dr Fedor Skuban

Fizika
za studente na Departmanu za matematiku i informatiku na PMF-u
u Novom Sadu

Departman za fiziku, PMF Novi Sad

1

Mehanika
Sadraj
Fizike veliine. SI sistem jedinica
Osnovni pojmovi kinematike
Brzina
Ubrzanje
Pravolinijsko kretanje
Slobodno padanje
Vertikalni hitac
Horizontalni hitac
Kosi hitac
Krivolinijsko kretanje. Kruno kretanje
Ugaona brzina
Ugaono ubrzanje
Ravnomerno kruno kretanje
Jednako-ubrzano kruno kretanje
Dinamika. Sila
Njutnovi zakoni kretanja. I Njutnov zakon
II Njutnov zakon
III Njutnov zakon
Gravitaciona sila. Njutnov zakon univerzalne
gravitacije

4
10
13
16
20
24
26
28
31
34
36
37
41
43
46
48
53
55

Teina tela
Sila normalne reakcije podloge
Sila trenja
Sila elastinosti
Sile kod krunog kretanja
Rad i energija
Energija
Kinetika energija
Potencijalna energija
Gravitaciona potencijalna energija
Konzervativna i nekonzervativna polja
Konzervativne i nekonzervativne sile
Potencijalna energija deformisane opruge
Zakon odranja energije
Snaga
Impuls sile i koliina kretanja
Zakon odranja koliine kretanja
Sudari
Elastian i neelastian sudar

59
60
61
65
70
74
77
78
80
82
86
87
88
91
94
95
98
101
103

58

Sadraj
Oscilacije i talasi
Oscilovanje tela obeenog o elastinu oprugu
Matematiko klatno
Talasno kretanje. Prostiranje talasa
u elastinoj sredini.
Jednaina progresivnog talasa
Brzina irenja talasa
Energija talasa
Osnovne osobine talasnog kretanja

104
98
101
103
108
110
112
113

Statika fluida
Pritisak
Hidrostatiki pritisak
Potisak. Arhimedov zakon.
Osobine gasova. Atmosferski pritisak.
Dinamika fluida
Jednaina kontinuiteta
Bernulijeva jednaina
Torielijeva teorema

118
119
122
124
126
128
129
131
133

Fizike veliine. SI sistem jedinica.

Potreba da se brojem izraavaju osobine ili opisuju prirodne pojave
nametnula je potrebu uvoenja fizikih veliina i jedinica fizikih
veliina.
Fizikim veliinama se kvantitativno opisuju osobine tela, stanja i
procesa (pojava).
Skalarne veliine su potpuno odreene svojom brojnom vrednou, dok su
vektorske veliine definisane joi pravcem i smerom.
1960. godine je na meunarodnom nivou dogovoreno da se koristi
jedinstveni sistem fizikih jedinica u svetu, tzv. SI sistem (meunarodni
sistem jedinica), koji sadri 7 osnovnih veliina i njihovih jedinica, dok su
sve ostale jedinice (jedinice ostalih fizikih veliina) izvedene od osnovnih
(iako imaju druge nazive, mogu se nedvosmisleno izraziti preko nekih od
pomenutih sedam osnovnih jedinica).

Fizike veliine. SI sistem jedinica.

Osnovne fizike veliine:
naziv veliine

masa

najea oznaka
veliine

jedinica

oznaka jedinice

kilogram

kg

duina

l, s, r

metar

vreme

sekund

temperatura

kelvin

jaina elektrine
struje

amper

jaina svetlosti

kandela

cd

koliina supstance

mol

mol

Fizike veliine. SI sistem jedinica.

1 m je duina puta koju u vakuumu pree
svetlost za 1/299 792 458 deo sekunde.
1 kg je masa etalona u obliku cilindra visine
39 mm i prenika 39 mm od legure 90% Pt 10% Ir, koji se uva u Meunarodnom birou
za teine i mere u Sevru, Francuska.
1 s je vreme trajanja 9 192 631 770 oscilacija
elektromagnetnog talasa koji se emituje pri
prelasku elektrona izmeu dva hiperfina nivoa
u atomu Cs.
1 K je termodinamika temperatura koja je jednaka 1/273.16 delu
termodinamike temperature trojne take vode.
1 A je jaina vremenski stalne elektrine struje koja, prolazei kroz dva prava,
paralelna provodnika beskonane duine i zanemarljivog poprenog preseka,
koja se nalaze u vakuumu na rastojanju od 1 m, prouzrokuje izmeu njih
elektrodinamiku (privlanu ili odbojnu) silu od 2107 N po metru duine.
6

Fizike veliine. SI sistem jedinica.

1 cd je svetlosna jaina koju u odreenom pravcu emituje izvor svetlosti u vidu
monohromatskog zraenja frekvencije 5401012 Hz i ija je izraena snaga u tom
pravcu 1/683 deo W po steradijanu.
1 mol je koliina materije sistema koji sadri toliko elementarnih jedinki koliko
ima atoma u 0.012 kg izotopa ugljenika 12C (Avogadrov broj).

Fizike veliine
Izvedene fizike veliine - skup fizikih veliina koje su funkcije osnovnih ili
osnovnih i ve izvedenih veliina, a dobijaju se na osnovu formule ili relacije.
Primeri:
brzina
v=dx/dt [m/s]
ubrzanje
a=dv/dt [m/s2],
sila
F=ma [N=kgm/s2],
pritisak
p=F/S [Pa=N/m2]
gradijent brzine dv/dz [s1=1/s]
koeficijent dinamike viskoznosti =F/(S(dv/dz)) [Pas=Ns/m2=kg/sm]
Mogu biti i bezdimenzione:
apsolutni indeks prelamanja
Poasonov broj

n=c/v
=(d/d)/(l/l)

Izuzetak su jedinice za:

ugao u ravni
[rad]
prostorni ugao
[sr]
8

Fizike veliine

Jedinice fizikih veliina se vrlo esto ne koriste u svom osnovnom

obliku, ve viestruko umanjene ili uveane. Milimetar, nanosekunda
ili mikrofarad su jedinice koje sadre prefikse mili-, nano- i mikro- i
predstavljaju umnoke osnovne jedinice (metar, sekunda, Farad)
zasnovane na razliitim eksponentima broja 10.
red veliine prefiks

oznaka

red veliine prefiks

1012

piko-

101

oznaka

deka-

109

nano-

102

hekto-

106

mikro-

103

kilo-

103

mili-

106

mega-

102

centi-

109

giga-

101

deci-

1012

tera-

da

KINEMATIKA
Osnovni pojmovi kinematike
Mehaniko kretanje tela je promena
poloaja tog tela u odnosu na bilo koje
drugo telo.
Da bi se odredio poloaj tela koje se
kree (ili miruje) u odnosu na neko
drugo telo, koriste se tzv. referentni
sistemi, najee Dekartov pravougli
koordinatni sistem (x-, y- i z-osa).
Referentni sistemi su vezani za posmatraa dogaaja. Mogu ili mirovati ili se
kretati (ravnomerno ili ubrzano).

Referentni sistemi koji miruju ili se ravnomerno kreu su tzv. inercijalni referentni
sistemi, a oni koji se ubrzano kreu nazivaju se neinercijalni referntni sistemi.
10

Osnovni pojmovi kinematike

Materijalna taka je telo zanemarljivih
dimenzija, ali konane mase. U kinematici nas
manje interesuju dimenzije pokretnih tela, a
vie samo njihovo kretanje i veliine koje ga
karakteriu.

Vektor poloaja r je vektor koji spaja koordinatni poetak (posmatraa pojave kretanja
nekog tela) i datu taku u koordinatnom
sistemu u kojoj se nalazi telo, a usmeren je ka
datoj taki.
Linija koju materijalna taka opisuje tokom
kretanja (skup uzastopnih poloaja) predstavlja njenu putanju. Ili, to je skup taaka
kroz koje telo prolazi tokom svog kretanja.

11

Osnovni pojmovi kinematike

Deo putanje s koji telo pree za vreme t izmeu
dve take (npr. M1 i M2) je preeni put. To je
rastojanje izmeu krajnjeg i poetnog poloaja tela
mereno du putanje.

s = s2 s1

Vektor pomeraja r je vektor koji spaja poetni i

krajnji poloaj take u kretanju (najkrae rastojanje
izmeu poetnog i krajnjeg poloaja).

r r
v
r = r (t + t ) r (t )

Svako sloeno kretanje se moe predstaviti kao kombinacija translacije i

rotacije.
Translacija svaka prava (ili ravan)
koja spaja take u telu koje se translatorno kree ostaje sama sebi paralelna.
Rotacija sve take tela koje rotira kreu se po koncentrinim krugovima iji
centri su na istoj pravoj osa rotacije.

12

Vrste kretanja. Brzina.

Brzinom kretanja tela se, u optem smislu, karakterie preeni put u jedinici
vremena.
Srednja putna brzina je skalarna veliina kolinik ukupnog preenog puta s
koje telo pree za neko vreme t i vremena kretanja t.

Jedinica je [m/s].

vs =

s
t

Srednja vektorska brzina je vektorska

veliina
r
kolinik vektora pomeraja r (spaja poetni i
krajnji poloaj) i vremena u toku kojeg je pomeraj
napravljen t.

r r
r
r
r r (t + t ) r (t )
vsv =
=
t
t

13

Trenutna brzina
Trenutna brzina tela (brzina pokretne materijalne
take) u datom trenutku t je srednja vektorska
brzina u beskonano malom intervalu vremena.
Vektor trenutne brzine ima pravac tangente na
putanju.

r
r r
v=
, t 0
t
r
r
r
r dr
=
v = lim
t 0 t
dt

Intenzitet trenutne brzine se, na osnovu injenice

da je duina pomeraja jednaka preenom putu s u
sluaju da t0, definie kao:

r
r
| r |
s ds
| v | v = lim
= lim
=
t 0 t
t 0 t
dt

14

Trenutna brzina
Primer objanjenja trenutne brzine (pravolinijsko neravnomerno kretanje):
a) na grafikoj zavisnosti poloaja tela (x-koordinata; udaljenost) u funkciji vremena (t)
zapaa se neravnomernost kretanja; x1 je udaljenost izmeu poetnog (x1) i krajnjeg
poloaja (x2) tela, koju telo pree za interval vremena t1; intenzitet srednje brzine u toku
ovog intervala vremena je kolinik x1/t1 odgovara nagibu prave koja spaja x1 i x2;
b) vremenski interval se smanjuje na t2, a rastojanje postaje x2; intenzitet srednje brzine u
toku ovog kraeg intervala vremena je kolinik x2/t2 nagib prave od x1 do x2 je drukiji;
c) u graninom sluaju, kada vremenski interval t tei beskonano maloj vrednosti, u taki
na mestu x3 koordinatne x-ose i u trenutku t3 od poetka merenja vremena, intenzitet
trenutne brzine ima neku konanu vrednost dx/dt (ili, ako se put oznaava sa s, ds/dt),
kojoj odgovara nagib tangente na krivu x=f(t) u taki sa koordinatama (t3,x3).

v = lim

t 0

x
s ds
= lim
=
t t 0 t dt

15

Ubrzanje
Ubrzanje je veliina koja karakterie promenu vektora brzine (u bilo kom
pogledu, po intenzitetu i/ili pravcu) u jedinici vremena.
Srednje ubrzanje je vektorska veliina kolinik
r
promene brzine v i vremenskog intervala t u toku
kojeg je ta promena nainjena.
r r
r
r
v v (t + t ) v (t )
as =
=
t
t

Trenutno ubrzanje je granina vrednost srednjeg

ubrzanja kada vremenski interval t0.
Jedinica za ubrzanje je [m/s2].

