Radyasyon Insan Cevre PDF

RADYASYON, NSAN
VE EVRE
...iyonlatrc radyasyon,
etkileri ve kullanm alanlar,
gvenli kullanm iin uygulamada olan tedbirler
Trkiye Atom Enerjisi Kurumu
IAEAnn 2004 ylnda yaymlad IAEA/PI/A.75/04-00391

sayl Radiation, People and the Environment isimli
el kitab TAEK tarafndan Trkeye tercme edilmitir.
ISBN: 978-975-8898-28-2
2009 ylnda baslmtr.
Bu kitabn elektronik kopyasna www.taek.gov.tr adresinden
ulalabilir.
TRKYE ATOM ENERJS KURUMU
Adres : Eskiehir Yolu 9. km 06530 Ankara/Trkiye
Tel
: +90(312) 295 89 77
Fax
: +90(312) 295 89 58
web : www.taek.gov.tr
NDEKLER
Blm 1 Giri 1
Fayda ve riskler 2 / Kamuoyu kaygs 2
Blm 2 Atom ve radyasyon 3
Maddenin yaps 3 / Radyoaktivite ve radyasyon 4

Radyasyon tipleri 7
Blm 3 Radyasyon ve madde 9

Dokuda iyonlama 10 / Doz nicelikleri 11
Blm 4 yonlatrc radyasyon kaynaklar 13

Blm 5 Radyasyonun etkileri 15
Kanser oluumu 16
Risk deerlendirmeleri 16 / Kanser iin risk faktrleri 17
Kaltsal hastalklar 19 /Toplumsal risk 21 / Hamilelikte nlanma 21
Blm 6 Radyasyondan korunma sistemi 23
Genel ilkeler 23
Uygulamann kapsam 25 / Uygulamalarn gerekelendirilmesi 25
Korunmann optimizasyonu 26 / Dozlarn snrlandrlmas 27
Uluslararas Temel Gvenlik Standartlar 28 / Dzenleyici altyap 28
Blm 7 Doal radyasyon 29
Kozmik radyasyon 29 / Gama radyasyonu 30 / Radon solunumu 31

nlanma 32 / Toplam dozlar 32
Blm 8 Radyasyonun tbbi uygulamalar 33

Tansal radyoloji 34 / Nkleer tp 35
Radyoterapi 36 / Tbbi nlanmalarda rehber dzeyler 37
Toplam dozlar 38
Blm 9 Radyasyonla mesleki nlanma 39

Yapay kaynaklar 40 / Doal kaynaklar 41 / Toplam dozlar 42
Blm 10 evresel kirlilik 43
Nkleer silah denemeleri 43 / ernobil kazas 45 / Radyoaktif salmlar 47

Tketilmi uranyum 49 / Bulam alanlarn ynetimi 49
Toplam dozlar 50
Blm 11 Nkleer g 51
Nkleer reaktrler 51
Blm 12 Atk ynetimi 53
letmeden karma 55 / Bertaraf etme ltleri 56

Dier atk ynetimi uygulamalar 57
Blm 13 Acil durumlar 59
Nkleer acil durumlar 60 / Koruyucu nlemler 61

Mdahale standartlar 62 / Halkn bilgilendirilmesi 63
Dier radyolojik acil durumlar 63
Blm 14 Radyasyon kaynaklarnn riskleri 65

Radyasyon kaynaklar ile ilgili kazalar 65
Kayp kaynaklarn neden olduu bulama olaylar 67
Radyoaktif maddelerin art niyetli kullanm 68
Blm 15 Radyoaktif maddelerin tanmas 69

Ek A
Szlk 71
Ek B
Semboller ve Birimler 79 / Bilimsel gsterim 79

n ekler 79 / Semboller 80 / Birimler 80
Kaynaka 81
IAEA Yaymlar 81 / ICRP Yaymlar 81 / UNSCEAR Yaymlar 81

