m atmlar, ikinci s p e r s i c i m d e v r i m i n d e orta
y a km olan zarlar titizlikle, y a v a y a v a , kl k r k y a r a r c a s n a b i r b i r i n e ekleyip belli bir k o m b i n a s y o n o l u t u r a r a k nasl sis
t e m a t i k o l a r a k k a r a delikler ina edilebileceini - k u r a m c n n
zihninde- gstermilerdi.

B u y a k l a m n n e m i o k g e m e d e n aklk k a z a n a c a k t . Ka
r a deliklerin m i k r o s k o b i k d z e y d e inas z e r i n d e t a m b i r k u
r a m s a l d e n e t i m s a l a y a n S t r o m i n g e r ile Vafa, k a r a deliklerin
m i k r o s k o b i k bileenlerinin,

b t n gzlenebilir

zelliklerini,

ktlelerini v e k u v v e t y k l e r i n i d e i m e d e n b r a k a c a k ekilde
k a deiik b i i m d e y e n i d e n d z e n l e n e b i l e c e i n i k o l a y c a v e
d o r u d a n sayabiliyorlard. S o n r a d a b u sayy k a r a deliin olay
u f k u n u n alanyla - B e k e n s t e i n v e Havvking'in t a h m i n ettii entropiyle- karlatryorlard. S t r o m i n g e r v e Vafa b u n u y a p t k l a
rnda arada tam bir u y u m a olduunu grmlerdi. En azndan
e k s t r e m a l k a r a delikler asndan, m i k r o s k o b i k bileenleri v e
ilikili e n t r o p i y i t a m o l a r a k a k l a m a k iin sicim k u r a m n kul
l a n m a k t a baarl o l m u l a r d . e y r e k asrlk b i r m u a m m a zl
mt.

Sicim k u r a m c l a r n n b i r o u b u baary, k u r a m d e s t e k l e
y e n nemli v e inandrc b i r k a n t o l a r a k grr. Sicim k u r a m n a
d a i r kavraymz, diyelim k i b i r k u a r k m y a d a bir e l e k t r o n u n
ktlesine d a i r d e n e y s e l gzlemlerle d o r u d a n v e t a m b i r b a
lant k u r m a m z a h e n z e l v e r m e y e c e k k a d a r zayftr. F a k a t a r t k
sicim k u r a m n n , k a r a deliklerin d a h a alldk k u r a m l a r kulla
n a n fizikileri y l l a r d r uvallatm olan, u z u n z a m a n n c e orta
y a k o n m u bir zelliine d a i r ilk t e m e l a k l a m a y getirdiini
g r y o r u z . K a r a deliklerin b u zellii, Havvking'in, k a r a delik
lerin mas g e r e k t i i y n n d e k i tahminiyle, p r e n s i p t e deneysel
o l a r a k llebilir olmas g e r e k e n b u t a h m i n l e y a k n d a n b a l a n
tldr. E l b e t t e ki byle b i r l m y a p a b i l m e k , kesinlikle gkler
d e bir k a r a delik b u l u p y a y d nm tespit e t m e k t e h a s s a s t e
hizatlar k u r m a m z gerektirir. K a r a delik y e t e r i n c e hafifse eer,
b i r s o n r a k i a d m m e v c u t teknolojinin erimi d a h i l i n d e olacaktr.
B u d e n e y s e l p r o g r a m h e n z b a a r y a u l a m a m olsa da, sicim
k u r a m ile doal d n y a h a k k n d a k i k e s i n fiziksel ifadeler a r a
sndaki uurumlar zerine kprler kurulabileceini bir kez da
ha v u r g u l a m a k t a d r . S h e l d o n Glashovv -kendisi 1980'lerden si
cim k u r a m n n ezeli d m a n d r - bile k s a z a m a n nce, "Sicim

408

409

k u r a m c l a r k a r a d e l i k l e r d e n b a h s e t t i k l e r i n d e , n e r e d e y s e gzle

t e y e urattn, n k e v r e n i n bileenlerinin k e s i n k o n u m l a r

nebilir o l g u l a r d a n b a h s e t m e k t e d i r l e r ; b u d a etkileyicidir," d e

n v e y n l hzlarn esasen bilemeyeceimizi g r m t k . B u

mitir.

klasik zelliklerin y e r i n i , b i r p a r a c n u r a d a y a d a b u r a d a ol

ma, u y a d a b u y n l h z d a o l m a olasln syleyen k u a n t u m

Kara Deliklerin Henz zlmemi Gizemleri

d a l g a fonksiyonlar alyordu.

Bu etkileyici gelimeler s o n r a s n d a bile k a r a deliklerin iki

Gelgelelim, L a p l a c e ' n b a k asnn g z d e n d m e s i , d e t e r

nemli gizemi srrn k o r u y o r . lki k a r a deliklerin d e t e r m i n i z m

minizm kavramnn p a r a m p a r a olmasna yol amad. Dalga

k a v r a m z e r i n d e k i etkisiyle ilgilidir.

19. yzyln b a n d a ,

f o n k s i y o n l a r - k u a n t u m m e k a n i i n i n olaslk d a l g a l a r - z a m a n

F r a n s z m a t e m a t i k i P i e r r e - S i m o n d e L a p l a c e , N e w t o n ' u n ha

iinde, S c h r d i n g e r d e n k l e m i (ya d a D i r a c d e n k l e m i v e Klein-

r e k e t y a s a l a r n a g r e m a n t k e n e v r e n i n saat gibi iliyor olmas

G o r d o n d e n k l e m i gibi o n u n d a h a k e s i n m u a d i l l e r i ) gibi k e s i n

nn en k a t ve u z u n erimli s o n u l a r n d a n birini telaffuz etmiti:

m a t e m a t i k s e l k u r a l l a r a g r e evrilirler. B u d a bize L a p l a c e ' n

klasik d e t e r m i n i z m i n i n y e r i n i kuantum determinizminin ald

Belli b i r a n d a , d o a y a h a y a t v e r e n b t n kuvvetleri v e o n u

n syler. Z a m a n d a b i r a n d a , e v r e n i n b t n t e m e l bileenleri

o l u t u r a n canllarn d u r u m l a r n ayr a y r k a v r a y a b i l e n b i r

n i n d a l g a f o n k s i y o n l a r n n bilinmesi, "yeterince g e n i " b i r ze

zek, b t n b u verileri analiz edebilecek k a d a r genise

k n n n c e k i y a d a s o n r a k i bir z a m a n d a k i d a l g a fonksiyonlar

eer, e v r e n d e k i en b y k cisimler ile en hafif a t o m l a r n h a

n belirlemesini m m k n klar. K u a n t u m d e t e r m i n i z m i , belli

r e k e t l e r i n i a y n f o r m l d e birletirecektir. Byle bir z e k y a

b i r olayn g e l e c e k t e seilmi bir z a m a n d a m e y d a n a gelmesi ola

g r e hibir ey belirsiz olmayacaktr, g e m i gibi gelecek

slnn, t a m a m e n n c e k i b i r z a m a n d a k i d a l g a f o n k s i y o n l a r n a

d e gzlerinin n n e a k a serilecektir.

d a i r bilgiyle belirlendiini syler. K u a n t u m m e k a n i i n i n olas-

h k y a k l a m , kanlmazl s o n u l a r d a n s o n u - o l a s l k l a r n a
B a k a bir deyile, b i r a n , e v r e n d e k i b t n p a r a c k l a r n k o
n u m l a r ile y n l hzlarn bilirseniz eer, N e w t o n ' u n h a r e k e t
y a s a l a r n k u l l a n a r a k b u p a r a c k l a r n n c e k i y a d a s o n r a k i bir

k a y d r a r a k L a p l a c e d e t e r m i n i z m i n i y u m u a t m t r , fakat sonu-olaslklar bildiimiz k u a n t u m k u r a m e r e v e s i n d e ger

ekleir.

z a m a n d a k i k o n u m l a r n v e y n l hzlarn d a -en a z n d a n p r e n

Havvking 1976'da, b u y u m u a k d e t e r m i n i z m biiminin bile

sipte- belirleyebilirsiniz. B u b a k asna g r e , b t n t e z a h r

k a r a deliklerin varlyla ihlal edildiini sylemiti. Bu ifadenin

ler, G n e ' i n o l u u m u n d a n sa'nn a r m h a gerilmesinden, gz

gerisindeki d e n k l e m l e r y i n e ok etrefildir, fakat esas fikir h a y

lerinizin b u s z c k z e r i n d e k i h a r e k e t i n e k a d a r b t n t e z a h r

li d o r u d a n d r . K a r a delie bir ey d t n d e , d a l g a fonksiyo

ler, B y k P a t l a m a ' d a n b i r a n s o n r a e v r e n d e k i p a r a c k bile

n u d a k a r a deliin iine ekilir. F a k a t b u d u r u m , gelecekte b

enlerinin kesin k o n u m l a r n a v e y n l h z l a r n a dayanr. E v r e

t n z a m a n l a r d a k i d a l g a fonksiyonlarn o r t a y a k a r m a a b a

nin almasyla ilgili, birbirini izleyen a d m l a r a dayal bu k a t

mzda, "yeterince g e n i " z e k m z n o n a r l a m a z b i i m d e eksik

b a k as, z g r i r a d e meselesiyle ilgili, i n s a n n zihnini allak

kalaca a n l a m n a gelir. Gelecei t a m a n l a m y l a t a h m i n edebil

b u l l a k ed en e n v a i eit ikilemi g n d e m e getirir, fakat k u a n t u m

m e k iin, b u g n b t n d a l g a fonksiyonlarn bilmemiz gerekir.

m e k a n i i n i n kefiyle birlikte n e m i de ciddi o r a n d a azalmtr.

F a k a t bazlar k a r a deliklerin g i r d a b n a d t y s e eer, ierdik

H e i s e n b e r g ' i n belirsizlik ilkesinin L a p l a c e d e t e r m i n i z m i n i sek-

leri bilgi de k a y b o l m u demektir.

410

411

i l k b a k ta, k a r a d e l i k l e r d e n k a y n a k l a n a n b u zorluk, z e r i n

v e T h o r n e b u bilginin e b e d i y e n k a y b o l a c a n i d d i a e d i y o r d u ,

d e d u r m a y a d e e r m i gibi grnmeyebilir. Bir k a r a deliin olay

Preskill ise t a m tersi b i r k o n u m b e n i m s e m i t i , k a r a delik yp

u f k u n u n a r d n d a k i h e r ey, e v r e n i n geri k a l a n n d a n k o p m u ol

k l r k e n b u bilginin d e y e n i d e n o r t a y a k a c a n s a v u n u

d u u iin, k a r a deliin iine d e c e k k a d a r anssz b i r eyi ta

yordu.

m a m e n g r m e z d e n gelsek olmaz m? A y r c a felsefi o l a r a k k e n

d e n l e r ) k a z a n a n (lar) a k a z a n a n t a r a f n t e r c i h i olan b i r a n s i k l o

d i k e n d i m i z e , e v r e n i n k a r a deliin iine d e n eyin bilgisini a s

pedi alacak."

l n d a k a y b e t m e d i i n i , b u bilginin biz aklc varlklarn bedeli n e

d l neydi dersiniz?

d l y i n e bilgiydi:

"Kaybe

Bahis bir s o n u c a b a l a n m a d , a m a Havvking, k s a bir s r e

o l u r s a olsun b a k m a k t a n kand bir u z a y blgesinde sakl ol

nce, k a r a deliklerle ilgili o l a r a k sicim k u r a m e r e v e s i n d e ge

d u u n u syleyemez miyiz? Havvking k a r a deliklerin t m y l e

litirilen y e n i kavrayn, y u k a r d a d a tarttmz z e r e , k a r a

k a r a olmadn k e f e t m e d e n nce, b t n b u sorularn c e v a b

deliin iine g i r e n bilginin y e n i d e n o r t a y a k m a s n n bir y o l u

evetti. F a k a t Havvking k a r a deliklerin dn t m d n y a y a

olabileceini g s t e r d i i n i k a b u l e t t i .

d u y u r d u u n d a h i k y e d e deiti. Ima enerji tar, b u y z d e n

V a f a ' n m v e o n l a r n ilk m a k a l e l e r i n d e n b u y a n a b a k a b i r o k fi

d e b i r k a r a delik dnda ktlesi y a v a y a v a azalr, y a v a y a

zikinin inceledii t r d e k a r a delikler sz k o n u s u o l d u u n d a ,

v a b u h a r l a r . Byle d e v a m e d e r k e n , deliin m e r k e z i ile olay

k a r a deliin iindeki bilginin o n u o l u t u r a n z a r l a r d a d e p o l a n d

ufku a r a s n d a k i mesafe y a v a y a v a k l r , b u k l m e s o n a

v e y e n i d e n o r t a y a karlabilecei y n n d e d i r . S t r o m i n g e r ' i n

e r d i i n d e , n c e d e n ayr olan blgeler k o z m i k a r e n a y a y e n i d e n

k s a s r e n c e b u k o n u d a , " B u g r b a z sicim k u r a m c l a r n n ,

dahil olur. i m d i felsefi d n c e l e r i m i z i n m z i k l e kar k a r y a

k a r a delikler b u h a r l a r k e n ilerindeki bilginin d e y e n i d e n k a

k a l m a s gerekiyor: K a r a deliin y u t t u u eylerin ierdii bilgi

zanld i d d i a s n d a b u l u n m a s n a y o l amtr. K a n m c a b u so

10

Yeni fikir, S t r o m i n g e r ile

- k a r a deliin iinde b u l u n d u u n u d n d m z veriler- k a r a

n u , y e t e r i n c e o l g u n l a m a m bir g r ; b u n u n d o r u o l u p ol

delik b u h a r l a p g i d e r k e n y e n i d e n o r t a y a k a r m? Bu, k u a n

m a d n g r m e k iin y a p l m a s g e r e k e n o k i v a r , "

11

demitir.

t u m d e t e r m i n i z m i n i n geerli olmas iin gerekli olan bilgidir, bu

Vafa ise d n c e l e r i n i , "Bu s o r u k a r s n d a a g n o s t i i m , i k i ce

y z d e n d e b u soru, k a r a deliklerin e v r e n i m i z i n evrimini ok d a

v a p da d o r u olabilir,"

h a d e r i n bir rastlant u n s u r u y l a d o l d u r u p d o l d u r m a d s o r u s u

v a p l a m a k h a l i h a z r d a s r e g i d e n a r a t r m a l a r n a n a hedeflerin

nun kalbine uzanmaktadr.

d e n biridir. Havvking'in de dedii gibi:

12

szleriyle ifade etmitir. Bu s o r u y u ce

B u s a t r l a r k a l e m e alnd srada, b u s o r u n u n c e v a b y l a ilgi

li o l a r a k fizikiler a r a s n d a bir g r birlii y o k t u . Havvking,

Fizikilerin ou, b u bilginin k a y b o l m a d n a i n a n m a k is

y l l a r b o y u n c a b u bilginin y e n i d e n o r t a y a k m a y a c a n i d d i a

ter, n k b u , D n y a y emniyetli v e n g r l e b i l i r bir y e r

etmiti; k a r a deliklerin b u bilgiyi y o k ettiklerini, "bylece fizi

klacaktr. F a k a t E i n s t e i n ' m g e n e l grelilik k u r a m n ciddi

e, k u a n t u m k u r a m y l a ilikili o l a a n belirsizliin s t n d e v e

y e alacak olursak, u z a y - z a m a n n d m l e r o l u t u r m a s ,

t e s i n d e y e n i bir belirsizlik d z e y i k a t t k l a r n " ileri s r m t .

bilginin d e k a t m a n l a r a r a s n d a k a y b o l m a s olasln g r

Aslna bakarsanz

Enstit

m e z d e n g e l m e m e m i z g e r e k t i i n e i n a n y o r u m . Bilginin a s

s n d e n K i p T h o r n e ' l a birlikte, bir k a r a deliin iinde kslp

Havvking,

California Teknoloji

lnda k a y b o l u p olmadn belirlemek, b u g n k u r a m s a l fi

k a l m bilgiye n e olaca k o n u s u n d a y i n e California Teknoloji

ziin en b y k meselelerinden b i r i d i r .

E n s t i t s ' n d e n J o h n Preskill'le b a h s e t u t u m u t u : Havvking

412

413

13

K a r a deliklerle ilgili h e n z z m e k a v u t u r u l m a m ikinci

yrtlabilir. Sicim k u r a m , b u tuhaflklarn b a z l a r n a d a i r bize

g i z e m s e deliin m e r k e z i n d e k i u z a y - z a m a n n niteliiyle ilgili

g l fikirler vermitir, fakat dierleri, k a r a deliklerin tuhafl

dir.

d a dahil o l m a k z e r e , sicim k u r a m c l a r n n elinden kamtr.

14

G e n e l greliliin, 1 9 1 6 ' d a S c h w a r z s c h i l d ' a k a d a r u z a n a n

d o r u d a n bir u y g u l a m a s , k a r a deliin m e r k e z i n d e birbiriyle

B u n u n esas s e b e b i y i n e sicim k u r a m n n , y a k l a k l k l a r k a r a

a r p a n m u a z z a m k t l e v e enerjinin u z a y - z a m a n n d o k u s u n d a

deliklerin e n d e r i n i n d e k i n o k t a d a neler o l u p bittiini eksiksiz v e

ykc b i r y a r n o l u m a s n a , b u y a r n d a r a d i k a l bir kvrl

gvenilir b i r b i i m d e analiz e t m e becerimizi glgeleyecek olan

m a y l a s o n s u z bir kvrk halini a l m a s n a -bir u z a y - z a m a n tuhaf-

tedirginlik a r a l a r n a d a y a n m a s d r .

lyla delinecektir- y o l atn gstermitir. Fizikilerin b u r a

F a k a t tedirginlik erevesine dahil o l m a y a n y n t e m l e r d e son

d a n kard s o n u l a r d a n biri d e u d u r : O l a y u f k u n u a a n

d n e m d e inanlmaz bir ilerleme k a y d e d i l m i v e b u y n t e m l e r i n

m a d d e l e r i n hepsi k a n l m a z olarak k a r a deliin m e r k e z i n e

k a r a deliklerin b a k a y a k l a m l a r n a baarl bir b i i m d e u y g u

d o r u ekildiinden v e b u r a d a d a m a d d e n i n hibir gelecei ol

lanm olmasna baklrsa, sicim k u r a m c l a r k a r a deliklerin

m a d n d a n , k a r a deliin k a l b i n d e z a m a n son b u l m a k t a d r . Yl

m e r k e z i n d e y a t a n srlarn o k u z a k o l m a y a n bir gelecekte z

l a r d r E i n s t e i n ' m d e n k l e m l e r i n i k u l l a n a r a k k a r a deliklerin m e r

lecei k o n u s u n d a b y k mitlere sahiptir.

k e z i n e zg zellikleri incelemi olan fizikiler, lgnca bir ola

sl, b u n u n , bir k a r a deliin m e r k e z i z e r i n d e n bizim evreni
mize hafife b a l a n m b i r e v r e n e alan b i r k a p olmas olasl
n o r t a y a k o y m u l a r d r . K a b a c a syleyecek olursak, bizim ev
r e n i m i z d e z a m a n n son b u l d u u y e r d e , bizimkiyle balantl
b a k a b i r e v r e n d e z a m a n d a h a y e n i balar.
Bu kafa kartrc olasln baz etkilerini gelecek b l m d e
ele alacaz, fakat imdi, nemli bir n o k t a y v u r g u l a m a k istiyo
r u z . Temel dersi h a t r l a m a m z gerekiyor: H a y a l edilemeyecek
k a d a r b y k bir y o u n l u a y o l a a n d e v a s a k t l e y e v e k k
b o y u t l a r a s a h i p u noktalar, E i n s t e i n ' m k u r a m n n kullanlma
sn geersiz klarken, k u a n t u m m e k a n i i n i n kullanlmasn ge
rektirir. B u d a bizi u s o r u y a g t r y o r : Sicim k u r a m n n , k a r a
deliin m e r k e z i n d e k i u z a y - z a m a n tuhafl h a k k n d a n e syle
mesi g e r e k i r ? B u mesele, b u g n y o u n a r a t r m a l a r a k o n u ol
m a k t a d r , fakat bilgi k a y b meselesinde o l d u u gibi h e n z z
m e k a v u t u r u l m a m t r . Sicim k u r a m o k eitli b a k a tuhaflk
larla d a ustalkla u r a m a k t a d r : X I . B l m ' d e v e b u b l m n
ilk k s m n d a tartm o l d u u m u z , u z a y d a k i delikler v e y r t l m a
lar.

15

F a k a t bir t e k tuhaflk g r d y s e n i z , hepsini g r m sayl

mazsnz. E v r e n i m i z i n d o k u s u o k eitli b i i m l e r d e delinebilir,

414

415

XIV. B l m

Kozmoloji zerine
Dnceler

arih b o y u n c a insanlar, t u t k u l u b i r ekilde e v r e n i n k k e

nini a n l a m a istei d u y m u l a r d r . K l t r e l ve z a m a n s a l
farkllklar byle aan, k a d i m atalarmzn h a y a l g c

k a d a r , m o d e r n k o z m o l o u n a r a t r m a l a r n a d a ilham k a y n a
o l a n b a k a b i r s o r u d a h a y o k t u r h e r h a l d e . D e r i n l e r d e bir y e r d e ,
n e d e n b i r e v r e n i n v a r o l d u u , nasl o l u p d a tanklk ettiimiz bi
imi ald ve e v r i m i n i y n l e n d i r e n m a n t n -ilkenin- ne oldu

u s o r u l a r n a getirilecek bir a k l a m a y a zlem d u y u y o r u z . a

rtc olan u ki, insanlk a r t k bu s o r u l a r n bazlarn bilimsel
o l a r a k c e v a p l a m a y salayan b i r e r e v e n i n o r t a y a k m a y a
balad bir n o k t a y a gelmi b u l u n u y o r .
B u g n k a b u l g r e n bilimsel yaratl k u r a m , e v r e n i n ilk za
m a n l a r n d a e n u k o u l l a r - m u a z z a m enerji, scaklk v e y o u n
l u k - y a a d n sylyor. A r t k bildik olan b u koullar, h e m k u 417

a n t u m m e k a n i i n i n h e m k t l e e k i m i n i n d i k k a t e alnmasn ge

B t n u z a y v e b t n m a d d e y i p s k r t e n bir olayd b u . ( B y k

r e k t i r m e k t e ; b u n e d e n l e , e v r e n i n d o u u spersicim k u r a m n n

P a t l a m a ' n m n e r e d e gerekletiini b u l m a k iin o k u z a k l a r a

getirdii k a v r a y l a r deneyebileceimiz s a l a m bir z e m i n olu

g i t m e n i z e g e r e k y o k t u r ; n k b u olay b a k a y e r l e r d e o l d u u

t u r m a k t a d r . B u y e n i kavraylar k s a c a ele alacaz, a m a n c e ,

k a d a r imdi b u l u n d u u n u z y e r d e d e gerekleti. Balangta,

g e n e l d e standart kozmoloji modeli o l a r a k anlan,

b u g n b i r b i r i n d e n a y r g r d m z b t n yerler, ayn y e r d i . )

sicim k u r a m

n c e s i n e ait kozmolojik hikyeyi y e n i d e n zetleyelim.

H e s a p l a n d k a d a r y l a B y k P a t l a m a ' d a n sadece 1O^ 3 saniye

s o n r a , y a y g n deyile Planck zaman s o n r a s n d a , e v r e n i n scak

Standart Kozmoloji Modeli

l, 1 0

K o z m i k k k e n l e r e ilikin m o d e r n k u r a m n balangc, E i n s

y o n k e r e trilyon k a t d a h a scakt. Z a m a n getike e v r e n geni

t e i n ' m genel grelilik k u r a m n t a m a m l a m a s n d a n 15 yl s o n r a

leyip s o u d u v e b u n l a r o l u r k e n b a t a k i h o m o j e n v e k a y n a r s

3 2

Kelvin'di, y a n i G n e ' i n kzgn derinliklerinin 10 tril

sna uzanr. Einstein, k e n d i fikirlerinin k u r a m s a l d e e r i n i v e

c a k l k t a k i ilk k o z m i k p l a z m a d a g i r d a p l a r v e k m e l e n m e l e r

b u n l a r n e v r e n i n s o n s u z v e d u r a a n o l m a d n a iaret ettiini

o l u m a y a balad. B y k P a t l a m a ' n n s t n d e n b i r saniyenin

k a b u l e t m e y e y a n a m a m olsa da, A l e x a n d e r F r i e d m a n n b u n u

y z b i n d e biri k a d a r b i r z a m a n getiinde, h e r ey k u a r k l a r n

y a p t . I I I . B l m ' d e tarttmz gibi, F r i e d m a n n , E i n s t e i n ' m

l g r u p l a r h a l i n d e bir a r a y a gelip p r o t o n l a r v e n t r o n l a r

d e n k l e m l e r i y l e ilgili, B y k P a t l a m a o l a r a k bilinen z m ge

o l u t u r m a s n a e l v e r e c e k k a d a r s o u m u t u ; scaklk y a k l a k 10

litirdi. E v r e n i n s o n s u z bir skma d u r u m u n d a n iddetle d o

trilyon Kelvin'e inmiti, y a n i G n e ' i n i k s m l a r n d a n bir mil

d u u n u v e b u ilk p a t l a m a s o n r a s n d a h a l e n genilemekte o l d u

y o n k a t d a h a scakt. B y k P a t l a m a ' d a n s o n r a saniyenin y z

u n u s y l y o r d u b u z m . Einstein byle z a m a n l a d e i e n

d e biri k a d a r b i r z a m a n getiinde, p e r i y o d i k t a b l o d a k i e n hafif

zmlerin kendi kuramnn sonucu olmadndan o kadar emin

baz elementlerin ekirdeklerinin, s o u y a n p a r a c k l a r n plaz

d i ki, F r i e d m a n n ' n almasnda v a h i m bir h a t a b u l d u u n u a n

masnda phtlamaya balamasna elverecek koullar olumu

l a t a n bir m a k a l e y a y n l a d . F a k a t sekiz a y k a d a r s o n r a F r i e d

tu. S o n r a k i d a k i k a iinde, k a y n a y a n evren s o u y u p y a k l a k

m a n n , Einstein' a s l n d a h a t a o l m a d n a i k n a etmeyi b a a r d .

b i r milyar d e r e c e scakla i n d i i n d e o r t a y a k a n e k i r d e k l e r

E i n s t e i n alenen a m a t e r s bir ekilde itirazn geri ald. G e r i

o u n l u k l a , h i d r o j e n ve h e l y u m e k i r d e k l e r i y a n sra eser mik

E i n s t e i n ' m , F r i e d m a n n ' n sonularnn e v r e n l e bir ilgisi olabile

t a r d a d t e r y u m ("ar" hidrojen) v e lityum ekirdekleriydi. Bu,

ceini d n m e d i i aktr. F a k a t y a k l a k b e yl s o n r a H u b b -

ilk nkleosentez evresi o l a r a k bilinir.

le'n, W i l s o n D a R a s a t h a n e s i ' n d e y z inlik t e l e s k o b u y l a bir

S o n r a k i b i r k a y z bin yl b o y u n c a d a h a fazla genileme v e

k a d z i n e galaksiye ilikin y a p t ayrntl gzlemler, e v r e n i n

s o u m a d n d a b i r ey olmad. A m a sonra, scaklk b i r k a bin

g e r e k t e n d e genilediini d o r u l a d . F r i e d m a n n ' n almas,

d e r e c e y e d t n d e , lgnca k a y n a a n e l e k t r o n l a r y a v a l a d

fizikiler H o w a r d R o b e r t s o n v e A r t h u r W a l k e r t a r a f n d a n d a

v e hzlar, o u h i d r o j e n v e h e l y u m olan a t o m e k i r d e k l e r i n i n

h a sistematik v e etkili b i r biimde y e n i l e n m i haliyle m o d e r n

kendilerini y a k a l a y a b i l e c e i , bylece elektriksel o l a r a k ilk nt-

kozmolojinin temelini o l u t u r m a k t a d r .

ral a t o m l a r oluturabilecei n o k t a y a indi. Bu, o k nemli b i r

K o z m i k k k e n l e r l e ilgili m o d e r n k u r a m b i r a z d a h a ayrntl

a n d : B u n o k t a d a n s o n r a e v r e n g e n e l o l a r a k effaflk k a z a n d .

ekilde yle zetleyebiliriz: Yaklak 15 m i l y a r yl nce, e v r e n

E l e k t r o n y a k a l a n m a s d e v r i n c e s i n d e , e v r e n elektrik y k l

m u a z z a m d e r e c e d e enerjik bir olayla p a t l a y a r a k m e y d a n a geldi.

p a r a c k l a r d a n oluan y o u n bir plazmayla d o l u y d u v e b u p a r -

418

419

cacklarn bazlar, r n e i n e k i r d e k l e r pozitif y k l y d , bazla

t e m l e r k u l l a n m a k z o r u n d a d r . E n ayrntl y a k l a m l a r d a n biri

r ise, r n e i n e l e k t r o n l a r negatif y k l y d . Yalnzca elektrik

kozmik arkaplan nm o l a r a k bilinen eyi ierir.

y k l nesnelerle etkileim k u r a n fotonlar, y k l p a r a c k y a

yice iirdikten s o n r a b i r bisiklet lastiine d o k u n d u y s a n z ,

m u r u altnda b u p a r a c k l a r l a srekli arpyor v e y o l l a r n d a n

scak geldiini bilirsiniz. B u n u n sebebi, sktrldklarnda ey

s a p m a d a n y a d a s o u r u l m a d a n y o l almalar p e k m m k n olmu

lerin snmasdr. r n e i n d d k l t e n c e r e l e r i n a r d n d a y a t a n

y o r d u . Fotonlarn serbeste hareket etmesinin nndeki ykl

ilke b u d u r . B u t e n c e r e l e r d e s r a d a n olanlarn ulaabildiklerine

p a r a c k engeli, e v r e n i n n e r e d e y s e t a m a m e n m a t bir g r n m e

kyasla ok y k s e k scaklklara a b u c a k ulalabilmesi iin, h a

b r n m e s i n e y o l am olabilir, tpk s a b a h l e y i n y o u n b i r siste

va kapal o r t a m iinde iyice sktrlr. Tersi de geerlidir: Ba

y a d a insan k r e d e n , tozlu bir k a r frtnasnda y a a m olabile

sn serbest b r a k l d n d a ve eylerin g e n l e m e s i n e izin verildi

ceiniz gibi. F a k a t negatif y k l e l e k t r o n l a r pozitif y k l ekir

i n d e s o u m a d a b e r a b e r i n d e gelir. D d k l t e n c e r e n i n k a p a

d e k l e r i n etrafnda y r n g e y e girip elektrik y k l n t r a l a t o m

kaldrlacak olsa -ya d a d a h a ilginci, t e n c e r e p a t l a y a c a k olsa-

lar o r t a y a k a r d n d a , y k l engeller k a y b o l u p gitti v e y o u n

iindeki h a v a s o u y u p s t a n d a r t o d a scaklna i n e r k e n , genle-

sis o r t a d a n kalkt. B u n d a n sonra, B y k P a t l a m a ' d a o r t a y a

ip olaan y o u n l u u n a ulaacaktr. Isnm bir o r t a m "sout

k a n fotonlar hi e n g e l l e n m e d e n y o l aldlar v e e v r e n i n genile

m a y a " y n e l i k t a n d k bir teknii a n l a t a n "istim s a l m a " deyimi

mesi de gittike g r n r hale geldi.

n i n a r d n d a k i bilim ite b u d u r . y l e anlalyor ki, D n y a y a

Yaklak b i r milyar yl sonra, e v r e n i n o lgn balanglarnn

a r d n d a n b y k l d e sakinlemesiyle birlikte galaksiler, yl

d a i r b u basit gzlemler, e v r e n d e derinlikli bir b i i m d e v c u t

bulmaktadr.

dzlar, s o n u n d a g e z e g e n l e r o r t a y a k m a y a balad. Ktleeki-

Y u k a r d a g r d m z gibi, e l e k t r o n l a r v e e k i r d e k l e r i n bir

m i n i n b i r a r a y a getirdii ilk e l e m e n t y n l a r y d bunlar. B u g n ,

leip a t o m l a r o l u t u r m a s s o n r a s n d a fotonlar, tpk scak fakat

B y k P a t l a m a n n a r d n d a n y a k l a k 1 5 milyar yl sonra, h e m

b o bir d d k l t e n c e r e n i n iindeki a t o m l a r gibi serbest kala

e v r e n i n ihtiamn h e m d e k o z m i k k k e n l e r e d a i r m a k u l v e d e

r a k , e v r e n d e engelsiz bir ekilde h a r e k e t eder. K a p a n kald

neysel o l a r a k snanabilir bir k u r a m p a r a p a r a bir a r a y a getir

r p d d k l t e n c e r e n i n iindeki h a v a n n g e n l e m e s i n e izin ver

mi olma becerimizi h a y r e t l e karlayabiliyoruz.

diinizde ierideki h a v a n n s o u m a s n d a olan ey, ayn ekilde

P e k i , B y k P a t l a m a k u r a m n a gerekten n e k a d a r g v e n
meliyiz?

e v r e n g e n i l e r k e n iinde a k p d u r a n foton "gaz" iin d e geer

lidir. Aslna b a k a r s a n z , 1950'lerde G e o r g e G a r n o w ile r e n c i

Byk Patlamay Snamak

leri R a l p h A l p h e r v e R o b e r t H e r m a n n v e 1960'larn o r t a l a r n d a
R o b e r t D i c k e ile J i m Peebles gibi eski fizikiler, k o z m i k geni

Gkbilimciler en gl teleskoplarla e v r e n i izleyip galaksile

lemenin son 15 m i l y a r yl iinde s o u y u p m u t l a k sfrn b i r k a

r i n v e k u a s a r l a r n B y k P a t l a m a ' d a n b i r k a milyar yl s o n r a

d e r e c e s t n d e b i r scakla erien b u ilk f o t o n l a r d a n o l u a n ne

y a y d grebiliyorlar. Bu, o n l a r n B y k P a t l a m a k u r a m

r e d e y s e y e k n e s a k bir y a m u r u n , b u g n k e v r e n i n h e r y e r i n e

n n n g r d e v r e n i n genilemesini, e v r e n i n ilk z a m a n l a r n a

szm olmas g e r e k t i i n i fark ettiler. 1965'te, N e w J e r s e y ' d e k i

1

d e k geriye u z a n a r a k d o r u l a m a l a r n a i m k n tanr, h e r ey b i r

Bell L a b o r a t u v a r l a r ' n d a n A r n o P e n z i a s ile R o b e r t W i l s o n , ile

" T ' y e uyar. K u r a m n d a h a n c e k i z a m a n l a r asndan geerlili

tiim u y d u l a r n d a kullanlmas a m a l a n m bir a n t e n z e r i n d e

ini s n a m a k iin fizikiler ve gkbilimciler d a h a dolayl y n -

alrlarken B y k P a t l a m a s o n r a s n d a k i b u p a r l a m a y tespit

420

421

ettiklerinde, z a m a n m z n en nemli keiflerinden birini t e s a d

y u m u n e v r e n d e a z m i k t a r d a fakat k e s i n o l a r a k b u l u n m a s n

fen gerekletirmi o l u y o r l a r d . B u n d a n s o n r a k i a r a t r m a l a r

aklayan, B y k P a t l a m a d n d a b a k a b i r astrofiziksel s r e

k u r a m d a d e n e y l e r i d e derinletirdi v e 1990'larn b a n d a U l u

y o k t u r esasen. B u m a d d e l e r l e birlikte d a h a y a k n d n e m d e lit

sal H a v a c l k v e U z a y D a i r e s i n e ( N A S A ) ait K o z m i k A r k a p l a n

y u m u n e v r e n d e k i b o l l u u n u n dorulan, b u n l a r n ilk sentez-

Kifi ( C O B E ) adl u y d u n u n y a p t l m l e r e varld. B u v e

l e n m e z a m a n l a r n a d e k geriye u z a n a n , e v r e n i n b a l a n g c n a ait

rilerle birlikte fizikiler ve gkbilimciler, evrenin, scakl B

fizii kavraymzn h a s s a s bir snamasdr.

y k P a t l a m a k u r a m n n beklentileriyle t a m olarak r t e n bi

T m bunlar, bizi n e r e d e y s e k i b r e s r k l e y e c e k d e r e c e d e et

i m d e , m u t l a k sfrn y a k l a k 2,7 d e r e c e s t n d e m i k r o d a l g a

kileyicidir. S a h i p o l d u u m u z b t n veriler, e v r e n i B y k P a t l a -

nmla d o l u olduunu b y k bir kesinlikle d o r u l a d l a r (gz

m a ' n m b i r saniyenin y z d e biri k a d a r s o n r a s n d a n imdiye, 1 5

lerimiz m i k r o d a l g a l a r a d u y a r l olsayd etrafmzdaki d n y a y a

milyar yl s o n r a s n a k a d a r betimleyebilen bir kozmoloji k u r a m

b i r parlakln yaylm o l d u u n u g r r d k ) . S o m u t b i r ekilde

n d o r u l a m a k t a d r . Yine de, y e n i d o m u e v r e n i n o l a a n s t

ifade e d e c e k olursak, u an igal e t m e k t e o l d u u n u z da dahil

bir hzla evrildii gereini g z d e n k a r m a m a m z gerekiyor.

e v r e n i n her m e t r e k b n d e o engin m i k r o d a l g a nm denizinin

Bir saniyenin k k p a r a l a r - y z d e b i r i n d e n ok d a h a k k

b i r p a r a s olan 4 0 0 milyon foton b u l u n m a k t a d r ; b u , yaratln

p a r a l a r - d n y a m z n kalc zelliklerinin ilk k e z o r t a y a kt

b i r yanksdr. K a b l o y u k a r d n z d a v e y a y n saati d o l m u b i r

k o z m i k devirleri biimlendirir. Bylece, fizikiler srekli a r t a n

k a n a l a ayarladnzda, televizyonun e k r a n n d a beliren "karlan-

bir abayla, e v r e n i n b a l a n g c n a o k d a h a y a k n z a m a n l a r

m a " n m bir ksm a s l n d a B y k P a t l a m a s o n r a s n d a k i b u s n k

a k l a m a y a almlardr. Biz d a h a geriye y n e l d i k e , e v r e n

o r t a m d a n dolaydr. K u r a m ile d e n e y a r a s n d a k i b u u y u m a ,

d a h a d a k l d , snd v e y o u n l a t iin, m a d d e v e k u v

kozmolojinin izdii B y k P a t l a m a t a b l o s u n u fotonlarn patla

vetlere ilikin, k u a n t u m m e k a n i i n e zg geerli b i r betimleme

m a d a n b i r k a y z b i n yl s o n r a e v r e n d e s e r b e s t e h a r e k e t e t m e

y a p a b i l m e k g i d e r e k d a h a nemli hale gelmektedir. D a h a n c e

y e balad ilk z a m a n l a r a d e k geri u z a n a r a k d o r u l a m a k t a d r .

k i b l m l e r d e b a k a b a k alaryla g r d m z gibi, n o k t a -

B y k P a t l a m a k u r a m y l a ilgili testlerimizin k a p s a m n d a h a

p a r a c k l a r a dayal k u a n t u m alan k u r a m a n c a k v e a n c a k tipik

d a n c e k i z a m a n l a r a d o r u geniletebilir miyiz? Evet, b u n u y a

p a r a c k enerjileri P l a n c k enerjisi c i v a r n d a o l d u u s r e c e ie

pabiliriz. Fizikiler, n k l e e r k u r a m n v e t e r m o d i n a m i i n stan

y a r a m a k t a d r . Kozmolojik bir b a l a m d a , bu d u r u m bilinen ev

d a r t ilkelerini k u l l a n a r a k , ilk n k l e o s e n t e z d n e m i n d e , y a n i B

r e n i n t a m a m P l a n c k b y k l llerinde bir topan iine

y k P a t l a m a n n b i r saniyenin y z d e biri k a d a r sonras ile bir

sdrldnda o r t a y a kar ve bylece yle b y k bir y o u n l u k

k a d a k i k a s o n r a s a r a s n d a k i z a m a n diliminde o r t a y a k a n k

sz k o n u s u olur ki, aydnlatc bir b e n z e t m e b u l m a k g : Basit

u n s u r l a r n n greli b o l l u u y l a ilgili k e s i n t a h m i n l e r d e b u l u n a b i

e, evrenin P l a n c k z a m a n n d a k i y o u n l u u devasadr. Bu e n e r

lirler. r n e i n n k l e e r k u r a m a g r e , e v r e n i n y z d e 2 3 ' n n

jilerde v e y o u n l u k l a r d a , ktleekimi v e k u a n t u m mekanii,

h e l y u m d a n o l u u y o r olmas gerekiyor. Gkbilimciler yldzlar

n o k t a - p a r a c k l a r a dayal k u a n t u m alan k u r a m n d a o l d u u gibi

v e n e b u l a l a r d a bol m i k t a r d a b u l u n a n h e l y u m m i k t a r n lerek

artk iki ayr e l e m a n o l a r a k ele a l n a m a z . Bu kitabn v e r m e k is

g e r e k t e n d e b u t a h m i n i n d o r u o l d u u n a iaret eden, etkileyi

tedii temel mesaj da, bu m u a z z a m enerjilerde ve b u n l a r n te

ci veriler toplamlardr. D t e r y u m b o l l u u y l a ilgili t a h m i n ve

sinde, sicim k u r a m n a b a v u r m a m z gerektiidir. Z a m a n l a ilgili

b u n u n d o r u l a n m a s , h e r h a l d e d a h a etkileyicidir, n k d t e r -

terimlerle ifade e d e c e k olursak, B y k P a t l a m a n n 10~^ saniye

422

423

s o n r a s n a d e n k gelen P l a n c k z a m a n n d a n ncesini a r a t r m a k

hz azalr, fakat o l u p b i t e n n e r e d e y s e b u n d a n i b a r e t gibidir. F a

tayz, dolaysyla e n b a t a k i b u devir, sicim k u r a m n n k o z m o l o

k a t scakl 0 d e r e c e y e indirdiimizde, nemli bir eyin m e y d a

jik arenasdr.

n a geldiini g r r z . Sv s u d o n m a y a b a l a r v e kat b u z a d n

i m d i b u devire u z a n a l m , a m a nce, s t a n d a r t kozmolojinin,

r. n c e k i b l m d e tarttmz gibi bu, bir faz geiinin b a

e v r e n i n B y k P a t l a m a ' d a n s o n r a P l a n c k z a m a n ile bir saniye

sit bir rneidir. B u r a d a k i a m a c m z a s n d a n belirtilmesi g e r e

nin y z d e biri s o n r a s a r a s n d a k a l a n z a m a n dilimindeki hali

k e n nemli n o k t a , b u faz geiinin H molekllerinin gster

h a k k n d a neler sylediine b a k a l m .

dii simetri m i k t a r n d a bir a z a l m a y a y o l atdr. H a n g i a d a n

baklrsa baklsn sv su ayn g r n s e de - d n m l o l a r a k si

Planck Zamanndan, Byk Patlamann

Bir Saniyenin Yzde Biri Sonrasna

y a p s vardr, b u d a y e t e r i n c e keskin bir b i i m d e incelenirse, b

V I I . B l m ' e (zellikle de ekil 7.1'e) d n p ktleekimi d

t n kristaller gibi b u z u n d a farkl a l a r d a n farkl g r n e c e i

n d a k i k u v v e t i n e v r e n i n ilk d n e m i n d e k i son d e r e c e scak

a n l a m n a gelir. F a z geii, apak olan d n m l simetri mik

o r t a m n d a b i r l e i y o r m u gibi g r n d n hatrlayalm. Fizik

t a r n d a bir a z a l m a y a y o l amtr.

m e t r i k g r n r - kat b u z farkldr. B u z u n kristallemi bir blok

ilerin bu k u v v e t l e r i n g l e r i n i n enerji ve scaklkla birlikte n a

sl deitii z e r i n e h e s a p l a r , B y k P a t l a m a ' d a n s o n r a k i 10~

35

Aina o l d u u m u z t e k bir rnei tartm olsak da, bahsettii

miz n o k t a d a h a genel olan iin geerlilik tamaktadr: Birok fi

s a n i y e n i n n c e s i n d e , gl, zayf ile e l e k t r o m a n y e t i k k u v v e t i n

ziksel sistemde, scakl azalttmzda, bir n o k t a d a , nceki si

t e k b i r "birleik b y k " y a d a " s p e r " k u v v e t o l d u u n u gster

metrilerin bir b l m n n azalmas y a d a "krlmas"na yol aan

mektedir. B u haliyle e v r e n , b u g n o l d u u n d a n ok d a h a simet

bir faz geii y a a n r genellikle. Aslna b a k a r s a n z , scakl y e

rikti. B i r b i r i n d e n farkl metaller stldnda o r t a y a kan eriyi

terince geni bir a r a l k t a deitirilirse, bir sistem bir dizi laz ge

in homojenliinde o l d u u gibi, b u g n gzlediimiz haliyle

ii yaayabilir. Su, verilebilecek basit bir r n e k t i r y i n e . Scakl

k u v v e t l e r a r a s n d a k i ciddi farkllklar d a e v r e n i n ilk z a m a n l a

100 d e r e c e n i n s t n e ykseltilecek olursa, su artk gaz olup

r n d a karlalan scaklk ile enerjinin u n o k t a l a r d a olmas y

buharlar. Bu biimde, sistem sv fazda o l d u u n d a n d a h a fazla

znden siliniyordu. K u a n t u m alan k u r a m n n biimsellii, ev

simetriye sahiptir; n k artk tek t e k H O moleklleri skk v e

a

r e n z a m a n l a genileyip s o u d u k a b u s i m e t r i n i n d e d a h a ok,

birbirlerine yapk olduklar sv biiminden k u r t u l m u t u r . Bir

a n i d e n g e r e k l e e n p e k ok a d m l a k e s k i n bir biimde azald

birleriyle t a m a m e n eit bir biimde, molekl g r u p l a r n n dierle

n v e n i h a y e t b u g n a i n a o l d u u m u z n i s p e t e n a s i m e t r i k biime

rini darda b r a k a r a k y a k n birliktelikler k u r m a k iin birbirle

vardn gstermitir.

rini setii t o p l u l u k l a r y a d a "klikler" oluturmakszn k a b n

S i m e t r i n i n b u b i i m d e azalmasnn y a d a d a h a s o m u t bir d e

iinde dolanrlar. Yeterince y k s e k scaklklarda m o l e k l e r ser

yile simetri krlmas o l a r a k a d l a n d r l a n eyin a l t n d a y a t a n fi

bestlik baskndr. Scakl 100 d e r e c e n i n altna d r d m z

zii a n l a m a k zor deildir. S u y l a dolu b y k b i r k a p d n e l i m .

de, bir gaz-sv faz geii yaadmz iin, elbette su damlalar

H 0 moleklleri k a b n h e r tarafna eit d z e y d e yaylmtr,

biim k a z a n r v e simetri azalr. D e v a m edip d a h a d k scaklk

h a n g i a d a n baklrsa baklsn su a y n g r n r . imdi ise, b i r

lara inecek olursak, 0 dereceyi g e e n e k a d a r ok nemli bir ey

y a n d a n scakl d r r k e n k a b izleyelim. B a t a p e k fazla b i r

gereklemez. 0 d e r e c e d e , y u k a r d a g r d m z gibi, sv su-

ey g e r e k l e m e z . M i k r o leklerde s u m o l e k l l e r i n i n o r t a l a m a

k a t b u z faz geii simetride bir b a k a ani a z a l m a y a y o l aar.

