Nobelova nagrada

Nobelova nagrada je meunarodno priznanje pojedincima ili

organizacijama za postignua u razliitim podrujima ljudskog
djelovanja. Budui da je po svojim propozicijama i kriterijima
iznimno zahtjevna te da je osnovana kao nagrada koja se
dodjeljuje postojano i u kontinuitetu svake godine, moe se rei
da je Nobelova nagrada prerasla u istinsku svjetsku instituciju.
Ona je ujedno i dokaz injenice da svjetska nauka i umjetnost ne
poznaju granice, da zbliavaju ljude raznih nacija koji
svakodnevno rade na usavravanju i savladavanju problema i izazova koje nam donosi
svakodnevni ivot Modernog doba.
Alfred Nobel
Osniva fonda Nobelove nagrade je Bernhardt Alfred Nobel, roen u vedskom gradu
Stockholmu 21. listopada 1833. Njegov otac, Immanuel Nobel bio je samouki izumitelj, a
Alfred je u obitelji Nobel bio trei od etiri sina. Godine 1842. posao koji je vodio Alfredov
otac propada i on svoju obitelj odvodi u St. Petersburg u Rusiji, gdje je proizvodio puke i
podvodne mine. Obrazovanje po struci je bio hemiar Alfred je stekao uglavnom kod
kue, gdje su ga poduavali privatni profesori. Fakultetsko obrazovanje stie u Parizu, gdje
provodi godinu dana. Nakon toga odlazi u SAD i etiri godine radi pod upravom pomorskog
inenjera i brodograditelja Johna Ericssona.
U meuvremenu je u St. Petersburgu Alfredov otac vrio oglede sa nitroglicerinom. Nedugo
po sinovu povratku, naputa svoj rad i prebacuje sve porodine poslove na Alfreda. Silno
zainteresiran za stari oev rad, Alfred se 1863. godine vraa u rodnu vedsku, gdje pokree
vlastitu malu tvornicu za proizvodnju nitroglicerina. Nedugo zatim, svega godinu dana
kasnije, u tvornici dolazi do teke eksplozije u kojoj je poginulo pet radnika, meu kojima i
Alfredov mlai brat Emil. vedska vlada zabranila mu je obnavljanje tvornice i dalje oglede.
Iako vie nije imao tvornice ni uslova za rad Nobel nastavlja svoju istraivaku djelatnost i
1866. godine je izumio dinamit. Ovim izumom priskrbio je porodici znatan imetak. Sam
dinamit irokoj je javnosti daleko najpoznatija vrsta eksploziva danas. Umro je 10. decembra
1896. u San Remu.
Fondacija Nobelove nagrade
Jedna od velikih ideja ovjeanstva nalazi se upravo u njegovoj oporuci koja govori o
osnivanju fondacije za Nobelovu nagradu. Alfred Nobel ostavio je u oporuci vie od 9 miliona
amerikih dolara za osnivanje tog fonda. Prema njegovoj ideji nagrada bi se trebala
dodjeljivati u pet podruja: za hemiju, fiziku, fiziologiju ili medicinu, knjievnost i za
doprinos irenju mira u svijetu.
Nobelova fondacija je zakonski vlasnik i dodjeljiva novanog iznosa nagrade, iako ona sama
nije i tijelo koje dodjeljuje nominacije. Tako recimo za podruje fizike i hemije nominacije
dodjeljuje Kraljevska vedska akademija; za podruje fiziologije i medicine to je Caroline
Institut u Stockholmu, a za knjievnost vedska akademija. Nominaciju za Nobelovu nagradu
za mir dodjeljuje Odbor petorice norvekog Parlamenta. Od 1968. uvedena je i Nobelova
104