OECD/NEA/Avrupa Komisyonu 81
Blm 1 / Giri
Blm 1 Giri
Radyasyon hayatn bir gereidir. Radyasyonun doal olarak her yerde bulunduu bir
dnyada yayoruz. Gneteki nkleer reaksiyonlardan kaynaklanan k ve s varlmz iin
gereklidir. Radyoaktif maddeler evrede doal olarak bulunur ve vcudumuz karbon-14,
potasyum-40 ve polonyum-210 gibi doal olan radyoaktif maddeleri ierir. Yeryzndeki tm
yaam, radyasyonun varlnda gelimitir.
Yzyldan daha fazla bir sre nce X-nlar ve radyoaktivitenin kefedilmesinden bu yana
radyasyon ve radyoaktif maddelerin yapay olarak elde edilmesinin yollar bulunmutur.
X-nlar; 1895 ylnda kefedilmesinden sonraki 6 ay ierisinde, ilk kez tpta tehis
amacyla kullanlmtr. Radyasyon kullanmnn yararlar ok erken tespit edilmi olmasna
ramen, 1900l yllarn balarnda doktor ve cerrahlarn farknda olmadan yksek dozda
X-nlarna maruz kalmalarndan dolay, radyasyonun potansiyel tehlikelerinden bazlar ile
karlalmtr. O zamandan beri, radyasyonun ve radyoaktif maddelerin ok farkl uygulama
alanlar gelitirilmitir.
Radyasyon, madde zerinde oluturduu etkilere gre iyonlatrc olan ve iyonlatrc
olmayan radyasyon olmak zere snflandrlabilir. yonlatrc radyasyon kozmik nlar,
X-nlar ve radyoaktif maddelerden yaynlanan radyasyonu ierir. yonlatrc olmayan
radyasyon kzltesi k, radyant s, mortesi k, grnr k, radyo dalgalar ve mikro
dalgalar ierir.
yonlatrc radyasyonla ilgili bilgileri ieren bu kitapta, iyonlatrc radyasyon terimi
ksaltlarak radyasyon olarak kullanlmtr. Bu kitap radyasyon, radyasyonun etkileri ve
radyasyonun kullanm alanlarnn yan sra gvenli kullanmna ilikin nlemlerin kapsaml
bir ekilde tantlmas amacyla Uluslararas Atom Enerjisi Ajans (IAEA) tarafndan Ulusal
Radyasyondan Korunma Kurulu (ngiltere) ibirlii ile hazrlanmtr.
Nkleer bilimler ve bunlarn barl amal kullanlmasnda Birlemi Milletlerin bir kuruluu
olan IAEA, radyasyonun gvenli kullanmn tevik eden uluslararas dzeyde programlar ve
geni kapsaml uzmanlk hizmeti sunmaktadr. IAEA, radyasyonun kullanld geni kapsaml
uygulamalarn ynetiminde kullanlabilen gvenlik standartlarnn gelitirilmesinde yasal
sorumlulua sahiptir. Eitim kurslar ve danmanlk hizmetleri gibi teknik ibirlii projeleri
vastasyla, gvenlik standartlarnn uygulanmasnda ye lkelere yardm salamaktadr.
Ayrca, konferanslar ve bu kitap gibi yaymlar ile bilgi paylamn kolaylatrmaktadr.
RADYASYON, NSAN VE EVRE
Blm 1 / Giri
Fayda ve riskler
yonlatrc
radyasyonun baz
kullanm alanlar
Tbbi tan
ve tedavi
Nkleer g
Endstriyel
radyografi
Tbbi malzemelerin
sterilizasyonu
Gda nlama
Uydu pilleri
Bilimsel ve tbbi
aratrmalar
Radyasyon ieren herhangi bir uygulamann fayda ve riskleri konusunda radyasyonun

