CU CHUYN HP DN

V BI TON FERMAT
Amir D. Aczel
Nguyn tc : FERMAT'S LAST THEOREM
Unlocking the Secret
of an Ancient Mathematical Problem
Nxb : Four Walls Eight Windows
New York/London
Ngi dch : Trn vn Nhung
trung Hu
Nguyn kim Chi
Nxb Gio dc 2001

Mc lc
Li gii thiu.
Li ngi dch.
Li gii thiu ca Nh xut bn.
Li ni u ca tc gi.
Cambridge, Anh, thng 6/1993.
Pierre de Fermat.
Cc s nguyn t.
Mt dng ghi ch ni ting trn l sch.
Thng 7,8 /1993 - Pht hin mt k h quan trng.
Khong gia sng Tigris v sng Euphrates, Circa,
2000 nm trc Cng Nguyn.
S giu c l mt i lng bnh phng.
"Plimpton 322".
Hi S hc c i - Nhng ngi sng bi
th gi b mt.
"Con s l tt c".
Bnh phng cnh huyn bng tng
bnh phng hai cnh kia.
Cc s nguyn, cc phn s v g na ?
Di sn ca Pytagoras.
Dy thng, sng Nile v s ra i ca mn hnh hc.
nh l l g ?
"Eureka ! Eureka !"
Alexandria - phn Ai Cp thuc HyLp, khong nm 250.
Truyn "Mt nghn mt m l".
Mt thng gia thi Trung C v "T s vng".
Cc nh "Cosa" hc.

Cng cuc tm kim tri thc c trong thi k Phc Hng.

Bnh phng, lp phng v cc ly tha bc cao hn.
Ngi nghin cu thut ton.
By cy cu ca thnh ph Konigsberg.
Gauss - Thin ti v i ngi c.
S o.
Sophie Germain.
Sao chi rc sng nm 1811.
Mt ngi hc tr.
Nhng nh ton hc ca Napoleon.
Hm s tun hon.
Chng minh ca Lam.
Nhng con s l tng.
Mt gii thng khc.
Hnh hc phi Euclid.
Thnh cng v bi kch.
Mt nn nhn khc.
Cc ian Dedekind.
Kt thc th k.
Cc dng modula.
Mt s lin quan bt ng vi ci bnh vng vng.
Chng minh ca Faltings.
V tng Hy Lp huyn b mang ci tn khi hi.
Cc ng cong elliptic.
Mt gi thuyt k l sp c a ra.
Tky, Nht Bn, u thp nin 1950.
Mt s khi u y ha hn.
"Anh ang ni g...?"
Gi thuyt ca Shimura.
Mu v s phn bi.
"Mt bi tp dnh cho bn c quan tm".
S di tr.
Su trong rng en, ma thu 1984.
nh l ca Ribet.
c m ca mt cu b.
Ngn la c li bng chy.
Chia mt bi ton ln thnh cc bi ton nh hn.
Bi bo ca Flach.
Mt ngi bn tt.
Khu cui cng ca bi ton.
Cng vic tip theo.
Mt k h ln c pht hin.
Ni au kh.
Vic din ra sau .
C ng l Fermat chng minh c.

Ch gii.
Li tc gi.

LI GII THIU
c gi ang c trong tay mt cun sch c bit: y va l mt cun sch v Ton, li va l mt
cun tiu thuyt m nhn vt chnh ca n l Bi ton Phcma. Ai cng bit, Bi ton Phcma l mt
trong nhng bi ton kh v ni ting nht ca ton hc, l "nhn vt chnh" ca Ton hc trong sut
hn ba th k. Tc gi thng qua cuc i ca nhn vt chnh m t cho c gi mt bc
tranh ton cnh v lch s pht trin ca nhiu ngnh ton hc trong ba th k qua. S la chn ca tc
gi tht l hp l, bi l Bi ton Phcma l "con g trng vng ca Ton hc hin i". Nhng c
gng ca cc nh ton hc nhm gii Bi ton Phcma lm ny sinh nhiu l thuyt mi. Nhng l
thuyt ny s cn mi vi ton hc, c khi Bi ton Phcma c gii xong. Chng minh "nh l
cui cng ca Phcma" m Andrew Wiles trnh by l mt chng minh rt kh, vn dng hu ht
nhng kin thc ca nhiu ngnh ton hc hin i. Ni nh Ken Ribet, ch c khong mt phn nghn
nh ton hc c th hiu chng minh . Vy m cun sch ny c vit cho mt i tng rt rng
ri: cho bt k ai yu thch ton hc! Cng vic kh khn c hon thnh mt cch ti tnh: tc gi
lm cho ngi c hiu c con ng dn n chng minh ca A. Wiles, thm ch hiu c t
tng chnh ca chng minh. y l cun "tiu thuyt lch s" (ton hc) m bn c th c i c li
nhiu ln. Mi khi trnh ton hc ca bn nng cao hn mt bc, bn li hiu su hn mt iu
no trong sch. V iu quan trng hn na l cun sch ny s lm bn thm yu ton hc, mt
ngnh khoa hc khng nhng cn thit cho cuc sng, m cn cha y cht th, y nhng cuc phiu
lu, v thm ch c m mu na!
Mong rng s c nhiu hn na nhng cun sch nh th ny, nhng cun sch gp phn li cun
cc bn tr i vo khoa hc. V th, chng ta ht sc trn trng s gip ca Lin minh doanh nghip
M v nn gio dc Vit Nam, Nh xut bn "Bn bc tng Tm ca s" to iu kin cc bn
tr Vit Nam c c cun sch ny, v nhng cun khc trong tng lai. Cn ni thm rng, vic dch
mt cun sch "va ton, va tiu thuyt" nh th ny l mt vic lm rt kh khn. N i hi ngi
dch cng phi "va l nh vn, va l nh ton hc". Bn dch ca Gio s Trn Vn Nhung v cc
cng s c th xem l kh thnh cng.
Xin trn trng gii thiu cun sch cng bn c.
GS. TSKH. H HUY KHOI

LI NGI DCH
Trong lch s ton hc khng th c bi ton no khc so snh c vi Bi ton Phcma (Fermat).
N c pht biu mt cch n gin n mc ngay c mt hc sinh trung hc c s cng c th hiu
c, nhng vic tm li gii thch thc tr tu nhn loi bit bao nhiu th h sut hn ba th k
ri va qua v ngi hon tt chng ng cui cng vo nm 1993 l GS.TS. Andrew Wiles. ng
sinh ti Cambridge (Anh), nhn bng tin s ti Trng i hc Tng hp Cambridge v sau sang
ging dy v nghin cu ton hc ti Trng i hc Tng hp Princeton (Hoa K). Cng chnh ti
y, sau 8 nm lao ng lin tc, bn b v khc lit ng gii quyt xong Bi ton Phcma.

 Vit Nam chng ta cng c nhiu ngi (lm ton hoc khng lm ton), ni ring l cc em hc
sinh v cc thy c gio ph thng hay cc bn sinh vin v ging vin i hc, cao ng, rt thch th
tm hiu, theo di qu trnh gii quyt siu bi ton ny v trn thc t cng c mt s t ngi th
gii n!
Theo chng ti c bit th nc ta, mt s nh ton hc c uy tn lm vic trong cc lnh vc
gn gi vi Bi ton Phcma, nh hnh hc i s, gii tch iphng.... nm c lc v
phng php chng minh ca Andrew Wiles.
Chng ti by t s cm n ti b Barbara Stewart, Ch tch Lin minh doanh nghip M v nn
gio dc Vit Nam, ngi tng chng ti cun sch gc bng ting Anh v tch cc gip trong
vic lin h vi Nh xut bn "Bn bc tng Tm ca s" cho php dch cun sch sang ting Vit
v in ti Vit Nam. ng thi, chng ti cng xin cm n Nh xut bn Gio dc, ng Gim c Ng
Trn i, Ph Gim c PGS.TS. V Dng Thy, Ph Gim c TS. Nguyn ng Quang, b Nguyn
Minh L (bin tp cho cun sch) v TS. Phm Phu thuc Nh xut bn Gio dc tch cc cng tc,
gip bn dch cun sch c xut bn ti Vit Nam. Tp th dch gi c bit cm n GS.
TSKH. H Huy Khoi (Vin Ton hc, TT KHTN v CNQG) c, gp cho bn tho v vit li
gii thiu cho cun sch.
Do trnh chuyn mn ton hc v ting Anh ca nhng ngi dch cun sch ny cn hn ch,
chng ti mong c bn c cm thng v ch gio cho cc sai st ln ti bn sau ny c hon
thin hn.
Xin cm n c gi!
TM Tp th dch gi
Xun Canh Thn
GS. TS KH. Trn Vn Nhung
2000
B Gio dc v o to
49 i C Vit, H Ni
T: 04-8692479 Fax: 04-8693243
E-mail: tvnhung@moel.edu.vu

LI GII THIU CA NH XUT BN

Nm 1993, ti mt hi ngh khoa hc nc Anh, mt nh ton hc n t thnh ph Princeton
(Hoa K) lm chn ng d lun. ng gii quyt c mt trong nhng vn ton hc cc k
huyn b, iu m hng ngn nh ton hc b tay trong sut hn 350 nm qua : ng chng minh
c nh l cui cng ca Fermat (Phcma) trong mt bi bo di 200 trang. Vic chng minh nh
l ngn mt ca ng 7 nm tri v sau phi thm mt nm na ng hon thin chng minh ca
mnh. nh l cui cng ca Fermat l mt cu chuyn v con ngi, v lch s v v cc nn vn ha
nm n ng sau thnh tu khoa hc vang di ny.
c vit bi mt hc gi Php th k th XVII, nh l pht biu ln nghe c v n gin: bnh
phng ca mt s s nguyn c th phn tch thnh tng hai bnh phng ca hai s nguyn khc chng hn, nm bnh phng (25) bng bn bnh phng (16) cng ba bnh phng (9) - nhng iu
tng t khng xy ra i vi ly tha bc ba hay cc ly tha bc cao hn. Sau khi Fermat qua i,
rt nhiu nh ton hc dnh c cuc i c chng minh nh l ny.
nh l c ngun gc t thi xa xa. Khong 2000 nm trc Cng nguyn, ngi Babylon tm
cch phn tch mt s chnh phng thnh tng ca hai s chnh phng. Vo th k VI trc Cng

nguyn, nh ton hc Hy Lp Pythagoras khi qut iu ny thnh mt nh l ni ting ca ng v

nh l ny m ng cho Fermat.
My th k sau khi Fermat qua i, vo nm 1955, vi mt bc tin kh xa, hai nh ton hc Nht
Bn a ra mt phng on tuyt vi v kh nng c mi lin h gia hai ngnh ton hc khc hn
nhau. 40 nm sau chnh cng trnh ca h gip cho Andrew Wiles, nh ton hc ca thnh ph
Princeton, chng minh c nh l cui cng ca Fermat.
Cun sch ny kt hp trit hc vi mt mn khoa hc rt kh, cng vi vn phong kiu phng s
mang mu sc kho cu nhm dng nn cu chuyn rt thc v tr tu nhn loi.
NXB Bn bc tng Tm ca s

LI NI U CA TC GI
Thng 6 nm 1993. Tom Schulte, mt ngi bn c ca ti Califomia n Boston thm ti.
Chng ti ngi trong mt qun c ph trn y nh nng trn ph Newbury vi cc ly ung lnh
trc mt. Tom mi ly d v v anh mang mt v mt trm ngm. Anh quay v pha ti. "Du sao", anh
ni, "nh l cui cng ca Fermat cng c chng minh". Li mt tr a mi, ti ngh trong khi
Tom li nhn ra va h.
20 nm trc, Tom v ti l hai ngi bn chung mt phng, c hai chng ti cng l sinh vin
ton ca Trng i hc Tng hp California ti Berkeley. nh l cui cng ca Fermat l ti
chng ti thng bn lun. Chng ti cng thng tranh lun v hm s, v tp hp, v trng s, v
c v tp na. Ban m chng sinh vin ton no i ng sm v cc bi tp rt kh. iu ny lm
cho chng ti khc bit vi sinh vin trong cc lnh vc khc. i khi chng ti pht in u vi ton
hc... c chng minh nh l ny hoc nh l kia np ng hn vo sng ngy hm sau. Cn nh
l cui cng ca Fermat th sao? Chng bao gi chng ti tin l chng ti s chng minh c. Mt
nh l mi kh lm sao v sut hn 350 nm bit bao ngi c gng chng minh. Chng ti
pht hin ra mt iu l th l kt qu ca cc n lc nhm chng minh nh l ny lm cho tt c
cc b mn ton hc pht trin. Nhng mi c gng ln lt u tht bi, ht ngi ny n ngi
khc. nh l cui cng ca Fermat tr thnh biu tng cho mc tiu m con ngi khng th no
t ti c. Thm ch c ln ti dng tnh khng chng minh c ca nh l ny to li th
cho mnh. Chuyn l vi nm sau, cng ti Berkely, ti tip tc chng trnh thc s sau khi tt
nghip i hc. Mt g sinh vin sau i hc ngnh ton khng bit trnh ton hc ca ti t mun
gip ti lm ton khi chng ti gp nhau K tc x Quc t - ni hai chng ti cng . "Ti lm ton
hc l thuyt.", - anh ta ni, "nu gp vn ton hc no m anh khng th gii quyt c, hy c
hi ti, ng ngi." Lc anh ta chun b i ti ni "Hm, vng. C vn m anh c th gip ti...".
Anh ta quay li hi: "G vy? Chc chn l ti s gip. Hy cho ti bit vic g no." Ti vi ly mt
t giy n v m ra - lc chng ti ang trong phng n. Ti chm ri vit ln t giy:
Xn + Yn = Zn khng c nghim nguyn khi n ln hn 2.
"Ti ang c gng chng minh iu nay t ti hm qua", ti ni ri a cho anh ta t giy n. Mt
anh ta ti i nh ct khng cn git mu. "nh l cui cng ca Fermat", anh ta lm bm. "ng vy"
- ti ni, "anh lm ton hc l thuyt m. Anh c th gip ti ch ?". Sau ln y ti chng bao gi cn
nhn thy anh ta n gn ti na.
"Ti ni chuyn nghim tc y", Tom ni ri ung cn ly ca mnh. "Andrew Wiles l ngi va
thng trc chng minh nh l cui cng ca Fermat ti Cambridge. Hy nh ly ci tn y. Anh

s cn nghe thy n nhiu ln". Ti hm y Tom bay tr v California. My thng sau ti r l

Tom khng a, v ti di theo mt chui cc s kin. Trc tin l Wiles c ca ngi. Th ri
mt k h trong chng minh ca ng b pht hin. Sau Wiles mt thm mt nm tri ri cui
cng trnh lng mt chng minh hon ho. Nhng qua tm hiu cu chuyn v s thnh cng ny ti
thy rng Tom sai ch l Andrew Wiles khng phi l ci tn duy nht m ti cn phi lu tm
ti. Ti v c th gii cn thy r l chng minh nh l cui cng ca Fermat khng phi l cng lao
ch ca mt nh ton hc. Wiles ng nhin l ngi ng ca ngi nht, nhng vinh quang cn thuc
v c Ken Ribet, Barry Mazur, Goro Shimura, Yutaka Taniyama, Gerhard Frey, v nhiu ngi khc
na. Cun sch ny s k li ton b cu chuyn, k c nhng iu thc s xy ra ng sau s thnh
cng ny, nhng g cha lt vo tm ng knh ca phng tin thng tin i chng v nh sng n
chiu. y cn l mt cu chuyn cp n s di tr, mu v c s phn bi na.
Amir D.Aczel

"C l tt nht ti s trnh by kinh nghim lm ton ca mnh ging nh vic i vo mt lu

i ti om. Bn bc vo phng th nht v trong ti en nh mc. Bn bc i long chong,
va p vo c trong phng. Dn dn, bn cng bit c v tr ca tng th mt. V cui
cng, sau khong su thng bn ln ra cng tc n ri bt ln. Ngay lp tc mi th c soi t
v bn thy r mnh ang u. Th ri bn bc vo phng tip theo v li ch l bng
ti..."
l cch m Gio s Andrew Wiles miu t qu trnh 7 nm tri ng mit mi lm vic
khm ph ra iu huyn b v i ca ton hc.
*
* *

Sng sm tinh m ngy 23/6/1993, Gio s John Conway ti ta nh xn mu ca Khoa Ton

Trng i hc Tng hp Princeton. ng m ca ln ri bc vi vo phng lm vic ca mnh.
Sut my tun nay, trc cuc n thm nc Anh ca Andrew Wiles - ngi bn ng nghip ca
ng, lin tip nhng tin tc bn tn bn nghi ang lan truyn trong cng ng ton hc th gii.
Conway cm thy c mt iu g quan trng s xy ra. Nhng ng khng on c l iu g.
ng bt my vi tnh, ri ngi xung nhn chm chm vo mn hnh. 5 gi 53 pht sng, mt bc th
in t ngn gn t b bn kia i Ty Dng cht hin ln: "Wiles chng minh nh l cui cng
ca Fermat".

Cambridge, Anh, thng 6/1993

Cui thng 6/1993, Gio s Andrew Wiles n nc Anh. ng tr li Trng i hc Tng hp
Cambridge, ni ng nhn bng tt nghip t 20 nm trc. Gio s John Coates, nguyn l ngi
hng dn Wiles lm lun n tin s ti Cambridge, t chc cuc hi tho v l thuyt Iwasawa mt chuyn ngnh c bit ca l thuyt s - ngnh hc m Wiles vit lun n v am hiu rt rng.
Coates hi ngi sinh vin c ca mnh c mun trnh by ti hi ngh mt bi thuyt trnh ngn
khong 1 gi v ch anh t chn khng. Anh chng Wiles nht nht - ngi trc y hn hu mi

ni ni ng ngi - lm cho ngi thy c cng nh nhng ngi t chc hi ngh ht sc ngc
nhin khi anh xin c trnh by 3 gi.
Khi ti Cambridge, anh chng Wiles 40 tui tht ng l mt nh ton hc c trng: o s mi trng
di tay xn ln mt cch cu th, cp knh gng sng dy cm, nhng ln tc tha v nht mu la
xa. Sinh ra Cambridge, s tr v ca anh l mt cuc ving thm qu nh rt c bit - gic m
thu u th tr thnh s tht. Theo ui gic mng ny, Andrew Wiles sng trn 7 nm qua trong
cn gc xp ca mnh nh mt ngi t tht s, song anh hy vng chng bao lu s hy sinh, nhng
thng nm c gng v chui ngy c n s kt thc, anh s sm c iu kin dnh nhiu thi gian hn
cho v v nhng c con gi ca mnh, nhng ngi m sut 7 nm qua anh gn nh khng cn thi
gian cho h. Ba n tra ca gia nh thng vng mt anh, ung tr bui tra anh cng thng qun,
anh ch tranh th thi gian n ti. Cn by gi vinh quang thuc v anh.
Vin Ton hc mang tn nh khoa hc v i ca nhn loi Isaac Newton Cambridge mi y ch
m ca vo dp Gio s Wiles n cng b cng trnh ca ng trong 3 gi. Vin Newton rng ln nm
khu kh p cch Trng i hc Tng hp Cambridge khng xa lm. khu vc snh ngoi phng
hi tho ngi ta t nhng chic gh sang trng v tin li gip cho cc hc gi v cc nh khoa
hc trao i kin ngoi cuc hp nhm thc y cng vic nghin cu v tng cng hiu bit.
Mc d Wiles bit hu ht cc nh ton hc t khp th gii n d hi ngh chuyn ngnh ln ny
nhng ng vn rt kn o. Khi cc ng nghip biu l s t m v 3 gi thuyt trnh ca ng, ng ch
ni h nn n nghe ng trnh by ri s bit. Tnh gi k nh th l kh c bit, ngay c di vi mt
nh ton hc. Du thng ch lm vic mt mnh chng minh cc nh l v thng c cho l
nhng ngi khng thch t hi, cc nh ton hc thng xuyn chia s cc kt qu nghin cu vi
nhau. Nhng kt qu ny c trao i rng ri di dng cc bn tho, ri cc tc gi nhn c
kin ca nhng ngi khc gip h chnh l cc bi bo trc khi xut bn. Cn Wiles th khng h
a ra bn tho no v khng tho lun g v cng vic ca mnh. Tn bo co ca Wiles l "Dng
modula, ng cong elliptic v biu din Galois", mt ci tn chng h m iu g, v ngay c nhng
ngi cng chuyn mn vi Wiles cng khng th phng on c bo co s dn n u. Nhng
tin n ngy cng c nhn thm.
Ngay ngy u, Wiles lm cho khong 20 nh ton hc n nghe bo co ca ng bt ng v mt
thnh tu ton hc v i ca mnh - v vn cn 2 bui thuyt trnh na. S l iu g y? Mi ngi
thy r l cn n nghe cc bi ging ca Wiles v dng nh s ch i cng tr nn cng thng hn
khi cc nh ton hc tp trung theo di bi ging.
Vo ngy th 2, Wiles trnh by rt dn dp. ng mang theo tp bn tho hn 200 trang y cc
cng thc v cc php bin i, nhng chnh c nu ra nh l cc nh l mi km theo chng
minh tm tt m vn rt di. Cn phng gi y kn ch. Mi ngi chm ch nghe. S dn n u
y? Wiles vn giu kn. ng vn bnh thn trnh by v bin mt rt nhanh khi ngy lm vic kt thc.
Hm sau, th t 23/6/1993, l ngy thuyt trnh cui cng ca ng. Khi Wiles ti gn hi trng
ln, ng thy cn phi vo hi trng ngay. Ngi ta ng chn ht c li vo, cn trong phng th
ng nght ngi. Rt nhiu ngi mang theo camera. n khi Wiles vit ln bng cc nh l v cc
cng thc tng nh l v tn th s cng thng ln cao . "Ch c th c mt ng tin ln duy
nht, mt kt thc duy nht cho bo co ca Wiles", sau ny Gio s Ken Ribet Trng i hc
Tng hp California ti Berkeley ni vi ti nh vy. Wiles ang vit nhng dng cui cng ca
chng minh mt gi thuyt ton hc phc tp v kh hiu: Gi thuyt Shimura-Taniyama. Th ri, bt
cht ng thm mt dng cui cng, mt phng trnh c in m 7 nm trc Ken Ribet chng
minh l h qu ca gi thuyt ny. "V iu ny chng minh nh l Fermat", ng bnh thn ni. "Ti
ngh l ti kt thc bi thuyt trnh y".

Phng hp cht lng i trong chc lt. Ri sau c hi trng nng nhit v tay tn thng. My
nh nhy lin tip khi mi ngi ng dy chc mng Wiles ang mm ci. Ch vi pht sau, khp
ni trn th gii cc my fax v th in t hot ng lin tc truyn tin ny. Mt bi ton ni
ting ca mi thi i c gii xong.
"Mt iu khng lng trc c l ngay hm sau chng ti b gii bo ch th gii sn ti
tp", Gio s John Coates nh li. Chnh ng l ngi t chc hi ngh m khng h ngh rng hi
ngh s tr thnh ni cng b mt trong nhng thnh tu ton hc v i nht. Nhng dng u ca
cc t bo trn khp th gii a tin dn dp v c t ph bt ng ny. Trang nht t Thi bo New
York s ra ngy 24/6/1993 a tin: " Cui cng ri th ting reo "Eureka" vang ln trong lu i
y b n v c knh ca ton hc". Trn t Bu in Washington, bi bo chnh gi Wiles l "Ngi
chinh phc Ton hc", cn khp mi ni cc bi phng s m t mt con ngi gii quyt c vn
gay cn nht trong ton hc, bi ton thch loi ngi sut hn 350 nm. Sau mt m, mt ci
tn rt ring v bnh d - Andrew Wiles - tr thnh mt ci tn quen thuc vi mi nh.

Pierre de Fermat
Pierre de Fermat (1601-1665) l mt lut s ng thi l mt nh ton hc nghip d ngi Php.
ng l mt nh ton hc nghip d v ban ngy ng phi lm vic ca mt lut s. Vo na u th k
XX, nh nghin cu lch s ton hc ni ting E.T. Bell hm hnh gi Fermat l "Hong t ca
nhng ngi nghip d". Bell cho rng Fermat t c nhiu thnh tu ton hc quan trng hn
hu ht cc nh ton hc "chuyn nghip" cng thi vi ng. Bell nh gi Fermat l mt nh ton hc
c th nht th k XVII, th k ghi nhn thnh tu ca mt vi thin ti trong s nhng thin ti
ton hc v i nht ca mi thi i [1] .
Mt trong nhng thnh tu kinh ngc nht ca Fermat l vic ng pht trin cc t tng c bn
ca mn gii tch, iu m ng lm trc khi Issac Newton ra i 13 nm. Lch s nhn loi ghi
nhn Newton v Gottfried Wilhelm von Leibniz, ngi cng thi vi ng, l nhng ngi tm ra l
thuyt ton hc ca chuyn ng, gia tc, lc, qu o, v nhiu khi nim ton hc ng dng khc v
s thay i lin tc m chng ta gi l cc php ton gii tch.
Fermat rt say m cc cng trnh ton hc ca ngi Hy Lp c i. C kh nng chnh cc cng
trnh ca cc nh ton hc Hy Lp c i l Archimedes (th k III trc Cng nguyn) v Eudoxus
(th k IV trc Cng nguyn ) gi cho Fermat xy dng khi nim cc php ton gii tch. Bt
k lc no c thi gian l Fermat nghin cu cc cng trnh ton hc c m vo thi ng ngi ta
dch sang ting Latinh. ng hon thnh cng vic chnh ca mt lut s c uy tn, nhng s thch ca
ng, nim say m ca ng l c gng tng qut ha cc cng trnh ton hc c in v tm ra nt p
mi trong kho tng cc pht minh b chn vi rt lu ri. "Ti tm c rt nhiu nh l p v
cng", c ln ng ni nh vy. ng ghi vi nhng nh l ny vo l bn dch nhng cun sch c
m ng c.
Fermat l con trai ca mt nh bun da, ng Dominique Fermat, ngi tng l ph quan tng ti
ca mt th trn thuc tnh Beaumont-de-Lomagne. M ng l b Claire de Long, con gi mt gia nh
lut gia quyn qu. Cu b Fermat ra i thng 8 nm 1601 (L t tn Cha vo ngy 20 thng 8
Beaumont-de-Lomagne), v c cha m nui dng tr thnh mt quan ta. ng hc Toulouse,
v ngay ti thnh ph ny, vo nm 30 tui ng c bu lm y vin cng t. Cng vo nm 1631
ng ci Louise Long, ngi em h v ng ngoi. V chng ng c c 3 ngi con trai v 2
ngi con gi. Sau khi Fermat qua i, Clement Samuel - con trai ng, lm theo di chc ca Fermat,
xut bn cc cng trnh ca cha mnh. Chnh nh cun sch ny m chng ta bit c nh l cui
cng ni ting ca Fermat. Clement Samuel de Fermat nhn thy tm quan trng ca nh l c

vit nguch ngoc bn l sch v trong ln ti bn tuyn tp cc cng trnh c ng b sung thm
vo nh l ny.
Fermat sng mt cuc i trm lng, n nh v bnh yn. ng lm vic vi lng t trng v chn
thc. Vo nm 1648 ng c tin c gi mt v tr quan trng - y vin Hi ng t vn ca Ngh
vin Toulouse v gi tc hiu ny sut 17 nm cho n khi ng qua i nm 1665. nh gi cng lao
to ln m Fermat cng hin cho triu nh, mt cuc i tn ty, y sng to v c ch cho khoa
hc, nhiu s gia sng st khng hiu ng ly u ra thi gian v tr lc lm ton hc cao cp v
lm rt thnh cng nh vy. Mt chuyn gia Php cho rng vic lm cng chc ca Fermat l vn
qu cho vic nghin cu ton hc ca ng bi v nhng ngi lm Ngh vin Php phi gim thiu
cc cuc tip xc khng chnh thc trnh s mua chuc v cc t nn tham nhng. T Fermat ny
sinh mun qun i ci cng vic nng n ca mnh v ng thi v ng phi hn ch mnh trong tip
xc x hi, ton hc c th l cch gip ng thot ra khi cng vic rt tt. Cc tng v gii tch
khng phi l thnh tu duy nht ca Fermat. ng mang n cho chng ta c L thuyt s. Mt yu
t quan trng ca L thuyt s l khi nim s nguyn t.

Cc s nguyn t
Cc s 2, 3 l cc s nguyn t. S 4 khng phi l nguyn t v n l tch ca 2x2 = 4. S 5 l s
nguyn t. S 6 khng phi l s nguyn t v, ging nh 4, n l tch ca hai s 2x3 = 6. S 7 l s
nguyn t, s 8 khng phi v 2x2x2 = 8, s 9 khng phi v 3x3 = 9, v s 10 cng khng phi v 2x5
= 10. Nhng s 11 li l s nguyn t v khng c cc s nguyn (khc vi chnh 11 v 1) m tch ca
chng bng 11. V ta c th tip tc qu trnh ny: 12 khng phi l s nguyn t, 13 l s nguyn t,
14 khng phi l s nguyn t, 15 khng phi l s nguyn t, 16 khng phi l s nguyn t, 17 l s
nguyn t, v v.v... y khng c mt quy lut r rng no, v d nh mi s th t khng phi l s
nguyn t chng hn, hay thm ch mt cu trc lp li phc tp no cng khng c. Khi nim s
nguyn t l mt iu b n ln i vi con ngi t rt xa xa. S nguyn t l thnh phn c bn
trong L thuyt s v vic khng c du hiu d nhn bit s nguyn t lm cho L thuyt s tr thnh
mt lnh vc kh a dng v phong ph, cc bi ton v lnh vc L thuyt s chng c g chung, rt
kh gii v khng c lin h r rng vi cc lnh vc ton hc khc. Theo cch ni ca Barry Mazur
th "L thuyt s d dng t ra v s bi ton m bao quanh chng l mt bu khng kh trinh nguyn
v du ngt, l nhng bng hoa y quyn r; v cn na... L thuyt s cng cha y su b ang
rnh rp cn vo ai m say nhng bng hoa y hng sc, v ngi no mt ln b cn cng
c gng ht sc t c mong mun ca mnh"[2] .

Mt dng ghi ch ni ting trn l sch

Fermat nh b m hoc trc s quyn r ca nhng con s. ng tm thy ci p v ngha cc
con s. Trong L thuyt s, ng nu ln mt s nh l, trong c mt nh l ni rng mi s c
dng 2(2 ly tha n) +1 (2 nng ln ly tha hai m n, cng 1) l mt s nguyn t. Sau ny ngi ta pht
hin l nh l sai v c mt s s c dng nh va nu nhng khng phi l s nguyn t.
Trong s nhng bn dch cc tc phm c in ra ting Latinh m Fermat yu qu c cun S hc
(Arithmetica) ca nh ton hc Hy Lp Diophantus sng Alexandria vo th k III. Vo khong nm
1637, Fermat vit trn l cun sch ny, ngay cnh bi ton phn tch mt s chnh phng thnh
tng ca hai s chnh phng, my dng ch Latinh:
"Mt khc, khng th phn tch mt lp phng thnh tng ca hai lp phng, hoc mt trng
phng thnh tng ca hai trng phng, hay - mt cch tng qut - bt k mt ly tha no khc

2 thnh tng ca hai ly tha cng bc. Ti tm c mt chng minh tht tuyt diu cho nhn
xt ny, nhng ng tic l sch khng rng ghi ra y."
iu khng nh b n trn lm cho nhiu th h cc nh ton hc phi c gng ht sc a ra
"mt chng minh tht tuyt diu"- iu m Fermat khng nh l hon tt. Ni dung ca mnh
thot nhn tng n gin l: trong khi bnh phng ca mt s s nguyn c th phn tch thnh
tng hai bnh phng ca cc s nguyn khc (v d, 5 bnh phng (25) bng tng ca 4 bnh phng
(16) v 3 bnh phng (9)), nhng iu tng t khng xy ra i vi lp phng ca mt s nguyn
hay cc ly tha bc cao hn. Trong nhng nm u th k XIX, tt c cc nh l khc ca Fermat
hoc c chng minh hoc b bc b. Mnh tng nh n gin trn y vn cha chng
minh hoc bc b c, v v vy ngi ta t cho n tn gi "nh l cui cng ca Fermat". nh l
c ng khng? Thm ch trong th k ca chng ta, my tnh c huy ng c gng kim tra
tnh ng n ca nh l ny. My tnh c th kim tra nh l i vi cc s rt ln, nhng n khng
th lm vi tt c cc s. nh l ny c th c th vi hng t con s, nhng s vn cn nhiu v
hn s - v nhiu v hn cc ly tha - phi kim tra. khng nh tnh ng n ca nh l cui
cng ca Fermat cn phi c mt chng minh ton hc cht ch. Vo u th k XIX cc Vin hn lm
khoa hc c v Php a ra cc gii thng cho bt k ai tm c php chng minh v mi nm
hng nghn nh ton hc, nhng ngi lm ton nghip d v cng c c nhng ngi lp d, gi
"cc chng minh" v ta son cc tp ch ton hc v cc hi ng gim kho. Tuy vy, tt c vn l
con s khng.