Vektor ubrzanja (srednjeg ili trenutnog) ima pravac

r
vektora promene brzine v .

r
r v
a=
, t 0
t
r
r
r
v dv
=
a = lim
t 0 t
dt

Intenzitet trenutnog ubrzanja se definie kao:

r
r
| v |
v dv
| a | a = lim
= lim
=
t 0 t
t 0 t
dt

a=

dv d dr d 2 r
= =
dt dt dt dt 2

* ita se: drugi izvod vektora pomeraja po vremenu.

r
r d 2r
a= 2
dt

16

Ubrzanje
Primer objanjenja trenutnog ubrzanja (pravolinijsko neravnomerno kretanje):
a) na grafikoj zavisnosti intenziteta brzine tela (v) u funkciji vremena (t) zapaa se
neravnomernost u promeni brzine; v1 je ukupna promena intenziteta brzine tela u toku
intervala vremena t1; intenzitet srednjeg ubrzanja u toku ovog intervala vremena je
kolinik v1/t1 odgovara nagibu prave koja spaja v1 i v2;
b) vremenski interval se smanjuje na t2, a promena brzine postaje v2; intenzitet srednjeg
ubrzanja u toku ovog kraeg intervala vremena je kolinik v2/t2 nagib prave od v1 do v2
je drukiji;

c) u graninom sluaju, kada vremenski interval t tei beskonano maloj vrednosti, u taki
na krivoj v=f(t) sa koordinatama (t3,v3), dakle u trenutku t3 od poetka merenja vremena,
intenzitet trenutnog ubrzanja ima neku konanu vrednost dv/dt, kojoj odgovara nagib
tangente na krivu v=f(t) u datoj taki.
r
v dv
| v |
= lim
=
t 0 t
t 0 t
dt

a = lim

17

Ubrzanje
Ubrzanje moe biti pozitivno (vektor brzine i vektor ubrzanja imaju isti smer) ili
negativno (tzv. usporenje vektor brzine i vektor ubrzanja imaju suprotne smerove).
a) brzina se ne menja po
intenzitetu;

b) brzina ravnomerno raste

(ubrzanje ima konstantnu
vrednost);

c) brzina ravnomerno opada

(ubrzanje ima konstantnu
vrednost, ali je suprotno
usmereno smeru kretanja);

Ubrzanje postoji i kada nema promene intenziteta vektora brzine. Dovoljno je da

vektor brzine v menja pravac u prostoru.
18

Kretanje
Kretanje se, prema obliku putanje, moe podeliti na:
pravolinijsko, i
krivolinijsko.
Prema brzini, kretanje moe biti:
ravnomerno, jednoliko (brzina ne menja intenzitet ni pravac), i
ubrzano, promenljivo (brzina menja intenzitet i/ili pravac).
Pravolinijsko kretanje moe biti ravnomerno (brzina ne menja intenzitet) ili
promenljivo (intenzitet brzine se menja)
Krivolinijsko kretanje je uvek promenljivo, jer brzina menja svoj pravac u
prostoru u toku kretanja tela.

19

Pravolinijsko (jednodimenzionalno) kretanje

ravnomerno kretanje
Kretanje kod kojeg je putanja prava linija je pravolinijsko. Vektori brzine i
ubrzanja (ako je a0) se poklapaju sa pravcem kretanja, a intenziteti trenutnih ovih
veliina su (s obzirom da je duina vektora pomeraja r jednaka preenom putu s) :

v=

ds
dt

a=

dv d 2 s
=
dt dt 2

Najjednostavniji oblik pravolinijskog kretanja je ravnomerno (jednoliko,

uniformno) pravolinijsko kretanje brzina se ne menja ni po intenzitetu ni po
r
pravcu u toku vremena (v = const.). Njen intenzitet je ravan koliniku preenog
puta s i vremena t:

r
a =0

v=

s
= const.
t
20

Pravolinijsko kretanje ravnomerno kretanje

Grafici intenziteta brzine v i preenog puta s u funkciji vremena:

Zakon poloaja je funkcija promene poloaja tela (materijalne take) sa

vremenom, x = f (t ) .
U sluaju pravolinijskog ravnomernog kretanja zakon poloaja glasi *:

x = x0 + vt
ili prosto (ako uzmemo da je poetni poloaj (poetna kordinata) tela x0 = 0 ):

x = vt
* Kod pravolinijskog kretanja koordinatnu osu (recimo x-osu) na

21

kojoj se prati poloaj tela usmeravamo du pravca kretanja.

Pravolinijsko kretanje jednako-ubrzano kretanje

r

Kretanje po pravoj liniji pri kojem je ubrzanje konstantno ( a = const. ) je jednako-ubrzano pravolinijsko kretanje. Ubrzanje moe biti pozitivno ili negativno
(usporenje; intenzitet brzine se smanjuje u toku vremena).
Zakon brzine je, u optem sluaju, funkcija koja pokazuje zavisnost brzine od
r
vremena, v = f (t ). U sluaju pravolinijskog kretanja to je vremenska zavisnost
intenziteta brzine v = f (t ).
Za sluaj da je poetna brzina (brzina u trenutku t=0 s) v0 0, zakon brzine glasi:

v = v0 + at
Zakon poloaja u sluaju pravolinijskog jednako-ubrzanog kretanja glasi:

x = x0 + v0t +

at 2
2

za

x0 = 0

x = v0 t +

at 2
2

22

Pravolinijsko kretanje jednako-ubrzano kretanje

Veza izmeu krajnje (v) i poetne brzine (v0) i preenog puta x je: v 2 = v02 + 2ax
Srednja brzina kod jednako-ubrzanog pravolinijskog kretanja je:
r
a = const.

vs =

v0 + v
2

v = v0 + at

x = x0 + v0t +

at 2
2

23

Primeri pravolinijskog jednako-ubrzanog kretanja

1. Slobodno padanje
Slobodno padanje tela je pravolinijsko (jednodimenzionalno) i jednako-ubrzano
kretanje tela u polju sile Zemljine tee bez poetne brzine (v0=0).
Intenzitet ubrzanja tela priblino iznosi a g = 9.81 m/s2 i pod izvesnim
uslovima se moe smatrati konstantnom veliinom (u blizini povrine Zemlje, uz
zanemarivanje sile otpora vazduha, ...). Smer ubrzanja je ka povrini Zemlje
(tanije ka centru Zemlje).
Intenzitet brzine v, poloaj tela na vertikalnoj,
y-osi du koje se posmatra kretanje tela i
preeni put (raunajui od mesta gde se telo
puta da slobodno pada, a to je visina h):

v = gt

y = h

gt 2
2

s=

gt 2
2

24

Slobodno padanje

Kada nema drugih uticaja, ve deluje samo sila

Zemljine tee na ubrzanje tela, tada sva tela
padaju jednako ako su istovremeno putena
da padaju, istovremeno i stiu do povrine.
Drugim reima, sva tela prilikom slobodnog
padanja imaju jednako ubrzanje (g).

U optem sluaju, telo moe slobodno padati i pod uticajem gravitacione sile drugih
astronomskih objekata (na drugim planetama, satelitima, ), ali drugim ubrzanjem u
odnosu na ubrzanje g koje tela imaju na Zemlji usled delovanja sile Zemljine tee.

25

2. Vertikalni hitac
Vertikalni hitac je jednodimenzionalno (pravolinijsko) i jednako-ubrzano kretanje tela u polju sile Zemljine tee sa nekom poetnom brzinom (v00) telo
je baeno u vertikalnom pravcu (navie ili nanie nekom poetnom brzinom).
Intenzitet ubrzanja tela je takoe g = 9.81 m/s2, a smer ubrzanja je ka povrini
Zemlje (tanije ka centru Zemlje).
Smer brzine, meutim, moe biti i suprotan od
smera ubrzanja kada se telo baca navie
(vertikalni hitac navie), brzina je u poetku
usmerena u pozitivnom smeru y-ose du koje se
posmatra poloaj baenog tela telo usporava dok
ne dostigne maksimalnu visinu (brzina tela u tom
trenutku jednaka je nuli), a zatim slobodno pada.

Kod vertikalnog hica nanie, brzina tela i

ubrzanje uvek imaju isti smer i brzina se
neprekidno poveava.
26

Vertikalni hitac
Zakon brzine v=f(t) i zakon poloaja y=f(t)
pri vertikalnom hicu sa visine h:
Hitac nanie

v = v0 + gt
y = h v0 t

Hitac navie

gt 2
2

v = v0 gt
y = h + v0t

gt 2
2

U momentu pada na zemlju je koordinata tela y=0;

u najvioj taki putanje je intenzitet brzine v=0.

27

Dvodimenzionalno (krivolinijsko) kretanje

u polju sile Zemljine tee Horizontalni hitac
Horizontalni hitac je dvodimenzionalno (krivolinijsko) i sloeno kretanje tela u
polju sile Zemljine tee sa nekom poetnom brzinom (v00) telo je baeno
(lansirano, ispaljeno) u horizontalnom pravcu sa neke visine.
U sluaju dvodimenzionalnog kretanja (po krivolinijskoj putanji),
brzina tela se u svakom momentu
moe razloiti na dve komponente
du x- i du y-ose koordinatnog
sistema vezanog za posmatraa
(obino je to Zemljina povrina).

28

Horizontalni hitac
Kretanje du x-ose je ravnomerno brzina je konstantna.
Kretanje du y-ose je jednako-ubrzano brzina raste.
(slobodno padanje ubrzanje je g; znak ima samo fiziki znaaj
brzina vy du y-ose je usmerena suprotno od pozitivnog smera y-ose).

v x = v0
v y = gt
x = v0 t
y = h

29

* h je visina sa koje je baeno telo po putanji horizontalnog hica.

Horizontalni hitac
Putanja tela koje se kree u horizontalnom hicu je parabola.
Zakon (jednaina) putanje, (zavisnost y-koordinate poloaja
tela koje se kree po putanji horizontalnog hica od x-koordinate):

y = h

gx 2
2v02

U svakom momentu intenzitet brzine tela v

moe se nai na osnovu poznavanja
komponenti brzine du odgovarajuih osa:

v = v x2 + v 2y
U momentu pada na zemlju, y-koordinata tela je
y=0 (ukoliko tako postavimo koordinatni sistem)
domet xD, brzina vD, ugao putanje D.

30

gt 2
2

Kosi hitac
Kosi hitac je dvodimenzionalno (krivolinijsko) i sloeno kretanje tela u polju
sile Zemljine tee sa nekom poetnom brzinom (v00) telo je baeno pod
nekim uglom u odnosu na horizontalni pravac. Kretanje se moe opisati kao
superpozicija dva kretanja du x- i du y-koordinatne ose.
Du x-ose kretanje je ravnomerno brzina je konstantna.
Du y-ose kretanje je jednako-promenljivo ako je ugao izbacivanja pozitivan,
brzina du y-ose prvo opada (vertikalni hitac navie), a nakon dostizanja maksimalne
visine, brzina menja smer i raste po intenzitetu (kao kod slobodnog padanja); u sluaju
negativnog ugla, brzina du y-ose stalno raste (vertikalni hitac nanie).

31

Kosi hitac
Putanja tela u kosom hicu je
parabola.
Vremenska promena komponenti
brzina i koordinata tela:

vx = v0 x

vx = v0 cos

v y = v0 y gt v y = v0 sin gt
x = v0 x t
y = y 0 + v0 y t

x = v0t cos

gt 2
2

y = y0 + v0t sin

gt 2
2

Zakon (jednaina) putanje y=f(x) ima oblik:

* y0 je visina sa koje je baeno telo po putanji kosog hica.

y = y0 + x tg

g
x2
2v02 cos 2
32

Kosi hitac
U najvioj taki putanje je vy=0 (v=vx)
maksimalna visina ymax. Pod uslovom da je y0=0:
y max =

v02
sin 2
2g

U momentu pada na zemlju je y=0 domet xD,

brzina vD, ugao putanje D:
xD =

v02
sin 2
g

Domet zavisi od poetne brzine tela (v0) i

od ugla pod kojim je ispaljen projektil po
putanji kosog hica.

* Pretpostavlja se da je otpor vazduha zanemarljiv.

33

Krivolinijsko kretanje.
Kinematika rotacionog kretanja. Kruno kretanje.
Svako krivolinijsko kretanje se moe predstaviti
kao kretanje po krunici, pri emu se poluprenik
krunice menja u toku kretanja.
Poloaj materijalne take pri kretanju po krunici
je dat radijus-vektorom.
Svako krivolinijsko kretanje je i ubrzano kretanje,
jer se brzina menja barem po pravcu.

34

Kruno kretanje.
Poloaj materijalne take pri kretanju po krunici dat je radijus-vektorom, koji
polazi od centra krune putanje, a zavrava na mestu materijalne take.
Ugaoni pomeraj je ugao izmeu poetnog (0) i krajnjeg () poloaja
radijus-vektora. Uglovi se izraavaju u radijanima (rad).