kullanmyla ilgili bilgilendirmeye dayanan karar alnmas ve risklerin en aza indirilmesi
gerekir. yonlatrc radyasyonun ve radyoaktif maddelerin kefi, tpta tan ve tedavide
arpc ilerlemelere nderlik etmi ve endstri, tarm ve aratrma alanlarnda yaygn biimde
kullanmn salamtr. Buna karlk, iyonlatrc radyasyon insana zarar verebilecei iin,
kiiler gereksiz ya da gereinden fazla radyasyon nlanmasndan korunmaldr. Bylece
kontrol edilebilir durumlarda, kiilerin radyasyon ile nlanmalarnda gz nne alnan
fayda ve risk arasndaki dengenin dikkatli bir ekilde oluturulmas gerekir.
Kamuoyu kaygs
yonlatrc radyasyon hakknda en byk endie, nlanan kiilerde, kt huylu hastalklara
neden olma ve nlanan kiilerin gelecek nesillerinde kaltsal kusurlar ortaya kma
olasldr. Bu etkilerin ortaya kma olasl, nlanan kiinin doal ya da yapay radyasyon
kaynaklarndan ald radyasyon miktarna baldr. Son yllarda, iyonlatrc radyasyonun
etkileri ok daha iyi anlaldndan radyasyonla nlanan kiileri korumak iin radyasyondan
korunma sistemi gelitirilmitir. Ancak, kamuoyu kaygs halen devam etmektedir.
Radyasyon, kanser hastalnn sebeplerinden sadece biridir. Radyasyonun duyu
organlarmzla alglanamamas, bu grnmez riski ok daha sinsi hale getirmektedir.
Mterek kayglarmz hafzalarmzda yer etmekte ve nkleer g santrallar ile dier
tesislerdeki kazalar, nkleer silahlar da ieren nkleer ierikli herey radyasyon ile
ilikilendirilmektedir.
Radyasyonla ilgili korkunun yaygn biimde artmasna katkda bulunan dier bir faktr de,
gvenilebilir ve ulalabilir bilgi eksikliinin yan sra ortaya kan yanl anlalmalardr. Bu
kitabn amac, konunun uzman olmayan kiileri bilgilendirmektir. Takip eden blmlerde
tm iyonlatrc radyasyon tiplerinin kaynaklar ve etkileri ile radyasyondan korunma ilkeleri
ve uygulamalar aklanmtr.
Blm 2 / Atom ve radyasyon
Blm 2 Atom ve radyasyon

Maddenin yaps
Dnyada herey atomlardan olumaktadr. Bunlar; hidrojen, karbon, oksijen, demir ve
kurun gibi elementlerin temel yap talardr. Her bir atom, merkezinde pozitif ykl
kk bir ekirdek ve bu ekirdein etrafnda belli sayda elektron bulundurur. Elektronlar,
negatif elektrik ykldr ve ekirdek etrafnda zayf bal snrlarda bir bulut (kabuk
olarak da adlandrlan) ierisinde hareket eder. ekirdek; elektron bulutundan 10 000 kez
daha kktr ve elektronlar ise daha da kktr. Bunun anlam ise atomun esas olarak
bo olmas ve byk lde ematik olarak verilen grafikler haricinde tanmlanmasnn
gldr.
Atom ekirdei elektronlarn negatif ykne eit pozitif ykl protonlar ve yksz
ntronlardan oluur. Bu kitapta, proton ve ntronlarn temel yapsnn daha fazla
incelenmesi veya ekirdee nasl balandklarnn ayrntsnn
verilmesi gerekli deildir. Her bir atom eit sayda proton
ve elektron bulundurduundan elektriksel olarak
ykszdr. Ayn veya farkl elementlerin atomlar,
daha byk yksz oluumlar iin bir araya
gelebilir; buna molekl ad verilir. rnein iki
oksijen atomu birleerek bir oksijen molekln
ve iki hidrojen atomu da bir oksijen atomu ile
birleerek bir su molekln oluturur.
ekirdekteki proton says atom numaras olarak adlandrlr ve bir elementin kendine
zg karakteristiini ifade eder. rnein karbonun atom numaras 6, kurununki ise 82dir.
Protonlar ve ntronlar yaklak olarak eit ktleye sahip ve elektronlardan ok daha ar
olmalar nedeniyle, atomun ktlesinin byk ounluu ekirdekte younlar ve proton
ile ntronlarn toplam says ktle numaras olarak adlandrlr.
Oksijen
atomunun
8 proton,
8 ntron ve
8 yrnge
elektronu ile
gsterimi
ekirdek
Proton
Ntron
Elektron
ekirdek =
Protonlar + ntronlar
Proton says elektron saysna eit olan elektriksel olarak yksz bir atom, ierdii
proton ve ntron saylar kullanlarak tanmlanabilir. Bundan baka, her elementin
proton says kendine zg olduundan, her atom eidini veya nklidi tanmlamak
sa
bozunumu
iin ktle numaras ile birlikte elementin ad basit ekilde kullanlabilir. Bu nedenle
karbon-12, 6 proton ve 6 ntronlu bir nklittir. Kurun-208 ise 82 proton ve 126
ntronlu bir nklittir.
Proton saylar ayn ntron saylar farkl olan bir elementin nklitleri, o elementin
izotoplar olarak adlandrlr. rnein, hidrojenin izotopu vardr. Bunlar;
hidrojen-1 (ekirdeinde 1 proton olan, yaygn olarak bilinen hidrojen), dteryum
olarak adlandrlan hidrojen-2 (bir proton ve bir ntronu vardr) ve trityum olarak
adlandrlan hidrojen-3tr (bir proton ve iki ntronu vardr). Demir-52den demir61e kadar on farkl izotopu bulunan demir, elementi karakterize eden 26 protona
karlk, saylar 26 ile 35 arasnda deien ntrona sahiptir.
bozunumu
Hidrojenin
izotoplar
dk.
ekirdek =
Protonlar + ntronlar
dk.
dk.
Hidrojen
Dteryum
Trityum
sn.
Radyoaktivite ve radyasyon
g
Birok nklit kararl olmasna ramen, ounluu da kararszdr. Kararllk esasen