Thng 7, 8/l993 - Pht hin mt k h quan trng

Cc nh ton hc lc quan mt cch thn trng khi m Wiles ri khi bc bo co vo ci ngy
Th T ca Thng Su y. Cui cng th mt vn nan gii hn 350 nm nay dng nh c
gii quyt. S dng cc l thuyt v cc khi nim ton hc phc tp - nhng cng c ton hc cha c
thi Fermat v thm ch l cho n tn th k XX mi c - Wiles a ra mt chng minh di i
hi s nh gi ca nhiu chuyn gia khc nhau. Chng minh ny c gi n mt s nh ton hc
u n. C l 7 nm lm vic n c trong cn gc xp khut no ca Wiles c kt qu ri.
Nhng s lc quan chng ko di c bao lu. My tun sau, mt k h trong logic chng minh ca
Wiles b pht hin. Wiles c gng lp i k h ny, nhng k h vn c tr ra . Nh ton hc ca
thnh ph Princeton l Peter Sarnak, bn thn ca Andrew Wiles, chng kin hng ngy Wiles nh
vt vi php chng minh m mi 2 thng trc ti Camhridge, ng cng b vi c th gii rng
ng hon tt. "C nh th l Andrew ang c gng tri mt tm thm qu c ln nn nh", Sarnak
gii thch. "Anh y ko n ra th tm thm va kht cnh bn ny cn phng, nhng pha bn kia n
li trn ln tng, th l anh y li phi bc ti ko n xung... nhng ri n li phng ln ch
khc. Vic tm thm c c ng vi kch thc ca cn phng khng th anh khng th xc nh c".
Wiles li lnh vo cn gc xp ca mnh. Cc phng vin ca t Thi bo New York v phng tin
thng tin i chng yn cho ng tr li vi cng vic n c ca mnh. Khi thi gian c dn
tri i m cha tm c cch khc phc k h trong chng minh, cc nh ton hc v cng chng ni
chung li bt u t hi khng bit nh l cui cng ca Fermat c hon ton ng hay khng. Chng
minh tuyt diu m Gio s Wiles trnh by thuyt phc c th gii cng chng mang li iu g
c th hn chnh nhng dng ch ca Fermat: "Chng minh tht tuyt diu nhng ng tic l sch
khng rng ghi ra y."

Khong gia sng Tigris v sng Euphrates, Circa, 2000 nm trc Cng

nguyn.
Cu chuyn v nh l cui cng ca Fermat l cu chuyn c, c hn chnh c Fermat nhiu. Thm
ch n cn c xa hn c Diophantus - ngi c cc cng trnh m Fermat c gng tng qut ha.
Gc gc ca ci nh l c v n gin m li rt su sc ny cng lu i nh chnh nn vn minh
ca loi ngi. Ngun gc ca nh l c t thi i vn ha ng, mt nn vn ha rt pht
trin vng Fertile Crescent nm gia hai con sng Tigris v sng Euphrates ca Babylon c i
(phn lnh th nay thuc Irc). Khi m nh l cui cng ca Fermat cn l mt khng nh tru tng
chng c ng dng g trong khoa hc, k thut, ton hc, thm ch ngay c trong L thuyt s l ni
thch hp nht vi nh l ny, th ci ngun ca n c hnh thnh t 2000 nm trc Cng
nguyn trong i sng hng ngy ca ngi dn Mesopotamia.
thung lng Mesopotamia, thi k t nm 2000 n nm 600 trc Cng nguyn c xem l thi
i ca ngi Babylon. Thi k ny chng kin s pht trin rc r ca mt nn vn ha, bao gm
ch vit, vic s dng cc bnh xe v pht trin ngh luyn kim. Mt h thng knh o c s
dng ti tiu cho nhng vng t rng ln nm gia hai con sng. Khi nn vn minh thung lng
mu m ca Babylon pht trin phn thnh, nhng ngi C i sng y hc cch bun bn v
xy dng nhng thnh ph sm ut nh Babylon v Ur (ni sinh ca Abraham). Thm ch sm hn
na, vo cui thin nin k IV trc Cng nguyn, ch vit th s c pht minh ra thung lng
Mesopotamia v c thung lng sng Nile. Mesopotamia c rt nhiu t st v nhiu du vt hnh
ci nm c khc su vo nhng vin gch t st mm bng bt trm (dng thi c). Sau
ngi ta nung nhng vin gch trong l hoc phi nng cho n kh cng li. Dng ch vit nh th
c gi l ch hnh nm (cuneiform). Tn gi ny c gc t ch Latinh cuneus - ngha l ci nm.
Ch hnh nm l kiu ch vit u tin trn th gii. Ngnh thng mi v ngnh xy dng Babylon
v Ai Cp c i i hi phi c phng php o lng chnh xc. Cc nh khoa hc u tin ca
cc x hi thi i ng nghin cu cch c lng t l gia chu vi v ng knh ca mt
hnh trn v h tm ra mt s gn ging vi s m ngy nay ta gi l s pi. Nhng ngi tng
xy dng cng trnh Ziggurat khng l, thp nh th Babel v Khu vn treo - mt trong by k quan
ca th gii C i, cn c c cch thc tnh din tch v th tch.

S giu c l mt i lng bnh phng

Mt h thng s phc tp c pht trin trn c s 60. Cc k s v cc nh xy dng ngi
Babylon c th tnh ton cc khi lng cn thit cho cng vic hng ngy ca h. S bnh phng
xut hin mt cch t nhin trong cuc sng, mc d vy ngay t ci nhn u tin th khng hn l nh
th. Vic bnh phng cc con s c th c xem nh l cch biu t s giu c. S thnh vng
ca ngi nng dn ph thuc vo tng s hoa mu m anh ta c th sn xut ra. Th ri s hoa mu
, n lt mnh, li ph thuc vo din tch trng trt m ngi nng dn c. Din tch l tch s
ca chiu di v chiu rng ca tha rung, v y l ch dn ti php bnh phng. Mt tha rung
m c chiu di v chiu rng cng bng a th c din tch bng a2. Do vy, theo ngha ny th s
giu c l mt i lng bnh phng.
Nhng ngi Babylon cng mun bit khi no th bnh phng ca mt s nguyn c th phn tch
thnh tng bnh phng ca cc s nguyn khc. Mt ngi nng dn, lm ch mt tha rung rng 25
n v vung c th i n ly hai mnh rung hnh vung: mt mnh rng 16 n v vung cn mnh
kia rng 9 n v vung. Vy mt mnh rung rng 5 n v x 5 n v tng ng vi hai mnh mt mnh rng 4 n v x 4 n v v mnh kia rng 3 n v x 3 n v. y l thng tin quan trng
cho vic gii quyt mt bi ton thc t. Ngy nay ta trnh by mi quan h ny di dng ng thc :

52 = 42 + 32. V cc b ba nhng s nguyn nh th - y ni ring l 3, 4 v 5 - m cc bnh

phng ca chng tha mn h thc trn, c gi l cc b ba Pythagoras - mc d ngi Babylon
bit nhng b s nh th t hng ngn nm trc thi i ca nh ton hc Hy tp ni ting
Pythagoras, nhng tn ca ng vn c ly t cho cc b ba s nguyn . Chng ta bit c
iu ny t mt vin gch t st c bit c nin i khong 1900 nm trc Cng nguyn.

"Plimpton 322"
Nhng ngi Babylon tm ti cc bng biu. Tn dng ngun t st phong ph v k thut
vit ch hnh nm, h to nn rt nhiu bng biu. Ngy nay vn cn nhiu bng biu v cc vin
gch bng t st rt bn. Ch ring ti ni ca ngi Nippur c i ngi ta tm thy hn 50.000
vin v hin ang c trng by thnh cc b su tp trong cc bo tng Yale, Columbia,
Trng i hc Tng hp Pennsylvania v nhiu ni khc. Rt nhiu vin gch nh th bm y bi
bm ang nm di tng hm ca cc vin bo tng, cha c c n v cng cha c gii m.
C mt vin gch gii m c v rt ng ch . Vin gch ny thuc bo tng ca Trng i
hc Tng hp Columbia v n c tn l Plimpton 322. Trn vin gch c 15 b ba cc con s. Mi
b ba c tnh cht nh sau: s th nht l mt s chnh phng v l tng ca hai s cn li m mi s
cng l mt s chnh phng. Bng ny c 15 b ba Pythagoras [3] . Cc s 25 = 16+9 c nu
phn trn l mt b ba Pythagoras. Trn vin gch Plimpton 322 c mt b ba Pythagoras khc l :
169 = 144 + 25 (tc l 13 2 = 122 + 52). Khng phi tt c cc hc gi u ng vi cch l gii v
s quan tm ca ngi Babylon c i i vi cc s . C thuyt cho rng s quan tm ny ch
nhm mc ch thc t v qu l thc t h s dng h thng s vi c s 60, v vy h thng
chn dng cc s nguyn hn l cc phn s gii cc bi ton thc t vi cc s nguyn chnh
phng. Nhng cc nh chuyn mn khc th cho rng cc con s vn c ci th v ring m chnh
chng c th l ng lc khin ngi Babylon ch n cc s chnh phng. C iu, cho d l v
l do g i na th Plimplon 322 vn c th dng lm cng c dy sinh vin gii cc bi ton trong
cc con s l cc s chnh phng.

Th vin gm cc sch v bn tho qu him.

Trng i hc Tng hp Columbia.
Phng php ca ngi Babylon khng nhm pht trin mt l thuyt tng qut gii cc bi ton
nh th, m ng hn l cung cp cc bng lit k b ba s dy hc sinh c v s dng cc bng
.

Hi s hc c i - Nhng ngi sng bi th gi b mt

Pythagoras sinh ra ti o Samos, Hy Lp, khong nm 580 trc Cng nguyn. ng i nhiu ni
trn th gii v n thm Babylon, Ai Cp v thm ch c th n c n na. Trong cc
chuyn i ca mnh, c bit khi n Babylon, ng lin h vi cc nh ton hc v dng nh ng
bit cc cng trnh nghin cu ca h v nhng con s m ngy nay chng mang tn ng: cc b ba
Pythagoras - iu m cc nh khoa hc v cc nh ton hc Babylon bit n t hn 1500 nm
trc Pythagolas. Pythagoras lm quen vi nhng ngi xy dng cc cng trnh ngh thut v kin
trc ngh thut nguy nga v c th ng quan tm n c kha cnh ton hc ca cc k quan ny.
Trong cc chuyn i ca mnh, Pythagoras cng cm th cc t tng trit hc v tn gio phng
ng.
Khi Pythagoras tr v Hy Lp, ng ri o Samos chuyn n Crotona, mt a danh thuc vng
vnh hnh chic ng ca Italia. Mt iu tht th v l chc chn Pythagoras tn mt nhn thy by k
quan ca th gii C i. Mt trong by k quan l n Hera ti Samos - ni sinh ca Pythagoras.
Ngy nay tt c tn tch ca ngi n trng l ny ch cn duy nht mt cy ct tr li trong s hng
trm cy ct v ni ch cch thnh ph Pytagorion ngy nay - thnh ph mang tn ngi con vinh
quang ca x o - mt on ng ngn. Vt qua eo bin vi dm v pha Bc, ni thuc Th Nh
K ngy nay, l di tch ca mt trong by k quan khc ca th gii thi C i - Ephesus. Cnh v
pha Nam Samos l bc tng Rhodes khng l. Pythagoras cng ti Kim t thp v Sphynx Ai
Cp; v khi n Babylon chc chn ng chim ngng Khu vn treo.
Thi y vng vnh hnh chic ng ca Italia bao gm Crotona (ni Pythagoras sinh sng) v phn
ln din tch pha Nam nc Italia l mt phn ca "Th gii Hy Lp" - Magna Graecia. "Vng quc
Hy Lp bao la" thi c chim ton b vng pha ng a Trung Hi, k c Alexandria thuc Ai
Cp cng ng o c dn gc Hy Lp sng - ni m con chu h vn tip tc c ng cho n
nhng nm u ca th k XX. Cch Crotona khng xa l cc hang ng m cc nh tin tri tr ng
kiu nh ng ca Delphi, mt ngi c cho l c th ni trc c s phn v tng lai ca con
ngi v cc dn tc.

"Con s l tt c"
Ti mt vng t hoang lnh lo bao quanh vng t cao nht ca Italia, Pythagolas nhm lp
mt hi b mt tin hnh nghin cu cc con s. Cc thnh vin ca hi ny cng mang ci tn quen
thuc - mn ca Pythagoras. Ngi ta cho rng chnh ci hi b mt ny ngm pht trin mt
phn ng k ca khi tri thc ton hc. Cc mn ca Pythagoras thng nht theo ui mt lun
im trit hc ring c tm tt trong khu hiu ca h: Con s l tt c. H tn sng nhng con s
v tin rng chng c nhng tnh cht thn diu. H rt th v vi ci gi l s hon thin. Mt trong
cc nh ngha v s hon thin, khi nim c dng cho n c thi Trung C v xut hin trong cc
h b n, chng hn nh h Kabbalah ca ngi Do Thi, ni rng s hon thin l mt s bng tng
cc c s ca n, khc chnh n. Mt v d v s hon thin p nht v n gin nht l s 6. S 6
l bi ca 3, 2 v 1. Cc s ny l c s ca 6 v ta c: 6 = 3 x 2 x 1 . Cng cn rng nu ta
cng cc c s li ta s nhn c chnh s 6 (6 = 3+2+l). Theo nh ngha nu trn, 6 l mt s
hon thin: Mt s hon thin khc l 28 v cc c s ca 28 (khng k chnh n) l 1, 2, 4, 7, 14 v
ta cng c: 1 + 2 + 4 + 7 + 14 = 28.
Cc mn ca Pythagoras sng theo trng phi kh hnh v l nhng ngi n chay tht s.
Nhng h khng n u ht v cho rng n ging nh hn... ca n ng. Mi bn tm ca h v con s
mang m mu sc tn gio v thuyt n chay nghim ngt ca h cng c ngun gc t tn ngng tn

gio. Nu cho n thi Pythagoras khng cn lu truyn li c mt ti liu no th thi k sau

li cho hu th rt nhiu ti liu vit v bc thy li lc ny cng nhng mn ca ng v chnh
Pythagolas c nh gi l mt trong s nhng nh ton hc v i nht ca thi k C i. ng
l ngi tm ra nh l Pythagoras v bnh phng cc cnh ca mt tam gic vung, iu c lin
h mt thit vi cc b ba s Pythagoras v tt nhin l vi c nh l cui cng ca Fermat tn 2000
nm sau .

Bnh phng cnh huyn bng tng bnh phng hai cnh kia...
nh l nu trn c ngun gc Babylon, bi v ngi Babylon hiu tng tn cc b ba s
Pythagoras. Tuy nhin, Pythagoras v cc mn c cng pht biu nh l di dng hnh hc v
v vy nh l c tnh tng qut cao hn nhiu so vi cc s t nhin n thun (cc s nguyn
dng). nh l Pythagoras pht biu rng bnh phng cnh huyn ca mt tam gic vung bng tng
bnh phng ca hai cnh cn li - nh minh ha hnh 1.

Hnh 1
Khi chiu di cnh huyn l mt s nguyn (chng hn l 5, bnh phng ca 5 l 25), th cch phn
tch theo Pythagoras di dng tng hai bnh phng s l s nguyn 4 (bnh phng l 16) v 3 (bnh
phng l 9). Nh th, khi p dng nh l Pythagoras i vi cc s nguyn (chng hn nh cc s
nguyn 1, 2, 3,...) ta nhn c cc b ba s Pythagoras - iu ny c bit n t 1000 nm
trc Babylon.
Mt cch tnh c, cc mn ca Pythagoras pht hin ra rng cc s chnh phng l tng ca
mt dy cc s l. Chng hn, 4 = 1 + 3; 9 = 1 + 3 + 5; 16 = 1 + 3 + 5 + 7, v.v... H m t tnh cht
ny bi mt dy cc s c sp xp trong mt s dng hnh vung. Khi cng mt s l cc trn
nm dc theo hai cnh k nhau vi s chnh phng trc , ta nhn c mt s chnh phng mi :

Hnh 2

Cc s nguyn, cc phn s v g na ?
T xa xa ngi Babylon v ngi Ai Cp bit n cc s nguyn v cc phn s (v d: 1/2,
1/3, 5/8, 147/1769, v.v). Cc mn ca Pythagoras khng dng m cn tin xa hn nhiu.
H l nhng ngi pht hin ra s v t - l cc s khng th vit di dng cc phn s, m
phi vit dng s thp phn v hn khng tun hon. S pi (3,141592654...) - t s gia chu vi v
ng knh ca mt ng trn - l mt v d v s v t. S pi l mt s thp phn v hn; ta khng
th vit ra ht cc ch s thp phn ca n v chng l cc s khc nhau v khng bao gi kt thc.
m t, n gin ta gi l pi v dng k hiu pi, hoc l ta cng c th ly xp x ca pi bng cch ch
vit n mt ch s thp phn no , chng hn: 3,14; 3,1415; v.v...
Ngy nay ngi ta c th dng my tnh tnh c s pi vi phn thp phn ti hn mt triu
ch s nhng rt t khi cn thit phi lm nh th. T thin nin k th hai trc Cng nguyn ngi
Babylon v ngi Ai Cp bit n s pi vi cc gi tr gn ng khc nhau. H ly ng chng pi
bng 3 v s pi xut hin nh l h qu ca vic pht minh ra bnh xe. S pi cng xut hin trong cc
s o khc nhau ca kim t thp Ai Cp. Thm ch s pi c cp n trong Kinh thnh c:
Chng I, Mc 7, iu 23 khi c v nhng thnh ly hnh trn m con ngi xy dng. Da trn
s n v o ca chu vi v ng knh, ta c th kt lun c l nhng ngi Do Thi c i ly
"ng chng" gi tr ca s pi l 3.
Cc mn ca Pythagoras cng nhn thy cn bc hai ca 2 l mt s v t. Khi p dng nh l
Pythagoras i vi tam gic vung c hai cnh cng bng 1, cc mn ca Pythagoras nhn thy s
o ca cnh huyn l mt s l: cn bc hai ca 2. H ni rng s khng phi l mt s nguyn,
thm ch khng phi l mt phn s. l mt s c phn thp phn v hn khng tun hon. Cng
ging nh s pi, ngi ta khng th vit ra c gi tr cn bc hai ca 2 bng mt con s chnh xc
(1,414213562...) v phn thp phn v hn ca n khng c hin tng lp i lp li ca mt dy hu
hn cc ch s kiu nh s 1,857142857142857142857142857..., mt s m ngi ta khng cn phi
vit ht tt c cc ch s thp phn ca n m vn m t c n. Mt s no m c biu din
phn thp phn lp i lp li (trong s va nu, dy 857142 lp i lp li mi trong phn thp phn
ca n) l mt s hu t, tc l mt s c th vit di dng a/b, t s ca hai s nguyn. Trong v d
va nu, hai s nguyn l 13 v 7. T s 13/7 bng 1,857142857142857142857142, y dy
857142 lp i lp li mi.
Cc mn ca Pythagoras - nhng ngi say m nghin cu s hc - rt ngc nhin v c n
tng mnh khi pht hin ra tnh cht v t ca cn bc hai ca 2. H th khng bao gi ni iu
vi bt c ai khng thuc trng phi ca h. Nhng ri iu b mt vn lt ra ngoi. Truyn thuyt k
li rng chnh Pythagoras git cht mt thnh vin trong nhm (bng cch dm xung sng) v ngi
ny tit l s tn ti ca cc s v t k l .

Trn trc s c hai loi s khc nhau: s hu t v s v t. Cc s hu t v s v t lp y ton

b trc s. Chng k cn nhau v cng st sao. Cc s hu t tr mt khp ni trong cc s thc. Trong
bt k mt ln cn no, d khong nh b th no, xung quanh mt s hu t cng c rt nhiu cc
s v t. Ngc li, xung quanh mt s v t cng c v s cc s hu t (hnh 3). C hai tp hp s
hu t v s v t u v hn. Nhng cc s v t nhiu n mc vt xa c cc s hu t. Bc v hn
ca chng cao hn. iu ny c nh ton hc George Cantor (1845 - 1918) ch ra vo cui th
k XIX. Thi ch c vi ngi tin Cantor. Leopold Kronecker (1823-1891) - ch th tinh qui ca
Cantor - nguyn ra v ch nho Cantor v cc thuyt ca ng v vn c bao nhiu s hu t v
s v t. Kronecker tr nn ni ting vi cu ni: "Cha lm ra cc s nguyn, tt c phn cn
li l cng vic ca con ngi, ngha l ng ta khng h tin s tn ti ca cc s v t, v d nh cn
bc hai ca 2 ! (vic xy ra 2000 nm sau thi Pythagoras). S i khng ca Kronecker l nguyn
nhn cn tr lm cho Cantor khng nhn c danh hiu gio s ca Trng i hc Tng hp Berlin
danh ting, ri cui cng lm cho Cantor suy sp nhanh chng v tinh thn v kt thc cuc i mnh
trong mt bnh vin tm thn. Ngy nay, tt c cc nh ton hc u bit rng Cantor ng v ng
l c nhiu s v t hn cc s hu t, d rng c hai tp hp s ny cng l cc tp hp v hn.
Nhng phi chng nhng ngi Hy Lp c i cng bit tt c nhng iu ? [4]

Hnh 3

Di sn ca Pythagoras
Mt kha cnh quan trng ca cuc i Pythagoras - vi nhng nguyn tc n king, vi lng sng
knh cc con s, vi nhng cuc hi hp b mt v cc th tc l nghi - l s theo ui nghin cu mn
trit hc v ton hc nh l nn tng ca o c. Ngi ta cho rng chnh Pythagoras l tc gi ca
cu ni: "Trit hc l tnh yu kin thc, cn ton hc l ci m ta hc c". Pythagoras bin
mn khoa hc ton hc thnh mn hc di hnh thc gio dc rng ri.
Pythagoras mt vo khong nm 500 trc Cng nguyn. ng khng li mt bn tho no ghi
chp cc cng trnh ca mnh. Trung tm ca ng Crotona b ph hy khi nhm chnh tr i lp
Sybaritic (nhm ca nhng k thch xa hoa) bt sng v st hi hu ht cc thnh vin ca Trung tm.
S ngi cn li tn mt n vng a Trung Hi thuc i vng quc Hy Lp. H em theo mnh
trit hc v thuyt thn b v con s. Trong s nhng ngi hc c tnh trit hc ca ton hc t
nhng ngi di tn ny c Philolaos thnh ph Tarentum, ngi nghin cu trong mt trung tm
mi do cc mn ca Pythagoras thnh lp ti y. Philolaos l nh trit hc Hy Lp u tin ghi
li lch s v cc hc thuyt ca trng phi Pythagoras. Chnh nh cun sch ca Philolaos m Plato
lnh hi c t tng trit hc ca Pythagoras v s hc, v tr hc v o thn b m sau ny
chnh Plato cng vit v nhng iu . Biu tng c trng ca trng phi Pythagoras l ngi sao
nm nh ni tip trong hnh ng gic u. Cc ng cho ca ng gic (to nn ngi sao nm nh)
ct nhau li to ra mt hnh ng gic u khc b hn theo hng ngc li. Nu li k cc ng
cho ca hnh ng gic b th mt hnh ng gic mi b hn na li c sinh ra; v c tip tc nh

th mi. Hnh ng gic v ngi sao nm nh c to thnh t cc ng cho ca ng gic (hnh 4)

c mt s tnh cht k l m cc mn ca Pythagoras tin rng l iu huyn b. Mi ng cho
chia ng cho khc thnh hai phn khng bng nhau. T s gia mt ng cho vi on di hn
ng bng t s gia on di hn vi on ngn hn. T s ny l nh nhau i vi tt c cc ng
cho nh na. Ngi ta gi l "T s vng". Gi tr ca t s ny l s v t 1,618... Nu ly 1
chia cho s ny th ta nhn c kt qu l phn thp phn ca chnh n, tc l 0,618... Sau ny chng
ta s thy "T s vng" xut hin trong cc hin tng t nhin cng nh trong s cn i, hi ha m
mt con ngi cm thy p. cng l gii hn ca t s gia cc s Fibonacci ni ting m ta sp
cp ti.

Hnh 4
Bn c th tm c "T s vng" bng cch thc hin dy cc php ton th v sau y trn mt
my tnh b ti : tnh 1 + 1 =, sau ly 1/x, ri + l =, li ly 1/x, ri + 1 =, li ly 1/x v c tip tc
nh vy.
Trn my tnh ca bn cc s s thay nhau xut hin v ngy cng xp x ti 1,618... v 0,618..., khi
m tp cc php ton c lp i lp li mt s ln ln. chnh l "T s vng". S ny bng
cn bc hai ca 5 tr i 1 ri chia cho 2. y chnh l cch tnh "T s vng" bng phng php hnh
hc trn c s ng gic u Pythagoras. V t s ny khng bao gi l t s ca hai s nguyn, do
n cng khng th l s hu t. iu ny chng minh rng cn bc hai ca 5 cng l s v t. Chng ta
s cn gp li "T s vng" nhiu ln phn sau.
Cc mn ca Pythagoras pht hin ra rng s hi ho trong m nhc tng ng vi cc t l
n gin gia cc con s. Theo Aristotle, cc mn ca Pythagoras tin tng rng ton b thin
ng chnh l cung bc m thanh v cc con s. Chnh s hi ho ca m nhc v cc ha tit hnh
hc lm cho cc mn ca Pythagoras tin rng "Tt c l con s". Nhng mn ca Pythagoras
cho rng cc t l cn bn trong m nhc ch gm cc s 1, 2, 3 v 4 m tng ca chng bng 10.
Ngc li, s 10 l c s trong h thp phn ca chng ta. Cc mn ca Pythagoras minh ha s 10
bng mt hnh tam gic (hnh 5) m h gi l b bn s (tetraktys) [5] :

Hnh 5
Cc mn ca Pythagoras coi b bn s nh l thn linh, thm ch h vin vo v thn ny
th tht. Theo Aristotle, Ovid v cc nh vn c in khc, s 10 c chn lm c s cho h thp
phn l hon ton tnh c, v con ngi c mi ngn tay. Mt khc, chng ta nh l ngi Babylon
s dng h m c s 60. Thm ch n ngy nay vn cn li du vt ca cc h m khc. Trong ting
Php, s 80 (quatre-vingt, ngha l "bn ln hai mi") l chng tch ca mt h m c xa c c s
l 20.

Dy thng, sng Nile v s ra i ca mn hnh hc

Chng ta bit c rt nhiu iu v cc nh ton hc Hy Lp c i l nh vo cun sch "C s"
(Elements) ca Euclid - nh ton hc ca thnh ph Alexandria khong 300 nm trc Cng nguyn.
C th tin rng hai chng u trong cun "C s" hon ton vit v cc cng trnh ca Pythagoras v
hi kn ca ng. Nhng ngi Hy Lp c lm ton v ci p v cc s hnh hc tru tng.
Ngi Hy Lp xy dng ton b l thuyt hnh hc m n ngy nay l thuyt hu nh khng
thay i v c dng ging dy trong trng hc. Trn thc t, cun "C s", hoc nhng phn
cn li ca n cho n ngy nay c nh gi l cun sch gio khoa v i nht ca mi thi i.
Herodotus - nh s hc ni ting ngi Hy Lp thi k C i cho rng mn hnh hc c pht
trin Ai Cp c i sm hn Alexandria cng nh cc vng khc thuc Hy Lp rt nhiu, t 3000
nm trc Cng nguyn. ng k rng nc trn t sng Nile c th ph hy b bao quanh cc cnh
ng trong vng chu th sng Nile mu m, v iu i hi phi c k thut v bn phc tp.
lm c vic ny, nhng ngi v bn a chnh phi xy dng cc khi nim cng nh cc
tng v hnh hc. Trong cun "Lch s" ca mnh, Herodotus vit:
"Nu sng Nile cun tri mt phn trong l t ca ai th nh vua c ngi n kim tra v
xc nh chnh xc phn t b mt bng cnh o c. T thc t ny, ti ngh l mn hnh hc
c bit n Ai Cp u tin, ri sau mi lan sang Hy Lp."[6]
Mn hnh hc nghin cu cc hnh to thnh t cc ng trn, cc ng thng, cc cung trn, cc
tam gic v cc ng giao nhau ca chng to nn cc gc khc nhau. R rng l mn khoa hc ny
rt quan trng lm tt cng vic lp bn a chnh. Qu vy, ngi ta gi nhng nh hnh hc
Ai Cp l "nhng ngi cng dy thng", v dy c s dng cng lm ng thng cn thit
trong vic xy dng cc n th, cc kim t thp v dng nh ranh gii gia cc tha rung.
Nhng c kh nng ngun gc ca mn hnh hc thm ch cn xa xa hn na. Neolithic tm c
cc v d c tnh tng ng v tnh i xng ha tit, nhng ci m cc nh hnh hc Ai Cp lm
trc, ri nhiu th k sau ngi Hy Lp c i tha k c. Ngi Babylon cng c nhng mi
quan tm tng t i vi din tch rung. iu ny lm h c nhu cu hiu bit v cc s chnh
phng v mi quan h gia chng. Nhng mi quan tm ca ngi Babylon c ngi Ai Cp
chia s v ngi Ai Cp cng vp phi kh khn trc nhng vn chia t ai cng nh cng vic

xy dng cc kim t thp ca h. V th, c kh nng ngi Ai Cp c i cng hiu bit v cc b

ba s Pythagoras. Tuy nhin, nhng g m ngi Hy Lp lm vi mn hnh hc l nhm thit lp
thm mt mn ton hc l thuyt. H t ra cc tin v chng minh cc nh l.

nh l l g ?
Ngi Hy Lp cho chng ta khi nim v nh l. nh l l mt mnh ton hc c chng
minh. Php chng minh nh l l mt tin trnh lp lun cht ch nhm ch r tnh ng n ca nh
l sao cho khng mt ai c th bt b c nu h da trn cc quy tc logic v chp nhn mt tp cc
tin c a ra lm c s cho h logic. Cc tin ca Euclid bao gm nh ngha mt im,
mt ng thng v mnh v hai ng song song khng bao gi ct nhau. Da vo cc tin v
cc php suy din logic, v d nh A cha B v B cha C th A cha C, ngi Hy Lp c i
chng minh c nhiu nh l hnh hc rt hay v tam gic, hnh trn, hnh vung, hnh ng gic, hnh
lc gic v hnh bt gic.

"Eureka! Eureka!"
Hai nh ton hc v i ngi Hy Lp l Eudoxus (408-355 trc Cng nguyn) v Archimedes
(th k III trc Cng nguyn) m rng cng trnh nghin cu cc hnh hnh hc sang lnh vc tnh
din tch bng cch dng cc i lng v cng b (ngha l b bao nhiu cng c). Eudoxus l
ngi x Cnidus. ng tng l bn v l hc tr ca Plato. ng ngho n ni khng th sng trong khu
Vin Hn lm khoa hc Athens m phi sng ni gi sinh hot r hn l th trn cng Piraeus. T
y hng ngy ng n Vin Hn lm ca Plato. Plato khng phi l nh ton hc nhng ng khuyn
khch nghin cu ton hc, c bit i vi nhng hc tr c nng khiu - nh Eudoxus chng hn.
Eudoxus cng n Ai Cp v y, cng nh Hy Lp, ng nghin cu rt nhiu v hnh hc. ng
pht minh ra "Phng php vt cn" (Method of exhaustion), v s dng n cng vi cc i
lng v cng b tm din tch cc hnh hnh hc. V d, Eudoxus tnh c xp x din tch hnh
trn bng tng cc din tch ca nhiu hnh ch nht nh hn (hnh 6) - din tch ca chng rt d tnh
bng cch ly chiu di nhn chiu rng. Ngy nay phng php ny c s dng trong cc php tnh
tch phn v cc phng php gii hn hin i khng khc g "phng php vt cn" ca Eudoxus.

Hnh 6
Nhng Archimedes (287-212 trc Cng nguyn) mi ch thc l nh ton hc li lc nht ca
thi k C i. ng sng thnh ph Syracuse trn o Sicily. Archimedes l con trai nh thin
vn hc Pheidias v c h vi vua Hieron II ca Syracuse. Cng nh Eudoxus, Archimedes nghin
cu v cc phng php tm din tch v th tch. Nhng phng php l khi ngun cho ngnh
gii tch v sau ny. Thnh qu ca ng thc y c hai php tnh vi phn v tch phn (ton gii

tch c hai phn th Archimedes nm vng c c hai). Ch yu ng quan tm n ton hc l thuyt:

s hc, hnh hc, din tch cc hnh hnh hc, v.v, song ng cn t c nhiu thnh tu trong vic
ng dng ton hc. Mi ngi u bit cu chuyn ni ting k li s kin Archimedes pht hin ra
ci m ngy nay ta gi l nh lut thy tnh hc u tin - nh lut pht biu rng trng lng ca vt
ngp trong nc bng trng lng phn nc m vt chim ch. Lc by gi Syracuse c mt g
th vng gian tr v vua Hieron yu cu nh ton hc bn mnh tm cch phanh phui iu ny.
Archimedes bt u t vic nghin cu trng lng ca vt ngp trong nc. ng dng chnh c
th mnh trong cc cuc th nghim. ng s dng bn tm v lm mt s php o lng. Khi pht hin
ra nh lut, ng nho ra khi bn tm ri c th va chy khp ph phng Syracuse va h ln
"Eureka, Eureka!" ("Ti tm ra! Ti tm ra!").
Archimedes cng c tha nhn l ngi pht minh ra "Cnh qut Archimedes" (Archimedes
screw), mt dng c ko nc ln bng cch quay mt ci tay quay. Nng dn nhiu ni trn th
gii vn thng s dng dng c ny.
Nhng nm 214-212 trc Cng nguyn, tng La m Marcellus tn cng Syracuse. Vua Hieron li
mt ln na nh ngi h hng ni ting ca mnh gip . Khi qun La M ang tin n, da vo
cc nghin cu ca mnh v n by, Archimedes sng ch ra cc my nm tuyt vi v ngi
dn Syracuse y lui c qun ch. Nhng Marcellus li tp hp lc lng v mt thi gian sau
bt ng nh p t pha sau v chim c Syracuse. Lc by gi Archimedes khng hay bit g
v cuc tn cng ny, ng vn ngi lng l mt khu t cao hn trong thnh v v nhng hnh hnh
hc trn ct. Mt tn lnh La M tin n v dm chn ln cc hnh v. Archimedes nhy bt dy
ku to: " ng ng vo cc hnh trn ca ti!". Ngay tc th, tn lnh rt gm ra v git cht nh
ton hc lo thnh 75 tui. Trong di chc ca mnh, Archimedes yu cu c th l: khc ln bia m
ng mt hnh hnh hc m ng c bit yu thch - hnh cu ni tip trong hnh tr. Ngi m b b
mc cho mi th che lp v sau th mt dng. Nhiu nm sau, Cicero - nh hng bin ngi La M
- tm c ngi m v tn to li nh c. Th ri sau ct bi thi gian li ph lp mt ngi m
mt ln na. Nm 1963, nhng ngi cng nhn li pht hin c m ch ca Archimedes trong
khi h ng th xy dng khch sn gn Syracuse.
nh l ni ting ca Archimedes ni v hnh cu ni tip trong hnh tr c ng ghi li trong
cun "Phng php". Cng ging nh hu ht cc vn bn c, cun sch c ghi nhn l b
mt. Nm 1906, mt hc gi ngi an Mch l J.L. Heiberg nghe tin Constantinople c bn tho
vit tay m trn giy da cc bi vit c ni dung ton hc. ng n Constantinople v tm
c bn tho gm c 185 t giy da. Cc nghin cu khoa hc xc nh chnh l bn sao
cun sch ca Archimedes c lm vo th k th X, ri n th k XIII nhng ngi theo o
phng ng chnh thng b sung thm vo .