424

425

Fizikiler B y k P a t l a m a ' d a n s o n r a P l a n c k z a m a n ile bir sa

mz o k d a h a ayrntl s o r u l a r g n d e m e getiriyor. y l e anlal

n i y e n i n y z d e biri s o n r a s a r a s n d a k a l a n z a m a n diliminde ev

y o r ki, b u s o r u l a r n bir ksm, s u n u l d u u biimiyle s t a n d a r t

r e n i n d e ok b e n z e r b i r d a v r a n g s t e r d i i n e v e b u n a b e n z e r

kozmoloji s e n a r y o s u n u geersiz k l m a s a da, d a h a derinlikli bir

en az iki faz geii y a a d n a i n a n m a k t a d r . 1 0

Kelvin'in s

k u r a m g e r e k s i n i m i n e iaret e d e n t u h a f y n l e r i a y d n l a t m a k t a

t n d e k a l a n scaklklarda, k t l e e k i m i d n d a k i k u v v e t t e k

dr. Gelin b u n l a r d a n birine o d a k l a n a l m imdi. B u n a ufuk prob

b i r k u v v e t m i v e olabildiince s i m e t r i k m i gibi g r n y o r d u .

lemi d e n m e k t e d i r ve m o d e r n kozmolojinin en nemli k o n u l a r n

( B u b l m n s o n u n d a , sicim k u r a m n n ktleekimini b u y k

d a n biridir.

2 8

sek scaklktaki b i r l e m e y e nasl dahil ettiini ele alacaz.) F a

k a t scaklk, 1 0

2 8

Kelvin'in altna d t n d e , evren k u v v e

D e t a y l k o z m i k a r k a p l a n nm a r a t r m a l a r g s t e r m i t i r ki,
l m a n t e n i ne y n e evrilirse evrilsin, h a t a p a y 100.000'de 1

tin o r t a k birlikleri i i n d e n farkl b i i m l e r d e kristalletii bir faz

o l m a k z e r e , nmn scakl ayndr. D u r u p bir d n l d

geiine m a r u z kald. K u v v e t l e r i n greli gleri v e m a d d e z e

n d e , b u n u n o k t u h a f bir d u r u m o l d u u grlecektir. E v r e n

r i n d e k i etkilerinin ayrntlar farkllamaya balad. Bylece ev

d e , a r a l a r n d a m u a z z a m mesafeler b u l u n a n y e r l e r n e d e n birbi

r e n s o u r k e n , k u v v e t l e r i n y k s e k s c a k h k l a r d a k i ak simetrisi

r i n e b u k a d a r y a k n scaklklara s a h i p olsun ki? B u bilmecenin

krld. Yine de Glashovv, S a l a m ve W e i n b e r g un almalar

g r n r d e doal bir z m olarak, evet, g k y z n d e birbiri

( b k z . V. B l m ) y k s e k scaklkta simetrinin t m y l e silinme-

n e t a b a n t a b a n a zt iki y e r b u g n b i r b i r i n d e n o k u z a k olsa da,

diini g s t e r m e k t e d i r : Z a y f ve e l e k t r o m a n y e t i k kuvvetler h l

t p k ikizlerin d o u m srasnda a y r l m a s n d a o l d u u gibi, e v r e

a y r m a m b u l u n u y o r d u . E v r e n d a h a fazla genileyip s o u y a -

nin ilk z a m a n l a r n d a birbirlerine o k y a k n d , denilebilir. O r t a k

r a k , eylerin scakl 1 0

b i r balang n o k t a s n d a n d o d u k l a r iin, scaklk gibi o r t a k

1 5

Kelvin'e - G n e ' i n e k i r d e i n d e k i s

cakln 100 milyon k a t - ininceye dek, y a n i e v r e n e l e k t r o m a n

zelliklere s a h i p olmalar o k a d a r da artc deildir.

y e t i k ve zayf k u v v e t l e r i etkileyen b a k a b i r faz geiine girin

S t a n d a r t B y k P a t l a m a kozmolojisinde, b u i d d i a geerli

ceye d e k fazla b i r ey g e r e k l e m e d i . Bu scaklkta zayf ve

o l a m a m a k t a d r . N e d e n i n i yle aklayabiliriz: Scak b i r k a p

e l e k t r o m a n y e t i k k u v v e t l e r de, nceki d a h a simetrik birliklerin

o r b a y a v a y a v a s o u y a r a k o d a n n scaklna u y u m salar,

d e n ayrlp kristalleti v e e v r e n s o u m a y a d e v a m ettike b u

n k e t r a f n d a k i s o u k h a v a y l a t e m a s halindedir. Yeterince

k u v v e t l e r a r a s n d a k i farkllk d a b y d . K o z m i k tarihe ilikin

u z u n bir s r e b e k l e n i r s e , o r b a n n scaklyla h a v a n n scakl

b u zet bilgiler h e r n e k a d a r b u k u v v e t l e r i n aslnda birbirleriy

t e m a s y o l u y l a a y n olacaktr. A m a o r b a bir t e r m o s u n iin

le d e r i n d e n ilikili o l d u u n u gsterse de, d n y a m z d a faal olan,

deyse, scakln d a h a u z u n s r e k o r u r elbette; n k dtaki

b i r b i r i n d e n belirgin b i i m d e farkl, k t l e e k i m i dndaki

o r t a m l a iletiimi d a h a azdr. Bu da, iki cismin scaklklarnn

k u v v e t t e n bu iki faz geii s o r u m l u d u r .

eitlenmesinin, a r a l a r n d a u z u n sreli v e b o z u l m a y a n bir iliki

b u l u n m a s n a bal o l d u u n u g s t e r m e k t e d i r . U z a y d a , b u g n

Kozmolojik Bir Bilmece

B u P l a n c k - d n e m i s o n r a s kozmolojisi, evreni, B y k P a t l a
m a s o n r a s n d a k i ksack a n l a r a d n e r e k a n l a m a y a ynelik, za
rif, t u t a r l ve h e s a p l a r l a izlenebilir bir e r e v e s u n m a k t a d r . F a
k a t b a a r d k u r a m l a r n o u n d a o l d u u gibi, y e n i kavraylar426

o k u z u n mesafelerle ayrlm y e r l e r i n ilk t e m a s l a r y z n d e n

a y n scakla s a h i p o l d u u iddiasn s n a m a k iin, e v r e n i n ilk
z a m a n l a r n d a b u y e r l e r a r a s n d a k i bilgi alveriinin etkinliini
incelememiz g e r e k m e k t e d i r . Bata, b u y e r l e r b i r b i r i n e ilk za
m a n l a r d a d a h a y a k n o l d u u n d a n , a r a l a r n d a iletiimin d a h a
427

k o l a y o l d u u n u d n e b i l i r i z . F a k a t u z a m s a l yaknlk, h i k y e

gibi, a r a l a r n d a onlar a y n scakla g e t i r e c e k z o r u n l u bir sl te

nin bir p a r a s d r y a l n z c a . H i k y e n i n d i e r p a r a s y s a z a m a n -

masn bulunamayacan gstermektedir.

Fizikiler, s t a n d a r t B y k P a t l a m a m o d e l i n d e t a m d a byle

sal srekliliktir.
B u n u d a h a etraflca irdeleyebilmek iin k o z m i k genilemeyle

b i r s o r u n u n o r t a y a ktn gstermilerdir. Ayrntl hesaplar,

ilgili bir "filmi" incelediimizi d n e l i m , a m a filmi t e r s i n d e n ,

h a l i h a z r d a b i r b i r i n d e n ok u z a k t a k i u z a y blgeleri a r a s n d a ,

b u g n d e n B y k P a t l a m a y a d o r u geri s a r a r a k oynatalm. Ik

ayn scaklkta olmalarn a k l a y a c a k bir s enerjisi alverii

hz h e r h a n g i b i r sinyal y a d a bilginin, n e k a d a r hzl y o l alaca

gereklemi

n a bir snr g e t i r d i i n d e n , belli bir a n d a a r a l a r n d a k i mesafe

Ufuk szc, ne k a d a r uza grebileceimizi, y a n i n ne

nin, a n c a k n B y k P a t l a m a ' d a n beri alm olabilecei m e

k a d a r yol alabileceini ifade ettiinden, fizikiler k o z m o s u n d e

olmasnn m m k n olmadn g s t e r m e k t e d i r .

safeden ksa olmas k o u l u y l a uzayn iki ayr blgesindeki m a d

v a s a genilikteki alannn h e r y e r i n d e scakln a k l a n a m a z bir

d e l e r a r a s n d a s enerjisi alverii gerekleebilir ve bylece bu

b i i m d e ayn o l m a s n a "ufuk p r o b l e m i " demilerdir. B u m u a m

b l g e l e r d e k i m a d d e a y n scakla gelme o l a n a n a sahip olabi

ma, s t a n d a r t kozmoloji modelinin y a n l o l d u u a n l a m n a gel

lir. S o n u olarak, filmi geriye s a r d k a u z a y blgelerinin ne l

m e m e k t e d i r . F a k a t scakln ayn olmas, g l bir ihtimalle

d e y a k n l a a c a ile bu n o k t a y a v a r m a l a r iin saati ne k a d a r

kozmolojik h i k y e n i n nemli bir parasn g z d e n kardm

g e r i y e alacamz a r a s n d a bir r e k a b e t o l d u u n u g r m e k t e y i z .

z a iaret etmektedir. H a l e n M a s s a c h u s e t t s Teknoloji E n s t i t -

r n e i n , u z a y d a iki k o n u m a r a s n d a 300.000 k m mesafe o l m a

s ' n d e a r a t r m a l a r n s r d r e n fiziki A l a n G u t h , 1979'da hi

s iin, filmi, B y k P a t l a m a ' n n bir s a n i y e d e n d a h a ksa bir s

kyenin bu kayp blmn yazd.

r e sonras sresince s a r m a m z g e r e k e c e k t i r ; b u d u r u m d a birbir

lerine d a h a y a k n olsalar da, hl hibir ekilde birbirleri z e

iirme

r i n d e etkili olamazlar, n k n a r a l a r n d a k i mesafeyi k a t

Ufuk p r o b l e m i n i n t e m e l i n d e , e v r e n d e b i r b i r i n d e n ok u z a k

e d e b i l m e k iin t a m bir saniye d a h a y o l almas g e r e k e c e k t i r . iki

iki blgeyi b i r b i r i n e y a k l a t r a b i l m e m i z iin, k o z m i k filmi z a m a

k o n u m a r a s n d a k i mesafenin ok d a h a az, diyelim ki 300 km ol

nn balangcna d o r u geri s a r m a m z n gereklilii y a t a r . Asln

mas iin, filmi B y k P a t l a m a ' n n a r d n d a n bir saniyenin bin

da, o k a d a r geriye d n l d n d e b i r fiziksel etkinin bir blge

d e biri sonras s r e s i n c e s a r m a m z g e r e k e c e k t i r ki, b u d u r u m d a

den dierine gitmesine y e t e c e k k a d a r z a m a n g e m e z . Dolaysy

y i n e ayn s o n u c a varrz. Sz k o n u s u iki k o n u m birbirini y i n e

la b u r a d a k i g l k , biz kozmolojik filmi geriye sarp B y k

etkileyemez, n k b i r saniyenin b i n d e biri k a d a r bir s r e d e

P a t l a m a y a y a k l a t k a , e v r e n i n y e t e r i n c e hzl bir o r a n l a k l -

k 300 km'lik bir y o l u k a t e d e m e z . Ayn ekilde d e v a m e d e r e k ,

memesidir.

iki k o n u m a r a s n d a k i mesafenin y a k l a k 30 cm olmas iin fil

Evet, a n a fikir k a b a c a b u d u r , fakat betimlemeyi biraz d a h a

m i B y k P a t l a m a ' n n a r d n d a n bir s a n i y e n i n m i l y a r d a biri

n e t l e t i r m e k iin a b a l a m a y a deer. U f u k p r o b l e m i n i n k a y n a ,

s o n r a s s r e s i n c e s a r d m z d a d a y i n e birbirini etkileyemezler,

tpk bir t o p u n y u k a r y a a t l m a s n d a o l d u u gibi, k t l e e k i m i n

n k n B y k P a t l a m a s o n r a s n d a b u iki k o n u m a r a s n d a

ekici k u v v e t i n i n e v r e n i n genileme hznn yavalamasna y o l

k i y a k l a k 3 0 cm'yi k a t e t m e y e y e t e r i n c e z a m a n y o k t u r . Bu,

amasdr. B u d a r n e i n , k o z m o s t a iki y e r a r a s n d a k i mesafeyi

B y k P a t l a m a y a d o r u geri gidildike e v r e n d e k i iki n o k t a gi

y a r y a r y a i n d i r m e k iin, filmi b a l a n g c a d o r u y a r d a n fazla

d e r e k b i r b i r i n e y a k l a a c a iin, o r b a ile h a v a a r a s n d a o l d u u

g e r i s a r m a m z g e r e k t i i a n l a m n a gelmektedir. G r d m z gi-

428

429

bi, mesafeyi y a r y a r y a i n d i r m e k iin B y k P a t l a m a ' d a n son

Byk

ime

galaksi

r a g e e n z a m a n n y a r s n d a n fazlasn geriye s a r m a m z g e r e k i
y o r . O r a n t s a l olarak, B y k P a t l a m a n n s t n d e n d a h a a z za
m a n gemesi, b i r b i r l e r i n e y a k l a s a l a r bile iki blge a r a s n d a et
kileim olmasnn daha zor o l d u u a n l a m n a gelmektedir.
G u t h ' u n ufuk p r o b l e m i n e getirdii z m a r t k basit b i r dil
le ifade edebiliriz. G u t h , E i n s t e i n ' m d e n k l e m l e r i y l e ilgili b a k a
b i r z m gelitirmitir. B u n a gre, e v r e n i n ilk z a m a n l a r n d a
ksa s r e n , m u a z z a m hzl b i r genileme evresi y a a n r ve asln

Planck zaman

elektrozayf
birleme

atomlarn
oluumu

da, e v r e n i n b e k l e n m e d i k d e r e c e d e hzl a r t a n b i r genilemeyle,

gittike "itii" bir e v r e d i r b u . Bir t o p u n h a v a y a atldktan s o n

Gne
sisteminin
oluumu

ekil 14.1 Evrenin tarihinde birka kilit an gsteren bir zaman izelgesi

r a y a v a l a m a s r n e i n d e o l d u u n u n tersine, g i d e r e k a r t a n bir
hzla genileme, ilerledike daha da hzlanr. K o z m i k filmi geri

y k s e k bir o r a n d a b y d a n l a m n a gelir. B u genileme n

sardmzda, hzla ivme k a z a n a n genileme, hzla srati kesilen

cesinde, b u g n k o z m o s u n b i r b i r i n e o k u z a k b l g e l e r i n d e b u l u

b z l m e y e d n r . B u d a k o z m o s t a iki y e r a r a s n d a k i mesafe

n a n m a d d e l e r birbirine s t a n d a r t kozmolojik m o d e l d e o l d u u n

yi y a r y a i n d i r m e k iin (hzn g i d e r e k artt genileme evresin

d a n o k d a h a y a k n d ; b u d a ayn scakla k o l a y c a ulalmasn

d e ) filmi y a r s n d a n d a h a a z -aslnda ok d a h a az- s a r m a m z ge

m m k n klyordu. O sralarda, G u t h ' u n o r t a y a k o y d u u ani

rektii a n l a m n a gelir. Filmi d a h a az geriye s a r m a m z , iki b l g e

kozmolojik imeyle birlikte - b u n u s t a n d a r t kozmoloji modelin

nin sl iletiim k u r m a k iin d a h a fazla z a m a n olmas a n l a m n a

d e k i d a h a olaan genileme izlemiti- u z a y blgelerinin b u g n

gelir; tpk scak o r b a ve h a v a r n e i n d e o l d u u gibi a y n s

t a n k o l d u u m u z geni mesafelerle b i r b i r l e r i n d e n ayr olmas

cakla v a r m a k iin y e t e r i n c e z a m a n l a r olacaktr.

m m k n o l m u t u . Bylece, s t a n d a r t kozmoloji m o d e l i n d e y a p

G u t h ' u n kefi v e h a l e n S t a n f o r d n i v e r s i t e s i n d e a r a t r m a

lan, iirme k u r a m n a dayal k k fakat derinlikli bir deiik

larn s r d r e n A n d r e L i n d e ile o s r a l a r d a P e n n s y l v a n i a U n i -

lik, b u r a d a t a r t m a d m z b a k a b i r o k nemli p r o b l e m l e bir

versitesi'nde alan P a u l S t e i n h a r d t v e A n d r e a s A l b r e c h t ' i n y a

likte ufuk p r o b l e m i n i z m , k o z m o l o g l a r a r a s n d a geni bir

n sra b a k a b i r o k f i z i k i n i n b u kefe y a p t k a t k l a r sayesin

kabul grmtr.

de, s t a n d a r t kozmoloji m o d e l i gelierek, imeye dayal k o z m o

P l a n c k z a m a n n n h e m e n s o n r a s n d a n imdiye dek, m e v c u t

loji m o d e l i n e d n m t r . Bu e r e v e d e , s t a n d a r t kozmoloji

k u r a m u y a r n c a e v r e n i n tarihini ekil 14.1'de g r l d ekliy

modeli, ksa bir z a m a n dilimi iinde - B y k P a t l a m a ' d a n 10~

le zetleyebiliriz.

saniye ile 10~

34

36

saniye s o n r a s a r a s n d a - deitirilmitir. Bu a r a

lkta evren, S t a n d a r t M o d e l i n n g r d l ' e 1 0 0 y e r i n e , e n a z

Kozmoloji ve Spersicim Kuram

l ' e 1 0 ' l u k d e v a s a b i r o r a n d a genilemitir. B u d a ksack b i r

ekil 14.1'de B y k P a t l a m a y l a P l a n c k z a m a n a r a s n d a ka

z a m a n aralnda, B y k P a t l a m a ' d a n b i r s a n i y e n i n t r i l y o n d a

lan, h e n z t a r t m a m o l d u u m u z bir kesit b u l u n u y o r . Fiziki

birinin t r i l y o n d a birinin t r i l y o n d a biri k a d a r b i r s r e sonra, ev

ler, g e r e k e s i ve getirecei s o n u l a r l a ilgili e m i n o l m a m a k l a bir

renin boyutlarnn 15 milyar yldan beri olduundan ok d a h a

likte, genel grelilik d e n k l e m l e r i n i bu blgeyle ilgili h e s a p l a r d a

30

430

k u l l a n d k l a r n d a , z a m a n iinde B y k P a t l a m a y a d o r u geri

Balangta Planck Boyutlarnda Bir Topak Vard

gidildike e v r e n i n d a h a d a k l m e y e , s n m a y a v e y o u n l a

1 9 8 0 l e r i n s o n l a r n d a R o b e r t B r a n d e n b e r g e r ile C u m r u n Vafa,

m a y a d e v a m ettiini buldular. Sfr z a m a n d a , e v r e n i n b o y u t l a r

sicim k u r a m n n o r t a y a k o y d u u b u zelliklerin u y g u l a m a d a

k a y b o l u r k e n , genel greliliin klasik k t l e e k i m i erevesine s

s t a n d a r t kozmolojik erevenin vard sonular nasl deitire

kca bal b u k u r a m s a l e v r e n modelinin t m d e n k t n e d a

ceini a n l a m a y n n d e ilk nemli admlar att. iki nemli sonu

ir en gl bir iaret olarak, scaklk ve y o u n l u k s o n s u z a kar.

ca vardlar. ncelikle, z a m a n iinde balangca d o r u geri gittii

D o a bize bu koullar altnda, genel grelilikle k u a n t u m m e

mizde scaklk, evrenin boyutlar t m y n l e r d e y a k l a k P l a n c k

kaniini birletirmemiz gerektiini, b a k a bir deyile sicim k u r a

u z u n l u u n a ininceye d e k y k s e l m e y i s r d r r . A m a sonra, s

mn kullanmamz gerektiini sylyor s t n e b a s a basa. Haliha

caklk maksimuma ular ve azalmaya balar. Sezgisel olarak b u

zrda, sicim k u r a m n n kozmolojiye etkileri zerine aratrmalar

n u n a r d n d a k i n e d e n i a n l a m a k o k a d a r zor deildir. Basitlik ve

h e n z balang aamasndadr. Tedirginlik k u r a m n a dayal y n

sadelik adna, B r a n d e n b e r g e r ve Vafa'nn yapt gibi, evrendeki

temler en iyi ihtimalle, genel kavraylara gtrr, n k enerji,

t m u z a y boyutlarnn dairesel o l d u u n u dnelim. Z a m a n ge

scaklk ve y o u n l u u n u n o k t a l a r d a olmas hassas zmleme

ri sardmzda, bu dairelerin h e r birinin y a r a p k l r k e n , ev

ler gerektirir, ikinci spersicim devrimi, tedirginlik y a k l a m n a

r e n i n sckal artar. F a k a t y a r a p l a r n h e r biri Planck u z u n l u u

d a y a n m a y a n baz teknikler salamsa da, bu tekniklerin k o z m o

n a inerken,

sicim k u r a m erevesinde b u n u n , y a r a p l a r n

lojik balamlara gerekli t r d e n hesaplar iin glendirilmesi bi

P l a n c k u z u n l u u n a inmesi ve s o n r a srayp boyutlarnn b y

raz z a m a n alacaktr. Yine de, b u r a d a ele aldmz haliyle, son on

mesiyle fiziksel olarak ayn ey o l d u u n u biliyoruz. E v r e n geni

yl iinde fizikiler sicim kozmolojisini a n l a m a y n n d e ilk a d m

l e r k e n scaklk d t n d e n , evreni Planck-alt b o y u t l a r a sk

lar atmlardr. imdi, b u l d u k l a r eyleri ele alalm.

t r m a y a ynelik b o a abann scaklk artnn d u r m a s , maksi

y l e g r n y o r ki, sicim k u r a m s t a n d a r t kozmolojik m o d e

li temel b i i m d e deitirmektedir. n c e l i k l e , m e v c u t aratr
m a l a r n aklk k a z a n d r m a y a d e v a m ettii ekilde, sicim k u r a

m u m a ulamas v e s o n r a d a a z a l m a y a balamas a n l a m n a geldi

ini d n r z . B r a n d e n b e r g e r ve Vafa, ayrntl hesaplarla, d u
r u m u n g e r e k t e n byle o l d u u n u kesin olarak doruladlar.

m e v r e n i n olabilecek e n k k b o y u t a s a h i p o l d u u n a iaret et

Bu, B r a n d e n b e r g e r ile V a f a y ele alacamz kozmolojik t a b

mektedir. S t a n d a r t k u r a m B y k P a t l a m a a n n d a evrenin b o

loya g t r d . Balangta, sicim k u r a m n n t m u z a m s a l b o y u t

y u t l a r n n b z l e r e k sfra indiini ne s r e r k e n , sicim k u r a m

lar olabilecek e n k k b o y u t l a r d a , k i b u d a aa y u k a r

nn iaret ettii eyin B y k P a t l a m a a n n d a k i evreni k a v r a y

P l a n c k u z u n l u u d u r , skca kvrlmtr. Scaklk ve enerji y k

mz a s n d a n nemli s o n u l a r b u l u n m a k t a d r , ikincisi, e v r e

sektir fakat s o n s u z deildir; n k sicim k u r a m , s o n s u z c a s

nin olabilecek e n k k b o y u t l a r a s a h i p o l d u u iddiasyla y a

ktrlm, sfr b o y u t l u b a l a n g n o k t a s v a r s a y m m n etrefil

k n d a n ilgili olarak, sicim k u r a m n d a bir k k y a r a p / b y k

l e r i n d e n kanmtr. E v r e n i n b u b a l a n g a n n d a sicim k u r a

y a r a p ikilii v a r d r ve bu ikiliin, g r e c e i m i z gibi kozmolojik

m n n t m u z a m s a l b o y u t l a r eit d z e y d e d i r -hepsi t a m a m e n si

bir n e m i d e b u l u n m a k t a d r . S o n olarak, sicim k u r a m d r t t e n

m e t r i k t i r - hepsi o k b o y u t l u , P l a n c k b o y u t l a r n d a bir t o p a k

fazla u z a y - z a m a n b o y u t u n a sahiptir v e b u y z d e n , kozmolojik

iinde kvrlmtr. D a h a sonra, B r a n d e n b e r g e r v e Vafa y a gre,

bir b a k asyla b u n l a r n h e p s i n i n geliimini ele almamz g e r e

P l a n c k z a m a n s u l a r n d a dierleri b a t a s a h i p o l d u k l a r P l a n c k

kir. i m d i t m b u n o k t a l a r d a h a ayrntl o l a r a k ele alalm.

leindeki b o y u t l a r k o r u r k e n u z a m s a l b o y u t n e kp ge-

432

433

nilemeye baladnda, e v r e n simetri a z a l m a s n n ilk a a m a s n a

izgilke'nin u z a m s a l y a y l m n d a k i gibi t e k b o y u t l u bir iz

girer. B u u z a y b o y u t u , imeye dayal kozmolojik s e n a r y o d a

g i z e r i n d e h a r e k e t e d e n iki t a n e n o k t a p a r a c k d n e l i m .

k i b o y u t l a birdir; s o n r a ekil 14.1'de zetlediimiz P l a n c k

D o r u s a l hzlar a y n deilse, e r ge biri b r n e y e t i e c e k v e

z a m a n s o n r a s gelimeler b a l a r v e b u b o y u t genileyerek

arpacaklardr. F a k a t d i k k a t edilmelidir k i b u n o k t a - p a r a c k -

b u g n gzlemlediimiz biimlerine ular.

lar, D z l k e ' n i n u z a m s a l y a y l m n a b e n z e r ikiboyutlu bir d z

lem z e r i n d e rasgele h a r e k e t ediyorsa, hi a r p m a m a l a r olas

Neden U Tane?

olacaktr. kinci u z a m s a l b o y u t h e r p a r a c n n n e , ou ay

A k l a gelebilecek ilk s o r u l a r d a n biri, genileme iin t a m ola

n a n d a ayn n o k t a d a birbiriyle k e s i m e y e n , olas p e k o k y o l

r a k u z a y b o y u t u n u n e k a r a n simetri azalmasnn a l t n d a

aar. U , d r t y a d a d a h a fazla s a y d a b o y u t t a , iki p a r a c n hi

n e y i n yattdr. Yani, d e n e y s e l bir olgu o l a r a k sadece u z a y

k a r l a m a m a s g i d e r e k d a h a olas hale gelir. B r a n d e n b e r g e r ile

b o y u t u n u n gzlemlenebilir b y k l e genilemesinin tesinde,

Vafa, n o k t a - p a r a c k l a r n y e r i n e , u z a m s a l b o y u t l a r n etrafna

sicim k u r a m bize, niin b a k a bir s a y d a b o y u t u n (drt, be, al

sarlm sicim ilmekleri geirdiimizde b e n z e r bir fikrin geerli

t y a d a d a h a fazla) v e y a h a t t a d a h a simetrik ekilde, u z a y b o

o l d u u n u fark etti. B u n u g r m e k nemli l d e zor olsa da,

y u t l a r n n t m d e n genilememesine temel bir a k l a m a getir

(ya da d a h a az) dairesel u z a m s a l b o y u t v a r s a eer, sarlm iki

m e k t e m i d i r ? B r a n d e n b e r g e r ile Vafa, geerli olabilecek b i r

sicim m u h t e m e l e n birbirleriyle a r p a c a k , tek b o y u t t a h a r e k e t

a k l a m a ileri s r d . U n u t u l m a m a l d r ki, sicim k u r a m n n k

e d e n iki p a r a c n b a n a gelen eyin b e n z e r i olacaktr. F a k a t

k y a r a p / b y k y a r a p ikilii, bir b o y u t bir d a i r e gibi kvrl

d r t y a d a d a h a fazla s a y d a u z a y b o y u t u sz k o n u s u o l d u u n

d n d a bir sicimin o n u n etrafn sarabilecei o l g u s u n a d a y a n

da, sarlm sicimlerin a r p m a s d a h a az olas olacak, iki ya da

m a k t a d r . B r a n d e n b e r g e r ile Vafa, tpk bir bisiklet tekerleinin

d a h a fazla s a y d a b o y u t t a h a r e k e t e d e n n o k t a - p a r a c k l a r n ba

i lastiine sarlm lastik b a n t l a r gibi, byle sarlm sicimlerin

na gelenlerin bir b e n z e r i g e r e k l e e c e k t i r .

s a r d k l a r b o y u t l a r sktrma eiliminde o l d u u n u , onlarn g e

Bylece, imdi greceimiz t a b l o o r t a y a kyor. E v r e n i n ilk

nilemelerini engellediini fark etti. lk b a k t a bu, b o y u t l a r n

a n n d a , y k s e k fakat sonlu scaklktan ileri gelen k a r g a a , b

h e r birinin sktrlaca a n l a m n a geliyor gibi g r n e c e k t i r ;

t n boyutlar genileme a b a s n a iter. B o y u t l a r genilemeye a

n k sicimler hepsini sarabilirler v e sararlar. B u r a d a belirsiz

b a l a r k e n , sarlm sicimler sktrma etkisiyle b o y u t l a r bataki

olan n o k t a , sarlm bir sicim ve o n u n antisicim ei ( k a b a c a ifa

Plan.ck-boyutlannd.aki y a r a p l a r n a i n m e y e z o r l a y a r a k genile

d e e t m e k gerekirse, k a r y n d e k i b o y u t u s a r a n sicim) t e m a s

meyi kstlar. F a k a t rasgele bir sl d a l g a l a n m a er ge, b o y u

k u r a c a k olursa, hzla birbirlerini y o k edecekleri, sarlmam b i r

tu bir an iin d i e r l e r i n d e n d a h a fazla b y m e y e itecektir ve bu

sicim o r t a y a karacaklardr. Bu sreler y e t e r i n c e hzl ve et

d u r u m d a y a p t m z tartma, b u b o y u t l a r s a r m a l a y a n sicimle

kili b i r biimde gerekleirse, lastik b a n t l a r n y a p t n a b e n z e r

rin o k b y k b i r olaslkla arpacan g s t e r m e k t e d i r . a r

sktrma y e t e r i n c e o r t a d a n kaldrlacak, bylece b o y u t l a r n

p m a l a r n y a k l a k yarsn, sicim/antisicim iftleri o l u t u r a c a k

genilemesi m m k n olacaktr. B r a n d e n b e r g e r ile Vafa, sarlm

tr; b u d a kstlamay srekli a z a l t a n etkisizletirmelere y o l aa

sicimlerin t a k o z gibi sabitleyici etkisindeki b u a z a l m a n n , u z a m

cak, bylece b o y u t u n genilemeyi s r d r m e s i m m k n ola

sal b o y u t l a r n y a l n z c a n d e gerekleeceini ileri s r d .

caktr. b o y u t ne k a d a r genilerse, d i e r sicimlerin onlarn et

i m d i b u n u n n e d e n i n e bakalm.

rafna sarlma ihtimalleri o k a d a r d k olacaktr, n k bir si-

434

435

cimin d a h a b y k b i r b o y u t u s a r m a s d a h a fazla enerji g e r e k t i

bi-Yau bileeninin geliiminin ayrntl o l a r a k a n l a d m a s , b y

rir. B u y z d e n genileme k e n d i k e n d i n i besler, b o y u t l a r d a h a d a

lece b u n u n m e v c u t biiminin k u r a m s a l ilkelerden h a r e k e t l e n-

b y r k e n g i d e r e k d a h a a z sktrlr. B u b o y u t u n n c e k i b

grlebilmesidir. Bir Calabi-Yau eklinin y u m u a k b i r b i i m d e

l m l e r d e betimlendii b i i m d e evrilmeyi s r d r d n v e ge

deiip b i r b a k a Calabi-Yau eklini a l m a b i i m i n d e k i y e n i k e

nileyip b u g n gzlenebilir olan e v r e n k a d a r b y k y a d a o n

fedilen b u b e c e r i d e n h a r e k e t l e , b i r o k C a l a b i - Y a u ekli a r a s n

d a n d a h a b y k b o y u t l a r a eritiini d n e b i l i r i z artk.

d a n birini seme meselesinin a s l n d a b i r kozmoloji s o r u n u n a in

Kozmoloji ve Calabi-Yau ekilleri

B r a n d e n b e r g e r ile Vafa, basitlik ve sadelik a d n a u z a y b o y u t

dirgenebilecein! gryoruz.

Balangtan ncesi?

larnn t m n n dairesel o l d u u n u d n d . V I I I . B l m ' d e

B r a n d e n b e r g e r ile Vafa, sicim k u r a m n n k e s i n d e n k l e m l e r i n

belirtildii gibi, a s l n d a dairesel b o y u t l a r n a n c a k v e a n c a k b u

d e n y o k s u n o l d u k l a r iin, kozmolojik i n c e l e m e l e r i n d e o u k e z

g n k gzlemleme k a p a s i t e m i z i n d n d a kalabilecek ekilde

y a k l a k h e s a p l a r a v e v a r s a y m l a r a d a y a n m a k z o r u n d a kaldlar.

k e n d i z e r l e r i n e kvrlabilecek k a d a r b y k olmas kouluyla,

Vafa'nn ksa z a m a n n c e syledii gibi,

dairesel b i r ekil gzlemlediimiz e v r e n e u y g u n d u r . F a k a t k

k k a l a n b o y u t l a r a s n d a n , b u b o y u t l a r n d a h a girift bir C a

almamz, sicim k u r a m n n kozmolojiyle ilgili s t a n d a r t

labi-Yau uzay eklinde kvrlmas d a h a g e r e k i bir s e n a r y o

y a k l a m n b i t m e k b i l m e y e n s o r u n l a r n ele a l m a y a bala

dur. Kilit s o r u elbette, " H a n g i Calabi-Yau u z a y ? " s o r u s u d u r .

m a m z nasl y e n i bir biimde m m k n kldna k t u t

Bu farkl u z a y nasl belirlenir? Bu s o r u y u k i m s e c e v a p l a y a m a -

m a k t a d r . r n e i n , sicim k u r a m n n b t n o t u h a f b a l a n

mtr. F a k a t nceki b l m d e anlattmz, topoloji deitiren

g d n c e s i n d e n t m y l e k a n a b i l d i i m g r y o r u z . F a

s o n u l a r kozmolojiyle ilgili bu k a v r a y l a r l a birletirerek, sz

k a t sicim k u r a m n a dair b u g n k anlaymzla byle u

k o n u s u s o r u y u c e v a p l a m a m z a y a r d m c olacak bir ereve n e

k o u l l a r a ilikin t a m gvenilir h e s a p l a r y a p a b i l m e n i n zor

rebiliriz. U z a y d a y r t l m a y a y o l a a n konifold geiler sayesin

luklar y z n d e n , almamz y a l n z c a sicim kozmolojisine

de, h e r h a n g i bir Calabi-Yau eklinin b a k a bir Calabi-Yau ek

b i r ilk b a k s u n m a k t a d r ve son sz o l m a k t a n o k o k

line dnebileceini a r t k biliyoruz. B u y z d e n , B y k Patla

uzaktr.

m a y izleyen k a r g a a d o l u scak a n l a r d a , u z a y n kvrlm Cala

bi-Yau bileeninin k k kalacan, fakat lgnca bir d a n s a

B r a n d e n b e r g e r ile Vafa'nn a l m a l a r n d a n b u y a n a fiziki

b a l a y a c a n v e b u s r a d a d o k u s u n u n yrtlp t e k r a r t e k r a r bir

ler, sicim kozmolojisini d a h a iyi k a v r a m a k o n u s u n d a hzl bir

leeceini, bizi hzla u z u n bir farkl Calabi-Yau ekiller silsilesi

ilerleme kaydettiler; b u n l a r n b a n d a b a k a fizikilerin y a n s

nin iine s r k l e y e c e i n i dnebiliriz. E v r e n s o u y u p u z a y

r a T o r i n o n i v e r s i t e s i n d e n Gabriele V e n e z i a n o ile alma a r

b o y u t l a r n n g e n i l e r k e n bir Calabi-Yau eklinden dierine

k a d a M a u r i z i o G a s p e r i n i gelir. G a s p e r i n i ile V e n e z i a n o , asln

gei y a v a l a r v e b u n a p a r a l e l o l a r a k fazladan b o y u t l a r n i h a y e t

da, y u k a r d a anlatlan s e n a r y o y l a b a z o r t a k n o k t a l a r olan, a m a

d u r u l u r v e iyimser o l a r a k b a k a r s a k , b u g n etrafmzdaki d n

nemli y n l e r i y l e o n d a n ayrlan, ilgin b i r sicim kozmolojisi t

y a d a gzlediimiz fiziksel zelliklere y o l a a n bir C a l a b i - Y a u

r gelitirdi. B r a n d e n b e r g e r ile Vafa'nn a l m a s n d a o l d u u

ekline u y u m salar. Fizikilerin n n d e k i zorluk, u z a y n Cala-

gibi, onlar da, s t a n d a r t kozmoloji ve imeye dayal kozmoloji

436

437

k u r a m l a r n d a o r t a y a k a n s o n s u z scaklk v e enerji y o u n l u u

P a t l a m a ncesi s e n a r y o , h a r a r e t l i fakat verimli o k s a y d a t a r

s o n u c u n d a n k a n m a k a m a c y l a sicim k u r a m n n m i n i m u m b i r

tmay b e r a b e r i n d e getirmitir v e b u n u n sicim k u r a m n d a n

u z u n l u a s a h i p o l m a s n a dayanr. F a k a t G a s p e r i n i ile Venezia

k a c a k nihai kozmolojik e r e v e d e nasl bir rol o y n a y a c a ak

n o , b u d u r u m u n b a l a n g t a e v r e n i n son d e r e c e scak, P l a n c k

o l m a k t a n uzaktr. B u kozmolojik z m l e r e v a r m a k , k u k u s u z

b o y u t l a r n d a bir t o p a k o l a r a k d o m a s a n l a m n a geldii s o n u

arlkl o l a r a k fizikilerin ikinci s p e r s i c i m d e v r i m i n i t m y n

c u n a v a r m a k yerine, evrenin Planck boyutlarndaki kozmik em

leriyle k a v r a m a becerisine d a y a n m a k t a d r . r n e i n , d a h a fazla

b r i y o y a y o l a a n - b u r a y a k a d a r sfr z a m a n dediimiz e y d e n

b o y u t a s a h i p t e m e l z a r l a r n varlnn kozmolojik a d a n s o n u

o k n c e balam- b i r ntarihi olabileceini ileri srer.

lar n e l e r d i r ? Sicim k u r a m bizi ekil 12.11'de y a r m a d a bii

Byk Patlama ncesi s e n a r y o d e n i l e n bu s e n a r y o y a g r e

m i n d e k i b l g e l e r d e n biri y e r i n e eklin m e r k e z i n e y a k n b i r y e

e v r e n b a t a , B y k P a t l a m a e r e v e s i n d e izilen t a b l o n u n g s

r e y e r l e t i r e c e k d e e r d e bir eleme sabitine sahipse, tartm

t e r d i i n d e n son d e r e c e farkl b i r h a l d e y d i . G a s p e r i n i ile V e n e -

o l d u u m u z kozmolojik zellikler nasl bir deiim g s t e r i r ? Ya

z i a n o ' n u n almas, e v r e n i n , m u a z z a m d e r e c e d e scak, k k

ni, eksiksiz haliyle M - k u r a m n n e v r e n i n ilk a n l a r z e r i n d e n a

u z a m s a l b i r b e n e k h a l i n d e sk skya kvrlm o l m a k t a n ok,

sl b i r etkisi v a r d r ? B u g n b u temel s o r u l a r z e r i n d e n e m l e

b a l a n g t a s o u k ve e s a s e n u z a m s a l b o y u t l a r d a sonsuz o l a r a k

d u r u l m a k t a d r . B u a b a l a r n getirdii deerli bir k a v r a y im

o r t a y a ktn ileri srer. O h a l d e sicim k u r a m d e n k l e m l e r i

d i d e n o r t a y a km b u l u n u y o r .