nagrada za dostignua iz podruja ekonomije koju dodjeljuje vedska kraljevska akademija Nagrada vedske banke za Ekonomske nauke u sjeanje na Alfreda Nobela. Prema oporuci
Alfreda Nobela nije nuno svake godine dodijeliti Nobelovu nagradu.
Najee u svojoj istoriji izostaje upravo Nobelova nagrada za mir. Rijetko su Nobelove
nagrade odbijane, a kada se to i dogaalo bilo je uglavnom iz politikih razloga. Sve nagrade
dodjeljuju se u Stockholmu, osim Nobelove nagrade za mir koja se tradicionalno dodjeljuje u
Oslu.
Jo prve nagrade, dodijeljene daleke 1901. godine, povezuju Nobelovu nagradu sa sve brim
razvojem moderne nauke, umjetnosti i politike misli (i djelovanja) 20. vijeka. Od svojih
poetaka dodjeljuje se tradicionalno uvijek u istom gradu u Stockholmu, glavnom gradu
vedske, u Koncertnoj dvorani te u prisutnosti kraljevske obitelji i odlinika vedske
akademije. Dodjela prve nagrade odrana je u Staroj kraljevskoj muzikoj akademiji, pet
godina nakon smrti Alfreda Nobela, a datum njegove smrti, 10. decembra, od 1901. je i datum
dodjeljivanja nagrade. Jedini izuzetak bile su godine Drugog svjetskog rata, 1940., 1941. i
1942.
Visina novanog iznosa nagrade u svih pet kategorija je jednaka, no iznos svake godine nije
isti. Postoji cijela organizacija koja se brine o finansijama fondacije Nobelove nagrade. Iznos
se s vremenom poveavao. Godine 1901. iznosio je oko etrdeset hiljada dolara, da bi 1991.
dosegao milion. Vrlo je est sluaj da Nobelovu nagradu dijele dva ili tri dobitnika. Osim
novanog iznosa, dobitnici primaju medalju i diplomu u kojoj je upisan citat Nobelove
oporuke.
Svake godine u mjesecu septembru odgovarajui Odbori Nobelove nagrade alju pojedinane
pozivnice hiljadama lanova akademija, univerzitetskim profesorima, naunicima iz brojnih
zemalja, prethodnim dobitnicima Nobelove nagrade, lanovima parlamentarnih skuptina i
drugima, pozivajui ih da dostavi kandidate za Nobelove nagrade za narednu godinu. Poalje
se oko 200 do 300 imena, a isti kandidat moe biti nominiran od strane vie osoba. Imena
nominiranih se ne mogu otkriti do 50 godina kasnije.
Nobelova nagrada za fiziku
U svojoj oporuci Alfred Nobel nagradu za podruje fizike navodi na prvom mjestu. 1901.
godine prva Nobelova nagrada za fiziku dodijeljena je Wilhelm Rntgenu za otkrie X-zraka.
U novije vrijeme, Nagrada za fiziku se dodjeljuje i za pionirska otkria i za revolucionarne
izume. Nobelovu nagradu za fiziku dodjeljuje vedska kraljevska akademija nauka u
Stockholmu. Akademija ima 350 vedskih i 164 strana lana. lan Akademije moe biti samo
onaj koje priznat i uspjean na podruju istraivanja. Akademija imenuje lanove radnog
tijela, Odbora za dodjelu Nobelove nagrade na period od tri godine.
Nominacije za Nobelovu nagradu za fiziku su jedino putem pozivnica. Odbor (Komitet)
Nobelove nagrade za fiziku alje povjerljive obrasce osobama koje su kompetentne i
kvalificirane da izvre nominacije. Imena kandidata i druge informacije o nominacija se ne
mogu otkriti do 50 godina kasnije. vedska kraljevska akademija nauka je odgovorna za
odabir dobitnika Nobelove nagrade za fiziku iz reda kandidata koje preporui Nobelov Odbor
za fiziku. Odbor je radno tijelo koje pregleda nominacije i bira konane kandidate, a sastoji se
od pet lanova, ali mogu biti ukljueni i pomoni lanovi, to je sluaj posljednjih godina, sa
istim pravom glasa kao stalni lanovi.
105

U nastavku je kratki opis procesa ukljueni u odabiru 'Nobelovaca za fiziku':

Septembar Odbor Nobelove nagrade alje obrasce za nominacije oko 3 000 osoba odabranim profesorima na univerzitetima irom svijeta, dobitnicima Nobela za fiziku i
hemiju, kao i lanovima Kraljevske vedske akademije nauka.
Februar krajnji rok za podnoenje prijava. Popunjeni obrasci za nominacije moraju stii
do Nobelovog Odbora najkasnije do 31. januara naredne godine. Odbor pregleda
nominacije i vri izbor preliminarnih kandidata. Nominira se oko 250 do 350 imena, a
nekoliko nominatora esto predlae isto ime.
Mart - maj - konsultacije sa strunjacima. Odbor upuuje imena preliminarnih kandidata
specijalno imenovanim strunjacima za njihovu procjenu rada kandidata.
Juni - avgust - pisanje izvjetaja. Odbor Nobelove nagrade sastavlja izvjetaj sa
preporukama koji podnosi Akademiji. U izvjetaju se potpisuju svi lanovi Odbora.
Septembar - Odbor podnosi preporuke. Odbor Nobelove nagrade podnosi svoj Izvjetaj sa
preporukama konanih kandidata lanovima Akademije. O Izvjetaju se raspravlja na
dvije sjednice Odjela za Akademije.
Oktobar Izabrani su Laureati Nobelove nagrade. Poetkom oktobra, Akademija odabire
laureate nobelovaca za fiziku veinom glasova. Ova odluka je konana i bez prava albe.
Imena Laureata za Nobelovu nagradu se tada objavljuju.
Decembar Dodjela nagrade Nobelovim laureatima. Ceremonija dodjele Nobelove
nagrade se odvija 10. 12. u Stockholmu, gdje laureati dobivaju Nobelovu nagradu, koja se
sastoji od Nobelove medalje i diplome, te dokumenta kojim se potvruje nagradni iznos.
106