Alexandria - phn Ai Cp thuc Hy Lp, khong nm 250

Nh ton hc Diophantus sng Alexandria vo khong nm 250. Mi iu chng ta bit c v
cuc i Diophantus l da vo on vn di y trch dn t tuyn tp Hp tuyn Palatine. Tuyn
tp ny c vit vo khong mt th k sau khi Diophantus mt [7] .
"y l ngi m chn ct thi hi ca Diophantus. Ngi m ny rt c bit v nhng con s
di y s cho mi ngi bit mt phn cuc i ng :
Mt phn su cuc i l tui u th hnh phc. Sau mt phn mi hai tip theo ca cuc i
ng bt u mc l th nhng si ria. Phi tri qua mt phn by cuc i na ng mi ly v.
Sau l nm nm y hnh phc v ng c mt a con trai. Chao i, cu b tht ng yu song
cng tht bt hnh. Khi cu ln ln v lc tui cu bng na tui cha mnh th nh mnh li lnh

lng cp cu i. ng qun dn ni au trong sut bn nm cn li ca cuc i mnh. Di sn

bng nhng con s ny k cho ta hay v ton b cuc i ng".
(Nu bn lm mt php tnh suy lun, bn s tm c cu tr li l 84).
Diophantus sng vo thi gian no th cha ai khng nh chc chn. Chng ta ch c th da vo
hai chi tit ng ch c th xc nh khong thi gian m Diophantus sng. Th nht, trong cc
bi vit ca mnh, ng trch dn Hypsicles, ngi m chng ta bit l sng vo khong nm 150
trc Cng nguyn. Th hai, Theon (ngi x Alexandria) trch dn Diophantus. Thi gian Theon
sng c ghi li tng tn v thi c hin tng nht thc xy ra vo ngy 16 thng 6 nm 364.
Vy th chc chn l Diophantus sng sau nm 150 trc Cng nguyn nhng trc nm 364. V, c
phn no hi ty tin, cc hc gi xp ng vo giai on nhng nm 250.
Diophantus vit cun S hc, trong ng pht trin cc khi nim i s v a ra mt lp
phng trnh. l cc phng trnh Diophantine ngy nay ang c dng trong ton hc. ng
vit mi lm cun sch nhng n thi chng ta ch cn li c su cun. Nhng cun kia b mt
trong v ha hon thiu hy th vin khng l Alexandria, mt th vin c b su tp sch s
nht vo thi k C i. Nhng cun cn li nm trong s cc vn bn ting Hy Lp cui cng
c dch. Bn dch ting La tinh sm nht tm thy c xut bn nm 1575. Cn bn sao m Fermat
c l bn do Claude Bachet dch nm 1621. l chng 8 trong cun II ca Diophantus. Trong
chng ny Diophantus t vn tm cch phn tch mt s chnh phng thnh tng hai s chnh
phng. y cng l vn Pythagoras quan tm v li gii cho vn ny c ngi Babylon
bit t 2000 nm trc. Chnh vn ny cng gi cho Fermat vit ln l trang sch nh l cui
cng ni ting ca mnh. Cc thnh tu ton hc ca Diophantus v nhng ngi cng thi ng l nim
t ho cui cng ca ngi Hy Lp c i.

Truyn "Mt nghn mt m l"

Trong khi chu u ang i ph vi cc cuc chin tranh phong kin nh gia cc nc ch hu
phong kin ca mt ng vua hay mt v hong t chng li nhau, ang bn rn v s sng cn sau nn
i dch hch v ci gi l cuc thp t chinh hao ngi tn ca th ngi rp li ang cai tr mt
ch phn thnh t vng Trung ng cho n bn o Iberia. Cng vi nhng thnh tu v i ca mnh
trong y hc, thin vn hc v ngh thut, ngi rp pht trin mn i s. Nm 632, nh tin tri
Mohammed thnh lp mt nh nc Hi gio c th ph ti Mecca, ni cho n nay vn l trung tm
tn gio ca o Hi. t lu sau lc lng ca ng tn cng Vng quc Byzantine v ri cuc chin
vn tip din sau ci cht ca Mohammed Medina ngay nm . Trong vng vi nm, Damascus,
Jerusalem v phn ln Mesopotamia thuc v lc lng ca o Hi, v n nm 641, Alexandria
- Trung tm ton hc ca th gii cng vy. n nm 750, cc cuc chin tranh ny cng nh cc cuc
chin gia nhng ngi Hi gio vi nhau lng xung, ngi rp, nc Ma Rc v vng pha
Ty phi ha gii vi ngi rp vng pha ng c trung tm Baghdad.
Baghdad tr thnh trung tm ton hc. Ngi rp tip thu t dn c nhng ni m h thng trn
cc tng ton hc cng nh cc pht minh trong thin vn hc v cc ngnh khoa hc khc. Cc hc
gi Iran, Syria, Alexandria c mi ti Baghdad. Di triu vua Al Mamun trong thi k u ca
nhng nm 800, truyn "Mt nghn mt m l" ra i v nhiu tc phm ting Hy Lp - k c cun
C s ca Euclid - c dch sang ting rp. Nh vua lp nn Ngi nh tri thc Baghdad
v Mohammed Ibn Musa Al-Khowarizmi l mt thnh vin . Cng nh Euclid, Al-Khowarizmi l
mt ngi ni ting khp th gii. Ly cc tng v k hiu cc ch s ca ngi Hindu (n
gio) cng vi cc khi nim ca ngi Mesopotamia v tng hnh hc ca Euclid, AlKhowarizmi vit sch v s hc v i s. Al-Khowarizmi l ngi a ra thut ng

"algorithm" (thut ton). Cn thut ng "algebra" (i s) li c ngun gc t nhng t u tin trong

u cun sch ni ting nht ca Al-Khowarizmi: Al Jabr Wa'l Muqabalah . Chnh nh cun sch
ny m sau ny chu u c bit n mt ngnh ton hc c tn gi l i s. Trong khi cc tng
i s c trong cun Arithmetica (S hc) ca Diophantus, th Al Jabr c quan h gn gi hn vi
ngnh i s ngy nay. Cun sch ca Al-Khowarizmi a ra cc cng thc n gin gii cc
phng trnh bc nht v bc hai. Trong ting rp, tn ca cun sch ny c ngha l "Thut sp xp
li bng cch chuyn v cc s hng trong mt phng trnh". l cch ngy nay ta gii cc phng
trnh bc nht.
i s v hnh hc c mi lin h vi nhau ging nh tt c cc lnh vc ton hc khc. Trong thi
i chng ta pht trin chuyn ngnh hnh hc i s - mt chuyn ngnh lin kt hai lnh vc ton
hc vi nhau. Chnh s kt hp cc chuyn ngnh ton hc v s lin kt ca cc phn trong cc
chuyn ngnh khc nhau sau nhiu th k m ng cho cng trnh gii bi ton Fermat ca Wiles.

Mt thng gia thi Trung C v "T s vng"

Ngi rp quan tm ti bi ton c lin h mt thit vi vn m Diophantus nu v vic
tm ra cc b ba s Pythagoras. l bi ton tm b ba s Pythagoras khi bit din tch ca mt tam
gic vung l mt s nguyn cho trc. Hng trm nm sau, chnh bi ton ny tr thnh c s cho
Leonardo (ngi x Pisa, 1180-1250) vit cun sch Liber Quadratorum vo nm 1225. Leonardo
c bit n nhiu hn vi tn gi Fibonacci (ngha l "con trai ca Bonaccio"). Fibonacci sinh
Pisa. ng l mt thng gia quc t. ng cng tng sng Bc Phi v Constantinople. Trong sut
cuc i mnh, ng i rt nhiu ni, n Provence, Sicily, Syria, Ai Cp v rt nhiu ni khc
vng a Trung Hi. Nhng chuyn i ca ng v cc quan h ca ng vi tinh hoa ca x hi thng
lu a Trung Hi trong thi k dn ng n vi cc t tng ton hc ca ngi rp, vi nn
vn ha La M v Hy Lp. Khi hong Frederick II n Pisa, Fibonacci c gii thiu vi
hong v tr thnh mt cn thn ca hong .
Ngoi cun Liber Quadratorum, cng trong thi gian , Fibonacci cn ni ting vi cun sch
Liber Abaci. Vn v cc tam gic Pythagoras c cp trong cun sch ca Fibonacci cng xut
hin trong mt bn tho ca ngi Byzantine th k XI m by gi ang nm trong th vin Cung
in c Istanbul. iu ny c th l s trng hp ngu nhin; song mt khc, cng c th Fibonacci
thy cun sch Constantinople trong cc chuyn i ca ng.
Fibonacci c bit n nhiu nht vi dy s mang tn ng - cc s Fibonacci. Cc s ny xut
hin trong bi ton di y vit trong cun Liber Abaci :
Trong mt nm, bt u ch t mt i th, bao nhiu i th s c sinh ra nu mi thng mt
i th sinh c mt i th con v cp th con ny li c t thng th hai tr i?
Dy s Fibonacci c ngun gc t bi ton trn l mt dy sao cho mi s hng, k t sau s hng
th nht, bng tng ca hai s ng ngay trc n. Dy s l: 1, 1, 2, 3, 5, 8, 13, 21, 34, 55, 89,
144,...
Dy s trn (tc l dy nhn c khi tip tc gii bi ton khng dng li iu kin 12 thng) c
nhng tnh cht c bit ng ch . Tht v cng bt ng, t s gia hai s k tip nhau ca dy
tin n T s vng . Cc t s l: 1/1, 1/2, 2/3, 3/5, 5/8, 8/13, 13/2l, 21/34, 34/55, 55/89,
89/114,... Cn ch rng cc s ngy cng tin gn n s (cn bc hai ca 5 - 1 )/2. y chnh l
T s vng. Ta cng c th nhn c T s vng bng cch dng my tnh lp li nhiu ln php ton
1/1 + 1/1 + 1/... nh m t trc y. Ta cng nh li rng s nghch o (l/x) ca T s vng l
mt s ging nh n ch c iu l b hn 1 n v. Dy s Fibonacci xut hin khp ni trong thin
nhin. Nhng chic l trn mt nhnh cy mc cch nhau nhng khong tng ng vi dy s

Fibonacci. Cc s Fibonacci xut hin trong nhng bng hoa. Hu ht cc bng hoa c s cnh hoa l
mt trong cc s : 3, 5, 8, 13, 21, 34, 55 hoc 89. Hoa loa kn c 3 cnh, hoa mao lng vng c 5
cnh, hoa phi yn thng c 8 cnh, hoa cc vn th c 13 cnh, hoa cc ty c 21 cnh, hoa cc
thng c 34, hoc 55, hoc 89 cnh.
Cc s Fibonacci cng xut hin trong cc bng hoa hng dng. Nhng n nh s kt thnh ht
u bng hoa hng dng c xp thnh hai tp cc ng xon c : mt tp cun theo chiu kim
ng h, cn tp kia cun ngc chiu kim ng h. S cc ng xon c hng thun chiu kim
ng h thng l 34, cn ngc chiu kim ng h l 55. i khi cc s ny l 55 v 89, v thm ch
c khi l 89 v 144. Tt c u l cc s Fibonacci k tip nhau (t s ca chng tin ti T s vng).
Trong cun Nhng con s ca t nhin Ian Stewart ni rng, khi cc ng xon c pht trin th gc
gia chng l 137,5 , tc l bng 360 nhn vi 1 tr i T s vng, v chng cng to ra hai s
Fibonacci k tip nhau ng vi s ng xon c theo chiu kim ng h v ngc chiu kim ng
h, nh minh ha hnh 7 [8] .

Hnh 7
Nu mt hnh ch nht c t l gia hai cnh l T s vng th c th chia c thnh mt hnh
vung v mt hnh ch nht. Hnh ch nht th hai ny l ng dng vi hnh ch nht ln, vy nn t
s gia hai cnh ca n cng bng T s vng. By gi, li c th chia hnh ch nht b thnh mt hnh
vung v mt hnh ch nht, m t l gia hai cnh ca hnh ch nht cng l T s vng,... v c tip
tc nh vy. Ni cc nh k tip nhau ca dy hnh ch nht vi nhau ta nhn c mt ng xon
ging con c (hnh 8), ht nh s xp t cc n nh trong bng hoa hng dng nh m t trn v
s phn b nhng chic l trn mt nhnh cy.

Hnh 8
Hnh ch nht nu trn c cc t l tht ng ch . T s vng khng ch xut hin trong t nhin
m cn xut hin trong ngh thut nh l l tng c in v ci p. C mt iu g thn k bao
quanh dy s Fibonacci. Thc t, hin nay Hi Fibonacci ang hot ng di s lnh o ca mt
linh mc v c trung tm Trng i hc St. Mary ti California. Mc ch ca Hi l tm kim cc
v d ca T s vng cng nh ca cc s Fibonacci trong t nhin, trong ngh thut v trong kin trc

vi nim tin rng T s vng l mn qu Thng ban tng cho th gii ny. Nh l chun mc ca
ci p, T s vng hin din nhiu ni. in Parthenon ca thnh Athens chng hn, t s gia
chiu cao v chiu di ca in Parthenon chnh l T s vng.
Kim t thp v i Giza c xy dng t nhiu trm nm trc in Parthenon ca Hy Lp cng
c t s gia chiu cao ca mt mt vi mt na cnh y l T s vng. Mt bn vit trn giy c
Rhind ca ngi Ai Cp c nhc ti T s thn thnh. Cc pho tng c cng nh cc bc tranh thi
k Phc Hng u biu hin cc t l bng T s vng, mt t s thn thnh.

in Parthenon, Athens, Hy Lp
T s vng c tm kim nh l biu tng ca v p vt xa cc loi hoa hay cc cng trnh
kin trc. Trong mt bc th gi Hi Fibonacci vi nm trc y, mt thnh vin miu t mt
ngi trong khi tm kim T s vng hi vi cp v chng lm mt cuc th nghim nh th no.
ng ta yu cu ngi chng o chiu cao rn ca v ri chia cho chiu cao ca v. ng khng nh
rng i vi tt c cc cp v chng, t s u xp x bng 0,618.

Cc nh "Cosa" hc
Thi k Trung C, ton hc thm nhp chu u qua cc cng trnh ca Fibonacci v t Ty Ban
Nha (khi l mt phn ca th gii rp) vi cng trnh ca Al-Khowarizmi. Thi k , mc ch
chnh ca i s l gii cc phng trnh tm i lng cha bit. Ngy nay, chng ta gi i lng
cha bit l "x" v c gng gii phng trnh tm tt c cc gi tr m "x" c th nhn. V d, mt
phng trnh n gin nht l: x - 5 = 0. By gi ta s s dng cc tnh ton ton hc n gin tm
gi tr ca "x". Nu ta thm 5 vo c hai v ca phng trnh th v tri l x - 5 + 5, cn v phi l 0 +
5. V v vy v tri l "x" cn v phi l 5, tc l x = 5. Vo thi Al-Khowarizmi, ngi rp gi i
lng cha bit l "mt vt" (thing). Trong ting rp t "mt vt" l "shai". Vy l h gii cc
phng trnh nhm tm "shai" cha bit, nh lm trn y vi "x". Khi cc tng ny thm nhp
vo chu u, thut ng ting rp "shai" c dch qua ting La tinh. T "mt vt" l "res" trong
ting La linh v l "cosa" trong ting Italia. V cc nh i s chu u u tin l ngi Italia nn t
cosa gn lin vi h. V cng v h quan tm n vic gii cc phng trnh tm "cosa" cha
bit, nhng ngi ny c gi tn l Cossists (cc nh "Cosa hc") [9] .
Trong thi k Trung C v bui u thi k Phc Hng, cng ging nh Babylon 3500 nm trc,
ton hc c s dng vi mc ch thng mi l chnh. Gii thng nhn thi ngy cng quan
tm ti cc vn v thng mi, v t l trao i, v li sut, v gi c, v i khi nhng vn ny
phi gii quyt nh l cc bi ton i hi phng php gii phng trnh. Cc nh Cosa hc nh
Luca Pacioli (1445- 1514), Geronimo Cardano (1501-1576), Niccolo Tartaglia (1500-1557) v
nhng ngi khc cnh tranh nhau trong vic phc v cc nh bun v cc thng gia gii cc bi

ton. Cc nh ton hc dng phng php gii cc bi ton tru tng hn qung co. Do
phi cnh tranh c c khch hng, h dnh nhiu thi gian v s c gng gii cc bi ton
kh hn, chng hn nh cc phng trnh bc ba (tc l cc phng trnh m i lng "cosa" cha
bit, hay nh ngn t ca ta ngy nay gi l "x", dng ly tha bc ba, x3 ) - h c th xut bn
cc kt qu v thng xuyn c n mi gii quyt cc bi ton ng dng.
Vo thi k u th k XVI, Tartaglia tm c phng php gii phng trnh bc ba. ng gi
kn phng php ny duy tr li th hn cc i th ca ng trn th trng gii cc bi ton y li
nhun. Sau khi Tartaglia thng th mt nh ton hc khc trong cuc cnh tranh gii cc bi ton,
Cardano p ng tit l phng php gii cc phng trnh bc ba. Tartaglia tit l phng php
ca mnh vi iu kin Cardano khng c l cho bt k ai. Sau ny, khi m Cardano bit c
cc phng php tng t ca nh Cosa hc khc l Scippione del Fero (1456-1526), Cardano tc th
cho rng Tartaglia c c phng php gii cc phng trnh bc ba t Fero v Cardano cm
thy c t do tit l b mt . Sau y, Cardano cho in n phng php gii cc phng trnh
bc ba trong cun "Ars Magna" ca ng vo nm 1545. Tartaglia cm thy b phn bi v rt cm gin
Cardano. Trong nhng nm cui i, Tartaglia mt rt nhiu th gi cho vic gim pha ngi bn
c ca mnh v ng thnh cng trong vic h thp thanh danh ca Cardano.
Ngi ta nhn nhn cc nh Cosa hc l nhng nh ton hc c trnh thp hn ngi Hy Lp c
i. H bn tm vi cc bi ton ng dng nhm mu cu tin bc. Nhng cuc u trong ni b
cc nh Cosa hc khng c tnh xy dng v iu tch ri h khi vic tm kim ci p trong
ton hc cng nh s tm ti hiu bit theo ng ngha ca n. H khng h pht trin c mt l
thuyt tru tng, tng qut no cho ton hc. V th ngi ta cn phi quay tr li vi ngi Hy Lp
c i. iu ny thc s xy ra mt th k sau .

Cng cuc tm kim tri thc c trong thi k Phc Hng

1300 nm tri qua k t thi i ca Diophantus. Th gii chuyn t thi k Trung C sang
thi k Phc Hng v mt thi i mi bt u. Thot khi bng m thi Trung C, chu u bng
tnh cng vi lng kht khao hiu bit. Rt nhiu ngi li quan tm n cc tc phm kinh in ca
nhng ngi c i. Trong qu trnh lm sng li cng vic nghin cu tm ti hiu bit v khai sng
y, tt c cc cun sch c cn li u c dch sang ting La tinh - ngn ng ca nhng ngi c
hc. Dch gi Claude Bachet - mt qu tc Php - rt quan tm n ton hc. ng c c mt cun
"Arithmetica" ting Hy Lp ca Diophantus. ng dch v xut bn cun sch ny (ti Paris, nm
1621) di ci tn "Diophanti Alexandrini Arithmeticorum Libri Sex" . Cun sch ny n vi
Fermat.
nh l cui cng ca Fermat c ni dung thc cht l: Khng th c mt b ba s Pythagoras i
vi bt k mt ly tha no ln hn 2. Khng tn ti mt b ba s no sao cho tng hai s bng s th
ba - trong mi s l lp phng, hoc l ly tha bc bn, bc nm, bc su, hay bt k mt ly
tha no khc ca mt s nguyn no . Lm th no m Fermat a ra c nh l ny?

Bnh phng, lp phng v cc ly tha bc cao hn

nh l l mt mnh cng vi php chng minh. Fermat khng nh c "mt chng minh tuyt
vi", nhng nu khng c nhn thy v nh gi tnh ng n ca php chng minh th khng ai c
th gi mnh ca ng l mt nh l. Mt mnh c th l rt su sc, rt c ngha v rt quan
trng, nhng nu khng chng t c n thc s ng th ch c th gi l mt iu phng on
hay l mt gi thuyt. Mt khi iu phng on c chng minh th mi c gi l "nh l", hoc

l mt "b " nu l mt mnh m u v c chng minh ri dn n mt nh l su sc

hn. Cc kt lun suy ra t mt nh l v c chng minh th c gi l cc h qu. Chnh Fermat
c mt s mnh nh th. Mt mnh trong s l: Cc s dng 2(2 ly tha n) + 1 lun l s
nguyn t. Phng on ny cha c chng minh, do khng phi l mt nh l. Thc t, th k
sau, nh ton hc v i ngi Thy S Leonhard Euler (1707-1783) ch ra l mt phng on
sai. Vy th cng cha c l do tin rng "nh l cui cng" l ng. N c th ng, hoc c th
sai. chng minh nh l cui cng ca Fermat l sai, tt c nhng g phi lm l tm c mt b
ba s nguyn a, b, c v mt ly tha n ln hn 2 tho mn quan h a n + bn = cn. Cha ngi no tm
c mt tp cc s nguyn nh vy. (Tuy vy, vic gi nh l c mt tp cc s nguyn nh th sau
ny chnh l yu t quan trng cho cc c gng tip tc chng minh nh l). Vo nhng nm 1990,
ngi ta ch ra rng khng tn ti cc s nguyn nh th i vi mi ly tha n nh hn bn triu.
Nhng iu ny khng c ngha l s khng bao gi tm c cc s nguyn nh vy. nh l phi
c kim chng vi tt c cc s nguyn v tt c cc ly tha c th c.
Chnh Fermat chng minh nh l cui cng ca ng vi n=4. ng s dng mt phng php
ti tnh m ng gi l phng php "gim v hn" ch ra rng khng tn ti cc s nguyn a, b, c
tha mn iu kin a4 + b 4 = c4. ng cng nhn thy rng, nu c li gii vi mt ly tha n no th
cng c li gii vi mi bi s ca n. Do ta ch phi xt cc ly tha l cc s nguyn t (ln hn
2), tc l cc s khng th chia ht cho bt k s nguyn no khc 1 v chnh n. Mt vi s nguyn t
u tin l 2, 3, 5, 7, 11, 13, 17, Khng mt s no trong chng chia c cho bt k mt s no
khc 1 v chnh n m cho kt qu l mt s nguyn. V d, s 6 khng phi s nguyn t v 6 chia cho
3 bng 2 - mt s nguyn. Fermat cng chng minh nh l cui cng ca ng vi n=3. c lp vi
Fermat, Leonhard Euler chng minh cho trng hp n=3 v n=4, cn Peter G. L. Dirichlet c
th chng minh cho trng hp n=5 vo nm 1828. Cc trng hp cng c Adrien-Marie
Legendre chng minh vo nm 1830. Gabriel Lam chng minh cho trng hp n=7 v chng minh
ny c Henri Lebesgue hiu nh vo nm 1840. Vy l sau 200 nm k t khi Fermat vit nhng
dng ghi ch ni ting trn l cun sch ca Diophantus m ng c, nh l ca ng mi ch c
chng minh l ng vi cc ly tha 3, 4, 5, 6 v 7. chng minh nh l vi mi ly tha n con
ng i cn di v cng. R rng l phi c mt php chng minh tng qut i vi tt c cc ly
tha, cho d cc ly tha ln th no i na. Cc nh ton hc u i tm ci php chng minh tng
qut duy nht y, nhng tht ng tic, nhng g h t c mi ch l cc chng minh vi mt s ly
tha c bit.

Ngi nghin cu thut ton

Ngi nghin cu thut ton l ngi t ra cc phng php tnh ton hay thut ton. Nh ton hc
danh ting ngi Thy S Leonhard Euler chnh l mt nh nghin cu thut ton. Ngi ta ni rng
ng c kh nng tnh ton mt cch t nhin nh ngi ta th vy. Nhng Euler cn hn c mt my
tnh bit i. ng l nh khoa hc Thy S c kt qu nghin cu phong ph nht ca mi thi i v
mt nh ton hc vit nhiu tuyn tp nghin cu n ni Chnh ph Thy S lp mt ngn sch
ring dnh su tp tt c cc tc phm ca ng. Ngi ta ni rng ng c th hon thnh nhng bi
bo ton hc ch trong khong thi gian gia hai ln gi dng ba ti ca i gia nh ng.
Leonhard Euler sinh ngy 15 thng 4 nm 1707 ti Basel. Ngay nm sau (1708), gia nh ng
chuyn n lng Riechen, ni m cha ng tr thnh mc s phi Calvin. Khi chng Leonhard tr
tui i hc, cha ng khuyn khch ng theo ui nghin cu thn hc ri ng s ginh ly chc
mc s ca lng. Nhng Euler t ra c nhiu ha hn v ton hc v ng c Johannes Bernoulli

- mt nh ton hc Thy S ni ting thi by gi - km cp. Daniel v Nicolaus Bernoulli - hai thnh
vin tr tui ca i gia nh ton hc Bernoulli - tr thnh bn thn ca ng. Hai ngi bn ny
thuyt phc cha m Leonhard cho php ng i theo ngnh ton hc v chc rng ng s tr thnh mt
nh ton hc v i. Tuy nhin, ngoi ton hc, Leonhald vn tip tc nghin cu thn hc v nhng
cm xc cng nh cc tp tc tn gio s l mt phn trong cuc i ng.
Thi by gi chu u vic nghin cu ton hc cng nh khoa hc khng c tin hnh ch yu
ti cc trng i hc tng hp nh by gi. Cc trng i hc tng hp ch trng vic ging dy
nhiu hn v khng nhiu th gi cho cc hot ng khc. th k XVIII cng vic nghin cu ch
yu c thc hin ti cc vin hn lm khoa hc hong gia. Ti , nh vua chu cp cho cc nh khoa
hc u n trong vic theo ui tm ti hiu bit. Mt s tri thc c ng dng gip vng triu
nng cao a v ca dn tc. C nhng nghin cu nghing v l thuyt hn, tc l, cc nghin cu v
mc ch nng cao tri thc ca loi ngi. Hong tc ti tr rt ho phng cho cng tc nghin cu
v cc nh khoa hc lm vic trong vin hn lm c hng mt cuc sng phong lu.
Khi Euler kt thc cc kha nghin cu ton hc cng nh thn hc v ting Do Thi ti Trng i
hc Tng hp Basel, ng n xin mt chc gio s nhng b t chi mc d ng t c
nhiu thnh tu ln. Trong khi , Daniel v Nicolaus - hai ngi bn ca ng - c nhn lm
nhng nh nghin cu ton hc ti Vin Hn lm khoa hc hong gia St. Petersburg ca nc Nga. H
vn gi lin lc vi Leonhard v ha bng mi cch s xin cho ng vo . Th ri mt hm, hai anh
em nh Bernoulli gi th khn cho Euler thng bo c mt ch trng ti Phn vin Y hc trong Vin
Hn lm khoa hc hong gia St. Petersburg. Euler lp tc lao vo nghin cu sinh l hc v y hc ti
Basel. ng chng thch th g y hc, song ng khng c cch no khc kim vic lm. ng hy vng
rng bng cch ny ng s n c vi hai ngi bn ca mnh - nhng ngi c v tr tht tuyt vi
nc Nga: chng phi lm g khc ngoi cng vic nghin cu.
Euler nhn thy ton hc hin din bt c lnh vc no m ng nghin cu, k c trong y hc.
Vic nghin cu sinh l hc v tai dn dt ng n vi phn tch ton hc ca qu trnh truyn sng.
D sao i na, chng bao lu sau, Euler nhn c li mi n St. Petersburg v ng gp li
hai ngi bn ca mnh vo nm 1727. Tuy nhin, khi hong hu Catherine ca Peter i qua i,
trong Vin Hn lm xy ra xo trn v b Catherine tng l nh ti tr ln cho cng vic nghin
cu. Trong tnh trng ln xn y, Leonhard Euler bin mt khi Phn vin Y hc, v bng cch no
ng c tn trong danh sch ca Phn vin Ton hc, ni mi ch thc l ch ph hp vi ng.
Sut su nm tri, ng lun ci mt trnh b pht hin i ch, cng nh trnh xa mi quan h x
hi khi l ra tr gian di ca mnh. ng mit mi lm vic sut c thi gian cho ra i
nhng cng trnh ton hc xut chng. Nm 1733 ng tr thnh mt nh ton hc c v tr hng u ti
Vin Hn lm khoa hc. R rng Euler l mt ngi c th lm vic bt c ch no. Khi c con,
ng thng lm ton trong khi mt tay ang m con.
n khi Anna Ivanova, chu gi dng tc Peter i , tr thnh N hong Nga th mt thi k kinh
hong bt u. Euler li mt ln na giu mnh lm cng vic nghin cu sut mi nm tri.
Trong thi gian ny Euler tin hnh gii quyt mt vn hc ba trong thin vn hc ang c treo
gii thng ti Paris. Mt s nh ton hc xin ngh cng vic ti Vin Hn lm vi thng gii
quyt vn ny. Euler gii quyt xong vn trong ba ngy. Nhng s tp trung n lc qu sc
phi tr gi bng vic ng b m mt phi.
Euler chuyn n Vin Hn lm khoa hc hong gia c nhng ng khng ha hp c vi
ngi c. ng khng thch nhng cuc tranh lun trit hc trin min ca h. N hong Catherine
ca nc Nga li mi Euler quay v Vin Hn lm khoa hc hong gia St. Petersburg v ng tr v
trong tm trng v cng phn khi. Khi , nh trit hc Denis Diderot, mt ngi theo thuyt v

thn, ang ving thm N hong Catherine. N hong yu cu Euler tranh lun vi Diderot v s
tn ti ca Cha. Khi ngi ta cho Diderot hay rng nh ton hc ni ting c cch chng minh
s tn ti ca Cha. Euler tin li gn Diderot ri trang trng ni: "Tha ngi, a + b/n = x, Cha
tn ti v th y - l cu tr li!". Diderot, mt ngi chng hiu bit t g v ton hc, nh chu
thua ri lp tc tr v Php.
Trong thi gian lu li Nga ln th hai, Euler li b m nt con mt cn li Tuy vy, ng vn tip
tc lm ton vi s gip ca cc con trai mnh. Chng lm cc cng vic vit lch cho ng. Bnh
m la lm tng thm nng lc tr no ca ng thc hin cc php tnh phc tp ngay trong u
mnh. Euler tip tc lm ton thm mi by nm na. ng mt nm 1783 trong khi ang chi a vi
chu trai ca mnh. Rt nhiu k hiu ton hc m hin nay chng ta ang s dng l ca Euler, trong
c vic s dng ch i lm k hiu n v s o, tc l cn bc hai ca - 1 . Euler rt thch mt
cng thc ton hc m theo ng l p nht. ng khc cng thc ny ln trn cc cng ca Vin hn
lm khoa hc. Cng thc l:
ei(pi) + 1 = 0
Cng thc ny cha s 1 v s 0 - nhng s c s trong h m ca chng ta; n gm ba php ton:
php cng, php nhn v php ly tha; n cha hai s v t in hnh l s pi v s e; v n cha i c s ca s o. Cng thc ny nhn cng rt l cun ht.

By cy cu ca thnh ph Konigsberg
Euler c tr tng tng ton hc qu l phi thng. Cng trnh tin phong v cc s o (m ngy
nay ta gi l gii tch phc) khng phi l sng kin duy nht ca ng. ng cn i u trong vic
nghin cu mt lnh vc mi m ngy nay tr nn ti cn thit trong cng vic ca cc nh ton
hc, cng nh trong cc c gng nhm khm ph b mt nh l cui cng ca Fermat. Lnh vc l
tp hc, mt l thuyt trc gic v cc hnh th khng gian khng thay i tnh cht khi b bin i
bi cc hm s lin tc. Tp hc nghin cu cc hnh v cc dng ca chng. l mn hnh hc
mi l v kh hiu, c p dng cho cc khng gian 4, 5 v nhiu chiu ngoi phm vi ca khng
gian thc ba chiu. Ta s tr li lnh vc hp dn ny mt ln na khi cp n phng php hin
i tip cn bi ton Fermat v tp hc tng nh chng c lin quan g vi phng trnh Fermat
song li c tm quan trng ln gip ta hiu bi ton ny.
Tr li qu trnh hnh thnh tp hc, ng gp ca Euler cho lnh vc ny l bi ton ni ting v
by chic cu thnh ph Konigsberg. l mt tr chi thch lm ny sinh ton b s say m
mn tp hc. Vo thi Euler, c by chic cu bc qua sng Pregel thuc thnh ph Konigsberg.
Di y l s m t v tr by chic cu (hnh 9).