- b i r a z G u t h ' u n ileri s r d imeye d a y a l d e v r e d e o l d u u gi

b i - b i r istikrarszln d e v r e y e girdiini, e v r e n d e k i h e r n o k t a y

M-Kuram ve Btn Kuvvetlerin Birlemesi

h z l a b i r b i r i n d e n u z a k l a t r d n g s t e r m e k t e d i r . G a s p e r i n i ile

ekil 7.1'de, evrenin scakl y e t e r i n c e y k s e k o l d u u n d a ,

V e n e z i a n o , b u d u r u m u n u z a y n g i d e r e k d a h a fazla kvrlmas

ktleekimi dndaki elemenin glerinin nasl birleeceini

n a v e s o n u t a scaklk v e enerji y o u n l u u n d a ciddi bir a r t a

gsterdik. Peki, ktleekimi kuvvetinin gc, bu t a b l o d a n e r e y e

y o l atn b e l i r t m e k t e d i r . Bir s r e s o n r a , b u engin geniliin

o t u r m a k t a d r ? M - k u r a m n n o r t a y a kmas ncesinde sicim k u

iindekibir milimetre b y k l n d e b o y u t l u blge, G u t h ' u n

ramclar, uzayn Calabi-Yau bileeni iin en basit tercihleri y a p

izdii imeye dayal genileme t a b l o s u n d a o r t a y a k a n s o n

tmzda, ktleekimi kuvvetinin, ekil 14.2'de gsterildii ze

d e r e c e scak ve y o u n y a m a y a b e n z i y o r gibiydi. O h a l d e , bildi

re dier kuvvetle t a m olmasa da n e r e d e y s e birletiini gster

imiz B y k P a t l a m a k o z m o l o j i s i n d e k i s t a n d a r t genileme sa

meyi baardlar. Sicim kuramclar, denedikeri dier p e k ok in

y e s i n d e , b u y a m a , a i n a o l d u u m u z o k o c a e v r e n i aklayabilir.

celikli y n t e m i n y a n sra, seilmi Calabi-Yau eklini titiz bir bi

D a h a s , B y k P a t l a m a ncesi evre t a b l o s u d a imeye d a y a l

imde kalplayarak b u u y u m s u z l u k t a n k a n m a n n m m k n ola

b i r g e n i l e m e i e r d i i n d e n , G u t h ' u n u f u k p r o b l e m i n e getirdii

bileceini grdler, fakat b u l g u l a r a u y a r l a n a r a k y a p l a n bu tarz

z m , o t o m a t i k o l a r a k B y k P a t l a m a ncesi kozmolojik se

ince ayarlar fizikileri h e p h u z u r s u z eder. Calabi-Yau boyutlarn

n a r y o y a ikindir. V e n e z i a n o ' n u n dedii gibi, "Sicim k u r a m ,

kesin biiminin nasl t a h m i n edileceini u an kimse bilmediin

imeye d a y a l k o z m o l o j i n i n b i r v e r s i y o n u n u bize g m b i r t a

den, boyutlarn ekilleriyle ilgili ince ayrntlara bu k a d a r hassas

bakta sunar."

biimde d a y a n a n zmlere y a s l a n m a k tehlikeli g r n m e k t e d i r .

S p e r s i c i m kozmoloj isiyle ilgili incelemeler, hzla faal ve v e

F a k a t W i t t e n , ikinci s p e r s i c i m d e v r i m i n i n o k d a h a g l

rimli b i r a r a t r m a alan haline gelmektedir. r n e i n B y k

b i r z m s u n d u u n u gstermitir. W i t t e n , sicim eleme sabi-

438

439

tad u y a r s n d a b u l u n a l m , a n c a k bunlar, nihai olmas a m a

l a n a n bir k u r a m n b i r g n ele a l m a k z o r u n d a k a l a c a meselele
ri gndeme getirmektedir.

Kozmolojik Speklasyonlar ve Nihai Kuram

Kozmoloji bizi o k d e r i n d e n etkileme p o t a n s i y e l i n e sahiptir,
n k h e r eyin nasl b a l a d n a d a i r bir anlaya v a r d m z d a
-en a z n d a n kimimiz- neden baladn da a n l a m a y a en y a k n
n o k t a d a hissederiz k e n d i m i z i . Bu, m o d e r n bilimin nasl soru
suyla n e d e n s o r u s u a r a s n d a bir b a l a n t s u n d u u a n l a m n a gel
Ksalan mesafeler ekil 14.2 M-kuram erevesinde, drt kuvvetin gleri doal olarak birleebilir.

m i y o r -byle b i r b a l a n t o r t a y a k o y m a z - v e byle b i r bilimsel

b a l a n t n n hi b u l u n m a m a s d a sz k o n u s u olabilir p e k l . F a
k a t kozmoloji almalar, n e d e n s o r u s u n u n a l a n n a -evrenin
d o u u n a - d a i r d a h a eksiksiz b i r k a v r a y s u n m a y v a a t eder, b u

tinin k k olmasnn z o r u n l u olmad z a m a n k u v v e t l e r i n g

d a e n a z n d a n s o r u l a r n s o r u l d u u e r e v e y e bilimsellie d a y a

lerinin nasl deieceini inceleyerek, k t l e e k i m i k u v v e t i eri

l bir bakla y a k l a m a y m m k n klar. Kimi z a m a n , b i r s o r u y a

sinin, u z a y n C a l a b i - Y a u bileenini zel b i r kalba d k m e y e g e

o k gl olan ainalmz s o r u n u n cevabn g e r e k t e n bilme

r e k k a l m a k s z n , ekil 14.2'de o l d u u z e r e y u m u a k b i r biim

nin y e r i n e koyabileceimiz en iyi eydir.

de b a k a k u v v e t l e r l e b i r l e m e y e hafife itilebileceini b u l d u .

N i h a i k u r a m aray b a l a m n d a , kozmolojiyle ilgili b u y k

Bu, b i r ey s y l e m e k iin h e n z o k e r k e n olsa da, M - k u r a m

sek fikirler, o k d a h a s o m u t d e e r l e n d i r m e l e r e k a p aar. E v

nn d a h a geni apl e r e v e s i n d e n y a r a r l a n a r a k kozmolojik

r e n d e k i eylerin b u g n bize g r n m e biimi -ekil 14.1 'deki za

birlie d a h a k o l a y ulalabileceini g s t e r i y o r olabilir.

m a n izgisinin iyice sa taraf- k u k u s u z fiziin t e m e l y a s a l a r

B u v e n c e k i b l m l e r d e tartlan gelimeler, s i c i m / M - k u r a -

n a dayanr; fakat e n d e r i n k u r a m n bile k a p s a m n n d n d a kal

m n n kozmolojik a n l a m l a r n k a v r a m a y n n d e k i ilk v e b i r a z

mas m m k n olan, kozmolojik e v r i m i n z a m a n izgisinin iyice

da k e s i n o l m a y a n a d m l a r temsil ediyor. Fizikiler, gelecek yl

sol t a r a f n d a k a l a n y n l e r i n e de d a y a n y o r olabilir.

l a r d a s i c i m / M - k u r a m n a zg, tedirginlik y a k l a m n a d a y a n

B u n u n nasl olabileceim d n m e k ok d a zor deildir. r n e

m a y a n a r a l a r glendirildike, b u n l a r n kozmolojinin k o n u l a

in, h a v a y a bir t o p attnzda neler o l d u u n u d n n . T o p u n

r n a u y g u l a n m a s y l a g a y e t salam b i r t a k m k a v r a y l a r a ulala

b u n d a n s o n r a nasl h a r e k e t edeceini ktleekimi y a s a l a r belir

can b e k l e m e k t e d i r .

ler, fakat t o p u n n e r e y e deceini y a l n z c a bu y a s a l a r d a n h a r e

F a k a t sicim k u r a m n a g r e kozmolojiyi a n l a m a y a y e t e c e k k a

ketle kestiremeyiz. T o p u n elimizden kt sradaki d o r u s a l h

d a r g l y n t e m l e r u a n elimizde b u l u n m a s a da, nihai k u r a m

zm da bilmemiz gerekir. Yani, t o p u n h a r e k e t i n i n balangtaki

aray iinde kozmolojinin olas rolyle ilgili b a z genel d e e r

koullarn bilmemiz gerekir.

l e n d i r m e l e r z e r i n d e d n m e y e deer. B u fikirlerin bazlar

rastlantyla o r t a y a km olabilecek y n l e r i de vardr. Bir yddzn

nn, d a h a n c e ele aldklarmza kyasla d a h a speklatif nitelik

n e d e n u r a d a bir gezegenin n e d e n o r a d a o r t a y a kt, e n azn-

440

B e n z e r ekilde, e v r e n i n tarihsel

441

d a n ilkesel olarak, h e r eyin balangcnda evrenin d u r u m u y l a il

d r m a s n b e k l e m e k gibi b i r eydir b u - y o k s a h e r h a n g i b i r k u r a

gili bir zellikte izlerini bulabileceimizi d n d m z k a r m a

m n asla c e v a p v e r e m e y e c e i b i r s o r u m u d u r , b u n u d a bilmiyo

k bir olaylar dizisine dayanr. F a k a t e v r e n i n ok d a h a temel

r u z . H a w k i n g v e California n i v e r s i t e s i ' n d e n J a m e s H a r t l e gi

zelliklerinin, h a t t a temel m a d d e ve k u v v e t paracklarnn zel

bi fizikilerin c e s u r giriimleriyle, ilk k o u l l a r n nasl o l d u u n a

liklerinin bile tarihsel geliime, y a n i b e k l e n m e d i k olaylarla evre

d a i r kozmolojik s o r u fizik k u r a m n n emsiyesi a l t n a a l n m a y a

nin ilk koullarna d a y a n a n geliime d o r u d a n bal olmas m m

allmtr, fakat bu giriimlerin h e p s i de s o n u s u z kalmtr.

kndr.

Sicim/M-kuram balamnda,

bugn

kozmoloji anlaymz,

Aslna baklrsa, bu fikrin sicim k u r a m erevesinde olas b i r

" h e r eyin k u r a m " o l m a y a a d a y gsterdiimiz k u r a m n g e r e k

s o m u t l a n n a o k t a n d e i n m i b u l u n u y o r u z : lk z a m a n l a r d a k i

t e n d e b u ad h a k e d i p etmediini, k e n d i kozmolojik ilk k o u l

o scak e v r e n geliirken, dier b o y u t l a r ekilden ekle girmi,

larn belirleyip onlar fizik y a s a s m e r t e b e s i n e tayp t a y a m a

s o n u n d a eyler y e t e r i n c e s o u d u u n d a belirli tek bir Calabi-

y a c a n tespit e d e m e y e c e k k a d a r ilkeldir. B u soru, gelecekteki

Y a u u z a y n d a d u r u l m u olabilir. F a k a t t p k h a v a y a atlan b i r

a r a t r m a l a r n a n a s o r u s u olacaktr.

t o p gibi, b i r i n d e n d i e r i n e o k sayda C a l a b i - Y a u ekli a r a s n d a

F a k a t ilk k o u l l a r ve b u n l a r n k o z m i k e v r i m d e tarihsel sa

g e e n b u y o l c u l u u n s o n u c u d a y o l c u l u u n nasl baladna,

p a k l a r v e virajlar o r t a y a kmas z e r i n d e k i etkisi meselesinin

b a l a n g t a k i a y r n t l a r a bal olabilir. S o n u t a o r t a y a kan C a

d e tesinde, son d n e m l e r d e k i son d e r e c e speklatif b a z iddia

labi-Yau eklinin p a r a c k ktlelerine ve k u v v e t l e r i n zellikleri

lar b i r nihai k u r a m n aklayc g c n n b a k a olas snrlar ol

n e etkisine b a k a r a k , kozmolojik evrimin v e e v r e n i n b a t a k i d u

d u u n u s a v u n m a k t a d r . B u fikirler d o r u m u d u r , y a n l m d r

r u m u n u n b u g n g z l e m l e m e k t e o l d u u m u z fizik z e r i n d e d e

k i m s e bilmiyor, fakat b u g n b u n l a r n a n a a k m bilimin dolayla

r i n b i r etkisi olabileceini g r y o r u z .

r n d a b u l u n d u u kesindir. Gelgelelim, biraz kkrtc v e s p e k

E v r e n i n ilk k o u l l a r n n nasl o l d u u n u bilmiyoruz, h a t t a b u

k o u l l a n t a n m l a m a d a kullanlmas g e r e k e n fikirleri, k a v r a m l a

latif bir t a r z d a d a olsa, nihai k u r a m o l a r a k ileri s r l e n b i r k u

r a m n karlaabilecei bir engele k tutarlar.

r ve dili de bilmiyoruz. S t a n d a r t kozmoloji m o d e l i n d e ve ime

Temel fikir u olasla d a y a n m a k t a d r : Evren dediimiz e

ye dayal kozmoloji modeli erevesinde, o en b a t a o r t a y a

y i n aslnda, engin bir kozmolojik geniliin y a l n z c a k k bir

k a n a c a y i p d u r u m u n , y a n i enerji, y o u n l u k ve scakln sonsuz

p a r a s o l d u u n u , d e v a s a genilikte kozmolojik b i r t a k m a d a

olmas halinin, a s l n d a gereklemi k o u l l a r l a ilgili d o r u b i r

o l u t u r a n , o r a y a b u r a y a dalm m u a z z a m s a y d a a d a e v r e n

t a n m l a m a o l m a k t a n ok, b u k u r a m l a r n k t n e d a i r b i r ia

d e n y a l n z c a biri o l d u u n u d n e l i m . K u l a a b i r a z z o r l a m a

r e t o l d u u n a i n a n y o r u z . Sicim k u r a m , s o n s u z u g s t e r e n b u u

gelse de - s o n u t a p e k l yle de olabilir- A n d r e L i n d e , byle

d u r u m l a r d a n nasl kanlabileceini g s t e r e r e k bir ilerleme y o

d e v a s a bir e v r e n e y o l aabilecek s o m u t b i r m e k a n i z m a o r t a y a

lu s u n m a k t a d r ; b u n u n l a birlikte, h e r eyin a s l n d a nasl bala

k o y m u t u r . L i n d e ' n i n b u l d u u ey, d a h a n c e tartm o l d u u

d s o r u s u y l a ilgili o l a r a k k i m s e n i n b i r k a v r a y y o k t u r . Asln

m u z imeye dayal genilemeyi b e r a b e r i n d e g e t i r e n o ksa fakat

da, bilgisizliimiz o k d a h a y k s e k b i r d z e y d e s r m e k t e d i r :

kritik p a t l a m a n n , benzersiz, bir seferlik b i r olay olmayabilece

lk k o u l l a r n nasl o l d u u n u belirlemekle ilgili soru, s o r u l m a s

iydi. L i n d e , imeye dayal genilemeye y o l a a n koullarn,

anlaml b i r s o r u m u d u r -genel grelilie b a v u r u p t o p u h a v a y a

k o z m o s a dalm yaltlm b l g e l e r d e t e k r a r t e k r a r o r t a y a

ne k a d a r sert frlattnzla ilgili o l a r a k size b i r k a v r a y k a z a n -

kabileceini, s o n r a b u blgelerin d e iip genileyeceini v e y e -

442

443

ni, b a k a e v r e n l e r e d n e b i l e c e i n i s a v u n d u . B u evrenlerin

d a n bildiimiz biimiyle, u z a k t a n y a a m a b e n z e y e n bir eye elve

h e r b i r i n d e b u s r e d e v a m eder, eski e v r e n i n u z a k blgelerin

rili koullara sahip olmadn g r r z . Bildiimiz fizikte o r t a y a

d e y e n i e v r e n l e r d o a r v e bylece hi s o n u g e l m e y e n bir ime

kabilecek nemli deiiklikleri d n d m z d e ,

y e dayal k o z m i k genileme a o r t a y a kar. Terminoloji biraz

aktr: E v r e n i m i z g e r e k t e n d e B a h e H o r t u m u evrene b e n z e -

skc bir hal almaktadr, a m a gelenee u y a l m v e b u m u a z z a m

seydi, bildiimiz biimiyle y a a m v a r olmazd. Fizikte y a a n a c a k

ekilde genileyen e v r e n k a v r a m n a oklu evren (multiverse),

basit deiiklikler bile, r n e i n yldzlarn oluum srecini olum

o n u o l u t u r a n bileenlerin h e r birine d e b i r e v r e n diyelim.

suz etkiler, onlarn, n o r m a l d e s p e r n o v a patlamalaryla evrenin

u n o k t a

B u d u r u m d a temel g z l e m u d u r : V I I . B l m ' d e , bildiimiz

d r t bir y a n n a dalan k a r b o n ve oksijen gibi y a a m destekleyi

h e r eyin e v r e n d e t u t a r l v e t e k t i p bir fizik b u l u n d u u n a iaret

ci k a r m a k atomlar sentezleyen k o z m i k ocaklarmasna h a r e

ettiini g r s e k de, b u d u r u m u n b i z d e n a y r olmalar y a d a e n

k e t e t m e yetisini sekteye uratrd. Yaamn hassas bir biimde fi

a z n d a n klar bize u l a a c a k z a m a n b u l a m a y a c a k k a d a r u z a k

ziin ayrntlarna bal olmasn gz n n d e b u l u n d u r a r a k , d o

olmalar k o u l u y l a b r e v r e n l e r d e k i fiziksel zellikler asn

a d a k i kuvvetler ve paracklarn n e d e n gzlemlediimiz belli

d a n geerli o l m a m a s m m k n d r . B u n d a n dolay, fiziin bir

zelliklere sahip o l d u u s o r u s u n u s o r a c a k olursak, yle olas bir

e v r e n d e n dierine deitiini h a y a l edebiliriz. Baz e v r e n l e r d e

cevap kendini gsterir: oklu evrenin t a m a m n d a , bu zellikler

farkllklar k o l a y c a fark edilemeyebilir:

rnein elektronun

b y k farkllklar gsterir; kuvvetlerin ve paracklarn zellikle

ktlesi y a d a gl k u v v e t i n gc, bizim e v r e n i m i z d e o l d u u

ri, b a k a evrenlerde farkl olabilir ve farkldr. P a r a c k ve kuv

n u n b i n d e biri k a d a r d a h a b y k y a d a d a h a k k olabilir. D i

vet zelliklerinin gzlediimiz bileime sahip olmasnda zel olan

e r e v r e n l e r d e fizik, d a h a belirgin b i i m l e r d e farkllk g s t e r e

n o k t a , aktr ki bu zelliklerin y a a m n o l u u m u n u m m k n kl

bilir. I. B l m ' d e gsterildii gibi, yldzlar ve bildiimiz haliyle

masdr. Yaam, zellikle de zeki y a a m , evrenimizin niin k e n d i

y a a m z e r i n d e k i t m g l etkileriyle, y u k a r k u a r k bizim ev

sinde b u l u n a n zelliklere sahip o l d u u s o r u s u n u n sorulmasnn

r e n i m i z d e o l d u u n d a n o n k a t d a h a ar olabilir y a d a e l e k t r o

bile n kouludur. D a h a ak bir deyile, evrenimizde h e r ey ol

m a n y e t i k k u v v e t i n g c , bizim l t m z d e e r i n o n k a t n a

d u u gibidir, n k eer byle olmasayd, biz b u r a d a olup byle

eit olabilir. B a k a b a z e v r e n l e r d e fizik d a h a ciddi b a k a fark

o l d u u n u fark edemezdik. Toplu halde o y n a n a n bir R u s ruleti

llklar gsterebilir. Temel p a r a c k l a r ve k u v v e t l e r listesi bizim

o y u n u n d a n galip kanlarn, yenilmemi olmalar karsnda his

listemizden t m y l e farkl olabilir ve sicim k u r a m n n v e r d i i

settii aknln, k a z a n m a m olsalard aknlk hissedemeye-

i p u c u n u alrsak, u z a m b o y u t l a r n says bile farkl olabilir. r

ceklerini fark etmeleriyle hafiflemesinde o l d u u gibi, oklu evren

n e i n skm baz e v r e n l e r d e bir t e k geni u z a m s a l b o y u t ola

varsaym d a evrenimizin neden g r n d gibi g r n d n

bilecei gibi, hi olmayabilir de; dier taraftan, genileyen b a

aklama k o n u s u n d a k i srarmz azaltmaktadr.

k a e v r e n l e r d e ise sekiz, d o k u z , h a t t a o n t a n e u z a m u z a m s a l

Bu izgideki t a r t m a , u z u n bir tarihi olan ve insanc ilke ola

b o y u t olabilir. H a y a l g c m z serbest b r a k r s a k , y a s a l a r bile

r a k bilinen d n c e n i n b i r eitidir. S u n u l d u u biimiyle b u

b i r e v r e n d e n dierine ciddi b i r farkllk gsterebilir. Olaslkla

d n c e , e v r e n b a k a t r l o l a m a y a c a iin eylerin o l d u k l a r

rn s o n u y o k t u r .

gibi o l d u u n u syleyen, kat, t m d e n t a h m i n e t m e g c n e sa

M e s e l e u d u r ki, b u devasa, k a r m a k a r k evrenler labirentini

h i p , birleik b i r k u r a m hayaline t a b a n t a b a n a zt bir b a k as

taradmzda, evrenlerin b y k o u n l u u n u n y a a m a , e n azn-

dr. oklu evren ve i n s a n c ilke, h e r eyin deitirilemez b i r za-

444

445

rafetle y e r l i y e r i n e o t u r d u u , iirsel b i r inceliin rnei o l m a k

koullar ile k a r a deliklerin m e r k e z l e r i n d e k i k o u l l a r n b e n z e r

y e r i n e , d o y u r u l a m a z b i r eitlilik itahyla, s o n derece lsz

liinden -skm m a d d e n i n m u a z z a m y o u n l u u - ilham alan

b i r e v r e n l e r t o p l u l u u r e s m i izer. oklu evren resminin geer

S m o l i n b t n k a r a deliklerin y e n i b i r e v r e n i n t o h u m u oldu

li o l u p olmadn r e n m e k bizim iin i m k n s z deilse de o k

u n u , b u y e n i e v r e n l e r i n B y k P a t l a m a y a b e n z e r bir patla

z o r olacaktr. B a k a e v r e n l e r v a r s a bile, asla hibiriyle t e m a s

m a y l a v c u t b u l d u u n u , fakat k a r a deliin olay u f k u y l a e b e d i

oklu evren k a v r a m ,

y e n g z l e r i m i z d e n gizlendiini ileri s r m t r . Smolin, b i r ok

kurmayacamz dnebiliriz.
" o r a d a o l a n ey"in

Fakat

leini i n a n l m a z

derecede

artrarak

lu evrenin o r t a y a k m a s n a ilikin b a k a b i r m e k a n i z m a ileri

- H u b b l e ' n , S a m a n y o l u ' n u n b i r o k g a l a k s i d e n y a l n z c a biri ol

s r m e n i n tesinde, i n s a n c ilkeyle ilikili bilimsel snrlamalarn

d u u n u fark etmesini solda sfr b r a k a n b i r b i i m d e - en azn

etrafnda bir b i t i r m e k o u s u y a p a n y e n i b i r u n s u r -genetik m u -

d a n bizi, nihai b i r k u r a m d a n o k fazla ey b e k l i y o r olabilecei

tasyonun kozmik versiyonu- devreye sokmutur.

miz ihtimaline k a r u y a r m a k t a d r .

Dnn,

d e r Smolin, b i r k a r a deliin e k i r d e i n d e n bir e v r e n d o d u u n

N i h a i k u r a m m z a , b t n k u v v e t l e r v e b t n m a d d e y e dair,

da, fiziksel zellikleri, r n e i n p a r a c k ktleleri ve k u v v e t l e r i n

k u a n t u m m e k a n i i n e z g tutarl b i r b e t i m l e m e y a p m a s k o u

g l e r i a n a e v r e n d e k i l e r e y a k n d r , a m a o n l a r l a a y n deildir.

l u n u g e t i r m e m i z gerekiyor. N i h a i k u r a m m z a , evrenimiz ere

K a r a delikler s n m y l d z l a r d a n d o d u u n d a n v e yldz olu

v e s i n d e inandrc b i r kozmoloji s u n m a s k o u l u n u getirmemiz

u m u d a p a r a c k ktleleri v e k u v v e t g l e r i n i n k e s i n deerle

gerekiyor. Gelgelelim, oklu evren r e s m i d o r u y s a eer - k o c a

r i n e d a y a n d n d a n , belli bir e v r e n i n d o u r g a n l -retebilece

b i r eer- k u r a m m z n p a r a c k ktleleri, y k l e r i v e k u v v e t l e r i n

i y e n i k a r a delik neslinin says- h a s s a s b i r b i i m d e b u p a r a

g l e r i n e zg ayrntl zellikleri aklamasn istemek o n d a n

m e t r e l e r e dayanr. Dolaysyla y e n i nesil e v r e n l e r d e p a r a m e t r e -

o k ey istemek de olabilir.

l e r d e k i k k deiiklikler, bazlarnn k a r a delik r e t i m i n i n

F a k a t u n u da v u r g u l a m a m z g e r e k i r ki, speklatif oklu ev

a n a e v r e n l e r i n d e n d a h a elverili olmasna, o k d a h a fazla say

ren n c l n k a b u l etsek bile, b u n u n t a h m i n e t m e g c m z

da yavru evren dourmalarna yol aar.

tehlikeye att s o n u c u hi d e s o r g u l a n a m a z deildir. B u n u n n e

k a r a delik r e t m e y e elverili e v r e n l e r i n t o r u n l a r o k a d a r fazla

deni, basite ifade e t m e k gerekirse, hayal g c m z serbest b

s a y d a olacaktr ki,

r a k p bir oklu evren d n m e m i z e izin v e r e c e k olursak, k u r a m

o l u t u r a c a k l a r d r . Bylece, Smolin'in nerisi insanc ilkeye ba

sal dncelerimizi de serbest b r a k p oklu evrenin g r n r d e

v u r m a k yerine, ortalamada her yeni kuak evrenin parametre

ki rasgeleliini ehliletirmenin yollar z e r i n e d n m e m i z i n ge-

lerini belli d e e r l e r e - k a r a delik r e t i m i iin en elverili d e e r

rekmesidir. G r e c e m u h a f a z a k a r bir d n m e biimiyle, oklu

lere- d a h a d a y a k l a t r a n d i n a m i k b i r m e k a n i z m a o r t a y a koyar.

10

B i r o k " k u a k " sonra,

oklu evren n f u s u n d a ezici o u n l u u

evren r e s m i d o r u olsayd eer, nihai k u r a m m z oklu evrenin

B u yaklam, oklu evren b a l a m n d a dahi, temel m a d d e v e

yaylp giden enginliini de k a p s a y a c a k ekilde geniletebilecei

k u v v e t p a r a m e t r e l e r i n i aklayabilecek b a k a bir y n t e m o r t a y a

miz!, "genilemi nihai k u r a m m z "n temel p a r a m e t r e deerleri

koyar. Smolin'in k u r a m doruysa, bizler de olgun bir oklu ev

nin oklu evreni o l u t u r a n evrenlere t a m o l a r a k n e d e n ve nasl

r e n i n tipik bir yesi isek eer (bunlar b y k "eerler"dir ve tabii

serpitirildiini syleyebileceini h a y a l edebiliriz.

ki b i r o k adan tartlabilirler), p a r a c k l a r ve kuvvetlerin l

P e n n E y a l e t n i v e r s i t e s i ' n d e n L e e S m o l i n ' i n nerisi d a h a r a

t m z p a r a m e t r e l e r i n i n k a r a delik r e t i m i iin elverili hale

dikal b i r d n m e biimi o r t a y a k o y m a k t a d r . B y k P a t l a m a

getirilmesi gerekir. B a k a bir deyile, evrenimizin bu p a r a m e t r e -

446

447

lerinde bir oynama, k a r a delik o l u u m u n u zorlatrr. Fizikiler

b u n g r y a r a t r m a y a balamlardr v e halihazrda b u n u n
geerlilii zerinde bir fikir birlii y o k t u r . F a k a t Smolin'in iddi
asnn yanl olduu anladsa dahi, bu neri nihai k u r a m n alabi
lecei b a k a bir ekli sunmaktadr. N i h a i k u r a m ilk bakta, kat
lktan y o k s u n m u gibi grnebilir. K u r a m n , ou bizim y a a d
mz evrenle alakasz bir evrenler b o l l u u n u betimleyebilecein!
anlayabiliriz. D a h a s , bu evrenler b o l l u u n u n fiziksel olarak ger
ekleip bir oklu evren -ilk bakta, t a h m i n e t m e g c m z ebe
diyen snrlayan bir ey- o r t a y a karabileceini dnebiliriz.
Aslna b a k a r s a n z bu tartma, yalnzca nihai k a n u n l a r deil,
b u n l a r n kozmolojik e v r i m d e iaret ettii eyleri de b e k l e n m e d i k
d e r e c e d e b y k bir lekte k a v r a m a m z kouluyla nihai bir ak
l a m a y a ulaabileceimizi gsteriyor.
S i c i m / M - k u r a m n n kozmolojik anlamlar, hi k u k u s u z 2 1 .
y z y l d a d a balca a r a t r m a a l a n l a r n d a n biri olacaktr. P l a n c k
leinde enerjiler r e t m e y e t e n e i n e s a h i p hzlandrclarmz
o l m a d n d a n , d e n e y s e l verilerimiz iin B y k P a t l a m a y a , b u
kozmolojik hzlandrcya ve o n u n e v r e n d e bizim iin g e r i d e b
r a k t kalntlara g i d e r e k d a h a fazla d a y a n a c a z . a n s v e sa
brla, s o n u n d a e v r e n i n nasl balad, g k l e r d e v e y e r d e g r d
m z biimi nasl ald sorularn cevaplayabilecek d u r u m a
gelebiliriz. Elbette, b u l u n d u u m u z y e r l e b u temel s o r u l a r n ce
v a p l a r n n y a t t y e r a r a s n d a h e n z b i l i n m e y e n geni t o p r a k
lar vardr. F a k a t s p e r sicim k u r a m s a y e s i n d e bir k u a n t u m
k t l e e k i m i k u r a m n n gelitirilmesi, a r t k bilinmeyenin e n g i n
liklerine almamz s a l a y a c a k k u r a m s a l a r a l a r a s a h i p o l d u u
m u z ve kukusuz birok mcadeleden sonra, bugne dek sorul
mu en derin sorularn bazlarna muhtemelen cevaplar verebi
leceimiz u m u d u n a inancmz g l e n d i r m e k t e d i r .

448

Yirmi Birinci Yzylda Birleme

XV. B l m

Sicim Kuramnn Gelecei

elki y z y l l a r sonra, s p e r s i c i m k u r a m y a d a k u r a m n
M - k u r a m iindeki evrimi, b u g n k f o r m l a s y o n u m u z u n o k o k tesine, b u g n n n d e gelen a r a t r m a c

larnn bile t a n y a m a y a c a bir y e r e gidebilir. N i h a i k u r a m a r a

ymz s r d r r k e n , sicim k u r a m n n , k o z m o s a d a i r ok d a h a
geni k a p s a m l bir k a v r a y a - d a h a n c e karlatmz h e r ey
d e n r a d i k a l bir b i i m d e farkllaan fikirleri ieren bir k a v r a y a g i d e n y o l d a atlm n c niteliinde b i r o k a d m d a n y a l n z c a bi
ri o l d u u n u grebiliriz. Bilim tarihi, h e r eyi k a v r a d m z d
n d m z h e r seferinde, d o a n n karmza, d n y a y d n
m e biimimizde ciddi, kimi z a m a n d a b y k deiimler g e r e k t i
r e n esasl s r p r i z l e r kardn anlatr. O h a l d e , b i z d e n n c e k i
lerin naife y a p m o l d u u gibi b i r a z atlgan b i r zihniyetle, in
sanlk t a r i h i n d e e v r e n i n nihai k a n u n l a r y l a ilgili arayn niha451

y e t i n d e son b u l m a y a yaklat, d n m n o k t a s niteliinde b i r

lik, grelilik ilkesinde v c u t b u l m u simetriye -sabit hz ve y n

d n e m d e y a a d m z dnebiliriz. E d w a r d W i t t e n ' n d a sy

deki btn

lemi o l d u u gibi,

k t l e e k i m i kuvveti, genel grelilik k u r a m y l a somutlatrld

sabit

noktalar arasndaki

simetriye-

dayanr,

ekliyle edeerlik ilkesine d a y a n r ; y a n i , grelilik ilkesinin, h a

Sicim k u r a m y l a o k a d a r y a k l a m o l d u u m u z u hissediyo

r e k e t hallerinin k a r m a k l n d a n bamsz o l a r a k olas b t n

r u m k i -en iyimser a n l a r m d a - bir g n , k u r a m n nihai bii

sabit n o k t a l a r iine a l a c a k ekilde geniletilmesine dayanr.

m i n i n g k l e r d e n d p birinin k u c a n a inivereceini h a

G l , zayf v e e l e k t r o m a n y e t i k k u v v e t l e r d e d a h a s o y u t a y a r

y a l e d i y o r u m . A m a d a h a gereki y a k l a a c a k olursak, b u

simetrisi ilkelerine dayanrlar.

g n d a h a n c e s a h i p o l d u k l a r m z d a n ok d a h a d e r i n b i r

D a h a n c e de t a r t m o l d u u m u z gibi fizikiler, simetri il

k u r a m ina e t m e s r e c i n d e o l d u u m u z u , 2 1 . y z y l d a , k o

kelerini s t n b i r y e r e k o y m a eilimindedirler, b u ilkelere ak

n u y l a ilgili y a r a r l d n c e l e r i m o l a m a y a c a k k a d a r y a l a n

l a m a n n t e m e l i n d e d r s t e y e r verirler. B u b a k asna gre,

d m d a , nihai k u r a m a s l n d a b u l u p b u l m a d m z k o n u

k t l e e k i m , olas b t n gzlem n o k t a l a r n n t m y l e eit d

s u n d a g e n fizikilerin k a r a r v e r m e k z o r u n d a kalacan

z e y d e olmas, y a n i edeerlik ilkesinin geerli olmas iin vardr.

hissediyorum.

K e z a ktleekimi d n d a k i g l e r d e d o a n n o n l a r l a ilikili

a y a r simetrilerine sayg gstermesi iin vardr. E l b e t t e ki bu

H a l e n ikinci s p e r s i c i m d e v r i m i n i n a r t oklarn hissediyor,

y a k l a m , bir k u v v e t i n n e d e n v a r o l d u u s o r u s u n u d o a n n

o r t a y a k o y d u u y e n i k a v r a y d o n a n m n h a z m e d i y o r olsak da,

o n u n l a ilikili simetri ilkesine n e d e n saygl o l d u u s o r u s u n a

sicim k u r a m c l a r n n ou, sicim k u r a m n n g c n n t a m anla

kaydryor. F a k a t bu k u k u s u z ilerleme gibi geliyor, zellikle de

myla o r t a y a kmas v e nihai k u r a m o l a r a k olas r o l n n d e e r

sz k o n u s u simetri g a y e t doal g r n e n bir simetriyse. r n e

lendirilmesi iin m u h t e m e l e n n c , belki d e d r d n c b i r k u

in, bir gzlemcinin referans erevesine n e d e n b i r b a k a s n n

r a m s a l alt st olu y a a n m a s gerektiine katlyor. D a h a n c e

referans e r e v e s i n d e n d a h a farkl m u a m e l e edilmesi g e r e k s i n

de g r m o l d u u m u z gibi, sicim k u r a m , e v r e n i n nasl iledii

ki? E v r e n i n y a s a l a r n n b t n gzlem n o k t a l a r n a eit b i i m d e

n e d a i r d i k k a t ekici y e n i bir t a b l o o r t a y a k o y m u t u r , fakat 2 1 .

m u a m e l e etmesi o k d a h a doal g r n y o r ; b u d a edeerlik il

y z y l d a sicim k u r a m c l a r n n z e r i n d e alaca k u r a m a d a i r

kesiyle v e k t l e e k i m i n k o z m o s u n y a p s n a dahil edilmesiyle

ciddi engeller v e b o l u k l a r d a m e v c u t t u r . B u y z d e n d e b u son

salanyor. B u n u t a m a n l a m y l a d e e r l e n d i r m e k b i r a z m a t e m a

b l m d e , insanln, e v r e n i n e n d e r i n y a s a l a r n aray h i k y e

tiksel birikim g e r e k t i r s e de, V. B l m ' d e belirttiimiz z e r e ,

sini a n l a t m a y bitiremeyeceiz, n k b u aray sryor. O n u n

k t l e e k i m i d n d a k i k u v v e t i n t e m e l i n d e k i a y a r simetrileri

y e r i n e baklarmz sicim k u r a m n n geleceine yneltelim, si

nin a r k a s n d a d a b e n z e r bir m a n t k vardr.

cim k u r a m c l a r n n nihai k u r a m arayn s r d r r k e n karla

aca b e temel s o r u n u tartalm.

Sicim Kuramnn Altnda Yatan Temel lke Nedir?