[ rad] =

s
r

s
r

= 0

t = t t0

* Ugao od 1 rad je onaj za koji je odgovarajua duina luka na krunici

jednaka njenom polupreniku (s=r), =s/r=1 rad.

35

Ugaona brzina
Srednja ugaona brzina s je kolinik ugaonog pomeraja i
vremena u toku kojeg je taj ugao opisan. Jedinica je [rad/s].
Trenutna ugaona brzina je jednaka srednjoj ugaonoj
brzini kada vremenski interval t0. Ugaona brzina je
pozitivna, ako se poveava, a negativna, ako se smanjuje.

s =

d
=
t 0 t
dt

= lim

Trenutna ugaona brzina je vektor iji se pravac poklapa sa

pravcem ose rotacije normalan je na ravan rotacije. Smer
vektora je, prema dogovoru, odreen pravilom desnog
zavrtnja.

36

Ugaono ubrzanje
Ugaono ubrzanje je posledica ubrzanog kretanja materijalne take po krunici (poveanje ili smanjenje intenziteta
periferne brzine v), odnosno promene intenziteta ugaone
brzine .
Srednje ugaono ubrzanje s je kolinik promene ugaone
brzine i vremenskog intervala u toku kojeg je dolo do te
promene.

s =

d
=
t 0 t
dt

= lim

Jedinica je [rad/s2] ili samo [s2] .

d 2
dt 2

Trenutno ugaono ubrzanje je srednje ugaono ubrzanje za granian sluaj

kada t0.
r
Trenutno ugaono ubrzanje je vektor iji se pravac poklapa sa pravcem ose
rotacije,r dakle normalan je na ravan krunice i kolinearan sa vektorom ugaone
brzine . Smer vektora ugaonog ubrzanja zavisi da li se ugaona brzina poveava
(isti smer sa vektorom ugaone brzine) ili smanjuje (suprotan smer).
Ni srednja ugaona brzina s, ni srednje ugaono ubrzanje s nisu vektorske veliine, jer se ugaoni
pomeraji ne mogu sabirati kao vektori da bi se na kraju dobio ukupan ugao rotacije vektora
poloaja.
37

Veza izmeu linearnih i ugaonih veliina

Veza izmeu intenziteta periferne brzine v
kretanja materijalne take (tela) po krunici i
intenziteta ugaone brzine radijus vektora te
materijalne take:
=

s / r s v
=
=
=
r t r
t
t

v = r

Vektor periferne brzine v lei u ravni krunice, kao i radijus-vektor r , a vektor

r
ugaone brzine je tada normalan na ravan krunice. Prema pravilu vektorskog
proizvoda, veza izmeu ugaone brzine radijus vektora i periferne brzine date je
izrazom:

r r r
v = r

38

Veza izmeu linearnih i ugaonih veliina

Slino tome, veza izmeu intenziteta ubrzanja a materijalne take koja se kree
po krunici (dakle, periferna brzina v se menja po intenzitetu) i intenziteta ugaonog
ubrzanja radijus vektora dobija se na sledei nain:
a =

v r
=
=r
= r
t
t
t

a = r

Poto je ubrzanje a ovde posledica promene intenziteta periferne brzine, vektor

r
ove veliine ( a ) ima pravac tangente na krunu putanju (kao i vektor periferne
brzine) iz tog razloga nosi naziv tangencijalno ubrzanje. Smer zavisi od toga da
li se periferna brzina poveava ili smanjuje u toku vremena.

r dv r
a = vo
dt
Oznaka a istie da ovo ubrzanje treba razlikovati od tzv. normalnog (centripetalnog ubrzanja) koje je posledica promene pravca periferne brzine.
r

* vo je jedinini vektor periferne brzine.

39

Normalno i tangencijalno ubrzanje kod krunog kretanja

U optem sluaju, vektor ubrzanja tela koje se kree po krunoj putanji ima dve
komponente:
r
tangencijalno ubrzanje a , koje ima pravac tangente na putanju, i

normalno (centripetalno) ubrzanje an , koje je normalno na tangentu u

posmatranoj taki.
Kod ravnomernog krivolinijskog kretanja (intenzitet periferne brzine se ne
menja, ve samo pravac) vektor ubrzanja ima pravac normalan na tangentu
putanje, tj. usmeren je ka centru krivine putanje i radi se o normalnom
(centripetalnom) ubrzanju.

40

Ravnomerno (uniformno) kruno kretanje

Periferna brzina v ima stalan intenzitet, v=const.
Ugaona brzina takoe ima konstantni intenzitet, =const .

v=

s
t

pun krug = 2 rad

=

2
= 2
T

=
T

Ravnomerno kruno kretanje je periodino, a

period rotacije T je vreme potrebno da radijusvektor opie pun krug od 2 rad.
Frekvencija ili uestanost obrtanja (ili f)
obrnuto je srazmerna periodu obrtanja T.

41

Ravnomerno kruno kretanje

Zbog neprekidne promene pravca vektora periferne brzine v, postoji
normalno ubrzanje intenziteta an, usmereno uvek ka centru rotacije, suprotno
od radijus vektora.

Na osnovu slinosti trouglova i definicije normalnog ubrzanja an i periferne

brzine v, sledi:
v r
=
v
r
an =

v
t

v
v = r
r
v=

r
t

v = r

v v r
=
t r t

* Vektor v je posledica promene pravca vektora periferne brzine.

Intenzitet normalnog
ubrzanja:

an =

v2
= r2
r

Vektor normalnog
ubrzanja:

r
v2 r
an = r0
r
42

Jednako-ubrzano kruno kretanje

Ako se menja i intenzitet brzine, a ne samo pravac, promena brzine tela koje
se kree po krunici ima dve komponente, a takoe i ubrzanje koje je opisuje:

r
r
r
v = vn + v
r r r
a = a n + a

Promena brzine u pravcu normale (brzina promene pravca) definie normalno

ubrzanje, a u pravcu tangente (brzina promene intenziteta) - tangencijalno
ubrzanje.
r

* Vektor v (posledica promene pravca vektora periferne brzine) je ovde zamenjen oznakom vn .

43

Jednako-ubrzano kruno kretanje

Najprostiji oblik neravnomernog krunog kretanja je jednako-ubrzano (ili
jednako-usporeno) kretanje u toku kojeg se, pored pravca, i intenzitet periferne
brzine (pa tako i ugaone brzine) menjaju pravilno u toku vremena. Drugim
reima, tangencijalno ubrzanje a ima konstantni intenzitet.
Tangencijalno ubrzanje a je vektor kolinearan tangenti na krunicu.

dv d ( r )
d
a = r
=
=r
dt
dt
dt
r r r
a = an + a
a = an2 + a2

a =

a=

(r ) + (r )
2 2

r dv r
a = vo
dt

* vo je jedinini
vektor periferne brzine.

= r 4 + 2

Kretanje po krivoj liniji je, praktino,

stalno kretanje po krunim putanjama,
iji se poluprenici stalno menjaju, a
takoe i brzina i ubrzanja tela koje se
kree.

44

Jednako-ubrzano kruno kretanje

Pri jednako-ubrzanom krunom kretanju mogu se definisati izrazi analogni
onim kod jednako-ubrzanog pravolinijskog kretanja.

v = v0 a t

= 0 t

= 0 + 0 t

t2
2

2 = 02 2

x = x0 + v0 t

at2
2

v 2 = v02 2a x

45

Dinamika.
Sila
Dinamika je deo mehanike koji se bavi vezom izmeu kretanja tela i sila
koje deluju na njih, tj. uzrocima promene stanja kretanja tela (pri emu je i
mirovanje neko stanje kretanja).
Do promene stanja kretanja (brzine) nekog tela moe doi samo pri
interakciji, uzajamnom delovanju tela sa drugim telima, odnosno pri
delovanju sile na telo.
Silom se moe uticati ne samo na promenu intenziteta brzine kretanja
tela ve i pravca vektora brzine sila je vektorska veliina.
Silom se moe uticati i na promenu oblika tela.
Sila je kvantitativna mera interakcije (meusobnog delovanja) tela, tj.
izraava intenzitet interakcije (jedinica je Njutn, [N]).
46

Sila
Sile mogu biti:
kontaktne, kada pri interakciji postoji dodir izmeu tela, i
bezkontaktne, kada se interakcija ostvaruje na daljinu, tj. putem fizikog
polja (redosled prema intenzitetu: jaka nuklearna sila izmeu subatomnih
estica; elektromagnetna sila izmeu naelektrisanja; slaba nuklearna sila
pojavljuje se u procesima radioaktivnog raspada; gravitaciona sila izmeu
materijalnih objekata).

47

Njutnovi zakoni kretanja I Njutnov zakon

Primer 1:
Slika prikazuje razliit uticaj sile trenja na kretanje istog tela (koje se kree u
poetku istom brzinom) po razliitim podlogama postoji, dakle, interakcija
izmeu kotrljajueg tela i podloge.
Podloga, preko sile trenja, utie na promenu stanja kretanja.
U sluaju da je podloga glatka (da nema sile trenja) telo bi nastavilo kretanje
nesmanjenom brzinom.

* Isak Njutn, engleski fiziar i matematiar (1642-1727).

48

Njutnovi zakoni kretanja I Njutnov zakon

I Njutnov zakon - zakon inercije
Svako telo zadrava stanje mirovanja ili ravnomernog pravolinijskog kretanja sve dok drugo telo svojim delovanjem to stanje
ne promeni, tj. dok ne interaguje sa drugim telom.
Ili:
Brzina tela ostaje konstantna po intenzitetu i pravcu sve dok neka
rezultantna sila, razliita od nule, ne deluje na njega.
Rezultantna sila je vektorska suma svih spoljanjih sila koje deluju na neko
telo.
Spoljanje sile potiu od okoline tela.
Unutranje sile potiu od samog objekta i ne mogu promeniti brzinu tela (osim
kada se radi o rotaciji tela).
49

Masa i inertnost. Koliina kretanja.

Prirodna tendencija tela da ostane u stanju mirovanja ili ravnomernog
kretanja po pravoj liniji u odsustvu spoljanje sile je inertnost i jedna je
od osnovnih osobina tela.
Masa tela je kvantitativna mera inertnosti. to je vea masa tela, to je
tee promeniti stanje njegovog kretanja. To je osobina tela nezavisna od uticaja
okoline i od metode merenja. Jedinica za masu je [kg].
Inercija je pojam koji se odnosi na mirovanje ili kretanje tela bez obzira na
njihovu masu, a inertnost je opiranje promeni stanja kretanja.
Brzina je osnovna kinematika veliina koja karakterie telo u kretanju.
Pri promeni brzine dolazi do izraaja inertnost tela, pa se masa, kao njena mera,
i brzina javljaju zajedno u novoj, kompleksnijoj veliini koja bolje opisuje
kretanje. To je koliina kretanja k vektor, koji se dobija kao proizvod mase
i brzine tela (jedinica za koliinu kretanja je [kgm/s]):

r
r
k = mv
50

Matematiki izraz I Njutnovog zakona

Sutina I Njutnovog zakona je u tome to govori ne o tome ta se deava sa telom
kada nema spoljanjih sila ve ta se deava kada one prestaju da deluju.
Nakon prestanka delovanja spoljanjih sila, tj. kada rezultanta spoljanjih sila
postane jednaka nuli, a kada se vri posmatranje ponaanja tela u inercijalnom
referentnom sistemu, telo koje miruje ostaje u stanju mirovanja, a telo koje se
kree nastavlja kretanje sa konstantnom brzinom i to po pravoj liniji
(nepromenjena koliina kretanja).

Ukoliko je :
r
r
F =0 a=0
r
r
v = const. mv = const.
Dakle, kada nema sila koje bi delovale na telo, nema ni njegovog ubrzanja, ili
obrnuto telo koje se kree ubrzano mora biti pod uticajem neke sile.
Ovaj Njutnov zakon upravo definie silu kao uzrok promene stanja kretanja.
51

Matematiki izraz I Njutnovog zakona

Ovaj zakon vai samo u tzv. inercijalnim referentnim sistemima, koji ili
miruju ili se ravnomerno kreu po pravoj liniji.
*

Referentni sistem je koordinatni sistem u kojem se ili u odnosu na koji se posmatra

kretanje nekog tela.