bir nklidin bulundurduu ntron ve proton saylar arasndaki denge ile belirlenir.
Daha kk kararl nklitler eit sayda proton ve ntrona sahipken, daha byk
kararl nklitler ise protondan biraz daha fazla ntrona sahiptir. ok fazla ntronu
Radyonklitlerin
bulunan nklitler bir ntronu bir protona dntrerek, kendilerini ok daha kararl bir yapya
bozunumu :
kavuturma eilimindedir ve beta bozunumu olarak bilinen bu sre, beta parac olarak
Uranyum - 238
adlandrlm negatif ykl bir elektronun yaynlanmas ile neticelenir. ok sayda protonu
serisi iin farkl
olan nklitler ise beta bozunumundan farkl olarak, fazla protonlar ntronlara dntrerek,
radyasyon tipleri
pozitif ykl elektron olan pozitron yaynlanmas ile pozitif ykn kaybeder.
ve yarlanma sreleri
Bu dnmlerde ou kez atom ekirdei, gama nlar olarak adlandrlan yksz
ve ktlesiz yksek enerjili fotonlar yayarak fazla enerjisini kaybeder. Atom ekirdeinin
kendiliinden dnmne radyoaktivite denir ve yaynlanm fazla enerji de (iyonlatrc)
radyasyon biimindedir. Bu dnm eylemine bozunum, deien ve radyasyon yayan atom
ekirdeine ise radyonklit denir.
Baz ar ekirdekler; iki proton ve iki ntrondan oluan alfa parac yaynlayarak bozunur.
Helyum ekirdei ile zde olan alfa paracklar beta paracklarndan ok daha ardr ve iki
deerlikli pozitif yk tar.
4
Doal Radyonklitler
ou
radyonklitler
doada
bulunur.
Doal olarak bulunan dier radyonklitler
rnein karbon, genellikle alt protonlu ve
de, uranyum ve toryum elementlerinden
alt ntronlu karbon-12 halinde, tamamen
kaynaklanan bozunum serileri ya da zincirleri
kararl durumdadr. Atmosferdeki kozmik
ile oluur. Bu serilerin her biri kararl nklit
nlarla etkileme sonucunda, alt proton
olan kurun ile son bulmasna ramen,
ve sekiz ntron ieren bir radyonklit olan,
dier benzer elementlerin radyonklitleri
karbon-14 oluabilir. Fazla ntronlar bulunan
de, bu seri ierisinde ayrca bulunur. Bu
karbon-14'n bir ntronu protona dnr
bozunum emas uranyum-238den balayan
ve bu nklit beta parac yaynlayarak
ve kararl bir nklit olan kurun-206 ile son
bozunur. Bu ekilde nklit yedi proton ve
bulan bozunum serisini gstermektedir.
yedi ntrondan oluan kararl azot-14e
Bu seri radyasyondan korunmada zel bir
dnr. Karbon ierikli malzemelerdeki bu
nemi bulunan radon-222 radyonklidini de
bozunumlarn llmesi, karbonla tarihleme
iermektedir.
Molekl =
Birlemi atomlar
Oksijen atomu
Hidrojen atomlar
Su molekl
Atom =
ekirdek + elektronlar
tekniinin esasn tekil eder.
Radyonklitler
Kararsz nklitler
Radyoaktivite
Radyasyon yaylmas
Radyasyon tipleri
Alfa, beta, gama, ntron ve X-n
Aktivite
Radyonklidin bozunma hz
Yarlanma sresi
Aktivitenin yarland sre
Lityum-7
(radyoaktif )
Nklit =
Atom eitleri
Radyasyon Enerjisi
Alfa, beta paracklar ve gama nlar gibi, radyasyonun eitli tiplerinin enerjileri, genellikle
elektron volt birimi ve eV sembol ile ifade edilir. Bu birimin katlar da sklkla kullanlr, rnein
milyon ya da 106 elektron volt ve MeV sembol ile gsterilir. rnein, polonyum-214 tarafndan
yaynlanan alfa paracnn enerjisi yaklak 7,7 MeVdir. Ayn zamanda uranyum-238 bozunum
serisinde de oluan kurun-214ten yaynlanan beta paracklarnn maksimum enerjisi 1,0 MeVdir.
Oksijen atomu
Bu radyonklitten, enerjisi 0,35 MeVe kadar olan gama nlar yaynlanr.