Sicim k u r a m a k l a m a l a r n d a , b t n b u simetri ilkelerinin

y a n sra, b a k a bir simetri ilkesi d a h a - s p e r s i m e t r i - sicim k u
r a m n n y a p s n d a n doar. Aslna b a k a r s a n z , t a r i h farkl bir y o l
izlemi olsayd ve fizikiler sicim k u r a m y l a bir y z y l k a d a r n

G e e n y z y l iinde rendiimiz, d e r s l e r d e n biri, bilinen fi

ce tanm olsayd, bu simetri ilkelerinin h e p s i de sicim k u r a m

zik y a s a l a r n n simetri ilkeleriyle ilikili o l d u u d u r . z e l greli-

n n zelliklerinin incelenmesiyle o r t a y a karlm olabilirdi di-

452

453

y e dnebiliriz. F a k a t u n u u n u t m a y a l m ki, edeerlik ilkesi

m n geliiminde b i r d n m n o k t a s olacaktr, n k b u temel il

k t l e e k i m i n n e d e n v a r o l d u u n a d a i r belli bir k a v r a y k a z a n

ke m u h t e m e l e n k u r a m n i ileyiini g r l m e m i bir aklkla

dryor. A y a r simetrileri de k t l e e k i m i d n d a k i k u v v e t l e r i n

o r t a y a k o y a c a k t r . E l b e t t e ki, b y l e t e m e l bir ilkenin v a r oldu

n e d e n v a r o l d u u n a d a i r bize k t u t u y o r . A m a sicim k u r a m

u n u n hibir g a r a n t i s i y o k t u r , fakat son y z y l iinde fiziin ge

b a l a m n d a bu simetriler b i r e r sonutur, bu nemlerini hibir

liimi sicim k u r a m c l a r n a , b u ilkenin v a r o l d u u y n n d e b

b i i m d e a z a l t m a s a da, o k d a h a geni k a p s a m l bir k u r a m s a l y a

y k u m u t l a r b e s l e m e cesareti vermitir. Sicim k u r a m n n gelii

p n n nihai r n n n bir parasdrlar.

m i n d e b i r s o n r a k i a a m a y a b a k t m z d a , "kanlmazlk ilke-

Bu tartma, u s o r u y l a ilgili b y k b i r alm getiriyor: Sicim

si"ni " k u r a m n t a m a m n n k a y n a n d a y a t y o r olmas g e r e k e n

k u r a m n n k e n d i s i de, edeerlik ilkesinin kanlmaz o l a r a k ge

t e m e l fikri" b u l m a n n e n b y k ncelik haline geldiini syleye

nel grelilie v a r m a s y a d a a y a r simetrilerinin ktleekimi d

biliriz.

n d a k i k u v v e t l e r e v a r m a s n a ok b e n z e r biimde d a h a geni
k a p s a m l bir ilkenin - m u t l a k a deil m u h t e m e l e n bir simetri ilke
sinin- kanlmaz bir s o n u c u m u d u r ? B u satrlar k a l e m e ald

Uzay ve Zaman Aslnda Nedir,

Onlarsz Yapabilir Miyiz?

mz s r a d a k i m s e n i n bu s o r u n u n cevabyla ilgili derinlikli b i r

nceki blmlerin birounda, uzay ve uzay-zaman kav

fikri y o k t u . Byle b i r fikrin n e m i n i d e e r l e n d i r e b i l m e k iin,

ramlarn serbeste kullandk. II. Blm'de, Einstein'n beklen

E i n s t e i n ' m 1907'de B e r n p a t e n t ofisinde deneyimledii, o n u e

m e d i k bir olgu s a y e s i n d e (bir n e s n e n i n u z a y d a k i h a r e k e t i n i n

deerlik ilkesine g t r e n , o m u t l u l u k verici d n c e olmakszn

z a m a n i i n d e n geii z e r i n d e b i r etkisi o l d u u olgusu sayesin

g e n e l grelilii formle e t m e y e altn d n m e m i z y e t e r de

de) u z a y ve z a m a n n a y r l m a z b i r b i i m d e i ie getiini nasl

a r t a r bile. n c e b u kilit n e m d e k i d e r i n k a v r a y a s a h i p o l m a k

fark ettiini anlatmtk. I I I . B l m ' d e , u z a y - z a m a n m k o z m o

szn genel grelilii formle e t m e k i m k n s z olmayabilirdi, fa

s u n a l m a s n d a k i r o l n e dair anlaymz genel grelilik saye

k a t kesinlikle

E d e e r l i k ilkesi,

sinde derinletirdik; g e n e l grelilik u z a y - z a m a n d o k u s u n u n ay

k t l e e k i m i k u v v e t i n i n analizi iin az ve z, sistematik ve g l

son

derece

zor olurdu.

rntl eklinin k t l e e k i m i k u v v e t i n i bir y e r d e n dierine ilettii

b i r rgtleyici e r e v e o r t a y a koyar. r n e i n I I I . B l m ' d e

ni g s t e r m e k t e d i r . IV. ve V. B l m ' d e tarttmz z e r e , d o k u

v e r m i o l d u u m u z genel grelilik tanm, esasen edeerlik ilke

n u n m i k r o s k o b i k y a p s n d a k i iddetli k u a n t u m d a l g a l a n m a l a r

sine d a y a n r ; edeerlik ilkesinin k u r a m n m a t e m a t i k s e l formel-

y e n i b i r k u r a m ihtiyac o r t a y a karm, bylece sicim k u r a m

lii iindeki rol o k d a h a nemlidir.

n a v a r m t k . S o n olarak, izleyen b l m l e r d e d e sicim k u r a m

u a n d a sicim k u r a m c l a r , E i n s t e i n ' n edeerlik ilkesinden

nn, e v r e n d e bildiimizden o k d a h a fazla s a y d a b o y u t b u l u n

Veneziano'nun

d u u , b u n l a r n bazlarnn k k fakat k a r m a k ekiller halin

1968'deki isabetli t a h m i n i n d e n b u y a n a , keiften kefe, d e v r i m

de kvrlm olduu, bu ekillerin d o k u l a r n n delinmesi, yrtl

d e n d e v r i m e k u r a m n p a r a l a r bir a r a y a getirilmitir. F a k a t b

mas, s o n r a k e n d i k e n d i n i o n a r m a s y l a h a r i k a d n m l e r ge

t n b u keifleri v e k u r a m n dier zelliklerini h e r eyi birleti

irdii iddiasn o r t a y a attn g r m t k .

y o k s u n o l m a s n a b e n z e r bir k o n u m d a d r l a r .

r e n , sistematik b i r e r e v e d e -tek t e k h e r bileenin varln

ekil 3.4, 3.6 v e 8.10'da, u z a y v e u z a y - z a m a n m d o k u s u n u

m u t l a k a k a n l m a z klan b i r e r e v e d e - b i r a r a y a getiren t e m e l

e v r e n i n kesilip biildii b i r m a l z e m e p a r a s y m gibi h a y a l

b i r rgtleyici ilke h l kayptr. Bu ilkenin kefi sicim k u r a m -

e d e r e k bu fikirleri r e s m e t m e y e almtk. Bu r e s i m l e r hatr

454

455

saylr b i r a k l a m a g c n e sahiptir; fizikiler genellikle t e k n i k

Speklatif a l a n l a r a u z a n y o r olsak da, sicim k u r a m b u s o r u

a l m a l a r n d a b u n l a r grsel b i r r e h b e r o l a r a k kullanrlar.

y a bir c e v a p veriyor. G r a v i t o n , k t l e e k i m i k u v v e t i n i n e n k

B a h s e t t i i m i z b u ekillere b e n z e r ekillere b a k m a k , t e r i m i n a n

k demeti, bir sicim titreim r n t s d r . G r n e b i l i r k gi

l a m n a d a i r y a v a y a v a b i r izlenim v e r s e d e , h l u s o r u y u so

b i e l e k t r o m a n y e t i k b i r alan m u a z z a m s a y d a f o t o n d a n o l u u y o r

r u y o r olabiliriz: " E v r e n i n d o k u s u d e r k e n , gerekten n e d e m e k

sa, bir k t l e e k i m i alan d a m u a z z a m s a y d a g r a v i t o n d a n , y a n i

istiyoruz?"

g r a v i t o n titreim r n t s n o l u t u r a n m u a z z a m s a y d a sicim

B u soru, u v e y a b u b i i m d e y z l e r c e y l d r d e v a m e d e n bir

d e n oluur, k t l e e k i m i alanlarysa, u z a y - z a m a n d o k u s u n u n

t a r t m a n n k o n u s u o l m u k k l bir s o r u d u r . N e w t o n , u z a y v e

k v r l m a s n d a ifrelenmitir; dolaysyla u z a y - z a m a n d o k u s u n u ,

z a m a n n , k o z m o s u n d z e n i n d e y e r alan e b e d i v e deimez bile

hepsi d e ayn g r a v i t o n titreim r n t s n d z e n l i b i r b i i m d e

enler o l d u u n u , s o r u v e a k l a m a n n snrlar d n d a k a l a n b o

geiren m u a z z a m s a y d a sicimle t a n m l a m a y a yneliriz. A l a n n

z u l m a m y a p l a r o l d u u n u ilan etmiti. Principiada yle y a z

diliyle, byle m u a z z a m sayda, b e n z e r ekilde titreen o r g a n i z e

mt: " M u t l a k uzay, d o a s itibaryla, dsal hibir eyle ilikisi

sicimler dizisi sicimlerin tutarl hali o l a r a k bilinir. Sicim k u r a m

olmakszn h e p ayn v e sabit kalr. M u t l a k , g e r e k v e m a t e m a

nn sicimlerini u z a y - z a m a n d o k u s u n u n ilmekleri o l a r a k g r m e k

tiksel z a m a n da, k e n d i b a n a ve d o a s itibaryla dsal hibir

biraz iirsel bir imge a m a h l b u n u n k e s i n a n l a m n n t a m ola

eyle ilikisi olmakszn a k a r . " Gottfried Leibniz ve dierleri,

r a k o r t a y a karlmas gerekiyor.

b u n a v a r gleriyle k a r kmlar, u z a y v e z a m a n n e v r e n d e k i

Yine de, u z a y - z a m a n d o k u s u n u sicim ilmeklerinin b i r b i r i n e

n e s n e l e r ve olaylar a r a s n d a k i ilikileri u y g u n b i r biimde zet

ilitirilmesiyle t a n m l a m a k , bizi a a d a k i s o r u h a k k n d a d n

l e m e y e y n e l i k etele t u t m a a y g t l a r n d a n i b a r e t o l d u u n u iddi-

m e y e yneltiyor. S r a d a n bir d o k u m a p a r a s , birinin t e k t e k il

a etmilerdi. Bir n e s n e n i n u z a y ve z a m a n d a k i y e r i , a n c a k ve a n

mekleri, y a n i bildiimiz tekstil r n l e r i n i n h a m m a d d e s i n i , titiz

c a k bir dieriyle k y a s l a n m a s h a l i n d e anlamldr. U z a y ve za

likle r m e s i n i n nihai r n d r . B e n z e r ekilde, u z a y - z a m a n d o

m a n b u ilikilerin lgatidir, d a h a fazlas deildir. N e w t o n ' u n d e

k u s u n u n d a ilenmemi, h a m bir h a b e r c i s i - k o z m i k d o k u d a k i si

neysel o l a r a k baarl h a r e k e t y a s a s y l a d e s t e k l e n e n b a k

cimlerin h e n z birleip u z a y - z a m a n o l a r a k tandmz r g t l

as, iki yzyl a k n b i r s r e d i r etkili olsa da, Leibniz'in d a h a

biimi a l m a m bir k o n f i g r a s y o n u - o l u p olmad s o r u s u n u s o

s o n r a A v u s t u r y a l fiziki E r n s t M a c h t a r a f n d a n gelitirilen

rabiliriz k e n d i m i z e . D i k k a t edin, b u d u r u m u t i t r e m e k t e olan

k a v r a y b u g n k t a b l o m u z a ok d a h a y a k n d r . D a h a n c e

t e k t e k sicimlerden oluan, h e n z ilmekler h a l i n d e birleip d

g r m o l d u u m u z gibi, Einstein'n zel v e genel grelilik k u

zenli bir b t n o l u t u r a m a m k a r m a k bir kitle o l a r a k r e s m e t

r a m l a r m u t l a k v e e v r e n s e l b i r u z a y v e z a m a n kavrayn kesin

m e k biraz hatal olur; n k o l a a n d n m e biimimize g r e

likle b i r k e n a r a brakmtr. F a k a t y i n e d e , genel grelilik ve si

b u d u r u m h e m u z a y a h e m z a m a n a d a i r bir k a v r a y gerektirir:

cim k u r a m n d a byle n c b i r rol o y n a y a n g e o m e t r i k u z a y - z a

Bir sicimin titretii bir uzay ve b i r a n d a n d i e r i n e sicimin ek

m a n modelinin, eitli y e r l e r a r a s n d a k i u z a m s a l v e z a m a n s a l

linde m e y d a n a gelen deiiklikleri izlememizi m m k n klan

ilikilere u y g u n d e n b i r s t e n o d a n m i b a r e t olduu, y o k s a

z a m a n n ilerlemesini. F a k a t ilenmemi d u r u m d a , k o z m i k d o

u z a y - z a m a n d o k u s u iine g m l m o l d u u m u z d a n b a h s e d e r

k u y u o l u t u r a n sicimlerin t a r t m a k t a o l d u u m u z dzenli, t u

k e n k e n d i m i z i g e r e k t e n de bir eyin iine g m l o l a r a k m

tarl titreim d a n s n a g i r i m e s i n d e n nce, uzay ve zamana dair

g r m e m i z gerektiini sorabiliriz.

bir idrak yoktur. Dilimiz d a h i bu fikirleri ele a l a m a y a c a k k a d a r

456

457

k a b a d r , n k a s l n d a b i r nce k a v r a y y o k t u r . Bir a n l a m d a ,

nn d a uzaysz v e z a m a n s z bir k o n f i g r a s y o n l a y o l a kp k e n

t e k t e k sicimler u z a y v e z a m a n n p a r a s y m gibidir, v e a n c a k

di u z a y - z a m a n a r e n a s n yaratmasna izin v e r m e m i z gerekir.

u y g u n b i i m d e b i r b i r i n e y a k n titreimler g e r e k l e t i r d i k l e r i n d e
bildiimiz u z a y v e z a m a n k a v r a m l a r o r t a y a kyor gibidir.

U m u d u m u z o d u r ki, b u b o m b o balang n o k t a s n d a n h a r e
k e t l e - m u h t e m e l e n B y k P a t l a m a n c e s i n d e v a r olan y a d a

Byle yapz, bildiimiz biimiyle u z a y y a d a z a m a n k a v r a m

B y k Patlama ncesinden nceki bir dnemdedir bu balang

larnn b u l u n m a d , b i r ilk v a r o l u halini t a s a v v u r etmek, bir

n o k t a s k u r a m , a r k a p l a n d a tutarl sicim titreimlerinin belirdii,

o k kiinin i d r a k g c n n snrlarn z o r l a r ( k u k u s u z b e n i m k i

b u titreimlerin bildiimiz u z a y v e z a m a n k a v r a m l a r n o r t a y a

n i z o r l u y o r ) . S t e p h e n W r i g h t ' m u f k u n y a k n ekim bir fotora

kard b i r biime b r n e n bir e v r e n i betimleyecektir. Byle

fn e k m e y i k a f a y a t a k m fotorafs gibi, olan, fakat b i r e

b i r ereve, o r t a y a karlrsa eer, uzay, z a m a n ve o n l a r l a ili

kilde u z a y y a d a z a m a n k a v r a m l a r n g n d e m e g e t i r m e y e n b i r

kili o l a r a k b o y u t u n , e v r e n i n esas tanmlayc u n s u r l a r o l m a d

e v r e n h a y a l e t m e y e altmzda bir p a r a d i g m a l a r almasy

n, aksine b u n l a r n d a h a t e m e l b i r ilk h a l d e n d o a n , k o l a y c a

l a b u r u n b u r u n a geliyoruz. Y i n e de, sicim k u r a m n t a m anla

ele g e e n k a v r a m l a r o l d u u n u gsterecektir.

myla d e e r l e n d i r m e d e n nce, m u h t e m e l e n b u t r fikirlerle u z

M - k u r a m n n eitli y n l e r i y l e ilgili, S t e p h e n S h e n k e r , E d -

l a m a m z v e u y g u l a n m a biimlerini a n l a m a m z gerekecektir.

w a r d W i t t e n , T o m B a n k s , Willy Fischler, L e o n a r d S u s s k i n d v e

B u n u n sebebi de, b u g n k sicim k u r a m f o r m l a s y o n u m u z u n ,

t e k t e k adlarn s a y a m a y a c a m k a d a r o k s a y d a fizikinin b a

iinde sicimlerin (ve M - k u r a m d a dahil d i e r bileenlerin) h a

n ektii son aratrmalar, sfr-zar diye bilinen bir eyin

r e k e t ettii v e titretii u z a y v e z a m a n n varln g e r e k t i r m e s i -

- m u h t e m e l e n M - k u r a m n n e n t e m e l bileeninin, u z a k mesafe

dir. B u da, bir z a m a n b o y u t u n a , belli s a y d a y e r k a p l a y a n u z a y

l e r d e bir n o k t a p a r a c k gibi d a v r a n a n , a m a ksa mesafelerde

b o y u t u n a (genelde b u saynn o l d u u varsaylr) v e k u r a m n

ciddi b i i m d e farkl zellikler g s t e r e n bir n e s n e n i n - uzaysz ve

d e n k l e m l e r i n i n m m k n kld ekillerden biri h a l i n d e kvrl

z a m a n s z a l a n a d a i r bize anlk bir g r n m sunabileceini ok

m e k b o y u t l a r a s a h i p b i r e v r e n d e sicim k u r a m n n fiziksel

t a n gstermitir. Bu fizikilerin almalar, sicimlerin P l a n c k

zelliklerini k a r m a m z salar. Gelgelelim b u d u r u m biraz, b i r

lei a l t n d a alldk u z a y k a v r a m l a r n n k o n u y l a ilgisiz hale

s a n a t n n y a r a t c y e t e n e k l e r i n i n u m a r a l a r birletirip o r t a y a

geldiini gsterdiini, sfr-zarlarn da a y n s o n u c u verdiini, fa

k a n ekli b o y a m a s n art k o a r a k d e e r l e n d i r m e y e benzer.

k a t a y n z a m a n d a P l a n c k lei a l t n d a k i y e n i , b i l i n m e d i k er

S a n a t m z k u k u s u z r e s m i n u r a s n a b u r a s n a k e n d i n e zg

eveye d e k k b i r p e n c e r e atn o r t a y a k o y m u t u r . B u s-

b i r h a v a katacaktr, fakat y a p t almann formatn b u k a d a r

fr-zarlarla y a p l a n almalar s o n u c u , o l a a n g e o m e t r i n i n y e r i

sk b i r kstlamaya t a b i t u t a r s a k y e t e n e k l e r i n i a n c a k y e t e r s i z

ni, noncommutative geometri denilen bir ey, m a t e m a t i i n b

b i r b i i m d e grebiliriz, y e t e n e k l e r i n i n t a m a m n d a n b i h a b e r k a

y k l d e F r a n s z m a t e m a t i k i Alain C o n n e s t a r a f n d a n geli

lrz. Keza, sicim k u r a m n n baars k u a n t u m m e k a n i i ile k t

tirilen b i r alan almtr. B u g e o m e t r i k e r e v e d e , u z a y v e n o k

leekimi b i r l e t i r m e k o l d u u n d a n , k t l e e k i m i d e u z a y v e za

t a l a r a r a s n d a k i mesafelerle ilgili bildik k a v r a m l a r eriyip gider,

m a n n biimine bal o l d u u n d a n , k u r a m , z a t e n m e v c u t olan

son d e r e c e farkl b i r k a v r a m s a l m a n z a r a d a b u l u r u z k e n d i m i z i .

b i r u z a y - z a m a n erevesi iinde ilemeye z o r l a y a r a k kstlama

Y i n e d e fizikiler, d i k k a t i m i z i P l a n c k u z u n l u u n d a n d a h a b

m a m z gerekir. O n u n y e r i n e , nasl k i s a n a t m z n b o bir t u v a l

y k leklere o d a k l a d m z d a , bildik u z a y k a v r a m m z n y e n i

z e r i n d e almasna izin v e r m e m i z g e r e k i y o r s a , sicim k u r a m -

d e n o r t a y a ktn gstermilerdir. Noncommutative g e o m e t r i

458

459

erevesinin, y u k a r d a t a h m i n ettiimiz b o hale v a r m a k iin

Sicim k u r a m y l a ilgili o l a r a k da d u r u m kesinlikle b u d u r . Si

nemli b i r k a a d m d a h a a t m a s g e r e k m e k t e d i r m u h t e m e l e n , fa

cim k u r a m n b e t i m l e y e n m a t e m a t i k s e l formellik, k k , s o n s u z

k a t b u e r e v e u z a y v e z a m a n birletirmeye y n e l i k d a h a ek

d e r e c e d e ince klasik b i r ilmein h a r e k e t i n i a n l a t a n d e n k l e m l e r

siksiz bir e r e v e n i n neler ierebileceine d a i r bir i p u c u v e r

l e - b y k l d e N e w t o n ' u n yle b i r y z y l k a d a r n c e y a z

mektedir.

m olabilecei d e n k l e m l e r l e - balar. B u d e n k l e m l e r d a h a s o n r a

Sicim k u r a m n , n c e d e n v a r olan u z a y v e z a m a n k a v r a m n a

kuantize edilir. Yani, fizikilerin 50 yl a k n bir z a m a n zarfn

b a v u r m a k s z n formle e t m e y e y a r a y a c a k d o r u m a t e m a t i k s e l

da gelitirdii sistematik bir tavrla, klasik d e n k l e m l e r olaslk

aygt b u l m a k , sicim k u r a m c l a r n n k a r k a r y a o l d u u e n

lar, belirsizlii, k u a n t u m a l k a l a n m a l a r n d o r u d a n ieren k u

nemli m e s e l e l e r d e n biridir. U z a y ve z a m a n n nasl o r t a y a k

a n t u m m e k a n i i n e z g bir e r e v e y e evrilir. Aslna b a k a r s n z

tna d a i r bir anlay, d e v b i r a d m atp a s l n d a h a n g i g e o m e t

X I I . B l m ' d e b u p r o s e d r n nasl ilediini g r m t k : i l m e k

r i k biimin ortaya kt s o r u s u n u , bu nemli s o r u y u cevapla

sreleri (ekil 12.6) k u a n t u m k a v r a m l a r - b u r n e k t e , sanal si

m a y a y a k l a m a m z salayacaktr.

cim iftlerinin anlk k u a n t u m m e k a n i i n e z g y a r a t m - ierir;

ilmek says k u a n t u m m e k a n i i n e zg etkileri a k l a y a n kesin

Sicim Kuram Kuantum Mekaniinin Yeniden

Formle Edilmesine Yol Aacak m?

lii belirler.
Klasik bir k u r a m s a l betimlemeyle y o l a kp s o n r a k u a n t u m

E v r e n , fantastik bir isabetlilikle k u a n t u m ilkeleri t a r a f n d a n

m e k a n i i n i n zelliklerini ie dahil e t m e stratejisi, y l l a r c a son

ynetilir. H a l b y l e y k e n , fizikiler g e e n y a r m y z y l iinde

d e r e c e verimli olmutur. r n e i n s t a n d a r t p a r a c k fiziinin t e

kuramlarn formlasyonunda, yapy dikkate alarak konuacak

m e l i n d e b u y a t a r . F a k a t b u y n t e m i n sicim k u r a m v e M - k u r a -

olursak, k u a n t u m m e k a n i i n i biraz ikincil b i r k o n u m a y e r l e t i

m gibi geni k a p s a m l k u r a m l a r ele a l a m a y a c a k k a d a r k a p a l

r e n b i r strateji izlemilerdir. Fizikiler, k u r a m l a r gelitirirken

olmas d a m m k n d r v e m u h t e m e l e n byle o l d u u n a iaret

g e n e l d e , k u a n t u m olaslklarn, d a l g a fonksiyonlarn vs. g z

e d e n k a n t l a r n says g i d e r e k a r t m a k t a d r . B u n u n sebebi, e v r e

a r d e d e n t m y l e klasik bir dilde - M a x w e l l ' i n , h a t t a N e w -

nin k u a n t u m m e k a n i i n e zg ilkelerle ynetildiini fark ettii

t o n ' u n a n d a fizikiler iin m k e m m e l d e r e c e d e anlalabilir

mizde, a r t k k u r a m l a r m z n d a d a h a e n b a t a n g e r e k t e n k u a n

o l a c a k bir dilde- a l m a y a balar; s o n r a b u n u n a r d n d a n klasik

t u m m e k a n i i n e zg olmasnn gerekmesidir. Klasik bir y a k l a

erevenin zerine k u a n t u m kavramlarn yayar. Bu yaklam o

m d a n b a l a y p imdiye k a d a r baarl bir b i i m d e i d a r e edebil

k a d a r d a artc deildir, n k deneyimlerimizi d o r u d a n

dik, a m a artk bu k a b a y a k l a m n bizi y a n l t m a y a balayaca

yanstr. lk b a k t a e v r e n , bir p a r a c n belli bir a n d a belli b i r

bir d z e y d e y i z . S i c i m / M - k u r a m n n derinliiyle birlikte, m c a

k o n u m d a v e belli bir h z d a olmas gibi klasik k a v r a m l a r a d a y a

delelerle s n a n m bu stratejinin son n o k t a s n a gelmi olabiliriz

n a n k a n u n l a r l a y n e t i l i y o r m u gibi g r n m e k t e d i r . A n c a k ay

pekl.

rntl m i k r o s k o b i k i n c e l e m e l e r d e n sonra, bu t r bildik klasik fi

kinci spersicim d e v r i m i n d e n d o a n baz derinlikli k a v r a

kirleri d e i t i r m e m i z gerektiini fark e d i y o r u z . Keif srecimiz,

ylar (rnein ekil 12.11 'de zetlendii biimiyle) y e n i d e n de

klasik bir e r e v e d e n kp k u a n t u m keifleriyle deitirilen b i r

e r l e n d i r e r e k b u y n d e zel k a n t l a r bulabiliriz. X I I . B l m ' d e

e r e v e y e varmtr, b u ilerleme d e fizikilerin b u g n e k a d a r

tarttmz z e r e , be sicim k u r a m n n birliinin t e m e l i n d e y a

k u r a m l a r n ina e d e r k e n izledikleri y o l a yansmtr.

t a n ikilikler, bu sicim formlasyonlarnn h e r h a n g i b i r i n d e orta-

460

461

y a k a n fiziksel srelerin, b a k a h e r h a n g i bir f o r m l a s y o n u n

s t olu olaca n g r s n d e b u l u n m a k t a d r . r n e i n C u m r u n

ikili diliyle y e n i d e n y o r u m l a n a b i l e c e i n i gsterir. lk b a k t a bu

Vafa yle demitir: " K u a n t u m m e k a n i i y l e ilgili, o n u n b i r o k

y o r u m u n , ilk t a n m l a p e k ilgisi y o k m u gibi grnecektir, fakat

m u a m m a s n z e c e k b i r y e n i d e n f o r m l a s y o n u n k a p d a oldu

a s l n d a ikiliin g c i b a n d a d r : ikilik y o l u y l a bir fiziksel s

u k a n s n d a y m . Ksa s r e n c e kefedilen ikiliklerin, k u a n t u m

re, o k sayda farkl b i i m l e r d e tanmlanabilir. Bu s o n u l a r

m e k a n i i y l e ilgili olarak, uzay, z a m a n ve k u a n t u m zelliklerinin

h e m ince, h e m d i k k a t ekicidir, fakat e n nemli zelliklerinin n e

a y r l m a z bir b i i m d e birletirilecei d a h a g e o m e t r i k , y e n i bir

olabileceini h e n z dile g e t i r m e d i k .

e r e v e y e iaret ettii g r n b i r o k kiinin paylatn d

ikilik evirilerinde, genellikle, be sicim k u r a m n d a n b i r i n d e

n y o r u m . " E d w a r d W i t t e n ise u n l a r sylemitir: " i n a n y o

t a n m l a n a n , k u a n t u m m e k a n i i n e k u v v e t l e bal bir s r e (r

r u m ki, k u a n t u m m e k a n i i n i n m a n t k s a l s t a t s , E i n s t e i n ' n e

n e i n D n y a k u a n t u m fiziiyle deil de klasik fizikle ynetili

deerlik ilkesini kefetmesi s o n r a s n d a k t l e e k i m i n m a n t k s a l

y o r olsa o r t a y a k m a y a c a k sicim etkileimlerini ieren bir s

s t a t s n n d e i m e s i n e b e n z e r bir b i i m d e deiecektir. B u s

r e ) alnr v e bir b a k a sicim k u r a m n n p e r s p e k t i f i n d e n k u a n

re, k u a n t u m m e k a n i i y l e ilgili o l a r a k h e n z t a m a m l a n m d e

t u m m e k a n i i y l e zayf b a l a r olan b i r s r e (rnein, ayrntl

il, fakat bir g n i n s a n l a r n bizim d n e m i m i z i b u s r e c i n bala

saysal zellikleri k u a n t u m d e e r l e n d i r m e l e r i n d e n etkilenen,

d d n e m o l a r a k g r e c e i k a n s n d a y m . "

a m a niceliksel biimi t m y l e klasik d n y a d a olabilecei biime

S a v u n m a c b i r iyimserlikle, k u a n t u m m e k a n i i ilkelerinin si

b e n z e y e n bir s r e ) o l a r a k y e n i d e n formle edilir. B u d a k u a n

cim k u r a m e r e v e s i n d e y e n i bir e r e v e y e o t u r t u l m a s n n , ev

t u m m e k a n i i n i n s i c i m / M - k u r a m n m t e m e l i n d e k i ikilik simetri-

r e n i n nasl balad, n e d e n u z a y v e z a m a n gibi eyler b u l u n d u

leriyle sk skya i ie g e m i o l d u u a n l a m n a gelir: Bu simet

u s o r u s u n a b i r c e v a p v e r e b i l e c e k d a h a gl b i r formellii

riler, d o a l a r itibaryla k u a n t u m m e k a n i i n e zg simetrilerdir,

-Leibniz'in s o r d u u , " N e d e n h e r h a n g i b i r ey y o k deil d e

n k ikilik b e t i m l e m e l e r i n d e n biri k u a n t u m d e e r l e n d i r m e l e

v a r ? " s o r u s u n u c e v a p l a m a y a bizi bir a d m d a h a y a k l a t r a c a k

r i n d e n o l d u k a etkilenmitir. B u d a s i c i m / M - k u r a m m n eksiksiz

bir formellii- b e r a b e r i n d e getirebileceini h a y a l edebiliriz.

f o r m l a s y o n u n u n -yeni b u l u n m u ikilik simetrilerini en temel

de iine alan bir f o r m l a s y o n u n - geleneksel kalp u y a r n c a kla

Sicim Kuram Deneysel Olarak Snanabi lir m:

sik b i r biimde balayp s o n r a k u a n t i z e edilerek ilerleyemeyece-

Sicim k u r a m n n n c e k i b l m l e r d e tarttmz b i r o k zel

i n e iaret eder. Klasik b i r balang n o k t a s , ikilik simetrilerini

lii a r a s n d a u , a k l m z d a n hi k a r m a m a m z g e r e k e n bel

m u t l a k a atlayacaktr, n k b u simetriler a n c a k v e a n c a k k u a n

ki de en nemlilerindendir: ncelikle ktleekimi ve k u a n t u m

t u m m e k a n i i d e e r l e n d i r m e y e a l n d n d a geerlidir.

Daha

m e k a n i i e v r e n i n ileme biiminin bir parasdr, dolaysyla

ok, s i c i m / M - k u r a m n n eksiksiz f o r m l a s y o n u n u n geleneksel

birleik k u r a m olmay a m a l a y a n b i r k u r a m h e r ikisini d e ier

kalb k r m a s v e t a m k u a n t u m m e k a n i i n e z g b i r k u r a m ola

melidir. Sicim k u r a m b u n u baarr. kincisi, fizikilerin g e e n

r a k varlk b u l m a s g e r e k i y o r m u gibi g r n m e k t e d i r .

y z y l d a y a p t almalar, e v r e n anlaymz a s n d a n temel

B u n u n nasl y a p l a c a n b u g n k i m s e bilmiyor. A m a sicim

n e m d e y m i gibi g r n e n b a k a kilit fikirler - b i r o u d e n e y s e l

k u r a m c l a r n n b i r o u , k u a n t u m ilkelerinin evrenle ilgili k u

olarak dorulanm- olduunu da ortaya koymutur. Bunlar

r a m s a l t a n m m z a nasl dahil edileceine ilikin b i r y e n i d e n for

a r a s n d a , spin, m a d d e p a r a c k l a r n n aile yaps, h a b e r c i p a r a

m l a s y o n u n , anlaymzda g e r e k l e e c e k b i r s o n r a k i b y k alt

cklar, a y a r simetrisi, edeerlik ilkesi, simetri krlmas ve s-

462

463

p e r s i m e t r i gibi k a v r a m l a r sayabiliriz. B u k a v r a m l a r n h e p s i d e

z o r l u k olacaktr, n k s p e r s i m e t r i n i n kefi, salt d n y a m z l a

d o a l o l a r a k sicim k u r a m n d a n d o m u t u r . n c s , s t a n d a r t

ilgisi o l u p o l m a d n a d a i r evet-hayr s o r u s u n u c e v a p l a m a k t a n

m o d e l gibi, d e n e y s e l lmlerle u y u m a s a l a m a k iin deitiri

o k d a h a fazlasn y a p a c a k t r . S p e r e p a r a c k l a r n ktleleri v e

lebilecek 1 9 t a n e s e r b e s t p a r a m e t r e s i b u l u n a n d a h a geleneksel

y k l e r i , s p e r s i m e t r i n i n d o a y a s a l a r n a nasl ayrntl b i r b i

b a z k u r a m l a r n tersine, sicim k u r a m n n deitirilebilir p a r a

i m d e dahil o l d u u n u aydnlatacaktr. B u n u n a r d n d a n sicim

m e t r e s i y o k t u r . P r e n s i p t e k u r a m n ierimleri, kat bir kesinlik

k u r a m c l a r , b u u y g u l a m a n n sicim k u r a m e r e v e s i n d e t a m

iermelidir; k u r a m n d o r u mu, yanl m o l d u u n a d a i r m u

anlamyla gerekleip gerekleemeyeceini ya da aklanp

laklktan u z a k bir test o r t a y a koymaldr.

a k l a n a m a y a c a n g r m e snavyla k a r k a r y a kalacaktr.

" P r e n s i p " t e k i b u m u h a k e m e d e n " p r a t i k " t e k i o l g u y a giden y o l

E l b e t t e k i d a h a iyimser o l u p gelecek o n yl iinde - C e n e v r e ' d e

b i r o k engellerle d o l u d u r . I X . B l m ' d e dier b o y u t l a r n biim

k i B y k H a d r o n arptrcs'nm a l m a y a b a l a m a s n d a n

lerini belirlemek gibi, n m z d e d u r a n b a z t e k n i k e n g e l l e r d e n

n c e - sicim k u r a m anlaymzn, s p e r e l e r i n u m u l a n kefin

b a h s e t m i t i k . X I I . v e X I I . B l m ' d e b u n l a r v e dier engelleri,

d e n n c e o n l a r l a ilgili ayrntl t a h m i n l e r y a p l m a s n a e l v e r e c e k

g r m o l d u u m u z gibi doal olarak bizi M - k u r a m n d e e r l e n

k a d a r ilerlemesini u m u t edebiliriz. B u t r t a h m i n l e r i n d o r u

d i r m e y e y n e l t e n d a h a geni k a p s a m l bir b a l a m a , sicim k u r a

lanmas, bilim tarihinin antsal a n l a r n d a n biri olacaktr.

myla ilgili kesin bir anlaya v a r m a ihtiyacmz b a l a m n a y e r

letirmitik. S i c i m / M - k u r a m n a dair eksiksiz b i r anlaya u l a
m a k , k u k u s u z o k b y k bir alma, a y n d e r e c e d e b y k b i r
deha gerektirmektedir.

Aklamann Snrlar Var mdr?

H e r eyi a n l a m a k , e v r e n i n t e m e l bileenleri v e k u v v e t l e r i n i n
b t n y n l e r i n i a n l a m a k gibi snrl bir a n l a m d a d a olsa, bilimin

B u y o l u n h e r a d m n d a , sicim k u r a m c l a r k u r a m n d e n e y s e l

b u g n e d e k k a r k a r y a kald e n b y k g l k l e r d e n biridir.

o l a r a k gzlenebilir s o n u l a r n aramlardr, a r a m a y d a s r d

Spersicim kuram bu zorluu gslememizi salayacak de-

receklerdir. I X . B l m ' d e tartm o l d u u m u z z e r e sicim k u

rinlikteymi gibi g r n e n bir e r e v e s u n m u t u r ilk kez. F a k a t

r a m n d e s t e k l e y e c e k k a n t l a r b u l m a k o n u s u n d a , baarl o l m a

k u r a m n v a a d i n i eksiksiz o l a r a k anlayp r n e i n k u a r k l a r m

ihtimali azm gibi g r n e n olaslklar d a g z d e n k a r m a m a l

ktlelerini y a d a e l e k t r o m a n y e t i k k u v v e t i n g c n , kesin d e

y z . D a h a s kavraymz derinletike, sicim k u r a m b a k a d e

erleri evrenle ilgili b u k a d a r ok eyi y n l e n d i r e n b u r a k a m l a

neysel y a k l a m l a r g n d e m e getiren a z r a s t l a n r sreleri y a d a

r h e s a p l a y a b i l e c e k miyiz? D a h a n c e k i b l m l e r d e o l d u u gi

zellikleri d e o r t a y a k a c a k t r hi k u k u s u z .

bi, b u hedeflere - b u g n b u n l a r n e n nemlisi tedirginlik y a k l a

F a k a t e n nemlisi, I X . B l m ' d e t a r t m o l d u u m u z z e r e

m n a hibir b i i m d e d a y a n m a y a n bir s i c i m / M - k u r a m f o r m -

s p e r e p a r a c k l a r n kefedilmesi s a y e s i n d e s p e r s i m e t r i n i n

l a s y o n u n a u l a m a k t r - giden y o l o k s a y d a k u r a m s a l engelle

d o r u l a n m a s , sicim k u r a m asndan b y k bir d n m n o k t a

doludur.

s olacaktr. S p e r s i m e t r i n i n , sicim k u r a m y l a ilgili k u r a m s a l in

P e k i ama, s i c i m / M - k u r a m n a dair, y e n i ve o k d a h a effaf bir

celemeler s r a s n d a kefedildiini, k u r a m n t e m e l p a r a l a r n d a n

k u a n t u m m e k a n i i f o r m l a s y o n u erevesine o t u r t u l m u kesin

biri o l d u u n u hatrlayalm. S p e r s i m e t r i n i n d o r u l a n m a s , si

b i r anlaya ulam olsak bile, p a r a c k ktlelerini ve k u v v e t

cimlere d a i r ikinci d e r e c e d e olsa da, zorlayc b i r k a n t olacak

glerini

tr. D a h a s s p e r e p a r a c k l a r n b u l u n m a s , ho k a r l a n a n b i r

m m k n m d r ? B u deerleri b u l a b i l m e k iin y i n e k u r a m s a l

464

465

hesaplama araymzda baarszla

uramamz

h e s a p l a m a l a r d a n ziyade, deneysel l m l e r e b a v u r m a k z o r u n

d a n biri olacaktr. S i c i m / M - k u r a m n m zelliklerine d a i r y e n i

d a k a l a c a k olmamz m m k n m d r ? D a h a s b u baarszlk,

k a v r a y l a r e d i n d i k e , birleik bir k u r a m a v a r m a y n n d e k i b u

d a h a d e r i n bir k u r a m a r a m a m z gerektii a n l a m n a g e l m e y i p

z e n g i n giriimin kozmolojik ierimleri d a h a d a k e s k i n l i k k a z a

gerekliin bu g z l e n e n zelliklerinin b i r aklamas olmadm

nacaktr. E l b e t t e ki, b u t r a r a t r m a l a r n b i r g n bizi, g e r e k

y a n s t y o r olabilir mi?

t e n d e bilimsel a k l a m a n n b i r snr o l d u u n a i k n a etmesi

Bu s o r u l a r a d e r h a l verilebilecek c e v a p l a r d a n biri "evet" ola

m m k n d r . F a k a t tersine, y e n i b i r a -evrenle ilgili t e m e l b i r

bilir. Einstein'n b i r z a m a n n c e dedii gibi, " E v r e n l e ilgili en

a k l a m a n n n i h a y e t b u l u n d u u n u ilan edebileceimiz b i r a-

anlalmaz ey, anlalabilir olmasdr." E v r e n i a n l a m a b e c e r i

d a balatabilirler.

miz k a r s n d a k i h a y r e t i m i z , hzl ve etkileyici bir ilerleme a

n d a k o l a y c a g z d e n karlmaktadr. Gelgelelim, belki d e a n

Yldzlara Uzanmak

lalabilirliin bir snr vardr. Belki de, bilimin sunabilecei,

Teknolojik o l a r a k D n y a y l a v e o n u n G n e s i s t e m i n d e k i y a

olabildiince d e r i n b i r anlay d z e y i n e v a r d k t a n sonra, y i n e

k n k o m u l a r y l a snrl olsak da, d n m e n i n v e d e n e y l e r i n g

d e e v r e n i n a k l a n a m a y a n baz y n l e r i kalacan k a b u l e t m e

cyle h e m i h e m d e d u z a y n c r a blgelerini a r a t r m b u

miz gerekiyor. G e m i t e bilimsel y n t e m i n baars, y e t e r i n c e

l u n u y o r u z . zellikle d e son y z y l iinde s a y l a m a y a c a k k a d a r

z a m a n ve a b a y l a e v r e n i n gizemlerini aydnlatabileceimizi d

o k sayda fizikinin kolektif abas, d o a n n en gizli t u t u l m u

n m e cesareti v e r m i t i bize. F a k a t bilimsel a k l a m a n n m u t l a k

s r l a r n d a n bazlarn o r t a y a k a r d . B u aklayc c e v h e r l e r or

snrna v a r m a k -teknolojik bir engelle k a r l a m a k y a d a i n s a n

t a y a d k l r d k l m e z , bildiimizi sandmz, fakat ihtiamn

anlaynn m e v c u t , fakat ilerleyen snrna v a r m a k deil- g r l

tahayyl etmenin yaknndan dahi gemediimiz bir dnyaya

m e m i bir olay olacaktr, gemi deneyimlerimizin bizi hazrla

d a i r hayallerin kapsn at. Bir fizik k u r a m n n derinliinin l

m o l a m a y a c a bir olay.

l e r i n d e n biri de, d n y a g r m z n d a h a n c e d e n dei-

N i h a i k u r a m araymzla b y k bir ilgisi olsa da, b u h e n z

m e z m i gibi g r n e n vehelerinin k a r s n a n e d e r e c e ciddi so

z e m e y e c e i m i z b i r meseledir; hatta, bilimsel a k l a m a n n s

r u l a r karddr. B u lye v u r u l d u u n d a , k u a n t u m m e k a n i i

nrlar olmas olasl, ifade ettiimiz k a p s a m l biimiyle, hi

v e grelilik k u r a m e n b y k b e k l e n t i l e r i n tesinde bir derinli

z l e m e y e c e k bir meseledir. r n e i n , ilk b a k t a bilimsel akla

e sahiptir: D a l g a fonksiyonlar, olaslklar, k u a n t u m tnelleri,

m a y a kesin b i r snr g e t i r i y o r m u gibi g r n e n speklatif oklu

b o l u k t a k i kesintisiz k a y n a y a n enerji dalgalanmalar, u z a y v e

evren k a v r a m n d a h i , en a z n d a n ilkesel o l a r a k t a h m i n g c n

z a m a n n birlikte silinmesi, ezamanlln greli nitelii, u z a y -

t e k r a r a y a a k a l d r a n a y n d e r e c e d e speklatif k u r a m l a r h a y a l

z a m a n d o k u s u n u n kvrlmas, k a r a delikler, B y k P a t l a m a .

e d e r e k ele alabileceimizi g r m t k .

Sezgisel, m e k a n i k , saat gibi ileyen N e w t o n c u perspektifin b u

B u d e e r l e n d i r m e l e r d e n o r t a y a k a n aydnlatc bir n o k t a ,

k a d a r d a r g r l o l d u u n u n anlalacan k i m t a h m i n edebi

kozmolojinin nihai b i r k u r a m n ierimlerinin b e l i r l e n m e s i n d e k i

lirdi? S r a d a n bir b i i m d e d e n e y i m l e n d i k l e r i halleriyle eylerin

r o l d r . Tartm o l d u u m u z gibi s p e r s i c i m kozmolojisi, sicim

y z e y i n i n h e m e n altnda, kafa kartrc, y e p y e n i b i r d n y a n n

k u r a m n n k o y d u u y e n i s t a n d a r t l a r a g r e bile g e n bir alandr.

y a t t n k i m t a h m i n edebilirdi?