**

Postoje neinercijalni referentni sistemi koji se kreu ubrzano i tela ije se kretanje
posmatra u takvim sistemima trpe delovanje dodatnih (fiktivnih) tzv. inercijalnih sila, koji
su posledica neravnomernog kretanja referentnog sistema.

Iz I Njutnovog zakona koji definie silu kao uzrok promene stanja kretanja
proizilazi II Njutnov zakon koji blie definie uticaj sile na stanje kretanja.
Primer:

r
Kada se deluje silom F na telo mase m (npr. gura se blok po glatkoj povrini u horizonr
talnom pravcu), ono se kree ubrzanjem a .
Kada se deluje silom dvostrukog intenziteta, eksperiment pokazuje
intenzivnije
r dvostruko
r
ubrzanje; trostruko jaa sila daje telu trostruko vee ubrzanje F a .
Obrnuto, kada se masa tela dvostruko povea (2m), ubrzanje je upola manje; delovanje
r
iste sile na trostruko masivnije telo (3m), uzrokuje trostruko manje ubrzanje a 1 / m .
52

II Njutnov zakon - osnovni zakon dinamike

r
r
Ako na telo mase m deluje spoljanja sila F , ubrzanje a koje pri
tome telo dobija direktno je srazmerno (rezultantnoj) sili koja na
njega deluje, a obrnuto srazmerno masi tela.
r
r
r
r F
a=
F

= ma

m
Ova jednaina je vektorskog oblika, a njoj ekvivalentan je sistem jednaina napisan za
komponente sile i ubrzanja du svake koordinatne ose:

= ma x

= ma y

= ma z

NAPOMENA:
r
Proizvod ma nije sila. Sve sile koje deluju na telo vektorski se sabiraju i daju
rezultantnu silu (leva strana jednaine) koja je jednaka tom proizvodu.
53

II Njutnov zakon - osnovni zakon dinamike

Brzina promene koliine kretanja tela proporcionalna je sili koja na
njega deluje i vri se u pravcu sile.
r
r d
r
r
dv
F = (mv ) = m
= ma
dt
dt
Sila nije uzrok kretanja tela, ve je uzrok promeni stanja kretanja, koja
se meri ubrzanjem ona menja koliinu kretanja tela.
Masa u ovim izrazima je inercijalna masa i predstavlja meru
odupiranja tela promeni stanja kretanja ona je kvantitativna mera
inertnosti tela.

54

III Njutnov zakon - zakon akcije i reakcije

Primer:
Udarac ekia o ekser ini da ekser ulazi u zid,
ali isto tako ekser deluje na eki koji usporava
svoje kretanje do zaustavljanja. Dakle, udarac
ekia izaziva reakciju kod eksera istog
intenziteta i pravca, ali u suprotnom smeru.
Njutn je zapazio da izolovana sila ne moe
postojati sile uvek postoje u parovima.

Ako jedno telo deluje na drugo nekom silom, onda i drugo telo
deluje na prvo silom istog intenziteta i pravca, a suprotnog
smera.
r
r
F12 = F21

r
r
m1a1 = m2 a2
55

III Njutnov zakon - zakon akcije i reakcije

Svako delovanje (akcija) stvara uvek suprotno po smeru i jednako
po intenzitetu protivdelovanje (reakciju), tj. delovanja dva tela
jedno na drugo su jednaka i suprotnog smera.
Svaka sila se moe oznaiti kao sila akcije ili
kao sila reakcije na delovanje one druge, sile
akcije.

Sile akcije i reakcije deluju na razliita

tela i uvek su iste prirode (kontaktne
sile*, elektrine, gravitacione, itd.).

* Kontaktne sile su, strogo gledano, elektromagnetne prirode.

56

Neki tipovi sila u mehanici

Gravitaciona sila
Sila potiska
Sila normalne reakcije podloge
Sila zatezanja
Elastina sila opruge
Sila trenja

57

Gravitaciona sila. Njutnov zakon univerzalne gravitacije.

Gravitaciona sila je jedna od osnovnih interakcija u prirodi (najslabija) sila
uzajamnog privlaenja izmeu bilo koja dva tela u svemiru.

Zakon univerzalne gravitacije:

Bilo koje dve materijalne take u prirodi uzajamno se privlae
gravitacionom silom: pravac te sile prolazi kroz materijalne take,
intenzitet je srazmeran masama materijalnih taaka, a obrnuto
srazmeran kvadratu rastojanja izmeu njih.

F =

r
m m r
F = 1 2 2 ro
r

m1 m2
r2

= 6.672 10 11

Nm 2
kg 2

- gravitaciona konstanta
r
ro - jedinini vektor usmeren od m1 ka m2

58

Teina tela
Teina Q nekog objekta na ili iznad povrine Zemlje (ili iznad nekog drugog
svemirskog tela) je sila kojom telo deluje na horizontalnu podlogu na koju je
postavljeno, odnosno sila kojom telo zatee konopac o koji je okaeno da
visi. Teina tela je posledica i mera gravitacione sile kojom Zemlja (ili dato
svemirsko telo) deluje na objekat.

Q=

mMZ
r2

r=RZ na povrini Zemlje

r=RZ+h na visini h iznad
povrine Zemlje

g je ubrzanje gravitacione sile Zemlje.

Izraz za teinu na osnovu II

Njutnovog zakona dinamike (gde su
sila i ubrzanje srazmerni) ima oblik:

r
r
Q = mg

Sila teine nije nezavisna osobina tela, kao to je to masa tela. Teina je mera
gravitacionog privlaenja izmeu tela i Zemlje (ili nekog drugog svemirskog
objekta). Teina je osobina sistema objekata (u ovom sluaju tela i Zemlje).
VANO:

Sila Zemljine tee (gravitaciono privlaenje od strane Zemlje) deluje na telo, a

teina tela deluje na podlogu (ili na neko drugo telo).
59

Sila normalne reakcije podloge - normalna sila FN

U mnogim situacijama telo je u kontaktu sa nekom
podlogom (povrinom), a sila reakcije povrine na
silu teine kojom telo pritiska podlogu je upravo
normalna sila FN.
Tanije, komponenta sile reakcije podloge koja je
normalna na povrinu predstavlja normalnu silu FN.
Primer: telo na strmoj ravni (sluaj kretanja bez
prisutne sile trenja izmeu tela i strme ravni):

60

Sila trenja
Kada se neko telo kree po nekoj povrini ili kroz tzv. viskoznu sredinu (vazduh,
voda, ), javlja se otpor tom kretanju zbog interakcije tela sa okruenjem trenje.
Trenje je posledica delovanja meumolekularnih sila izmeu dodirnih povrina
tela i podloge na kojoj se telo nalazi (spoljanje trenje), ili izmeu sastavnih
delova unutar nekog sistema, kao to su fluidi (unutranje trenje).
Sila trenja deluje na dodirnoj povrini izmeu tela i usmerena je nasuprot smeru
(predstojeeg) kretanja tela u odnosu na povrinu.
U optem sluaju, postoji sila statikog trenja (trenje mirovanja), i sila kinetikog
trenja (ona se jo deli na trenje klizanja i trenje kotrljanja).

Sila trenja kotrljanja je znatno slabija od sile

trenja klizanja.
61

Sila statikog trenja (trenje mirovanja)

Sila trenja mirovanja jednaka je po intenzitetu i pravcu, a suprotna po smeru (u
odnosu na mogue kretanje) rezultantnoj spoljanjoj sili koja deluje na telo u
pravcu paralelnom podlozi (suprotna predstojeem kretanju).
Sila statikog trenja Fs moe imati intenzitet od 0 do neke maksimalne vrednosti,
max
nakon koje telo poinje da se kree ( Fs ), a sila statikog trenja ustupa mesto sili
kinetikog trenja, koja je po intenzitetu neto slabija.

0 Fs Fsmax

Fsmax = s FN
max

Maksimalna vrednost sile statikog trenja Fs

je srazmerna sili normalne reakcije podloge
FN na kojoj se telo nalazi.

s koeficijent statikog trenja (zavisi od prirode

dodirnih povrina).

FN normalna sila, kojom podloga deluje na povrinu tela sa kojim je u kontaktu i zaklapa prav
ugao sa povrinom.
62

Sila kinetikog trenja (trenje klizanja)

Sila kinetikog trenja deluje u pravcu tangente na dodirnu povrinu izmeu tela i
podloge po kojoj se kree i uvek je usmerena nasuprot relativnoj brzini tela u
odnosu na podlogu. Pod odreenim uslovima, priblino vai sledee:
nezavisna je od veliine dodirne povrine izmeu tela i podloge;
nezavisna je od brzine kretanja (klizanja), ukoliko je brzina mala;
proporcionalna je veliini normalne sile FN:
Po intenzitetu je neto manja od
maksimalne sile statikog trenja.

Fk < Fsmax

k < s

Fk = k FN

k koeficijent kinetikog trenja (zavisi od prirode dodirnih povrina).

FN normalna sila*, kojom podloga deluje na povrinu tela sa kojim je u kontaktu i zaklapa
prav ugao sa povrinom.

* Na grafiku je normalna sila FN obeleena sa N.

63

Sila kinetikog trenja (trenje klizanja)

U oblasti statikog trenja sa porastom
vune sile F poveava se i sila statikog trenja sve do neke maksimalne
max
vrednosti Fs , nakon ega telo poinje
svoje kretanje, a na njega deluje sada
sila kinetikog trenja (neto manja po
vrednosti od Fsmax ) oblast kinetikog
trenja.

64

Sila elastinosti. Elastinost vrstih tela.

Svako telo pod uticajem spoljanjih dejstava, osim poloaja, menja i svoj oblik.
Sila elastinosti tela deluje unutar njih i tei da vrati deformisanim telima
prvobitni oblik.
Elastine sile u telima su posledica delovanja meuatomskih sila pod uticajem
spoljanjih sila menjaju se meusobna rastojanja i poloaji atoma, a meuatomske
sile se tome suprotstavljaju.
Teorijski, postoje savreno elastina i savreno plastina tela.
Bez obzira na primenjenu silu, savreno elastina tela uvek poprimaju prvobitni
oblik nakon prestanka njenog dejstva. Savreno plastina tela, bez obzira na
primenjenu silu, uvek zadre deformisan oblik nakon prestanka njenog delovanja.

65

Sila elastinosti. Elastinost vrstih tela.

Ukoliko su sile koje deformiu telo relativno male, postoji direktna srazmernost
izmeu sile (napona sile) i veliine deformacije koju ona izaziva.
Konstanta srazmernosti (modul elastinosti) zavisi od prirode materijala koji je
deformisan i oblika deformisanja. Modul elastinosti izraava elastine osobine
tela, odnosno materijala od kojih su napravljena.

modul elastinosti =

napon sile
deformacija

Napon sile je kolinik sile i povrine na koju ta sila deluje:

F
S

U zavisnosti od naina delovanja sile i izazvane deformacije postoje tri osnovna

oblika elastine deformacije i odgovarajua koeficijenta elastinosti:
deformacija istezanja,
deformacija smicanja,
zapreminska deformacija.
66

Elastina deformacija istezanja

Istezanje (ili sabijanje) nastaje pri normalnom delovanju sile (pod pravim
uglom) na povrinu.
Veza izmeu napona sile (F/S) i veliine relativne deformacije izduenja (l/l)
izraena je preko Hukovog zakona za elastinu deformaciju izduenja:

F
l
=E
S
l
E Jangov modul elastinosti
predstavlja meru otpora koji prua telo promeni
svoje duine pod uticajem spoljanje normalne sile.
Direktna proporcionalnost (Hukov zakon) vai samo
u izvesnim granicama intenziteta sile (napona sile)
granica proporcionalnosti.
Jae primenjene sile izazivaju elastine deformacije
koje nisu direktno srazmerne sili.
Nakon granice elastinosti, primenjene sile
izazivaju trajne promene oblika tela plastine
deformacije.