Son 50 ylda, doal elementlerin yzlerce radyoaktif izotopu (radyoizotop) yapay olarak
Proton
retilmitir (rnein stronsiyum-90, sezyum-137 ve iyot-131). Prometyum ve pltonyum
Ntron
gibi pek ok yeni radyoaktif element retilmektedir. Bununla birlikte pltonyum,
Elektron
uranyum cevherinde doal olarak eser miktarda bulunur.


Belirli bir miktarda radyoaktif maddede kendiliinden gerekleen dnmlerin
hz aktivite olarak bilinir. Aktivite becquerel birimi ile ifade edilir. Sembol Bqdir ve
1 Bq saniyede bir dnme eittir. Becquerel, Fransz fizikisi Henri Becquerele atfen
isimlendirilmitir. Birimin ok kk olmas nedeni ile ounlukla 1 milyon becquerel,
megabecquerel, MBq gibi katlar kullanlr. rnein; 1 gram radyum-226nn aktivitesi
yaklak olarak 37 000 MBqdir. Radyum-226 her saniyede yaklak olarak 37 milyar alfa
parac yaynlar (aktivite eski birimi curie, 1 gram radyum-226nn aktivitesi olup,
Marie Curie
(18671934)
Polonya doumlu Fransz bilim insan Marie Curieye atfen adlandrlmtr).
Yarlanma sresi
sezyum-137 iin 30 yl, karbon-14 iin 5730 yl,

pltonyum-239 iin 24 000 yl olan yarlanma
Bir radyonklidin aktivitesinin, balangtaki
sresi, uranyum-238 iin 4,47 milyar yldr.
deerinin yarsna dmesi iin geen sre,
Birbirini takip eden yarlanma srelerinde,
yarlanma sresi olarak ifade edilir ve t

sembol ile gsterilir. Dier bir ekilde, gz
bir radyonklidin aktivitesi, ilk deerinden
nne alnan atom ekirdeinin yarsnn
azalr. Bunun anlam, gelecekte herhangi bir
bozunumu iin geen zaman olarak da
zaman iin, geriye kalan aktivitenin tahmin
ifade edilir. Her radyonklit; saniyenin bir
edilebileceidir.
ka kesrinden bir ka milyar yl aralnda
azaldka, yaynlanan radyasyon miktar da
deien kendine zg bir yarlanma sresine
orantl olarak azalr.
, , 1/8 vb. oranlarda bozunuma urayarak
Radyonklidin
sahiptir. Yaklak olarak, iyot-131 iin 8 gn,
Kalan atomlarn says (%)
Henri Becquerel
(18521908)
Radyoaktif bozunma
Zaman (yarlanma sresi)
miktar
Radyasyon tipleri
Radyasyonun bilinen tiplerinden pek ou radyoaktif maddelerden yaynlanr, ancak
radyasyonun baz tipleri farkl ekillerde retilir. En nemli rnek ise, metal bir hedefin
(genellikle tungsten) bir elektron demeti ile nlanmasyla retilen X-nlardr. Metaldeki
elektronlar, elektron demetindeki enerjiyi sourur (bilimsel ifade ile, metal atomlar "uyarlm"
hale gelir) ve daha sonra enerji X-n eklinde aa kar. Dolaysyla, radyasyon metal
atomlarndan ortaya kar ancak radyoaktiviteden farkl olarak ekirdekten kaynaklanmaz.
retim ekli nedeni ile, X-nlar iin herhangi bir yarlanma sresi yoktur. Cihaz kapatldnda
X-nlar retilmez.
Alfa radyasyonu () daha byk bir kararsz
Beta radyasyonu () kararsz bir atom
atom ekirdei tarafndan yaynlanan, pozitif
ekirdeinden yaynlanan elektrondur. Beta
ykl helyum ekirdeidir. Nispeten daha
paracklar alfa paracklarndan ok kk
ar bir paracktr, ancak havada ksa
olduundan, doku veya malzemeler iine
menzile (sadece 1-2 cm) sahiptir; ince kat
daha fazla nfuz eder. Beta radyasyonu
veya cilt tarafndan tamamen sourulabilir.
plastik, cam veya metal tabakalar tarafndan
Bununla beraber alfa radyasyonu solunum
tamamen sourulabilir. Normal olarak cildin
ya da sindirim yoluyla vcuda alndnda,
st tabakasndan teye geemezler. Ancak
yaknndaki akcier veya mide dokularnn
yksek enerjili beta yaynlayclar ile ar
yksek radyasyona maruz kalmasna neden
derecede nlanma cilt yanklarna neden
olabilir.
olabilir. Bu tip beta yaynlayclar, solunum ya