K u k u s u z gelecek yllarda, a r a t r m a l a r n o d a k l a n a c a balca

F a k a t b u p a r a d i g m a l a r s a r s a n keifler bile, d a h a geni k a p

a l a n l a r d a n biri, m u h t e m e l e n fiziin b y y e n balca alanlarn-

saml, h e r eyi iine a l a n bir h i k y e n i n p a r a s d r y a l n z c a . Fi-

466

467

zikiler, b y k olanla v e k k olanla ilgili y a s a l a r n t u t a r l bir

k t l e e k i m i a n l a m a m a c e r a s n a dair r e n k l i betimlemesi

b t n iinde y e r l i y e r i n e o t u r m a s g e r e k t i i n e d u y d u k l a r sar

r a n l k t a g e e n o gerilimli aray yllar, o yllarn y o u n zlemi,

slmaz inanla, o ele g e m e z birleik k u r a m n a m a n s z takipile

g v e n i n y e r i n i h a y a l k r k l m m , hayalkrklnm y e r i n i g v e

ri olmulardr. A r a y s o n a e r m i deildir, fakat spersicim k u

nin almas, n i h a y e t i n d e a k m a k " - k u k u s u z insanln b

r a m v e k u r a m n M - k u r a m n a d n m e s i y l e birlikte, k u a n t u m

t n bir m c a d e l e s i n i iine alyor. H e p i m i z k e n d i y o l u m u z d a n gi

m e k a n i i , genel grelilik, gl, zayf ve e l e k t r o m a n y e t i k k u v

d e r e k h a k i k a t i a r y o r u z , hepimiz n e d e n b u r a d a o l d u u m u z so

vetleri birletiren t u t a r l bir ereve n i h a y e t o r t a y a kmtr. B u

r u s u n u n c e v a b n a zlem d u y u y o r u z . A k l a m a l a r d a n a h e p

gelimelerin, d a h a nceleri geerli olan d n y a y g r m e biimi

birlikte t r m a n r k e n ,

mizin k a r s n a k a r d z o r l u k l a r d e v a s a d r : Yaratlan h e r e

o m u z l a r s t n d e y k s e l e r e k c e s u r c a zirveye uzanyor. B i z d e n

yi, u z a m s a l d o k u l a r n n yrtld, s o n r a k e n d i n i y e n i d e n o n a r -

s o n r a k i k u a k l a r d a n biri zirveyi g r p sonsuz aklkta bir p e r s

-"ka

her kuak kendinden nceki kuan

d u n o k t a d a b k l m e l e r geirebilecek o k sayda gizli b o y u

pektifle e v r e n i n enginliini ve zarafetini izleyebilecek mi, b u n u

t u n b u l u n d u u b i r e v r e n d e titizlikle icra edilen titreim r n t -

n g r e m i y o r u z . A m a h e r k u a k biraz d a h a y u k a r trmanyor,

l e r i n d e birletiren sicim ilmekleri ve salnm h a l i n d e k i k r e c i k -

b u n o k t a d a J a c o b B r o n o w s k i ' n i n " H e r a d a bir d n m n o k t a

ler. K t l e e k i m i v e k u a n t u m m e k a n i i n i n , b t n m a d d e v e b

s vardr, d n y a n n tutarlln g r m e n i n ve o r t a y a k o y m a n n

t n k u v v e t l e r e d a i r birleik bir k u r a m erevesinde birletiril

y e n i bir biimi v a r d r , " szlerini i d r a k ediyoruz. Bizim k u a

mesinin, e v r e n i n nasl ilediine d a i r k a v r a y m z d a byle b i r

mz e v r e n e dair izdiimiz y e n i t a b l o y a - d n y a n n tutarlln

d e v r i m e y o l aabileceini k i m t a h m i n edebilirdi?

o r t a y a k o y a r k e n izlediimiz y e n i t a r z a - h a y r a n l k d o l u bir ilgiy

K u k u s u z , s p e r s i c i m k u r a m y l a ilgili olarak, eksiksiz ve h e

s a p l a m a l a r a d a y a n a r a k izlenebilir bir a n l a y a v a r m a araym

le y a k l a r k e n , insanlarn yldzlara uzatt m e r d i v e n e k e n d i b a

samamz eklemi, r o l m z t a m a m l a m o l u y o r u z .

z s r d r r k e n bizi b e k l e y e n d a h a b y k srprizler olacaktr.

M - k u r a m e r e v e s i n d e y a p l m almalar sayesinde, evrenin,
P l a n c k u z u n l u u n u n a l t n d a gizlenmi, m u h t e m e l e n z a m a n v e
u z a y k a v r a m l a r n n olmad, y e n i , t u h a f bir a l a n n d a n m a n z a
r a l a r g r m t k . B u n u n t a m kart u n o k t a d a y s a , e v r e n i m i z i n
oklu evren denilen engin ve k a r m a k a r k b i r k o z m i k o k y a n u
sun yzeyindeki saylamayacak kadar ok baloncuktan yalnz
c a biri olabileceini d e g r d k . B u fikirler, b u g n s p e k l a s y o n
larn geldii son noktadr, fakat e v r e n anlaymzdaki b i r s o n
r a k i s r a m a n n h a b e r c i s i olabilirler.
Gzlerimizi gelecee d i k i p bizi b e k l e y e n harikalar b e k l e r
k e n , gemii d n p b u r a y a k a d a r y a p m o l d u u m u z y o l c u l u
a d a hayretle, h a y r a n l k l a b a k m a m z gerekiyor. E v r e n i n t e m e l
y a s a l a r n n p e i n d e s r d r l e n aray, akl genileten, r u h u zen
ginletiren, kesinlikle insani bir d r a m d r . Einstein'n, k e n d i s i n i n
468

46y

Notlar

I. Blm

1. Aadaki tablo, Tablo 1.1'in ayrntl halidir. U parack ailesinde yer alan para
cklarn ktlelerini ve kuvvet yklerini gstermektedir. Farkl tipteki kuarklarm her
biri, renk isimleriyle belirtilen, olas gl kuvvet yk tar; bu renkler gl
kuvvet yknn saysal deerine karlk gelir. Tabloda gsterilen zayf ykler daha
somut bir dille zayf izospinin "nc bileeni"dir. (Paracklarn "sa tarafta ka
lan" bileenlerine yer vermedik; bu bileenler hi zayf yke sahip olmama zellikle
riyle farkllar.)
1. A i l e
Parack

Ktle

Elektrik yk

Zayf yk

Gl yk

Elektron

0,0054

-1

-1/2

Elektron/
ntrino

< o-

1/2

Yukar
kuark

0,0047

2/3

1/2

krmz, yeil, mavi

Aa
kuark

0,0074

-1/3

-1/2

krmz, yeil, mavi

Parack

Ktle

Elektrik yk

Zayf yk

Gl y k

-1/2

2. A i l e

Mon

0,11

Mon/
ntrino

< 0,0003

1/2

ekici
kuark

1,6

2/3

1/2

krmz, yeil, mavi

Tuhaf
kuark

0,16

-1/3

-1/2

krmz, yeil, mavi

Ktle

Elektrik yk

Zayf yk

Gl yk

1,9

-1

-1/2

<0,033

1/2

3. A i l e
Parack

Tau
Tauntrino
st kuark

189

2/3

1/2

krmz, yeil, mavi

Alt kuark

5,2

-1/3

-1/2

krmz, yeil, mavi

471

2. ekil 1.1'de grlen ilmeklerin (kapal sicimler) yan sra sicimler, iki ucu serbeste
hareket eder halde de olabilir (yaygn deyile ak sicimler). Sunumumuzu kolayla
trmak adna, ounlukla kapal sicimlere younlaacaz, geri sylediklerimizin
hepsi esasen her iki sicim iin de geerlidir.
3. Albert Einstein, bir dostuna yazd 1942 tarihli bir mektup, aktaran Tony Heck ve
Patrick Walters, Einstein 's Mirror (Cambridge, ingiltere: Cambridge Universiy
Press, 1997).
4. Steven Weinberg, Dreams of a Final Theory (New York: Pantheon, 1992), s. 52.
5. Edward Witten ile sylei, 11 Mays 1998.
II. Blm

herhangi bir ey alglayabilecek kadar keskinse tabii!). Bir ey grebilmemiz iin

gzlerimizin -ya da fotoraf makinemizin- nesnenin yzeyinden yansyan alma
s gerekir. Ancak yansyan k nesnenin zerindeki farkl noktalardan geldii iin,
herhangi bir anda grdmz k, bize farkl uzunluklardaki yollardan geerek
ulamtr. Bu da greliliki bir grsel yanlsamaya yol aar ve nesne hem ksalm
hem de dnm grnr.
5. Matematie ilgi duyan okur iin, 4-vektr x = (ct, X\, x , x^) = (ct, x) uzay-zaman ko
numundan, 4-vektr u = dx/dx dorusal hzm elde edebiliriz; burada X, dr = dfi
c-2 (dx\ + dx2+ dx2) ile tanmlanan zaman dr. yleyse, "uzay-zamanda hz" 4-vektr u'nun bykldr, yani ^cVr - dx ^/{dr - c"2rfx2jj olur, bu da k hznn yani
c'nin ayndr. Bu durumda cHt/dr) - (dc/drf = c denklemini, c {dr/dtf + [dxIdtf = c
olarak yeniden dzenleyebiliriz. Bu da bir nesnenin uzaydaki hznda ^{dc/dtf bir
art olmas halinde, dt/dt'de bir azalma olmas gerektiini gsterir; drtdt nesnenin
zaman iindeki hzdr (dt hin yani nesnenin kendi saatine gre geen zamann du
raan saate gre geen zamana yani dt'ye oran).
2

1. Byk ktleli cisimler, rnein Dnya ktleekimi kuvvetlerinin iin iine girmesine
neden olarak ileri karmaklatrr. Artk yatay dorultudaki -dikey dorultudaki
deil- harekete odaklandmz iin, Dnyay grmezden gelebiliriz; yle de yapa
caz. Bir sonraki blmde ktleekimini ayrntl olarak tartacaz.
2. Matematie ilgi duyan okur iin, bu gzlemlerin niceliksel ifadelere dntrlebi
leceini belirtelim. rnein hareket eden k saatinin hz v ise ve fotonu da (dura
an haldeki k saatimizin lmlerine gre) bir gidi gelii t saniyede tamamlyorsa,
bu durumda foton alttaki aynaya geri dndnde k saatinin kat ettii mesafe vt

ni kullanarak hesaplayabiliriz: yj(vt/2) + h (burada h, k saatindeki iki ayna arasn

2

kegenin uzunluu
kegeni 2

2^j(yt/2j + h

^{ytlT^ + h lc
2

1. Isaac Newton, Sr Isaac Nevvton's JVlathematical Principle of Natura! Philosophy

2.

olacaktr. In hz sabit olduundan (c), k iki

saniyede kat eder. imdi elimizde t = 2

^(vt/lf + h /c
2

denkle

mi var, bu denklemi t iin zdmzde t = 2h -Jc - v sonucuna varrz. Karklk

2

olmasn diye bunu t

bareketb

= h 4c - v diye yazalm; burada "hareketli" ifadesi bu za

2

mann, hareket eden saatin bir kere tklamas iin geen zaman olduunu belirtmekte
dir. te yandan durmakta olan saatimizin bir kere tklamas iin geen zaman t g
dura

= 2A/cdenklemiyle belirtiriz, biraz cebirle t

-t

hareltet{!

an

/\j\ _ /c denklemine ula

duraaa

rz; bu da hareket eden saatin bir kere tklamasnn, duraan saatin bir kere tkla
masndan daha uzun srdn aka gsterir. Yani seilmi olaylar arasnda, ha
reketli saatin toplam tklama says duraan saatin toplam tklama saysndan daha az
olacak, dolaysyla hareket halindeki gzlemci iin geen zaman daha ksa olacaktr.
3. Bir parack hzlandrc kadar irek olmayan bir ortamda gerekletirilmi bir de
ney sizin iin daha ikna edici olacaksa, u deneyi dnn: Ekim 1971'de o srada
St. Louis'deki Washington niversitesi'nde almakta olan J. C. Hafele ile ABD
Donanma Gzlemevinde almakta olan Richard Keating ticari uaklarda yaklak
40 saat boyunca sezyum nl atom saatleri uurdular, zel grelilik, ktleekiminin
etkileriyle ilgili hemen fark edilmeyen birka noktay da dikkate alarak (bunlar son
raki blmde tartacaz), hareket halindeki atom saatlerine gre geen toplam za
mann, Dnya'da duraan haldeki atom saatlerine gre geen toplam zamandan bir
saniyenin birka milyarda biri kadar az olmas gerektiini ne srer. Hafele ve Kea
ting tam da bunu bulmutur: Hareket halindeki bir saat iin zaman gerekten de ya

valar.
4. Her ne kadar ekil 2.4 bir nesnenin hareket yn dorultusunda klmesini do
ru olarak gsterse de, bir nesne yanmzdan yaklak k hznda geip gidecek olsa
aslnda ne greceimizi gstermez (gzlerimiz ya da fotoraf makinelerimiz o srada
472

III. Blm

olacaktr. ekil 2.3'teki kegen yollarn her birinin uzunluunu Pythagoras teoremi
daki mesafedir - metinde 15 santimetre olarak verilmiti). Birlikte hesaplandnda iki

3.
4.
5.

and His System of the Word, ev. A. Motte ve Florian Cajori (Berkeley: University
of California Press, 1962), 1. cilt, s. 634.
Biraz daha ak bir deyile, Einstein edeerlik ilkesinin gzlemlerimiz uzayn ol
duka kk bir blgesiyle snrl olduunda geerli olacan anlamt; yani "kom
partman "mzm kk olmas kouluyla. Bunun sebebi udur: Ktleekimi alanlar
gleri (ve dorultular) bakmndan bir yerden dierine farkllk gsterebilir. Fakat
kompartmannzn tek bir birim olarak ivmelendiin, dolaysyla ivmelenmenin birrnek, tek bir ktleekimi kuvveti alann simle ettiini dnyoruz. Fakat kom
partmannz kldke, bir ktleekimi alannn deiebilecei alan miktar azalr,
dolaysyla edeerlik ilkesi daha da uygulanabilir bir hal alr. Teknik olarak, ivmelenmi bir duru noktasnn simle ettii birrnek ktleekimi alam ile bylt ktle
li bir cisimler topluluunun yaratt, olaslkla birrnek olmayan "gerek" bir
ktleekimi alan arasndaki fark, "dalgal" ktleekimi alan olarak bilinir (Ay'n
ktleekimi etkisinin Dnya zerindeki etkilerine atfen). Sonuta bu dipnot, dalga
l ktleekimi alannn kompartmannzn bykl kldke daha az fark edi
lebilir bir hal ald, ivmeli hareket ile "gerek" ktleekimi alannn birbirinden
ayrt edilemez hale geldii sylenerek zetlenebilir.
Albert Einstein, aktaran AIbrecht Flsing, Albert Einstein (New York: Viking,
1997), s. 315.
John Stachel, "Einstein and the Rigidly Rotating Disk", General Relatviiy and
Gravitation iinde, haz. A. Held (New York: Plenum, 1980), s. 1.
Tornado dnnn ya da daha teknik bir deyile "dimdik dnen disk"in analizi, ko
layca kafa karklna yol aabilir. Aslna bakarsanz, bu rnein birka yn ze
rinde genel bir uzlamaya henz varlamamtr. Metinde, Einstein'n kendi analizi
nin ruhuna sadk kaldk, bu dipnotta da bu bak asn izlemeyi srdrerek kafa
kartrc olduunu dnm olabileceiniz birka unsuru aydnlatmaya alaca
z. ncelikle, cetvel Lorentz bzmesine urarken Tornado nun evresinin ura
mamas, dolaysyla Slim'in evre lmnde ilk bata bulduumuzla ayn sonuca
ulamamas kafanz kartrm olabilir. Fakat unutmayn, tartmamz boyunca
Tornado hep dnyordu; Tornadoyu durduu srada incelemedik. Dolaysyla du
raan gzlemciler olarak bizim bak amza gre, bizim ve Slim'in evre lmle
rimiz arasndaki tek fark Slim'in cetvelinin Lorentz bzmesine uram olmasdr;
lmmz gerekletirdiimizde Tornado dnmekteydi, Slim'i lm yaparken
izlediimizde de dnyordu. Cetvelinin bztn grdmz iin, evrenin ta473

marnn lerken cetveli ok daha fazla kere yere koymas gerektiini, bu yzden de
bizimkinden daha uzun bir uzunluk leceini fark ettik. Tornadonun evresinin
Lorentz bzmesine uramas, ancak Tornado'nun dnerkenki zelliklerini dururkenki zellikleriyle kyaslamamz halinde bizi ilgilendirir. Fakat bu bize gerekmeyen
bir kyaslamadr.
kincisi, duran Tornadoyu analiz etmemiz gerekmemesine ramen, yavalayp dur
duunda neler olacan merak ediyor olabilirsiniz hl. imdi yle grnyor ki,
hzda deiiklikler olmasyla birlikte, Lorentz bzmesi de farkl derecelerde ger
ekleeceinden evrenin de deiebileceini dikkate almamz gerekir. Fakat bu du
rum yarapn deimemesine nasl uygun debilir? Bu kolay aklanamayan bir
problemdir, zm, gerek dnyada tam anlamyla kat nesneler olmamasna daya
nr. Nesneler uzayabilir ve kvrlabilir, dolaysyla rastladmz uzama veya ksalma
ya uyabilir; byle olmazsa eer Einstein'n da iaret ettii zere, bata dnen bir me
tal eriyiinin hareket halinde soumasna izin verilerek olumu dnen bir disk, dn
me hz pe pee deitirilirse krlacaktr. Dnen diskin tarihiyle ilgili daha fazla ay
rnt iin baknz Stachel, "Einstein and the Rigidly Rotating Disk".
6. Uzman okur, Tornado dn rneinde, yani referans noktamzn tekdze bir bi
imde dnmesi halinde, odaklanm olduumuz kvrlm boyutlu uzamsal ksm
larn, 4 boyutlu bir uzay-zamanda birbirine oturacan, fakat bu 4 boyutlu uzay-zamann kvrmnn yine de ortadan kalkacan fark edecektir.
7. Hermann Minkovvski, aktaran Flsing, Albert Einstein, s. 189.
8. John Wheeler'la sylei, 27 Ocak 1998.
9. Hal byleyken, mevcut atom saatleri, zamandaki byle kk yamuimalar -hatta
daha da kklerini- tespit edecek derecede duyarldr. rnein I976'da, o zaman
Harvard-Smithsonian Astrofizik Gzlemevinde almakta olan Robert Vessot ile
Martin Levine, Ulusal Havaclk ve Uzay Dairesinde (NASA) grevli alma arka
dalaryla birlikte Virginia'da, Wallops Adas'ndan saatte bir saniyenin trilyonda bi
rine duyarl bir atom saati tayan bir Scout D fzesi atelemilerdi. Roket irtifa ka
zandka (bylece Dnyann ktleekime bal ekim etkisi azaldka), Dnya'da
bulunan ayn zelliklere sahip atom saatinin daha yava tklayacan gstermeyi
umuyorlard. ki ynl bir mikrodalga sinyali ak sayesinde, aratrmaclar iki atom
saatinin tiktaklama orann kyaslamay baarmt; roket maksimum irtifaya, 10.000
kilometreye ulatnda, iindeki atom saati, Dnya'daki benzerine kyasla bir mil
yarda A kere daha hzl alyordu.
10. 1800'lerin ortalarnda Fransz bilim adam Urbain Jean Joseph Le Verrier, Mer
kr gezegeninin Newton'un ktleekimi yasasyla tahmin edilen Gne etrafndaki
yrngesinden hafife saptn kefetti. Yarm yzyl akn bir sre boyunca, gnberi noktasnn ar kaymas denen bu duruma (daha ak bir dille Merkr'n y
rngesini tamamlad her seferinde Newton kuramnn olmas gerektiini syledi
i yerde olmamasna) getirilen epeyce aklama oldu -kefedilmemi bir gezegenin
ya da bir gezegen halkasnn ktleekimi etkisi, kefedilmemi bir uydu, gezegenleraras tozun etkisi, Gne'in kutuplarnn yass olmas- fakat hibiri de genel bir
kabul grecek kadar ikna edici deildi. 1915'te Einstein yeni bulduu genel greli
lik denklemlerini kullanarak Merkr'n gnberisindeki kaymay lt ve kendisi
nin de kabul ettii zere kalbinin arpmasna yol aan bir cevaba ulat: Genel g
relilik denklemlerinin verdii sonu, gzlemlere tpatp uyuyordu. Kukusuz bu ba
ar, Einstein'n kuramna bu kadar byk bir inan beslemesinin en nemli sebep
lerinden biriydi, fakat hemen herkes nceden bilinen bir anormalliin aklanma
sndan ok, bir ngrnn dorulanmasn beklemiti. Daha ayrntl bilgi iin ba
knz Abraham Pais, Subtle is the Lord (New York: Oxford Universiry Press,
1982), s. 253.
11. Robert P. Crease ve Charles C. Mann, The Second Creation (New Brunsvvick,
N.J.: Rutgers Universiry Press, 1996), s. 39.
474

12. artcdr ki, kozmik genilemenin ayrntl hzlaryla ilgili son aratrmalar, evre
nin aslnda ok kk, fakat sfrdan farkl bir kozmolojik sabit ierebileceini orta
ya atmaktadr.
IV. B l m

1. Richard Feynman, The Character ofPhysical Law (Cambridge, Mass.: MT Press,

1965), s. 129.
2. Planck'n almas sonsuz enerji bilmecesini zm olsa da, grne gre bu a
lma dorudan bu amac hedeflemiyordu. Planck aslnda, bu bilmeceyle yakndan
balantl bir konuyu, scak bir frnn -daha dorusu "kara bir cismin"- iindeki
enerjinin eitli dalga boyu erimlerine nasl daldyla ilgili deney sonularn an
lamaya alyordu. lgili okurlar bu gelimelerin tarihiyle ilgili daha fazla ayrnt iin
u kaynaa bavurulmaldr: Thomas Kuhn, Black-Body Theory and the Quantum
Discontinuity, 1894-1912 (Oxford, ngiltere: Clarendon, 1978).
3. Daha ak bir deyile Planck, minimum enerji ierikleri (19. yzyl termodinamii
ne gre) amalanan ortalama enerji katksn aan dalgalarn katlanarak artan biim
de bastrldn gsterdi. Daha byk frekansl dalgalar incelediimizde bu bastr
ma giderek keskinlesin
4. Planck sabiti 1,05 x 10" gram-sanfimetre kare/saniyeye eittir.
5. Tmothy Ferris, Corning of Age in the Milky Way (New York: Anchor, 1989), s. 286.
6. Stephen Havking, Amsterdam Ktleekim, Kara Delikler ve Sicim Kuram Sem
pozyumu'nda verdii konferanstan, 21 Haziran 1997.
7. Feynman'n kuantum mekaniine yaklamnn dalga fonksiyonlarna dayal yakla
ma ulamak iin kullanlabileceini ve bunun tersinin de geerli olduunu burada
belirtmeye deer; dolaysyla bu iki yaklam tam anlamyla edeerdir. Yine de, her
ikisinin de verdii cevaplar kesinlikle ayn olsa da, iki yaklamn da zerinde dur
duu kavramlar, dil ve yorumlar olduka farkldr.
8. Richard Feynman, QED: The Strange Theory of Light and Matter (Princeton:
Princeton University Press, 1988.
27

V. Blm

1. Stephen Hawking, A Brief History of Time (New York: Bantam Books, 1988), s.
175.
2. Richard Feynman, aktaran Timothy Ferris, The Whole Shebang (New York: Simon
& Schuster, 1997), s. 97.
3. Uzayn bo olan bir blgesinde nasl olup da bir eyin olabilecei hl kafanz kartryorsa, belirsizlik ilkesinin bir uzay blgesinin aslnda ne kadar bo olabilecei
konusunda bir snrlama getirdiini anlamak nemlidir; belirsizlik ilkesi bo uzayla
kast ettiimiz eyi deitirmitir. rnein, bir alandaki dalga etkilerine uyguland
nda (sz gelimi elektromanyetik alanda yol alan elektromanyetik dalgalara uygu
landnda) belirsizlik ilkesi bir dalgann geniliinin ve geniliinin deime hznn,
bir paracn konumu ile hz arasndaki ayn ters orantl ilikiye tabi olduunu
gstermitir: Genilik ne kadar kesin bir biimde belirtilirse, geniliin deime h
zn o kadar az bilebiliriz. imdi, bir uzay blgesinin bo olduunu sylediimizde,
genelde baka eylerin yan sra oradan geen bir dalga olmadn, btn alanlarn
sfr deerine sahip olduunu sylemek istiyoruzdur. Ar fakat nihayetinde yararl
bir dille, bunu, o blgeden geen btn dalgalarn geniliklerinin kesinlikle sfr ol
duunu syleyerek ifade edebiliriz. Fakat genilikleri kesin olarak biliyorsak, belir
sizlik ilkesi geniliklerin deime orannn tmyle belirsiz olduu, esasen herhangi
bir deeri alabilecei anlamna gelir. Fakat genilikler deiirse, bu bir an sonra, o
uzay blgesi hl "bo" olsa da, geniliklerin artk sfr olmayaca anlamna gelir.
Yine, ortalamada, alan sfr olacaktr, nk baz yerlerde deeri pozitif, baz yerler
de de negatif olacaktr; ortalamada blgedeki net enerji deimemitir. Fakat bu yal475

nz ortalamada byledir. Kuantum belirsizlii, alandaki -uzayn bo bir blgesinde

bile- enerjinin yukar aa dalgaland, dalgalanmalarn byklnn blgenin
incelenmesinde kullanlan mesafe ve zaman lekleri kldke byd anlam
na gelir. Byle anlk alan dalgalanmalarnn tad enerji, E=mc denklemi yoluyla,
parack ve kar parack iftlerinin anlk yaratmna evrilebilir; bu parack ve
kar parack iftleri birbirlerini byk bir hzla ortadan kaldrrlar ve bu da ener
jinin deimesini engelleyip onu ortalamada tutar.
4. Schrdinger'in yazd ilk denklem -zel grelilii ieren denklem- hidrojen atomla
rndaki elektronlarn kuantum mekaniine zg zelliklerini doru bir biimde betimlemese dahi, baka balamlarda uygun biimde kullanldnda deerli bir denk
lem olduu ksa zamanda anlalmtr, aslnda bugn hl kullanlmaktadr. Gelge
ldim Schrdinger'in bu denklemi yaynlad tarihlerde Oskar Klein ve Walter Gordon onu atlatmlard, dolaysyla onun grelilie dayal denklemine "Klein-Gordon
denklemi" denir.
5. Matematikle ilgili okurlar iin, temel parack fiziinde kullanlan simetri ilkelerinin
gruplara, zellikle de Lie gruplarna dayandm belirtelim. Temel paracklar, eit
li gruplar temsil edecek ekilde dzenlenmitir, bunlarn zaman iindeki evrimini
ynlendiren denklemlerin de ilikili simetri dnmlerine uymas gerekir. Gl
kuvvet iin, bu simetriye SU(3) denir (sradan ooyutlu rotasyonlarn benzeridir,
fakat karmak bir uzayda i grr), belli bir kuark trnn rengi de boyutlu
bir temsil iinde dnm geirir. Metinde belirtilen deiim (krmz, yeil, maviden,
sar, ivit, leylaa dnm), daha ak bir deyite bir kuarkn "renk koordinatlar"nda etkili olan bir SU(3) dnmdr. Bir ayar simetrisi ise, grup dnmleri
nin uzay-zamana ballk gsterebilecei bir simetridir; bu rnekte, kuark renkleri
nin uzayda farkl yerlerde ve zamann farkl anlarnda farkl biimlerde "dnmesidir."
2

6. Ktleekimi dndaki kuvvetle ilgili kuantum kuramlarnn geliimi srasnda, fi

zikiler sonsuz sonular veren hesaplarla da karlamlard. Fakat zaman iinde,
bu sonsuzluklarn yeniden normalletirme denilen bir arala stesinden gelinebile
ceini anladlar. Genel grelilik ile kuantum mekaniini birletirme abalarndan do
an sonsuzluklar ok daha ciddidir ve yeniden normalletirme tedavisine msait de
ildir. Daha da yakn dnemlerde, fizikiler, sonsuza varan sonularn, bir kuramn,
uygulanabilirlik snrlarnn tesinde kalan bir alam analiz etmekte kullanldna
iaret ettiini fark ettiler. Bugnk aratrmalarn amac, uygulanabilirlik ap pren
sipte snrsz olan bir kuram -"nihai" kuram ya da "son" kuram- bulmak olduun
dan, fizikiler, analiz edilen fiziksel sistem ne kadar u olursa olsun, sonsuza varan
cevaplarn ortaya kmayaca bir kuram bulmay isterler.
7. Planck uzunluunun bykl, fizikilerin boyut analizi dedii eyden kaynakla
nan basit bir akl yrtmeye dayanyormu gibi grnebilir. Fikir udur: Bir kuram,
bir denklemler topluluu olarak formle edildiinde, kuramn gerek dnyayla ili
kili olabilmesi iin soyut sembollerin Dnya'nn fiziksel zelliklerine bal olmas ge
rekir, zellikle de bir birimler sistemi ortaya koymamz gerekir, bylece diyelim ki
bir sembol bir uzunluu ifade edecekse, elimizde semboln deerini yorumlayabile
ceimiz bir lek olur. Nihayetinde denklemler sz konusu uzunluun 5 olduunu
gsteriyorsa, bu 5 santimetre mi, 5 kilometre mi, yoksa 5 k yl anlamna m geli
yor, bilmemiz gerekir. Genel grelilii ve kuantum mekaniini ieren bir kuramda,
bir birim tercihi doal olarak u ekilde ortaya kar: Doada, genel greliliin da
yand iki sabit vardr: Biri k hz, c, dieriyse Newton'un ktleekimi sabiti
G'dir. Kuantum mekanii doadaki tek bir sabite, S'ye dayanr. Bu sabitlerin birim
lerini incelediimizde (rnein c, bir hz ve yndr, bu yzden de mesafenin zama
na blnmesiyle ifade edilir, vs.) yjhG/c* bileiminin bir uzunluk birimine sahip ol
duu grlebilir; aslnda 1,616 x I0 santimetredir. Bu Planck uzunluudur.
Planck uzunluu ktleekimi ve uzay-zaman girdilerine (G ve c) sahip olduundan,
ayn zamanda kuantum mekaniine zg bir dayana da (f) olduundan, genel g-33

476

relilik ile kuantum mekaniini birletirme giriiminde bulunan herhangi bir kuram
da lmlerin leini -doal uzunluk birimini- belirler. Metinde "Planck uzunluu"
terimini kullanmamz, genelde yaklak bir anlam ifade etmekte, yaklak 10 san
timetrelik bir uzunluu gstermektedir.
8. Halihazrda sicim kuram dnda, genel grelilik ile kuantum mekaniini birletir
meye ynelik iki yaklam daha sebatla izlenmektedir. Tvvistor kuram olarak bilinen
yaklam, Oxford niversitesi'nden Roger Penrose nclnde gelitirilmektedir.
Ksmen Penrose'un almasndan esinlenen dier yaklamn ncln ise
Pennsylvania Eyalet niversitesi'nden Abhay Ashtekar yapmaktadr ve bu yakla
mken/ deikenler yntemi olarak bilinmektedir. Bu kitapta daha fazla tartlma
yacak olsalar da, bu yaklamlarn sicim kuramyla derin bir balantlar olabilecei,
sicim kuramyla birlikte yaklamn birden muhtemelen, genel grelilik ile kuan
tum kuramn birletiren ayn zm inceltmeye alt ynnde speklasyonlar
giderek oalmaktadr.
-33

VI. blm

1. Uzman okur bu blmn yalnzca tedirginlik yaklamna dayal sicim kuramna

odaklandn anlayacaktr; konunun tedirginlik yaklamna dayal olmayan ynleri
XII. ve XIII. Blm'de tartlmaktadr.
2. John Schwarz'la sylei, 23 Aralk 1997.
3. Tamiaki Yoneya, Korkut Bardak ve Martin Halpern birbirlerinden bamsz
olarak benzer iddialarda bulunmulardr. sveli fiziki Lars Brink'in de sicim kura
mnn geliiminin ilk evresine nemli katklar olmutur.
4. John Schwarz'la sylei, 23 Aralk 1997.
5. Michael Green'le sylei, 20 Aralk 1997.
6. Standart model, paracklarn nasl ktle kazandn aklayan bir mekanizma
(Higgs mekanizmas; sko fiziki Peter Higgs'e atfen) nermitir. Fakat bu meka
nizma da yk (sra paracklarn ktlelerini aklamaya geldiinden) varsaymsal
bir "ktle verici paracn" -yaygn deyile Higgs bozonu- zelliklerinin aklanma
sna kaydrmakla kalr. Bu paracn bulunmas iin deneysel araylar srmekte
dir, fakat bu parack bulunsa ve zellikleri llse bile, bu deerler kuramn
aklayamad standart model iin girdi verisi olacaktr.
7. Matematie ilgi duyan okur iin, sicim titreim rntleriyle kuvvet ykleri arasn
daki iliki daha ak bir ekilde yle betimlenebilir: Bir sicimin hareketi llebilir
hale getirildiinde, sicimin olas titreim halleri bir Hilbert uzaymdaki vektrlerle
temsil edilir, tpk kuantum mekaniine zg herhangi bir sistemde olduu gibi. Bu
vektrler, yer deitiren hermisyen operatrler kmesi altnda zdeerleriyle isim
lendirilebilir. Bu operatrlerden biri, zdeeri titreim halinin enerjisini ve dolaysy
la da ktlesini veren Hamiltonyen operatrdr. Bunun yan sra kuramn uyduu e
itli ayar simetrilerini reten operatrler de vardr; bu operatrlerin zdeerleri, ili
kili sicim titreim halinin tad kuvvet yklerini verir.
8. VVtten ve zellikle de Fermi Ulusal Hzlandrc Laboratuvar'ndan Joe Lykken, ikin
ci spersicim devriminden elde edilen kavraylara (XII. Blm'de tartlmtr) da
yanarak, bu sonuta kolayca fark edilmeyen ancak var olmas mmkn bir boluk be
lirlemilerdir. Lykken bu kavray kullanarak, sicimlerin ok daha az bir gerilim altn
da olmasnn, dolaysyla da ilk bata dnldnden ok daha byk, hatta gele
cek kuak parack hzlandrclarla gzlemlenebilecek kadar byk olmalarnn
mmkn olabileceini ileri srmtr. Eer bu uzak ihtimalin doru olduu anlalr
sa, sicim kuramnn bu ve bundan sonraki blmlerde tartlan dikkat ekici ierimlerinin birounun gelecek on yl iinde deneysel olarak dorulanabilecek olmas gibi
heyecan verici bir ihtimal var. Fakat sicim kuramclarnn benimsedii ve sicimlerin
uzunluklarnn genelde "" santimetre olduu daha "bdik" senaryoda bile, sicimle
ri deneysel olarak aramann dolayl yollan vardr; bunlar IX. Blm'de tartacaz.
33

477

9. Uzman okur, bir elektronla bir pozitronun arpmasyla ortaya kan fotonun sanal
bir foton olduunu, dolaysyla da ksa zaman iinde bir parack-karparack if
tine ayrlarak enerjisini salmas gerektiini bilecektir.
10. Tabii ki bir fotoraf makinesi, ilgilenilen nesneye arpp geri dnen fotonlar topla
yp onlar fotoraf filmi zerine kaydederek alr. Bu rnekte fotoraf makinesini
sembolik olarak kullanyoruz, nk fotonlarn arpan sicimlere arpp geri dn
dn hayal etmiyoruz. Sadece etkileimin btn tarihini ekil 6.7 (c)'de gster
mek istiyoruz. Bunu syledikten sonra, metindeki tartmann zerini rtt kolay
ca fark edilmeyen baka bir noktaya iaret etmemiz gerekiyor. IV. Blm'de kuan
tum mekaniini Feynman'n yollarn toplam yntemini kullanarak formle edebile
ceimizi renmitik; bu yntemle nesnelerin hareketini, seilmi bir balang nok
tasndan seilmi bir var noktasna giden btn olas yollarn katklarn (yollarn
her biri Feynman'n belirledii istatistiksel bir arlkla katkda bulunur) birletire
rek analiz etmitik. ekil 6.6'da ve 6.7'de, nokta paracklarn (ekil 6.6) ve sicim
lerin (ekil 6.7) izledii, onlar balangtaki konumlarndan nihai var noktalarna
tayan sonsuz saydaki olas yoldan yalnzca birini gsteriyoruz. Ancak bu ksmda
ki tartma, dier olas yollarn hepsi iin de ayn derecede geerlidir, dolaysyla ku
antum mekaniine zg srecin tm iin de geerlidir. (Feynman'n yollarn topla
m erevesindeki nokta paracklara dayal kuantum mekanii formlasyonu, Berkeley'deki California niversitesi'nden Stanley Mandelstam'n ve bugn Princeton
niversitesi'nin fizik blm kadrosunda yer alan Rus fiziki Alexander Polyakov'un almalaryla sicim kuramna genellen mistir.)
VII.

Blm

1. Albert Einstein, aktaran R. Clark, Einstein: The Life and Times (New York: Avon
Books, 1984), s. 287.
2. Daha ak bir deyile spin-'A, elektronla spini arasndaki asal momentumun h/2
olduu anlamna gelir.
3. Spersimetrinin kefedilmesi ve gelitirilmesinin tarihi karmaktr. Metinde belirti
len isimlerin yan sra, baka birok kiiyle birlikte R. Haag, M. Sohnius, J. T. Lopuszanski, Y. A. Gol'fand, E. P. Lichtman, J. L. Gervais, B. Sakta, V. P. Akulov, D.
V. Volkov ve V. A. Soroka balangta temel katklarda bulunmulardr. Bu isimle
rin yapt almalarn bazlarna u kitapta yer verilmitir: Rosanne Di Stefano,
Notes on the Conceptual Development of Supersymmetry, Kuramsal Fizik Enstit
s, Stony Brook New York Eyalet niversitesi, n bask ITP-SB-8878.
4. Matematie ilgi duyan okur iin unu belirtelim, bu uzant, uzay-zamann bildiimiz
Kartezyen koordinatlarnn, yeni kuantum koord in atlaryla diyelim ki u ve v ile b
ytlmesi gerektii anlamna gelir; bu koordinatlar negatif simetriye sahiptir, yani
u x v= -v x u'dur. Ondan sonra spersimetri, uzay-zamann kuantum mekaniine
gre bytlm "tercmesi" olarak grlebilir.
5. Bu teknik konunun detaylaryla ilgilenen okurlar iin unu belirtelim: IV. Blm'n
6. notunda, standart modelin Tablo 1.1 ve Tablo 1.2'deki paracklara gzlenen kt
lelerini verebilmek iin "ktle verici bir parack" -Higgs bozonu- kullandn gr
mtk. Bu srecin ileyebilmesi iin Higgs paracnn kendisinin ok ar olma
mas gerekir; aratrmalar, bu paracn ktlesinin, bir protonun ktlesinin 1000 ka
tndan kesinlikle daha byk olmamas gerektiini gstermektedir. Fakat yle anla
lyor ki kuantum dalgalanmalar Higgs paracnn ktlesine ciddi katkda bulun
ma eilimindedir, bylece paracn ktlesi potansiyel olarak Planck leine kadar
inebilir. Fakat kuramclar, standart modeldeki byk bir kusuru ortaya karacak
olan bu sonutan kanlabileceini bulmutur; ancak bunun iin standart modelde
ki baz parametrelerin (zellikle de Higgs paracnn plak ktlesi denen eyin),
bu kuantum dalgalanmalarnn Higgs paracnn ktlesi zerindeki etkilerini iptal
edecek ekilde 10 'te l'den daha hassas bir ayara tabii tutulmas gerekmektedir.
15

478

6. ekil 7.1'le ilgili olarak dikkat ekilmesi gereken, kolaylkla fark edilmeyen bir nok
ta udur: Burada zayf kuvvetin gc, gl kuvvetin gc ile elektromanyetik kuv
vetin gc arasnda bir yerde gsterilmitir; oysa daha nce zayf kuvvetin gcnn
her iki kuvvetin gcnden de zayf olduunu sylemitik. Bunun sebebi Tablo
1.2'dedir; bu tabloda zayf kuvvetin haberci paracklarnn ktlelerinin hayli b
yk olduu, gl kuvvetin ve elektromanyetik kuvvetin haberci paracklarnn ise
ktlesiz olduu grlyor. Zayf kuvvetin gc zgl olarak (eleme sabitiyle
-ki bu fikri XII. Blm'de greceiz- lld zere) ekil 7.1'de gsterildii gibi
dir, fakat ktleleri byk olan haberci paracklar bu gcn etkisini aktarmakta ya
va kalr ve etkiyi azaltrlar. IVX. Blm'de, ktleekimi kuvvetinin ekil 7.1 'de ne
reye oturduunu greceiz.
7. Edward Witten, Heinz Pagels Anma Konferanslar Dizisi, Aspen, Colarado, 1997.
8. Bunlar ve ilgili fikirler hakknda derinlemesine bir tartma iin, baknz Steven We-

inberg, Dreams of a Final Theory.

VIII.