67

Zapreminska elastina deformacija

U fizici materijala se moe zapaziti da se deformacija
na predmetu deava ne samo kod jedne njegove
dimenzije, ve ceo predmet trpi promene u
dimenzijama.
Iz tog razloga se elastine osobine materijala od
kojeg je nainjen neki predmet izraavaju preko
zapreminskog koeficijenta (modula) elastinosti B.
Zapreminski koeficijent elastinost B je koeficijent proporcionalnosti koji
povezuje promenu (poveanje) pritiska p koji se vri sa svih strana na predmet i
relativnu promenu (smanjenje) zapremine izazvanu datom promenom pritiska.
Osim vrstih tela, i tenosti su
okarakterisane zapreminskim modulom elastinosti.

F
V
= p = B
S
V

Znak je zbog
smanjenja zapremine.

68

Elastina deformacija smicanja

Smicanje je oblik deformacije koji nastaje pri tangencijalnom delovanju sile na
povrinu tela
Tangencijalna sila izaziva pomeranje (smicanje) slojeva (atomskih ravni) u
vrstom telu jednih u odnosu na druge za neki mali iznos, a ukupan efekat
delovanja sile je odstupanje gornje ivice predmeta za x u odnosu na prvobitni
poloaj.
Relativna deformacija se izraava preko
ugla (tg), koji predstavlja odnos
apsolutnog pomeranja gornje ivice
predmeta x i dimenzija deformisanog
predmeta:

x
l

Hukov zakon elastine deformacije smicanja:

G modul smicanja

F
x
=G
S
l
69

Sile kod krunog kretanja - centripetalna sila

Prilikom kretanja po krunici, tela se kreu ubrzano - njihova brzina se
svakako menja po pravcu, a moe i po intenzitetu.
Pri ravnomernom kretanju po krunici,
telo trpi samo normalno ubrzanje an
posledica promene pravca brzine.
Prema II Njutnovom zakonu, ako se tela
ubrzavaju, znai da na njih deluje neka
sila F koja je uzronik promene stanja
kretanja (kojerse opisuje vektorom koliine kretanja k ), tj. koja je uzrok pomenutog ubrzanja.

an =

v2
= r2
r

70

Sile kod krunog kretanja - centripetalna sila

Sila koja uzrokuje normalno (centripetalno) ubrzanje i zakrivljuje putanju
tela naziva se centripetalna sila Fc (gravitaciona kod planeta, sila
zatezanja kanapa, ).
Centripetalna sila je uvek usmerena ka centru krune putanje tela.

Fc =

mv 2
r

r
mv 2 r
Fc =
ro
r

71

Sile kod krunog kretanja - centrifugalna sila

Tela koja se kreu po zakrivljenoj putanji oseaju, pored delovanja centripetalne sile
(realna sila, koja ima i svoju silu reakcije, koja deluje na neko drugo telo) i dejstvo
fiktivne sile, koja je istog intenziteta i pravca, a suprotnog smera to je
centrifugalna sila Fcf.
Centrifugalna sila je posledica ubrzanog kretanja referentnog sistema (koji je vezan
za telo), tanije posledica centripetalnog ubrzanja tela usmerenog ka centru krune
putanje i otpora koji prua telo (svojom inertnou) ovom ubrzanom kretanju.
Centrifugalna sila je fiktivna zato to nema svoju silu reakcije.

r
mv 2 r
Fcf =
ro
r

Fcf =

mv 2
r

Centrifugalna sila je ravnotena sila centripetalnoj i omoguava da telo ostane na

zakrivljenoj putanji tokom svog kretanja.
72

Sile kod krunog kretanja tangencijalna sila

Pri neravnomernom kretanju po krunici, osim centripetalne sile Fcp
koja zakrivljuje putanju tela i uzrokuje centripetalno ubrzanje an (tj. promenu pravca brzine), mora postojati i tangencijalna sila F koja uzrokuje
promenu intenziteta periferne brzine (tj. tangencijalno ubrzanje a).
r r
r
F = Fcp + F
r r r
a = an + a

Vektorski zbir centripetalne i tangencijalne sile daje

ukupnu silu F koja deluje na telo koje se
neravnomerno kree po krunoj putanji.
73

Rad i energija

Ako na telo du puta njegovog pomeranja deluje sila

konstantnog intenziteta, pravca i smera, ukupan rad
te sile prilikom pomeranja tela je proizvod preenog
puta tela i komponente sile paralelne sa putem (tzv.
aktivna komponenta sile).

A = F x
r
F = const.

Ako se pravac sile ne poklapa sa pravcem pomeranja tela, ve zaklapa ugao sa njim, samo
komponenta sile F koja ima pravac pomeranja
tela (Fx) moe vriti rad.
Fy = F sin (komponenta koja ne vri rad)
Fx = F cos (aktivna komponenta)

74

Rad i energija

r
Rad je skalarna veliina, skalarni proizvod vektora sile F i vektora
r
preenog puta x koji telo pri tome prelazi. Jedinica za rad je dul ([J]=[Nm]).

r r
A = F x = F x cos

r r
= ( F , x )

Ako na telo deluje sila pod otrim (tupim) uglom u odnosu na pravac du kog se
kree telo, rad sile je pozitivan (negativan).
Ako sila deluje pod pravim uglom u odnosu na pravac kretanja, ili ako telo
miruje, rad sile je jednak nuli.

75

Rad i energija
Ako sila nije konstantna po intenzitetu, ve se menja du puta pomeranja, rad se
izraava u diferencijalnom obliku, a njegova ukupna vrednost se nalazi preko
integralnog rauna (sabiranjem doprinosa ukupnom radu na beskonano malim delovima
puta) to je povrina ispod krive zavisnosti F=f(x).

dA = ( F cos ) dx

elementarni rad
du puta dx

x2

A = dA = F cos dx
x1

Ako se osim intenziteta menja i smer sile

tokom pomeranja tela du puta x, neophodno
je poznavati i smer sile kao funkciju pomeraja
F=f((x)), to komplikuje integraciju, tj. nalaenje izvrenog rada.
76

Energija
Fizika veliina koja karakterie sposobnost tela, ili sistema tela
da izvre rad naziva se energijom.
Iz toga proizilazi injenica:
rad je proces kojim se vri prenoenje energije meu telima za
vreme uzajamne interakcije (delovanja sile).
E = E f Ei A
Razlika izmeu krajnjeg i poetnog stanja tela u pogledu sadraja energije (E)
jednaka je radu A izvrenom prilikom promene tog stanja.
Pozitivan rad je prenoenje energije na telo (poveanje njene energije), a
negativan rad je prenos energije sa tela (smanjenje energije koju telo poseduje).
Energija je veliina koja karakterie stanje tela, dok je rad veliina koja
karakterie promenu tog stanja. Energija je skalarna veliina. Jedinica za
energiju je dul ([J]).
Kae se da telo poseduje energiju, a rad je proces prenosa ili pretvaranja jednog
oblika energije u drugi.
77

Kinetika energija
Primer: pomeranje tela po horizontalnoj ravni bez trenja pod uticajem neke
rezultantne sile F koja izaziva promenu stanja kretanja (koliine kretanja k=mv), tj.
promenu intenziteta brzine od neke vrednosti v1 do vrednosti v2.
x2

A = F dx

F = ma = m

x1

x2

A = mv
x1

dv
dv dx
dv
=m
= mv
dt
dx dt
dx

2
v 2 v 2 mv 2 mv 2
dv
dx = m v dv = m 2 1 = 2 1
dx
2
2
2 2
v1

Kinetika energija translatornog kretanja:

Ek =

mv 2
2

Kinetika energija tela pri njegovom translatornom kretanju srazmerna je

masi m tela i kvadratu njegove brzine v. To je skalarna veliina.
Rad A izvren nad telom u primeru menja stanje kretanja tela (k) menja brzinu
kretanja od v1 do v2, a time i energiju koju telo poseduje (kinetiku, u ovom sluaju).
78

Kinetika energija
Teorema o radu i energiji:
Kada spoljanja sila F vri rad A nad nekim telom, pri emu se menja
samo intenzitet brzine kretanja tela, njegova kinetika energija Ek se
menja, a ta promena je upravo jednaka radu.
Rad A sile F na pomeranju nekog tela je razlika izmeu poetne i krajnje
kinetike energije Ek tela.

A = E k 2 Ek 1 =

mv22 mv12

2
2

A = Ek

Teorema o radu i energiji ukazuje na to da e se intenzitet brzine tela

poveati ako je izvren rad nad telom od strane spoljanjih sila pozitivan,
jer je u tom sluaju krajnja kinetika energija tela vea od poetne.
Nasuprot tome, intenzitet brzine tela se smanjuje, ako je izvreni rad nad
telom negativan.
79

Potencijalna energija
Potencijalna energija je drugi oblik mehanike energije koji moe
posedovati telo, ali samo ako je ono sastavni deo nekog sistema tela.
Pod sistemom tela se podrazumeva skup od dva ili vie tela koja mogu
meusobno interagovati, delovati jedno na drugo nekom silom.
Ako dva tela u sistemu meusobno interaguju putem sile, tada rad koji
izvri sila pri delovanju jednog tela na drugo uzrokuje pretvaranje
kinetike (ili nekih drugih oblika) energije koju poseduju tela u druge
oblike energije.
Ako se menja meusobni raspored tela u posmatranom sistemu menja
se i njihova potencijalna energija.
Potencijalna energija je, dakle, pojam vezan za sistem tela zato to zavisi
od fizikog poloaja jednog tela u odnosu na drugo.

80

Potencijalna energija
U optem sluaju:
Potencijalna energija predstavlja sposobnost tela da izvri rad
zahvaljujui poloaju u kome se nalazi.
To je rad koji telo akumulira dospevajui u neku taku polja sila,
koje potiu od drugog/ih tela sistema.
Potencijalna energija je skalarna veliina.
Postoje i sistemi tela u kojima je jedno telo znatno masivnije od drugih, tako da se
moe smatrati da miruje (tj. njegova kinetika energija se zanemaruje), a da se
ukupna kinetika sistema odnosi na preostala tela u sistemu.
Npr. ako u sistemu planeta Zemlja lopta lopta pada na povrinu, tada se smatra da
jedino lopta poseduje kinetiku energiju.

81

Gravitaciona potencijalna energija

Primer: U sistemu Zemljalopta izvri se rad nad loptom pri njenom
pomeranju sa visine ya u odnosu na povrinu Zemlje na veu visinu yb.
Poto je lopta mirovala i pre i nakon izvrenog rada nad njom, ne dolazi do
promene njene kinetike energije, ve se radi o promeni nekog drugog oblika
energije usled promene poloaja.
Kada se lopta pusti na visini yb, ona slobodno pada ka povrini Zemlje (ka
poloaju ya) pod uticajem gravitacione sile privlaenja od strane Zemlje.
Dakle, u poloaju na visini yb lopta poseduje
mogunost (potencijal) da promeni svoje stanje
kretanja, tj. da promeni svoju kinetiku energiju.
yb
ya

Pri padanju, lopta menja brzinu kretanja (stanje

kretanja), tj. njena potencijalna energija koju je
posedovala na visini yb, postepeno se transformie u
kinetiku energiju.
82

Gravitaciona potencijalna energija

Prilikom slobodnog padanja sa visine yb, jedina sila koja deluje na loptu je gravitaciona sila (jednaka sili teine), i to u pravcu kretanja ka mestu na visini ya.
Pri tome se, usled promene poloaja u gravitacionom polju Zemlje, promenila
(smanjila) i potencijalna energija lopte, dok se njena kinetika energija poveala
(brzina lopte raste).
Rad A koji je izvrila gravitaciona sila Zemlje (njen intenzitet iznosi F=mg) na
privlaenju (premetanju) lopte za rastojanje h=ybya jednak je smanjenju potencijalne energije za iznos Ep=mgh.
Rad gravitacione sile pri slobodnom padanju lopte je pozitivan poveava njenu
kinetiku energiju (gravitaciona sila deluje u smeru pomeranja).

yb
ya

r
r
F = mg

A = (mg cos 0)( yb ya )

h = yb ya

A = mgh

A = (E pa E pb ) = E p

Isti rad se izvri i kada se telo teine Q=mg podigne sa

mesta na visini ya na visinu yb, ime se povea njegova
gravitaciona potencijalna energija za iznos Ep=mgh.
83

Gravitaciona potencijalna energija

Gravitaciona potencijalna energija energija koju poseduje telo
mase m kada se nalazi u gravitacionom polju drugog tela. To je
energija sistema tela (recimo Zemlja-telo).
Poto je gravitaciona sila najslabija od osnovnih interakcija u prirodi, i
gravitaciona potencijalna energija nekog tela ima znaaj samo ako se ono nalazi u
jakom gravitacionom polju polju nekog masivnog nebeskog tela, kao to je
Zemlja.

