TROTSKY,TROKZM VE ETSZ GELME

Aydn Giritli - Kasm 1987 - Gelenek 12. Say

Trotskiy isminin yakn dnemde bir gncellik kazand doru. Gncelliin bir kayna Sovyetler
Birliinde. Ksa bir sre nce SBKPnin kendi tarihini yeni bir gzle ele alacann sinyalleri verildi. Yeni
deerlendirmenin iinde, boyutlar henz kesinlememi olsa da, Trotskiye ynelik bir iade-i itibar
da sz konusu... Bu uluslararas gncellik kaynann dnda bir de Trkiye solundan sz etmek
gerekiyor. Devrimci demokratlarn, 80 okunun etkisini atlatrken bir araya yneldikleri hatrlanr.
Bu yneli sosyalist sisteme kuku ile birletiinde, kaplar ilk nce liberal sivil toplumcu etkilere
almt. Politizasyonun artmas ile paralel olarak bu saa kay, imdi yerini radikal tonlara brakt.
Yeni solun bir sol varyant olarak Trokizmin bu kesimlerde etkisi hissedilmeye baland.

Ne Sovyetler Birliinden gelen sinyalleri, ne de devrimci demokrasi iindeki Trokizan tonlar fazla
abartmamak gerekiyor. Bu yaz da, bu anlamda sz konusu gncellemeye hitap edebilmeyi
hedeflemiyor. almay motive eden gerekeler, geleneksel solun Trotskiyin kiilii ve Trokist
harekete ilikin konumlannda aranmaldr. Bu alanda Trkiyede sosyalistlerin daarcnn dar
olduunu dnyorum, bu bir. kincisi, Trotskiye bakmak, ncesi ve sonrasyla Rus devrimine
bakmaktr. Yine Trkiye solunun, her frsatta bu tarih dilimini tartmaya ihtiyac olduuna
inanyorum. ncs, bu tarih dilimine pragmatist bir semecilikle eilmenin yaygn bir tutum
olduu daha nceleri ok sylendi. Pragmatizmin tasfiyesinde bir yol da, konuya deiik hareket
noktalarndan kalkarak yaklamak olabilir. Bolevizmi bir kez de, odaa Trotskiyi yerletirerek
gzlemlemenin zenginletirici olabileceini umuyorum.

Zorlama Yaklamlar

Konuya teorik arka plan unutulmu, unutulduu srece de deerinden ok ey yitirmi olan
kemiklemi Trotskiy eletirilerinden girilebilir. Rus devrimi srecini Trotskiysiz dnmeye dayanan
bir yaklamda, Trotskiy ismi, ihanet, oportnizm, sekterlik ve rgtszlk anlamna geliyor.
Geleneksel solda Trokist sfat her trden sol sapmay anlatmaya yaryor. Terimin bu kullanm
uzun sredir artk yalnzca saf Trokizme kar ynelmiyor; daha ziyade, herhangi bir siyasal rakibi ksa
yoldan safd etmekte ilevsel olduu iin bu kullanm varln srdryor. Yine ayn kullanm,
devrimci demokratlarn kimi evreleri de -kendi slklarnn bir fonksiyonu olarak- pek gnlden
benimsemi, bu konuda Stalinin slubunu bile geride brakmlardr. Burada ncelikle unu
belirtmem gerekiyor: Trokizmi bilimsel sosyalizmden a priori olarak dtalayan bir tutumu
eletirmeye, ters yz etmeye ne niyetim var ne de buna ihtiya olduuna inanyorum. Siyasal
mcadelede ifadelerin keskinlemesi ve bu keskinliin teorik elikilerin gerek boyutunu amas,
bizzat siyasetin bir kural olarak grlebilir. Yalnzca hatrlatyorum.

Deinmek istediim tutum tam tersi: rneini Dou Perinek vermi bulunuyor. Yakn bir gelecekte
geleneksel soldan benzer sesler, Glasnost gerei (!) ykselebilir. Kanmca Trotskiy, deerli bir

muhalif olarak kabul edilmeliydi... Farkl eilimlerin varln ie sindirmek ve iyi karlamak, bir gnl
ferahl ortam iinde zgrce ideolojik mcadele gelenei yaratmak ve yaatmak nemlidir.''(7)
Trotskiyin kiisel derinlii ve iinde bulunduu zaman sresince sosyalist teori ve pratie yapt
katklar baka bir ey. Ama beraberliin, eletirilen tarafn bir gelenein, bir nesnelliin dna
dtn ne srdkten sonra, o kadar da gnl ferahlyla arzu edilmemesi gerekiyor. Hem
iktidarszlk vb. ile eletireceksin, hem de nc partinin bir kesimini iktidarszla teslim edeceksin.
Burada bir gayr ciddilik grmek gerekiyor. Bereket u ana kadar bu ciddiyetsizlii nc parti ile iliii
olmayan bir evrenin dnda, geleneksel soldan duymu deiliz. kincisi, siyasal mcadelenin dozaj ve
aralar, nceden belirlenmi bir rotada btnyle siyasal znelerin iradeleri dorultusunda
kararlatrlamaz. Siyasal zneler, siyasetin yasalarna tabidirler. Beenilsin beenilmesin, Trokizm
artk a priori olarak bilimsel sosyalizme dsaldr. Bu olgu, ise Trotskiyin entelektel ve siyasal
yeteneklerini yadsmak anlamna gelmiyor.

Siyasetin yasalarnda u da var: Tarih, tarihsel olan alabildii lde, ok daha nesnel
yazlabiliyor.''(8) Trokizmin SBKPden tasfiyesinin zerinden altm, Trotskiyin lmnden ise elli yla
yakn zaman geti. Trotskiy yalnzca bugn iin deil, uzun sredir alm, dolaysyla tehlikesizlemi
olan bir konudur. Bir tarihsel olguya daha nesnel bakabilmek, olgunun tarihsellemesiyle paralel
olarak mmkn hale geliyor. Bunu sylemek, ncesinde bakn znel unsurlarla daha ok kuatlm
olduunu sylemek de oluyor. znel unsurlarn temizlenmeye allmas her zaman bir amatr.
Sonu ise politik gereklerin bir fonksiyonu olarak belirlenir. Politik gerekler, znel unsurlarn varln
ilevsel de klabilir.