Blm

1. Bu, basit bir fikirdir, fakat gnlk dilin geveklii bazen kafa karklna yol aabildiinden, aklayc iki ey sylememiz gerekiyor, ncelikle, karncann bahe
hortumunun yzeyinde yaamak zorunda brakldn varsayyoruz. Ama tersine,
karnca hortumun iine yuva yapabilecek olsayd -hortumun plastik malzemesinden
ieri girebilecek olsayd- konumunu belirlemek iin rakama ihtiyacmz olurdu,
nk ne kadar derine yuva yapabildiini de belirlememiz gerekirdi. Fakat karnca
yalnzca hortumun yzeyinde yayorsa, konumu yalnzca iki rakamla belirlenebilir.
Bu da bizi, vurgulamamz gereken ikinci noktaya gtryor. Karnca hortumun y
zeyinde yayor olsa dahi, istersek konumunu rakamla belirleyebiliriz: Bildiimiz
boyutlu uzaymzdaki gndelik sol-sa, ileri-geri ve yukar-aa konumlar. Fa
kat karncann hortumun yzeyinde yaadn bildiimiz iin, metinde verilen iki
rakam karncann konumunu tam olarak belirten asgari veriyi sunar. Hortumun y
zeyinin ikiboyutlu olduunu sylerken ifade etmek istediimiz ey budur.
2. artc bir biimde, fizikiler Sava Dimopoulos, Nima Arkani-Hamed ve Gia
Dvali, Ignatios Antoniadis ve Joseph Lykken'in nceki kavraylarna dayanarak,
kvrlm bir boyutun bykl bir milimetreyi bulsa dahi, deneysel olarak tespit
edilemeyebileceine iaret etmilerdir. Bunun sebebi, parack hzlandrclarn mikrodnyay, gl, zayf ve elektromanyetik kuvvetlerden yararlanarak incelemesi
dir. Erimenin teknolojik adan mmkn olduu enerjilerde inanlmaz derecede za
yf olan ktleekim kuvveti genelde grmezden gelinir. Fakat Dimopoulos ve al
ma arkadalar kvrlm fazladan boyutun arlkl olarak ktleekim kuvveti ze
rinde bir etkisi olmas halinde (sicim kuram erevesinde bunun gayet akla yatkn
olduu anlalmtr), imdiye dek yaplm btn deneylerin pekl bu boyutu fark
etmemi olabileceine dikkat ekmitir. Yeni, son derece duyarl ktleekim deney
leri yakn gelecekte, byle "byk" kvrlm boyutlar arayacaktr. Olumlu bir sonu
ca varlmas, btn zamanlarn en byk keiflerinden biri olacaktr.
3. Edwin Abbott, Flatland (Princeton: Princeton University Press, 1991).
4. Albert Einstein'n T. Kaluza'ya mektubundan, aktaran Abraham Pais, "Subtle is the
Lord": The Science and the Life of Albert Einstein (Oxford: Oxford Universiry
Press, 1982), s. 330.
5. Albert Einstein'n T. Kaluza'ya mektubundan, aktaran D. Freedman ve P. van Nieuwenhuizen, "The Hidden Dimensions of Spacetime," Scientifc American 252
(1985), 62.
6. Ibid.
7. Fizikiler, standart modelin, ok boyutlu bir formlasyona dahil edilmesi en zor olan
ynnn kiraJite (st ste akmazlk) olarak bilinen ey olduunu anladlar. Tar
tmay fazla arlatrmamak iin bu kavrama ana metinde deinmedik, ancak ilgi479

lenen okurlar iin konuyu burada ksaca ele alalm. Diyelim ki biri size bilimsel bir
deneyin filmini gsteriyor ve sizi, deneyin dorudan m filme alnd yoksa deneyin
aynadaki yansmasnn m filme alndn belirlemek gibi, olaand bir problemle
kar karya brakyor. Sinematograf, iinin ehli olduu iin bir aynann ie kart
n hemen gsterecek iaretler yok. Bu, stesinden gelebileceiniz bir sorun mu?
1950'lerin ortasnda, T. D. Lee ile C. N. Yang'n kuramsal kavraylar, C. S. Wu ve
alma arkadalarnn vard deneysel sonular, uygun bir deneyin filme ekilmesi
halinde bu sorunun stesinden gelebileceinizi gsteriyordu. Daha ak syleyecek
olursak, bu fizikilerin yapt almalar, evrendeki yasalarn, mkemmel bir ayna
simetrisine tabi olmadn ortaya koydu ki bu, u anlama geliyordu: Baz srelerin
-dorudan zayf kuvvete bal sreler- ayna yansmas versiyonlar, asl sre dn
yamzda gerekleebilse bile, dnyamzda gerekleemez. Bylece, filmi seyreder
ken bu yasak srelerden birinin gerekletiini grrseniz, deneyin aynada yans
m grntsn izlediinizi anlayabilirsiniz. Aynalar sa ile solun yerini deitir
dikleri iin, Lee Yang ile Wu evrenin mkemmel bir sa-so] simetrisi tamadn
ortaya koymulard: alann diliyle syleyecek olursak evren ibra/dir. Fizikiler stan
dart modelin (zellikle de zayf kuvvetin) bu ynn ok boyutlu bir sperktleekim erevesine yerletirmenin neredeyse imknsz olduunu grdler. X.
Blm'de sicim kuramnda "ayna simetrisi" olarak bilinen bir kavram tartacam
z, fakat o balamda "ayna" kelimesinin kullanmnn buradaki kullanmndan t
myle farkl olduunu da belirtelim ki bir kafa karkl olmasn.
8. Matematie ilgi duyan okurlar iin bir Calabi-Yau manifold'un birinci Chern snf
kaybolan karmak bir Kahler manifoldu olduunu belirtelim. 1957'de Calabi, by
le her manifold'un bir Ricci-dz metrii kabul ettii varsaymnda bulundu, 1977"de
ise Yau bunun doru olduunu kantlad.
9. Bu izim Indiana niversitesinden Andrew Hanson'n izniyle kullanlm, Mathematica 3-D grafik paketi kullanlarak hazrlanmtr.
10. Matematie ilgi duyan okurlar iin bu Calabi-Yau uzaynn karmak projektif drtuzayda kuintik hiperyzeyden alnm gerek bir boyutlu dilim olduunu belirte
lim.
IX.

Blm

1. Edward Witten, "Reflections on the Fate of Spacetime", Physics Today, Nisan

1996, s. 24.
2. Edvvard Witten'la sylei, 11 Mays 1998.
3. Sheldon Glashow ve Paul Ginsparg, "Desperately Seeking Superstrings?", Physics
Today, Mays 1986, s. 7.
4. Sheldon Glashow, The Supenvorld I iinde, haz. A. Zichichi (New York: Plenum,
1990), s. 250.
5. Sheldon Glashow, Interactions (New York: Warner Books, 1988), s. 335.
6. Richard Feynman, Superstrings: A Theory of Everything? iinde, haz. Paul Davies ve Julian Brown (Cambridge, ngiltere: Cambridge University Press, 1988).
7. Howard Georgi, The New Physics iinde, haz. Paul Davies (Cambridge: Cambrid
ge University Press 1989), s. 446.
8. Edward Witten'la sylei, 4 Mart 1998.
9. Cumrun Vafa'yla sylei, 12 Ocak 1998.
10. Murray Gell-Mann, aktaran Robert P. Crease ve Charles C. Mann, The Second
Creation (New Brunswick, N.J.: Rutgers Universiry Press), 1996, s. 414.
11. Sheldon Glashov/la sylei, 28 Aralk 1997.
12. Sheldon Glashow'la sylei, 28 Aralk 1997.
13. Howard Georgi'yle sylei, 28 Aralk 1997. Sylei srasnda Georgi, kendisi ile
Glashov/un ilk ortaya att byk birleik kuramdan doan proton bozunumu tah
mininin deneysel olarak yanllanmasmn (VII. Blm'e baknz), spersicim kura480

mma kucak amaya direnmesinde nemli bir rol oynadn da belirtti. Kendisinin
byk birleik alan kuramnn daha nce herhangi bir kuramn dndnden ok
ok daha yksek bir enerji alan gerektirdiini, tahmininin de yanl olduunun ka
ntlanmas zerine -kendisinin "doa tarafndan alt edilmesi'yle sonulanmas zeri
ne u noktada yksek enerji fiziini incelemeye ynelik tavrnda ciddi bir deiim
olduunu vurgulad. Kendisinin gelitirdii byk birleik kuramnn deneysel ola
rak dorulanmasnn onu, Planck leine geme konusunda ba ekmeye yneltip
yneltmeyecei eklindeki soruma, "Evet, yle olabilirdi," cevabn verdi.
14. David Gross, "Superstrings and Unification", Proceedings ol the XXIV Internatio
nal Conference on High Energy Physics iinde, haz. R. Kotthaus ve J. Khn (Ber
lin: Springer-Verlag, 1988), s. 329.
15. Bunu sylemiken unu da belirtelim ki, VI. Blm un 8. notunda iaret edilen uuk
olasl, sicimlerin aslnda dnldnden ciddi biimde uzun olabilecei, bu
yzden de birka on yl iinde hzlandrclar sayesinde dorudan gzleme tabi ola
bilecei olasln da aklda tutmaya deer.
16. Matematie eilimli okur iin daha kesin matematik ifadenin yle olacan belir
telim: Aile says, Calabi-Yau uzaynn Euler saysnn mutlak deerinin yarsna
eittir. Euler saysnn kendisi, manifold'un homoloji gruplarnn boyutlarnn dei
en toplamdr; manifold'un homoloji gruplar hemen hemen ok boyutlu delikler
dediimiz eylerdir. Dolaysyla Calabi-Yau uzaylarndan Euler says 6 olan ai
le ortaya kar.
17. John Scbvvarz'la sylei, 23 Aralk 1997.
18. Matematie eilimli okur iin unu belirtelim: Burada sonlu, baz durumlarda ss
kesirli yk paydalarndan nemli temel bir grubu olan Calabi-Yau manifoldlarndan
bahsediyoruz.
19. Edward Witten'la sylei, 4 Mart 1998.
20. Uzmanlar iin unu belirtelim: Bu srelerin bazlar, yk-parite-zaman ters simet
risinin (charge-parity-time; CPT) yan sra lepton says korunumunu da ihlal eder.
X.

Blm

1. Btnlk asndan unu belirtelim: Bu noktaya dek bu kitapta anlattmz eylerin

ou kapal sicimler (odaklanm olduumuz sicimler) asndan da, ak sicimler
(ak ulu bir sicim) asndan da ayn lde geerli olsa da, burada tarttmz
konu, bu iki tr sicimin farkl zelliklere sahipmi gibi grnd bir konudur. Ne
de olsa ak bir sicim dairesel bir boyutu sarp dolak hale gelemez. Yine de Santa
Barbara'daki California niversitesi'nden Joe Polchinsky ile rencileri Jian-Hui
Dai ile Robert Leigh 1989'da -sonuta ikinci spersicim devriminde nc bir rol oy
nam almalaryla- bu blmde bulduumuz sonularn ak ulu sicimlere de
mkemmel bir biimde uyduunu gstermilerdi.
2. Olas birrnek titreim enerjilerinin neden l/i?'nin tam say katlan olduunu merak
ediyorsanz, geri dnp IV. Blm'deki kuantum mekanii tartmasn (zellikle de
depo rneini) dnmeniz yeterli. IV Blm'de kuantum mekaniinin, enerjinin
de -tpk para gibi- birbirinden ayr bekler halinde olduunu gsterdiini ren
mitik: eitli enerji miktarlarnn tam say katlar. Bahe Hortumu evrendeki
birrnek sicim titreim hareketi rneinde bu enerji miktar, kitapta belirsizlik ilke
sini kullanarak gsterdiimiz gibi, tam olarak 1/'dir. Dolaysyla birrnek titreim
enerjileri lR'nin tam say katlardr.
3. Matematiksel olarak, yarap R ya da l/R olan dairesel boyutlu bir evrendeki si
cim enerjilerinin arasndaki benzerlik, enerjilerin v/R+wR formunda olmas gere
inden kaynaklanr, burada v titreim saysdr, w de sarmal says. Rile 1/jR'nin ya
n sra v ile vv'nin de ezamanl olarak yer deitirmeleri durumunda, yani titreim
ve sarmal saylarnn yer deitirmesi ve yarapn tersine evrilmesi durumunda,
bu denklem deimez. Burada Planck birimleriyle alyoruz, ama enerji forml481

n (deeri Planck uzunluuna yani lO^'e eit olan ve yaygn deyile sicim lei
denilen) y/aJ cinsinden yeniden yazarak, daha bildik birimlerle de alabiliriz.
Ondan sonra sicim enerjilerini v/R+vR/a. olarak ifade edebiliriz, bu ifade R ile
a'/i?'nin yan sra v ile w'nin yer deitirmesi durumunda da deimez; R ile O.VR
artk bildik uzaklk birimleriyle ifade edilmektedir.
4. Yarap R olan bir dairesel boyutu saran bir sicimin bu yarap 1/JR olarak lmesi
nin nasl mmkn olduunu merak edebilirsiniz. Gayet hakl bir kayg olsa da, zm aslnda sorunun kendisinin yeterince kesin bir dille kurulmam olmasnda yat
maktadr. Yani bir sicimin yarap R olan bir daireyi sardn sylediimizde ister
istemez bir mesafe tanm kullanm oluyoruz (ancak o zaman "./?yarap" demenin
bir anlam oluyor). Fakat bu mesafe tanm sarlmam sicim halleri, yani titreim hal
leri iin geerlidir. Bu tanm -amayalnzca bu tanm- asndan baktmzda, sarlm
sicim konfigrasy onlan uzayn dairesel ksmnn etrafnda uzanr gibi grnmektedir.
Ancak mesafenin ikinci tanm yani sarlm sicim konfigrasy onlar iin geerli olan
mesafe tanm asndan bakldnda (nasl mesafenin birinci tanm asndan
titreim halleri uzayda belli bir yer kaplyorsa) bu konfigrasy onlar da uzayda belli
bir yer kaplar ve "grdkleri" yarap da metin iinde tarttmz gibi 1/R'dir.
Bu tanm, sarlm ve sarlmam sicimlerin neden birbiriyle ters ilikili mesafeler l
tn bir para anlatabilir. Fakat bu hi de kolay anlalmayan bir nokta olduun
dan, belki de matematie ilgi duyan okur iin temeldeki teknik analizi hatrlatmak iyi
olur. Nokta paracklara dayal kuantum mekaniinde, mesafe ile momentum (temel
de enerji) Fourier dnm zerinden ilikilidir. Yani, yarap R olan bir daire ze
rinde lx> konum zdurumu |x> = Z y e ' * ^ / ^ eklinde tanmlanabilir; burada p - v/R'dir
ve lp> de bir momentum zdurumudur (bir sicimin birrnek titreim hali dediimiz e
yin -ekilde bir deiim olmakszn toplam hareket- dorudan benzeri). Ama sicim ku
ramnda, sarlm sicim halleri kullanlarak tanmlanan ikinci bir lx> konum z
durumu daha vardr: |#> = 2 e^j^>, burada da \p> , p m wR olan sarlm bir zdurumdur. Bu tanmlara baktmzda, x'in periyot 2ttR ile periyodik olduunu, X 'in
de 2n/R ile periyodik olduunu hemen grrz; bu x'\n i?yanapl bir daire zerinde
bir konum koordinat olduunu, -fin de l/i?yarapl bir daire zerindeki konum ko
ordinat olduunu gstermektedir. Daha ak bir deyile, artk her ikisi de diyelim ki
balang noktasndan kan iki dalga paketini (lx> ve |?>) aldmz ve mesafeyi ta
nmlamak iin kullandmz ilemsel yaklammz gerekletirecek ekilde zaman
iinde evrilmelerine izin verdiimizi dnebiliriz. Bu durumda, hangi sondayla
llrse llsn dairenin yarap paketin balangtaki konfgrasyonuna geri dn
mesi iin gereken zamanla doru orantldr. enerjisine sahip bir hal, Et'yi ieren bir
faz faktryle gelitiinden, zaman aralnn ve dolaysyla yarapn da titreim hal
leri iin f ~ \/E~ R, sarlm haller iin de t- XIE- l/R olduunu grrz.
5. Matematie ilgi duyan okur iin unu belirtelim: IX. Blm'de 16. notta belirtildii
zere, sicim titreim ailelerinin says, Calabi-Yau uzaynn Euler karakteristiinin
mutlak deerinin yansdr. Bu da A ile A'- arasndaki farkn mutlak deeriyle ve
rilir, burada h^ (p,q) Hodge saysn gsterir. Saysal bir kaymaya bal olarak bun
lar, nontrivial homoloji l dairelerin ("boyutlu deliklerin") saysyla, homo
loji ikili dairelerin ("ikiboyutlu deliklerin") saysn verir. Yani ana metinde de
liklerin toplam says dediimiz halde, daha kesin analiz, ailelerin saysnn tek
boyutlu ve ift boyutlu deliklerin arasndaki mutlak deer farkna bal olduunu
gsterir. Fakat sonu ayndr, rnein iki Calabi-Yau uzay A ve A olan Hodge
saylarnn yer deitirmesiyle farkllayorsa, parack ailelerinin says -ve "delik
lerin" toplam says- deimez.
6. Bu isim, bir ayna iftindeki Calabi-Yau uzaylarnn her birine denk den "Hodge
karolannn" -bir Calabi-Yau uzayndaki eitli byklklerdeki deliklerin matema
tiksel bir zeti- birbirinin ayna yansmas olduu gereinden gelir.
1

2,1

2,1

482

1,1

7. Ayna simetrisi terimi fizikte, tmyle farkl baka balamlarda da kullanlr, VIII.
Blm un 7. notunda tartlan kiralite konusunda -yani evrende sol-sa simetrisinin
olup olmad konusu- olduu gibi.
X I . Blm
1. Matematie ilgi duyan okur, uzayn topolojisinin dinamik olup olmadn yani de
iip deiemeyeceini sorduumuzu anlayacaktr. Sk sk dinamik topoloji deiimi
dili kullanacak olsak da, pratikte genellikle topolojisi parametrenin bir fonksiyonu
olarak deien tek parametreli bir uzay-zaman ailesini gz nnde bulunduruyoruz.
Teknik bir dille syleyecek olursak bu parametre zaman deildir, ama belirli snrlar
dahilinde esasen zamana benzetilebilir.
2. Matematie ilgi duyan okur iin unu belirtelim: Bu sre bir Calabi-Yau manifoldu
zerindeki rasyonel erilerin sndrlmesini ierir, sonra belirli koullar dahilinde,
sonuta ortaya kan tekilliin kk zmlerle onarlabilecei olgusundan fay
dalanlr.
3. K.C.Cole, New York Times Magazine, 18 Ekim 1987, s. 20.
X I I . Blm
1. Albert Einstein, aktaran John D. Barrow, Theories of Everything (New York: Fawcett-Columbine, 1992), s. 13.
2. Be sicim kuram arasndaki farklar ksaca zetleyelim. Bunu yapabilmek iin, bir
sicim ilmeindeki titreim etkilerinin saat ynnde ya da saat ynnn tersine yol
alabildiini belirtelim. Tp IIA ve Tip IIB sicimleri, ikinci kuramda bu saat ynn
deki/saat ynnn tersindeki titreimlerin birbirinin ayn olmas, ilk kuramdaysa bi
imsel olarak birbirlerinin taban tabana zdd olmalar itibaryla birbirinden ayrlr.
Zt teriminin bu balamda kesin bir matematiksel anlam vardr, fakat en kolay, her
kuramda ortaya kan titreim rntlerinin spinleri itibaryla dnmektir. Tip IIB
kuramnda, btn paracklarn spinlerinin ayn ynde olduu (ayn chirality'ye sa
hip olduklar), Tip IIA kuramndaysa, spinlerinin her iki ynde de olduu (her iki
chiraliry'yi de gsterdikleri) anlalmtr. Yine de kuramlarn her biri spersimetri
ierir, tki heterotik kuram benzerdir, fakat nemli bir noktada bir biimde birbirle
rinden ayrlrlar. Saat ynndeki sicim titreimlerinin her biri Tip II siciminin titre
imlerine benzer (yalnzca saat ynndeki titreimlere odaklandmzda, Tip IIA ve
Tip IIB kuramlar ayndr), fakat saat ynnn tersi titreimler zgn bozonik sicim
kuramnn titreimlerine benzer. Gerek saat ynndeki gerek saat ynnn tersin
deki sicim titreimleri iin seildiinde bozonik sicim baa klamaz sorunlar gster
se de, 1985'te David Gross, Jeffrey Harvey, Emil Martinec ve Ryan Rhom (o za
manlar hepsi de Princeton niversitesi'ndeydi ve "Princeton Sicim Belisi" diye bi
liniyorlard) Tip II sicim kuramyla birlikte kullanldnda mkemmel derecede an
laml bir kuramn ortaya ktn gstermilerdi. Bu birliin gerekten de tuhaf olan
yn, Rutgers niversitesi'nden Claude Lovelace'n 1971'de, Boston niversite
si'nden Richard Brower, Cambridge niversitesi'nden Peter Goddard, Gainesville'deki Florida niversitesi'nden Charles Thorn'un 1972'de yapt almalardan
beri biliniyor olmasyd. Bu almalar bozonik sicimin 26 boyutlu bir uzay-zaman
gerektirdiini, spersicimin ise tartm olduumuz zere 10 boyutlu bir uzay-za
man gerektirdiini ortaya koymu olmasyd. Dolaysyla heterotik sicim yaplan sa
at ynnn tersindeki titreimlerin 26 boyutta, saat ynndeki titreim rntleri
nin 10 boyutta varolduu tuhaf bir melezdir - bir heterosis d\r\ Siz bu kafa kartnc birliktelii anlamlandrma abasna yakay kaptrmadan nce unu belirtelim,
Gross ve alma arkadalar bozonik taraftaki fazladan 16 boyutun halkaya benzer
ok boyutlu ok zel iki ekilden biri biiminde kvrlmas gerektiini, bylece Heterotik-O ve Heterotik-E kuramlarn dourduunu gstermiti. Bozonik taraftaki
fazladan 16 boyut kat bir biimde kvrldndan, bu kuramlarn her biri sanki ger-

ekte 10 boyutlar varm gibi davranr. Tip II rneinde olduu gibi. Yine, her iki
heterotik kuram da spersimetrinin bir versiyonunu ierir. Son olarak Tip I kuram,
nceki blmlerde tartm olduumuz kapal sicim ilmeklerinin yan sra, ular
ak sicimlerin -yaygn deyile ak sicimler- de bulunmas dnda Tip IIB sicim ku
ramnn ok yakn akrabasdr.
3. Bu blmde Dnyann "kesin" hareketi gibi "kesin" cevaplardan bahsettiimizde,
aslnda, seilmi bir kuramsal ereve iinde bir fiziksel nicelie dair kesin tahmini
kast ediyoruz. Nihai kurama gerekten ulancaya dek -belki imdi ulamzdr, bel
ki hibir zaman ulaamayacaz- kuramlarmzn hepsi de gerekliin yaklaklkla
r olacak. Fakat bu yaklaklk kavramnn bu blmdeki tartmamzla hibir ilgisi
yok. Burada seilmi bir kuram erevesinde, kuramn yapt kesin tahminleri
karsamann imknsz deilse bile genellikle ok g olduu gereiyle ilgileniyoruz.
Bu tr tahminleri tedirginlik yaklamna dayal yaklaklk yntemleri kullanarak
karsamamz gerekiyor.
4. Bu emalar, Richard Feynman'n noktack paracklara dayal kuantum alan kura
m erevesinde tedirginlik hesaplan gerekletirmek iin gelitirdii, Feynman e
malar olarak bilinen emalardr.
5. Daha ak bir deyile, her sanal sicim ifti, yani belli bir emadaki her ilmek, -baka
daha karmak koullarn yan sra- sicim eleme sabitinin bir arpm faktr kat
kda bulunur. Daha fazla sayda ilmek, sicim eleme sabitinde daha fazla faktr an
lamna gelir. Sicim eleme sabiti 1 'den azsa, tekrarlanan arpmlar genel katky da
ha da kltr; 1 'se ya da 1 'den bykse tekrarlanan arpmlar ayn, ya da daha b
yk bir byklkte bir katk salar.
6. Matematie eilimli okur iin unu belirtelim: Bu denklem uzay-zamann bir Ricciflat metrik iermesi gerektiini ifade eder. Uzay-zaman 4 boyutlu Minkowski uzayzaman ile 6 boyutlu kompakt Kahler uzaynn Kartezyen arpm olarak ayrtrrsak, Ricci-flat bir Calabi-Yau manifold'u olmas itibaryla ikincisiyle edeer olur.
Calabi-Yau uzaylarnn sicim kuramnda bu denli nde gelen bir rol oynamasnn se
bebi budur.
7. Elbette ki, bu dolayl yaklamlarn hakl kmasn mutlaka garanti eden bir ey
yoktur. rnein, nasl ki baz yzlerde sa-sol simetrisi yoksa, IVX. Blm'de ksa
ca tartacamz zere fizik yasalarnn evrenin baka uzak blgelerinde farkl ol
mas da sz konusu olabilir.
8. Uzman okur bu ifadelerin N=2 olarak bilinen spersimetriyi gerektirdiini anlaya
caktr.
9. Biraz daha kesin konuacak olursak, Heterotik-O eleme sabitine g , Tip I ele
me sabitine de g, dersek, bu durumda iki kuram arasndaki iliki, g, = l/g 'nun e
deeri g o=l/g olduu srece bu iki kuramn fiziksel olarak ayn olaca anlamma
gelir. Eleme sabitlerinden biri byk olduunda dieri kk olur.
10. Bu daha nce tartm olduumuz R, l/R ikiliinin yakn bir benzeridir. Tip IIB si
cim eleme sabitinin g dersek, bu durumda doru grnen ifade g ve l/g, de
erlerinin ayn fizii betimledii ifadesi olacaktr. g bykse, l/g kktr, g
kkse, l/g byktr.
11. Drt boyut dnda btn boyutlar kvrlmsa, toplam 11 boyuttan fazla boyuta sa
hip bir kuram mutlaka spinleri 2'den byk olan ktlesiz paracklara yol aar ki,
bu hem kuramsal hem deneysel deerlendirmelerin olmaz dedii bir eydir.
12. Dikkat ekici istisnalardan biri Duff, Paul Howe, Takeo Inami ve Kelley Stelle'nin
gerekletirdii, Eric Bergshoeff, Ergin Sezgin ve Townsend'in daha nceki kavra
ylarndan yola karak 10 boyutlu sicim kuramnn derin bir 11 boyutlu balants
olduunu savunduklar 1987 tarihli nemli almadr.
13. Daha ak bir deyile bu emann, elimizde birka parametreye dayanan tek bir ku
ram bulunduunu syledii yorumu getirilebilir. Bu parametreler geometrik byk
lk ve ekil parametrelerinin yan sra eleme sabitlerini de ierir. Prensipte btn
HO

HO

llB

I1B

IIB

484

IIB

bu parametrelerin deerlerini -sicim eleme sabiti iin belli bir deer, uzay-zaman
geometrisi iin belli bir biim- hesaplayabilmek iin kuram kullanabiliyor olmamz
gerekir, fakat mevcut kuramsal anlaymz erevesinde, bunu nasl baaracamz
bilmiyoruz. Bu yzden de sicim kuramclar, kuram daha iyi anlayabilmek iin, si
cim kuramnn zelliklerini bu parametrelerin deerlerinin btn olaslklarda dei
tiini dikkate alarak inceliyorlar. Parametre deerlerinin ekil 12.11'deki alt yar
mada blgesinden birinde bulunmas tercih ediliyorsa, kuram be sicim kuramndan
birine ikin olan zelliklere ya da belirtildii zere 11 boyutlu sperktleekimi
zelliine sahiptir. Parametre deerlerinin merkez blgede bulunmas tercih edilir
se, fizik, hl gizemini koruyan M-kuramnn hkm altnda olur.
14. Fakat yarmada blgelerinde bile zarlarn aina olduumuz fizik zerinde etki gs
termesinin baz ilgin yollar olduunu belirtmemiz gerekir. rnein, uzamsal
boyutumuzun geni ve alm olabilecei ileri srlmtr. Eer byleyse, gndelik
ilerimizi yaparken boyutlu bir zarm i ksmnda szlyor olurduk.
15. Edward Witten'la sylei, 11 Mays 1998.
XIII.

Blm

1. Uzman okur, ayna simetrisi erevesinde, bir Calabi-Yau uzaynn zerine ken
boyutlu bir krenin, ayna Calabi-Yau uzaynn zerine ken ikiboyutlu bir k
reyle eletiini anlayacaktr; bu da bizi XI. Blm'de tarttmz devrilme duru
muna gtrr. Fakat aradaki fark udur: Bu biimdeki bir ayna yeniden dzenleme
si sonucu, antisimetrk tensr alan Bpv -ayna Calabi-Yau uzayndaki karmaklam Khler biiminin gerek ksm- ortadan kaybolur, bu da XI. Blm'de tartlan
dan ok daha ciddi bir tuhaflktr.
2. Daha ak bir deyile, bunlar ekstremal kara deliklerin rnekleridir: Tpk XII. B
lm'de bahsettiimiz BPS halleri gibi, tadklar kuvvet ykleriyle tutarl minimum
ktleye sahip kara delikler. Benzeri kara delikler kara delik entropisi hakknda bi
razdan yapacamz tartmada nc bir rol oynayacaktr.
3. Bir kara deliin sald nmn, scak bir frnn sald nm gibi olmas gerekir;
IV. Blm un banda tarttmz bu problem, kuantum mekaniinin geliiminde
nc bir rol oynamtr.
4. yle anlalyor ki, uzayda yrtlmaya yol aan konifold geilere dahil olan kara de
likler ekstremal kara delikler olduklarndan, ne kadar hafiflerlerse hafiflesinler
Hawking mas yapmazlar.
5. Stephen Havking (Amsterdam) Ktleekim, Kara Delikler ve Sicimler Sempozyumu'nda konuma, 21 Haziran 1996.
6. Strominger ile Vafa ilk hesaplarnda, matematiin drt deil be uzay-zaman boyu
tuyla alnca kolaylatn bulmulard. artcdr, byle 5 boyutlu bir kara deli
in entropisiyle ilgili hesaplarn tamamladktan sonra, imdiye dek hibir kuramc
nn 5 boyutlu genel grelilik ortamnda byle varsaymsal ekstremal kara delikler in
a etmemi olduunu fark ettiler. Strominger ve Vafa, cevaplarn ancak byle var
saymsal bir kara deliin olay ufku alanyla karlatrarak vardklar sonular dorulayabilecekleri iin, byle 5 boyutlu bir kara delii matematiksel olarak ina etme
ye koyuldular. Bunu baardlar da. Bu durumda, mikroskobik sicim kuramnn entropi hesaplamasnn, Hawking'in kara deliin olay ufku alanna dayanarak yrt
t tahminle uyutuunu gstermek basit bir mesele oluyordu. Fakat ilgintir, ka
ra delik zm daha sonra bulunduu iin, Strominger ile Vafa entropi hesaplar
na giriirken nian aldklar cevaptan bihaberlerdi. Onlarn almalarn takiben,
Princeton niversitesi'nden fiziki Curtis Callan bata olmak zere birok aratr
mac, entropi hesaplarm drt uzay-zaman boyutunun bulunduu daha aina oldu
umuz ortama uygulamakta baarl oldu, bu hesaplarn hepsi de Hawking'in tahminleriyle uyuuyordu.
7. Sheldon Glashov/la sylei, 29 Aralk 1997.

485

8. Laplace, Philosophical Essay on Probabilities, ev. Andrevv I. Dale (New York:

Springer-Verlag, 1995).
9. Stephen Hawking, Hawking ve Roger Penrose, The Nature ofSpace and Time iin
de, (Princeton: Princeton University Press, 1995), s. 41.
10. Stephen Hawking, Amsterdam Ktleekim, Kara Delikler ve Sicimler Sempozyu
mu'nda konuma, 21 Haziran 1997.
11. Andrew Strominger'la sylei, 29 Aralk 1997.
12. Cumrun Vafayla sylei, 12 Ocak 1998.
13. Stephen Havvking, Amsterdam Ktleekim, Kara Delikler ve Sicimler Sempozyumu'nda konuma, 21 Haziran 1997.
14. Bu meselenin de bilgi kayb sorunuyla bir ilgisi vardr, baz fizikiler yllar iinde bir
kara deliin derinliklerine gmlm, kara deliin ufkuna yakalanan maddenin ta
d btn bilgiyi depolayan merkezi bir "kle" bulunabilecei yolunda speklas
yonlar gelitirmilerdi.
15. Aslna bakarsanz, bu blmde tarttmz, uzayda yrtlmaya yol aan konifold ge
iler kara deliklerle ilgilidir, dolaysyla kara deliklerin tuhaflklar sorunuyla ba
lantl grnebilirler.
XIV. Blm
1. Daha ak bir deyile, evrenin belirtilen scaklk arahndaki tmyle yutucu bir cis
min -termodinamik dilinde bir "kara cismin"- sl olarak yayd nma uygun fo~
tonlarla dolu olmas gerekir. Bu, Hawking'in aklad zere kara deliklerin,
Planck'n aklad zere scak bir frnn yayd kuantum mekaniine zg nm
yelpazesiyle ayndr.
2. Genileyen bir evrende n hareketiyle ilgili, ayrntl rakamlar etkileyen baz in
ce zellikler zerinde duruyor olmamza ramen, bu tartma konuyla ilgili mesele
lerin ruhunu tamaktadr, zellikle vurgulamamz gereken bir ey var: zel gre
lilik hibir eyin ktan hzl yol alamayacam sylese de, bu, iki fotonun genile
yen uzamsal doku zerinde tanarak birbirinden k hzn aan bir hzla uzakla
malarn geersiz klmaz, rnein, evrenin ilk kez effaflk kazand, Byk Patla
ma'dan yaklak 300.000 yl sonra, birbirinden 900.000 k yl uzak yerler, aralarn
daki mesafe 300.000 k yln ayor olsa da birbirlerini etkileyebilir durumda ola
caklard. Burada, mesafenin k hznn kat olmas, uzamsal dokunun genileme
sinden ileri gelir. Bu da kozmik filmi geriye sararak Byk Patlama'dan sonra
300.000 ylma dndmzde evrendeki iki noktann birbirinin scakln etkileyebilmesi iin birbirlerine en fazla 900.000 k yl uzakta olmalar gerektii anlamna
geliyor. Bu ayrntl hesaplar, tarttmz konularn niteliksel ynlerini deitirmez.
3. imeye dayal kozmolojik modelin kefi ve zd problemler zerine ayrntl ve
nemli bir tartma iin bkz. Alan Guth, The fnflationary Universe (Reading, Mass:
Addison-Wesley, 1997).
4. Matematie ilgi duyan okurlar iin bu sonucun temelindeki dncenin u olduunu
belirtelim: Nesnelerin her birinin seyahat ettii yollarn uzay-zaman boyutlarnn top
lam iinde hareket ettikleri alann uzay-zaman boyutundan bykse ya da ona eitse
bu durumda bu iki nesne bundan tr kanlmaz olarak kesiecektir. rnein nok
ta paracklar tek boyutlu uzay-zaman yollarm aacaktr; dolaysyla bu tr iki para
ck yolunun uzay-zaman boyutlarnn toplam ikidir. izgilke'nin uzay-zaman boyu
tu da iki tanedir, dolaysyla onlarn yollar da genel olarak kesiir (ynl hzlarnn
tam olarak birbirine eit olacak ekilde ayarlanmadn varsayyoruz). Benzer ekil
de, sicimler ikiboyutlu uzay-zaman yollarn (onlarn dnya-yapraklarm) aar; iki si
cim iin sz konusu toplam, dolaysyla drttr. Bu da drt uzay-zaman boyutunda (
uzay, bir zaman boyutu) hareket eden sicimlerin genelde kesiecei anlamna gelir.
5. M-kuramnn kefi ve on birinci boyutun fark edilmesiyle birlikte, sicim kuramcla
r, fazladan yedi boyutun tamamnn, hepsi de az ok eit koullarda olacak biimde
486

kvrlma yollar zerinde almaya balad. Bu tr 7 boyutlu manifoldlar iin olas

seenekler, matematiksel inalar iin ilk teknikleri bulmu olmakla tannan, Oxford
niversitesi'nden Domenic Joyce'un adyla Joyce manifoldlar olarak bilinir.
6. Cumrun Vafa ile sylei, 12 Ocak 1998.
7. Uzman okur betimlememizin sicim kuramnn referans erevesinde gerekletiini
fark edecektir; bu ereveye gre Byk Patlama ncesinde kvrlmann artmas,
ktleekimi kuvvetinin gcndeki (dilatona bal) arttan kaynaklanr. Einstein'c
erevede ise bu evrim ivmelenen bir bzlme faz olarak betimlenebilir.
8. Gabriele Veneziano ile sylei, 19 Alayi 1998.
9. Smolin fikirlerini kitab The Life of the Cosmos'ta tartmtr (New York: Oxford
Universiry Press, 1997).
10. Sicim kuram erevesinde rnein, bu evrim bir evrenden, ondan doan evrene
kvrlm boyutlarn eklindeki kk deiimlerle ynlendirilebilir. Uzayda yrtl
maya yol aan konifold geilerle ilgili sonularmza dayanarak yeterince uzun bir
kk deiiklikler silsilesinin bizi bir Calabi-Yau'dan dierine gtrebileceini,
oklu evrenin sicimlere dayanan btn evrenlerin oalma verimini rneklemesini
mmkn klacan biliyoruz. Smolin'in varsaym bizi oklu evrenin yeterince ok
sayda oalma aamasndan gemesi sonrasnda, tipik evrenin dourganlna uy
gun bir Calabi-Yau bileeni olmasn beklemeye iter.
XV. Blm
1. Edward Witten'la sylei, 4 Mart 1998.
2. Baz kuramclar, Susskind ile Hollandal fiziki Gerard't Hooft'un ortaya att bir
kavram olan holografik ilkede bu fikrin bir iaretini grr. Tpk bir hologramn zel
olarak tasarlanm ikiboyutlu bir filmden boyutlu bir grsel imgeyi yeniden rete
bilmesinde olduu gibi, Susskind ve Hooft da karlatmz btn fiziksel olaylarn
aslnda daha az sayda boyutlu bir dnyada tanmlanan denklemlerle tam olarak
ifrelenebileceini ortaya atmtr. Bu, birinin yalnzca glgesine bakarak portresini
yapmaya almak kadar sama grnse de, ne anlama geldiini kavrayabilir" ve
XIII. Blm'de tartld zere kara delik entropisi hakknda dnerek
Susskind'in ve Hooft'un saiklarn ksmen anlayabiliriz. Bir kara deliin entropisinin, olay ufkunun balad uzayn toplam hacmiyle deil, olay ufkunun yzey
alanyla belirlendiini hatrlayalm. Dolaysyla bir kara deliin dzensizlii, buna
bal olarak tayabilecei enformasyon yzey alannn ikiboyutlu verisinde ifre
lenmiim Sanki kara deliin olay ufku, kara deliin boyutlu i ksmndaki btn
bilgi ieriini yakalamakla bir hologram gibi davranmaktadr. Susskind ile Hooft, bu
fikri btn evrene genellemiler, evrenin "i ksmnda" meydana gelen her eyin,
uzak, belirleyici bir yzeyde tanmlanan veriler ve denklemlerin bir yansmas
olduunu ileri srmlerdi. Ksa sre nce Harvardl fiziki Juan Maldacena'nn
yapt alma, ardndan Witten ile Princeton'l fizikiler Steven Gubser, Igor
Klebanov ve Alexander Polyakov un yapt almalar en azndan belli durumlarda
sicim kuramnn holografik ilkeyi somutlatrdn gstermiti. u sralarda titizlik
le incelenmekte olan bu tanm, sicim kuramnca ynetilen bir evrenin fizii, ancak
byle snrlayc bir yzeyde (i ksmdan mutlaka daha alt bir boyutta olan bir
yzeyde) meydana gelen bir fizii gerektiren edeer bir tanma sahipmi gibi
grnyor. Baz sicim kuramclar holografik ilkeyi ve sicim kurammdaki roln
tam olarak anlamann nc sicim devrimine yol aabileceini ileri srmlerdi.

3. Sir Isaac Nevvton 's Niathematical Principles of Natural Philosophy and His System

of the World, ev. Motte ve Cajori (Berkeley: University of California Press, 1962),
cilt I, s. 6.
4. Dorusal cebir biliyorsanz, nonkommtatif geometriyi dnmenin bir yolu,
arpm sonucu yer deitiren konvansiyonel Kartezyen koordinatlar yerine, yer de
itirmeyen matrisler geirmek olacaktr.
487

5. Cumrun Vafayla sylei, 12 Ocak 1998.

6. Edward Witten'la sylei, 11 Mays 1998.
7. Aktaran Banesh Hoffman ve Helen Dukas, Albert Einstein, Creator and Rebel
(New York: Viking, 1972), s. 18.
8. Martin J. Klein, "Einstein: The Life and Times, by R. W. Clark", (kitap deerlen
dirmesi), Science 174, s. 1315-16.
9. Jacob Bronkowski, The Ascent of Man (Boston: Little, Brown, 1973), s. 20.

Bilimsel Terimler

Ak sicim: ki ucu da ak olan bir sicim tipi.

Aileler: M a d d e paracklarnn, her biri aile olarak bilinen grup halin
de dzenlenmesi. Pe pee gelen ailelerdeki paracklar, bir nceki ailede y e r
alan paracklardan daha ardr, ama elektrik ve nkleer kuvvet ykleri ay
ndr.
Alan, kuvvet alan: Makroskobik bir bak asna gre bir kuvvetin etki
sini aktarma arac; uzayn her bir noktasnda, o noktadaki kuvvetin gcn ve
dorultusunu yanstan rakamlarla ifade edilir.
Atom: Maddenin temel yapta; bir ekirdekle {protonlar ve ntronlardan
oluur) yrngede dnen elektronlardan oluur.
Ayar simetrisi: Ktleekim dndaki kuvvete getirilen kuantum mekaniksel

betimlemenin temelindeki

simetri ilkesi; kuvvet yklerinin deerlerin-

deki eitli kaymalara, yani bir yerden dierine, bir andan dierine deiebi
len kaymalara ramen bir fiziksel sistemin deimemesini gerektiren simetri.
Ayna simetrisi: Sicim kuram balamnda, ayna ifti olarak bilinen iki
farkl

Calabi-Yau eklinin, sicim kuramnn kvrlm boyutlar olarak seil

diklerinde benzer bir fizie yol atn gsteren simetri.