U optem sluaju:
Gravitaciona potencijalna energija koju poseduje neko telo u gravitacionom polju Zemlje je rad (Ep=A) koji na telu mase m izvri Zemljino
gravitaciono polje privlaei ga iz beskonanosti u neku taku na
rastojanju r od centra Zemlje.

84

Gravitaciona potencijalna energija

Uobiajeno je, meutim, da se vrednost gravitacione potencijalne energije koju tela poseduju u
Zemljinom gravitacionom polju rauna u odnosu na
neki referentni (nulti) nivo poloaj u kome se
(prema sopstvenom izboru) smatra da je potencijalna
energija tela jednaka nuli.

E p = mgh

Vrednost gravitacione potencijalne energije u nekom poloaju tela u polju

gravitacije, dakle, zavisi od izbora referentnog (nultog) nivoa.
Sa druge strane, rad gravitacione sile (sile Zemljine tee) ne zavisi od izbora
referentnog (nultog) nivoa potencijalne energije.
85

Konzervativna i nekonzervativna polja

Izvren rad na pomeranju tela u gravitacionom polju ne zavisi od oblika putanje, ve
samo od poetne i krajnje take poloaja tela
u tom polju, tj. od njihove visinske razlike
(vertikalnog rastojanja).
A = mg ( yb ya )

yb
ya

Sva polja sila u kojima izvren rad sile zavisi samo od poetnog i
krajnjeg poloaja tela (a ne i od oblika putanje) su konzervativna
(potencijalna) polja.
Sila je konzervativna (potencijalna), ako njen rad na pomeranju
tela zavisi samo od poetnog i krajnjeg poloaja tela, a ne i od
oblika putanje du koje se vri pomeranje.
86

Konzervativne i nekonzervativne sile

Rad konzervativnih sila na pomeranju tela po zatvorenoj putanji jednak je
nuli, jer se poetni i krajnji poloaj tela poklapaju.
U konzervativne sile spadaju: gravitaciona sila, elektrina sila, ali i elastina sila.
Svakoj konzervativnoj sili se moe pridruiti neki oblik potencijalne energije.
U realnim situacijama, na tela simultano deluju i konzervativne sile (kao to je
sila gravitacije) i nekonzervativne sile (kinetika sila trenja, otpor vazduha, ),
iji se rad delimino pretvara u druge oblike.
Nekonzervativne sile uzrokuju promenu mehanike energije sistema.

87

Potencijalna energija elastine deformacije

Deformisana opruga sposobna je da izvri rad na raun elastinih sila Fe koje
tee da je vrate u prvobitno stanje, a koje su posledica spoljanjih sila Fi koje su
dovele do deformacije.
Prema Hukovom zakonu, veliina izduenja
(sabijanja) opruge x je srazmerna spoljanjoj
sili Fi koja je izazvala deformaciju.

r
r
Fi = kx

Suprotno spoljanjoj sili Fi usmerena je

elastina (restituciona) sila Fe koja se javlja u
deformisanoj opruzi i ona je uvek suprotnog
smera od smera porasta deformacije x.

r
r
r
Fe ( x) = Fi = kx

k je koeficijent elastinosti opruge, zavisi od materijala i oblika.

88

Potencijalna energija deformisane opruge

U deformisanom stanju opruga poseduje izvesnu potencijalnu energiju sposobna
je da pod uticajem elastinih sila izvri neki rad prilikom vraanja u nedeformisani
oblik.
0

A = Fe dx = k x dx = k

x2
2

A = (E p 2 E p1 ) = E p = k

a2
= 0 k
2

a2
2

Pri vrenju rada, elastina sila smanjuje potencijalnu energiju deformisane opruge
za iznos Ep=ka2/2 i menja se stanje kretanja opruge (poveava kinetika energija)
vri se pretvaranje energije iz jednog u drugi oblik.
Rad je, u ovom sluaju, pozitivan, jer elastina sila deluje u smeru pomeranja tela,
a kinetika energija tela okaenog na oprugu raste.
89

Potencijalna energija deformisane opruge

Nakon prolaska kroz ravnoteni poloaj (x=0),
sistem opruga-telo nastavlja kretanje, a elastina sila ga usporava.
Smanjenje kinetike energija odgovara poveanju elastine potencijalne energije opruge.
Rad je, u ovom sluaju, negativan, jer elastina
sila ima suprotan smer od smera kretanja tela.

U optem sluaju, potencijalna energija

deformisane opruge je:

x2
Ep = k
2
90

Zakon odranja energije

Zakon odranja mehanike energije
Ukupna mehanika energija E (kinetika i potencijalna) zatvorenog
(izolovanog) sistema tela, izmeu kojih deluju samo konzervativne
sile, ostaje nepromenjena (konstantna).
U zatvorenom sistemu u kojem ne deluju
nekonzervativne sile (npr. kinetika sila trenja,
otpor vazduha, itd.), zbir kinetike i potencijalne energije, tj. ukupna mehanika energija
je konstantna, tj. ne menja se u toku
vremena.

E = Ek + E p = const.
91

Zakon odranja energije

Primer: slobodno padanje tela sa visine h.
E = E p = mgh
E=

mvx2
m
+ mg ( h x) = 2 gx + mg (h x) = mgh
2
2

E = Ek =

mv 2 m
= 2 gh = mgh
2
2

Ek1 + E p1 = Ek2 + E p2

Ek + E p = const.

Promena mehanike energije u ovom sluaju jednaka je nuli:

( Ek + E p ) = 0
92

Zakon odranja energije zatvoren i otvoren sistem

Energija moe prelaziti iz jednog u drugi oblik i prenositi se sa
jednog na drugo telo, ali ukupna energija u zatvorenom sistemu
tela u kome deluju samo konzervativne sile ostaje konstantna.
E = Ek + E p = const.

U optem sluaju, za otvoren sistem tela u kome, osim meusobnih

sila interakcije, deluju i spoljanje nekonzervativne sile, rad
spoljanjih nekonzervativnih sila Ank bio bi jednak promeni ukupne
mehanike energije .

Ank = E = ( Ek + E p ) 0
Energija se ne moe stvoriti niti nestati, ve samo promeniti oblik iz
jednog u drugi.
93

Snaga
Srednja snaga (brzina vrenja rada) je kolinik rada A i vremenskog
intervala t za koji je rad izvren prilikom pomeranja tela du puta x pod
uticajem sile F. Jedinica za snagu je vat ([W]=[J/s]).

Ps =

A
t

Trenutna snaga je srednja snaga u

beskonano malom intervalu vremena:

Ps =

F x
= F vs
t

A
t 0 t

P = lim

P=

dA
dt

Ako sila nije konstanta, analizira se u kratkom intervalu vremena dt, za koji sila
deluje na putu dx.
Snaga je skalarna veliina, skalarni proizvod vektora sile i vektora brzine
pomeranja i u optem sluaju vai:

r dxr
P=F
dt

r r
P = F v

r r
P = F v cos ( F , v )
94

Impuls sile i koliina kretanja

Primer:

r
Bejzbol loptica se udara palicom, pri emu intenzitet sile F (a
moda ni pravac) nije konstantan za vreme kontakta (t).
Kratkotrajna (t) interakcija ima za posledicu promenu stanja
r
kretanja loptice (ali i palice) promenu koliine kretanja k .
r
Na osnovu II Njutnovog zakona, proizvod trenutne sile F i
sila deluje
elementarnog vremenskog intervala dt u toku kojeg
r
na telo jednak je promeni koliine kretanja dk u tom intervalu vremena dt:
r
r

r
r
dv dk
=
F = ma = m
dt dt

r
r
Fdt = dk

95

Impuls sile i koliina kretanja

r

Ukupna promena
koliine kretanja tela k koja je izazvana delovanjem pror
menljive sile F u toku konanog intervala vremena t dobija se integracijom:

r t2 r
k = Fdt
t1

Ista promena koliine kretanja loptice se postie i

sile F u
celokupnog intervala vremena t:
delovanjem neke

prosene

toku

r r
k = F t
Za sluaj konstantne sile:

v
F = const.

r t2 r
r
k = Fdt =F t
t1

96

Impuls sile i koliina kretanja

r

Impuls sile p je integral proizvoda sile F i vremena dt u kojem

r ta sila deluje i jednak je ukupnoj promeni koliine kretanja tela k u toku intervala vremena t=t2t1.
t
r
r 2 r
p = Fdt = k
t1

Teorema o impulsu i koliini kretanja:

r
Kada na telo deluje rezultantna sila F u toku konanog vremenskog interr
p ove rezultantne sile je jednak ukupnoj promeni koliine
vala t, impuls
r
kretanja k koju ta sila uzrokuje u toku vremena t.

r
r
p = k
97

Zakon odranja koliine kretanja - zatvoren sistem

Zatvoren sistem nema delovanja spoljanjih sila izmeu tela, ve samo
meusobnih sila interakcije f.
r
r
f1 = f 2
r r
r
r
d
(m1v1 + m2 v2 ) = f1 + f 2 = 0
dt
r
r
m1v1 + m2 v2 = const.

U optem sluaju (kada u sistemu ima n tela):

r n
r
k = mi vi = const.
i =1

r
k = 0

Ukupna koliina kretanja zatvorenog sistema

(u kome nema delovanja spoljanje rezultantne
sile) ne menja se tokom vremena, tj. ostaje
konstantna.

98

Zakon odranja koliine kretanja - otvoren sistem

Otvoren sistem r osim delovanja meusobnih sila interakcije f, na tela deluju i
spoljanje sile F .
r
r
f1 = f 2

) (

r r
r r
r r
r
r
d
( m1v1 + m2v2 ) = f1 + f 2 + F1 + F2 = F1 + F2
dt

U optem sluaju (kada u sistemu ima n tela), vremenska promena ukupne koliine
kretanja je:
n r
n r
r
r
r
d n r
n r
ki = Fi = FR = const. ki (t ) = k = Fi dt = FR t

dt i =1
i =1
i =1
i =1

r v
r
k = FR t = p

Impuls rezultujue sile p.

Promena ukupne koliine kretanja krotvorenog sistema tela jednaka je

r
impulsu p spoljanje rezultantne sile F .
99

Primeri zakona odranja koliine kretanja

(zatvoren sistem)
r
mv = 0
r
r
m1v1 + m2 v2 = 0

r
m r
v1 = 2 v2
m1

m1v1 = (m1 + m2 )v2

v1 =

m1 + m2
v2
m1
100

Sudari
Sudar je kratkotrajna uzajamna interakcija izmeu tela bez uticaja
spoljanjih sila, u kojoj se vie ili manje ispoljavaju elastine osobine tela.
Uzajamna interakcija se ne mora ostvarivati kontaktnim silama.
Nakon sudara, brzine tela se menjaju, u optem sluaju, i
po intenzitetu i po pravcu, a deo energije se moe
pretvoriti u toplotu.
Sudari dvaju tela mogu biti jednodimenzionalni (kada se
tela i pre i nakon sudara kreu po istoj pravoj liniji) i
dvodimenzionalni.
Poseban sluaj predstavlja centralni sudar kod kojeg se
tela pre sudara kreu po pravcu koji prolazi kroz centre
(teita) tela.

101

Sudari
Elastian sudar sudar je sluaj sudara u kome se ukupna
kinetika energija tela pre i posle sudara ne menja.

Neelastian sudar je onaj u kome deo kinetike energije

tela u toku sudara prelazi u druge oblike energije
(potencijalnu, toplotnu, ).
- u savreno neelastinom sudaru tela nakon sudara ostaju zajedno;
- u ostalim sluajevima, kada se deo kinetike energije transformie u druge oblike
(deformacija tela koja uestvuju u sudaru, toplota, ), a tela ne ostaju spojena, re je
102
samo o neelastinom sudaru u irem smislu rei.