Yukarda Trotskiy ve adyla anlan akmn deerlendirilmesinde pragmatizmin varlndan sz edildi.

Pragmatik tezler hem teorik alanda zorlamalar, hem de teorik olmayan silahlarn teoriye ikame
edilmesi ekillerini almtr. kinci tr, hemen ve Lenine bavurarak somutlayp, netletirebiliriz.
Leninden, Deutscher aktaryor: Trotskiyin Bolevik olmad dnemi Trotskiy aleyhine kullanmamak
nasl gerekiyorsa, onlar (Zinoveiev ve Kamenev) aleyhinde de Ekim ayndaki davranlar
kullanlmamalyd''(9) .Trostkiyin tm rakipleri, Lenin ile onun arasndaki eski tartmalar, stelik
teorik zden arnm znel ynlerini vurgulayarak hep gndemde tuttular. Ayn yntemden
Trotskiyin de sonuna kadar yararland biliniyor. (1)

Pragmatizmin teoriyi zorlamalara tabi tutmas ise kanlmaz ynleri olsa da, daha tehlikeli ve titizlik
gerektiren bir nokta. Bir rnei, Trotskiyin kyll kmsedii ve ittifaklar politikasn btnyle
reddettiidir. Bu kadar basit olduuna inanmyorum ve aada yeri geldiinde aklamaya
alacam. Ancak bu rnekten daha tehlikelileri de var. Yine Perinekten: Trokizm, bir rpda,
aamasz, saf ve dorudan proleter devrimi savunur ''(10) .''Saf'' sfat bir yana, dierleri ve zellikle
de aamaszla konan vurgu, Lenini aamal devrim anlayna eitlemeye yaryor. Kesinlikle
reddedilmeli. ddial bir tez olduu dnlebilir, ama yine aada yeri gelecek, Trokizm
aamaszlkla deil, aksine aamaclkla ayn metodolojik payday paylamakla belirlenir. Aamasz
perspektifle ise yalnzca belirli bir pratikte yanyana dmtr, o kadar.

Artk Trotskiyin dncesini belli balklar altnda tartarak srdrebilirim.

Tek lke mi, Dnya m...

Trotskiyin srekli devrim olarak adlandrd siyaset teorisinin geleri yle sralanabilir: 1)
Devrimin tek bir lkede zafer kazanmasnn olanakszl ve ezamanllk zorunluluu. 2) Demokratik
ve sosyalist eklinde iki devrim aamasnn sz konusu olmad. 3) Demokratik devrimin grevlerinin
sosyalist devrime eklemlenmesi. 4) Demokratik devrimi stlenecek bir burjuvazinin mevcut olmad.
5) i snf nderlii. 6) Geri lkede devrimci atlma, yalnzca dnya devriminin fitilini ateleme
misyonunun tannmas.

Birincisi ile balayalm. Bu noktada Trotskiyden daha gemie uzanmak mutlaka gerekli. Dnya
devrimi, Marksizmin douundan itibaren, perspektifin doal ve kanlmaz bir yn olmutur. Marx
ve Engelsde bu yaklam, devrimin en gelimi kapitalist lkede patlak verecei ngrsyle ve
devrimci durumun tm Avrupada ezamanl ykseldii (Fransz devriminin etkileri, 48-50 dnemi,
70lerin balar) deneyimlerle birlikte dnlmeli. En gelimi lkeye verilen ncelikte, iktisadi
srelerle siyasal atlmlarn arasnda fazla abartl bir paralellik vardr. Aka sylenmeli, bu noktada
bir ekonomist yanlgya kaplar ak kalmtr. Bu yargy besleyen deneyimlerin etkisi nemli; ancak
tek bana bu etken, kurulan dnya devrimi modelini aklamaya yeterli deil. Aklama gcnn,
eitsiz gelimenin kavranmasndaki eksiklikte bulunacan dnyorum. Deneyimler bu eksikliin
kalclamasnda ya da alamamasnda pay sahibi saylabilirler. ok ksaca, dnya devrimi modelinde,
burjuvazinin ve proletaryann, ekonomi ile siyasetin, farkl lkelerin birbirlerinin arasnda eitsiz
gelimeler, birer olaslk eklinde bile yer almamtr. (2) Oysa eitsiz gelime yasas tm bunlarn yan
sra, rnein u tezi kapsyor: Geride olan, benzer sreci gecikerek yaayan toplumlar, sreci daha
youn, daha hzl ve sramalarla katederler. Leninin zayf halka analizi eitsiz birikme ve
younlamay, bunun geri lkelerde patlamalar iktisaden gelimi lkelere gre daha olanakl hale
getirdiini anlatr. Bu olaslk, Leninde ok ak biimde tek lkede yalnzca devrimin deil,
sosyalizmin de olanakl olduunu kapsyor. Sosyalizmin olanakll noktas eklenmedii srece
Trotskiy ile Lenini eit deerde dnmek mmkndr. Ancak yukarda sraladm elerin birincisi
ile sonuncusunun birlii, Trotskiyin tanmlayc ynlerinden biridir. lk nce Lenine kulak verelim:

Ekonomik ve siyasal gelimenin eitsizlii kapitalizmin mutlak bir yasasdr. Buradan, sosyalizmin
zaferinin balangta az sayda kapitalist lkede ya da hatta, yalnz bana alnm tek bir kapitalist
lkede mmkn olduu kar...''(11) .Leninin 1915 tarihli tezine, Trotskiy 15 yl sonra, ama eitsiz
gelime yasasn kefinden nceki zamanlardan cevap getiriyor: Kapitalist toplumun retici
glerinin geliimi oktan beri ulusal snrlarn dna tam durumdadr... Dnya btnlnn bir
parasn oluturan lke geliiminin corafi, kltrel ve tarihsel artlarn gz nnde bulundurmadan
ulusal ereve iinde ekonominin tm dallarn birbirleriyle kapal bir oransallk iine sokmaya
almak, gerici biri topya peinde komaktan baka bir ey deildir.''(12)

Trotskiy, geri lkede devrim olaslna eitsiz gelime yasas sayesinde ular. Ama bir kez buraya
vardnda, bu kefinden rkerek doruktan yeniden eteklere iner. Eitsiz gelime, geri lke devriminin
ahsnda arzi bir olay olarak grlr. 19. yy modelinin en ksa srede ar basmamas olasl,
Trotskiy iin kesin ve kanlmaz bir ykm anlamna gelir. Eitsizliin dnya devrimi -retici glerin,

yani ekonomik etkenin belirleyiciliine bal olarak ezamanl atlm-tarafndan silinmesi beklenir. Rus
devrimi, sanki siyasetin kendini bilmez bir k yapmasndan ibaret kalr. Ayn k ekonomik
determinizm tarafndan dizginlenmedii srece bir talihsizlik de olacaktr...