Hnh 9

Euler t vn c cch no c th i qua c by chic cu m khng phi i qua bt k cy cu

no hai ln hay khng. Khng th thc hin c iu ! Mt bi ton khc l bi ton t mu cc
bn . Cc bi ton ny c nghin cu trong thi k hin i v chng c t ra v tnh
hp dn ca bi ton by cy cu. Mt ngi v bn chuyn nghip v mt tm bn th gii.
Trn tm bn ny, anh ta t mi nc mt mu khc nhau phn bit nc ny vi cc nc lng
ging cn k. Bt c hai nc no m hon ton khng c bin gii chung th c th t cng mt mu.
Vn t ra l cn ti thiu bao nhiu mu tt c trn ton b tm bn hai quc gia st cnh
nhau khng t cng mt mu? Tt nhin, y l mt bi ton tng qut, khng l thuc vo bn th
gii ngy nay nh th no. Vn t ra l: cho d cc nc trn bn c phc tp n u i na
th s mu ti thiu cn s dng l bao nhiu? Cc ng bin gii gia cc bang thuc Nam T c
hoc thuc vng Trung ng c cho trc cng vi rt nhiu ng ranh gii c bit gia cc
thc th chnh tr lm cho bi ton tng qut tr nn thch hp trong cc ng dng.
Xt v mt ton hc th y l bi ton tp. Thng 10 nm 1852, Francis Guthrie trong khi t bn
Anh quc t hi s mu ti thiu cn dng t tt c cc qun l bao nhiu. Kt qu s mu
ng cn l bn. Vo nm 1879 ngi ta chng minh rng s mu cn dng ng l bn, nhng sau
pht hin ra rng chng minh ny sai. Gn mt th k sau, nm 1976, hai nh ton hc Haken v
Appel gii c Bi ton bn bn mu ni ting. Tuy nhin, hin nay ngi ta cho rng cch
gii quyt ca h cn phi bn lun v php chng minh s dng kh nng ca my tnh nhiu hn l
s dng logic ton hc l thuyt.

Gauss - thin ti v i ngi c

C mt li trong php chng minh ca Euler vi n=3 (tc l ly tha 3) c Carl Friedrich
Gauss (1777-1855) nh chnh. Trong khi hu ht cc nh ton hc ni ting thi l ngi Php, th
Gauss, nh ton hc v i nht thi by gi - v cn c th l ca mi thi i, l mt ngi c
chnh cng. Thc t, ng cha bao gi ri nc c i thm ving mt nc no. Gauss l chu
trai ca mt nng dn rt ngho v l con trai ca mt ngi lao ng Brunswick. Ngi cha rt c
nghit vi ng, nhng ngi m che ch v ng vin con trai mnh. Cu b Carl cng nhn c
s chm nom ca ngi bc Friedrich - anh trai ca m ng, b Dorothea. Ngi bc giu hn b m
Carl v l ngi c ting tm trong ngnh dt. Mt ln, khi mi ba tui, Carl quan st bc mnh cng
cc bn k tin nong trong quyn s tng hp. "Bc Friedrich", cu b tht ln, "php tnh ny sai ri".
Ngi bc ht sc sng st. T hm y tr i, ngi bc lm mi iu c th gip cho vic hc
hnh v nui dng cu b thin ti. Mc d trng Gauss t ra c trin vng l thng, nhng i
khi thi ca cu vn cn cn phi un nn. Mt hm, trong khi cc bn khc c ra ngoi chi,
thy gio pht cu phi li trong lp cho n khi no cng ht cc s t 1 n 100. Hai pht sau, cu
b Gauss mi tui chy ra ngoi n nghch vi cc bn cng lp. Thy gio rt bc. "Carl
Friedrich!", ng gi, "em mun b pht nng hn phi khng? Ti bo em trong lp n khi no em
cng xong cc s t 1 n 100 c m!". - "Nhng em cng xong ri", cu ni, - "y l p s ".
Gauss a cho thy gio t giy vit kt qu ng trn : 5050. R rng Gauss bit cch vit
hai dng 101 con s:
0 1 2 3 ...... 97 98 99 100
100 99 98 97 ........ 3 2 1 0
Cu nhn thy l tng ca mi ct bng 100, vy th php cng chng c g l kh khn c. V c
101 ct nn tng tt c cc s l 101 x 100 = 10100. Cn by gi bt k dng no trong hai dng trn
cng c tng m cu cn, tc l tng ca tt c cc s t 1 n 100. Song cu ch cn mt trong hai

dng nn p s chnh l mt na ca 10100 hay l 5050. Qu n gin, cu ngh th. D sao, thy
gio cng c mt bi hc v khng bao gi li n nh hnh pht cu b Gauss bng mt bi ton
na.
Nm mi lm tui, nh s gip ca ngi cng tc x Brunswick, Gauss vo trng i hc
Brunswick. Sau ngi cng tc li h tr nh ton hc tr tui theo hc tip trng i hc danh
ting Gottingen. Ti y, ngy 30 thng 3 nm 1796 Gaus vit trang u tin trong cun nht k
ni ting ca ng. Cun nht k ny ch c mi chn trang, nhng trong nhng trang ny Gauss ghi
146 mnh tm tt li cc kt qu ton hc quan trng v rt c ngha m ng tm ra. Sau ny
ngi ta pht hin ra rng hu ht mi tng ton hc quan trng m bt k nh ton hc no cng b
vo nhng nm cui th k XVIII v trong th k XIX u c nu ra trc trong s danh mc
mnh cun nht k cha xut bn ca Gauss. Cun nht k ny nm kn mt ch cho n tn nm
1898 ngi ta mi tm thy n trong gia sn ca ngi chu trai ca Gauss Hamlin.
Cc kt qu trong l thuyt s ca Gauss trc y c chia s vi cc nh ton hc cng thi
qua trao i th t thng xuyn v chng c tm quan trng rt ln h tr s c gng ca cc nh
ton hc nhm chng minh nh l cui cng ca Fermat. Rt nhiu kt qu trong s c a
vo cun sch v l thuyt s m Gauss cng b bng ting Latinh nm 1801 - khi ng 24 tui. Cun
sch ny c tn l "Disquisitiones Arithmeticae" v c dch sang ting Php, xut bn Paris
nm 1807 v rt c ch . Ngi ta nh gi y l cun sch ca mt thin ti. Gauss tng
cun sch ny cho ngi bo tr ca mnh - Ngi cng tc x Brunswick.
Gauss l mt hc gi li lc c v ngn ng c in. Khi vo trng i hc, ng thng tho
ting Latinh v mi quan tm ca ng n ngn ng hc dn n s khng hong trong s nghip
ca ng. ng cn theo ui vic nghin cu ngn ng hay ton hc y ? Bc quyt nh xy ra
vo ngy 30 thng 3 nm 1796. T cun nht k ca ng, chng ta bit c rng hm y ng quyt
nh dt khot s theo ngnh ton. ng c ng gp vo rt nhiu ngnh khc nhau trong ton hc
v thng k hc (mt lnh vc m ng c xem l ngi tm ra phng php bnh phng ti thiu
rt ti tnh, nh n ngi ta c th tm ra mt phng n thch hp vi mt tp d liu), nhng ng cho
rng l thuyt s mi l ct li ca ton b cc ngnh ton hc.
Nhng ti sao thin ti ton hc v i nht th gii li khng bao gi th chng minh nh l cui
cng ca Fermat? H.W.M. Olbers, bn ca Gauss, vit cho ng mt bc th t Bremen ngy 7
thng 3 nm 1816, trong ng ni vi Gauss rng Vin Hn lm khoa hc Paris treo mt gii thng
ln cho bt c ai a ra chng minh hoc phn chng minh nh l cui cng ca Fermat. Ngi bn
gi l Gauss chc s c cch gii nhn c s tin ny. Thi gian cng nh sut qu trnh
theo ui s nghip ton hc ca mnh, Gauss nhn ngun tr cp ti chnh t ngi cng tc x
Brunswick. iu ny cho php ng lm ton m khng cn lm thm vic g na. Nhng cn lu ng
mi giu c. V, nh Olbers nhn nh, khng mt nh ton hc no c ti v nng lc nh ng.
"Mt iu m theo ti dng nh ng, Gauss thn mn, l anh s quan tm v bn rn nhiu v vn
ny", - Olbers kt lun.
Nhng Gauss khng b cm d. C l ng bit nh l cui cng ca Fermat tht d lm ngi ta
ng nhn lm sao. Nh thin ti li lc v l thuyt s ny c th l nh ton hc duy nht ca chu u
nhn thc r rng c rng vic chng minh nh l thc s kh khn nh th no. Hai tun
sau, Gauss vit th cho Olbers ni quan im ca ng v nh l cui cng ca Fermat: "Ti v
cng cm n anh cho bit tin tc v gii thng ca Paris. Nhng ti th nhn rng nh l cui
cng ca Fermat l mt mnh bit lp gy rt t hng th cho ti bi v ti c th a ra v vn
mnh nh th, nhng mnh m ngi ta khng th chng minh hoc bc b". Trong khi , Gauss
c nhng ng gp ln lao cho Gii tch phc - mt ngnh ton hc gn lin vi s o m Euler

xng. S o c vai tr quyt nh nhn thc ca th k XX v trng hp nh l cui cng ca

Fermat.

S o
Trng s phc l mt trng s da trn cc s thc thng thng v ci c gi l cc s o do
Euler a ra. S o xut hin trong khi cc nh ton hc tm cch nh ngha "ci g y" ging nh s,
l nghim s ca phng trnh dng x 2 + 1 = 0. Phng trnh n gin ny khng c nghim s thc,
v khng c s thc no m bnh phng bng (- 1) (l s m cng vi 1 s cho kt qu l 0). Nhng
nu bng cch no y chng ta c th nh ngha cn bc hai ca (- 1) l mt s th s ny - khng
phi l mt s thc - s l nghim ca chng trnh trn.
Do , trc s c m rng cha c s o na. Mi s o l mt bi s ca cn bc hai ca
(- 1), biu th bng ch i. S o c biu th trn mt trc s ring, vung gc vi trc s thc. ng
thi, hai trc s ny cho ta mt phng phc. Mt phng phc c minh ha hnh 10. N c rt nhiu
tnh cht ng ngc nhin, chng hn bn cht php quay l bi s ca i.

Hnh 10
Mt phng phc l trng s nh nht cha cc nghim ca tt c cc phng trnh bc hai. Ngi
ta nhn thy trng s phc rt c li, ngay c i vi cc ng dng trong k thut, c hc cht
lng v nhiu lnh vc khc. Nm 1811, i trc thi i hng chc nm, Gauss tin hnh nghin
cu dng iu ca cc hm s trn mt phng phc. ng pht hin mt s tnh cht rt ng ngc
nhin ca cc hm s ny, nhng hm s c gi l cc hm gii tch. Gauss nhn thy rng cc hm
gii tch c tnh trn c bit, chng cho php thc hin cc tnh ton c bit chnh xc. Cc hm gii
tch bo ton gc gia cc ng thng v cc cung trn mt phng phc - mt kha cnh rt c
quan tm trong th k XX. Mt s hm gii tch, c gi l cc dng modula, c vai tr quyt nh
trong cc phng php mi tip cn bi ton Fermat.
Do c tnh khim tn ca mnh, Gauss khng xut bn cc kt qu nghin cu quan trng nu
trn. ng vit cc kt qu ny trong mt bc th gi cho ngi bn ca ng l Friedrich Wilhelm
Bessel (1784-1846). Nhiu nm sau, khi l thuyt ny xut hin tr li nhng khng gn vi tn ca
Gauss, cc nh ton hc khc c cng nhn l tc gi ca chnh cng trnh nghin cu v cc
hm gii tch m Gauss nm rt tng tn trc .

Sophie Germain
Mt hm, Gauss nhn c mt bc th ca "ngi Leblanc" no . Leblanc rt khm phc cun
"Disquisitiones Arithmeticae" ca Gauss v gi cho Gauss vi kt qu mi v l thuyt s. Qua
vic trao i th t tip sau v mt s vn ton hc, Gauss cng quan tm hn ti ngi Leblanc
cng nh cng trnh ca ng ta. Mi quan tm khng h gim i khi m Gauss pht hin ra rng
Leblanc khng phi l tn tht ca ngi thng xuyn trao i th t vi ng v ngi vit cc bc
th khng phi l mt "ngi". Nh ton hc vit cc bc th tht hng bin y cho Gauss l Sophie
Germain (1776-1831) - mt trong s rt t ph n hot ng trong lnh vc ton hc thi . Thc t,
khi pht hin ra s giu gim ny, Gauss vit cho b y:
"Bit din t th no y vi b v lng khm phc v s ngc nhin ca ti khi mng tng
ngi Leblanc - mt ngi bn qu mn thng xuyn trao i th t vi ti - t bin thnh mt
nhn vt rng r, ngi th hin mt tm gng sng chi lm ti kh c th tin c".
(y l th Gauss gi cho Sophie Germain, vit Brunswick vo ngy sinh nht ca ng v cui
th c dng: "Bronsvie ce 30 avril 1807 jour de ma naissance" - ngha l "Brunswick, nhn ngy
sinh nht ca ti 30 thng 4 nm 1807").
Sophie Germain ly tn n ng trnh nh kin bi th cc nh khoa hc n ang thnh hnh
thi by gi v nhn c s ch thc s ca Gauss. B l mt trong s cc nh ton hc ng
vai tr quan trng nht trong qu trnh c gng chng minh nh l cui cng ca Fermat v m
ng ng k cho vic tm li gii bi ton ny. nh l Sophie Germain, mt nh l mang li
cho b danh ting ng k, pht biu rng nu nghim ca phng trnh Fermat vi n=5 tn ti, th c
ba s phi chia ht cho 5. nh l ny tch nh l cui cng ca Fermat thnh hai trng hp:
Trng hp I i vi cc s khng chia ht cho 5 v trng hp II i vi cc s chia ht cho 5. nh
l ny c tng qut ha vi cc ly tha khc v Sophie Germain a ra mt nh l tng
qut cho php chng minh nh l cui cng ca Fermat trong trng hp I i vi tt c cc s
nguyn t n nh hn 100. y l mt kt qu quan trng lm gim bt cc kh nng c th xy ra khi
nh l cui cng ca Fermat c th sai i vi cc s nguyn t nh hn 100 th ch sai trong trng
hp II [10] .
Sophie Germain phi chm dt vic gi danh ca mnh khi Gauss yu cu ngi bn "Leblanc"
ca ng mt s gip . Nm 1807, Napoleon chim ng nc c. Ngi Php bt ngi c
phi bi thng chin tranh v h nh ot tng s tin mi ngi dn phi ng da vo vic h
cm nhn thy mi ngi c gi tr nh th no. Vi vai tr l nh thin vn hc v gio s ni ting
ti Trng i hc Tng hp Gottingen, Gauss b ch nh phi np 2000 franc - con s vt xa ti
sn m ng c. Mt s nh ton hc Php - nhng ngi bn ca Gauss v i, tnh nguyn gip
Gauss, nhng ng t chi nhn tin ca h. Gauss mun ai nhn danh ng can thip vi v tng
Php Pernety Hanover.
ng vit th cho bn mnh, ngi Leblanc, hi xem Leblanc c th nhn danh Gauss lin h vi v
tng Php c khng. Khi Sophie Germain p ng ngh ca Gauss rt vui v v vic ny
bc l r rng b l ai. Gauss rt xc ng, nh thy trong bc th ca ng gi Sophie Germain
trn v mi quan h th t ca h v nhiu ti ton hc vn tip tc duy tr v pht trin hn na.
ng tic, hai ngi chng bao gi gp nhau. Sophie Germain mt Paris vo nm 1831 trc khi
Trng i hc Tng hp Gottingen phong tng b hc v tin s danh d do Gauss c.
Sophie Germain cn c nhiu thnh tu khc c cng nhn ngoi nhng ng gp ca b cho vic
chng minh nh l cui cng ca Fermat. B cn c ng gp tch cc trong l thuyt ton hc ca
m hc v n hi cng nh trong nhiu lnh vc ton hc ng dng v l thuyt khc. Trong l thuyt
s, b cng chng minh nhiu nh l m nh chng cc s nguyn t c th dn n cc phng

trnh gii c.

Sao chi rc sng nm 1811

Gauss thc hin nhiu nghin cu quan trng v thin vn hc nhm xc nh qu o ca cc
hnh tinh. Ngy 22 thng 8 nm 1811, ng l ngi u tin quan st c mt ngi sao chi sng ln
trong bu tri m. ng c kh nng d on chnh xc qu o hng v Mt Tri ca sao chi. Khi
sao chi xut hin r v qut mt vng sng rc ngang qua bu tri th nhng ngi m tn v b p
bc chu u mng tng l im tri bo ngy tn th ca Napoleon ang n. Quan st sao
chi, Gauss thy r n thc hin ng qu o m ng d on trc, chnh xc n tng con s.
Nhng nim tin khng c c s khoa hc ca qun chng cng ng - nm sau Napoleon b nh
bi v rt qun khi nc Nga. Gauss rt vui mng khi nhn thy Napoleon thua trn, v qun i Php
bn rt ca ng v ng bo mnh nhng khon tin ln.

Mt ngi hc tr
Thng 10 nm 1826 nh ton hc Na Uy l Niels Henrik Abel n thm Paris. ng c tm
gp cc nh ton hc khc - khi y Paris l thnh ph trung tm ca ton hc. Mt trong s nhng
ngi gy n tng nhiu nht i vi Abel l Peter Gustav Lejeune Dirichlet (1805-1859), ngi
Ph. Dirichlet cng ang ving thm Paris v ch n chng trai tr Na Uy. Thot u Dirichlet
ngh rng Abel l mt chng trai Ph. Abel c n tng rt mnh v vic Dirichlet chng minh
c nh l cui cng ca Fermat vi n=5. ng vit v iu ny trong bc th gi mt ngi
bn, trong cp rng Adrien-Marie Legendre (1752-1833) cng thc hin c chng minh
. Abel miu t Legendre l mt ngi ht sc lch s v gi. Legendre chng minh nh l
cui cng ca Fermat vi n = 5 hon ton c lp vi Dirichlet, ngi cng chng minh c iu
ny 2 nm sau . Tht ng tic, chuyn th ny thng xuyn xy ra vi Legendre - hu nh cc
cng trnh ca ng b b qua v c cng trnh ca cc nh ton hc tr hn.
Dirichlet l bn v hc tr ca Gauss. Khi cun sch v i ca Gauss, cun "Disquisitiones
Arithmeicae", c xut bn th lp tc c bn ht. Thm ch cc nh ton hc c cng trnh lin
quan n nghin cu ca Gauss cng khng c c ly mt bn. Nhiu ngi c cun sch ny th li
khng hiu c chiu su cng trnh ca Gauss. Dirichlet c c mt cun trong tay. ng mang n
bn mnh trong nhiu chuyn du ngon n Paris, Rome v cc ni khc thuc chu u. mi ni
Dirichlet n, ng ng cng vi cun sch t di gi. Cun sch ca Gauss c bit n
nh l mt cun sch mang by con du nim phong: Chng trai c ti Dirichlet c xem l ngi
bc c c by con du nim phong. Dirichlet lm c nhiu hn bt c ai khc cng vic gii
thch v truyn b cun sch ca ngi thy v i ca mnh cho ton th gii.
Ngoi vic gii thch v khuch trng cun "Disquisitiones" cng nh vic chng minh nh l
cui cng ca Fermat vi ly tha 5, Dirichlet cn thc hin c nhiu cng trnh ton hc v i
khc. Mt kt qu ng ch do Dirichlet tm ra c lin quan n cp s cng sau: a, a + b, a + 2b, a
+ 3b, a + 4b, v.v trong a, b l cc s nguyn khng c c s chung khc 1 (tc l, chng l cc
s nh 2, 3 hay 3, 5; ch khng phi l cc s nh 2, 4 - c c s chung l 2, hay nh 6, 9 - c c
s chung l 3). Dilichlet chng minh rng cp s cng cha nhiu v hn s nguyn t. iu ht
sc ngc nhin trong php chng minh ca Dirichlet l th ny: ng thc hin php chng minh
rt ti tnh bng cch s dng mt lnh vc ton hc m thi tng nh rt xa ri l thuyt s,
nhng bi ton ny ng l thuc v lnh vc ton hc mi . Trong chng minh ca mnh, Dirichlet
s dng phng php gii tch, mt lnh vc ton hc quan trng v cc php ton cao cp. Gii
tch c p dng trong cc trng hp c tnh cht lin tc: cc hm s xc nh trn cc tp hp s

lin tc thuc ng thng s - iu ny dng nh khc xa th gii ri rc ca cc s nguyn v cc

s nguyn t - a ht ca l thuyt s.
C th chnh chic cu ni cc ngnh ton hc tng nh khc nhau s to ra mt trit hc hin i
gii quyt hin tng Fermat huyn b trong thi i ca chng ta. Dirichlet l mt ngi dn
ng to bo trong vic hp nht cc ngnh ton hc khc nhau. V sau, ngi hc tr ny k tha
v tr ca thy mnh. Khi Gauss qua i nm 1855, Dirichlet ri b cng vic thanh th ca mnh
Berlin nhn a v cao qu thay th Gauss Gottingen.

Nhng nh ton hc ca Napoleon

V Hong ca nc Php rt qu cc nh ton hc mc d chnh ng khng phi l ngi lm
ton. Hai ngi c bit gn gi vi ng l Gaspard Monge (1746-1818) v Joseph Fourier (17681830). Nm 1798 Napoleon em hai nh ton hc ny cng i vi mnh n Ai Cp gip ng
"khai ha vn minh" cho t nc gi ci .
Fourier sinh ra Auxene, Php vo ngy 21 thng 3 nm 1768, nhng khi ln tm tui ng m
ci cha m v ngi gim mc a phng gip ng vo c trng hc qun i. Ngay khi mi
mi hai tui Fourier bc l nhiu ha hn, vit nhng bi thuyt gio cho cc v chc sc nh
th Paris v sau nhng bi vit rt c hm m. Cch mng Php nm 1789 cu chng trai
tr Fourier thot khi cuc sng ca mt thy tu. Thay v l mt thy tu, ng tr thnh mt gio s
ton hc v mt ngi nhit tnh ng h cch mng. Khi cuc cch mng buc phi li bc trc sc
mnh khng b, Fourier cng b tn cng bi s tn bo ca n. ng s dng ti hng bin ca mnh
tng c rn luyn trong nhng nm vit cc bn thuyt gio cho nh th din thuyt chng li
cc hnh ng bo lc lan trn khp ni. Fourier cng s dng k nng din thuyt trc m ng
ca mnh vo vic dy ton trong cc trng i hc hng u Paris.
Fourier cng quan tm n k thut, ton hc ng dng v vt l. Ti Trng i hc Bch khoa,
ng thc hin nhng nghin cu quan trng trong cc lnh vc ny. Nhiu bi bo ca ng c
trnh by ti Vin Hn lm khoa hc. Danh ting ca ng lm cho Napoleon ch n v nm 1798
Hong yu cu Fourier i theo mnh trn tu c cng vi Hm i Php gm nm trm chic
tu tin n Ai Cp. Fourier trc thuc Qun on Vn ha. Nhim v ca Qun on ny l phi
"truyn b cho dn chng Ai Cp tt c li ch ca nn vn minh chu u". Ngi ta c mang nn
vn minh n cho nhng ngi dn ang b mt hm i n xm lc t nc h. Ai Cp, hai nh
ton hc (Gaspard Monge v Joseph Fourier) thnh lp Vin Ai Cp. Fourier li n nm
1802 ri tr v Php lm qun trng mt vng gn Grenoble. y ng m trch nhiu cng
vic x hi quan trng nh gii quyt vic tiu nc cc vng m ly v thanh ton bnh st rt.
Cng vi tt c cc cng vic , Fourier, "mt nh ton hc chuyn sang lm nh qun l hnh
chnh", kho thu xp c thi gian thc hin tng ton hc c gi tr nht ca mnh. Kit tc
ca Fourier l L thuyt ton hc v nhit hc nhm tr li cu hi quan trng: Qu trnh dn nhit
din ra nh th no? Vi cng trnh ny, nm 1812 ng ginh c gii thng c bit ca Vin
Hn lm khoa hc. Mt phn cng trnh ca ng da trn cc th nghim m ng thc hin trn cc
vng sa mc ca Ai Cp trong nhng nm ng . Vi ngi bn ca ng cho rng cc th nghim
ny, k c vic chnh ng phi chu hi nng to ra trong cc phng kn, lm ng mt sm tui 62.
Fourier dnh nhng nm cui i vit truyn k v Napoleon v mi quan h gn gi gia
Napoleon vi ng c khi Ai Cp cng nh sau khi Napoleon trn thot khi Elba. Tuy nhin cng
trnh nghin cu nhit ca Fourier mi chnh l yu t lm cho ng tr thnh bt h v ng pht trin
mt l thuyt quan trng - L thuyt cc hm s tun hon. Mt chui cc hm tun hon nh th, khi
c s dng mt cch c bit nh gi hm s khc, c gi l chui Fourier.

Hm s tun hon
V d r rng nht v hm s tun hon l chic ng h ca bn. Chic kim di di chuyn tng pht
mt xung quanh hnh trn v sau su mi pht n tr v ng v tr ban u. Sau n tip tc di
chuyn v ng su mi pht sau n li quay v chnh im xut pht. (Tt nhin, chic kim ngn
cng s thay i v tr theo gi). Chuyn ng ca chic kim pht trn ng h l v d v mt hm
tun hon. Chu k ca n ng bng su mi pht. Xt theo mt ngha khc, khng gian biu th tt c
cc pht - mt tp hp nhiu v hn pht k t by gi tr i cho n mi mi sau ny - c th "c
qun li" bi chic kim di ca ng h theo vin mp ngoi ca mt ng h (hnh 11):

Hnh 11
V d khc: khi mt u my tu ha ang lao nhanh trn ng ray, cnh tay n truyn nng lng
t u my ti bnh xe chuyn ng ln xung theo chuyn ng quay ca bnh xe. Sau bt c mt
vng quay no ca bnh xe, cnh tay n li tr v v tr xut pht ca n - chuyn ng ca cnh tay
n ny cng l v d v mt hm tun hon. cao thng ng ca cnh tay n, khi bn knh ca
bnh xe tu ho l mt n v, c xc nh nh hm s sin. l mt hm s lng gic c bn
c dy trong trng ph thng. Hm s cosin gip xc nh o ca cnh tay n theo chiu
ngang. Sin v cosin u l hm s ca gc to bi cnh tay n v ng thng nm ngang i qua tm
ca bnh xe. iu ny c minh ha hnh 12.

Hnh 12
Khi tu ha tin v pha trc, cao thng ng ca cnh tay n di chuyn theo m hnh sng nh
hnh 12. M hnh sng ny l tun hon. Chu k ca n l 360 . u tin cao ca cnh tay n
bng 0, sau n tng dn ln theo hnh sng cho n khi bng 1 , th ri n li gim dn xung cho
n khi bng 0, ri tip tc gim xung cc gi tr m cho n khi bng (-1), th ri li tip tc tng
cho n gi tr 0. V sau cc chu k bt u lp li mi.
Fourier pht hin ra mt iu l hu ht cc hm s c th c nh gi vi bt k chnh xc
no nh tng ca nhiu (theo l thuyt l nhiu v hn t c chnh xc gn hon ho) hm s

sin v cosin. y l mt kt qu ni ting v cc chui Fourier. Vic khai trin mt hm s no

thnh tng ca nhiu hm s sin v cosin c li ch trong nhiu ng dng ton hc khi biu thc ton
hc thc t ta quan tm l kh nghin cu nhng tng ca cc hm sin v cosin, khi tt c cng nhn
ln bi cc tha s khc nhau, c th d dng thao tc v c lng c - v iu ny c bit d
dng p dng trn my tnh. Gii tch s l mt lnh vc ton hc c bit n v c mi lin quan
vi cc phng php tnh c lng cc hm s v cc i lng khc. Gii tch Fourier l mt
phn quan trng ca gii tch s v n cung cp cc k thut quan trng nghin cu cc bi ton kh
m nhiu trong s khng c nghim di dng ng (tc l, nghim cho bi mt biu thc ton hc
n gin) nh chui Fourier ca cc hm tun hon. Tip theo cng trnh tin phong ca Fourier, cc
khai trin s dng cc hm s n gin khc - ch yu l cc a thc (tc l tng cc ly tha ca bin
s: bnh phng, lp phng, v.v...) - cng c pht trin. Khi my tnh ca bn tnh cn bc hai ca
mt s, n s thc hin mt php xp x da trn mt phng php nh th. Chui Founer cc hm sin
v cosin c bit c li trong vic nh gi cc hin tng l tng ca cc yu t tun hon mt cch
rt t nhin, nh m nhc chng hn. Mt bn nhc c th c phn tch thnh cc ha m ca n.
Nc triu dng, tun trng, v tr ca Mt Tri l cc v d n gin v cc hin tng tun hon.
Nh ni trn, chui Fourier ca cc hm tun hon c nhng ng dng rt quan trng trong
vic m t cc hin tng t nhin v cc phng php tnh ton. Mt khc, mt thc t bt ng rt l
th cho thy cc chui Fourier cn c nhng ng dng b ch trong ton hc l thuyt, mt lnh vc m
cha bao gi l mi quan tm chnh ca Fourier. Vo th k XX, cc chui Fourier pht huy tc
dng trong l thuyt s nh l cng c bin i cc yu t ton hc t lnh vc ny sang lnh vc
khc trong cng trnh ca Goro Shimura (chng minh gi thuyt Shimura l im then cht chng
minh nh l cui cng ca Fermat). Vic m rng cc hm tun hon Fourier sang mt phng phc,
ngoi tc dng lin kt hai lnh vc ton hc li vi nhau, cn lm ny sinh cc khi nim mi v
cc hm t ng cu v cc dng modula. Pht hin ny cng c nh hng quan trng i vi nh l
cui cng ca Fermat thng qua cng trnh nghin cu trong nhng nm u th k XX ca nh ton
hc Php Henri Poincar.

Chng minh ca Lam

Ti cuc hp ca Vin Hn lm khoa hc Paris din ra ngy 1 thng 3 nm 1847, nh ton hc
Gabriel Lam (1795-1870) rt ho hng thng bo rng, ng hon thnh chng minh tng qut nh
l cui cng ca Fermat. Trc mi ch c cc ly tha n c bit c xem xt v nh l c
chng minh trong cc trng hp n = 3, 4, 5, 7. Lam ni rng ng c phng php tng qut tip
cn bi ton v phng php ny s p dng i vi bt k ly tha n no. Phng php ca Lam
da vo vic phn tch v tri phng trnh Fermat, xn + yn, thnh cc nhn t tuyn tnh nh cc s
phc. Sau Lam khim tn pht biu rng vinh d ny khng ch thuc v ng, v Joseph Liouville
(1809-1882) gii thiu vi ng phng php . Nhng Liouville lnh dy gh pha sau Lam v
pht l bt c s ca ngi no. "Lam khng hon tt c chng minh nh l cui cng ca Fermat",
Liouville nh nhng ni, "bi v php phn tch thnh tha s m Lam a ra khng phi l duy nht
(tc l c nhiu cch thc hin php phn tch thnh tha s, v vy bi ton cha c li gii)". y l
mt trong nhiu c gng ln lao m khng em li thnh qu. Tuy nhin, tng phn tch thnh tha
s, tc l phn tch phng trnh thnh tch cc nhn t, cn cn phi c nghin cu thm.