Elastian jednodimenzionalni sudar

Zakon odranja koliine kretanja
Zakon odranja kinetike energije

m1v1 + m2v2 = m1v1 + m2v2

1
1
1
1
m1v12 + m2v22 = m1v12 + m2 v22
2
2
2
2

Neelastian jednodimenzionalni sudar

Deformacije koje nastaju na telima u sudaru su trajne.
Zakon odranja kinetike energije u neelastinom sudaru ne vai, jer se deo te
energije pretvara u neki drugi vid. Vai samo zakon odranja koliine kretanja.

m1v1 + m2 v2 = (m1 + m2 )v
103

Oscilacije i talasi
Svako kretanje koje se po odreenom pravilu ponavlja u toku vremena je
periodino ili oscilatorno kretanje.
Ukoliko su sila koja tei da vrati oscilatorni sistem u ravnoteno stanje, pa prema
tome i ubrzanje koje sistem ima, direktno srazmerni rastojanju od njega i
usmereni ka njemu, tada se radi o jednostavnom harmonijskom kretanju.

Primer:
telo vezano za uvrenu oprugu
moe da se kree u vertikalnoj
ili u horizontalnoj ravni (po
glatkoj povrini, bez trenja)

104

Oscilacije
Osnovne osobine harmonijskog oscilovanja:
Period oscilovanja T je vreme za koje telo izvri jednu oscilaciju.
Frekvencija oscilovanja (ili f) je broj oscilacija u jedinici vremena.
Elongacija x je proizvoljno rastojanje od ravnotenog poloaja.
Amplituda A je maksimalna elongacija.
Kod harmonijskih oscilacija promenljiva veliina (elongacija) se menja po
sinusnom ili kosinusnom zakonu u funkciji vremena.

105

Oscilacije
Osnovne osobine harmonijskog oscilovanja:
Kruna frekvencija je povezana sa frekvencijom f (ili ) i periodom T.
1
2
f =
= 2f =
T
T
Pri kretanju materijalne take po krunici ravnomernom perifernom brzinom v i
njen radijus vektor (vektor poloaja) se obre ravnomernom ugaonom brzinom .
y-koordinata poloaja materijalne take koja se ravnomerno kree po krunici
menja se po sinusnom (kosinusnom) zakonu, odnosno projekcija radijus-vektora
na y-koordinatnu osu menja svoj intenzitet po sinusnom (kosinusnom) zakonu u
funkciji vremena. T je vreme potrebno materijalnoj taki da obie pun krug.

106

Primeri harmonijskih oscilacija

Oscilovanje tela obeenog o elastinu oprugu
Sila koja vraa telo i oprugu ka ravnotenom poloaju je elastina sila deformisane
opruge i (prema Hukovom zakonu za elastine deformacije istezanja) srazmerna je
veliini deformacije).
Znak "" znai suprotan smer sile F od vektora poloaja x tela vezanog za oprugu.

r
r
F = k x

k koeficijent elastinosti
opruge

Iz II Njutnovog zakona sledi jednaina kretanja:

Smena:

k
= 02
m

F = ma = m

d2 x
dt 2

d2 x
+ kx = 0
dt 2

Reenje ove diferencijalne jednaine ima oblik:

x = A sin(0t + )
107

Oscilovanje tela obeenog o elastinu oprugu

Elongacija x je sinusna (ili kosinusna) funkcija vremena:

x = A sin(0t + )

0 kruna frekvencija oscilatornog kretanja

poetna faza, opisuje poetni poloaj sistema
(0t+) faza oscilovanja
A amplituda (maksimalna elongacija)

2
Period oscilovanja T zavisi od osobina opruge (koefiT=
cijent elastinosti k) i od mase m tela okaenog na nju:
0

T = 2

m
k

108

Energija tela koje osciluje na elastinoj opruzi

Energija tela koje osciluje na elastinoj opruzi je zbir kinetike energije tela i
potencijalne energije elastine deformacije opruge.
S obzirom da vai:
x = A sin(0t + )
v=

k
= 02
m

dx
= A0 cos(0t + )
dt

E=

1
mA202
2

E=

1 2 1 2
mv + kx
2
2

E=

1 2
kA = const.
2

Zbir kinetike i elastine potencijalne energije pri harmonijskom oscilovanju,

ukoliko nema gubitaka, je konstantan.

109

Matematiko klatno
Matematiko klatno je materijalna taka koja se u polju Zemljine tee
kree na stalnom rastojanju od date take (take oslonca).
sin =

Qt x
=
Q l

Qt =

mg x
l

Qt = ma = m

d2s
dt 2

"" znai suprotan smer sile Qt od

vektora poloaja x.
Jednaina kretanja:

d 2 s mgx
+
=0
dt 2
l

x horizontalno rastojanje od
ravnotenog poloaja
s luno rastojanje od ravnotee
(preeni put)
110

Matematiko klatno
m

d 2 s mgx
+
=0
dt 2
l

Za male uglove , x s. Smena:

g
= 02
l

d2 x
+ 02 x = 0
dt 2

Reenje jednaine je da je elongacija x sinusna (ili kosinusna) funkcija vremena t

oblika:

x = A sin(0t + )
Period oscilovanja T, za sluaj malih amplituda
oscilovanja, zavisi od duine klatna l i ubrzanja sile
Zemljine tee g:

T=

2
0

T = 2

l
g
111

Talasno kretanje - Prostiranje talasa u elastinoj sredini

Mehaniki talas (talasno kretanje) je irenje oscilatornog poremeaja u
elastinoj materijalnoj sredini.
Pri prostiranju talasa, ne premetaju se delii sredine. Oni osciluju oko
ravnotenih poloaja, a prenosi se energija talasa.
Za postojanje mehanikog talasa neophodno je postojanje:
izvora talasnog poremeaja,
materijalne sredine kroz koju se poremeaj prenosi, i
nekog fizikog mehanizma preko kojeg elementi materijalne sredine
utiu jedan na drugi.

112

Prostiranje talasa u elastinoj sredini

Kod transverzalnih talasa delii elastine sredine osciluju
normalno na pravac prostiranja talasa. Javljaju se samo u sredinama
gde postoje elastine sile smicanja - vrsta tela.

113

Prostiranje talasa u elastinoj sredini

Kod longitudinalnih talasa delii sredine osciluju du pravca prostiranja
talasa (zgunjavanje i razreivanje sredine).

114

Prostiranje talasa u elastinoj sredini

Sinusoidalni talas postoji kada svaka taka elastine sredine u kojoj se prostire
talas vri harmonijske oscilacije oko ravnotenog poloaja sa elongacijom:

yi = yi 0 sin(t + i )
Rastojanje izmeu dva najblia delia koji osciluju u istoj fazi (ili im se
faze razlikuju za 2) je talasna duina .
Talasni poremeaj prelazi put od jedne
talasne duine dok delii sredine izvre
jednu oscilaciju (za vreme T), pa je brzina
prostiranja talasa (fazna brzina):

c=

=
T
115

Prostiranje talasa u elastinoj sredini

Povrina koja spaja take do kojih je stigao talasni
poremeaj je talasni front.
U homogenoj i izotropnoj sredini talasni front ima oblik
sfere.
Ako je talasni front ravan, re je o ravnom talasu. Na
velikoj udaljenosti od izvora talasa i sferni talas ima
ravan talasni front.

116

Jednaina progresivnog talasa

Progresivni talas je talas koji se u celoj elastinoj sredini prostire bez promene
pravca ili smera.
Prostiranjem talasa u nekoj elastinoj sredini u stanje oscilovanja se dovode sve
take te sredine i njihova elongacija se opisuje sinusnom (ili kosinusnom)
funkcijom za harmonijsko kretanje.
Zbog kanjenja u oscilovanju udaljenijih delia sredine u odnosu na izvor talasa,
definie se jednaina koja opisuje vremensku i prostornu zavisnost elongacije
delia elastine sredine jednaina progresivnog talasa:

y = y0 sin(t )
Ovo je tzv. talasna funkcija, koja opisuje elongaciju proizvoljnog delia
materijalne sredine, na rastojanju x od izvora talasa u proizvoljnom trenutku t.
Poetna faza talasa:

2
x

117

Jednaina progresivnog talasa

Slika ukazuje na poloaj, fazu u kojoj se nalaze razliiti delii materijalne sredine
koji su pobueni na oscilovanje i to u datom trenutku vremena:

= 2 1 =

Razlika u fazi za dve take elastine sredine:

Delii osciluju u fazi:
= k 2

rastojanje izmeu taaka elastine

sredine koje su u fazi:

x = x2 x1 = k

ili

2
( x2 x1 )

Delii osciluju u suprotnim fazama:

= (2k 1)

ili

x = x2 x1 = (2k 1)

rastojanje izmeu taaka elastine

sredine koje su u suprotnim fazama
118

Brzina irenja talasa

Brzina prostiranja mehanikih talasa zavisi od elastinih osobina materijalne
sredine kroz koju se prostire.
Za trasverzalni talas koji se prostire kroz zategnutu icu (F sila zatezanja ice;
=m/L linijska masa ice), brzina talasa je:

c=

U optem sluaju, za trasverzalni talas koji se prostire kroz vrsti materijal (G

modul smicanja materijala; - gustina materijala), brzina talasa je:

c=

119

Brzina irenja talasa

Za longitudinalni talas koji se prostire kroz vrsto telo (E Jangov modul
elastinosti; gustina tela), brzina talasa je:

c=

Za longitudinalni talas koji se prostire kroz tenost (B zapreminski koeficijent

elastinosti; gustina tenosti), brzina talasa je:

c=

Za longitudinalni talas koji se prostire kroz gas ( adijabatska konstanta; p

pritisak gasa; gustina gasa), brzina talasa je:

cp
cV

c=

120

Osnovne osobine talasnog kretanja.

1. Odbijanje talasa.

Ravan talas na granici dve sredine u kojima su brzine prostiranja talasa razliite
delimino se odbija, a delimino prelama.

Odbijanje (refleksija) talasa se objanjava pomou Hajgensovog principa:

Svaka taka na granici dve elastine sredine do koje je stigao talasni front moe se
smatrati novim izvorom talasa.
Novi talasni front (odbijenog talasa) ini zajednika tangenta na sferne talasne
frontove koji potiu od taaka na granici dve sredine.
Upadni ugao jednak je uglu odbijanja.
Pravci upadnog i odbojnog talasa i normale na graninu povrinu lee u istoj ravni.
121

2. Prelamanje talasa
Prelamanje (refrakcija) talasa se deava na granici dve sredine u kojima se talas
prostire razliitim brzinama talas menja pravac prostiranja.
Prema Hajgensovom principu, talasni front prelomljenog talasa menja pravac
kretanja.
Novi talasni front (prelomljenog talasa) ini zajednika tangenta na sferne
talasne frontove koji potiu od taaka na granici dve sredine.
Ako se prelamaju sloeni talasi koji sadre komponente razliite frekvencije,
dolazi do disperzije - svaka komponenta se prelama pod razliitim uglom.

122

3. Difrakcija talasa
Difrakcija talasa je pojava irenja talasa iza prepreka sa pukotinom, odnosno
savijanja talasa na preprekama. Talasi skreu sa prvobitnog pravca u istoj
elastinoj sredini.
Dimenzije pukotine treba da su istog reda veliine kao i talasna duina.
Prema Hajgensovom principu, svaka taka pukotine je novi izvor talasa.

123

4. Interferencija talasa
Interferencija talasa je pojava slaganja (superpozicije) talasa koji se prostiru u istoj
materijalnoj sredini.
Interferencija se javlja samo ako postoji stalna fazna razlika izmeu talasa koji
interferiraju (koherentni talasi).
Interferencija je konstruktivna, ako se amplitude sabiraju (talasi u fazi), a
destruktivna ako se ponitavaju (talasi u suprotnim fazama).