Leninin erevesini izdii, Stalinin net bir politikaya dntrd tek lkede sosyalizm teorisinin
bir anlamda bu ekonomik determinizmin yeniden kuruluunu ierdiini de Trotskiy gremez. Tek
lkede sosyalizm kendi iktisadi altyapsn kurarak siyasal devrimi gl ve yeni bir nesnellie
oturtmay ngryor. Eitsiz gelime yasasnn ierdii srama, kapitalizmin retici glerinin almas
anlamna geliyor.

Lenine ilikin bir ek tartmay hatrlamakta fayda gryorum. Leninin Bolevizm ncesi modellerden
bir rpda kopuverdiini iddia etmenin hibir gerei yok. Eitsiz gelime yasasn Lenin ilk nce
ekonomik srelerde gzlemledi. rn Rusyada Kapitalizmin Gelimesine'ne yansd. Eitsiz
gelimenin ikinci vurgulanma alan rgt teorisi oldu. nce rgt, ii snfnn iinde farkl dzeylerin
varl ve bunun kanlmazl zerine kuruldu. nc adm, proletaryann kyllkle ittifak
sayesinde demokratik devrime de nderlik edecei tezidir. Proletarya ve kylln devrimci
demokratik diktatrl burjuvazinin siyasal devrimcilii ile iktisadi gelimesi arasndaki eitsizlikte
temellenir. 1917ye,Nisan Tezleri'ne dek, bu tez aamal devrimle bir ucundan 19 yy. modellerine
baml olarak varolabildi. Aamal perspektif, devrimin arifesinde terkedildi. Yasann bir dier
uygulanma alan tek lke ve geri lke konusudur. kincisinde kolay, ilkinde daha dikkatli adm
atlmtr. Tek lkede sosyalizm Leninin tm sistemiyle tutarl ve uyumlu olmasna karlk, bu kez
devrimin sonrasna kadar olgunlatrlmamtr. Bu konuya ilikin yukardaki alntya, rnein 1916
tarihli Proletarya Devriminin Askeri Program makalesi de eklenebilir(13) .Ancak bu referanslar tekil
klar olarak kalmlardr. Dnya savan Leninin zaman zaman toptan devrim olaslnn
glenmesi olarak (savan lkelerin isel dinamiklerini birbirine yaknlatrd) deerlendirdii
sylenebilir. Ayn ekilde 1917 Ekiminin kaderini Avrupa devrimine balamak da nder kadrolar
arasnda ok yaygn bir psikoloji olmutur. Eitsiz gelime yasasnn kavranmas da eitli alanlara
eitsiz dalabiliyor.

Trotskiy iin ise devrimin ve sosyalist kuruluun uluslararas nitelii tm entelektel yaamna
damgasn vuran bir temadr. 1905in Sonular ve Olaslklar'nda dnemin yaygn dncesiyle
uygunluk arzeden bu yaklam, 1929un Srekli Devrim'inde yazarn yalnzln ifade etmektedir. (3)

Kapitalizmin eitsiz geliimi yoketmesi olarak yorumladm bu tutum, burjuva devriminin radikal,
her alanda dntrc bir imaj yaratt dnemlerden mirastr. Bu gemi dnemin orijinal eserleri,
rnein bir Alman deolojisi ve Manifesto iin, bu dnceye bugnden bakldnda daha esnek
olmak mmkn. Ancak, burjuvazinin devrimciliini yitirdii, retici glerin gelimesine ak bir engel
haline geldii gelikin dnemde, hele tekelleme srecinin gzle grlr hale geldii bir aamada, bu
esneklie de yer kalmyor. Eitsiz gelimeyi grmemek, siyasette geri ekici bir etki yapyor. Hemen
Kautskynin ultra-emperyalizmi hatrlanmal. Alman sosyal demokrasisinin st dzey temsilcisi,
emperyalist paylam savann kapitalizm tarafndan tekrar edilmeyecei grne u akl yrtme
yoluyla varmt: Kapitalizm oturmu bir dnya sistemidir; tekelleme rekabetin reddidir; tekellerin

egemenlii planl ve rasyonel bir kapitalizmi yaratr; bu egemenlik pazar paylam sorununu ve sava
olasln kaldrmaktadr, nk rekabeti ve eitsiz gelimeyi yok etmektedir...

Hatrlanmayan temel gelerden biri de u: Emperyalizm ve tekelleme eitsiz gelime ve rekabetin bir
rndr; rekabetin tekeller aras rekabet haline gelmesine, eitsiz gelimenin daha derinlemesine
neden olur, bu rn. kapitalist retim ilikiletrinin zn hibir burjuva planlamacs ve tekelci
ortadan kaldrma gcnde deil. dolaysyla rekabet ve eitsiz gelime, yeniden paylam sorununu
mutlaka gndeme getirecek, kapitalizm yeni sava eilimlerini yaratacaktr.

Eitsiz gelimeyi grmemek siyasette geriye bakmaktr, denildi. Lenin olguyu ilk nce iktisatta
yasalatrmaya balad. Giderek snflar analizine ve siyasal teoriye yaygnlatrd. Kautsky ise siyasette
eitsiz gelime yasasnn hep uzanda kald. Bu uzaklkta direndike, olguyu ilk ve en net
gzlemlendii iktisat alannda da reddetmek durumunda kald. Trotskiyde ise ne ak red, ne de
kabul var. Eklektisizm belki de Trotskiyi anlatmakta ilevsel bir kavram olarak grlebilir. Teorik
adan eklektik bak, ak reddeden bir tutuma gre daha tehlikeli oluyor...