Nhng con s l tng

Ngi tip tc php phn tch thnh tha s l Ernst Eduard Kummer (1810-1893) . ng tip

cn li gii tng qut ca bi ton Fermat gn hn bt c ai khc trong thi i ca mnh. Thc t l
trong khi c gng chng minh nh l cui cng ca Fermat, Kummer pht minh ra mt l thuyt
ton hc mi trn vn, l thuyt v cc "s l tng".
M ca Kummer, mt ngi tr thnh qu ph khi con trai mnh mi ba tui, lm vic rt vt v
m bo cho con trai c hc hnh chu o. Nm mi tm tui, Kummer vo Trng i hc
Halle (c) nghin cu thn hc v chun b cho mnh mt cuc sng trong nh th. Mt gio s
ton hc uyn bc c tm huyt vi i s v l thuyt s lm cho chng trai Kummer phi say m
cc lnh vc ny v anh nhanh chng b thn hc chuyn sang ton hc. Khi l sinh vin nm th
ba, chng trai Kummer gii quyt c mt vn ton hc hc ba v c nhn gii thng.
Tip theo thnh cng ny, anh c nhn hc v tin s ton hc tui hai mi mt.
Nhng Kummer khng th tm c mt ch lm trong trng i hc, v vy anh phi ging dy
ti trng trung hc c ca mnh. Anh lm thy gio ph thng sut mi nm. Trong thi k ny,
Kummer tin hnh rt nhiu nghin cu v cc kt qu nghin cu c anh xut bn cng nh vit
trong cc bc th gi mt s nh ton hc hng u thi . Bn b anh cm thy tht bun v mt nh
ton hc c ti nh th li ch dnh cuc i mnh cho vic ging dy ton ph thng. Vi s gip
ca mt s nh ton hc ni ting, Kummer nhn c chc gio s ti Trng i hc Breslau.
Mt nm sau, nm 1855, Gauss qua i. Dirichlet thay th v tr ca Gauss Gottingen v thi cng
vic c ca ng ti Trng i hc Tng hp Berlin danh ting. Kummer c chn thay th
Dirichlet Berlin. ng gi v tr cho n khi ng ngh hu.
Kummer nghin cu nhiu vn ton hc khc nhau, tri khp t nhng lnh vc rt tru tng n
rt thc tin - thm ch c cc ng dng ton hc trong chin tranh. Nhng ng ni ting bi cng
trnh ln ca mnh v nh l cui cng ca Fermat. Nh ton hc Php Augustin-Louis Cauchy
(1789-1857) nhiu ln ngh rng mnh tm c li gii tng qut phng trnh Fermat. Nhng
Cauchy, mt ngi lm vic khng c ngh ngi song i khi thiu cn tc, sau mi c gng ca mnh
nhn ra rng bi ton qu kh so vi tng tng ca ng. Cc trng s m ng s dng lun
thiu tnh cht ng cn. Cauchy dp bi ton sang mt bn v chuyn sang lm vic khc.
Kummer tr nn b m nh v nh l cui cng ca Fermat, nhng cc c gng khng thnh ca ng
nhm chng minh nh l ny khin ng tht vng v ng cng li i theo con ng v vng ging nh
Cauchy. Khi nhn ra rng cc trng s lin quan thiu mt vi tnh cht, thay cho vic t b hy vng,
ng pht minh ra cc s mi c nhng tnh cht m ng cn. ng gi cc s ny l cc "s l
tng". Vy l Kummer pht minh ra mt l thuyt hon ton mi t nhng c gng ca mnh nhm
chng minh nh l cui cng ca Fermat. Lc , Kummer ngh rng ng tm c chng minh
tng qut. Nhng, tht ng tic, chng minh vn thiu ci cn thit phi c.
Tuy nhin, Kummer t c nhng thnh cng to ln trong qu trnh i tm li gii bi ton
Fermat. Cng trnh nghin cu "s l tng" ca ng cho php ng chng minh nh l cui cng
ca Fermat i vi mt lp rt rng cc ly tha n l s nguyn t. Nh th, ng c th chng minh
nh l cui cng ca Fermat l ng i vi mt s v hn cc ly tha n, tc l nhng s chia ht
cho cc s nguyn t "thng thng". Cc s nguyn t "c bit" n trnh ng. Ch c 37, 59, 67 l
cc s nguyn t c bit m nh hn 100. Sau , Kummer nghin cu ring v vn cc s
nguyn t c bit ny v cui cng ng c th chng minh nh l cui cng ca Fermat i vi
cc s ny. Vo thp nin 50 ca th k th XIX, nh nhng t ph c bit ca Kummer, nh l
cui cng ca Fermat c chng minh l ng i vi tt c cc ly tha n nh hn 100, cng nh
i vi nhiu v hn cc bi s ca cc s nguyn t trong phm vi ny. iu ny qu l mt thng li
thc s, d rng y khng phi l mt chng minh tng qut v n vn cn b st nhiu v hn s m
i vi chng ngi ta cha bit nh l c ng hay khng.

Nm 1816, Vin Hn lm khoa hc Php treo gii thng cho bt c ai chng minh c nh l
cui cng ca Fermat. Nm 1850, Vin Hn lm ny li tuyn b s tng huy chng vng v 3000
franc cho nh ton hc no chng minh c nh l cui cng ca Fermat. Song n nm 1856, Vin
Hn lm khoa hc Php tuyn b rt li quyt nh ny v ngi ta nhn thy l dng nh khng
th no chng minh c nh l cui cng ca Fermat. Thay vo , Vin Hn lm quyt nh
trao mt gii thng khc cho Ernst Eduard Kummer "v cc nghin cu tuyt vi ca ng v s phc
bao gm cc cn ca n v v cc s nguyn". Vy l, Kummer c trao tng mt gii thng m
ng khng h ra ng c.
Kummer vn tip tc cc c gng khng mt mi ca ng v nh l cui cng ca Fermat. n nm
1874 ng mi ngng vic nghin cu ca mnh. Kummer cng thc hin cng trnh nghin cu u
tin v hnh hc khng gian bn chiu. Mt s kt qu ca ng c ch trong lnh vc vt l hin i c
tn gi l c hc lng t. Kummer mt nm 1893 v bnh cm khi ng tui ngoi tm mi.
Cc nh ton hc nh gi cao thnh cng ca Kummer v cc "s l tng", thm ch cn cao hn
c cc tin b m ng t c trong vic gii bi ton Fermat nh cc s ny. Thc t l l thuyt
ng ch ny ny sinh t cc c gng tm li gii cho nh l cui cng ca Fermat v n ch ra
rng cc l thuyt mi c th c pht trin nh th no nh cc c gng nhm gii quyt cc bi
ton ring l. Trong thc t, l thuyt cc "s l tng" ca Kummer dn n ci m ngy nay c
bit n l cc ian. Chnh cc ian ny c nh hng ti cng trnh nghin cu nh l cui
cng ca Fermat ca Wiles v cc nh ton hc khc trong th k XX.

Mt gii thng khc

Nm 1908, Ngi c treo gii thng Wolfskehl tr gi 100000 mc cho ngi no tm c
chng minh tng qut cho nh l cui cng ca Fermat. Ngay trong nm u treo gii, 621 "li gii"
c trnh song tt c cc "li gii" u sai. Nhng nm tip theo, hng ngn "li gii" na
c gi n nhng kt qu cng nh th. Trong thp nin 1920, s lm pht qu ca c lm
gim gi tr ca 100000 mc xung gn nh chng cn gi tr g na. Nhng cc chng minh sai cho
nh l cui cng ca Fermat vn tip tc v.

Hnh hc phi Euclid

Nhng pht trin mi bt u xy ra trong ton hc th k XIX. Janos Bolyai (1802-1860) v
Nicolas Ivanovitch Lobachevsky (1793-1856), mt ngi Hunggary v mt ngi Nga, lm thay
i b mt mn hnh hc. Bng vic b i tin Euclid: hai ng thng song song khng bao gi
gp nhau, hai nh ton hc ny c th c lp xy dng mt th gii hnh hc vn gi li rt nhiu
tnh cht ca Euclid, ch c iu khc l tha nhn hai ng thng song song s gp nhau ti mt
im v cng. Quan nim hnh hc mi ny c th quan st c, v d, trn mt mt cu nh Tri
t chng hn. Xt v cc b th hai ng kinh tuyn song song vi nhau. Nhng trn thc t, khi ko
di chng n cc bc th hai kinh tuyn ny gp nhau (hnh 13). Mn hnh hc mi ny gii
quyt nhiu vn v gii thch c cc hin tng m trc c v nh l thn b v khng c
li gii p.

Hnh 13

Thnh cng v bi kch

i s tru tng, mt lnh vc c hnh thnh t mn i s quen thuc c dy trong trng
ph thng gii phng trnh, c pht trin trong th k XIX. Trong lnh vc ny, mt l thuyt
p ni bt l l thuyt Galois.
variste Galois ra i nm 1811 ti mt lng nh b vng Bourg-la-Reine, ngoi Paris. Cha ng
l mt th trng v mt ng vin trung thnh ca ng Cng ha. Cu b variste ln ln trong bu
khng kh ca cc l tng dn ch v t do. ng tic l thi k hu nh c nc Php ang
hng v pha i lp. Cuc cch mng Php n ra nhng ri li nhanh chng tt lm v Napoleon
cng vy. Nhng gic m t do, bnh ng v bc i vn cha t c. Phi bo hong vui mng
vi s tr li ca ch c nc Php, cng vi mt g Bourbon li ln lm vua nc Php - gi
y cng nm quyn hnh vi cc i biu nhn dn.
variste m mnh trong nhng l tng cao p ca cuc cch mng. ng l mt nh t tng
tin b v c mt s bi pht biu cm ng vi nhng ngi ng h ch Cng ha. Mt khc,
vi t cch mt nh ton hc, ng l nh thin ti c mt khng hai. Thi nin thiu Galois tip thu
c ton b l thuyt i s v cc phng trnh m cc nh ton hc c ti nng hon ho thi
bit n. Khi cn l mt hc sinh ph thng, ng hon thnh mt cng trnh nghin cu xut sc m
ngy nay c bit n vi tn gi L thuyt Galois. Tht ng tic, ng khng c hng bt k
s cng nhn no trong cuc i ngn ngi y bi kch ca mnh. Trong trng hc ni tr, Galois
thc nhiu m vit ra l thuyt ca mnh trong khi nhng ngi khc ng. ng gi n cho ngi
ng u Vin Hn lm khoa hc Php, nh ton hc Cauchy, vi hy vng rng Cauchy s gip ng
cng b l thuyt ny. Nhng Cauchy khng ch rt bn m ng cn kiu ngo v cu th. Do vy bn
tho kit xut ca Galois b chm ht trong thng rc m cha c ai c.
Galois th ln na song kt qu cng vn th. Trong khi y, ng khng qua c k thi tuyn vo
Trng i hc Bch khoa, ni o to hu ht cc nh ton hc lng danh ca nc Php. Galois c
thi quen thng xuyn suy ngh gii quyt ngay cc vn trong u mnh. ng khng bao gi ghi
chp hay vit ra iu g trc khi c kt qu c th. Phng php ny ch n cc tng hn l chi
tit. Chng thanh nin variste c rt t tnh nhn ni hay s quan tm i vi cc chi tit. Ch c t
tng ln, nt p ca mt l thuyt rng ln mi l iu lm ng say m. V vy, Galois khng pht
huy c im mnh ca mnh khi lm bi thi trn bng. y chnh l nguyn nhn khin cho hai ln
c gng thi vo ngi trng m ng m c u hng. Hai ln ng trc bng en ng khng thc
hin tt vic vit ra cc chi tit li gii, v ng cu knh khi b hi cc chi tit m ng cho l chng
c g quan trng. Mt con ngi tr tui thng minh l thng m phi tr li cc cu hi ca cc v
gim kho c kh nng km hn anh ta, nhng ngi khng th hiu ni cc t tng su sc ca anh ta
v cho vic anh ta min cng a ra cc chi tit thng thng l dt nt th qu l mt bi kch. Khi
nhn thy rng ln c gng th hai v cng l ln c php cui cng ny s tht bi, v rng cng
Trng i hc Bch khoa s ng li vi ng mi mi, Galois nm chic gi lau bng vo mt v

gim kho hi thi ng.

Galois nh phi chp nhn la chn ngi trng tt th hai - Trng i hc S phm. Nhng
ngay c y ng cng khng c n cho lm. Ngi cha ca Galois, th trng Bourg-la-Reine, l
mc tiu m gii tng l trong thnh ph ngm chng i. Mt thy tu bt lng lu hnh cc bi
th khiu dm k tn ngi th trng. Nhng thng ngy b quy ry y lm cho ngi cha ca
Galois mt lng tin v ng tr nn tin rng th gii c tnh y ng vo chn tng. Mt dn mi lin
h vi thc t, ng n Paris. Ti y, trong mt cn phng nh khng xa ni con trai mnh ang
hc tp, ngi cha t t. Chng thanh nin Galois khng bao gi tr li bnh thng c sau thm
kch ny. B m nh v nguyn nhn tht bi ca cuc cch mng 1830, v tht vng vi ng hiu
trng - ngi m Galois cho l mt k ng h phi bo hong v cc tu s, ng vit mt bc th
gay gt ch trch ng hiu trng. ng quyt nh lm nh vy sau ba ngy tham gia bo ng trn
cc ng ph khi m sinh vin khp Paris ang ni ln chng li chnh th. Galois v nhng ngi
bn cng lp b nht trong trng ca mnh, khng th tro ra khi bc tng ro cao ngt. Chng
trai Galois cu gin gi bc th cay nghit ph phn ng hiu trng n t Gazette des coles
(Tp san i hc). V kt qu l ng b ui khi trng. Nhng Galois khng khut phc - ng vit
l th th hai gi t bo trn, ku gi sinh vin trong trng hy ni thng quan im ca mnh v danh
d v lng tm nhng ng khng nhn c s hng ng no.
Ra khi trng i hc, thot u Galois i dy t v ton hc. ng mun dy cc l thuyt ton
hc ca chnh mnh khi ng mi ch vn vn c mi chn tui. Nhng Galois khng th tm c sinh
vin dy - cc l thuyt ca ng qu cao cp; ng vt xa thi i mnh.
i mt vi tng lai chng c g chc chn v b kt ti khng t cch tip tc theo ui nn
gio dc tt p, trong lc tuyt vng Galois xung vo binh chng pho binh ca qun i Php.
Trong qun i Php, m ngi ng u thi k trc l Lafayette, c nhiu tng t do gn gi
vi t tng chnh tr ca chng thanh nin tr Galois. Khi trong qun i, Galois thc hin c
gng cui cng xut bn cng trnh ton hc ca mnh. ng vit mt bi bo khoa hc v phng
php tng qut gii cc phng trnh - m ngy nay c cng nhn l L thuyt Galois tuyt diu - v
gi n cho Simon Denis-Poisson (1781-1840) Vin Hn lm khoa hc Php. Poisson c bi bo
v nhn xt l "khng th hiu c". Mt ln na, chng trai mi chn tui u li vt xa tt c cc
nh ton hc Php cao tui hn mnh vo thi n ni cc l thuyt mi nht ca anh u cao hn
tm nhng ci u ca h. Lc , Galois quyt nh t b ton hc v s ch lm cch mng. ng
ni rng nu cn mt thn xc lm cho nhn dn tham gia cch mng th ng s dng hin chnh bn
thn mnh.
Ngy 9 thng 5 nm 1831, hai trm ng vin Cng ha tr tui t chc mt ba tic ln. Ti
y h phn i vic ch hong gia gii tn binh chng pho binh ca qun i. Nhng chn ru
c nng ln chc mng cuc cch mng Php v nhng ngi anh hng ca n, cng nh cho
cuc cch mng tin b nm 1830. Galois ng dy v ngh nng cc. ng ni "dnh cho Louis
Philippe", cng tc x Orlans, ngi ang l vua ca nc Php. Trong khi ni nhng li ny, mt
tay nng cao cc ru ca mnh, tay kia Galois gi cao mt con dao rt khi bao. Ngi ta cho y
l mt hnh ng e da tnh mng ca nh vua v gy bo ng. Ngy hm sau Galois b bt.
Trong phin ta x Galois v ti e da tnh mng nh vua, lut s ca Galois pht biu rng thc t
khi ang cm con dao ca mnh Galois ni "ginh cho Philippe, nu ng ta tr thnh mt k phn
bi". Vi ngi bn pho binh ca Galois c mt khi chng thc iu ny, v ban bi thm
phn x ng khng c ti. Galois nht ly con dao ca mnh trn bn vt chng, nht n vo bao
ri t vo ti v ri khi ta n nh mt ngi t do. Nhng ng c t do cng chng bao lu.
Mt thng sau ng li b bt v b tnh nghi l mt ng vin Cng ha nguy him. ng b nht trong

nh giam mt cch v c trong khi cc nh chc trch tm kim l do buc ti ng. Cui cng h
tm c mt chng c l ng mc b ng phc ca binh chng pho binh gii tn. Galois b x v
ti ny vi ci n su thng t giam. Phi bo hong ly lm hi lng v cui cng b t c
chng trai hai mi tui m h cho l k th nguy him ca chnh th. Mt thi gian sau, Galois c
hng ch qun thc v b chuyn n mt ni m iu kin sng khng c bo m. Nhng g
xy ra sau vn cn l mt cu hi. Trong khi b qun thc, Galois gp v yu mt ph n. Mt
vi ngi cho rng ng mc by ca nhng ngi thuc phi bo hong th ch vi ng. H mun
chm dt cc hnh ng cch mng ca ng mi mi. D sao i na th ngi ph n m ng c quan
h ny cng c c hnh ng ng ("une coquette de bas tage"). Ngay khi hai ngi mi yu nhau,
mt g bo hong n "bo v danh d ca c ta" v thch Galois u sng. Nh ton hc tr
tui chng c cch no thot khi hon cnh phc tp . ng th bng mi cch c th
thuyt phc g n ng t b nh u sng nhng khng c kt qu.
Vo m trc cuc u sng, Galois vit mt s bc th gi cc bn ca ng h bit rng
ng b phi bo hong mu hi. ng vit l hai tn bo hong thch u vi ng v chng p
ng v danh d khng c k v cuc thch u cho nhng ngi bn ca ng trong ng Cng ha.
"Ti cht nh nn nhn ca mt m n b m ng b i. Than i, ti sao ti li cht v mt ci by
tm thng nh vy. Ti sao li phi cht mt cch hn h n th!". Nhng quan trng nht l vo
m trc cuc u sng, Galois cn thn vit ra ton b l thuyt ton hc ca ng ri gi cho
ngi bn ca mnh l Auguste Chevalier. Sng sm ngy 30 thng 5 nm 1832, Galois i mt vi
ch th ca mnh trn mt cnh ng hoang. ng b bn vo bng v n c nm li trong au
n qun qui. Chng c ai i gi bc s. Cui cng, mt ngi nng dn tm thy ng v a ng n
bnh vin. Ti , sng hm sau ng qua i. ng mi hai mi tui. Nm 1846, nh ton hc
Joseph Liouville bin tp v cng b l thuyt ton hc mi nht ca Galois trn mt tp ch. L
thuyt Galois s to mt bc tin quan trng trong phng php c s dng mt th k ri sau
chinh phc nh l cui cng ca Fermat.

Mt nn nhn khc
Tnh cu th v t cao ca Cauchy phng hi n cuc i ca t nht mt nh ton hc xut sc
khc. Niels Henrik Abel (1802-1829) l con trai mt mc s ca lng Findo Na Uy. Khi Abel mi
su tui, thy gio ng vin ng c cun sch ni ting ca Gauss - cun "Disquisitiones ". Abel
thm ch thnh cng c trong vic sa li mt vi thiu st ca cc chng minh mt s nh l trong
cun sch . Nhng hai nm sau cha ng qua i v chng thanh nin Abel phi tm hon vic
nghin cu ton hc tp trung cc c gng ca mnh vo vic gip gia nh. Mc d phi i
mt vi nhng kh khn ln, Abel vn thu xp tip tc mt vi nghin cu ton hc v c mt
pht minh ton hc ni ting tui mi chn. Nm 1824, ng cng b mt bi bo, trong chng
minh rng khng th c phng php gii cc phng trnh bc nm. Vy l Abel gii quyt xong
mt trong nhng vn ni ting nht thi k . Tuy vy nh ton hc tr thin ti vn cha c b
nhim vo mt v tr khoa hc no, iu m ng rt cn c iu kin gip gia nh. V th, ng
gi cng trnh ca mnh cho Cauchy nh nh gi, cng b nu c th, v khng nh. Bi bo m Abel
gi cho Cauchy cp n cc chui s c bit v cc tnh cht chung. Nhng Cauchy mt bi
bo . Mt vi nm sau, khi bi bo ny xut hin trn mt tp ch th qu mun v khng th gip
g cho Abel. Nm 1829 Abel cht v bnh lao m ng mc phi do cnh bn cng v s gng sc
gip gia nh trong tnh cnh bi thm. Hai ngy sau ci cht ca ng, mt bc th c gi n
Abel thng bo rng ng c b nhim chc v gio s ti Trng i hc Tng hp Berlin.
Khi nim nhm Abel (ngy nay c xem l mt t v c vit bng ch "a" thng, tc l abel)

l mt khi nim rt quan trng trong i s hin i v l yu t ch o ca phng php hin i

gii bi ton Fermat. Nhm abel l mt nhm trong th t cc php ton c th o ngc (giao
hon) m khng nh hng n kt qu. a tp abel cn l mt khi nim i s tru tng hn v n
cng c ng dng rt quan trng trong cc phng php hin i tm ra chng minh cho nh l
cui cng ca Fermat.

Cc ian Dedekind
Di sn ca Carl Friedrich Gauss cn tip tc truyn li qua nhiu th k. Mt trong nhng ngi k
tha s nghip ton hc ca Gauss ng ch nht l Richard Dedekind (1831-1916). ng, cng nh
ngi thy v i ca mnh, sinh ra thnh ph Brunswick ca nc c. Tuy nhin, c iu khc vi
Gauss l khi cn nh Dedekind khng h t ra thch th ton hc hay l c kh nng ton hc. ng
thch vt l, ha hc hn v xem ton hc l cng c phc v cc ngnh khoa hc. Nhng n nm
mi by tui, Dedekind vo chnh ngi trng m y Gauss v i c o to v ton
hc - Trng i hc Caroline - v y tng lai ca ng thay i. Dedekind bt u quan tm
n ton hc v ng tip tc mi quan tm Gottingen, ni Gauss ang ging dy. Nm 1852,
tui hai mi mt, Richard Dedekind c Gauss trao bng tin s. Ngi thy tm thy trong
bn lun vn ca hc tr mnh nhng php ton gii tch khin thy "hi lng tuyt i". y cha phi
l mt li khen tuyt vi nht. Thc t, thin ti ca Dedekind khi y vn cha bc l hon ton.
Nm 1854, Dedekind c b nhim chc ging vin Gottingen. n khi Gauss mt nm 1855 v
Dirichlet chuyn t Berlin n thay v tr ca Gauss th Dedekind tham d tt c cc bi ging ca
Dirichlet Gottingen v bin tp mt cng trnh c tnh cht m ng trong thi k ca Dirichlet
v l thuyt s. Dedekind vit thm phn b sung cho cng trnh , da trn chnh nhng kt qu
ca mnh. Phn b sung ny bao hm phc tho mt l thuyt m Dedekind xy dng cho cc s i
s - cc s c nh ngha nh l nghim ca phng trnh i s. Chng bao gm bi s ca cc
cn bc hai ca cc s cng vi cc s hu t. Cc trng s i s l rt quan trng trong vic
nghin cu phng trnh Fermat v chng ny sinh khi gii cc phng trnh c dng khc nhau. Nh
vy, Dedekind pht trin mt lnh vc quan trng trong l thuyt s.
ng gp ln nht ca Dedekind cho qu trnh tin ti chng minh nh l cui cng ca Fermat l
vic pht trin l thuyt cc ian, mt tru tng ha ca cc s l tng ca Kummer. Mt th k
sau Dedekind, cc iean truyn cm hng cho Barry Mazur v chnh cng trnh ca Mazur c
Andrew Wiles khai thc.
Trong nm hc 1857-1858, Richard Dedekind ging chuyn ton hc u tin v L thuyt
Galois. c suy xt ton hc ca Dedekind rt tru tng v ng nng l thuyt nhm ln trnh
hin i nh ngy nay ngi ta hiu v dy v n. Tru tng ha l bc chun b cho th k XX
c th tip cn bi ton Fermat. Chuyn c tnh cht t ph ca Dedekind v cc l thuyt c
pht trin bi Galois l mt bc i di theo hng ny. Ch c hai sinh vin tham d bi ging
.
T y s nghip ca Dedekind c mt bc ngot l k. ng ri Gottingen m nhn mt
v tr Zurich, ri 5 nm sau, vo nm 1862, ng quay tr v Brunswick v y, sut 50 nm, ng
ging dy trong mt trng trung hc. Chng ai c th gii thch c ti sao nh ton hc kit xut,
ngi a ngnh i s ln mt trnh khi qut ha v tru tng ha khng g snh c, li
t nhin ri b mt trong nhng v tr danh gi nht ti bt k mt trng i hc no chu u
v dy mt trng trung hc v danh. Dedekind khng kt hn ln no v sut nhiu nm tri ng
sng vi ngi ch gi. ng vn gi c u c thng minh, lanh li cho n ngy cui cng ca i
mnh v mt vo nm 1916.

Kt thc th k
Vo cui th k XIX, Php c mt nh ton hc vi nng lc tuyt vi trong nhiu lnh vc khc
nhau. Tri thc uyn bc ca Henri Poincar (1854-1912) vt ra c ngoi phm vi ton hc. Vo nm
1902 v sau , khi m ng l mt nh ton hc ni ting, Poincar vit nhng cun sch v ton
hc c mi ngi rt a thch. Bn c mi la tui u c nhng cun sch ny v c th nhn
thy nhng cun sch y thng c ngi ta c trong cc qun c ph cng nh trong cc cng
vin Paris.
Poincar sinh ra trong gia nh ca nhng ngi rt thnh t. Ngi anh em h ca ng, Raymond
Poincar, tr thnh tng thng nc Php trong thi k chin tranh th gii th nht. Cc thnh vin
khc trong gia nh cng nm gi cc chc v trong Chnh ph v Nh nc Php.
T khi cn tr, Henri t ra c tr nh tuyt vi. ng c th k li bt c trang no trong cun sch
ng c. Tuy nhin, tnh l ng ca ng th cng nh truyn thuyt vy. C mt ln, mt nh ton
hc Phn Lan ct cng n Paris mong gp Poincar tho lun mt s vn ton hc. V khch
phi ch sut ba gi phng i bn cnh phng lm vic ca Poincar, trong khi nh ton hc ng
tr i i li li - mt thi quen trong sut c cuc i lm vic ca ng. Cui cng Poincar bt thnh
lnh ng sang phng i v la ln: "Tha ngi, ngi ang quy ry ti y!". n nc y th v khch
ch cn cch b i v khng bao gi tr li Paris na.
Ti nng li lc ca Poincar bc l r ngay t khi ng cn hc trng tiu hc. Nhng v phong
cch ca mt ngi a ti - mt chng trai thi k Phc Hng ang hnh thnh - nng khiu ton hc
c bit ca ng vn cha bc l r nt. T tui u th, ng ni bt ln v kh nng xut sc ca
mnh trong vit lch. Mt nh gio, ngi nhn thy v khuyn khch ti nng ca ng, trn trng
gi gn cc bi lun ca ng hi hc trng. Tuy nhin, v mt mt no , ngi thy ny phi
cnh tnh thin ti tr tui: "Khng nn lm ci g cng qu tuyt vi. Hy c lm mt ngi bnh
thng thi". Ngi thy c l do chnh ng khi a ra li khuyn ny. R rng, cc nh gio dc
Php rt ra c iu g y qua ni bt hnh ca Galois t na th k trc: nhng sinh vin c
ti thng hng thi bi nhng ngi gim kho tm thng. Ngi thy ca ng lo lng rt ng
rng Poincar qu xut chng n ni ng c th b trt trong nhng k thi nh th. Poincar vn tnh
l ng ngay t khi cn b. ng thng b ba v khng nh l mnh n ri hay cha.
Cu b Poincar rt thch vn hc c in v tp vit sao cho tht hay. Khi l mt thiu nin,
Poincar quan tm n mn ton v tc th tri hn v mn ny. Trong khi i i li li trong phng,
ng c th gii cc bi ton trong u - sau ngi xung v vit ra rt nhanh ton b li gii. V
im ny, ng ging nh Galois v Euler. Khi Poincar thi tt nghip ph thng, ng sut trt mn
ton, ng nh ngi thy ca ng hi trng tiu hc lo ngi t my nm trc. Nhng ng
, ch v tui mi by ting tm ca ng nh l mt nh ton hc qu ly lng n ni ban gim
kho khng dm nh trt ng. "Mt hc sinh no nu khng phi l Poincar th s b trt", ng
trng ban gim kho ni nh vy khi cho im cho cu hc sinh, ngi m sau ny tip tc
hc ln Trng i hc Bch khoa v tr thnh nh ton hc Php v i nht thi k .
Poincar vit nhiu sch v ton hc, vt l ton, thin vn hc v khoa hc thng thc. ng cng
vit nhiu bi bo nghin cu vi tng s trn nm trm trang v cc vn ton hc do ng pht
trin. ng c nhng ng gp c bn cho tp hc - mt lnh vc do Euler khi xng. Hn th na,
cc kt qu ca Poincar cn quan trng n ni ngnh ton hc ny ch c xem l thc s bt u
vo nm 1895 cng vi vic xut bn cun "Analysis Situs" ca Poincar. Tp hc, mt ngnh
nghin cu cc hnh, cc mt v cc hm lin tc, c vai tr quan trng trong vic tm hiu bi ton
Fermat vo nhng nm cui th k XX. Nhng mt lnh vc khc do Poincar khi xng thm ch

cn l yu t cn thit hn cho vic tip cn hin i nh l cui cng ca Fermat.

Cc dng modula
Poincar nghin cu cc hm tun hon, chng hn nh cc hm sin v cosin ca Fourier, nhng
khng phi trn trc s nh Fourier m trn mt phng phc. Hm sinx l cao thng ng trn
ng trn c bn knh bng 1 khi gc tng ng l x. Hm s ny l tun hon: n lp i lp li mi
mi mi khi gc x b sung thm mt bi ca chu k ca n, 360 . Tnh tun hon ny l i xng.
Poincar kho st mt phng phc bao gm cc s thc trn trc honh v cc s o trn trc tung,
nh hnh 14.

Hnh 14
y, hm tun hon c th c hiu l c tnh tun hon c theo trc thc v c theo trc o.
Thm ch Poincar cn i xa hn khi tha nhn s tn ti ca cc hm s c tnh cht i xng rng
ri hn. y l nhng hm khng thay i khi bin phc z thay i theo quy tcf(z) --> f(az+b/cz+d),
trong cc phn t a, b, c, d c sp xp thnh mt ma trn, lp nn mt nhm i s. iu ny
ngha l c nhiu v hn cc bin i c th. Chng giao hon vi nhau v hm f l bt bin i vi
nhm cc php bin i ny. Poincar gi cc hm c bit l cc dng t ng cu.
Cc dng t ng cu l nhng dng ht sc k l v chng tha mn nhiu tnh cht i xng trong.
Poincar khng dm chc l chng tn ti. Thc t, Poincar m t vic nghin cu ca ng th
ny. ng ni rng sut mi lm ngy ng thc dy vo bui sng v ngi ti bn lm vic lin vi
gi c gng t thuyt phc mnh rng cc dng t ng cu m ng pht minh ra khng th tn ti.
n ngy th mi lm ng nhn ra rng ng sai. Cc hm k l ny d kh m hnh dung c
bng mt nhng chng tn ti thc s. Poincar m rng chng thnh cc hm phc tp hn, gi l
cc dng modula. Cc dng modula tn ti na pha trn ca mt phng phc v th ca chng c
dng hyperbolic. Tc l chng tn ti trong mt khng gian k l, ni hnh hc phi Euclid ca
Bolyai v Lobachevsky ch ng. Qua mt im bt k thuc na mt phng ny tn ti nhiu "ng
thng" song song vi mt ng thng ty cho trc (hnh 15).

Hnh 15
Cc dng modula rt k l ny l i xng theo nhiu cch trong khng gian . Cc php i xng
nhn c bng cc php tnh tin v ly nghch o 1/z. Di y l minh ha "php lp ngi" na
mt phng phc nh s dng cc php i xng ny (hnh 16).

Hnh 16
Poincar gt b sang mt bn cc dng t ng cu i xng v ngay c cc dng modula phc
tp hn ca chng tip tc nghin cu cc vn ton hc khc. ng bn rn vi qu nhiu lnh
vc, thng thng ng nghin cu vi lnh vc cng mt lc, n ni ng khng c thi gian ngi
li suy ngm v ci p ca cc thc th i xng v hn kh hnh dung ni y. Nhng chnh ng cng
khng bit c l mnh gieo c ht ging khc vo mnh vn ri chnh nhng ht ging ny
li dn n li gii bi ton Fermat.

Mt s lin quan bt ng vi ci bnh vng vng

Nm 1922, nh ton hc ngi Anh l Louis J. Mordell pht hin thy mt iu m ng cho l c
s lin quan rt k l gia cc nghim ca phng trnh i s v tp hc. Cc thnh t ca tp hc
l cc mt v cc khng gian. Cc mt ny c th nhng trong khng gian ba chiu nh cc hnh trong
hnh hc Hy Lp c i hoc khng gian bn chiu hay nhiu chiu hn na. Tp hc nghin cu cc
hm lin tc xc nh trn cc khng gian ny cng nh cc tnh cht ca chnh cc khng gian .
Mordell nghin cu tp ca cc mt trong khng gian ba chiu. Mt v d n gin v loi mt nh
vy l mt cu: l mt ca tri bng, nh tri bng r chng hn. Tri bng l mt vt th ba chiu
nhng b mt ca n (xem nh khng c b dy) l vt th hai chiu. B mt Tri t l mt v d
khc. Bn thn Tri t l loi hnh ba chiu: mt v tr no trn Tri t hoc bn trong n u c
th xc nh bi kinh ca n (chiu th nht), v ca n (chiu th hai) v su ca n (chiu
th ba). Nhng b mt Tri t (khng c b dy) l hai chiu v mt im bt k trn mt Tri t c
th c ch ra nh hai gi tr: kinh v v ca n.
Cc mt hai chiu trong khng gian ba chiu c th c phn loi theo "ging" ca chng. Ging
ca mt mt chnh l s lng cc l hng trn mt . Ging ca mt cu l 0, v n khng c l hng
no. Bnh vng vng (theo ngn ng ton hc l hnh xuyn) c mt l hng, do ging ca n l 1.
L hng l l i xuyn qua hon ton mt. Ci tch vi hai quai c hai l hng xuyn qua. Do , n l
mt mt c ging 2 (hnh 17).

Hnh 17
Mt mt c th bin i thnh mt mt khc c cng ging nh mt bin i lin tc. Ch c duy
nht mt cch bin i mt thuc ging ny thnh mt thuc ging khc l ng li hoc m ra mt
s l hng. iu ny khng th thc hin c mt cch lin tc, v y cn phi x thng mt ra
hoc ni lin li, song mi vic lm nh th l mt s gin on ton hc (hnh 18).
Mordell pht hin ra mi lin h hon ton bt ng v k l gia s l hng (ging) trn mt
cong gm cc nghim ca mt phng trnh v vic phng trnh c mt s hu hn hay v hn
nghim. Nu mt cong gm cc nghim (xt trn trng s phc cho tng qut nht) c hai l hng
hoc nhiu hn (tc l, mt c ging 2 hoc ln hn), th phng trnh ny ch c mt s hu hn
nghim nguyn. Mordell khng chng minh c pht hin ca mnh v sau ny n c gi l gi
thuyt Mordell.