124

4. Interferencija talasa
Posmatramo interferenciju talasa u proizvoljno odabranoj datoj taki materijalne
sredine difraktovanih sa dve pukotine imaju iste amplitude, frekvencije i talasne
duine, a razliite faze u toj taki.
Elongacije delia materijalne sredine u datoj taki prostora (y1 i y2) koje su izazvane talasima iz dva
razliita izvora talasa:

x =

(2k 1)
2

konstruktivna interferencija
destruktivna interferencija

U datoj taki rezultantno oscilovanje estice elastine sredine ima amplitudu

koja zavisi ne samo od amplitude talasa koji interferiraju, ve i od fazne razlike
, odnosno od razlike u preenim putevima x talasa od pojedinih izvora.
125

Mehanika fluida
Fluidi: tenosti ("stalna" zapremina i promenljiv oblik) i gasovi (promenljivi i zapremina i oblik).
Statika fluida prouava ravnoteu u fluidima; dinamika fluida prouava
kretanje fluida.
Sva materija ima izvesnu distribuciju (raspored) atoma i molekula.
U zavisnosti od jaine (elektrinih) sila izmeu atoma i molekula, oni mogu biti
jae ili slabije meusobno povezani.
Na niskim temperaturama sastavni delovi materije su relativno jako povezani i
vre oscilatorno kretanje oko ravnotenih poloaja vrsta tela.
U zavisnosti od stepena ureenosti, vrsta materija moe biti kristalna
(trodimenzionalna ureenost) ili amorfna (odsustvo trodimenzionalne ureenosti).

126

Mehanika fluida
U tenostima i gasovima slabije meumolekulske sile omoguavaju relativno
slobodno i sluajno kretanje molekula.
Slabije meumolekulske sile u poreenju sa vrstim
telima uzrokuju promenljivost oblika (i zapremine).
Delovanje sile na tenosti uzrokuje promenu oblika, a
samo u maloj meri i zapremine (stiljivost). U veini
idealnih sluajeva smatra se da je i zapremina stalna,
nepromenljiva (tj. njena promena je zanemarljiva).
Delovanje sile na gasove uzrokuje promenu i oblika i
zapremine.

127

Statika fluida. Pritisak.

Sila koja deluje od strane fluida (tenosti i gasova) na telo koje se nalazi u njima
deluje na sve povrine pod pravim uglom nikako tangencijalno niti u posebnoj
napadnoj taki i tei da sa svih strana sabije telo.
Pomeranje fluida izazivaju sile koje deluju na njihovu povrinu (zbog toga to
nemaju stalan oblik), a ne u posebnoj napadnoj taki. Zato je uvedena fizika
veliina pritisak (skalarna veliina) koja predstavlja odnos normalne sile F i
povrine S na koju deluje sila. Jedinica za pritisak je Paskal ([Pa]=[N/m2]).

p=

F
S

Efekat delovanja sile na fluide zavisi od povrine na koju ona deluje.

128

Hidrostatiki pritisak
U tenostima (fluidima uopte) postoji pritisak koji je posledica delovanja
gravitacione sile na sve estice (molekule) tenosti. Svaki deli tenosti svojom
teinom vri pritisak na delie ispod njega.
Ovaj pritisak raste sa dubinom.
Kada je fluid (na slici tenost) u statikoj ravnotei,
nijedan deo fluida nije u pokretu.
Sile koje deluju na izdvojeni deo fluida u horizontalnom
pravcu meusobno se ponitavaju, a takoe i sile koje
deluju u vertikalnom pravcu (da nije tako fluid bi se kretao sa
mesta vieg ka mestu nieg pritiska).
Ravnotea sila du vertikalnog pravca (sila odozgo i
odozdo na izdvojenu zapreminu fluida i njegova teina Q):

F =0
i

p2 S p1 S Q = 0 *

p2 S p1S Shg = 0
p2 = p1 + gh
* S popreni presek izdvojenog fluida; h visina stuba fluida.

129

Hidrostatiki pritisak
Pritisak koji deluje odozdo na izdvojeni deo fluida vei je od pritiska koji deluje
odozgo za veliinu gh to je teina stuba fluida po jedinici povrine na koju
deluje:

p=

Q mg Vg Shg
=
=
=
= gh
S
S
S
S

To je hidrostatiki pritisak stuba tenosti

gustine i visine h:

p = gh

130

Hidrostatiki pritisak
Pritisak u fluidu gustine (hidrostatiki) zavisi samo od dubine h, a ne i od
ukupne koliine ili teine fluida (tenosti) u sudu na istoj dubini pritisak je isti.

Ako se iznad slobodne povrine tenosti nalazi atmosfera, tada je ukupan pritisak
na dubini h jednak zbiru atmosferskog p0 i hidrostatikog gh:

puk = p0 + gh

131

Pritisak
Pritisak u fluidu (tenosti ili gasu) potie od teine same tenosti i/ili od delovanja
spoljanje sile. Ako postoji poveanje pritiska usled delovanja spoljanje sile, to se
prenosi na sve delove fluida, upravo zbog injenice da je pritisak isti na istom
nivou (dubini) u fluidu.
Jednakost izvrenih radova na potiskivanju
fluida na levoj i desnoj strani zatvorenog suda
sa fluidom:

A1 = F1 x1 = p1S1 x1

A2 = F2 x2 = p2 S 2 x2
A2 = A1

S 2 x2 = S1 x1

p1 = p2

Paskalov zakon: Pritisak koji se spolja vri na neku tenost (ili, u optem
sluaju, na fluid) prenosi se kroz nju nesmanjenim intenzitetom na sve strane
podjednako.
Usled toga, mogue je menjati intenzitet, pravac i smer delovanja sile pomou
tenosti u zatvorenom sudu.
132

Pritisak
Hidraulina presa - ilustracija primene Paskalovog zakona i primer promene
pravca i intenziteta delovanja sile.

F2 = F1

S2
S1

133

Potisak. Arhimedov zakon.

Na sva tela potopljena u tenost (fluid uopte) deluje sila suprotnog smera od
gravitacione, koja tei da istisne telo iz tenosti sila potiska.
Sila potiska je posledica injenice da hidrostatiki pritisak raste sa dubinom, tj. njen
uzrok je razlika u hidrostatikim pritiscima koji na uronjeno telo deluju na
njegovoj gornjoj i donjoj strani.
Fp = F2 F1 = p2 S p1S
Fp = [ p0 + g ( h + x) ( p0 gx)] S
Fp = ghS

Fp = gV = m f g

x - dubina na mestu
gornje povrine

Sila potiska je jednaka teini

istisnute tenosti (fluida).
Tela jednake zapremine trpe
delovanje jednakih sila potiska.

134

Potisak. Arhimedov zakon.

Arhimedov zakon: Svako telo potpuno ili delimino uronjeno u tenost
(fluid) prividno gubi od svoje teine toliko koliko tei istisnuta tenost.
Efektivna teina tela (gustine t)
potopljenog u tenost (fluid, gustine f):

t > f

Q > Fp

telo tone

t = f

Q = Fp

telo lebdi

t < f

Q < Fp

telo pliva

Qef = Q Fp = (t f ) g V

135

Osobine gasova. Atmosferski pritisak

U gasovima su meumolekulske sile slabe, a potencijalna energija koja tei da ih
dri na okupu je manja od njihove kinetike energije.
Nemaju stalan oblik ni zapreminu.
Pritisak u zatvorenim gasovima se prenosi podjednako u svim pravcima - vai
Paskalov zakon.
I u gasovima deluje sila potiska, ali je ona, zbog njihove male gustine, relativno
mala.

Pritisak koji vre gasovi atmosfere na sva tela na

Zemlji naziva se atmosferski pritisak.
Merenje atmosferskog pritiska iz ravnotee pritisaka koji
deluju na istom nivou unutar i izvan cevi sa tenou
gustine :

p2 = p1 + g h
p1 = 0 Pa

p 2 = pa

pa = g h
136

Dinamika fluida
Pod uticajem sile fluidi (tenosti i gasovi) se kreu, a pravac i smer kretanja zavisi
od smera i pravca delovanja sile i oblika prostora koji zauzimaju.
Pojedini delovi fluida se mogu kretati razliitim brzinama jedni u odnosu na druge.
Strujna linija je zamiljena linija du koje se kreu estice fluida - kriva linija kod
koje je tangenta u svakoj taki kolinearna sa vektorom brzine.
Brzina estica se du strujne linije menja po intenzitetu i pravcu.
Strujna cev je deo fluida ogranien strujnim linijama, a broj estica unutar strujne
cevi je stalan.

137

Dinamika fluida
Stacionarno kretanje je kretanje kod kojeg se raspored strujnih linija ne menja u
toku vremena (brzina mala i nema prepreka na putu fluida) brzina u svakoj taki
ostaje konstantna u toku vremena.
Turbulentno kretanje je sloeno kretanje, u kome se formiraju vrtlozi (brzo
proticanje i brze promene brzine delia fluida pri nailasku na prepreke).
Idealni fluid je:
- nestiljivi fluid ima stalnu gustinu;
- koji se kree bez trenja (neviskozni fluid);
- koji se kree stacionarno (laminarno, slojevito) brzina, gustina fluida i pritisak
u svakoj taki u njemu se ne menjaju u toku vremena;
- koji se kree bez vrtloga.
U realnim fluidima uvek postoji trenje (posledica meumolekularnih sila).

138

Jednaina kontinuiteta
Protok fluida je protekla koliina (zapremina ili masa) fluida kroz strujnu cev u
jedinici vremena:

Q=

V
= Sv
t

Qm =

m V
=
= Sv
t
t

Zbog osobine nestiljivosti (gustina fluida je ista u svim delovima strujne cevi)
zapremine proteklog fluida na dva razliita preseka strujne cevi su jednake
zapreminski protok je konstantan.

V1 = S1 v1t
V2 = S 2 v2 t
V1 = V2

S1v1 = S 2v2

Jednaina kontinuiteta

S v = const.
139

Jednaina kontinuiteta.
U realnom sluaju, kada je fluid stiljiv (ima razliitu zapreminu, pa tako i gustinu u
razliitim delovima strujne cevi), uzima se da je maseni protok fluida na dva razliita
preseka strujne cevi jednak kolika masa fluida proe u jedinici vremena kroz
jedan popreni presek strujne cevi, tolika masa mora proi i kroz bilo koji drugi
popreni presek.

m1
= 1S1 v1
t
m1 m2
=
t
t

Jednaina kontinuiteta

m2
= 2 S 2 v2
t

1 S1v1 = 2 S 2 v2

S v = const.
140

Bernulijeva jednaina
Strujanje tenosti (fluida) je posledica delovanja spoljanjih sila.
Rad spoljanjih sila menja kinetiku i potencijalnu energiju tenosti.
Neka je m masa potisnutog (nestiljivog) fluida za vreme t u bilo kom preseku
strujne cevi:

V1 = V2 =

m = S1v1t = S 2v2 t

Pri protoku fluida, menja se njegova

kinetika i gravitaciona potencijalna
energija:

Ek =

m v22 m v12

2
2

E p = mgh2 mgh1
(Oznaka h u jednaini odgovara oznaci y na slici poloaj fluida u odnosu na odabrani referentni nivo.)
*Danijel Bernuli (1700-1782), vajcarski fiziar i matematiar.

141

Bernulijeva jednaina
Na osnovu zakona odranja energije, promena ukupne energije fluida E je
jednaka radu spoljanjih sila A na pomeranju fluida:

m v22
m v12
+ mgh1
E =
+ mgh2
2
2

V1 = V2 V

A = F1x1 F2 x2 = p1S1x1 p2 S 2 x2 = p1V1 p2 V2 = ( p1 p2 )V

Znak "" je zbog suprotnog smera sile F2 u
odnosu na smer kretanja fluida.

p1 +

v12
v2
+ gh1 = p2 + 2 + gh2
2
2

p+

v2
+ gh = const.
2

Bernulijeva jednaina

Kod stacionarnog strujanja nestiljivog fluida zbir statikog p,

visinskog gh i dinamikog v2/2 pritiska du strujne cevi je stalan.
Ili: suma pritiska p, kinetike energije po jedinici zapremine v2/2 i potencijalne
energije po jedinici zapremine gh nestiljivog fluida ima konstantnu vrednost
du strujne cevi.
142

Bernulijeva jednaina
Bernulijeva jednaina (kao i jednaina kontinuiteta) se primenjuje za odreivanje
pritisaka i brzina proticanja nestiljivog idealnog fluida kroz razne profile strujnih
cevi.
Strogo uzevi, Bernulijeva jednaina u ovom obliku nije u potpunosti tana za
gasove jer su stiljivi, ali kvalitativno, gasovi se takoe ponaaju u skladu sa ovom
jednainom kada je brzina protoka vea, pritisak opada i obrnuto.

143