Siyasal Tarih: Bolevizm ve Trotskiy

Eklektik olann teoride yaad tehlikeyi, siyasette tam bir izdmyle dnmek doru olmuyor.
Doru safta olanlar, eklektik olana kar her zaman yanl ynlerin tasfiye edilebilecei beklentisini
tayorlar. Eklektik, siyasal yelpazede orta yol oluyor, bakalarna oramla doruya daha yakn
konumlanyor. Bu noktaya yeniden dnmek zere, imdi biraz tarih...

Yzyln banda Rus sosyal-demokratlar lke iinde illegal rgtler ve yerel yaynlarla, yurtdnda da
teorisyen nderler ve merkez yaynlaryla varlklarn ortaya koyuyorlard. Hareketin tarihi byk
lde dardaki nder aydnlarn birbirleriyle mcadelelerine gre yazlmtr. lke iindeki oluum
bu nder gruplamalarnn bir fonksiyonu olarak domutur. Menevik-Bolevik blnmesi rgtsel
ve dar anlamda siyasal bir ayrma olarak gndeme gelmesine karlk, aydnlar aras ve tamamyla
teorik temellerden ykselen bir atmadan kt. Blnmeyi nceleyen nemli olgular var: lki, Iskra
yaz kurulunda bir kuak kavgas. Plehanov, Akselrod ve Zasuli eskiler, Lenin, Martov ve Potresov ise
genler... Sosyalist hareket iinde farkl kuaklardan kadrolarn atmasnda, genellikle ok sonradan
alglanabilen bir nesnel z vardr. atma ise mutlaka kadrolarn atmasnda yorulmu olarak
ortaya kar. znellikler teorik zn billurlamasn engeller. Kuak atmas terimi byle bir
perdelemeyi simgeliyor.

kinci olgu, Leninin Ne Yapmal adl eseri. Blnme kongresinden nce yazlyor, kadrolar tarafndan
okunup tartlyor. Lenin Ne Yapmalda bir baka kavga ve kopuu teorik ve rgtsel dzeyde
rasyonelletiriyor. Kopu, 19. yy Bat Avrupa modelinden ve bunun Rusyadaki legal Marksist
uzantsndan yeni bir rgt teorisi ve modeline dorudur.

nc olarak, Ne Yapmal Leninin eitsiz gelime yasasn ilk kez ve en net ifade ettii Rusyada
Kapitalizmin Gelimesi'nden sonra yazlmtr. Lenin bu yeni almasyla, yasay rgt alanna
tamay deniyor.

Blnmeyle ortaya kan grnt, gen kuan dalmasdr. Daha dorusu Lenin, yallara kar
nemsedii iki genci, ve gelecek vaad eden Trotskiyi yannda deil, uzanda bulur. Plehanov-Lenin
uzaklamas, en zor yaanan kiisel kopu olur... Leninin Bolevik kanad, devamnda bir srece
damgasn vurdu. Meneviklerden ise, ancak kopuu geri planda izleyenlerin bireysel katlm ve
katklar mmkn olabildi.

ncller ve sonular birletirildiinde kuak tartmasnn 19. yy. sosyal demokrasisi ile 20. yy.
Bolevizmi arasnda bir ayrmay simgeledii netleiyor. Her simge gibi, mutlaka biraz arptarak...

Trotskiy bu tarihsel anda, simgenin arpklnda taklp kalmtr: 1903te sorunun tm k noktas
Leninin Akselrod ve Zasulii yayn kurulundan kartma arzusundan ibaretti. Onlara kar benim
tutumum sayg doluydu, ve kiisel bir etkilenme unsurunu da ieriyordu. (...) Leninle kopuum
ahlaki ya da hatta, kiisel saylabilecek zeminlerde yaand''(14) .''Nasl oldu da kongrede gevekler
ile birlikte oldum? Iskrann editrleri arasnda, en yakn balantm Martov, Zasuli ve Akselrod ile
olanlard''(15) .Trotskiy ancak 1917den sonra ayrlk kongresi dnemini yeniden deerlendirdiinde
bunlar syleyebildi. Dnem sca scana yaanrken sorun rgtlenme ilkelerinde billurlam ve
Trotskiy tutumunu, Boleviklere ynelik ikamecilik, brokratizm, tepeden inmecilik vb. eletirilerle
rasyonalize etmiti. Yine 17 sonrasnda, gemite farkl yollarda yrnmesine ilikin u kolay
aklamay buldu: Aklamaya gre, 1902-3ten 17ye kadar dorular -rgt teorisi olarak- Lenin ve devrim teorisi olarak da- Trotskiy arasnda paylalyor, Nisan aynda bu ikisi karlkl tutumlarn
revize ederek btnl kuruyorlar... ada Trokist literatrn de sahip kt bu teze dair tek ey
sylemek yeterli: Leninin genel perspektifi ii snf nderliinde, burjuvaziye devrimci ve
demokratik misyon vermeyen bir z ieriyordu; ve bu z gndemdeki devrimin sosyalist ve aamasz
olarak tanmlanmasyla kesinlikle uyum arzediyordu. Trotskiyin perspektifinde ise, Leninist rgtn,
uyumlu bir sistematiin paras olarak sindirilmesi olanakszdr. Sistematik deimedii srece sonu
eklektisizmin katmerlenmesi olabilir. Baka trls nasl olsun ki? i snfnn btnsel
devrimciliinin yerine dardan profesyonel bilin tayclarna verilen misyon konulacak; ama
deiik lke ii snflar ve siyasal hareketleri dnlrken farkl bir metodoloji izlenerek e-anl eboyutlu bir atlm beklenecek. Kapitalizmin eitsiz gelimesi Rus ii snf iinde ileyecek, ama lkeler
arasnda ilemeyecek...(4)

Eklektisizm konusuna, bu blmn bandaki temaya geri dnm oluyoruz. Yar yoldaki Trotskiy 14
yllk srete Boleviklerle Meneviklerin arasnda gidip geldi, aralarn bulmaya urat. Menevik
safa gidip gelmelerin daha arlkl olduu bu dnemde Trotskiyin Bolevizme paralel dt anlar
da bulunuyor. Tarih ayrntlarna hi girmeden bir teorik paralellii vurgulamak istiyorum. Menevizm
burjuva demokratik devrimi burjuvaziye havale ederek ,ii snf sosyalizmini bir gelimenin ardna
erteler. Bu kadarla kalmyor: Ertelemek, olanakszlatrmak anlamna geliyor. Trotskiyin de Leninin
de kendi terminolojileriyle formle ettikleri gibi bu erteleme, proleter devrimin olanaklln yok
etmeyi nermek oluyor. Trotskiy pek ok yerde ok ak yazyor: Eer Rus burjuvazisi tarm sorununu