Hnh 18

Chng minh ca Faltings

Nm 1983, nh ton hc hai mi by tui ngi c Gerd Faltings ca Trng i hc Tng hp
Wuppertal chng minh gi thuyt Mordell. Faltings khng quan tm n nh l cui cng ca
Fermat, xem n nh mt bi ton bit lp ca l thuyt s. Tuy nhin, chng minh rt c o ca ng
bng cng c cc mnh ca hnh hc i s pht trin trong th k ny cho thy nhng mi lin h
su sc vi hin trng ca nh l cui cng ca Fermat. V phng trnh Fermat vi n ln hn 3 c
ging ln hn hay bng 2, cho nn r rng rng nu cc nghim nguyn ca phng trnh Fermat tn ti
th s cc nghim ny l hu hn (iu ny phn no an i chng ta v s nghim ca phng trnh
Fermat, theo khng nh ny, l hu hn). Khng lu sau, hai nh ton hc Granville v Heath-Brown
s dng kt qu ca Faltings ch ra rng, s nghim ca phng trnh Fermat (nu tn ti) s
gim khi ly tha n tng. iu ny cho thy rng t l cc ly tha m vi chng nh l cui cng ca
Fermat l ng, xp x mt trm phn trm khi n tng.
Ni cch khc, nh l cui cng ca Fermat l "gn nh lun lun" ng. Nu nghim ca phng
trnh Fermat tn ti (trong trng hp nh l cui cng ca Fermat l sai) th cc nghim nh th l t

v cch rt xa nhau. Nh vy, tnh trng ca nh l cui cng ca Fermat vo nm 1983 l nh sau:
nh l c chng minh vi mi n nh hn hay bng 1 triu (v vo nm 1992 gii hn ny
c nng ln ti 4 triu); ngoi ra, vi n ln hn na, nu cc nghim tn ti th cng rt t v s
nghim gim khi n tng.

V tng Hy Lp huyn b mang ci tn khi hi

C ti hng t cun sch tuyt vi v ton hc vit bng ting Php c xut bn Php vi tn
tc gi l Nicolas Bourbaki v cng c mt v tng ngi Hy Lp tn l Bourbaki (1816-1897).
Nm 1862 ngi ta mun tn Bourbaki ln lm vua Hy Lp, nhng ng t chi. V tng ny c
vai tr quan trng trong cuc chin tranh Php-Ph v Php ngi ta dng tng ng ti thnh
ph Nancy. Nhng tng Bourbaki khng bit g v ton hc c. ng cng chng bao gi vit sch v
ton hc hay bt k lnh vc no khc. Vy ai vit nhng tuyn tp ton hc mang tn ng ?
Cu tr li l nhng ngy ha bnh ti Paris gia hai cuc chin tranh th gii, Hemingway,
Picasso v Matisse khng phi l nhng ngi duy nht thch ngi trong cc qun c ph gp g bn
b mnh, nhn ngm mi ngi v c ngi ta n mnh. Hi by gi, xung quanh cc qun c
ph ging ging nhau vng bn tri sng Xen gn Trng i hc Tng hp Paris, c mt cng ng
ton hc y nhit huyt ang hot ng rt si ni. Cc gio s ton hc ca Trng i hc Tng
hp Paris cng thch gp mt bn b ca h, ung mt tch c ph sa hay mt ly ru trong mt ci
qun trn ph St. Michel gn khu vn Luxembourg xinh p, v tranh lun ... ton hc. Ma xun
Paris mang li cm hng cho cc nh vn, cc ngh s v cc nh ton hc. Ngi ta hnh dung mt
ngy ch nht nng p, ti mt qun c ph th v, mt nhm n o cc nh ton hc ang t hp.
Nhng tnh cm anh em b bn lun chin thng mi khi h tranh ci si ni v nhng im hay no
ca mt l thuyt. Cuc vui n ca h c l lm phin n Hemingway, ngi tng vit rng ng
ch thch lm vic mt mnh ti qun c ph v c l ng s ri n mt trong nhng ni ng thng
lui ti, nhng t im t c a thch. Nhng cc nh ton hc khng tm n iu . H qu
trng bn b ca mi ngi v qun c ph cht nch cc nh ton hc - tt c ni cng mt th ngn
ng cc con s, cc k hiu, cc khng gian v cc hm s - ang trn y nim say sa. "Khng kh
nh th ny hn cc mn ca Pythagoras cng cm thy mi khi h lun bn ton hc", c l mt
ngi gi dn hn trong nhm ni khi ng ta nng ly ru mng. "ng th, nhng h khng ung
Pernod", mt ngi khc ni v mi ngi cng ci ph ln. "Nhng m chng ta cng c th ging
h", ngi cao tui p li. "Ti sao chng ta khng thnh lp mt hi ring ca ta nh? ng nhin
l mt hi kn y". Khp ni r ln li tn thng. Mt ngi ngh h mn tn ca v tng gi
Bourbaki. Li ngh ny c l do ca n. Vo thi y, Khoa Ton Trng i hc Tng hp Paris
c truyn thng hng nm mi mt din vin chuyn nghip biu din vai Nicolas Bourbaki cho tp
th cn b ging dy v nghin cu sinh xem. Sau , mt mnh din vin ny trnh by tit mc c
thoi rt di v nhng thut ng ton hc nc i. Nhng tit mc trnh din nh th rt th v v s
phong ph ca l thuyt ton hc hin i to nn mt ngun t vng di do va mang ngha
ton hc li va c nhng ngha khc trong cuc sng hng ngy. Mt trong s cc t nh vy l
"dense". Ngi ta ni rng cc s hu t phn b dy c (dense) trong cc s thc. iu ny c
ngha l trong mt ln cn bt k ca cc s hu t u c cc s v t ( y c th tc gi ni hi
ngc - li ngi dch). Nhng "dense" cn mang nhiu ngha khc trong cuc sng thng ngy.
Ngy nay, cc nghin cu sinh thch tr chi ch hai ngha nh vy. H thch k cu chuyn nng
Poly Nomial xinh p gp nh gii phu lnh ngh Curly Pi (polynomial = a thc, nh gii phu lnh
ngh = smooth operator = ton t trn, curly pi = pi xon - tt c cc t u l cc thut ng ton hc).
Vy l nhng cun sch mang ci tn Nicolas Bourbaki chnh l do cc nh ton hc ni trn cng

nhau vit ra. Ngi ta khi xng xmina Bourbaki, ni m cc l thuyt v cc tng ton hc
c tho lun rt thng xuyn. Cc hi vin u phi giu tn, cc kt qu ton hc phi c cng
nhn l ca hi v mang tn Bourbaki ch khng c mang tn ring ca hi vin.
Nhng hi vin Bourbaki khng ging nh mn ca Pythagoras. Mc d tc gi cc cun sch l
Nicolas Bourbaki, nhng cc kt qu nghin cu, v d nh cc nh l v chng minh ca chng nhng iu ng gi hn cc cun sch rt nhiu - vn c tha nhn l ca ring hi vin t
c cc kt qu . Mt trong nhng hi vin u tin ca hi Bourbaki l Andr Weil (sinh nm
1906), ngi sau ny chuyn n Vin Nghin cu cao cp Princeton thuc Hoa K. Tn tui ca
ng lun gn lin vi mt gi thuyt quan trng dn n li gii bi ton Fermat. Mt trong nhng
ngi sng lp Hi Bourbaki l nh ton hc Php Jean Dieudonn. Dieudonn l ngi cng ging
nh cc hi vin ngi Php khc chuyn n "nhng mnh t tt hn" trong cc trng i hc
Hoa K. Dieudonn - tc gi chnh ca nhiu cun sch mang ci tn chung Nicolas Bourbaki - l hnh
nh thu nh ca mi mu thun trong ni b hi vin Bourbaki gia vic giu tn c nhn v ci "ti"
ca tng ngi. Mt ln, Dieudonn cng b bi bo mang tn Bourbaki. Bi bo ny c sai st v th
l Dieudonn ng phn ch gii c tiu "V sai st ca N. Bourbaki" ri k tn l J.
Dieudonn[11] .
Nguyn nhn tan r tt yu ca hi c tt c hi vin u l ngi Php nhng a s sng Hoa K
ny t bt pht trong vic xc nh t cch tc gi ca ngi Bourbaki. Thng thng cc n phm ca
Nicolas Bourbaki ghi ngun gc ca n l "Trng i hc Tng hp Nancago" - mt hnh thc kt
hp tn thnh ph Nancy ca Php vi thnh ph Chicago ca Hoa K. Nhng Bourbaki ch in sch
bng ting Php, v khi cc hi vin gp nhau - thng l ti mt thnh ph ngh mt ca Php - h
m lun khng ch bng ting Php m dng c ngn ng lng ca sinh vin Paris. Ch ngha s-vanh
thm nhp vo cuc sng ca cc nh ton hc Php sng ti Hoa K. Andr Weil, mt hi vin sng
lp Hi Bourbaki, cng b nhiu bi bo quan trng bng ting Anh. Nhng "Tuyn tp cng
trnh" [12] ca ng ta - trong cp vi im v gi thuyt c quan h vi bi ton Fermat -
c xut bn bng ting Php vi ta "Oeuves" (Cc cng trnh). Nhng hnh ng khng bnh
thng ca Weil c th xc phm n mt trong cc nhn vt chnh trong v kch ca chng ta v
Weil khng th tr li bnh thng c sau s vic b ny.
Cc hi vin Bourbaki cn phi c cng nhn l c tnh hi hc tp th. Khong bn mi nm
trc, Hi Ton hc Hoa K nhn c mt l n xin lm hi vin vi t cch c nhn ca ngi
Nicolas Bourbaki. Th k ca Hi khng h bi ri. ng ta phc p rng nu ngi Bourbaki mun
vo Hi th phi lm n ng k hi vin vi t cch c quan (l ph hi vin dng ny t hn
nhiu). Bourbaki khng hi m tr li na.

Cc ng cong elliptic
Cc bi ton Diophantine - tc l cc bi ton ny sinh t cc phng trnh c dng m Diophantus
a ra t th k III - bt u c nghin cu ngy mt nhiu hn trong th k XX bng vic s
dng cc cng c ton hc c gi l cc ng cong elliptic. Nhng cc ng cong elliptic chng
c g gn vi hnh ellip c. T nhng th k trc, ban u chng c s dng trong mi lin quan
n cc hm elliptic, m nhng hm ny c to ra tnh chu vi ca hnh ellip. Cng nh i vi
nhiu tng sng to khc trong ton hc, ngi i tin phong trong lnh vc ny khng phi l ai
khc ngoi Gauss.
Tht k quc, cc ng cong elliptic khng lin quan g n cc hnh ellip v cng chng phi l
cc hm elliptic m chng l cc a thc bc ba ca hai bin. V d, chng c dng: y2 = ax3 + bx2 +
cx, trong a, b, c l cc s nguyn hoc cc s hu t (chng ta quan tm ti cc ng cong elliptic

trn cc s hu t). Nhng v d v cc ng cong elliptic s c minh ha hnh 19. [13]

Hnh 19
Khi ngi ta xt cc im hu t trn ng cong elliptic, tc l ch xt cc im trn ng cong
m cc ta ca n l t s ca hai s nguyn (khng phi cc s v t nh s pi hay cn bc hai ca
2, v.v...), th cc s ny to thnh mt nhm. iu c ngha l chng c nhng tnh cht th v. Hy
ly hai nghim bt k; chng c th c "cng" vo theo mt ngha no to ra mt nghim th
ba trn ng cong. Cc ng cong elliptic tr nn cun ht i vi cc nh l thuyt s v chng
c th tr li nhiu cu hi v phng trnh v nghim ca phng trnh. V vy, cc ng cong
elliptic tr thnh mt trong s cc cng c nghin cu tt nht trong l thuyt s. [14]

Mt gi thuyt k l sp c a ra
Mt thi cc chuyn gia l thuyt s nhn ra rng mt s ng cong elliptic m h ang nghin
cu l cc dng modula. Tc l, nhng ng cong elliptic ny c th c xem l c lin quan n
cc dng modula. Mt s ng cong elliptic c th c lin quan nh th no n mt phng phc
v cc hm. trong khng gian hyperbolic cng vi nhiu tnh cht i xng ca chng. Ngi ta khng
tht r ti sao iu ny li xy ra v xy ra nh th no. Ngay c vi cc nh chuyn mn, ton hc
tht v cng phc tp, ci cu trc bn trong ca n vi nhng s hi ha tuyt vi vn c li mi ch
c hiu bit rt t. Cc hm elliptic m thc cht l cc dng modula c nhng tnh cht th v.
Chng bao lu sau c ngi a ra mt gi thuyt to bo rng tt c cc hm elliptic l cc dng
modula.
hiu tng v tnh modula, iu tn ti trong khng gian phi Euclid ca na trn ca mt phng
phc, ni m tnh i xng ht sc phc tp n ni ngi ta kh c th hnh dung ni, th vic xt
mt v d tht n gin s rt c ch. y l mt v d m ng cong ta quan tm khng phi l
ng cong elliptic; thay cho phng trnh bc ba c hai bin l phng trnh bc hai c hai bin:
ng cong ny l mt ng trn n gin. Phng trnh ca ng trn c bn knh a vi tm 0 l
x2 + y2 = a2. By gi, hy xt cc hm tun hon n gin: x = a cost, y = a sint. Hai hm ny c th
thay cho x v y trong phng trnh ca ng trn. Theo ngha ny, phng trnh ca ng trn c
dng modula. L do l ng nht thc lng gic khng nh rng: sin 2 t + cos2t = 1, v thay th cng
thc ny vo phng trnh ca ng trn (nhn mi s hng vi a) ta s nhn c mt ng nht
thc.
ng cong elliptic modula chnh l s m rng tng ny sang mt phng phc phc tp hn
gn vi hnh hc phi Euclid c bit. y cc hm tun hon l i xng khng ch i vi mt bin

t nh vi cc hm sin v cosin trn ng thng s m chng cn l t ng cu, hay l dng modula

trn mt phng phc c tnh i xng i vi cc php bin i phc tp hn (f(z)-->f(az+b/cz+d)).

Tky, Nht Bn, u thp nin 1950

Vo u thp nin 1950, Nht Bn l mt quc gia ang vn ln t ng tro tn ca cuc chin
tranh. Dn chng khng phi chu cnh i kht ko di na, nhng h vn cn ngho v vic duy tr
cuc sng thng ngy vn ang l mt cuc u tranh i vi thng dn Nht Bn. Cc nh my
ang c xy dng li t nhng ng gch vn, cc doanh nghip c ti thit v tm trng chung l
y hy vng.

Yukata Taniyama
Vo thi k ny, cuc sng trong cc trng i hc ca Nht Bn cng rt kh khn. S cnh tranh
gia sinh vin vi nhau din ra rt gay gt: t im cao ng ngha vi c vic lm tt sau khi tt
nghip. c bit, iu ny rt ng i vi cc nghin cu sinh ton hc l thuyt v tm c ch lm
vic ti cc trng i hc l rt kh d rng lng thp.
Yutaka Taniyama l mt trong nhng nghin cu sinh ton nh vy. ng sinh ngy 12 thng 11 nm
1927 v l con t trong s tm ngi con ca mt gia nh bc s nng thn th trn Kisai - cch
Tky chng 30 dm v pha Bc. Thi tr, Taniyama bt u nghin cu ton hc, trong c php
nhn phc ca cc a tp abel. Lnh vc ny cn t c bit n v Taniyama tri qua mt thi k
rt kh khn. ng xin kin t vn ca cc gio s cao tui Trng i hc Tng hp Tky
nhng tic rng kin ca h chng c ch li g m ch lm cho cng vic ca ng kh khn hn. ng
phi t mnh tm ti tng chi tit v ng thng m t cng vic nghin cu ton hc ca mnh bng
cc ch Hn c ngha l "cuc chin u gian kh" v "trn chin quyt lit". Cuc sng ca chng
trai Yutaka Taniyama tr tui chng c g d dng c.
Taniyama trong cn h ch c mt phng vi din tch 81 fit vung (tc l 7,29m2 , ND) ca mt
ta nh m mi tng ch c mt phng v sinh chung. Mun tm git, Taniyama phi n nh tm cng
cng cch y vi qung ng. Ngi ta gi ci ta nh c nt y mt cch ma mai l "Ngi bit th
yn tnh trn ni" v ta nh ny nm mt ph ng c bn cnh ng tu ha m c vi pht li
c ting gm rt ca ng c tu ha. C l chnh v vy m c th tp trung nghin cu tt hn,
chng trai Yutaka hu nh lm vic vo ban m v thng i ng lc su gi sng khi mt ngy n
li bt u. Tr nhng ngy h nng nc, hu nh ngy no Taniyama cng din mt b qun o xanh
sng c nhng chic khuy bng kim loi bng long. ng tng phn trn vi ngi bn thn ca mnh
l Goro Shimura rng, cha ng mua th vi ny vi gi rt r ca ngi bn hng rong, nhng v vi
sng mu qu nn chng ai trong gia nh dm mc. Yutaka, mt ngi chng n hnh thc ca
mnh, cui cng tnh nguyn ly mnh vi may b qun o v n tr thnh b "t" hng ngy
ca ng.

Goro Shimura vo khong nm 1965

khi ng ln u tin nu gi thuyt ca mnh.
Taniyama tt nghip i hc Tng hp Tky nm 1953 v c gi li lm "sinh vin nghin cu
c bit" (hay "nghin cu sinh c bit") ca Khoa Ton trng ny. Shimura, bn ca ng, tt nghip
trc ng mt nm v cng t c v tr tng t ti Khoa Ton Trng i hc i cng nm
ngay gn Trng i hc Tng hp Tkyo. Tnh bn ca h bt u khi mt trong hai ngi vit th
cho ngi kia ngh tr cho th vin mt cun tp ch ton hc m c hai cng quan tm. H thng
n vi nhau ti mt qun n bnh dn c cc mn n kiu phng Ty, v d nh mn li hm ang
hp khu v ngi Nht lc by gi.[15]

Trn chuyn tu n Nikko d hi ngh nm 1995

T tri sang phi : T. Tamagawa, J.P.Serre, Y. Taniyama, A.Weil
Hi , t nh ton hc gii li Nht Bn. Khi mt nh ton hc no tr thnh ni ting, ngi
y s c chuyn n mt trng i hc Hoa K hoc chu u, ni m cng ng ton hc c
uy tn hn v kh nng lin h vi nhng ngi ang nghin cu cng lnh vc c thc hin d
dng. Mi lin kt nh vy rt quan trng trong vic nghin cu cc lnh vc huyn b cha c bit
n nhiu lm. Nhm c gng pht trin mi quan h nghin cu vi nhng ngi c hiu bit v lnh
vc mnh quan tm, i bn ny gp phn tham gia t chc Hi ngh chuyn Tky-Nikko v L
thuyt s i s vo thng 9 nm 1955. Mt vi khng nh c a ra ti hi ngh nh ny, song
sut mt thi gian di sau chng vn khng c ai bit n. Cui cng, gn bn chc nm sau,
chnh chng dn ti cc kt qu quan trng v cng gy tranh ci v cng gay gt.

Mt s khi u y ha hn
Hai ngi bn (Y. Taniyama v G. Shimura) t vi chnh quyn, chun b nhng iu kin
thun li cho hi ngh, gi giy mi cho cc nh ton hc trong v ngoi nc m h hy vng s n
d hi ngh. Andr Weil, ngi m khi ri nc Php sang lm gio s ti Trng i hc
Tng hp Chicago, l mt trong s nhng ngi c mi d. Nm nm trc , ti Hi ngh Ton
hc Quc t, Weil lm cho c cng ng ton hc ch n mt gi thuyt cha c bit do mt
nh ton hc c tn l Hasse xut v "Hm zeta ca a tp trn mt trng s". Ci mnh kh
hiu ny gy c s ch cho cc nh nghin cu l thuyt s. R rng, Weil ang tp hp cc
tng gi nh ny trong l thuyt s, bao gm c gi thuyt nu trn, vo cun "Cc bi bo su tp"
ca ng ghi nhn ng gp ca Hasse.

S quan tm ca Weil n cc kt qu trong lnh vc l thuyt s lm cho Taniyama v Shimura

rt ch ti ng v h rt vui mng khi ng nhn li mi tham d hi ngh. Mt ngi khc cng n
d Hi ngh Tky-Nikko l nh ton hc tr ngi Php tn l Jean-Pierre Serre. Mc d khi c
th ng cha phi l hi vin Bourbaki, v Hi Bourbaki ch kt np cc nh ton hc c tn tui,
nhng ng s tr nn ni ting trong vng vi chc nm sau. Mt s nh ton hc miu t Serre l
mt ngi c hoi bo v tnh cch ua tranh quyt lit. ng n vi Tky- Nikko tm hiu thm
c cng nhiu cng tt. Ngi Nht Bn nm c mt s vn v l thuyt s v h c nhiu
kt qu c cng b nhng ch bng ting Nht nn vn cha c th gii bit n. Ln ny l mt
c hi tt tm hiu cc kt qu v ngn ng ca hi ngh l ting Anh. ng l mt trong s t
ngi ngoi quc c trnh v ton hc c mt ti hi ngh. Sau k yu ca hi ngh khoa hc ny
ch c cng b bng ting Nht. Hai mi nm sau, Serre lu n mt vi s kin Hi ngh
Tky-Nikko v th gii c th bit n bn thut li kt qu hi ngh ca ng ch khng phi k yu
hi ngh bng ting Nht.
Tp k yu ghi kt qu hi ngh bao gm 36 vn . Vn 10, 11 , 12, 13 do Yutaka Taniyama
vit. Tng t nh cc tng ca Hasse, cc vn ca Taniyama cu thnh mt gi thuyt v cc
hm zeta. Dng nh ng tm ra c mi lin h gia cc hm t ng cu ca Poincar trn mt
phng phc vi hm zeta trn ng cong elliptic. Tht kh hiu l v sao ng cong elliptic li lin
quan n mt ci g trn mt phng phc.

"Anh ang ni g?"

Ci gi thuyt n cha trong bn vn ca Taniyama l rt m nht. Taniyama khng trnh by
cc vn mt cch r ngha v c th l ng khng dm khng nh chc chn mi lin h l ci
g. Nhng tng c bn li nm y. Theo trc gic v cm gic th cc hm t ng cu cng vi
nhiu tnh i xng ca chng trn mt phng phc c lin h no vi cc phng trnh
Diophantine. iu ny, tt nhin khng d g thy c. Taniyama tm ra mi lin h ngm gia hai
ngnh ton hc rt khc nhau.
Andr Weil mun bit chnh xc nhng iu m Taniyama ngh. Theo bin bn ca hi ngh, tc
l tp k yu c cng b bng ting Nht, mt cuc trao i din ra gia Weil v Taniyama
nh sau: [16]
Weil: Anh c cho rng tt c cc hm elliptic c "u ha" bi cc hm modula?
Taniyama: Ch cc hm modula khng thi th s khng . Ti ngh l cn c c cc dng c
bit khc ca cc hm t ng cu.
Weil: Tt nhin, c l i vi mt s hm c th vn dng c phng php . Nhng trong
trng hp tng qut, chng t ra khc nhau hon ton v rt k l
C hai vn d nhn thy t cuc hi thoi trn. Th nht, Taniyama thin v "cc hm t ng
cu" hn l "ch cc hm modula" trong mi quan h vi cc ng cong elliptic. Th hai, Weil khng
tin rng trong trng hp tng qut li c mi lin h nh vy. Sau ny ng th hin r hn s nghi
ng ny, song tt c iu lm mi ngi ngc nhin v rng cui cng tn ca ng li gn lin vi
ci gi thuyt m ng cha bao gi t ra v thm ch cn khng tin l n ng. Nhng i khi nh
mnh li quay vng tht k l v ng ng, thm ch c nhng iu k l hn na cng s din ra.
Ton b s vic ny s cn lm cho nhiu ngi bn tm trong nhiu thp nin sau . Vic tm hiu
chnh xc nhng g Yutaka Taniyama hm n, ngh n cng nh ni ra l yu cu t ra cho
cc s gia ngy nay. C iu tht ng tic l s bt hnh bm theo Taniyama cng nh n xy ra
vi nhiu thin ti ton hc tr tui khc.
Nhng nm sau , Goro Shimura ri Tky, u tin l ti Paris, sau n Vin Nghin cu

Cao cp v Trng i hc Tng hp Princeton. i bn Taniyama v Shimura vn tip tc trao i

vi nhau qua th t. Thng 9 nm 1958, Goro Shimura nhn c l th cui cng ca Yutaka
Taniyama. Sng ngy 17 thng 11 nm 1958, nm ngy sau l sinh nht ln th ba mi mt ca Yutaka
Taniyama, ngi ta tm thy ng t vn trong cn phng ca mnh cng vi l th tuyt mnh li
trn bn lm vic.

Gi thuyt ca Shimura
Mt thp nin tri qua k t Hi ngh Tky-Nikko v Goro Shimura, lc ny ang Trng
i hc Tng hp Princeton, vn tip tc cng vic nghin cu ca mnh v l thuyt s, cc hm zeta
v cc ng cong elliptic. ng hiu ngi bn c ca mnh mc sai st ton hc ch no v
chnh vic nghin cu v tm ti s hi ha b n trong cc lnh vc ton hc ca bn thn ng gip
ng xy dng c mt gi thuyt khc r rng hn v chnh xc hn. Gi thuyt ca ng l: mi
ng cong elliptic trn cc s hu t c "u ha" bi dng modula. Cc dng modula l cc yu
t trn mt phng phc v chng c bit hn cc hm t ng cu ca Taniyama. V vic ch ra min
xc nh l cc s hu t v nhng s iu chnh khc cng l nhng sa i quan trng.
Gi thuyt ca Shimura c th gii thch bng hnh 20.

Hnh 20
Nu ta "cun" mt phng phc thnh mt hnh xuyn (ci bnh vng vng trong hnh 20), th mt
cong ny s cha tt c cc nghim ca cc phng trnh elliptic trn cc s hu t v cc s hu t
ny li ny sinh t cc phng trnh ca Diophantus. iu ng vai tr quan trng trong vic chng
minh nh l cui cng ca Fermat : Nu mt nghim ca phng trnh Fermat xn + yn = zn tn ti th
nghim ny cng phi nm trn hnh xuyn. Lc ny Shimura gi nh rng mi ng cong elliptic vi
cc h s hu t (tc l mt phng trnh c cc h s dng a/b, trong c a v b u l s nguyn)
c mt "ngi bn ng hnh" trn na mt phng phc Poincar cng vi tnh cht hnh hc
hyperbolic v phi Euclid ca n. "Ngi bn ng hnh" ring ca mi mt ng cong elliptic hu
t l mt hm rt c bit trn na mt phng phc v hm ny l bt bin i vi cc php bin i
mt phng rt phc tp - cc php bin i nu trc y: f(z)-->f(az+b/cz+d), m cc h s lp
thnh mt nhm cng vi nhiu tnh i xng k l. Ton b qu trnh ny rt rc ri, c tnh cht rt
k thut v khng th chng minh c trong mt tng lai nh trc - iu m hu ht cc nh ton
hc tin tng trong nhiu thp nin.
Gi thuyt ca Shimura ni rng mi ng cong elliptic ging nh phn nm bn trn ngn nc
ca tng bng tri trn bin. Bn di ngn nc ny l mt cu trc v cng phc tp. chng

minh gi thuyt ny ngi ta phi ch ra rng mi tng bng tri trn bin u phi c phn chm di
nc. Mc d bit rng mt s nhm cc tng bng c bit c phn chm di nc nhng v c
nhiu v hn cc tng bng nn ngi ta khng th kim tra phn di ca tng tng bng mt. Cn
phi c mt chng minh tng qut ch ra rng mt tng bng khng th tn ti nu n khng c phn
chm di nc. Vic trnh by r rng mt chng minh nh th l cc k kh khn.

Mu v s phn bi
Trong mt ba tic ti Vin Nghin cu Cao cp Princeton vo nhng nm u thp nin 1960.
Shimura gp li Jean-Pierre Serre. Theo Shimura, Serre kh kiu ngo khi tin v pha ng. "Ti cho
rng cc kt qu ca ng v cc ng cong modula chng c g hay ho c", ng ta ni. "V sao ? Do chng khng p dng c cho mt ng cong elliptic bt k". Trong li p, Shimura pht biu
chnh xc gi thuyt ca mnh: "Mt ng cong nh th bao gi cng c "u ha" bi mt ng
cong modula"[17] .
Serre tin li pha Weil, ngi khng tham d ba tic nhng l thnh vin ca Vin cho nn cng
cnh y, v k vi ng v cuc tho lun ca mnh vi Shimura. p li, Andr Weil tin v pha
Shimura. "C ng l ng ni vy khng?", ng ngp ngng hi Shimura. "Vng", Shimura tr li,
"ng c cho rng nh th l hp l khng?". Mi nm sau khi Shimura a ra gi thuyt, Andr Weil
vn cha tin vo gi thuyt ny. ng tr li: "Ti khng thy c bt k l do no phn bc li gi
thuyt v c hai tp hp ny u m c, nhng ti cng khng thy bt k l do no ng h n".
Sau ny, Serge Lang Trng i hc Tng hp Yale nhn xt nhng g m Weil va ni l "ng
ngn", l "rng tuch". Serge Lang gi cho khong 50 nh ton hc trn th gii nhng kin ny
cng vi cc bn sao chp ca hai l th m ng gi l "H s Taniyama-Shimura". iu m Weil
mun ni khi ng ta tr li Shimura cng ging nh th ny: Nu trong mt cn phng bn thy by
ngi n ng v by ngi n b, v bn gi nh rng h l by cp v chng th ti chng thy l
do g phn bc v s n ng v s n b l nh nhau. Nhng m ti cng chng tm c l do
no ng h ci iu gi nh ca bn. Cng c th tt c h u c thn. L do Lang nhn xt
li pht biu ny ng ngn l ch: Tuyt nhin khng th p dng cch thc m theo bt k con
ng gin n no vo y c v "tnh m c" ngha l m c v hn (chng hn nh s
lng tt c cc s nguyn dng: 1, 2, 3, 4,...), v vic ghp cc tp hp v hn nh th l mt vic
khng n gin. D th no th cng r l Andr Weil khng tin gi thuyt ca Shimura l ng. Sau
ny, ng ta tha nhn rng, cuc i thoi din ra v cho rng cuc i thoi ny l ng ngn, l u
tr v l g g na... Nhng phi n tn nm 1979 Weil mi chnh thc tha nhn v vit : [18]
"Vi nm sau, ti Princeton, Shimura hi ti c cho rng mi ng cong elliptic trn Q
(trng cc s hu t, ND) vn c tip tc trn jacobi ca mt ng cong c xc nh bi
nhm con ng d ca mt nhm modula l hp l khng. Ti tr li ng ta rng, ti khng
thy bt c l do no phn bc li iu , v tp hp ny v tp hp kia u khng m c,
nhng ti cng chng c cn c no ng h gi thuyt ny."
(nguyn vn bng ting Php)
Mc d vy, Weil vit "Shimura hi ti", ch khng phi l "Shimura ni vi ti", khi ni n
mnh chnh l gi thuyt ca Shimura. Weil cng b mt s bi bo lin quan v trong khi ng ta
khng tin vo l thuyt ca Shimura th chnh tn ng ta li gn vi l thuyt . S nhm ln mc
nhin tn ti khi cc nh ton hc nhc n nhng cng trnh ca cc nh ton hc khc trong cc bi
bo ca mnh, v vic trch dn sai xy ra n tn by gi khi cc tc gi hiu bit khng tht cn k
v lch s ton hc gi l gi thuyt Weil-Taniyama, m l ra phi gi l gi thuyt ShimuraTaniyama th mi ng. Weil c v thch th v s lin quan ca mnh vi mt l thuyt quan trng,

trong khi chnh ng ta li khng tin vo n, song hu ht cc nh ton hc cho rng gi thuyt ny s
c chng minh vo mt ngy no trong tng lai.
Cng vi nhiu thp nin tri qua, ngy cng c nhiu l do hn chng t s tn ti ca mi lin
h. Mt khi gi thuyt c chng minh, n s l mt l thuyt ton hc quan trng. Weil nghin
cu xung quanh gi thuyt ny v khng bao gi cho cc kt qu ca mnh qu xa mi lin h c th
c gia cc dng modula ca mt phng phc v cc ng cong elliptic ca cc phng trnh ca
Diophantine. V n khi hiu r rng hn, ng ta gi kn khng cp n Shimura v vai tr cc k
quan trng ca nh ton hc ny trong sut gn hai thp nin qua. Th ri ng ta tn dng Shimura
mt cch rt t nhin trong khi m thoi thng thng nhng li ch ni v Shimura mt cch thong
qua trong mt bi bo c cng b. Trong khi , Php, Serre cng tch cc gp phn vo vic
quy kt sai lm. ng ta c gng ht sc nhm gn tn tui Andr Weil vi gi thuyt thay cho tn
tui ca Goro Shimura.