Balang koullar: Bir fiziksel sistemin balangtaki durumunu betimle
yen veriler.
Belirsizlik ilkesi: Heisenberg'in kefettii kuantum mekanii ilkesi; evre
nin baz ynlerinin, rnein bir paracn konumu ile ynl hznn tam bir
kesinlikle bilinemeyeceini syler. M i k r o s k o b i k dnyann kesin olmayan bu
ynleri, deerlendirildikleri mesafe ve zaman lekleri kldnde daha
kat bir hal alr. Paracklar ve alanlar, kuantum belirsizliiyle tutarl olarak,
btn olas deerler arasnda dalgalanr ve srar. Bu da mikroskobik alann
kargaayla kaynad, kuantum dalgalanmalaryla dolu lgn bir denize b e n
zedii anlamna gelir.
Birleik kuram, birleik alan kuram: D r t kuvveti ve btn maddeyi her
eyi ieren tek bir ereve iinde betimleyen bir kuram.
Birrnek titreim: Bir sicimin eklinde hibir deiiklik olmakszn sergi
ledii genel hareket biimi.
Boyut: Uzayda ya da uzay-zamanda bamsz bir eksen ya da dorultu.
Etrafmzdaki bildiimiz uzayn boyutu vardr (sol-sa, ileri-geri, yukaraa), bildiimiz uzay-zamann da drt boyutu (biraz nce saydmz ek
sen ve gemi-gelecek ekseni). Spersicim kuram evrenin baka uzamsal b o
yutlara sahip olmasn da gerektirir.
Bozon: Spini tam say olan bir parack ya da sicim titreim rnts; ti
pik bir haberci parack.
Bozonik sicim kuram: Bilinen ilk sicim kuram; hepsi de b o z o n olan tit
reim

488

rntleri ierir.

489

B P S halleri: zellikleri simetriye dayal savlarla kesin olarak belirlenebi

len spersimetrik bir kuramdaki konfigrasyonlar.
Byk birleme: Ktleekim dndaki kuvvetin hepsini tek bir kuram
sal erevede birletiren kuramlar.
Byk kme: Evrenin geleceiyle ilgili olarak, mevcut genilemenin d u
rup tersine dnecei ve btn uzay ve maddenin arpp kmesiyle sonu
lanaca varsaym; Byk Patlamann tersine evrilmi hali.
Byk Patlama: Genilemekte olan evrenin 15 milyar yl nce muazzam
bir enerji, younluk ve skma durumundan olutuunu syleyen, halihazr
da kabul edilmekte olan kuram.
Calabi-Yau uzay, Calabi-Yau ekli: Sicim kuramnn gerektirdii fazla
dan uzamsal boyutlarn, kuramn denklemleriyle tutarl bir biimde kvrlarak
oluturduu uzay (ekil).
arpm: ki saynn arpmnn verdii sonu.
ekirdek: Bir atomun merkezinde toplanm, protonlar ve ntronlardan
oluan yap.
ok boyutlu delik: Bir halkada bulunan deliin o k boyutlu versiyonlara
genellenmesi.
oklu evren: Kozmosun varsaymsal genilemesi; yle ki bu genilemede
evrenimiz birbirinden ayr ve farkl muazzam sayda evrenden yalnzca biridir.
oklu halka, ok delikli halka: Birden fazla delii olan halka eklinin g e
nellemesi.
Daha fazla boyutlu sperktleekim: D r t uzay-zaman boyutundan da
ha fazla sayda boyuta dayal sperktleekim kuramlar.
Dalga boyu: Bir dalgada birbirini izleyen tepe noktalar ya da ukur nok

Elektromanyetik kuvvet: D r t temel kuvvetten biri, elektrik ve manyetik

kuvvetlerin bileimi.
Elektron: Genelde bir atomun ekirdei etrafnda y r n g e d e dnen, nega
tif ykl parack.
Elektrozayf kuram: Zayf kuvvet \\e elektromanyetik kuvveti tek. bir er
eve iinde aklayan greliliki kuantum alan kuram.
Entropi: Bir fiziksel sistemde dzensizliin ls; bir sistemin bileenle
rinin, sistemin genel grnmn bozmadan yeniden dzenlenme says.
Edeerlik ilkesi: Genel grelilik kuramnn temel ilkesi; ivmelenmi hare
ket ile bir ktleekim alanna gmlm olmann (gzlem yaplabilecek kadar
kk alanlarda) birbirinden ayrlamayacan syler. Bu ilke, hareket d u
rumlar ne olursa olsun btn gzlemcilerin, uygun bir ktleekim alannn
varln teslim etmeleri kouluyla, duruyor olduklarn iddia edebileceini
gstererek genel grelilii genelletirir.
Eleme sabiti: Bkz. sicim eleme sabiti.
Evrik deer: Bir rakamn tersi; rnein 3'n evrik deeri 1/3'tr; 1/2'nin
evrik deeri 2'dir.
Faz: M a d d e y e atfen kullanldnda onun olas zelliklerini betimler: Kat
faz, sv faz, buhar faz. Daha genel anlamyla, bir fiziksel sistemin dayand
zellikler (scakl, sicim eleme sabiti deerleri,

uzay-zaman biimi vs.)

deitirildiinde o sisteme getirilebilecek olas betimlemeleri ifade eder.

Faz geii: Bir fiziksel sistemin bir fazdan dierine evrimi.
Fermiyon: Spini tam bir tek saynn yarsna eit bir parack ya da sicim
titreim rnts; genelde bir madde parac.
Feynman'n yollarn toplam yaklam: Bkz. yollarn toplam.

talar arasndaki mesafe.

Dalga fonksiyonu: Kuantum mekaniinin dayand olaslk dalgalar.
Dalga-parack ikilii: Kuantum mekaniinde, nesnelerin hem dalgaya
hem paraca benzer zellikler gsterdiini syleyen temel zellik.
Dnya-yapra: Bir sicimin hareket ederken getii ikiboyutlu yzey.
D z : Eukleides'in sistemletirdii geometri kuramlarna tabi olan; bir ma
sann son derece dzgn olan st yzeyine benzer bir ekil ve onun ok b o

Fotoelektrik etkisi: stne k tutulduunda metalik bir yzeyden elek

tronlarn kmas fenomeni.
Foton:

Elektromanyetik kuvvet alannn en kk paketi;

elektromanyetik

kuvvetin haberci parac; en kk k demeti.

Frekans: Bir dalgann bir saniyede tamamlad dalga dnglerinin says.
Genel grelilik: Einstein'n, uzay ve zamann ktleekim kuvvetini, kvrmlaryla (erilikleriyle) aktardn gsteren ktleekim formlasyonu.

yutlu genellemeleri.
Dz yzey: Uzay dokusunun dz ya da hafife kavisli olduu, hibir p
rz, yrtlmaya da krlmann bulunmad uzay blgesi.
Erilik: Bir nesnenin, uzayn ya da uzay-zamanm dz bir formdan, dola
ysyla da Eukleides'in sistematik bir biimde ortaya koyduu geometri kural

Genlik: Bir dalgann tepe noktasnn maksimum ykseklii ya da ukur

noktasnn maksimum derinlii.
Giriim rnts: Farkl yerlerden kan dalgalarn st ste binmesi ve
birbirine karmasyla ortaya kan dalga rnts.
Glon:

larndan sapmas.
Ekstremal kara delikler: Belli bir toplam ktle iin mmkn olan en faz
la kuvvet yk miktarna sahip kara delikler.
Elektromanyetik alan: Uzayn her noktasnda elektrik ve manyetik kuv
vet hatlarndan oluan

Elektromanyetik nm: Bir elektromanyetik dalgann tad enerji.

elektromanyetik kuvvet alan.

Elektromanyetik ayar simetrisi: Kuantum elektrodinamiinin temelinde

Gl kuvvet alannn en kk demeti; gl kuvvetin haberci

parac.
Grelilik ilkesi:

zel greliliin temel ilkesi. Sabit ynl hzdaki tm gz

lemcilerin ayn fizik yasalarna tabi olduunu, bu y z d e n sabit ynl hzdaki

her gzlemcinin, kendisinin duruyor olduunu iddia etmekte hakl olduunu
savunur. Bu ilke edeerlik ilkesiyle genelletirilmitir.
Greliliki kuantum alan kuram: Kuantum mekaniine dayal alanlar

ki ayar simetrisi.
Elektromanyetik dalga: Elektromanyetik bir alandaki dalga benzeri etki;
bu tr btn dalgalar k hznda y o l alr. Grnebilir k, X nlar, mikrodalgalar ve kzltesi nm bu dalgalara rnektir.

490

kuram,

rnein

zel grelilii de ieren

elektromanyetik alan kuram.

Gzlemci: Genelde varsaymsal olan, bir fiziksel sistemin ilgili zellikleri

ni len, idealletirilmi kii ya da cihaz.

491

Graviton: Ktleekim kuvvet alannn en kk demeti; ktleekim kuv

vetinin

haberci parac.

Kapal sicim: lmek eklindeki sicim tipi.

Kara delik: M u a z z a m ktleekim alan, kendisine o k yaklaan (kara

Gl eleme: Sicim eleme sabiti 1 'den byk olan kuram.

deliin olay ufkundan da yakna gelen) her eyi ve hatta bile yutan bir

Gl kuvvet simetrisi: Gl kuvvetin temelindeki ayar simetrisi; bir fi

nesne.

ziksel sistemin kuarklann renk yklerindeki deiimlerden etkilenmemesiyle,

deimeden kalmasyla ilikilidir.

Kar madde: Olaan maddeyle ayn ktleekim zelliklerini tayan, ama

Gl kuvvet, gl nkleer kuvvet: D r t temel kuvvetin en gls, kuarklar protonlar ve ntronlarn iinde, protonlar ve ntronlar da atom ekir
deklerinin iinde kapal tutan kuvvet.
Gl-zayf ikilii:

Kara delik entropisi: Bir kara deliin iinde bulunan entropi.

Bir gl eleme kuramnn farkl bir zayf eleme

kart nkleer kuvvet yklerinin yan sra kart bir elektrik ykne de sahip
madde.
Kar parack: Kar maddenin bir parac.
Kelvin: Scakl mutlak sfra gre gsteren bir scaklk lei.
Kvrlm boyut: Uzayda gzlenebilir derecede byk bir y e r kaplamayan

kuramyla ikili olmas (fiziksel olarak ayn olmas) hali.

Haberci parack: Bir kuvvet alannn en kk demeti; bir kuvvetin mik

bir uzamsal boyut, kp, bklp ya da kvrlp kck bir boyuta inmi
olan, bu y z d e n de dorudan tespit edilemeyen bir uzamsal boyut.

roskobik boyutlardaki aktarcs.

Her eyin kuram: Btn kuvvetleri ve btn maddeyi birletiren kuan

Kiral, kiralite: Temel parack fiziinin, evrenin tam anlamyla sol-sa si

metrisine uymadn gsteren, sol taraf ile sa tarafn birbirinden farkl oldu

tum mekaniksel bir kuram.

Heterotik-E sicim kuram (Heterotik E x E sicim kuram): Be sper
8

sicim kuramndan biri; saa doru hareketli titreimleri Tip II siciminin titre
imlerine, sola doru hareketli titreimleri bozonik sicimin titreimlerine ben
zeyen kapal sicimler ierir.

Heterotik-O sicim kuramyla nemli, fakat ince

unu syleyen yn.

Klein-Gordon denklemi:

Greliliki kuantum alan kuramnn temel

bir

denklemi.
Konifold gei: Calabi-Yau uzaynn evrim geirmesi, bu evrim srasnda
Calabi-Yau uzaynn dokusu delinip kendi kendini onarr, fakat bunun sicim

farkllklar gsterir.
Heterotik-O sicim kuram (Heterotik 0 ( 3 2 ) sicim kuram): Be sper
sicim kuramndan biri; saa doru hareketli titreimleri Tip II siciminin titre

kuram balamnda lml ve kabul edilebilir fiziksel sonular olur. Burada sz

konusu olan yrtlmalar, devrilme geilerindeki yrtlmalardan daha ciddidir.

imlerine, sola doru hareketli titreimleri bozonik sicimin titreimlerine ben

Kozmik mikrodalga arkaplan nm: Evrenin her yerini kaplayan, B

zeyen kapal sicimler ierir. Heterotik-E sicim kuramyla nemli, fakat ince

yk Patlama srasnda ortaya km, daha sonralar evren geniledike ince

farkllklar gsterir.

lip soumu mikrodalga nm.

Hzlandrc:

Kozmolojik sabit: Genel grelilik kuramnn orijinal denklemlerinde yap

Bkz. parack hzlandrc.

Ik saati: Tek bir fotonun iki ayna arasnda gidi geli saysn hesaplaya
rak aradan geen zaman len varsaymsal bir saat.

lan, duraan bir evreni mmkn klan deiiklik; boluun sabit enerji y o u n
luu olarak da yorumlanabilir.

Inm: Dalgalarn ya da paracklarn tad enerji.

Kpk: Bkz.

kiboyutlu kre: Bkz. kre.

Kuanta: Kuantum mekanii yasalarna gre bir eyin blnebilecei en

kili, ikilik, ikilik simetrileri: iki ya da daha fazla sayda kuramn tama
men birbirinden farkl gibi grnmesi, fakat aslnda benzer fiziksel sonulara

uzay-zaman kp.

kk parack. rnein fotonlar, elektromanyetik alann kuantalandr.

Kuantum alan kuram: Bkz. greliliki kuantum alan kuram.
Kuantum dalgalanmas: Bir sistemin mikroskobik leklerde, belirsizlik

y o l amas durumu.
kinci spersicim devrimi: Sicim kuramnn geliimi erevesinde, aa
yukar 1995'te balayan, kuramn tedirginlie dayal olmayan baz zellikleri

ilkesi yznden dalgal bir davran biimi gstermesi.

Kuantum determinizmi: Kuantum mekaniinde, bir sistemin belli bir an
daki kuantum durumu bilindiinde gelecekteki ve gemiteki kuantum d u

nin anlalmaya balad dnem.

rumlarnn tamamen belirlenmesi zellii. Fakat kuantum durumunun bilin

ki -zar: Bkz. zar.

lk nkleosentez: Byk Patlama sonrasndaki ilk dakikada atom e
kirdeklerinin olumas.
nsanc ilke: Evrenin neden gzlediimiz zelliklere sahip olduu sorusu
na, bu zellikler farkl olsayd eer, byk ihtimalle yaamn olumayaca,

mesi belirli bir gelecein deil, sadece herhangi bir gelecein geerli olmas
olasln belirler.
Kuantum elektrodinamii
lara dair,

(QED):

Elektromanyetik kuvvet ve elektron

zel grelilii de ieren greliliki kuantum alan kuram.

Bkz.

elektrozayf kuram.

dolasyla bizlerin de varolup bu deiiklikleri gzleyemeyeceimiz aklama

Kuantum elektrozayf kuram:

sn getiren reti.

Kuantum geometrisi: Riemann geometrisinin, kuantum etkilerinin nem

ivmelerime: Bir nesnenin hz ya da dorultusunun deimesi. Ayrca bkz.

ynl

hz.

Kaluza-Klein kuram:

kazand ultramikroskobik leklerde, uzay fiziini doru bir biimde betim

lemek iin gerektii biimde deitirilmesi.

Kuantum mekaniiyle birlikte,

kvrlm fazladan

Kuantum klostrofobisi: Bkz. kuantum dalgalanmalar.

boyutlar ieren kuramlar.

492

493

Kuantum kp: Bkz.

uzay-zaman kp.

ayrntl zellikleri henz tam anlamyla anlalamam olsa da, on bir tane

Kuantum kromodinamii ( Q C D ) : Gl kuvvet ve kuarklan ieren, zel

grelilii de kapsayan greliliki kuantum alan kuram.
Kuantum ktleekim:

Kuantum mekanii ve genel grelilii birinde ya da

her ikisinde birden deiiklikler gerektirebilecek ekilde baarl bir biimde

birletiren kuram. Sicim kuram bir kuantum ktleekim kuram rneidir.
Kuantum mekanii:

Belirsizlik,

kuantum

dalgalanmalar,

dalga-parack

ikilii gibi zellikleri en o k arom ve atomalt paracklarn mikroskobik l

eklerinde belirginleen, evreni yneten yasalar erevesi.
Kuantum tneli: Kuantum mekaniinde, nesnelerin, Newton'un klasik fi
zik yasalarna gre alamaz olmas gereken engelleri geebileceini gsteren
zellik.
Kuark: Gl kuvvetin etkileyebilecei parack. Kuarklar alt eit (yu
kar, aa, ekici, tuhaf, st, alt) ve "renktir" (krmz, yeil, mavi).

uzay-zaman boyutu ieren bir kuramdr.

M u t l a k sfr: M m k n olan en dk scaklk, yaklak - 2 7 3 Celsius, y a
ni Kelvin leinde 0.
Nevvton'un evrensel ktleekim kuram: ki cisim arasndaki ktleekim
kuvvetinin ktlelerinin arpmyla doru orantl, aralarndaki mesafenin ka
resiyle ters orantl olduunu syleyen ktleekim kuram. Sonralar bu kura
mn yerini Einstein'n genel grelilik kuram almtr.
Nevvton'un hareket yasalar: Cisimlerin hareketini, mutlak ve deimez
bir uzay ve zaman kavrayna dayanarak betimleyen yasalar; bu yasalar,
Einstein'n zel grelilii kefetmesine dek geerliliini korudu.
Ntrino: Yalnzca zayf kuvvete tabi olan yksz parack tr.
Ntron: Genelde bir atomun ekirdeinde bulunan, kuarktan (iki aa
, bir yukar kuark) oluan yksz parack.

Kuvvet yk: Bir paracn belli bir kuvvete nasl cevap vereceini belir

Olay ufku: Bir kara deliin tek ynl yzeyi; ktleekim yasalar uyarn

leyen zellii. rnein bir paracn elektrik y k , elektromanyetik kuvvete

ca olay ufkuna bir kere girmenin geri dn yoktur, kara deliin kuvvetli

nasl cevap vereceini belirler.

ktleekiminden ka mmkn deildir.

K r e : Bir topun d yzeyi. Bildiimiz boyutlu bir topun yzeyi ikibo-

On bir boyutlu sperktleekim: 1970'lerde gelitirilen, sonralar gzden

yutludur (dnyann yzeyini anlatrken yaptmz gibi iki rakamla,"enlem"

den ve ksa sre nce sicim kuramnn nemli bir paras olduu gsterilen,

ve "boylam"la bu boyutlar ifade edebiliriz.) Fakat kre kavram, boyut say

fazladan boyutlu, umut verici bir sperktleekim kuram.

lar ne olursa olsun genel olarak toplar ve dolaysyla yzeyleri iin kullanlr.
Daireye k bir isim vererek tek boyutlu kre diyebiliriz, sfr boyutlu kre de
iki noktadr (metinde de akland gibi). boyutlu bir kreyi gzmzde
canlandrmak zordur; drtboyutlu bir krenin boyutlu yzeyidir.
Ktleekim kuvveti: Doadaki drt temel kuvvetin en zayf. Nevvton'un
evrensel ktleekim kuramyla, ardndan da Einstein'n genel grelilik kura
myla tanmlanmtr.
Ktlesiz kara delik: Sicim kuramnda, bata byk bir ktleye sahip ol
mas mmkn olan, ama sonra Calabi-Yau eklindeki uzay blgesinin bir par
as klrken hafifleyen bir kara delik tipi. Uzay paras klp bir n o k
ta boyutuna indiinde, bata ktleli olan kara deliin geride ktlesi kalmaz;
ktlesiz olur. Bu durumda, olay ufku gibi, bir kara delikteki olaan zellikle
ri artk gstermez.
Laplace determinizmi: Evrenin saat gibi tkr tkr iler bir biimde kav
ranmas; bu kavraya gre evrenin zamanda bir andaki durumunun eksiksiz
bilinmesiyle, evrenin btn gelecek ve gemi anlardaki durumlar eksiksiz
belirlenir.
Lorentz bzlmesi: zel grelilikten kaynaklanan, hareket eden bir nes
nenin hareket dorultusunda ksalm grnmesine y o l aan zellik.
Makroskobik: Genelde gnlk yaamda aina olduumuz ve daha byk
lekleri ifade eder; kabaca mikroskobik lein tersi.
MaxweH'in kuram, Maxwell'in elektromanyetik kuram: Maxwell'in
1880'lerde elektromanyetik alan kavramna dayanarak gelitirdii, elektrik ve
manyetizmay birletiren kuram; bu kuram grnr n bir elektromanye
tik dalga rnei olduunu gsterir.
M - k u r a m : ikinci spersicim devrimiyle doan, nceki be spersicim k u
ramn tek bir erevede birletiren kuram. G r n d kadaryla M-kuram
494

zel grelilik: Einstein'n gelitirdii, ktleekimin bulunmad ortamda

uzay ve zamanla ilgili yasalar (Ayrca bkz. genel grelilik).
Parack hzlandrc: Maddenin yapsn incelemek amacyla, parackla
r neredeyse k hznda hzlandran ve arptran makine.
Planck enerjisi: Yaklak 1000 kilovat saat. Planck uzunluu kadar kk
mesafeleri aratrmak iin gerekli enerji. Sicim kuram erevesinde titreen
bir sicimin tipik enerjisi.
Planck gerilimi: Yaklak 1 0 ton. Sicim kuramnda tipik bir sicimin gerilimi.
39

Planck ktlesi: Bir protonun ktlesinin yaklak 10 milyar kere milyar ka

t; bir gramn y z b i n d e biri; hemen hemen kk bir kum tanesinin ktlesi.
Sicim kuram erevesinde titreen bir sicimin tipik ktle edeeri.
Planck sabiti: fi-bar sembolyle ifade edilen Planck sabiti, kuantum me
kaniinde temel bir parametredir. Mikroskobik dnyay oluturan birbirin
den farkl enerji, ktle, spin birimlerinin bykln belirler. Deeri 1,05 x
10-

27

gram-cm/sn.'dir.

Planck uzunluu: Yaklak 10

33

santimetre. Bu lein altnda uzay-za-

mandaki kuantum dalgalanmalar muazzam olacaktr.

Sicim kuram ereve

sinde tipik bir sicimin uzunluu.

Planck zaman: Yaklak 10^< saniye. Evrenin byklnn kabaca
3

Planck uzunluunda olduu zaman; daha ak bir deyile n Planck uzun

luunu amas iin gereken sre.
Proton: Tipik olarak atomun ekirdeinde bulunan ve kuarktan oluan
(iki yukar kuark, bir aa kuark) pozitif ykl parack.
Rezonans: Bir fiziksel sistemin doal salnm durumlarndan biri.
Riemann geometrisi: Herhangi bir sayda boyuta sahip kvrml ekilleri
betimlemeye ynelik matematiksel ereve. Einstein'n genel grelilik ere
vesinde uzay-zaman betimlemesinde temel bir rol olmutur.
495

Salnm rnts: Bkz. titreim rnts.

Sanal paracklar: Bolukta bir anlna doan paracklar; belirsizlik il
kesiyle tutarl olarak, d n aldklar enerjiyle var olup hzla ortadan k a y b o
lurlar ve bylece enerji borlarn geri derler.
Sarmal says: Bir sicimin dairevi bir uzamsal boyutu sarma says.
Sarmalama enerjisi: Dairevi bir uzay boyutunun etrafna sarmalanm bir
sicimin tad enerji.
Sarmalama hali: Bir sicimin dairevi bir uzamsal boyutu sard konfigrasyon.
S c h r d i n g e r d e n k l e m i : Kuantum mekaniinde olaslk dalgalarnn evri
mini ynlendiren denklem.
S c h w a r z s c h i l d z m : Genel grelilik denklemlerinin maddenin kresel
bir dalm asndan zm; bu zmn bir ierimi de kara deliklerin var
olmas olasldr.
Sfr b o y u t l u k r e : Bkz. kre.
S i c i m : Sicim kuramnn temel bileeni olan tek boyutlu nesne.
S i c i m eleme sabiti: Bir sicimin iki sicime ayrlmas ya da iki sicimin bir
leip tek bir sicim oluturmasnn (bunlar sicim kurammdaki temel sreler
dir) ne kadar olas olduunu syleyen pozitif rakam. Sicim kuramlarnn her
birinin ayr bir sicim eleme sabiti vardr, bu deerin bir denklemle belirlen
mesi gerekir; halihazrda bu denklemler yararl bir bilgi elde edecek kadar iyi
anlalmamtr. Sicim eleme sabitinin l'den kk olmas tedirginlie daya
l yntemlerin geerli olduu anlamna gelir.
S i c i m hali: Bir sicimin alabilecei bir konfigrasyon (titreim rnts,
sarmalanma

konfigrasyonu).

S i c i m kuram: Doann temel bileenlerinin sfr boyutlu nokta parack

lar deil, sicim denilen tek boyutlu kk lifler olduunu var sayan birleik
evren kuram. Sicim kuram kuantum mekanii ile genel grelilii, kk olan

Standart k o z m o l o j i m o d e l i :

Standart parack fizii modelinin zetledii

biimiyle ktleekim dndaki kuvvete dair bir kavrayla birlikte Byk

Patlama kuram.
Standart p a r a c k fizii m o d e l i , standart m o d e l , standart k u r a m : Kt
leekim dndaki kuvvete ve onlarn madde zerindeki etkisine dair mu
azzam derecede baarl bir kuram.

Kuantum kromodinamii ile elektrozayf

kuramn etkili bir birlii.

Spereler: Spinleri arasnda 1/2 birim fark bulunan ve spersimetriyle e
leen paracklar.
Sperktleekim:

Genel grelilik ve spersimetriyi birletiren nokta par

ack kuramlar.
S p e r s i c i m kuram: Spersimetri ieren sicim kuram.
Spersimetri: Spinleri tam sayya eit olan paracklarn (bozonlar) zel
liklerini spinleri bir tam saynn yarsna eit olan paracklarn (fermiyonlar)
zellikleriyle ilikilendiren bir simetri ilkesi.
Spersimetrik kuantum alan kuram: Spersimetri ieren kuantum alan
kuram.
Spersimetrik standart m o d e l :

Standart parack fizii modelinin sper

simetriyi ierecek ekilde genelletirilmesi. Bilinen temel parack trlerinin

ift ift bulunmasn gerektirir.
ime, imeye dayal k o z m o l o j i : Standart Byk Patlama kozmolojisine
getirilen, evrenin ksa srede muazzam bir genileme yaadn syleyen d e
iiklik.
T a k i y o n : Ktlesi (kesirsiz) negatif olan parack; bir kuramdaki varl g e
nellikle tutarszlklara y o l aar.
Tedirginlie dayal y a k l a m , tedirginlie dayal y n t e m : Bkz. tedirgin
lik kuram.

ve byk olan hakknda nceleri bilinen ama birbiriyle uyumsuz olan yasala

Tedirginlie d a y a n m a y a n : Bir kuramn geerliliinin yaklak, tedirginli

r uyumlu bir biimde birletirir. Genelde spersicim kuramn ksaca ifade et

e dayal hesaplamalara bal olmayan y n ; bir kuramn kesin olan bir y n .

mek iin kullanlr.

Tedirginlik kuram: Z o r bir problemi yaklak bir zm bularak sadele

Simetri: Bir fiziksel sistemin, sistem bir biimde deitirildiinde deime

y e n zellii. rnein bir kre rotasyonel olarak simetriktir, nk dndrl
dnde grnm deimez.

tirmeye ynelik ereve; bata ihmal edilen daha fazla detayn sonra sistema
tik bir biimde dahil edilmesiyle birlikte bu yaklak zm rafine hale gelir.
Tek ilmekli sre: Tedirginlik kuram erevesindeki bir hesaplamaya tek

Simetri krlmas: Bir sistemin grnrde sahip olduu simetri orannda,

genellikle bir faz geiiyle ilikili azalma.

bir sanal sicim ittiyleyaplan (ya da bir nokta parack kuramnda parack
larla yaplan) katk.

Solucandelii: Evrende bir blgeyi dierine balayan, boruya benzer uzay

blgesi.

lirten yasa.

Sonsuzlar: Genel grelilik ile kuantum mekaniini bir nokta parack er

evesinde birletiren hesaplamalardan doan tipik anlamsz cevap.

rini ve tm bunlarn bir fiziksel sistem iinde karlkl evrimini betimlemek

S n m e geii: Uzayn Calabi-Yau eklindeki ksmnn evrimi; bu evrim s

rasnda Calabi-Yau eklinin dokusu delinir ve kendi kendini onarr, ama b u
nun sicim kuram balamnda lml ve kabul edilebilir sonular olur.
S p i n : Ayn ad tayan bildiimiz kavramn kuantum mekaniksel versiyo
nu; paracklar en batan, ya bir tam say ya da bir tam saynn yars b y k
lnde (Planck sabitinin katlar olan) ve hi deimeyen bir spine sahiptir.

T e r m o d i n a m i i n ikinci yasas: Toplam entropinin her zaman arttn b e

T e r m o d i n a m i k : 19. yzylda snn, iin, enerjinin, entropinin eitli y n l e
iin gelitirilen yasalar.
T i p I sicim k u r a m : Be spersicim kuramndan biri; hem ak hem kapa
l sicimler ierir.
T i p IIA sicim k u r a m : Be spersicim kuramndan biri; sol-sa simetrik
titreim

rntleri olan kapal sicimler ierir.

T i p IIB sicim k u r a m : Be spersicim kuramndan biri; sol-sa asimetrik

titreim rntleri olan kapal sicimler ierir.

496

497

Titreim hali: Bkz. titreim rnts.

Zayf ayar simetrisi: Zayf kuvvetin temelindeki ayar simetrisi.

Titreim rnts: Bir sicimin salnmmda, tepe ve ukur noktalarn tam

Z a y i i f eleme: Sicim eleme sabiti l ' d e n kk olan kuram.

ZayF kuvvet, zayf nkleer kuvvet: D r t temel kuvvetten biri; radyoak

saysnn yan sra genilikleri.

Titreim says: Bir sicimin birrnek titreim hareketindeki enerjiyi betim

tif rmeyi aktarmasyla tannr.

leyen tam say; sicimin eklindeki deiikliklerle ilikilendirilen enerjinin ter

sine toplam hareketindeki enerji.
Topoloji deitiren gei: Uzamsal dokunun, delinmeler, yrtlmalar ge
rektirecek, dolaysyla uzayn topolojisini deitirecek ekilde gelimesi.
Topoloji: ekillerin, yaplar hibir biimde yrtlmadan, bozulmadan bir
birine dnebilecek gruplar halinde snflandrlmas.
Topolojik olarak farkl: Yaplar bir biimde bozulmadan birbirlerine d nemeyen iki ekil.
Torus: Bir halkann ikiboyutlu yzeyi.
Tuhaflk: Uzayn ya da uzay-zaman dokusunun ykc bir yrtlmaya ma
ruz kald yer.
Ufuk problemi: Evrende, geni mesafelerle birbirinden ayrlm blgele
rin, aralarndaki uzakla ramen, benzer scaklk dereceleri gibi neredeyse
zde nitelikler gstermesi gereiyle ilikili kozmolojik muamma. imeye
dayal kozmoloji bu probleme bir zm getirir.
Ultramikroskobik:

Planck

uzunluundan daha ksa uzunluk

lekleri

(ayrca Planck zamanndan daha ksa zaman lekleri).

Uzam boyut: Geni ve dorudan belirgin olan bir uzay (ve uzay-zaman)
boyutu; kvrlm boyutlarn tersine gnlk yaamda aina olduumuz boyut.
Uzayda yrtlmaya yol aan snme geii: Bkz. snme geii.
Uzay-zaman: Uzay ve zamann zel grelilikten kaynaklanan birlemesi.
Evreni oluturan " d o k u " olarak da grlebilir; evrendeki olaylarn gerekle
tii dinamik arenay oluturur.
Uzay-zaman kp: N o k t a paracklara dayal geleneksel bak asna
gre,

uzay-zaman dokusunun,

ultramikroskobik leklerde gsterdii k p k

l, kvrml ve kargaa iinde olma zellii. Sicim kuram ncesinde, kuantum

mekanii ile genel greliliin birbiriyle uyumsuz olmasnn temel sebeplerin
den biri.
boyutlu kre: Bkz. kre.
-zar: Bkz. zar.
W bozonlar:

Bkz.

zayf ayar bozonlar.

Yollarn toplam: Paracklarn bir noktadan dierine aradaki btn yollar

dan geerek seyahat ettiinin hayal edildii kuantum mekanii formlasyonu.
Ynl hz: Bir nesnenin hareketinin hz ve dorultusu.
Yk:

Bkz.

kuvvet ykleri.

Z bozonu: Bkz. zayf ayar bozonu.

Zaman genilemesi: zel grelilikten doan bir zellik; hareket halindeki
bir gzlemciye gre zamann ak yavalar.
Zar: Sicim kuramnda karmza kan uzam nesnelerden herhangi biri.
Tek-zar bir sicimdir, iki-zar membrandr, -zarm uzam boyutu vardr
vs. D a h a genel bir ifadeyle bir p-zar, p saysnda uzamsal boyuta sahiptir.
Zayf ayar bozonu:

Zayf kuvvet alannn en kk demeti;

zayf kuvve

tin haberci parac; W ya da Z b o z o n u da denir.

498

499

Kaynaka ve Baka Okuma nerileri

Abbott, Edwin A., Flatland: A Romance ot Many Dimensions, Princeton: Princeton

University Press, 1991. [Dzlke, Ayra Yaynevi, 1999; Dzlemler lkesi,
Trkiye Bankas Kltr Yaynlar, 2005]
Barrow, John D., Theories of Everything, New York: Favvcett-Columbine, 1992.
Bronowski, Jacob, The Ascent of Man, Boston: Little, Brown, 1973.
Clark, Ronald W., Einstein, The Life and Times, New York: Avon, 1984.
Crease, Robert P. ve Charles C. Mann, The Second Creation, New Brunswick, N. J.:
Rutgers Universiry Press, 1996.
Davies, P.C.W., Superforce, New York: Simon & Schuster, 1984.
Davies, P.C.W. ve J. Brown (haz.), Superstrings: A Theory of Everything?, Cambrid
ge, ngiltere: Cambridge Universiry Press, 1988.
Deutsch, David, The Fabric of Reality, New York: Ailen Lane, 1997.
Einstein, Albert, The Meaning of Reiativity, Princeton: Princeton University Press,
1988.
Einstein, Albert, Reiativity, New York: Crown, 1961.
Ferris, Timothy, Corning ofAge in the Milky Way, New York: Anchor, 1989.
Ferris, Timothy, The WhoIe Shebang, New York: Simon & Schuster, 1997.
Flsing, Albrecht, Albert Einstein, New York: Viking, 1997.
Feynman, Richard, The Character of Physical Law, Cambridge, Massachusetts: M T
Press, 1995. [Fizik Yasalar zerine, TBTAK Popler Bilim Kitaplar, 1995]
Gamovv, George, Air. Tompkins in Paperback, Cambridge, ngiltere: Cambridge Uni
versity Press, 1993. [Bay Tompkins'in Servenleri, Evrim Yaynevi, 1998]
Gell-Mann, Murray, The Quark and the Jaguar, New York: Freeman, 1994.
Glashow, Sheldon, Interactions, New York: Time-Warner Books, 1988.
Guth, Alan H-, The Infationary Universe, Reading, Massachusetts: Addison-Wesley,
1997.
Hawking, Stephen, A Brief History of Time, New York: Bantam Books, 1988.
[Zamann Ksa Tarihi, Milliyet Yaynlar, 1988; Zamann Ksa Tarihi; Byk
Patlamadan Karadeliklere, Doan Kitap, 1998]
Hawking, Stephen ve Roger Penrose, The Nature ofSpace and Time, Princeton: Prin
ceton University Press, 1996.
Hey, Tony ve Patrick Walters, Einstein s Mirror, Cambridge, ngiltere: Cambridge
University Press, 1997.
Kaku, Michio, Beyond Einstein, New York: Anchor, 1987.
Kaku, Michio, Hyperspace, New York: Oxford University Press, 1994.
Lederman, Leon ve Dick T e r e s i , The God Partide, Boston: Houghton Mifflin, 1993.
[Tanr Parac, Evrim Yaynevi, 2001]
Lindley, David, The End of Physics, New York: Basic Books, 1993.
Lindley, David, Where Does the V/eirdness Go? New York: Basic Books, 1996.
Overbye, Dennis, Lonely Hearts of the Cosmos, New York: Harper Collins, 1991.
Pais, Abraham, Subtle is the Lord: The Science and the Life of Albert Einstein, New
York: Oxford University Press, 1982.
Penrose, Roger, The Emperor's New Mnd, Oxford, ngiltere: Oxford University
Press, 1989. [Kraln Yeni Usu, TBTAK Popler Bilim Kitaplar, 1997]
501

Rees,Martin J., Before the Beginning, Reading, Massachusetts: Addison-Wesley,1997

Dizin

Smolin, Lee, The Life of the Cosmos, New York: Oxford University Press, 1997.

Thorne, Kip, Black Holes and Time Warps, New York: Norton, 1994.

"Weinberg, Steven, The First Three Minutes, New York: Basic Books, 1993. [lk
Dakika, TBTAK Popler Bilim Kitaplar, 1995]
Weinberg, Steven, Dreams of a Final Theory, New York: Pantheon, 1992.
Wheeler, John A., A Journey into Gravity and Spacetime, New York: Scientiflc Ame
rican Library, 1990.