(yani demokratik devrimi) zebilseydi, Ekim gereklemezdi. Leninin ii snfnn ve kylln

devrimci demokratik diktatrl tezi de demokrasi ve sosyalizm sorunlarn tarihsel birlemesini
ifade ediyor. Sanayi proletaryasnn belirli merkezlerde younlat ve bir lde tecrit olduu arlk
lkesinde, tarm proletaryasna ve kk kylle uzanamayan bir devrimci iktidarn mmkn
olmad, ve bu ittifaknsa demokratik devrim misyonlarnn da proletaryaya kalmas halinde maddi
bir temel bulaca, her iki lider iin olduka nettir... Trotskiyin ii hkmeti formlnn, kyll,
Leninin dndne gre daha az ciddiye ald dorudur; ama kyll btnyle dtaladn
iddia etmek de mmkn deil. Ama hep tekrarlamak gerekiyor; Leninin yine bir stnl var: Lenin,
ittifak ve devrimi gerek teoride, gerek pratikte yaratlmakta olan ii snfnn nc partisi ile
talandryor. Bu e ise Trotskiyde kesinlikle yok. (5)

Perfeksiyonizm: Bir Zaaf m?

Trotskiyin dncesindeki ana unsurlar, reel sosyalizme ynelik somut eletirileri dnda ele alm
bulunuyoruz. Yer yer yukarda bu unsurlarn 19. yy. Marksizminin eskimi ynlerinden kaynak aldna
da deinildi. imdi Trotskiyin onsuz dnlemeyecei bir noktaya gelmek istiyorum:
Perfeksiyonizm.

Trotskiyin kendi yazlarnda da, Trokizmin genel tarih yorumlarnda da egemen bir ge, znelci
bakn bir trevi olan ben merkezciliktir. Trotskiyin varl nesnel aklar deitiren bir etken olarak
yorumlanr; Trotskiyin ngrleri hep daha sonralar tarihsel kantlara kavumu saylr. Ksa bir
tarama yapmak, aklayc olacak.

Bir rnek yukarda tartld; Srekli Devrim teorisinin 1917de kantlanmas (!) Trotskiyin 1924te
kendisine kar alan kampanyaya bir yant olan Ekim Devriminin rettikleri(16) bir baka
almasnda formlletirdii u tezin almndan ibarettir: 1917de Petersburgda bulunmasaydm,
Ekim Devrimi yine de olurdu... Eer ne Lenin ne ben, Petersburgda olmasaydk, Ekim Devrimi diye bir
ey de olmazd... Eer Lenin Petersburgda bulunmasayd, Bolevik nderlerin direniinin stesinden
gelebilir miydim, phe ediyorum. Trokizm'e kar (yani proleter devrime kar) mcadele Mays
1917de balard, ve devrimin sonucu tartmal olurdu.(17) Lenin karsnda biraz tevazu ve daha
nemlisi proleter devriminin Trokizme eitlenmesi... tirazm ne Trotskiyin 1917deki nemine, ne
eski Boleviklerin ubat-Nisan aras ve Kamenev-Zinoviyev ikilisinin Ekimde gsterdii sapmaya, ne
kiilere nem atfedilmesine(6) ...Vurgulamak istediim u: Trotskiye gre dnya kendi etrafnda
dnyor...

Devam ediyorum. Trotsky 1907 yl kadrolarn psikolojisi iin unlar sylyor: Biz Ruslar iin Alman
Sosyal Demokrasisi ana, retmen ve yaayan rnekti. Bir mesafeden bakarak onu idealize ettik.
Bebel ve Kautsky isimleri byk bir saygyla telaffuz edilirdi. (18) Farkl teorik nermeler gelitirmi
olmasna karlk, bu dalgann kendisini de kapsadn da kabul ediyor Trotskiy. zleyen satrlarda,
kendi eksikliini genel eilime balarken farklln da sezdiriyor. Ama Leninin Ne Yapmal'da ve Bir
Adm leri ki Adm Geride, ilkinde pratik bir temelde, ikincisine teorik gerekelerle Alman partisine
eletiriler ima ettiini sessizce geiyor.

Uzlatrclk misyonunu sonradan eletirmesine ramen Trotskiy kendi konumunu yine de ayrcalkl,
farkl bir konum olarak tasarlar. Oysa ncnn ideolojik homojenliini vurgulayan Leninist rgt
teorisine, byle bir ara konum tamamen dsaldr.

Brest-Litovskda Sovyet Rusya delegasyonunun olarak savunduu ne sava,ne bar formlnn, tek
lkede sosyalizm ngrsyle uyumad nedeniyle Lenin tarafndan eletirildii biliniyor. Trotskiyin
Brest-Litovsk forml, Leninin 1915-16 yllarndaki dncesiyle benzerlik tayor. Bu bir yana,
Trotskiy yllar sonra bile kendi tezinin teorik olarak en doru tutumu yansttn, ancak
uygulanamadn dnyor.

Sava Komnizmi dneminin Trotskiyi partide skl neriyor. Ayn merkezilemeyi sendikalara
ilikin olarak da savunuyor. Eer sonradan sklamann kurban olmasayd, herhalde
kollektivizasyon dnemindeki uygulamalar nceden ngrme ayrcal da Trotskiye mal edilebilirdi.

NEPi, Leninden nce formle ediyor. O sra hibir etkisi olmuyor. Kollektivizasyonu ve planl
sanayilemeyi Stalinden nce talep ediyor. Yine Trotskiy syledii sralarda hi ses vermiyor. Tm bu
erken admlar, Trotskiy ve Trokist literatrn dilinde salam ngrler olarak yorumlanyor...