"Mt bi tp dnh cho bn c quan tm"

Vo nm 1967 Andr Weil cng b mt bi bo bng ting c, trong ng ta vit: [19]
"Nhng iu ny, tc l nhng iu i vi mi ng cong xc nh trn Q, c ng nh vy
khng, th ti thi im ny vn cn rt m h v c th xem nh l mt bi tp dnh cho bn c
quan tm".
(nguyn vn bng ting c)
on trch ny cp n cc ng cong elliptic trn cc s hu t (chng c cc nh ton hc
k hiu bng ch Q), cn "sich so verhalten" (ting c) y m ch cc dng modula, tc l ni ti
gi thuyt ca Shimura. Nhng y mt ln na Weil khng gn l thuyt ny vi ngi khi xng
ra n. Mi 12 nm sau ng ta mi lm iu v thm ch ch vit "Shimura c hi ti..." nh chng
ta thy. Trong bi bo bng ting c nu trn, Weil cho gi thuyt l "m h" v khi ng ta
lm ci vic l k. Rt gin n, ng ta quy gi thuyt ny thnh mt bi tp ginh cho bn c quan
tm (theo nguyn vn ting c). "Mt bi tp dnh cho bn c quan tm" ny lm cho mt trong s
nhng nh ton hc ti ba nht th gii phi lm vic lin tc sut by nm tri c tm li gii. Khi
mt nh ton hc ra bi tp v nh v yu cu hc sinh chng minh mt nh l no th thng
ngi y c mt cch chng minh no ca nh l v tt nhin phi tin chc rng nh l l ng
ch khng phi "m h" nh Weil m t.
tng c mt cu chuyn c k rng mt gio s ton hc ni vi c lp "iu ny l hin nhin''
khi cp n mt khi nim no . Lp hc tr nn bi ri v iu chng hin nhin cht no.
Cui cng mt sinh vin dng cm gi tay v hi "V sao ?". Th l, v gio s bt u v v, vit
vit ln mp bng bng mt tay, cn tay kia che nhng dng ch , ri xa ht nhng g ng va lm.
Sau khong mi pht kn o lm nhp, v gio s xa sch bng ri thng bo vi c lp ang thn
mt ra: "ng vy, iu ny l hin nhin".

S di tr
Trong nhng nm 1970, cc vn ca Taniyama t Hi ngh Tky-Nikko c ph bin rng ri
hn. Trong thi gian ny, v Weil vit v ci gi thuyt m ng ta h nghi, cc ng cong elliptic
modula c bit n nh l "Cc ng cong Weil". Khi m cc vn ca Taniyama c bit n
nhiu hn phng Ty th ci gi thuyt v cc ng cong ny c gi l "Gi thuyt TaniyamaWeil". Nh vy l tn ca Shimura b gt ra ngoi hon ton. Song v tn ca Taniyama c gn
vo, Weil bt u cng kch cc gi thuyt. Nm 1979, ch nm nm trc khi c Gerd Faltings
chng minh, Weil thm ch ln ting chng li "ci gi l 'gi thuyt Mordell' v cc phng trnh

ca Diophantine". ng ta ni: "Tht th nu iu ny l ng, cn ti th nh cuc cho n ng cn

hn l cho n sai. Nhng y chng qua cng ch l iu mong mun v chng c t du hiu g ng h
hay phn bc n c". Nhng khi Weil nhm. Ngay t nhng nm u thp nin 1970, mt s nh
ton hc Nga, trong c Shafarevich v Parshin, t c nhng kt qu minh chng cho gi
thuyt Mordell. Qu nhin, vo nm 1984 Gerd Faltings hon ton chng minh c gi thuyt ny,
lm cho nh l cui cng ca Fermat "hu nh lun lun ng".
Trong khi Andr Weil quay li phn bc tt c cc gi thuyt vo lc tn ng ta khng cn c c
quyn gn vi ci gi thuyt m gi y nhiu nh ton hc gi l Gi thuyt Taniyama-Weil, th
Paris, Serre ang c lm sao cho tn tui ca Shimura khng c gn vi gi thuyt ny. Vo nm
1986, trong mt ba tic li Trng i hc Tng hp California Berkeley, trong tm nghe c
ca mt s ngi, Jean-Pierre Serre ni vi Serge Lang rng Andr Weil k cho mnh v cuc
m thoi gia ng ta vi Goro Shimura. Theo Serre th y l nhng g xy ra do Weil k li:
Weil: Ti sao Taniyama li cho rng tt c cc ng cong elliptic l modula?
Shimura: Chnh ng ni vi ng y nh th, ng qun ri y.
Lc , Lang - ngi tng v tnh s dng cc thut ng "ng cong Weil" v "gi thuyt
Taniyama-Weil"- cm thy nghi ng. ng quyt nh t mnh i tm s tht. Lang lp tc vit th
cho c Weil v Shimura, ri cho Serre. Shimura dt khot ph nhn vic mt cuc hi thoi nh th
tng xy ra, ng thi a ra nhiu bng chng cho li xc nhn ny. Weil khng tr li ngay. Cn
Serre, trong li p ca mnh, ch trch vic Lang mun tm ra s tht. Trong xmina Bourbaki vo
thng 6 nm 1995, Serre vn cp n gi thuyt ca "Taniyama-Weil" m gt ra ngoi tn tui ca
ngi khi xng ra gi thuyt - ngi m 30 nm trc tin tng v thng bo cho ng ta gi
thuyt ca mnh. Sau khi Lang lin h vi Weil ln th hai th Weil mi tr li. Bc th ca ng ta nh
sau: [20]
Ngy 3 thng 12 nm 1986
ng Lang knh mn!
Ti khng nh l ti nhn c bc th ng vit ngy 9 thng 8 khi no v u. Khi nhn
c th ng, ti (v hin vn ang) c nhng vn quan trng hn nhiu cn phi suy ngh.
Ti buc phi phn i quyt lit bt c s m ch no rng ti mu toan gim bt cng lao
ca Taniyama v ca Shimura. Ti ly lm vui mng khi thy ng ngng m h. Ti cng vy.
Vic thut li cc cuc hi thoi din ra rt lu trc y thng d dn n hiu lm. ng nhn
nhn chng nh l "lch s"; nhng khng phi th. Cng lm th chng cng ch l nhng giai
thoi. Cn v cuc tranh lun m ng cho l ng xi vn ln th ti thy chnh nhng bc
th ca Shimura kt thc dt im vn i vi mi ngi.
V vic gn cc tn tui vi nhng khi nim, nh l, hoc (?) gi thuyt, ti vn thng ni :
(a) khi mt tn ring gn vi (gi d) mt khi nim, iu ny khng bao gi c xem l du
hiu chng t rng tc gi c ni ti lm g lin quan ti khi nim ; iu ngc li mi
thng ng nhiu hn. Pythagoras u c lm g cho nh l "ca ng", Fuchs vi cc hm
Fuchs cng vy v August Comte vi ng August-Comte cng khng hn g;
(b) nhng tn ring c xu hng c thay th bng nhng ci tn hp l hn : dy LerayKoszul nay gi l dy ph (abel gi y c vit bng ch a thng, nh Siegel trc kia c ln
ni vi Erdos).
Ti sao ti khng nn thnh thong a ra cc nhn xt "ng ngn" (theo nh cch ng ni)?
Thc ra, ti "khng c lin quan g" k t nm 1979, khi ti biu hin s hoi nghi i vi gi
thuyt ca Mordell v khi y ti hon ton khng bit g v cc cng trnh theo hng ca cc
nh ton hc Nga (Parshin, v.v). Nu nh ti c li th l do l ti c nhng cuc tho lun

di vi Shafarevich vo nm 1972 nhng ng ta chng bao gi nhc ti vic .

Knh th,
Weil
AW : ig
Ti bt : Nu ng mun nhn bn l th ny bng chic my photocopy ca ng th xin ng c
t nhin. Ti t hi cng ty photocopy s lm g nu thiu ng v nhng ngi ging nh ng.

Su trong Rng en, ma thu 1984

Trong khi cuc tranh lun v vn ai khi xng gi thuyt Shimura-Taniyama ang din ra
gay gt Berkeley, New Haven, Princeton v vt c i Ty Dng sang Paris th mt iu hon
ton bt ng ang xy ra su trong khu Rng en ty nam nc c.
Gerhard Frey nhn bng c nhn ti Trng i hc Tng hp Tubingen v bng tin s ti
Trng ai hc Tng hp Heidelberg, ni ng nghin cu l thuyt s v chu nh hng bi cc
cng trnh ca Hasse v Weil. Frey say m nghin cu mi lin h qua li gia l thuyt s v hnh
hc i s, mt lnh vc ton hc mi c pht trin trong vng 50 nm gn y. ng cng quan tm
n hnh hc s hc. Chnh cc mi lin h gia l thuyt s v cc lnh vc mi m hn ca hnh hc
i s v hnh hc s hc gip ng tm ra mt khng nh ton hc bt ng. Trong nhng nm 70,
Frey c nhiu cng trnh v cc ng cong elliptic, cc phng trnh Diophantine v nm 1978
ng c bi bo "Cc ng cong modula v ian Eisenstein" ca Barry Mazur, Trng i hc
Harvard. Bi bo tc ng mnh n Frey cng nh nhiu nh l thuyt s; trong c Kenneth
Ribet Berkeley v Andrew Wiles Princeton. Bi bo ca Mazur lm cho Frey thm tin tng v
thy rng mnh cn phi suy ngh rt nghim tc v nhng ng dng ca cc ng cong modula v cc
biu din Galois vo l thuyt cc ng cong elliptic. ng pht hin ra rng iu ny dn ng ti,
v hu nh khng th trnh c, cc phng trnh Diophantine m cc phng trnh ny lin quan
cht ch ti cc phng trnh dng Fermat. y l mt nhn xt ht sc quan trng m Frey c gng
chnh xc ha.
Nm 1981 Gerhard Frey thm Trng i hc Harvard vi tun v c nhiu cuc trao i vi
Barry Mazur. Cc cuc trao i ny lm sng t nhng iu ng ang suy ngh. Mn sng m dy
c bao quanh cc mi lin h kh hiu m ng hnh dung gia cc phng trnh dng Fermat v mi
lin h gia cc dng modula v cc ng cong elliptic dn dn tan bin i. Frey i tip n
Berkeley v y ng ni chuyn vi Ken Ribet, nh l thuyt s ti ba tng tt nghip Trng
i hc Harvard v tng cng tc vi Mazur trong cc vn lin quan. Ri Frey tr v nc
c qu hng ca mnh. Ba nm sau, ng c mi ti ging bi ti Trung tm Oberwolfach nm
su trong khu Rng en.
Oberwolfach l mt trung tm hi ngh v hi tho ton hc, nm gia mt vng thin nhin thanh
bnh v xinh p, cch xa cc thnh ph v cc vng dn c ng c. Hng nm trung tm ti tr v
t chc khong 50 hi ngh quc t v cc ch ton hc khc nhau. Cc bi thuyt trnh, v thm ch
c vic tham d hi ngh, u theo th mi. Mi c gng u c thc hin nhm to iu kin thun
li cho vic trao i kin gia cc chuyn gia n t cc nc khc nhau. Nm 1984, Gerhard Frey
c bi thuyt trnh ti mt hi ngh v l thuyt s din ra ti y. ng a ra mt nhn xt c v
cn m h. Bn in rn cc cng thc ton hc m ng phn pht khp hi ngh hnh nh c hm
rng nu gi thuyt Shimura-Taniyama qu tht l ng th nh l cui cng ca Fermat s c
chng minh. iu ny chng c ngha g c. Khi Ken Ribet ln u nghe thy nhn xt ca Frey ng
cho l mt li ni a. Tnh modula ca cc ng cong elliptic l no li c th lin quan ti
nh l cui cng ca Fermat? - ng t hi ri khng suy ngh g thm v iu nhn xt l lng v

tip tc cng vic ca mnh. Nhng mt s ngi Paris v nhng ni khc li quan tm n ci mnh
cha c chng minh v cha hon chnh lm ca Frey. Jean- Piene Serre vit th cho mt nh
ton hc tn l J.F. Mestre. L th ny c nhiu ngi bit n v sau y Serre cng b mt bi
bo nhc li cc gi thuyt ca mnh trong bc th gi Mestle [21] .

nh l ca Ribet
Ken Ribet, ngi lc u cho rng mnh ca Frey l mt li ni a, bt u n cc
gi thuyt ca Serre v thc t, khi Ribet dnh th gi suy ngh v "li ni a" ca Frey, ng nhn
thy mt iu g hnh thnh cho mnh. l vic phi lm sng t cc pht biu ca Gerhard
Frey. Nu cc pht biu c chng minh th s c c php suy din sau y:
Gi thuyt Shimura-Taniyama --> nh l cui cng ca Fermat.

Ken Ribet ang trnh by cc nh l quan trng ca mnh.

tng ca Frey c pht trin tht ti tnh. Frey l lun nh sau: Gi s nh l cui cng ca
Fermat sai. Th th, vi ly tha n no ln hn 2, phng trnh Fermat: xn + y n = z n s c nghim,
trong x, y, z l cc s nguyn. Khi , mt nghim ring a, b, c c th lm ny sinh mt ng cong
elliptic c bit. Nay Frey vit ra c phng trnh tng qut ca ng cong ny da trn
nghim ca phng trnh Fermat. Gi thuyt m ng trnh by ti Oberwolfach ni rng ng cong
ny, by gi gi l ng cong Frey, l mt "con vt" rt k l. N k l n ni khng th tn ti
trong thc t. V iu quan trng nht l : ci ng cong elliptic c to thnh trong trng hp
nh l cui cng ca Fermat sai khng thuc dng modula. V vy, nu gi thuyt Shimura-Taniyama
thc s ng th tt c cc ng cong elliptic phi l modula. Do , ci ng cong elliptic m
khng phi l modula khng th tn ti c. T suy ra: ng cong Fley - ng cong elliptic
khng phi l modula (cng vi tt c cc tnh cht c trng k l khc ca n) khng th tn ti. Do
vy, nghim ca phng trnh Fermat cng khng th tn ti. S khng tn ti nghim ca phng trnh
Fermat c ngha l nh l cui cng ca Fermat (ni rng phng trnh khng c nghim nguyn vi
mi n ln hn 2) c chng minh. y l mt qu trnh suy din rt phc tp nhng c tin
hnh theo mt quy tc logic chng minh ton hc quen thuc, l : A suy ra B; do , nu B khng
ng th A cng khng ng. Tuy nhin, chnh mnh Frey cng ch l mt gi thuyt. Gi thuyt ny
pht biu rng nu mt gi thuyt khc (gi thuyt Shimura- Taniyama) ng th nh l cui cng ca
Fermat s c chng minh. Cp cc gi thuyt tip theo trong bc th ca Serre gi Mestre gip
thm Ken Ribet nhn nhn gi thuyt Frey bng nhng thut ng r rng hn.

Gerhard Frey, ngi c " tng k quc" rng khng th

tn ti mt ng cong elliptic nh l mt nghim ca phng trnh Fermat.
Trc y, chng bao gi Ken Ribet quan tm n nh l cui cng ca Fermat. Khi u ng
theo ngnh ha hc ti Trng i hc Tng hp Brown. Do nh hng v s dn dt ca Kenneth F.
Ireland, Ribet hng n ton hc v say m cc hm zeta, cc tng ly tha v l thuyt s. ng
tng bn lun qua loa v nh l cui cng ca Fermat nh l "mt trong nhng vn m tm quan
trng thc s ca chng chng c g ni na". Nhiu nh ton hc cng gi quan im nh th bi
v cc vn trong l thuyt s c xu hng bit lp, chng khng c cu trc thng nht hoc tun
theo nguyn tc c bn chung no. Tuy nhin, iu th v ca nh l cui cng ca Fermat chnh l
ch n ni lch s ton hc t bui u ca nn vn minh ti thi i ca chng ta. V li gii cui
cng ca bi ton cng ni lin hu nh ton b cc ngnh trong phm tr ton hc, bao gm c cc
lnh vc nm ngoi l thuyt s nh i s, gii tch, hnh hc v tp.
Ribet tip tc lm lun n tin s ton hc ti Trng i hc Harvard. Mi u cn gin tip ri
sau khi tr thnh tin s ton hc th trc tip hn, ng chu nh hng ca nh l thuyt s v
nh hnh hc xut sc Barry Mazur - mt con ngi m bng tm nhn ca mnh ng ta truyn cm
hng cho mi nh ton hc c tham gia d ch rt t vo vic c gng chng minh nh l cui cng
ca Fermat. Bi bo ca Mazur v ian Eisenstein l mt bn tm tt l thuyt cc ian m trong th
k trc Ernst Kummer pht trin thnh cc lnh vc ton hc hin i - hnh hc i s v cc
cch tip cn mi i vi l thuyt s thng qua hnh hc.[22]
Cui cng, Ribet tr thnh gio s ton hc ca Trng i hc Tng hp California
Berkeley v tip tc nghin cu l thuyt s. Nm 1985, ng c bit ci nhn xt "m h" ca Frey
rng: nu nghim ca phng trnh Fermat tn ti, tc l, nu nh l cui cng ca Fermat sai, th
nghim ny s to nn mt ng cong ht sc k quc. ng cong Frey ny s gn vi mt ng
cong elliptic khng modula. Cp gi thuyt ng hnh trong bc th ca Serre gi Mestre khin
ng quan tm n vic c gng chng minh gi thuyt Frey. Mc d lu nay khng thc s quan tm
n nh l cui cng ca Fermat nhng Ribet nhn ra rng vn ny tr nn thi s v n din
ra ngay trong lnh vc m ng nghin cu rt k. Trong tun l t ngy 18 n 24 thng 8 nm 1985,
Ribet tham d hi ngh hnh hc i s - s hc ti Arcata, California. ng bt u suy ngh v
mnh Frey v n lm cho ng bn rn tr c trong sut mt nm sau . Khi Ribet hon thnh cng
vic ging dy ti Berkeley vo u ma h nm 1986, ng bay sang c v tip tc nghin cu ti
mt trung tm ton hc ni ting th gii, Vin Max Planck. Va t chn ti Vin, Ribet thc hin
mt c t ph v i. ng gn nh chng minh c gi thuyt Frey. Nhng ng vn cha hon
ton t n ch. Khi tr v Berkeley, Ribet tm gp Barry Mazur mi t Harvard ti thm ni y.
"Barry, chng ta hy i ung mt tch c ph i!", Ribet gi ri hai ngi ti mt qun c ph quen
thuc gn khu Trng i hc Tng hp California. Trong khi nhm nhp ly c ph sa, Ribet tm
s vi Mazur: "Ti ang c gng khi qut nhng g mnh lm c c th chng minh c gi
thuyt Frey. Hnh nh ti vn cn thiu mt ci g khi qut chng minh...". Mazur nhn vo

nhng g m Ribet ang cho ng xem. "Ken ny, cu hon tt c ri y", ng ni, "cu ch cn
thm vo mt khng im gamma c bit no ca cu trc N, ri tip tc cch lm ca cu v nh
vy cu n ch!". Ribet nhn Mazur, ri li nhn ly c ph sa ca mnh, v sau ng ngng
quay li nhn Mazur. "Ly Cha, anh hon ton chnh xc!", ng ni. Sau ng tr v phng lm vic
ca mnh hon tt chng minh. " tng ca Ken tht ht sc tuyt diu", Mazur tht ln khi ni v
chng minh ti tnh ca Ken Ribet sau khi n c cng b v c gii ton hc bit n. [23]

Barry Mazur, Trng i hc Tng hp Harvard, "bc tin bi" ca

cc nh ton hc m s hiu bit su sc v hnh hc ca ng truyn
cm hng cho tt c nhng ngi tham gia ng gp vo vic tm ra
chng minh hon chnh nh l cui cng ca Fermat.
Ribet xy dng v chng minh c mt nh l chng t rng nu gi thuyt Shimura-Taniyama
ng th nh l cui cng ca Fermat s tr thnh h qu trc tip ca gi thuyt . Mt ngi mi
nm trc cn cho rng nhn nh ca Frey l mt li ni a th gi y chng minh c rng
"li ni a" y chnh l mt s tht trong ton hc. Cnh ca tn cng bi ton Fermat nay
c rng m nh cc phng php hnh hc i s-s hc hin i. Gi y tt c nhng g m th
gii cn l mt ai chng minh c ci gi thuyt c v kh tin: Gi thuyt Shimura-Taniyama. Khi
y hin nhin l nh l cui cng ca Fermat s ng.

c th ca mt cu b
Ngi mun thc hin iu nu trn chnh l Andrew Wiles. Nm mi tui, Andrew Wiles n
th vin cng cng ca thnh ph ni cu sinh sng ti nc Anh v trng thy mt cun sch ton
hc. Cu c c nh l cui cng ca Fermat trong cun sch . Ci nh l, nh m t trong
cun sch, dng nh qu n gin n ni bt c mt em b no cng c th hiu c. Theo li
Wiles: "Trong sch ni rng bn s khng bao gi tm c cc s nguyn x, y, z sao cho x3 + y3 = z
3. D bn ht sc c gng th th no i na, bn cng khng bao gi tm c cc s nguyn nh th.
V trong sch cn ni rng iu cng ng i vi x 4 + y4 = z4 , x 5 + y5 = z5 , v v.v... iu ny c
v qu n gin. V cun sch ni rng hn ba trm nm nay cha mt ai chng minh c iu ny.
Ti mun chng minh iu ".
Vo nhng nm 1970, Andrew Wiles vo i hc. Sau khi tt nghip, anh c nhn lm nghin
cu sinh ton ti Cambridge. Thy hng dn anh l gio s Joan Coates. Wiles phi ngng c m
chng minh nh l cui cng ca Fermat t thi u th ca mnh li. Vic nghin cu bi ton ny
ngn mt qu nhiu thi gian n ni chng nghin cu sinh no dm i su vo . V li, c thy
hng dn no li dm nhn mt nghin cu sinh vi bi ton c - mt vn thu ht nhng b
c siu vit nht th gii i tm li gii t hn ba th k nay? Vo thp nin 1970, bi ton Fermat
khng "hp thi" na. Ci "hp thi", ci ch nghin cu thc s nng hi trong l thuyt s lc
l cc ng cong elliptic. V vy, Andrew Wiles dnh th gi nghin cu cc ng cong elliptic
v mt lnh vc c tn gi l L thuyt Iwasawa. Anh hon thnh lun vn tin s v sau khi c

cp bng tin s anh tm c mt ch lm vic ti Khoa Ton Trng i hc Tng hp Princeton

v chuyn sang Hoa K. , anh tip tc nghin cu cc ng cong elliptic v L thuyt Iwasawa.

Ngn la c li bng chy

Mt bui ti ma h nng bc, Andrew ang nhp ly tr ti nh mt ngi bn. t nhin, ang
gia cu chuyn, ngi bn hi: " ny, anh c bit Ken Ribet va chng minh c Gi thuyt
Epsilon khng?". Gi thuyt Epsilon, theo gii ngha ca Serre, chnh l gi thuyt Frey v mi lin h
gia nh l cui cng ca Fermat v gi thuyt Shimura-Taniyama, c cc nh l thuyt s gi tn
mt cch cha chnh thc. Wiles git ny mnh. Ngay lc , anh bit rng cuc i anh thay i.
c m chng minh nh l cui cng ca Fermat t thi u th - mt c m m anh phi gc li
tin hnh cng vic nghin cu kh thi hn - sng li vi mt sc mnh l thng. Anh v nh
v bt u suy ngh xem mnh c th chng minh gi thuyt Shimura-Taniyama nh th no.
"Trong vi nm u", sau ny anh tm s, "ti bit mnh khng c i th v ti bit rng khng c
ai - k c ti - c c tng l s bt u t u". Anh quyt nh nghin cu vn mt cch kn
o trong trng thi n c. "Qu nhiu ngi bit n s lm mt tp trung. Ti sm nhn thy rng
ch cn cp n Fermat l lp tc thu ht qu nhiu s ch ". ng nhin, thiu g nhng nh
ton hc y ti nng, c bit l mt ni nh Princeton, v nguy c mt ai s hon thnh cng
vic ca anh thay anh - thm ch cn lm tt hn - l hon ton thc t. Cho d l v l do g i na th
Wiles t giam mnh trong cn gc xp v bt u lm vic. Anh b qua tt c cc ti nghin cu
khc dnh ton b thi gian ca mnh cho nh l cui cng ca Fermat. Wiles s dng tt c th
mnh ca cc cng c i s, hnh hc, gii tch v cc lnh vc ton hc hin i khc; cc kt qu
ton hc quan trng ca nhng ngi ng thi v ca nhng ngi i trc trong lch s; cc
phng php chng minh thng minh ca Ribet v cc kt qu ca ng ta; cc l thuyt ca Barry
Mazur v cc tng ca Shimura, Frey, Serre, Andr Weil; v nhng cng trnh khc ca nhiu, rt
nhiu cc nh ton hc khc.
S v i ca Wiles, sau ny Gerhard Frey nhn xt, l ch anh tin tng vo vic anh lm
mt thi im khi m mi nh ton hc trn th gii tin rng gi thuyt Shimura-Taniyama khng th
chng minh c trong th k XX.
chng minh gi thuyt Shimura-Taniyama, Andrew Wiles bit rng anh phi chng minh mi
ng cong elliptic l modula. Anh phi ch ra rng mi ng cong elliptic, m nghim ca n nm
trn hnh xuyn, ng l mt dng modula. Theo mt ngha no hnh xuyn l khng gian cc hm
i xng phc tp trn mt phng phc m cc hm ny c gi l cc dng modula. Chng ai c
c tng g ch ra mi lin h k quc nh th gia hai i tng dng nh rt khc nhau y.
Wiles nhn ra rng cch tt nht l th m s cc ng cong elliptic v s cc ng cong
elliptic dng modula, sau ch ra rng "s lng" ca chng l nh nhau. Cch lm ny chng t
rng cc ng cong elliptic v cc ng cong elliptic dng modula l nh nhau, v do mi
ng cong elliptic ch thc l modula - nh gi thuyt Shimura-Taniyama nu.
Wiles nhn ra hai iu. Mt l, anh khng cn phi chng minh ton b "gi thuyt ShimuraTaniyama" m ch cn chng minh cho trng hp c bit: cc ng cong elliptic bn n nh vi
h s l cc s hu t. Vic chng minh gi thuyt ng i vi mt lp b hn cc ng cong
elliptic ny cng chng minh nh l cui cng ca Fermat. Hai l, vic "m" s khng p
dng c y v anh ang lm vic vi cc tp hp v hn. Tp hp cc ng cong elliptic bn
n nh l v hn. Bt k mt s hu t no c dng a/b, trong a, b l cc s nguyn, u cho
mt ng cong elliptic khc (chng ta ni l mt ng cong elliptic trn cc s hu t). V c nhiu
v hn cc s nh th (a, b c th l cc s bt k trong tp hp nhiu v hn cc s 1, 2, 3, 4, ..., n

v cng) nn c nhiu v hn cc ng cong elliptic. Nh vy, cch m thng thng khng dng
c.

Chia mt bi ton ln thnh cc bi ton nh hn

Wiles ngh rng mnh cn bt u qu trnh nghin cu t cc bi ton nh hn, ln lt tng bc
mt. u tin c l anh phi n tp hp cc hm elliptic v xem mnh c th lm c g i
vi tp hp ny. y l mt cch tip cn hay v tch cng vic ra nh th, dn dn anh c th hiu r
tng tp hp hm. Trc ht, ngi ta bit rng mt s ng cong elliptic l modula. y l cc
kt qu rt quan trng c nhiu nh l thuyt s khc tm ra. Nhng Andrew Wiles sm nhn ra
rng vic ch xt cc ng cong elliptic v th m chng i chiu vi cc dng modula c l
khng phi l mt cch tip cn hay v anh ang lm vic vi hai tp hp v hn. Thc t, anh cng
khng tin gn ti li gii hn cht no so vi Andr Weil a nghi khi ng ta ni: "Ti khng thy bt
k l do no phn bc li gi thuyt y v c hai tp hp u m c (v hn nhng c bc v
hn ca cc s nguyn v cc s hu t, khng phi bc v hn cao hn ca cc s v t v
continuum), nhng ti cng khng thy bt k l do no ng h cho ci gi thuyt ny...". Sau hai
nm chng i n u, Wiles li th mt cch tip cn mi. Anh ngh rng mnh c th bin i cc
ng cong elliptic thnh cc biu din Galois, ri sau m cc biu din Galois i chiu vi
cc dng modula.
tng ny tht tuyt vi mc d n khng phi l hon ton mi m. Nguyn l ng sau tng
ny kh l th. Cc nh l thuyt s quan tm ti vic tm nghim ca cc phng trnh, nh phng
trnh Fermat chng hn. L thuyt ton hc v cc trng s t bi ton ny trong trng hp cc
trng m rng. Cc trng l cc tp hp v hn v rng ln, rt kh phn tch. Do , cc nh l
thuyt s thng s dng l thuyt Galois chuyn cc bi ton ny t cc trng phc tp sang ci
gi l cc nhm. Thng thng mt nhm c sinh ra bi mt tp hp hu hn (hn l v hn) cc
phn t. V vy, vic s dng l thuyt Galois cho php cc nh l thuyt s chuyn t mt tp hp v
hn sang mt tp hp c biu din bi mt tp hu hn. Php bin i mt bi ton nh th to ra
mt bc tin quan trng v thao tc trn tp hp hu hn cc phn t d hn nhiu so vi tp hp v
hn. Vic m ch c ngha i vi mt s lng hu hn cc phn t. Cch tip cn ny hnh nh c
th thc hin i vi mt vi tp hp cc ng cong elliptic. y l mt bc t ph thnh cng,
nhng mt nm sau Wiles li mc kt ln na.

Bi bo ca Flach
Gi y, Andrew Wiles ang c gng c th m cc tp hp ca cc biu din Galois tng
ng vi cc ng cong elliptic (bn n nh) so snh vi cc dng modula v ch ra rng chng
nh nhau. Trong khi lm vic ny, anh s dng lnh vc chuyn su m anh vit lun n tin s ca
mnh, l l thuyt Iwasawa honh. Wiles c gng dng l thuyt ny tm ra Cng thc s lp,
mt kt qu m anh cn cho vic "m". Nhng y, anh phi i mt vi mt bc tng. Anh
khng lm c g c th n gn cu tr li hn.

Andrew Wiles tr li phng vn.

Ma h nm 1991, Wiles d mt hi ngh Boston v anh gp li John Coates, thy hng
dn lun vn tin s trc y ca anh ti Cambridge. Gio s Coates ni vi Wiles rng nh s dng
mt cng trnh trc y ca nh ton hc Nga tn l Kolyvagin, mt trong cc hc tr ca ng l
Matthias Flach tm ra H thng Euler (mang tn Leonhard Euler) trong khi c gng chng minh
Cng thc s lp. y chnh l iu m Wiles cn chng minh gi thuyt. Shimura-Taniyama, nu
ng l anh c th m rng cc kt qu ring bit ca Flach thnh Cng thc s lp hon chnh. Wiles
rt phn khi khi nghe Coates ni v cng trnh ca Flach. "Kt qu ny nh l c t lm sn"
cho vn ca anh, Wiles ni, c nh l Matthias Flach lm tt c vic ny ch cho anh v
Wiles tc th gc li ton b cng vic ca mnh lin quan n L thuyt Iwasawa honh v sut ngy
m m mnh trong cng trnh ca Kolyvagin v Flach. Nu "H thng Euler" ca h thc s p dng
c th Wiles hy vng c th t c kt qu v s lp v gi thuyt Shimura-Taniyama c th
c chng minh i vi cc ng cong elliptic bn n nh, nh th l chng minh nh l
cui cng ca Fermat. Tuy nhin, y l mt cng vic rt kh khn v n nm ngoi lnh vc
Iwasawa m Wiles am hiu tng tn. Cng ngy Wiles cng cm thy cn phi tm ai trao i.
Anh cn mt ngi c th kim tra s tin trin cng vic ca anh trong cc lnh vc cha c khm
ph ny, nhng ngi li khng c tit l iu g cho bt c ai khc.

Mt ngi bn tt
Cui cng Wiles phi quyt nh chn mt trong hai cch: Hoc l anh tip tc gi b mt mi
iu nh anh lm sut thi gian di va qua, hoc l thi khng lm th na v trao i vi mt
chuyn gia gii v l thuyt s. V anh chn cch th hai v nu c gi b mt mi c th cng vic
ca anh khng nhch ln c. Nh chnh anh ni, ngi ta c th dnh c cuc i gii quyt
mt vn no m khng t c kt qu no. S cn thit phi trao i kin vi mt ngi
khc cui cng thng yu cu gay gt l phi gi kn mi iu ch ring mnh bit. Nhng gi
y cu hi t ra l: Ai? Anh c th tin cy ai gi c b mt ca mnh?
Vo thng ging nm 1993, sau su nm lm vic mt mnh, Wiles bt u lin h vi bn ngoi.
Anh tm n gio s Nick Katz, mt trong cc ng nghip ca anh ti Khoa Ton Trng i hc
Tng hp Princeton. Katz l mt chuyn gia v nhiu l thuyt m cc l thuyt ny cn thit cho vic
chng minh Cng thc s lp. Nhng iu quan trng hn l Katz hon ton ng tin cy. Anh y
chng bao gi tit l iu g m Wiles khng mun. nh gi ny ca Wiles l hon ton chnh xc.
Nick Katz gi mm gi ming trong sut nhiu thng tri cng lm vic vi Wiles. Cc bn ng
nghip ca h trong cng ng ton hc ng o ti Princeton vn khng thy c g khc thng, mc
du trong nhiu tun h trng thy hai ngi ni chuyn ring vi nhau hng gi bn nhng ly c ph
tn cui phng cng cng.
Nhng Andrew Wiles vn lo ngi rng ai c th t m v cng vic anh ang lm. trnh iu
, anh c k hoch giu s tht rng anh ang nghin cu "vn g " rt tm c cng vi

Nick Katz. Wiles t chc mt chuyn ton hc mi sau i hc vo dp ma xun nm 1993 v

Nick Katz tham d chuyn ny nh mt sinh vin. Nh vy hai ngi c th cng nhau nghin
cu m khng ai t m v iu h ang lm. Ch t th y cng l iu m Wiles ni ra. Cc sinh
vin khng th phng on c rng ng sau cc bi ging ny l con ng dn n nh l cui
cng ca Fermat v Wiles, cng vi s gip ca ngi bn tuyt vi Katz, c th tranh th c tr
tu ca h lp y nhng k h cn li trong l thuyt ca anh.
Chuyn c thng bo vi tn l "Cc php tnh vi cc ng cong elliptic", mt ci tn kh
chung chung khng mt ai c th nghi ng iu g. M u bi ging, gio s Wiles ni mc
ch ca chuyn nhm nghin cu mt s cng trnh gn y ca Matthias Flach v Cng thc s
lp. Khng cp g ti Fermat, khng cp g ti Shimura hay Taniyama v khng ai c th nghi
ng rng Cng thc s lp m h sp sa nghin cu s l yu t cn bn chng minh nh l cui
cng ca Fermat. Cng chng ai ngh rng mc ch thc s ca cc bi ging khng phi l dy ton
cho cc sinh vin sau i hc, m l Wiles v Katz cng nhau nghin cu bi ton ny nhng khng
b bt k ng nghip no ca h ng vc, ng thi li c thm cc nghin cu sinh kim tra cng
trnh gip h m khng nghi ng g c.
Nhng ch sau vi tun, tt c sinh vin bin u ht. H khng th tip tc kha hc v n thc s
chng i n u c. "Sinh vin" v thnh gi duy nht cn li l Nick Katz, ngi c l nm c tt
c mi chuyn y. Ri Wiles tip tc dng bng ca "lp hc" ghi chng minh di dng dc ca
anh cho Cng thc s lp v cng vi Nick Katz kim tra tng bc mt.
Cc bi ging khng mc phi sai st no. Gn nh l chng minh ca Cng thc s lp sp hon
tt v Wiles ang trn ng dn ti li gii bi ton Fermat. V vy, vo cui ma xun nm 1993,
khi chuyn chun b kt thc, Andrew Wiles gn nh hon tt mi vic. Anh ch cn phi vt ln
vi mt tr ngi cui cng. Wiles c th chng minh rng hu ht cc ng cong elliptic l
modula nhng i vi mt s t cn li vn cha th chng minh c. Anh ngh rng mnh c th
vt qua kh khn ny v rt lc quan. Wiles cm thy n lc cn phi ni chuyn thm vi mt
ngi khc na tm hiu su hn nhng kh khn cui cng m anh ang phi i mt. V th, anh
trao i vi mt ng nghip khc ca mnh ti Khoa Ton Trng i hc Tng hp Princeton,
gio s Peter Sarnak, v cng yu cu ng ta phi gi kn. "Ti ngh rng mnh sp chng minh c
nh l cui cng ca Fermat", anh ni v khin cho Sarnak ht sc sng st.
" l iu khng th tin c", sau ny Sarnak nhc li. "Ti ht sc kinh ngc, phn khi, bi
ri. Ti mun ni... ti nh, m hm ti rt kh ng". Vy l gi y c hai bn ng nghip c
gng gip Wiles hon tt chng minh ca anh. Mc d chng ai bit c c th cc nh ton hc ny
ang lm nhng ngi ta vn linh cm thy mt iu g . Mc d chnh Sarnak khng nh rng
khng ngi no bit c iu g thng qua mnh c, nhng sau ny anh tha nhn rng v tnh
tht ra "c l mt cht bng gi g y...".