da sindirim yoluyla vcuda alnd takdirde
de tehlike yaratabilirler.
Kat
Plastik
elik
Kurun
Alfa
Beta
Beta
Gama
Gama radyasyonu () sklkla ayn
Kozmik radyasyon uzayn derinliklerinden
anda beta parac yaynlayan kararsz

atom ekirdeinden kan ok yksek
enerjili fotondur (k gibi elektromanyetik
radyasyon formudur). Gama radyasyonu
madde
iinden
geerken,
ncelikle
elektronlarla
etkilemeler
nedeniyle,
atomlarda iyonlamaya neden olur. ok girici
olan bu radyasyona kar, sadece kurun ya
da elik gibi, younluu olduka yksek ve
kaln malzemeler iyi bir zrhlama salayabilir.
Bu nedenle, gama radyasyonu sindirim veya
solunum yoluyla alnmadan, i organlara da
ciddi radyasyon dozu verebilir.
gelir. Protonlar, alfa paracklar, elektronlar ve

dier yksek enerjili paracklar dahil olmak
zere, pek ok farkl radyasyon tiplerinin
karmdr. Tm bu enerjik paracklar
atmosfer ile youn olarak etkileir; sonuta
kozmik radyasyon yeryznde ncelikle
monlar, ntronlar, elektronlar, pozitronlar
ve fotonlara dnr. Yeryzndeki dozun
byk ksm monlar ve elektronlardan
kaynaklanr.
X nlar bir elektron demetinin ok

hzl yavalatlmas ile retilen ve gama
radyasyonuna benzer yksek enerjili
fotonlardr. X-nlar da ayn ekilde
girici olduundan, younluu yksek
olan malzemelerle zrhlamann olmad
durumlarda i organlara ciddi radyasyon
dozu verebilir.
Ntron radyasyonu (n) zellikle nkleer

fisyon ve nkleer fzyon srasnda,
kararsz atom ekirdeinden yaynlanan
ntrondur. Ntronlar kozmik nlarn bir
bileeni olmasnn yansra genellikle yapay
olarak retilir. Ntronlar elektriksel olarak
yksz paracklar olmalar nedeniyle
ok girici olabilirler ve madde veya doku
ile etkiletiklerinde beta veya gama
radyasyonlarnn yaynlanmasna neden
olurlar. Bu nedenle ntron radyasyonundan
kaynaklanan nlanmann azaltlmas ciddi
zrhlama gerektirir.
Blm 3 / Radyasyon ve madde
Blm 3 Radyasyon ve madde