Bu gezinti yeterli. Gzlemlerin ham halindeki sonularn sralyorum: 1) Trotskiyin nceden gelen
''ngrleri'' aslnda hep zamanlama hatalardr. 2) Politik pratikte soyut doru politikalar anlam
tamyor; politikada zamansz dorular sadece yanltr. Trotskiyin bir lde polemik kaygusuyla
kendini merkeze oturttuu sre ok eitli znelliklerin etkilemesinin rndr. ddialara deer
vermek mmkn olamyor. 4) Soyut dorular Trotskiyin dncesinde uuan nosyonlardr. Eklektik
yapy yanstyor.

Yukarda yer almayan baka gzlemlerle birlikte bir dier karsamay yazyorum: Trotskiyin dorular
ancak, ve amaz ekilde, kitlesel hareketliliin doruklarnda somut ve zamanlamas doru
olabiliyorlar. 1905 ve 1917 Petersburg Sovyetleri bakan Trotskiyi dnerek bunu sylyorum. Ayn
sonucu veren ikinci bir durum daha var: O da, Trotskiyin kiisel olarak ok geni -neredeyse snrszyetkilerle donatld durumlar. Bunu da yine 1905 ile 17yi, bir de Kzlordunun kurucusu, Kzl Trenin
propagandisti Trotskiyi hatrlatarak sylyorum.

Ham sonular daha rafine hale getirmek gerekiyor. Trotskiyin kendi kalemi bir ipucu veriyor; Leninist
merkeziyetilii anlayamamasnn bir kiisel nedeni olarak unu yazyor: ... bir sorunu bamsz
olarak grmek ve ondan tm zorunlu sorunlar ekmek arzusu, her zaman en gl entelektel
ihtiyacm olmutur.''(19) Trotskiy hep, teorik bir akl yrtmenin pr teorik (baka trl olmas
olanaksz) rnlerini aryor. Entelektel yetenekleri ancak netlik ve yeterlilikle tatmin oluyor, kendi
iine kapandnda aklayc bir bir sistemin peinde gidiliyor. Trotskiyin entelektel yetenei srekli
teorik bir gzergaha sadk kalyor. Bu saygn tutum bir noktada iflas yoluna sapabilir: Teorik sisteme
ballk, sistemin almas gereini etkisizletirirse...

Trotskiy, Bat Avrupa ve 19. yzyl temelli bir metodolojiyi Rusyada devrimci eklemelere tabi tuttu ve
kurduu modele baland. Modelinin uluslararas devrim esine tutuldu, tek lkede ina srecinin
yaanmas bile bu tutkuyu ykamad. Konjonktrel tartmalarda her zaman genel teorisinin belirgin
izdmlerini yaratmaya alt. Ne kendi modelinin yetersiz kalabileceini, ne de teori ile
konjonktrel tutum arasnda belirli bir uzakln varolabileceini kabullenmedi.

Yetkilerle donanmak ve kitlesel ykseli. Her ikisi bir trl gereklemeyen akmann gerekleme
zeminini oluturan etkenlerdir. lkesel ya da saf teorik politika dar rgt pratiinde deil nesnel
yasalarn ne kt kitle hareketinde realize olabiliyor. Tesadf saymyorum; Rus tarihindeki iki
Sovyet canlanmasna Trotskiy bakan olarak katlyor. Yetkilerin genilii ise Trotskiyin teorik
ilkelerini uygulamaya koyabilecei uygun ortamn varl demek oluyor.

Oysa kurulu modellerin sarsld ya da hareketin kimi dnmler geirdii kavaklarda Trotskiy
srekli geri kalyor. ki kesimin partide ayrmasnda birlii ve uzlamay savunarak; Ekim
ayaklanmasnda, partinin kendi gcne bakarak tarih saptamas gereine kar Sovyetin btnsel
inisiyatifini nemseyerek; Brest-Litovskta ise zaman kazanmay dnya devrimine hizmet sayarak...

Entelektel bir perfeksiyonizm aryor Trotskiy. Siyasal perfeksiyonizmin bir pratik-somut zenginleme
sreci olduu atlandnda, bu aray entelektel tutuculua dnyor. Trotskiyin kendisi
dnmyor. En temelde de, Marksizmi dntren Bolevikleme srecini kiisel olarak
iselletiremiyor. Siyasal perfeksiyonizm olamayan entelektel perfeksiyonizm, bir zaaf haline
geliyor.

Trokist Trotskiy Yorumlar

SBKPden tasfiye, nce yurt ii sonra yurt d srgn. IV. Enternasyonel giriimi. Ve 1940ta
Meksikada noktalanan bir yaam... Geriye kalan nedir? Bu soruyu geleneksel sola ilikin olarak
sormak mmkn; bir de kendisini bu yaantnn dolaysz mirass sayan Trokist hareket iin.

Trotskiyden ada Trokizme neyin aktarldn dnrken, ilk nce kkendeki kiilii ada
sahiplenicilerinden ayrmak gerekiyor. Sz konusu kii ve hareket birbirinden farkl dinamikler
ieriyorlar. yle aabilirim: ada Trokizm bin bir blk olsa da (yle ki srp giden ayrmalar
izleyebilmek bir uzmanlk dal haline gelmi grnyor) temel ve ortak zellikler barndryor. Bu
zelliklerin Trotskiye tamamyle yabanc olduunu deilse de, en azndan Trotskiyin tm
mcadelesinin tanmlayc nitelikleri olmadn syleyebilirim. Bugnk Trokizm, 1) mzmin
muhalifliktir; 2) brokrasi eletirisi saplants ou zaman geleneksel sol-Trokizm saflamasnda
Bolevik-Menevik ayrmasna armlar zarlar. Brokrasi eletirisinde pozitif nerme genellikle
yoktur; olduu zamanlarda ise ilevsel rgt ileyiinden doktriner ve topik ilkeler uruna geri
basma talepleri ne srlr. 3) Trokizm bu iki ynyle rgtszlk, ya da eletirici aydn kulpleri
retmektedir. 4) rgtsz nitelik yalnzca marjinal sosyal gruplarn geici-kendiliinden

ykselilerinde ksa sreli parlamalar yaratabilir. 5) Muhaliflik saplants, sosyalist dnyaya ilikin
haddini bilmez eletirellikte de n plana kar. Ciddi devrimci-demokrat hareketlerin pratikte
sezdikleri iktidar dnen reel sosyalizmi de dnr ilkesi, Trokizm iin yozlama anlamna
gelir. 6) Muhalif konum, sol kl Trokizmi kapitalist lkelerde demokratik ya da ro-komnist
muhaliflerle ortak bir sa izgiye srklerken, sosyalist lkelerde ak restorasyon programlarna
angaje klar. 7) Trokizm rgt ve iktidar nosyonlarndan uzaklatka, uvriyerizme yakn bir noktada
dengelenir.