Abbot. Eckvin, 232

ar sicim halleri, 300-305
Albrecht, Andreas, 430
Alpher, Ralph, 421
alt kuarklar. 9
Amaldi, Ugo, 216
Amati, Danielle, 22
Ampere, Andre-Marie, 207
Aspect, Alain, 139
Aspinwall, Paul, 324, 327-335, 394
aa kuarklar, 8, 10
atomlar, 3, 16, 164, 272
ekirdei, 8, 12-13, 14-15, 170, 207
modeli, 8-9
atomlarn ekirdekleri, 8, 13, 15, 170, 207
Ay, 204-205
Dnya'nn ve Gne'in ktleekimsel etkisi, 84, 348-349
Gne tutulmasnda, 92
ayar simetrisi, 152-155, 206, 453
ayna katlanmalar, 307-309, 311-313, 324-325, 329-335, 329
matematik-fizik balamnda, 325-327
ayna simetrisi, 305-315
fizii ve matematii, 31 1-315
ikilik ve, 360-361
snme geileri ve, 322, 322-335, 329
Bach, Johann Sebastian, 21 i
Bahe Hortumu evren,
kuantum geometrisi ve, 283-297
nokta paracklar, 284-285, 284
ve Kaluza-Klein kuram, 225-237, 226, 228, 235, 236, 284
Banks, Tom, 375, 459
Bardeen, James, 404
Batyrev, Victor, 139
Bekenstein, Jacob, 402-404
Bekenstein-Havvking entropisi, 21, 401-410
ilk tartmalar, 403-404
sicim kuram tarafndan dorulanmas, 407-410
termodinamiin ikinci yasas ve, 402-403, 405, 406
belirsizlik ilkesi, 139-141, 145-147, 157, 181, 299, 405
parack lmleri, 137-142, 186
Bell, John, 139
bilimsel, kuramlar,
estetii, 201, 202
genel inas, 460, 461 ayrca bkz. zel kuramlar

502

503

birinci spersicim devrimi, 168-169, 358

birleik alan kuram,
Einstein ve, ix, 4, 5, 16, 341
Bogomoln'yi E., 364
Bohr, Niels, 8, 107, 125, 128, 136
Bolyai, Janos, 279
Born, Max, 128, 129, 132
Bose, Satyendra, 212
boyutlar,
izgilke'de, 232-237, 235, 236, 284, 435
Kaluza-Klein kuramnda, 225-245, 226, 228, 229, 230
konifold geilerde, 391-394
zel grelilikte, 58-61, 224
sicim kuramnda, 7, 21, 223-252, 261-267, 283-284, 297-298, 305-315, 317-339,
369-370, 372-376, 388-400, 458-459
snme geilerinde, 338-339
sperktleekiminde, 369-376
bozonik sicim kuram, 218-219
bozonlar, spinleri, 212, 219, 221
BPS halleri,
ekstremal kara delikler ve, 408
grnleri, 380-381
sicim ikilii ve, 365-368
spersimetri ve, 364-365, 366, 372, 380
Brandenberger, Robert, 299, 304, 433-437
Bronowski, Jacob, 469
byk birleme, 212-216, 218
uzaklk ve kuvvetlerin ikin gleri, 214-216, 216
byk k, 281-284
sicim kuram ve, 282-284, 286-287, 302-305
Byk Hadron arptrcs, 268, 465
Byk Patlama, 4, 61, 97-100, 144, 150, 183, 188, 215, 270, 305, 385, 418-448
evrenin kritik younluu, 281-282
sicim kozmolojisinde, 304-305, 357-448
standart kozmoloji modelinde, 417-431
uzay-zamann patlamas olarak, 418-419
Calabi, Eugenio, 250
Calabi-Yau uzaylar (ekilleri), 250-251, 250, 251, 261, 271, 297
ayna simetrisi ve, 305-310, 324, 329-335, 329, 360
haberci paracklar ve, 263
ilerindeki parack aileleri ve delikler, 261-266, 306-307, 309, 338
kesirli elektrik ykleri, 269-270
konifold geiler, 391-400, 436-437
kozmoloji ve, 436-437, 441-442
ktleekimi kuvveti ve, 439-440
orbifolding, 308-309, 308, 324-325
parack ktlesi ve, 262-263, 311, 338
snme geileri ve, 321-335, 321, 322, 329, 387-390, 391-392, 399
Candelas, Philip, 250, 260-261, 310-314, 326, 331, 392
Carter, Brandon, 386, 404
cebirsel geometri, 311
CERN, 165, 216
504

Chadwick, James, 8
Christodoulou, Demetrios, 386
Clemens, Herb, 391
COBE (Kozmik Fon Aratrmacs) (uydu), 422
Coleman, Sidney, 206
Coleman-Mandula sonucu, 206, 209
Connes, Alain, 459
Cowan, Clyde, 9
Cremmer, Eugene, 370
Crommelin, Andrew, 92
ekici kuark, 9
ekirdek kuvvetleri, bkz. gl kuvvet, zayf kuvvet
ekirdek, atom, 8, 12, 14-15, 170, 207
ift yldz sistemleri, 5, 39
izgilke, 232-237, 235, 236, 284, 435
oklu evren (multiverse), 444-448, 466, 468, 469
oluumu, 443-444, 446-448
simetri ve, 444
ve her eyin kuram, 446-448
ve insanc ilke, 445
daireler, 392
dz ve eri yzeylerde llmeleri, 75-78, 76, 77
ve konifold geiler, 392-393, 393
dalga fonksiyonlar, bkz. olaslk dalgalar
dalga genilii, 108, 109, 173, 174
elektromanyetik dalgalarn, 108, 109
dalga boyu, 108, 109, 173, 174
madde dalgalarnn, 127
dalgalar,
frekans, 108, 111-115, 124-127
k, bkz. elektromanyetik dalgalar
madde, 124-129
olaslk, 127-131, 140-142, 412
ses, 109, 113, 173, 175
su, 120, 121, 132, 133
dalga-parack ikilii, 148
k ve, 118-125
madde ve, 125-128
Davidson, Charles, 92
Davisson, Clinton, 126, 127
de Boer, Wim, 216
de Broglie, Louis, 125, 126, 127, 129, 130,132
de Sitter, VVilem, 38-39
determinizm,
klasik-kuantum, 410-412
ve kara delikler, 410-414
Dicke Robert, 421
Dirac, Paul, 147, 190, 199, 441
Dixon, Lance, 306-309
Dixon-Lerche-Vafa-Warner varsaym, 306-309
dteryum, 419, 422
505

Duff, Michael, 246, 359

Dnya, 80, 204-205, 281, 467
ve Gne'in ktleekimi etkisi, 80-84, 83, 84-85, 86, 87, 89-90, 348-350
dk entropi-yksek entropi, 401-402
dz uzay, 80-81, 81, 87, 155
Dzlke (Abbott), 232, 235
Dzlke, 235, 435
Dyson, Frank, 92
Dyson, Freeman, 147
E=mc2, 61-62, 125-126, 146, 148, 175, 180, 286, 381
Eddington, Arthur, 92, 93, 201
Einstein, Albert, 3, 23, 73, 107, 114-118, 126, 138, 328, 468-469
fizikte olaslk zerine, 130-131, 243
genel kuramn deneysel olarak dorulanmas zerine, 201-202
ve birleik alan kuram, 5, 17, 341
ve Kaluza-Klein kuram, 227, 238
ve kozmolojik sabit, 98, 272, 418
Ayrca bkz. genel grelilik kuram; fotoelektrik etki; zel grelilik kuram
ekstremal kara delikler, 408-409
elektrik yk, 13, 14, 207
nokta paracklarn, 269
ve Calabi-Yau uzaylar, 248-249, 269-270
elektromanyetik alan, 27-28, 457
elektromanyetik dalgalar, 107-109, 108
enerjisi, 107-108, 109, 111-112, 114-115, 118
olarak k, 28, 118, 119-120, 121-123, 121, 124-125
yaps, 118-119
elektromanyetik kuvvet, 12, 13, 14, 17, 155, 453, 465
elektrik ykleri ve, 12, 14, 207
evrenin balangcnda, 423-424, 425-426
gl kuvvet ve, 212-213, 239
haberci paracklar, bkz. fotonlar
ikin gc, 214
Kaluza-Klein kuramnda, 227, 237-238, 346
ktleekimi kuvveti, 14
ve kuantum elektrodinamii, 148-150
elektron dalgalar, bkz. olaslk dalgalar
elektronlar, 3, 8, 9, 10, 16, 18, 49, 65, 176, 181, 184, 263, 419-420
belirsizlik ilkesinde, 136-139, 144-146
fotoelektrik etkide, 114-118
iki delikli levha deneylerinde, 126, 132-138, 144-145
kuantum elektrodinamii ve, 149-150
pozitronlarla etkileimi, 192-193, 192
spini, 207-209
elektron-ntrinolar, bkz. ntrinolar
elektrozayf kuvvet, 150-151, 212-213, 426
Ellingsrud, Geir, 313
enerji bekleri,
elektromanyetik dalga enerjisi olarak, bkz. kuanta
enerji, 61
elektromanyetik dalgalarn, 107-108, 110, 111-114, 118
fotoelektrik etkideki fotonlarn, 116-117
506

ktle ve, 62, 97, 147, 174-175, 180, 286

ve dalga frekans, 112-113, 114-116, 126-127
ve sicim titreim rntleri, 174-175, 173, 174, 175, 179-183, 187, 261-263,
265-267, 287-296, 292, 293, 351-352
entropi,
kara delikler, 401-410
yksek-dk, 401-40
ayrca bkz. Bekenstein-Hawking entropisi
edeerlik ilkesi, 69-75, 81-82, 89, 153-154, 453, 463
simetri ve, 205-206, 452-454
Eukleides geometrisi, 78, 277
Euler, Leonhard, 165, 166
Euler'in beta-fonksiyonu, 165
evren, 2-5
anlalabilirliinin snrlar, 265-267
boyutlar, bkz. boyutlar genilemesi ve bzlmesi,
bkz. Byk Patlama, byk k
bykl, 297, 302
oklu evren ve, 441-448
gl kuvvet simetrisi, 155
ikiboyutlu, bkz. bahe hortumu evreni
istikrar, 203
kritik younluu, 281, 282
kkeni, 417-448
mikroskobik zellikleri, bkz. lek, kuantum mekaniinde; lek, sicim kuramnda
nokta olarak douu, 100
solucandelikleri ve U eklinde evren, 318, 319
zaman izelgesi, 431
Faraday, Michael, 27
faz geileri,
evrenin ilk zamanlarnda, 424, 426
kara deliklerin, 398, 399
fazladan boyut sperktleekimi, 240-242, 241
Fermi, Enrico, 212
fermiyonlar, spinleri, 212, 218-219, 220
Ferrara, Sergio, 370
Feynman, Richard, 105, 119, 124, 147, 190, 256-257
ve kuantum mekaniinin alternatif formlasyonu, 131-136, 336-337
Fischler, Willy, 375, 459
fizik yasalar, doann simetrileri ve, 152-155, 203-206, 209
fizik, alan,
baarlar, 143
belirlenimcilik, 410-412
dnm noktas niteliinde atmalar, 6, 7
kuram inas, 460, 461
matematikte ve fizikte problem zme konusunda farkllklar, 326, 331
fizik, klasik,
kuantum mekanii ve, 130, 136, 138, 140,410-412
tedirginlik kuram ve, 347, 348
ayrca bkz. Maxwell'in elektromanyetik kuram; Newton'un evrensel ktleekim
kuram; Nevvton'un hareket yasalar;
507

fotinolar, 211
fotoelektrik etkisi, 114-118
foton enerjisi, 116, 117
salman elektronlarn hz, 114-118
ve n parack zellikleri, 115-118, 125
fotonlar, 13, 37, 61, 67, 88, 92, 151, 181, 184-186, 192, 194, 301, 456
belirsizlik ilkesinde, 136, 144, 145
elektromanyetik haberci paracklar olarak, 151, 152
evrenin ilk zamanlarnda, 419, 420
fotoelektrik etkisinde, 118, 119
k kuantas olarak, 118- 125
k saatlerinde, 45-48, 118
kuanta demetleri olarak, 118
spinleri, 208
spereleri, 211
ve kuantum elektrodinamii, 150
Freedman, Daniel, 370
frekans dalgas, 108-109, 124, 125
enerji ve, 111-113, 114-116, 126-127
Friedman, Robert, 391-392
Friedmann, Alexander, 98, 418
Hrstenau, Hermann, 216
fzyon, 15, 61
galaksiler, 3, 4, 64, 280, 282, 420, 446
oluumlar, 15, 419-420
Galileo, 35
Gasperini, Maurizio, 437-438
Gauss, Cari Friedrich, 279
Gell-Mann, Murray, 16, 257
genel grelilik kuram, 63-101, 105, 154, 205, 254, 349, 413, 456
deneysel olarak dorulanmas, 90-93, 100-101, 201-202
denklik ilkesi ve, bkz. denklik ilkesi
estetii, 90, 202
evrenin genilemesi ve bzlmesi, 97-100, 272, 418, 432
kuantum mekanii ve, 3-6, 7, 16, 100-101, 143-160, 167, 183-184, 239, 244,
283, 387
ktleekimin aracsnn tanmlanmas, 80, 84
matematii, 97, 277-280, 317-318
Newton'un ktleekimi kuram ve, 67-69, 80, 84, 87-88, 90-91, 277
lek, 155-159
uygulamas, 93-100
uzay-zamann yamulmas, 6, 64, 74-90, 279-280, 455
ve Kluza-Klein kuram, 227, 237-238, 240-241, 346
Georgi, Howard, 213-216, 257, 258
Gepner, Doron, 308
Germer, Lester, 126, 127
Ginsparg, Paul, 256
giriim rnrleri, 122-124, 122, 126-127, 132, 134-135, 145
Givental, Alexander, 314
Glashow, Sheldon, 150, 212-213, 256, 257-258, 409, 426
Gliozzi, Ferdinando, 219
glinolar, 211
508

glonlar, 13
gl kuvveti ileten haberci paracklar olarak, 151-152, 166
spinleri, 208
spereleri, 210-211
Goudsmit, Samuel, 207, 208
gkbilimciler, 270, 271, 281, 301, 420
grelilik ilkesi, 33-36, 47, 73
greliliki kuantum alan kuram, bkz. kuantum alan kuram
gravitonlar, 13, 14, 153, 457
ktleekimi kuvvetinin haberci paracklar olarak, 166-167, 181, 197, 208, 263, 254
spinleri, 209
ve sicim titreim rntleri, 175, 178, 191, 198
Creen, Michael, 164, 168, 392
Green, Paul, 313
Greene, Brian, 307-310, 313, 324-339, 391-396, 398, 399
Greenwich Gzlemevi, 92
Gross, David, 187, 258
Guth, Alan, 429-431
gl kuvvet simetrisi, 154
gl kuvvet, 12-14, 147, 149, 151-154, 165-167, 212, 213, 444
elektromanyetik kuvvet ve, 212, 213
kuarklar ve, 12, 14
sicim kuram ve, 151-154
Gne, 64-68
ktleekim etkisi, 80-100, 348-349
tutulmalar, bkz. Gne tutulmalar
Gne tutulmalar, 91, 92
ve n izledii yolun bklmesi, 92
haberci paracklar, 151-152, 153, 166-167, 181, 203,263
ayrca bkz. kuvvet paracklar
hafif sicim halleri, 300-305
hareket,
grelilik ilkesinde, 33-36
Newton'un ktleekim kuramnda tahmini, 65-67, 347, 348, 349
ve zaman zerindeki etkisi, bkz. zaman, hareketin zaman zerindeki etkisi
ayrca bkz. ivmelenmi hareket; sabit hz ve ynde hareket
Hartle, James, 443
Harvey, Jeffrey, 308
Hawking, Stephen, 131, 143, 386, 403-407, 411-413, 443
Heisenberg, Werner, 136-142, 144-147, 190, 199
Her eyin Kuram,
kozmolojik speklasyon ve, 441-448, 466, 467
olarak sicim kuram, 17-20, 172, 176, 177, 222, 439-441
ve kanlmazlktan sapmalar, 341-345
Hermann, Robert, 421
Hertz, Heinrich, 114
Heterotik-0 sicim kuram (Heterotik 0(32) sicim kuram), 221, 342, 345, 346, 366-367,
368, 369, 371, 377, 377, 378
Heterotik-E sicim kuram (Heterotik tip Ej x E sicim kuram), 221, 342, 345, 346, 369,
371, 372-374, 373, 577, 377, 379-380
8

509

hz, 39
n, bkz. k hz
ve zel greliliin etkileri, 28-32, 40-43, 47, 48, 50-55, 69
Hoava, Petr, 372
Horowitz, Gary, 250, 260-261, 380, 397
Hubble, Edwin, 98, 281, 418, 446
Hull, Chris, 246, 359, 368
Huygens, Christian, 118
Hbsch, Tristan, 392
Israel, Werner, 386
k,
kara delikler ve, 94, 96-97
rengi, 114-115
yaps, 118-125
ayrca bkz. elektromanyetik dalgalar
k dalgalar, bkz. elektromanyetik dalgalar
k hz, 428-429
E=mc'de, 61-62
ktleekiminin etkileri ve, 67, 88
sabit oluu, 38-39, 40, 41, 42, 43, 46, 48, 56, 62, 67
ve Maxwell'in elektromanyetik kuram, 6, 28, 32, 38
ve Newton'un hareket yasalar, 6, 28, 38
ve zel grelilik kuram, 6, 28-29, 32, 36-39, 40-43, 49, 50, 52-53, 56, 59-60, 63-64,
66-67, 88
k saatleri, 45-48, 45, 46, 47
duraan ve hareket halinde, zaman fark, 46-48
tklamalar, 45
k yl, 297
2

iki delikli levha deneyleri, 118-124, 119, 120, 121, 122

dalga olarak k, 120-122, 121, 124-125
elektronlar, 126, 132-138, 145
Feynman'n yaklam, 132-136, 134
giriim rntleri, 121-124, 122, 127, 132
parack olarak k, 119-121, 119, 120, \22-\2b
su dalgalar ve, 120-122, 122
ikilik, 358-368, 376-381, 377, 379, 383, 399-400, 462
ayna simetrisi ve, 360
gl-zayf, 361, 367-368, 383
sicim eleme sabitleri ve, 365-368, 379-380
spersimetri ve, 363-365, 369, 462
ve kuantum geometrisi, 376-378
ikinci spersicim devrimi, 170, 199, 245, 344, 345, 359, 362, 374, 376, 390, 408, 439,
452
iki-zar, 390, 396
leri Aratrmalar Enstits, 325, 327-328, 330, 334
ilk nkleosentez, 419, 422
indirgemecilik, sicim kuram, 19
insanc ilke, 445, 447
insanlarn mr uzunluklar,
ve hareketin zaman zerindeki etkisi, 48-50
510

ivmeli hareket, 85, 52-53

Byk Patlama'dan sonra, 419, 420, 421-422, 424-426, 433-436
genel grelilik kuramnda, 60-89, 153, 455
Julia, Bernard, 370
Kaluza, Theodor, 225, 227, 237
Kaluza-Klein kuram, 225-245
Bahe Hortumu evren benzetmesi ve, 225-237, 226, 228, 235, 236, 284
genel grelilik ve elektromanyetik kuramn birletirmesi, 227, 237-238, 240, 346
kuantum mekanii ve, 231-232
kaos kuram, 19
kara delik entropisi, 401-410
ayrca bkz. Bekenstein-Hawking entropisi
kara delikler, 4, 93-97, 95, 100, 144, 273
adlandrlmas, 94
bilgi kayb, 411-413
determinizm ve, 410-413
ekstremal, 408-410
entropisi, bkz. Bekenstein-Hawking entropisi; kara delik entropisi
faz geileri, 339-340
ktleekimi kuvveti, 90, 94-95, 320, 405, 406, 413
ktlesi, 94, 95, 97, 387, 398, 406, 407
olay ufuklar, bkz. olay ufku
oluumu, 408
scakl, 404, 406
sicim kuram ve, 21, 385-415
temel paracklar ve, 386-387, 396-400
varlklarnn kant, 96-97
ve uzay-zamann yrtlmas, 319-320
ve yeni evren oluumu, 446-448
yaydklar nm, 96, 404-405, 406, 409, 412
zaman makinesi olarak, 96
zarlar ve, 396-398, 397, 407-410
kara deliklerin scakl, 404-407
kozmik arkaplan nmnn scakl, 427-431
karanlk madde, 271, 282
kar kuarklar, 269
kar paracklar, 10-11, 146-147, 192, 213-214, 269, 351-352
Katz, Sheldon, 326
Kepler, Johannes, 65
Kerr, Roy, 386
kvrlmam sicimler, 434
kvrlm sicimler, 284, 285, 298, 299
kvrlm boyutlar, 226, 226-232, 228, 229, 230, 237, 239, 240-252, 241, 259-267, 297,
338, 433
byklkleri, 231-232
geometrik biimleri, 230, 231, 240-242, 241
kesirli yklere sahip paracklar, 269-270
sperktleekimi ve, 369-376
ve sicim titreim rntleri, 248-249
zaman ve, 246-248
ayrca bkz. Calabi-Yau uzaylar
511

kvrlm sicimler, 284, 285, 302

enerjisi, 287-296
kvrlmam sicimler, 285-287, 298, 299
ktlesi, 285-287
ve boyutsal genileme, 434-436
ve kvrlm boyutlarn geometrik zellikleri, 284, 287
kzltesi nm, 115
Kikkawa, Keiji, 286
Kinoshita, Toichiro, 149
Klein, Oscar, 227
Klein-Gordon denklemi, 411
konifold geiler, 396
,,
boyut ve, 391-394
Calabi-Yau uzaylar, 391-400, 436-437
kreler ve, 388, 389-394, 392, 393
ayrca bkz. snme geileri
Kontsevich, Maxim, 314
kozmik arkaplan nm, 420-423
scakl, 427-431
kozmik nlar, 9
kozmoloji,
Calabi-Yau uzaylar ve, 436-437, 442
her eyin kuram ve speklasyonlar, 441-448, 466-467
sicim kuram ve, 431-448
standart modeli, 417-431
kozmolojik sabit, 98, 417-418
deeri, 272
kuanta, 118
kuantum alan kuram, 150-153
ktleekimi kuvvetinin, 153-160, 167, 198, 405
zel grelilik ve, 150-153, 273
ayrca bkz. kuantum kromodinamii; kuantum elektrodinamii;
kuantum elektrozayf kuram
kuantum dalga boyu,
paracklarn sonda duyarll ve, 184-186
kuantum elektrodinamii,
elektronlar, 148, 149
fotonlar, 149
kuantum elektrozayf kuram, 149, 150
kuantum geometrisi, 277-306
ayna simetrisi ve, 310-324
bahe hortumu evreni benzetmesi, 225-236
ikilik ve, 461-463
minimum byklk, 302-304
sarmalanma says ve titreim saysnn yer deitirmesi, 287-296
sicim enerjisiyle ilgili borsa benzetmesi, 288-290
kuantum kp, 157, 158
kuantum kromodinamii, 149, 166
kuantum mekanii, 17, 105-136
anlam, 131
evren, 128-131, 144-147, 155-160, 163
Feynman'm alternatif formlasyonu, 131-133, 336, 337
genel grelilik ve, 4-7, 16, 100, 143-160, 164, 183, 240, 277, 431
512

Kaluza-Klein kuram ve, 244, 252

klasik fizik, 131, 136, 138, 139, 410-415
kuantum mekaniine ikin zorluk, 105-107
matematiksel erevesi, 125-131
olaslk, 128-131, 242, 243, 410, 411
lek, 7, 8-11, 103-142, 144, 155-160, 163, 211-213, 230, 231, 240
sicim kuram ve kuantum mekaniinin geliimi, 273
sicim kuram ve kuantum mekaniinin yeniden formlasyonu, 460-463
kuantum tneli, 139, 141
kuarklar, 3, 5, 14, 152, 180, 269, 419
adlandrlmalar, 7, 13
gl kuvvet ve, 10, 13, 152-154
keifleri, 7
spereleri, 211
tipleri, 7-9
kuasarlar, 97, 420
kuvvet paracklar, 14-15, 171-172, 177, 208-209
spinleri, 208, 209, 267
standart modelde, 151
ve sicim kuram, 18-19, 172, 181, 263
ayrca bkz. haberci paracklar
kuvvet ykleri, 11-15, 18, 386
kara deliklerin, 386-387
ve sicim titreim rntleri, 173-174, 175-176, 248-249, 267
kuvvetler, temel, 11-15, 18
byk birleme ve, 212-216
evrenin balangcnda, 424-426
ikin glerindeki farkllklar, 14
M-kuram ve kaynama, 439-440, 440
ortak zellikleri, 13-14
simetriyi glendirme, 152-155
spersimetri vc ikin gleri, 216, 21/
uzaklk vc ikin gleri, 214-216, 216
kuvvetten bamsz hareket, bkz. sabit hz ve dorultudaki hareket
kreler, 392, 393
dier boyutlar ve, 240
ikiboyutlu, 321-323, 388, 391, 392, 398
sfrboyutlu, 392
boyutlu, 388-393, 398
tek boyutlu, bkz. daireler
ktle, 61
Calabi-Yau uzaylarndaki paracklarn, 261-262, 310, 338-339
enerji ve, 62, 97, 146-147, 174-175, 179-180, 286
kara deliklerin, 95, 95, 96, 97, 386, 397-398, 406, 407
sarlm sicimlerin, 285-287
sperelerin, 217, 268
temel paracklarn, 10-11, 13, 14, 17, 248-249, 262-263, 271
ve dalpa-parack ikilii, 125-127
ve ktleekimi kuvveti, 11-12, 64-65, 81-83, 85, 93-97
ve sicim gerilimi, 179-183
ve sicim titreim rntleri, 173-175, 182-183, 248-249, 265-266
ve uzay-zamann ve zamann yamulmas, 81-88, 82, 89-90
yldzlarn, 408
zarlarn, 381-382, 397-398
513

ktleekimi alan, 457

ktleekimi kuvveti, 17, 65, 80, 149, 164
Ay'n ve Gne'in, 82-84, 83, 85-86, 86, 87, 89, 349
Calabi-Yau uzaylar ve, 263-264, 439-440
elektromanyetik kuvvetler, 14
edeerlik ilkesinde, 69-74, 81-82, 89-90, 153, 453, 454, 463
genel grelilik kuramnda, 6, 64, 74-90, 154, 280, 455
ikin gc, 212
Kaluza-Klein kuramnda, 227, 238-239
kara deliklerin, 90, 94-96, 320, 404-405, 406, 412-414
kritik younluk ve, 281-282
kuantum alan kuram, 152-158, 167, 191, 385
ktle ve, 11-13, 64-65, 81-82, 84-85, 93-97
Newton'un evrensel ktleekimi kuramnda, bkz. Newton'un evrensel ktleeki:
kuram
olay ufku ve, 94-95, 320, 404, 405
sicim kuram ve, 191, 197-198, 198-199, 253-254, 263, 369-376, 378, 385
ve yldzlarn olumas ve kmesi, 15, 408
Laplace, Pierre-Simon de, 410-411
Leibniz, Gotfried, 456
Lerche, Wolfgang, 306-309
Lewis, Gilbert, 116
Li, Jun, 314
Lian, Bong, 314
Linde, Andre, 430, 443
Liu, Kefeng, 314
Lobachevsky, Nikolai, 279
Lorentz bzlmesi, 32, 76
Lorentz, Hendrik, 201
Ltken, Andy, 324
Lynker, Monika, 310
Mach, Ernst, 456
madde, 16, 16, 64-65
dalgalan, 125-127, 128
kar madde, 9-10, 147, 192, 213-214, 269, 352
yaps, 8-11, 272-273
madde-kar madde, 10-11, 146-147, 192, 213-214, 269, 351-352
Mandula, Jeffrey, 206
Manin, Yuri, 314
manyetizma, 207
Maxwell, James Clark, 6, 122, 460
Maxwell'in elektromanyetik kuram, 6, 27-29, 32, 38, 108, 125, 148
ve Kaluza-Klein kuram, 227, 237-238, 240, 346
Mende, Paul, 187
mesafe, 39
sicim kuramnda, 298-304
mikrodalgalar, 421-422
Mills, Robert, 154
Minkovvski, Hermann, 58, 79
M-kuram, 23, 341-384, 451,469
boyutlar olan cisimler, 198, 372-376, 373, 375, 379-382, 390, 391, 459
oklu evren (muhiverse), 444-448, 466, 468
514

gelecekteki zorluklar, 383-384

i balantlar, 376-379, 379, 399-400
ikilik, 376-380, 377, 379, 383, 399-400, 461-463
ismi, 375-376
oluumu, 443-444, 446-448
sperktleekimi ve, 369-376
ve insanc ilke, 445
ve temel kuvvetlerin birlemesi, 439-441, 440
ayrca bkz. sicim kuram
momentum, 127, 146-147, 187
mortesi n, 114
Morrison, David, 325, 327-338, 391-396, 398, 399
monlar, 9, 10, 62, 211
mr uzunluklar, 49-50
mon-ntrino, 9
monlar, 9, 10, 49, 50,211
hareket ve yaam sresi beklentisi, 49
Nambu, Yoichiro, 166
Nappi, Chiara, 330
Neveu, Andre, 219
Newton, Isaac, 6, 7, 63-67, 456, 460, 461
parack olarak k hakknda, 118-124
Newton'un evrensel ktleekim kuram, 6, 7, 63-67, 121, 205, 253, 348, 349
cisimlerin hareketine dair tahminler, 66, 67, 91
ekim. 64-67, 69, 70, 84
genel grelilik kuram ve, 67, 68, 80, 85, 87, 88, 90, 91, 277
ktleekimin doas ve, 67, 68
zel grelilik, 6, 7, 28, 39, 63-67, 88, 89, 100
Newton'un hareket yasalar, 6, 28, 38, 39, 125, 410,411, 456
Newton'un evrensel ktleekimi kuram, 6, 63-68, 122, 205, 253-254, 349
cisimlerin hareketlerinin tahmin edilmesi, 65, 66-67, 90-91
ekim, 64-65, 66, 70, 84
genel grelilik kuram ve, 68-69, 80, 84, 87-88, 90-91, 277
ktleekiminin doas ve, 67-68
zel grelilik kuram ve, 6-7, 29, 39, 53-54, 66-67, 87-88, 100-101
Nielsen, Holger, 166
nihai kuram, bkz. Her eyin Kuram
nokta paracklar, 163-165, 169-173, 190-191, 207-209,
boyutsalhklar, 198, 284, 287
elektrik ykleri, 269
sonda duyarllklar, 186, 187
sicimlere yaklaklk salanmas, 369-371
spereleri, 210, 211
ayrca bkz. temel paracklar
nokta paracklara dayal kuantum alan kuram, 271, 424
paracklarn etkileimi, 191-198
noktalar,
evrenin douu, 100
Riemannc geometride, 279-281
ayrca bkz. nokta paracklar
noncommutative geometri, 459-460
ntrinolar, 9, 49, 176, 271,273
spereleri, 210
5)5

ntron yldzlar, 90, 273

ntronlar, 8, 9, 12, 15, 65, 152, 419
Nussinov, Shmuel, 260
nkleer kuvvetler, bkz. gl kuvvet; zayf kuvvet
olaslk, 144
kuantum mekaniinde, 127-131, 136-142, 242, 244, 410-412
snanmas, 130
ve maddenin dalga nitelii, bkz. olaslk dalgalar
olaslk dalgalar, 127-132, 141, 144, 412
olay ufku, 94-96, 95, 412, 414
alan art yasas, 403, 404, 409
ktleekimi kuvveti ve, 94-95, 320, 405, 406
Olive, David, 219
orbifolding, 308, 308, 324-325
Ossa, Xenia de la, 313
lek,
genel grelilik kuramnda, 155-160
kuantum mekaniinde, 7, 8-11, 103-142, 144, 155-160, 163, 211-213, 230, 231, 240
zel grelilik kuram, 27-62, 93, 105, 106
boyutlar, 58-60, 224
k hz ve, 6, 28, 30, 40-43, 48-49, 56, 60, 61, 63-65, 88
kuantum alan kuramnda, 147-151, 272, 273
Newton'un evrensel ktleekim kuram, 6, 28, 39, 62, 65, 66, 87, 88, 100
sabit hzda ve ynde hareket eden gzlemciler, 28-32, 40-43, 47, 48, 50-55, 69, 90
uzay-zaman, 6, 7, 27-29, 39-61, 79, 455, 456
parack hzlandrclar, 49, 62, 165, 166, 170, 173, 183, 217, 268, 448, 465
sonda paracklar ve, 184, 185
paracklar, temel, 8-11, 172,173, 177, 203
aileleri, 10, 151, 261, 262, 264, 305-310, 338
belirsizlik ilkesinde, 136-142, 144, 186, 187
"dokusu", 176
gl kuvvette, II, 15, 152-155, 165-166
haberci, 151, 152
k, 116, 117, 125
kara delikler ve, 386, 387, 396-400
kar paracklar ve, 10, 147, 192, 213, 214, 269, 352
kuantum elektrodinamii ve, 148, 149
kuvvetlerin, bkz. kuvvet paracklar
ktleleri, 10-13, 17, 248, 249, 262, 263, 270
spinleri, 207-210, 212, 218, 220, 268
standart modelde, bkz. nokta paracklar
spereleri, bkz. spereler
ve sicim kuram, 16-18, 20, 163-167, 169-172, 174-176, 181, 182, 211, 218-220,
261-269, 305-310, 338
ayrca bkz. zel paracklar
Parkes, Linda, 313
Pauli Wolfgang, 9, 147, 190, 306
Peebles, Jim, 421
Penrose, Roger, 320, 386
Penzias, Arno, 421, 422
516

Planck enerjisi, 180-183, 265, 424

Planck gerilimi, 179
Planck ktlesi, 180, 183, 213, 270, 381, 387
Planck, Max, 27, 104, 127, 138, 139
ve sonsuz enerji paradoksunun zm, 107, 113
Planck sabiti (), 113, 117, 143, 158
Planck uzunluu, 159, 163, 164, 170, 172, 179, 187, 188, 215, 232, 260, 270, 278, 283,
287, 291, 295, 297-304, 433, 459, 468
Planck zaman, 419, 423
ayrca bkz. standart kozmoloji modeli; sicim kozmolojisi
Plesser, Ronen, 307-310, 313, 324-327, 396
Polchinski, Joe, 366
Politzer, David, 214
pozitronlar, 10, 146
elektronlar ve pozitronlann etkileimi, 192, 193
Prasad, Manoj, 364
Preskill, John, 412
Price, Richard, 386
protonlar, 8, 10, 12, 13, 14, 65, 152, 180, 182, 183, 271, 364, 387
Pythagoras, 163
p-zar, 381
Quinn, Helen, 213-215
Rabi, Isidor Isaac, 9, 211
radyoaktif bozunum, 11, 152
Ramond, Pierre, 219
Reid, Miles, 392
Reines, Frederick, 9
Riemann, Georg Bernhard, 97, 280-283
Riemannc geometri, 280-283
mesafe ilikilerindeki bozulmalarn analizi, 280-283, 317
sicim kuram ve, 280-283
ve genel grelilik kuram, 280-283, 317
ve kozmolojik incelemeler, 283
Roan, Shi-Shyr, 327
Robertson, Howard, 418
Robinson, David, 386
Ross, Graham, 309, 324
Rutherford, lirnest, 8, 245
sabit hz ve dorultudaki hareket, 33-35, 87
k saatleri ve, 45-48
zel grelilik kuramnda, 28-30, 31-32, 33-36, 40-43, 47, 48, 50-55, 56, 69, 89-90
sabit hz ve ynde olmayan hareket, bkz. ivmelenmi hareket
Salam, Abdus, 150, 212, 426
Samanyolu, 97,99, 281,446
sanal sicim iftleri, 351-356, 461
sarmal sicimler, bkz. kvrlm sicimler
Scherk, Joel, 166, 178, 181, 209, 219, 370
Schimmrigk, Rolf, 310
Schrdinger denklemi, 127-131, 147, 148,411
Schrdinger, Erwin, 127
517

Schvvarz, John, 164, 166-168, 178, 181, 219, 268, 359

Schwarzschild, Kari, 93, 94, 97, 414
Schwinger, Julian, 147
Seiberg, Nathan, 363, 390
selektronlar, 210
Sen, Ashok, 359
Shenker, Stephen, 375, 459
sfr-zar, 459
sradan sicim titreimleri, 288, 295, 296
sradan titreimler, 288, 294-296
Sicim 1995 konferans, 170
sicim eleme sabiti, 354-357, 362-369
BPS halleri ve, 365, 366, 380
bykl, 354-356
deerleri, 356-358, 365-368, 372-376, 380, 381
sicim ilmekleri, 15, 16, 351-354, 353, 461
sicim kozmolojisi, 431-448
boyutlar, 431-437, 442
Byk Patlama ncesi senaryo, 437
Her eyin Kuram ve, 441-448, 465, 466
kozmolojik ilk koullar ve, 441-443
standart kozmoloji modeli, 431
sicim kuram, X, 14
byk k ve, 282, 283, 287, 302-304
deneycilere kar kuramclar ve, 256-259
denklemleri, 344, 356-358, 383, 384
eletirisi, 254, 255
gelecei, 451-469
gl-zayf ikilii, 361-368, 382
ikilik, 358-368, 376-380, 399, 400, 460-463
kara delikler ve, 20, 385-415
kozmoloji ve, bkz. sicim kozmolojisi
kuantum mekaniinin geliimi ve, 272
kuvvet paracklar ve, 17, 172, 181, 264
ktleekim kuvveti ve, 191, 196-198, 253-254, 263, 369-375, 378, 385
matematii, 21, 170, 244-248, 264; ayrca bkz. kuantum geometrisi
mesafe kavramlar, 298-302
mzikal metaforlar, 17, 18, 163, 176
olaslk deerleri, 244
lek, 16, 165, 166, 170, 176, 179, 180, 182, 187-189, 197, 248-252, 255, 256, 271,
279, 283, 282, 297, 298, 302-304, 368, 433, 434, 459, 460, 469
sicim ilmekleri, bkz. sicimler
sicim kuramnda boyutlar, 7, 20, 224-252, 261-267, 297, 298, 305-315, 317-339
369-376, 387-400, 456, 457
sicim kuramnda llen mesafe, 298-304
spin, 209, 210, 212, 218, 220, 268
standart kozmoloji modeli, 431
spersimetri, bkz. spersicim kuram; spersimetri
imdiki hali, 20-23
tarihi, 165-170
tedirginlik kuram ve, 347-358, 431
temel paracklar, 15-18, 163-176, 218, 221, 260-269, 305-310
topoloji deitiren geiler ve, 321-339, 387-400, 436
518

ve gl kuvvet, 166, 167

ve kuantum mekaniinin yeniden formlasyonu, 460-463
ve standart model, 163-176, 184-198, 270
ve tuhaflklar, 413, 414
ve uzay-zamanm doas, 456-460
ayrca bkz. M-kuram; sicim kozmolojisi; spersicim kuram
sicimler,
bileimleri, 170-172
boyutsalhklar, 198, 372-376, 390
byklkleri, 16, 165, 166, 170, 176, 179, 180, 186-188, 248, 249, 457
etkileimleri, 193-198, 351-358
gerilimleri, 179-184
ilmekleri, 352-354, 461, 462
nokta paracklarla yaklaklklar, 369-371
sonda duyarllklar, 186-189, 298-302
spereler ve, 209, 211
titreim rntleri, 172-189, 193, 209, 218-220, 242-249, 260-272, 287-296, 351354, 398, 456-458
titreimsel hareketi, 287-295
tutarl halleri, 457, 458
zar ktlesi ve sicimlerin ktlesi, 381
ve kar sicimler, 434-436
sicimlerin sarmal enerjisi, 287-295
sicimlerin tutarl hali, 457
sicimler-kar sicimler, 434, 435
simetri, 202-206, 209, 362, 363
ayar, 152-155, 207, 452-454
ayna, 305-315, 322-335, 360, 361
oklu evren ve, 444
rotasyonal, 153, 154, 207, 210
ve edeerlik ilkesi, 202, 203, 452, 453
ayrca bkz. spersimetri
simetri krlmas, 150, 151
evrenin ilk zamanlar ve, 424-426, 433-436
Smolin, Lee, 446-448
sntrinolar, 210
solucandelikleri, 318-320
Sommerfeld, Arnold, 74
Sommerfeld, Charles, 364
sonda duyarll,
nokta paracklarn, 184-189
sicimlerin, 184-189, 302-304
sonda paracklar, 184-189
snme geileri, 321-339, 321, 322, 329, 388, 389, 391, 396
ayna simetrisi ve, 322, 323-335, 329
ayrca bkz. konifold geiler
spin, 209, 210
bozonlarn, 210, 211, 218, 220, 221
kara deliklerin, 386
kuvvet paracklarnn, 211, 268
temel paracklarn, 207-211, 221, 268
skuarklar, 211

519

standart kozmoloji modeli, 417-431

ilk nkleosentez, 419, 422
kozmik arkaplan nm ve, 421, 422
simetri krlmas, 424-426
ufuk problemi ve, 427-431, 438
ve sicim kuram, 431, 432
standart parack fizii modeli, 151, 239, 461
eksiklikleri, 163, 172-176
spersimetri ve, 211, 212, 219, 268
temel paracklar, bkz. nokta paracklar
ve sicim kuram, 163, 164, 168, 172, 177, 184-198, 270-272
Steinhardt, Paul, 430
Strominger, Andrew, 250, 260-262, 380, 390, 394-399, 407-409, 413
Stromme, Stein Arilde, 313, 314
su, dalgalar, 120, 121, 153
Susskind, Leonard, 166, 376, 407, 459
spereler,
ktleleri, 209, 267
spersimetri ve, 209-267, 464, 465
Speriletken Sperarptrc, 260
sperktleekim, 369-379
boyutlar, 369-379
nokta paracklarla sicimlerin yaklakl, 396-370
spersicim kuram, 203, 219-222
balangc, 219
versiyonlar, 219-221, 341, 345,
ayrca bkz. M-kuram; sicim kuram
spersimetri, 218-222, 453
beklenen dorulama, 465
deneysel iaretleri, 267-269
ikilik ve, 363-365, 462
savunan argmanlar, 218-221
standart model ve, 211, 212, 219, 268
spereler ve, 210-212, 215, 219, 267, 268, 465
titreim rntleri ve, 218-220
ve ok boyutlu sperktleekim, 241, 242
ve kuvvetlerin ikin gleri, 216, 217
spersimetrik kuantum alan kuramlar, 218-221, 364, 370
spersimetrik sicim kuram, bkz. spersicim kuram
sre, 39
ime kozmolojisi, 429-431, 438
takiyonlar, 219-220
"tasarm" kara delikler, 408-409
taular, 10, 11
tau-ntrinolar, 10
tedirginlik kuram, 264, 347-358
baarszl, 349, 350
kozmoloji ve, 431
sicim kuram ve, 347, 348-358, 431
ve klasik fizik, 347, 348
tektip titreim, 288, 290-294
520

tek-zar, bkz. sicimler

temel parack aileleri, 10, 10, 151, 261-267, 265, 306-307, 308-309, 338
termodinamiin ikinci yasas, 402, 403, 405
Thomson J. J., 8
Thorne, Kip, 412, 413
Tian, Gang, 314, 321-312
Tip I sicim kuram, 220, 342-347, 365-368, 377, 378
Tp IIA sicim kuram, 220, 342-347, 372, 374, 375, 377, 379, 380
Tip IIB sicim kuram, 220, 342-347, 372, 374
titreim rntleri,
karanlk madde ve, 271, 282
ses dalgalarnda, 172-176
sicimlerin, 172-187, 195, 209, 218-220, 243-249, 259-298, 455-460
titreim says, 291
Tomonaga, Sin-Itiro, 147
Townsend, Paul, 246, 359, 368, 381
tuhaf kuarklar, 9
tuhaflklar, 414, 415
sicim kuram ve, 414, 415
ufuk problemi, 427-431, 438
ime ve, 427-431
Uhlenbeck, George, 207
uranyum, 61
uzay,
dokusu, bkz. uzay-zaman
dz, 77, 80-82, 158
uzam boyutlar, 225-227, 226, 228-232, 228, 230, 246, 251, 297-298, 356-357
M-kuramnda, 199, 372-376, 373, 375, 379-382, 390, 391-392, 459
uzay zamann yrtlmas, 338-339, 388-389, 390, 391-392, 393
uzay-zaman erilii, bkz. uzay-zaman yamulmas
uzay-zaman, 79
bklmesi, bkz. uzay-zaman, bklmesi
doas, 455-460
genel grelilik kuramnda, bkz. genel grelilik kuram, uzay-zamann bklmesi
zel grelilik kuramnda, 5, 6, 27-33, 36-61, 455-460
sicim kuram ve uzay-zamann doas, 455-460
uzay-zamann douu olarak Byk Patlama, 88, 455
uzay-zaman, bklmesi,
Byk Patlama ve, 93, 304, 305
genel grelilik kuramnda, 6, 63, 74-90, 279, 455
kara delikler ve, 93- 97
ktle ve, 74-88,
ntron yldzlar ve, 90
Riemannc geometri ve uzay-zamann bklmesinin analizi, 280-283
uzay-zamann bklmesinin kant olarak yldzlarn nn izleyecei yol, 92
uzay-zaman, yrtlmas, 317-339
kara delikler ve, 320
konifold geileri ve, 390, 396-400, 436
koruyucu engeller olarak zarlar, 390, 396, 397
. nokta parack kuramnda ve sicim kuramnda, 268-270
solucandelikleri ve, 318-321
imdide, 338, 339
521

l yldz sistemleri, 355

-zar, 390
sarmalanm konpgrasyonda, 396-398
st kuarklar, 9, 11, 182
Vafa, Cumrun, 257, 299, 304, 306-309, 331, 407-409, 413, 433-437, 463
Van Nieuwenhuizen, Peter, 370
Veneziano, Gabriele, 165, 437, 438
Wbozonu, 211
ayrca bkz. zayf ayar bozonlar
Walker, Arthur, 418
Warner, Nicholas, 306, 307, 309
Weinberg, Steven, 19, 150, 215
Wess, Julian, 220
Weyl, Hermann, 154
Wheeler, John, 86, 94, 157, 386, 387, 402
Wilczek, Frank, 214
Wilson, Robert, 421
Witten, Edward, 246, 250, 253, 254, 257, 260-263, 270, 325, 330, 332, 337, 359-361,
365, 366, 369, 372-375, 384, 390, 439, 452, 459, 463
X nlar, 97, 101
Yamasaki, Masami, 286
Yang, Chen-Ning, 154
Yau, Shing-Tung, 250, 310, 314, 321-323
yldzlar, 3-6, 38, 39, 64, 351
kleri, 15, 409
grnrdeki konumlar ve gerek konumlar, 92
oluumlar, 15, 419, 441, 442, 444, 446
"yollarn toplam", 134
Young, Thomas, 119, 122
yukar kuarklar, 8, 10, 11, 17
yksek entropi-dk entropi, 401-402
Z bozonu, 211
ayrca bkz. zayf ayar bozonlar
zaman, hareket zerindeki etkisi,
gzlemcilerin farkllaan bak alar, 28-36, 40-44, 47, 48, 50-56, 60-62, 63-80,
88-90, 153
k saatleriyle lld haliyle, 44-48
insanlarn mr ve, 48-50
monlarn mr, 49
zamann bklmesi ve, bkz. genel grelilik kuram; uzay-zaman, bklmesi
zaman,
boyut olarak, 58-60, 224, 247, 248
kara delikler ve, 96
zamann genilemesi, 32
zarlar, 381-382, 390. 408
koruyucu kalkanlar olarak, 391, 392, 396-397
ktleleri, 382, 396-398
sarlm halleri, 396-398, 397
522

zayf ayar bozonlar, 12, 13

spinleri, 209
spereleri, 211
zayf kuvvet haberci parac olarak, 151,
zayf kuvvet, 11-15, 240, 241, 452, 453
evrenin ilk zamanlarnda, 424, 426
haberci paracklar, 151, 152
zinolar, 211
Zumino, Bruno, 220