Radyasyon madde iinden geerken sz konusu malzemeye enerji aktarr. Alfa ve beta
paracklar elektriksel olarak ykl olmalar nedeniyle malzemedeki elektronlar ile
elektriksel etkilemeler sonucunda enerji aktarrlar. Gama ve X-nlar eitli yollarla enerji
kaybederler, ancak bu enerji kayb atomun (yrnge) elektronlarnn serbest kalmas
eklindedir ve serbest kalan elektronlar daha sonra dier elektronlarla etkileerek enerji
kazanrlar. Ntronlar da eitli yollarla enerji kaybederler, bunlarn en nemlisi protonlar
bulunan ekirdek ile olan arpmalardr. Protonlar daha sonra harekete geirilir ve ykl
olmalar nedeniyle elektriksel etkilemeler yoluyla yeniden enerji kazanrlar. Bylece tm
durumlarda radyasyon nihai olarak madde iinde elektriksel etkilemeler meydana getirir.
Baz durumlarda madde iindeki elektron

atom yrngesinden ayrlmak iin yeterli
enerji alabilir. Bunun sonucunda geride kalan
atom veya molekl elektriksel olarak pozitif
ykl hale gelir. Yandaki ekil, bir su molekl
iin bu ilemi gstermektedir. Molekl on
protonu ve on elektronu birlikte bulundurur
ancak ykl parack geiinin sonrasnda
atomun sadece dokuz elektronu kalr; sonuta
molekl fazladan bir pozitif ykle yklenmi
olur.
Oksijen atomu
Ykl bir
parack ile
su moleklnn
iyonlatrlmas
4
Hidrojen
Hidrojen atomu
Yksz atom veya molekln ykl hale
gelmesi ilemine iyonlama, sonucunda
oluan yapya da iyon denir. Elektron atomdan ayrldnda dier atom veya molekleri
iyonlatrabilir. yonlamaya neden olan her radyasyon (alfa ve beta paracklar ile
dorudan veya gama, X- nlar ve ntronlar ile dolayl) iyonlatrc radyasyon olarak
bilinir. Atomlardan geen ykl paracklar gerekte elektronlar atomdan kopartmakszn
da enerji verebilirler; bu ileme uyarlma denir.
Dokuda iyonlama
Bir hcrenin
ekli
Ykl bir parack, bir atomu iyonlatrd veya uyard her seferde, etkilemeye yetecek
enerjisi kalmayncaya kadar enerjisini kaybeder; bu enerji kayplarnn nihai sonucu atomun
paras olduu malzemedeki kk bir scaklk artdr. Bu yolla, iyonlatrc radyasyon
ile biyolojik dokulara aktarlan tm enerji sonu olarak, atom ve molekler yapnn artan
titreimleri yoluyla s olarak dalr. Bu ilk iyonlamadr ve zararl biyolojik etkilere neden
olan kimyasal deiimlerle sonulanr.
Hcre zar
Golgi
kompleksi
ekirdek
ekirdek
zarf
ekirdekik
Kontrol merkezi ekirdek olarak adlandrlan hcre

biyolojik dokunun temel birimidir. Hcre ekirdei,
Ribozomlar
anlalmas karmak bir yapdr ve atomun ekirdei ile
kartrlmamaldr. Hcrenin yaklak yzde 80i sudan
oluur, dier yzde 20lik ksm ise karmak biyolojik
bileiklerdir. yonlatrc radyasyon hcrelerden oluan
dokudan geerken ykl su moleklleri oluturur.
Bunlar bir oksijen ve bir hidrojen atomundan oluan
serbest hidroksil radikali (OH) gibi, serbest radikal ad
verilen oluumlar meydana getirir. Serbest radikaller
kimyasal olarak olduka reaktiflerdir ve hcredeki nemli
moleklleri deitirebilirler.
zellikle nemli bir molekl olan deoksiribonkleik asit,