Tm bunlar Trotskiyi ne lde balayabilir? Bir btn olarak kesinlikle balayamayacan

dnyorum. Kabul edilebilecek tek ey, yalnzca yaamnn son 10-12 yl iin, Trotskiyde de bu
mirasn nvelerinin ekillenmeye baladdr. O da tek tek elerin teorik boyutlar sz konusu
olduunda Sovyetler Birlii konusunun dna tarlmamak kaydyla. Teorik boyutunun dnda u
eklenebilir: Trotskiyin tasfiye sonras konumu parti-dlktr. Trotskiyin parti d kaldktan sonraki
yaam ortodoks nder kadro nitelikleri ile yeni solcu sorumsuz entelektellik arasnda bir gei
dnemini ifade eder. ada Trokizm bu geiin kesinlikle sona erdii bir etaptr. ada Trokizm
kendine zg bir sreklilii (gelenei demiyorum) olan bu gemiiyle dierlerinden ayran bir yeni sol
varyantndan ibarettir.

Yukarda sralanan tekil zelliklere gelince, Trotskiye bir gz atmak gerekli ve yeterli. Daha yukarda
parti iindeki her nemli ve sreli gruplamann, daha gl deyile her organize fraksiyonun, kimi
toplumsal karlarn szcs haline gelme eilimi tadn syledik. Her sapma, gelimesi iinde
proletaryaya dman ya da yar-dman bir snfn karlarnn ifadesi haline gelebilir.(20) Bu pasajn
devamnda Sovyet brokrasisi zerine tezler var... Demokrasicilii ya da plralistik bir sosyalist
demokrasi anlayn Trotskiyin kabul etmesinin mmkn olmad anlalyor... Yllarca kuruluun
nemli mevkilerinde grev yapm Trotskiyin perspektifini de mzmin muhalif sfatyla
tanmlamay hakl gremiyorum... Trotskiy rgt teoriletirmedi, ama rgtszlne ramen
iktidarsz muhalif aydnlarn szcln de stlenmedi. Tm bu ynlerin tersi, ada Trokistlerin
ayrlmaz paralar...

Trotskiy kovalad sreci bir dorukta yakalad. Belki de arlkl olan doruk, Trotskiyi de ekebilecek
bir ekim merkezi oluturduu iin bu mmkn olabildi. Trotskiy kurulua uzun boylu katlamayacak
denli bir soyut projeye balyd. Perfeksiyonist Trotskiy, soyut ve gzel projesinin somutta
kirlenmesine katlanamad. Somutlanamayan bir yaltlm projenin l olduunu sezemedi. Geride
kald, nesnel tarih aknn dna, karsna dt... Dt yerde doan ada Trokizmin ise nesnel
tarihle, bilimsel sosyalist gelenekle hibir zaman ilikisi olamad.

Geleneksel Sol ve Trotskiy

Bir nesnellie uygulanabilecek znel mdahalenin gerekilik snrlar vardr. Bu snrlar ok geni bir
ekilde tasarlamak ar bir iradecilie yol aar. Sol sapma, belirli konjonktrlerde mdahaleciliin
zararl boyutlarda abartlmasdr. Trokizmi ve Trotskiyi bu ekilde tam anlamyla sol sapma
saymaya baz snrlar koymak gerekiyor. Yukarda Trotskiyin zamanlama hatalarndan sz edildi.

Bunlar, tekrar ediyorum, teknik kusurlar deil; Trotskiyin dnce sistematiinden temellenen ve
ancak zel konjonktrlerde doru politikayla akabilen bir sreklilik arzediyorlar.

Zamanlama hatalar, rnein devrim ihrac, kylln erken tasfiyesi, dnya devrimi tezleri
gerekten sol sapmalardr. Peki ya rgtsel plandaki Menevizmi, sosyalist demokrasiyi 19. yy
normlaryla deerlendirmesi ve eletirmesi, brokrasiye kar rgt likidasyonu nermeye varan bir
fobi?... Bunlarnda kesinlikle sa hatalar olduu dnlmeli. ada Trokistler sz konusu
olduunda sol deil sa hatalarn daha yaygn olduunu dnmek bile mmkn. Trotskiyin sa
yanlglar sola kaylarna gre konjonktrden daha bamsz, daha isel ynlerdir. Bu anlamda
geleneksel solun Trotskiye baknda sol sapma saptamasnda daha dikkatli olmasnn gerektii
ortaya kyor...

Bu tartma eer yalnzca tarih olmu bir kiiyi yerli yerine oturtmaktan ibaret olsayd fazla
nemsenmeye de demezdi. Ancak sorunun Trotskiyden bamszlaan bir yan var: Her sol sapma
eletirisi, eletiriyi dile getirenleri grece sa bir dengeye iteler. Bu bir kural. stenildii kadar sol
trnak iinde kullanlsn ve her sapmann (sa ya da sol) burjuva dzeniyle uyuan kanallar at iin
sapma olduu bilinsin, znenin, solunu eletirirken saa san eletirirken sola doru yzn
evirmesi bir siyaset yasasdr. Geleneksel solun amzda saa her frsatta srtn dnmeye ihtiyac
olduuna inanyorum...

Trotskiyden geleneksel sola kalan miras ise, sahip ktmz bir tarihe yapt katk ile llmeli.
1917yi, ii snf hareketliliini, i sava Trotskiysiz dnmek ve anlamaya almak yalnzca
Trotskiye kar hakszlk deildir. Bir gelenei yoksullatrmakla da sonulanyor.