Nobelova nagrada za fiziku je dodijeljena 106 puta, ukupno za 194 laureata izmeu 1901. i
2012. John Bardeen je jedini laureat koji je dobio nagradu dva puta, 1956. i 1972, tako da je
ukupno 193 dobitnika. Nagrada nije dodijeljena 1916., 1931., 1934., 1940., 1941. i 1942.
godine.
Od ukupnog broja dodijeljenih 47 nagrada je za samo jednog dobitnika, 30 nagrada su
podijelila dva dobitnika, a 29 nagrada su podijelila tri dobitnika.
Prema Statutu Fondacije novani iznos nagrade se moe podijeliti jednako izmeu dva rada
(dostignua) za koja se smatra da zasluuju nagradu. Ako je dostignue koje se nagrauje
djelo dvije ili tri osobe, nagrada se dodjeljuje zajedno. Nagrada se ne moe dodijeliti vie od
tri osobe.
Najmlai dobitnik Nobelove nagrade za fiziku, do danas, je Lawrence Bragg koji je imao 25
godina kada je dobio nagradu zajedno sa svojim ocem 1915. Nagrada im je dodijeljena za
analizu kristalne strukture pomou X zraka. Bragg nije samo najmlai dobitnik nagrade za
fiziku, on je najmlai dobitnik Nobelove nagrade za bilo koje podruje.
Najstariji dobitnik Nobelove nagrade za fiziku, do danas, je Raymond Davis Jr., koji je imao
88 godina kada je primio nagradu, 2002. godine. Nagrada je podijeljena izmeu Raymond
Davisa Jr. i Masatoshi Koshibe, jedna polovina, - za pionirski doprinos astrofizici, posebno
za detekciju kosmikih neutrino, dok je druga polovina pripala Riccardo Giacconiju za
pionirski doprinos astrofizici, koji je doveo do otkria izvora kosmikih X-zraka.
Od 193 dobitnika Nobelove nagrade za fiziku samo su dvije ene: 1903. - Marie Curie i
1963. - Maria Goeppert-Mayer.
1903. godine Nagrada je podijeljena na dva dijela: jednu polovinu je dobio Antoine Henri
Becquerel za otkrie spontane radioaktivnosti, dok su drugu polovinu dobili Pierre Curie i
Marie Curie, ro. Sklodowska za istraivanja radijacionih pojava koje je otkrio profesor
Henri Becquerel.
1963. godine Maria Goeppert-Mayer i J. Hans D. Jensen Nagradu za otkria koja se odnose
na strukturu nuklearnih ljuski su podijelili sa Eugene Paul Wignerom za doprinos teoriji
atomskog jezgra i elementarnih estica, posebno za otkrie i primjenu osnovnih principa
simetrije.
Kada su u pitanju dvostruki dobitnici Nobelove nagrade za fiziku jedino je John Bardeen dva
puta dobio nagradu: 1956. i 1972., dok je Marie Curie dobila dvije nagrade ali jednom za
fiziku, 1903., a drugi put za hemiju, 1911.
1956. godine Nagradu su zajedno dobili William Bradford Shockley, John Bardeen i Walter
Houser Brattain za istraivanja poluprovodnika i pronalazak tranzistorskog efekta.
1972. godine John Bardeen, Leon Neil Cooper i John Robert Schrieffer su dobili Nagradu za
zajednini razvoj teorije supraprovodnika, poznate kao BCS-teorija.
1903. godine Nagrada je dodijeljena Antoine Henri Becquerelu za otkrie spontane
radioaktivnosti, te Marie Curie i Piere Curie za njihovo zajedniko istraivanje fenomena
radioaktivnosti kojeg je otkrio profesor Henri Becquerel.
107