Khu cui cng ca bi ton

Vo mt ngy ca thng 5 nm 1993, khi y Andrew Wiles ang ngi mt mnh trong phng lm
vic vi tm trng kh chu. Hnh nh mt s t ng cong elliptic vn lnh xa anh nay vn chng
li gn hn cht no. Anh vn cha th chng minh c chng l modula. Wiles cn chng cng phi
l modula bi nu anh chng minh c rng tt c cc ng cong elliptic (bn n nh) l modula
th nh l cui cng ca Fermat s c suy ra t . Lm c iu ny i vi hu ht cc ng
cong elliptic bn n nh l mt kt qu ton hc ln lao trong chnh l thuyt ny, nhng cha
anh t c mc ch ca mnh. Tm ngng cng vic nghin cu cng thng m cha i n u
ngh ngi cht t, Wiles xem li bi bo c ca ngi thy ng knh Barry Mazur, Trng i hc

Harvard. Mazur c nhng khm ph t nn mng cho l thuyt s. Nhng kt qu ca ng

truyn cm hng cho nhiu chuyn gia trong lnh vc ny, k c Ribet v Frey, nhng ngi m cng
trnh ca h m ng cho c gng ca Wiles. Bi bo ca Mazur m gi y Wiles ang c li
m rng l thuyt cc ian c khi u bi Kummer v Dedekind, v cn c tip tc bi mt
nh ton hc th ba ca th k XIX - Feldinand Gotthold Eisenstein (1823- 1852). Mc d mt sm,
Eisenstein c nhng cng hin rt quan trng cho s pht trin ca l thuyt s. Thm ch, Gauss
ni, nh ngi ta trch dn: "Ch c ba nh ton hc ca thi i: Archimedes, Newton v
Eisenstein".
Bi bo ca Mazur v ian Eisenstein c mt dng lm cho Wiles ch . Mazur ni rng c th
chuyn t mt tp ng cong elliptic ny n mt tp khc. Php chuyn phi c thc hin gn lin
vi cc s nguyn t. iu Mazur ni c ngha l nu ta ang lm vic vi cc ng cong elliptic
da trn s nguyn t 3 th c th bin i chng sao cho ta c th nghin cu chng bng cch thay s
3 bng s nguyn t 5. Php chuyn 3 thnh 5 chnh l iu m Wiles cn. Anh b b tc v khng th
chng minh c rng nhng lp nht nh cc ng cong elliptic da trn s nguyn t 3 l modula.
V n y, Mazur ni rng ng c th chuyn chng thnh cc ng cong da trn s nguyn t 5,
m cc ng cong da trn s 5 th Wiles chng minh c l modula. Nh vy, php chuyn 3
thnh 5 l th thut cui cng. iu ny cho php bin i cc ng cong elliptic da trn s 3 rt
kh nghin cu thnh cc ng cong da trn s 5 c bit l modula. Mt ln na, tng
tuyt diu ca mt nh ton hc khc li gip Wiles chin thng tr ngi tng nh khng th vt qua
c. Andrew Wiles cui cng hon tt mi vic.
Wiles cng thu xp thi gian ca mnh tht tuyt vi. Vo thng sau, tc l thng Su, thy hng
dn c ca anh l John Coates s ch tr mt hi ngh v l thuyt s Cambridge. Tt c cc nh ton
hc c tn tui trong lnh vc l thuyt s s c mt . Cambridge vn l thnh ph qu hng anh
v l ni anh hc chng trnh sau i hc. Phi chng y s l ni l tng nht anh trnh by
chng minh nh l cui cng ca Fermat? Lc ny Wiles phi chy ua vi thi gian. Anh cn sp
xp li tt c nhng vic lm c chng minh rng gi thuyt Shimura-Taniyama ng i vi
cc ng cong elliptic bn n nh. iu ny c ngha l ng cong Frey khng tn ti. V nu
ng cong Frey khng tn ti th c ngha l khng tn ti nghim ca phng trnh Fermat vi n >2
v do nh l cui cng ca Fermat c chng minh. Bi vit y ca Andrew Wiles di 200
trang. Anh hon tt n ng lc kp bay sang nc Anh. Khi bi thuyt trnh cui cng ca anh
kt thc, anh tr nn ni bt bi k tch ca mnh trc nhng trng pho tay vang di, nhng ng
knh camera bng sng v ng o cc phng vin.

Cng vic tip theo

By gi l lc tng duyt li ton b chng minh. Thng thng, mt kt qu ton hc hay bt k
mt pht minh khoa hc no mun c cng nhn th phi c gi ng mt tp ch c uy tn. Cc
nh khoa hc thng cng b cng trnh ca mnh nhng tp ch chun mc nh th. Cc tp ch ny
c trch nhim gi bi bo n nhng chuyn gia thuc lnh vc ph hp h xem xt ni dung ca
bi bo, xc nh xem kt qu nghin cu c ng khng v bi bo c ng c cng b hay khng.
Nhng cng trnh khoa hc c ng trn cc tp ch c uy tn c th v nh bnh m v b ca gii
khoa hc. Quyn li v s thng tin, hay thng thng, bc lng v vic tng lng ca mi nh
khoa hc hon ton ph thuc vo cc bi bo c cng b trn cc tp ch danh ting.
Nhng Andrew chn mt phng php khc. Thay cho vic gi chng minh ca mnh n mt
tp ch ton hc chuyn ngnh no nh hu ht cc nh khoa hc thng lm, anh trnh by n ti
mt hi ngh. C th c hai l do. Sut nhng nm di i tm chng minh, Wiles lun lun phi gi

b mt. Nu anh gi ng chng minh trn mt tp ch no th trc tin bi vit ca anh s c

gi ti cc phn bin do tp ch la chn v mt trong s nhng ngi ny hoc cc bin tp vin c
th tit l b mt ra c th gii. Cng c th Wiles lo ngi rng nu ai bit c chng minh ca
anh th h c th nh cp bng cch ny hay cch khc ri gi ng thnh cng trnh ca h. Tht
ng tic iu ny tng xy ra trong khoa hc. L do th hai l Wiles mun lm cho thnh gi thm
hi hp khi theo di anh trnh by chng minh ca mnh ti Cambridge.
Mc d cc kt qu c trnh by ti hi ngh, cng trnh s vn phi c gi i xin kin
phn bin. Nhng bc ca chng minh s vn phi c xem xt li tht k lng, tc l, cc chuyn
gia l thuyt s s phi kim tra li chng minh ca Wiles, tng dng mt, khng nh rng anh
thc s t c iu m anh mun chng minh.

Mt k h ln c pht hin
Bi bo 200 trang ca Wiles c gi cho nhiu chuyn gia hng u v l thuyt s. Ngay lp tc,
mt s chuyn gia rt quan tm v nhn chung cc nh ton hc cho rng php chng minh c th ng.
Tuy nhin, h vn cn phi ch li phn quyt ca cc nh chuyn mn. ", tin ch!", Ken Ribet tr
li khi ti hi xem anh c tin chng minh ca Wiles khng. "Ti khng bit ri cc chuyn gia s ni
sao ngay sau khi h c xong chng minh v y khng thy s dng H thng Euler".
Mt trong s cc chuyn gia c chn lm phn bin cho chng minh ca Wiles l Nick Katz,
ngi bn ca anh Princeton. Gio s Nick Katz ginh trn hai thng, thng 7 v thng 8 nm 1993,
khng lm g ht ngoi vic nghin cu ton b chng minh. Hng ngy, Katz nh dnh vo bn lm
vic ca mnh v cn trng c tng dng, tng k hiu ton hc, tng php suy din logic bo m
rng chng minh l hon ho v chp nhn c i vi bt c nh ton hc no nu h c chng
minh . Hng ngy, Katz gi th in t mt hoc hai ln cho Andrew Wiles (v anh ang xa
Princeton vo ma h ) v hi: "Anh mun ni g dng ny trn trang ny?" hay l "Ti khng
hiu bng cch no php suy din ny li c suy ra t php suy din nu phn trn", v.v... Wiles
tr li li bng th in t v nu vn no i hi phi gii thch chi tit hn th anh gi fax cu tr
li cho Katz.
Mt hm, khi duyt xong khong hai phn ba bn tho di l th ca Wiles, Katz thy c vn .
Nhng cu tr li trc y ca Wiles lm cho Katz hon ton tha mn nhng ln ny th khng.
tr li cu hi ca Katz, Wiles gi i mt bc th in t nhng Katz phn hi ngay: "Ti
vn khng hiu, Andrew ". V vy, ln ny Wiles phi gi fax lm r mt mi lin h logic. Katz
vn khng tha mn. n gin l c iu g y khng n. y c th l mt trong cc chi tit m mc
d Wiles v Katz xem xt k lng hi ma xun khi Wiles ging "chuyn ". H c gng khc
phc mi kh khn nhng k h ny trong chng minh ca Wiles qua mt c hai ngi. Nu nh cc
nghin cu sinh khc m tip tc kha hc y th bit u mt nghin cu sinh no c th gp
phn gip hai ngi pht hin ra k h.
Khi m Katz pht hin ra s nhm ln th cc nh ton hc khc trn th gii cng nhn ra chnh vn
khng n trong chng minh ca Wiles. n gin l khu ny khng thy s dng H thng
Euler v v th khng lm c g. Khng c H thng Euler, ci c xem nh mt tng qut ha
cng trnh ca Flach v Kolyvagin, th khng c Cng thc s lp. Khng c Cng thc s lp th
khng th "m" cc biu din Galois ca cc ng cong elliptic so snh vi cc dng modula v
gi thuyt Shimura-Taniyama khng c chng minh. Mt khi gi thuyt Shimura-Taniyama m cha
c chng minh l ng th cha c chng minh cho nh l cui cng ca Fermat. Ni mt cch
ngn gn, s thiu vng H thng Euler lm cho mi iu sp ging nh mt ngi nh giy.

Ni au kh
Andrew Wiles tr li Princeton vo ma thu nm 1993. Anh bi ri, bc mnh, cu gin, tht vng
v bun b. Wiles ha hn vi c th gii rng s chng minh nh l cui cng ca Fermat nhng
anh cha hon tt c. Trong ton hc cng nh trong hu ht cc lnh vc khc, thc cht l khng
th c gii thng "loi hai" hoc "khuyn khch". Wiles chn nn quay v cn gc xp ca mnh v c
gng hon tt chng minh. "Lc ny, anh y ang giu c th gii mt iu b mt", Nick Katz nh li,
"v ti ngh rng anh y cm thy kh bc bi v iu ". Cc ng nghip c gip Wiles, k c
ngi sinh vin c ca anh l Richard Taylor ang ging dy ti Cambridge cng n Princeton c
gip anh hon tt chng minh.
"By nm u lm vic mt mnh, ti lun ho hng vi tng pht mt", Wiles nh li, "ti i
mt m khng h ngn ngi cht no vi mt vn kh khn n mc tng nh v vng. Nhng gi
y lm ton theo ci cch ph by ht c ra th ny chc chn khng phi l phong cch ca ti. Ti
s khng bao gi cho tnh hung ny lp li mt ln no na". V ci kinh nghim cay ng c dng
dai bm ly anh mi. Ht k ngh php, Richard Taylor quay v Cambridge vy m Wiles vn cha
nhn thy on kt u. ng nghip nhn anh vi nh mt ng vin, hy vng, xen ln s thng cm
v mi ngi xung quanh u thu hiu ni au kh ca anh. H mun bit. H mun nghe c nhng
tin tc tt lnh nhng khng mt ng nghip no dm hi anh ang hon tt chng minh n u ri.
Ngoi Khoa Ton ca anh, c th gii cng ang hi hp i ch. Vo bui ti ngy 4 thng 12 nm
1993, Andrew Wiles gi mt bc th in t n nhm tin tc my tnh Sci.math, mt t chc m
nhiu nh l thuyt s v cc nh ton hc khc tham gia. Ni dung bc th nh sau:
Xt hin trng vic nghin cu ca ti v gi thuyt "Shimura-Taniyama" v nh l cui cng
ca Fermat, ti mun thng bo tm tt tnh hnh. Trong qu trnh duyt li chng minh, c nhiu
vn ny sinh v hu ht c gii quyt, song cn mt trng hp ring ti vn cha gii
quyt c... Ti tin rng mnh c th hon tt vic ny trong mt ngy gn y bng cch s dng
nhng tng c gii thch trong cc bi thuyt trnh ca ti ti Cambridge. V vn cn
nhiu vic phi lm i vi bn tho nn n cha th c a ra cng b. Trong chuyn ti
Princeton bt u vo thng 2 ti s trnh by y v cng trnh ny.
Andrew Wiles

Vic din ra sau

Nhng Andrew Wiles lc quan qu sm. Cui cng ri th chuyn m anh d kin trnh by
ti Princeton cng cha a ra c gii php no mi. Sau hn mt nm tri qua k t thng li ngn
ngi ti Cambridge, Andrew Wiles gn nh sp t b mi hy vng v mun qun i chng minh cn
khim khuyt ca mnh.
Bui sng th Hai, ngy 19 thng 9 nm 1994, Wiles ang ngi bn lm vic ca mnh ti Trng
i hc Tng hp Princeton vi nhng chng ti liu by la lit xung quanh. Anh quyt nh s xem
li php chng minh ca mnh ln cui cng trc khi xp n li v t b mi hy vng chng minh
nh l cui cng ca Fermat. Wiles cn phi tm cho ra iu g ngn cn anh xy dng H thng
Euler. Anh mun bit, d ch tha mn s t m ca c nhn mnh, ti sao anh tht bi. Ti sao
li khng c H thng Euler ? Anh mun xc nh chnh xc chi tit k thut no lm cho ton
b vn b. Anh thy rng d phi t b chng minh ca mnh th ch t anh cng phi c c
cu tr li l ti sao mnh sai.
Wiles nghin cu cc bi bo nm trc mt mnh, tp trung c gng cao khong chng hai mi
pht. V chnh lc anh thy c chnh xc v sao mnh li khng th hon tt c cng vic.
Cui cng anh hiu c mnh sai khu no. " l thi im quan trng nht trong ton b cuc

i nghin cu ca ti", sau ny anh k li cm gic ca mnh. "t nhin, hon ton bt ng n mc
kh tin, ti c c khm ph tuyt vi. Khng c iu g m ti lm s... ". Chnh lc nhng
git nc mt tro ra v Wiles nght th v xc ng. iu Wiles pht hin ra c vo ci thi
im nh mnh y l "tuyt diu khng sao t ni, tht n gin lm sao v cng thanh tao lm sao...
n ni ti bt u chuyn sang khng tin". Wiles pht hin ra rng iu lm cho H thng Euler
khng dng c trong chng minh li chnh l iu lm cho phng php L thuyt honh Iwasawa
m anh b bng i 3 nm trc y li p dng c. Wiles nhn chm chm vo bi bo ca mnh
mt lc lu. Chc chn l mnh ang m, anh ngh vy. iu ny tuyt diu n mc kh tin l ng.
Sau anh ni rng iu tuyt vi mt cch gin n nh vy th rt c th n sai. Nhng mt pht
hin quan trng v tuyt vi n th th n cn phi ng.
Wiles i i li li trong phng sut my gi. Anh khng r mnh tnh hay m. Chc chc anh tr li
bn lm vic ca mnh xem xem iu pht hin k diu ca anh c cn khng - n vn cn .
Anh v nh v i ng trong tm trng y suy t v iu va khm ph. Bit u sng mai anh li pht
hin ra mt li no trong bc lp lun mi ny. Mt nm chu sc p t c th gii, mt nm m
ht c gng ny n c gng khc u tht bi lm lung lay nim tin ca Wiles. Anh tr li bn lm
vic ca mnh ti trng vo bui sng hm sau v ci vin ngc k l m anh va tm thy hm qua
vn cn nm , n ang i ch anh.
Wiles vit ra mt cch chi tit chng minh ca mnh c s dng phng php L thuyt honh
Iwasawa. Cui cng, mi th c t vo ng ch. Cch tip cn m anh s dng 3 nm
trc y l ng. Anh nhn ra c iu ny v thy rng con ng ca Flach v Kolyvagin m anh
chn l khng ph hp. Bn tho sn sng gi i. Trong tm trng rt phn chn, Andrew
Wiles ngi vo bn my tnh v gi thng ip in t qua mng internet n nhiu nh ton hc trn
khp th gii: "Hy i bu phm pht chuyn nhanh trong vi ngy ti".
Nh ha vi bn mnh l Richard Taylor, ngi t Anh sang gip anh sa cha chng
minh, bi bo mi vi phn hiu nh L thuyt Iwasawa mang tn c hai ngi, mc d Wiles t
c kt qu thc s ny sau khi Taylor v nc. Trong my tun sau , cc nh ton hc nhn
c bi hiu nh ca Wiles cho cc bo co m anh trnh by Cambridge v h duyt k tt
c cc chi tit. Khng ai tm thy mt li lm no na. Ln ny, theo cch thng l, Wiles gi cng
trnh c hon tt ca mnh i cng b. Thay v nh lm ti Cambridge mt nm ri trc,
anh gi bi bo n tp ch ton hc chuyn ngnh, Annals of Mathematics, ni m cc bi bo c th
c nhiu nh ton hc xem xt k cng. Qu trnh nh gi ko di vi thng v ln ny ngi ta
khng tm thy mt sai st no. S tp ch Thng 5 nm 1995 ng nguyn vn bo co ca Wiles
trnh by ti Cambridge cng vi bi hiu nh ca Taylor v Wiles [24] . n y, nh l cui cng
ca Fermat hon ton c chng minh.

C ng l Fermat chng minh c?

Andrew Wiles m t chng minh ca mnh nh l "php chng minh ca th k XX". Qu vy,
Wiles s dng cc cng trnh ca nhiu nh ton hc th k XX. Anh cng s dng kt qu ca cc
nh ton hc tin bi. Tt c nhng yu t c bn trong cng trnh ca Wiles u bt ngun t kt qu
ca nhng ngi khc, rt nhiu ngi khc. V vy, chng minh nh l cui cng ca Fermat thc s
l thnh tu ca ng o cc nh ton hc th k XX v ca c nhng nh ton hc trc cho n thi
i ca Fermat. Theo Wiles, Fermat khng th c chng minh trong u khi ng vit li ghi ch ni
ting bn l trang sch. Nhn nh ny ca Wiles rt c th l ng v gi thuyt Shimura-Taniyama
khng tn ti cho n tn th k XX. Nhng liu Fermat c th c mt cch chng minh khc khng?
Cu tr li c l l khng. Nhng iu ny khng hon ton chc chn. Chng bao gi chng ta bit

c. Mt khc, Fermat sng 28 nm na k t khi ng vit nh l ca mnh ln l trang sch,

song khng khi no ng ni thm iu g v nh l na. C th ng bit rng mnh khng th chng
minh c nh l ny; hoc c th ng lm khi cho rng phng php gim v hn m mnh s
dng trong chng minh cho trng hp n gin vi n=3 c th p dng cho trng hp tng qut;
hoc n gin l ng qun nh l ny v chuyn sang lm vic khc.

T tri sang phi : Cc nh ton hc John Coates, Andrew Wiles,

Ken Ribet, Karl Rubin chc mng chng minh ca Wiles ti Cambridge
sau bi thuyt trnh lch s.
Cui cng, vic chng minh nh l ny c hon tt vo thp nin 1990 v n i hi nhiu
kin thc ton hc hn hn nhng iu m Fermat c th bit. Bn cht su xa ca nh l ny khng
ch l ch n c c mt qu trnh lch s xuyn sut chiu di ca nn vn minh nhn loi, m li
gii cui cng ca bi ton c c l nh p dng v hp nht tt c cc lnh vc ca ton hc.
Chnh s hp nht cc lnh vc ton hc c v nh tch ri nhau cui cng chinh phc c nh
l ny. V mc d Andrew Wiles l ngi thc hin cng on quan trng cui cng i vi nh
l ny bng vic chng minh gi thuyt Shimura-Taniyama, yu t cn thit chng minh nh l
cui cng ca Fermat, nhng ton b chng minh ny c cng lao ca nhiu ngi. V chnh tt c cc
ng gp y cng li dn n li gii cui cng. Khng c cng trnh ca Ernst Kummer s khng
c l thuyt cc ian, v khng c cc ian th khng th c cng trnh ca Barry Mazur. Khng c
Mazur th s khng c gi thuyt Frey v khng c gi thuyt quan trng ny cng vi ng gp ca
Serre th s khng c chng minh ca Ribet rng t gi thuyt Shimura-Taniyama s suy ra nh l
cui cng ca Fermat. V c l khng th c chng minh nh l cui cng ca Fermat nu nh khng
c gi thuyt do Yutaka Taniyama xng vo nm 1955 ti Hi ngh Tky-Nikko, m sau c
Goro Shimura chi tit ha v hon thin. Hay l vn c th chng minh khng theo quy trnh trn?
Tt nhin, Fermat khng th nu ln c mt gi thuyt uyn bc n mc c th hp nht hai
ngnh ton hc rt khc nhau. Hay l ng lm c iu ? Chng c g l chc chn c. Chng ta
ch bit rng cui cng nh l ny c chng minh v chng minh c kim tra i kim tra
li n tng chi tit nh nht bi rt nhiu nh ton hc trn khp th gii. Nhng chnh v chng minh
ny rt phc tp v hin i nn khng c ngha l khng th tn ti mt chng minh n gin hn.
Trn thc t, trong mt bi bo ca mnh, Ribet ch ra mt hng chng minh nh l cui cng
ca Fermat m c th khng cn chng minh gi thuyt Shimura-Taniyama. V cng c th Fermat
bit nhiu v ton hc "hin i", mt cng c y hiu lc, m gi y kt qu nghin cu ca ng
b tht lc (thc t ngi ta cha bao gi tm thy cun Diophantus ca Bachet m trn l trang sch
Fermat vit ra khng nh ton hc ni ting ca mnh). V vy, liu Fermat c c mt "chng
minh tuyt diu" cho nh l ca mnh hay khng, chng minh m khng th ghi ht ra trn l trang
sch, iu ny s mi mi l mt b mt ca ng.

Gerd Faltings, ngi c cch tip cn hon ton khc vi nh l

cui cng ca Fermat. Vo nm 1993, khi Andrew Wiles tht bi
v cha tm c li gii hon chnh cho bi ton, nhiu ngi
ngi rng l lc Faltings c th tm c li gii ng vt
ln Ardrew Wiles.

Andrew Wiles vo thi im quan trng nht ca bui thuyt

trnh th ba ti Cambridge (thng 6/1993), khi m tt c mi
ngi u nhn thy r l li gii bi ton Fermat trong tm tay.

Ken Ribet ti qun c ph ni ting, ni ng hon thnh

chng minh rng t gi thuyt Shimura-Taniyama c th suy
ra nh l cui cug ca Fermat cn phi ng.

CH GII
1. E.T. Bell, Nhng ngi n ng lm ton , New York: Simon v Schuster, 1937, trang 56.
2. Barry Mazur, "L thuyt s nh mt ngi chm chc", Tp ch American Mathematical
Monthly, S 98, 1991, trang 593.
3. Vo nm 1934, Otto Neugebauer lu gii khoa hc v vin gch Plimpton 322 v t n ton
hc Babylon pht trin ln trnh cao hn. Ti liu bng ting Anh v vn ny c th tm
trong cun sch ca ng c tn gi "Khoa hc chnh xc thi c i", NXB HTH Princeton, 1957.
4. Thc t, Cantor cn i xa hn na. ng gi thit rng bc v hn ca cc s v t k tip bc v
hn ca cc s hu t. Ngha l ng cho rng khng tn ti bc v hn no va cao hn bc v hn ca
cc s hu t li va thp hn bc v hn ca cc s v t. Khng nh ny c bit n vi tn gi
l Gi thuyt Continuum v cng trnh nghin cu ca Kurt Godel v Paul Cohen trong th k th XX

 ch ra rng ngi ta khng th chng minh c gi thuyt ny trong phm vi cn li ca ton hc.
Gi thuyt Continuum ng ring mt mnh (cng vi mt vi cch pht hiu li tng ng), i lp
vi ton b nhng g cn li thuc v ton hc v tnh ng n tng ng ca chng hon ton c
lp vi nhau. y l mt trong nhng chn l k d nht trong nn tng ca ton hc.
5. D. Wells, Nhng con s gy t m v y l th, London: Penguin Books, 1987, trang 81.
6. C. Boyer, Lch s ton hc, New York: Wiley, 1968, trang 9.
7. c in li (ti XB) trong sch ca B. Mazur.
8. Ian Stewart, Cc con s ca t nhin , New York: Basic Books, 1995, trang 140.
9. Michael Mahoney, S nghip ton hc ca Pierre de Fermat , in ln th 2, NXB HTH
Princeton, 1994, trang 4.
10. Harold M. Edwards, nh l cui cng ca Fermat , New York: Springer-Verlag, 1977, trang
61 -73.
11. Nhiu iu v hi b mt ny c bit n mt cch rng ri l nh cun sch ca Paul R.
Halmos, "Nicolas Bourbaki", Scientific American, s 196, thng 5/1957, trang 88-97.
12. Andr Weil, Tuyn tp cc cng trnh , Tp I-III, Paris: Springer-Verlag, 1979.
13. Phng theo "nh l cui cng ca Fermat v S hc hin i" ca Kenneth A. Ribet v Brian
Hayes, American Scientist , s 82, thng 3-4/1994, trang 144-156.
14. Mt ti liu nhp mn rt hay v lnh vc ny l cun sch ca Joseph H. Silverman v John
Tate, Cc im hu t trn ng long elliptic , New York: Springer-Verlag, 1992.
15. Phn ln t liu v cuc i ca Yutaka Taniyama c ly t cun sch ca Goro Shimura
"Yutaka Taniyama v thi i ca ng: Su tp v cuc i ring", Tp ch ca Hi Ton hc
London, S 21 , 1989, trang 184-196.
16. c in li trong tp ch bng ting Nht Sugaku, thng 5/1956, trang 227-231.
17. Nh vy Shimura thng bo vi Serre gi thuyt ca mnh. y l ln u tin ng ni v gi
thuyt ny vi ngi khc v hon ton tin rng Serre s cng nhn mnh l ngi khi xng ra
n.
18. Andr Weil, Tuyn tp cc cng trnh , trch on t Tp III, trang 450.
19. Andr Weil, "Uber die Bestimmung Dirichletscher Reihen durch Funktionalgleichungen" (V
vic xc nh cc chui i-ric-l bng phng trnh hm), Math. Annalen , S 168, 1967, trang 165172 (ting c).
20. Bc th ca Weil gi cho Lang cng vi nhiu chi tit v trnh t cc s kin m t y, trong
c cc cuc hi thoi v th t ring, c in trong cun sch ca Serge Lang "Mt vi nt v lch
s ca Gi thuyt Shimura-Taniyama", Notices of the American Mathematical Society, thng
11/1995, trang 1301-1307. Cng lao ca Lang l ch bi bo ca ng v "H s TaniyamaShimura" c ph bin trong gii ton hc t 10 nm nay v cui cng lm cho Goro Shimura
c cng nhn mt cch hon ton xng ng.
21. Jean-Pierre Serre, "Th gi ngi J.F. Mestre", c in li trong cun Nhng xu hng hin
nay trong hnh hc i s - s hc , Providence : Hi Ton hc M, 1987, trang 263-268.
22. Barry Mazur, "Cc ng cong modula v ian Eisenstein", Paris, Php: The Mathematical
Publications of I.H.E.S., s 47, 1977, trang 33-186.
23. Trch dn ca Barry Mazur.
24. Bi bo u tin v quan trng hn trong s 2 bi bo ca Andrew Wiles, "Cc ng cong
elliptic modula v nh l cui cng ca Fermat", Annals of Mathematics, s 142, 1995, trang 443551 , bt u vi khng nh ghi trn l sch bng ting La tinh ca Fermat v nh l ca mnh:
Cubum autem in duos cubos, aut quadratoquadratum in duos quadratoquadratos, et generaliter

nullam in infinitum ultra quadratum potestatem in duos ejusdem nominis fas est dividere: cujus rei
demonstrationem mirabilem sane detexi. Hanc marginis exiguitas non caperet. Pierre de Fermat.
Tp ch ny thm ch c bn ht trc c ngy xut bn v ln u tin n c nh gi l 14
la M/cun.

LI TC GI
Trong khi chun b cun sch ny, ti trch dn nhiu t liu lch s t cc ngun khc nhau. Ti
liu gc v hon chnh nht m ti thch th l cun sch ca E.T. Bell "Nhng ngi n ng lm
ton" (d rng ti khng thch ci nhan c phn bit gii tnh nh th, hn na n thiu chnh xc v
c hai nh ton hc c nhc n trong sch l ph n; cun sch c vit nm 1937). R rng l
cc nh vit lch s ton hc khc trch dn thng tin t cun sch ca Bell, v vy y ti khng
nu tn ca h na. Tt c cc ngun t liu quan trng m ti s dng c cp phn ch
gii. Ngoi ra, ti tham kho cc bi bo rt c gi tr ca Jacquelyn Savani, Trng i hc Tng
hp Princeton (Tun san Princeton, 6/9/1993). Ti cm n b gi cho ti bng ghi chng trnh
pht trn i BBC ni v nh l cui cng ca Fermat.
Ti xin cm n C.J. Mozzochi cung cp mt s bc nh v cc nh ton hc tham gia vo qu
trnh chng minh nh l cui cng ca Fermat. Ti chn thnh cm n gio s Kenneth A. Ribet,
Trng i hc Tng hp California Berkeley, dnh cho ti nhng cuc phng vn b ch thu
c nhng thng tin rt quan trng v cng trnh nghin cu ca ng dn n chng minh nh l
cui cng ca Fermat. Ti bit n su sc gio s Goro Shimura ca Trng i hc Tng hp
Princeton, ngi dnh nhiu thi gian gip ti c c cc t liu rt quan trng v cng trnh
nghin cu ca ng v v gi thuyt khng th thiu c ca ng i vi chng minh nh l cui
cng ca Fermat. Ti v cng cm n gio s Gerd Faltings ca Vin Max Planck ti Bonn v gio s
Gerhard Frey ca Trng i hc Tng hp Essen, c, dnh cho ti nhng cuc phng vn y
n tng v nhng li gp su sc. Ti cng cm n gio s Barry Mazur ca Trng i hc Tng
hp Harvard gii thch cho ti nhng khi nim quan trng trong Hnh hc s hc. Nu cn bt k
sai st no trong cun sch ny th hon ton l do li ca ti.
Ti cm n John Oakes, ngi xut bn cun sch ny, khch l v ng h ti. Ti cng cm n
Jill Ellyn Riley v Kathryn Belden ca Nh xut bn "Bn bc tng Tm ca s". V cui cng, ti
rt bit n v ti, Debra.
Amir D. Aczel

Tin s Amir D. Aczel tt nghip i hc ngnh Ton v sau nhn bng thc s khoa hc ti
Trng i hc Tng hp California Berkeley. Hin nay ng l ph gio s v Thng k hc ti

Trng i hc Bentley thnh ph Waltham thuc bang Masachusetts. ng vit bi cho nhiu tp ch
trong c Tp ch Nh Kinh t M, Tp ch Tnh ton Thng k v Tp ch D bo. ng l tc gi
ca nhiu cun sch.
HT