Bolevizmin oluumunda dz bir hat aramak bouna. Sre srama, gerileme ve kopular ieriyor. Bu
dalgalanmada pek az kiiye kalc yerler tanmak mmkndr; pek az kiiye tm sreci doruda
yaamak nasip olmutur. Kiilerin de srama ve gerilemelere tabi olduunu kabul etmek gerekiyor.
Bolevizm, rgtsel olarak ve siyasal pratik anlamnda elbette Bolevik Parti ierisinde
somutlayor. Ama bu somutlanma, tm Rus entelijansiyasnn ve Marksist teorinin bir i hesaplama
rndr.

rn, bireylere eitsiz yansd. Trotskiyi de, bir Bolevikleme srecinin, onunla ve ona ramen
yaanan bir srecinin paras olarak dnmek gerekiyor.

Dipnotlar
1) Trokistler, Stalinin yalan ve itiraflar karsnda mazlum rol oynamay da seviyorlar. Dier
yandan ise Stalin ile Leninin sert tartmalarn teorik keifler olarak sunmaktan geri durmuyorlar.
Trotskiyin bizzat kendisinin, Stalinin, Lenini zehirlemi olabileceini bile ileri srdn Stalin
adl almasna dayanarak yine Deutscher aktaryor.

2) Marxn ve Engelsin azgelimi lkede devrim olasln tarttklar tek rnek, bildiim kadaryla
yine Rusya. Ancak tartma Rusyann zgll dncesine verilen talihsiz bir primle sakatlanyor.
Marx, ii snfna deil, geri tarm komn obinaya dayanarak snfsz toplumun inas olasln
gndeme getiriyor. Elbette Avrupa devrimiyle birleme halinde... Talihsizlii bir yana, Marxn Rus
toplumundaki dinamikleri farketmi olmasn nemsemek gerekli. Ama dinamik yanl yerde
aranyor.(''1882 Tarihli Rusa Baskya nsz'', Manifesto iinde, Bilim ve Sosyalizm yay. Ankara Mart
1976).
3) Hayallere kaplmayalm; elimizdeki tarihsiz bir moratoryumdur. Eskisi gibi, geici bir soluklanma
asamasndayz hala (Srekli Devrim, s.178). Parti merkezi sanayilesme atlmna hazrlanrken, atlm
sosyalist kurulus olarak tanmlarken, Trotskiyin grs bir demoralizasyon mesajdr.
4) Tm bunlarn stne, Leninin asamasz devrim perspektifi ile Trokist dnya devriminin tek ve ayn
anlama geldii yolundaki yorumun byk bir zorlama olduunu amaya herhalde gerek yok... Yalnz
su eklenebilir: Nisan Tezleri Bolsevik kadrolara ynelik bir zorlamadr, bir reorganizasyon girisiminin
ifadesidir. Bir anlamda soyutlamas ncedenyaplms bir politikann klcn atmasdr. Teorik olarak
Lenin iin olaanst bir deisim, bir kopus olduunu iddia etmeyi gereki bulmuyorum. Trokist
yorumun zorlamas da 17 yl pratiinin gndeme getirdii bir i hesaplamalar zincirinden
kaynaklanyor. Bolsevikler dahil her grup, her birey, kendisiyle ve tarihle hesaplasmaya
zorlanyor.Hesaplasma Trotskiy asndan Bolsevik Partiye giriste son buluyor. Karslkl revizyon
tezi bir teorik tahlilden ok,kolay teslim olmayan gl Trotskiyin sart kostuu bir pazarlk
grnmn alyor.
5) Trotskiyin Sovyetler Birliinde iktidardan uzaklastktan ve brokrasi tezlerini gelistirdikten sonra
ileri srdgrs hatrlatmak gerekiyor: En kk abartma yapmakszn su sylenebilir: Tm
dnyann konumu proleter nderliin bunalm ile belirleniyor (My Life Giris iinde aktaran Joseph
Hansen, s. X). Bu tezi yaltlms teorik ierii itibariyle asr bir volontarist indirgemecilik olarak
elestirmek kesinlikle mmkn. Marksist teorinin gnmzde ve hele Trkiyede iradeci bir vurguyla
kavranmas gereine inanyorum. Ancak isi snfnn ve dnya kapitalizminin tek bir znenin
etkinliine balanmasn abartl buluyorum...
6) Aksine yle dsnyorum: Resmi tarih yorumu -tasd reel politik sorumluluun bir gerei olarak
grebiliriz- devrimtarihini popularize etme dorultusunda zorlamalara tabi tuttu. Poplarizasyon
kitleselliin, snfsal giriskenliinve dzgn-sorunsuz bir gelismenin izilmesiyle yaratld. Trotskiy,
kendisini aklama abasnda ve sz konusu reelsorumluluklarn dsna atlms olmasnn verdii
rahatlkla, resmi yorumda yok olan deerleri de sezdi ve sergiledi.Bunlarn arasnda, tarihte ve
dnsm anlarnda bireylerin tasd nem de var.
7) Perinek Dou; Bir ktidarszlk Doktrini: Trokizm, Saak say: 35 Aralk 1986 iinde s.34
8) ulhaolu Metin; Tarih ve Sol: Pragmatizmi Asmak Gelenek 11 Ekim 1987 iinde, s. 66
9) Deutscher Isaac; Stalin c.1, Trkesi Selahattin Hilav, Aolu yay. Dst. Subat 1969 s.362
10) Perinek Dou; a.g.y., s.27
11) Lenin; A Propos du Mot dOrdre des Etats-Unis dEurope (Bir Avrupa Birlesik Devletleri Slogan
Hakknda), Oeuvres 21, Ed. Sociales/Paris, Ed. du Progres/Moskova, 1976; s.354-355
12) Trostkiy; Srekli Devrim Trkesi: A. Muhittin; Kz yay. st.1976; s.31-32
13) Lenin; Sosyalizm ve Sava, Trkesi: N.Soluku; Sol yay, Ankara 1978; s.61-62

14) Trostkiy; My Life, Penguin Books 1976 s.167

15) Trostkiy; a.g.e., s.166
16) Trostkiy; Ekim Devriminin rettikleri; Trkesi: m. Sayman Maya yay st. 1976
17) Trostkiy; My Life, Introductons. IX (Trostkiyin Diary in Exile 1935 Cambridge eserinden aktaran
J. Hansen)
18) Trostkiy; a.g.e., s.219
19) Trostkiy; a.g.e., s.168
20) Trostkiy; Cours Nouveau, Les Editions de Minuit, Paris 1963;s.54