1911. godine Marie Curie dobiva Nagradu zbog otkria hemijskih elemenata radija i polonija
te njezinog prouavanja radija.
Nema posthumno dodijeljenih Nobelovih nagrada za fiziku, a od 1974. godine Statutom
Nobelove fondacije je propisano da se nagrada ne moe dodijeliti posthumno, osim ako je
smrt nastupila nakon objave Nobelove nagrade. Prije 1974., Nagrada je posthumno
dodijeljena samo dva puta: za Dag Hammarskjld (Nobelova nagrada za mir 1961.) i Erik
Axel Karlfeldt (Nobelova nagrada za knjievnost 1931.).
Kada su u pitanju dodijeljene Nagrade iz fizike lanovima porodice treba napomenuti da je
1903. godine Nagrada pripala branom paru Marie Curie i Piere Curie. U istoriji dodjele
nagrada etiri puta su nagradu dobili i otac i sin (sve nagrade se odnose na podruje fizike):
1915. - William Bragg i Lawrence Bragg
1922. - Niels Bohr i 1975. - Aage N. Bohr
1924. - Manne Siegbahn i 1981. - Kai M. Siegbahn
1906. - J. J. Thomson i 1937. - George Paget Thomson
William Bragg i Lawrence Bragg su dobili zajedno Nagradu 1915. za analizu kristalne
strukture pomou X zraka.
Niels Bohr je 1922. godine dobio Nagradu za ispitivanje strukture atoma i zraenja koje od
njih potie, dok je 1975. njegov sin Aage Niels Bohr Nagradu dobio zajedno sa Ben Roy
Mottelsonom i Leo James Rainwaterom za otkrie povezanosti izmeu zajednikog i
estinog kretanja u atomskom jezgru i razvijanje teorije strukture atomskih jezgara baziranih
na ovoj zavisnosti.
1924. godine Manne Siegbahn je dobio Nagradu za otkria i istraivanja u oblasti
spektroskopije X-zraka, a 1981. godine njegov sin Kai M. Siegbahn za doprinos razvoju
elektronskog spektroskopa visoke rezolucije, kada je Nagradu podijelio sa Nicolaas
Bloembergenom i Arthur Leonard Schawlowom kojima je dodijeljena za doprinos razvoju
laserske spektroskopije.
Joseph John Thomsonu Nagrada je dodijeljena 1906. godine za teorijska i eksperimentalna
istraivanja provoenja elektriciteta kroz gasove, a njegov sin George Paget Thomson
zajedno sa Clinton Joseph Davissonom 1937. godine za eksperimentalni pronalazak
difrakcije elektrona na kristalima.
Jedna od kerki Marie i Pierre Curie, Irne Joliot-Curie je 1935. godine primila Nobelovu
nagradu za hemiju zajedno sa njenim suprugom Frdric Joliotom.
2010. godine Nobelovu nagradu za podruje fizike su dobili:
- Andre Geim i Konstantin Novoselov (University of Manchester, Manchester, United
Kingdom)
zbog revolucionarnih eksperimenata sa dvodimenzionalnim materijalom grafenom
2011. godine Nobelovu nagradu za podruje fizike su dobili:
108

Saul Perlmutter (Lawrence Berkeley National Laboratory, University of California,

Berkeley, CA, USA) (1/2)
- Brian P. Schmidt (Australian National University, Weston Creek, Australia) i Adam G.
Riess (Johns Hopkins University, Space Telescope Science Institute, Baltimore, MD,
USA) (1/2)
za otkrie ubrzanog irenja univerzuma posmatranjem udaljenih supernovih
2012. godine Nobelovu nagradu za podruje fizike su dobili:
- Serge Haroche (Collge de France, cole Normale Suprieure, Pariz, Francuska i
- David J. Wineland (National Institute of Standards and Technology, Boulder, University
of Colorado, Boulder, Colorado, SAD)
za revolucionarne eksperimentalne metode koje omoguavaju mjerenje i manipulaciju
individualnih kvantnih sistema
2013. godine Nobelovu nagradu za podruje fizike su dobili:
- Franois Englert (Universit Libre de Bruxelles, Brussels, Belgium)
- Peter W. Higgs (University of Edinburgh, Edinburgh, United Kingdom)
za teorijsko otkrivanje mehanizma, koji doprinosi naem razumijevanju porijekla mase
subatomskih estica i koje je nedavno potvreno pronalaskom te predviene fundamentalne
estice, od strane ATLAS i CMS eksperimenata u CERN-ovom Velikom hadronskom
sudarau

109