DNA, esas olarak hcrenin ekirdeinde bulunur. DNA
hcrenin yapsn ve ilevlerini kontrol eder, kendi kendini kopyalar: DNA moleklleri
byktr ve DNA molekllerini tayan kromozomlar mikroskopla grnebilir. Radyasyonun
hcrelere zarar verme yollar tam olarak anlalamamtr ancak ou DNA da deiikliklere
neden olur. Bu deiiklikler iki yolla
gerekleebilir.
Radyasyon,
DNA
molekln dorudan iyonlatrarak
kimyasal deiime neden olabilir veya
radyasyon tarafndan hcredeki suda
oluan serbest hidroksil radikalleri DNA
ile etkiletii zaman dolayl yollarla DNA
deiebilir. Her iki durumda da kimyasal deiiklik, kanser veya kaltsal genetik kusurlarn
gelimesine yol aan zararl biyolojik etkilere neden olabilir. Radyasyonun etkileri Blm
5te daha ayrntl olarak verilmitir.
Mitokondri
DNA'nn
ekli
yonlatrc
radyasyon ve doku
Ykl paracklar
Elektriksel
etkilemeler
yonlama
Kimyasal
deiimler
Biyolojik etkiler
10
yonlatrc radyasyonun deiik tiplerinin nemli bir zellii maddeye nfuz edebilme
yeteneidir. Belirli tip radyasyonun madde iine girme derinlii radyasyonun enerjisi
ile artar, ancak bu girme derinlii ayn enerji miktar iin bir radyasyon tipinden dierine
deiiklik gsterir. Alfa ve beta gibi ykl paracklarn maddeye nfuz etme derinlii,
paracn ktle ve ykne de baldr. Ayn enerjideki beta parac alfa paracna gre
daha nfuz edicidir. Alfa paracklar, insan cildinin en dtaki l tabakasna nadiren nfuz

edebilirler; buna bal olarak alfa yayan radyonklitler solunum veya sindirim yoluyla ya da
derideki ak bir yaradan vcuda alnmamas durumunda zararl deildir. Beta parac
doku iine yaklak olarak bir santimetre nfuz eder, dolaysyla beta yaynlayan radyonklitler
yzeysel dokulara zarar verebilir; vcuda alnmadklar takdirde i organlara zararlar yoktur.
Gama nlar ve ntronlar gibi dolayl iyonlamaya neden olan radyasyonlarn doku iine nfuz
etme derecesi doku ile etkileme tipine baldr. Gama nlar vcudun iinden geebilecei
iin gama yaynlayan radyonklitler vcudun iinde ya da dnda olsa da zarar verebilirler.
X-nlar ve ntronlar da vcut iinden geebilir.
Doz nicelikleri
Duyu organlarmzla iyonlatrc radyasyonu dorudan alglayamayz; fakat radyasyonu
fotoraf filmleri, geiger-mller tpleri ve sintilasyon sayalar gibi tekniklere dayal yntemler
ve ayn zamanda termolminesans malzemeler ve silikon diyotlar kullanan daha yeni teknikler
ile tespit edebilir ve lebiliriz. Yaplan lmler vcuda veya vcudun belirli bir ksmna
ilgilenilen radyasyon ile aktarlan enerji cinsinden yorumlanabilir. Bir radyonklidin i
organda tutulmas gibi dorudan lmlerin mmkn olmad durumlarda organda tutulan
radyoaktivitenin bilinmesi kaydyla, organ tarafndan sourulan doz hesaplanabilir.
Radyasyonun insan dokusu gibi herhangi bir maddenin birim ktlesine aktard enerji
miktarna sourulmu doz ad verilir. Birimi gray, sembol ise Gydir, 1 gray kilogram bana
1 jouledur. Gray'in askatlar sklkla kullanlr (Gray'in binde biri olan miligray, mGy, gibi). Gray
ad ngiliz fiziki Harold Graydan gelmektedir (resim, sayfa 13).
yonlatrc radyasyon tiplerinin biyolojik maddeler ile etkileim yollar farkldr. Eit miktarda
sourulmu dozlar (eit miktarda depolanan enerji) ayn biyolojik etkiye neden olmayabilir.
rnein, alfa paracklarnn olduka yava ve daha fazla pozitif ykl olmas ve yollar boyunca
enerjilerini daha youn kaybetmelerinden dolay dokuya aktarlan 1 Gylik alfa radyasyonu
1 Gy lik beta radyasyonundan daha zararldr. yonlatrc radyasyonun farkl tiplerinin sahip
olduu hasar oluturma potansiyelini ayn prensipleri esas alarak inceleyebilmek iin yeni
bir nicelie gereksinim duyulmutur. Bu nicelik edeer doz olarak adlandrlr. Birimi sievert,
sembol ise Sv olarak tanmlanmtr. Sievertin askatlarndan en yaygn olarak kullanlan
sievertin binde biri olan milisieverttir (mSv). Sievert ismi sveli fiziki Rolf Sievertten
gelmektedir (resim, sayfa 13).
Doz niceliklerinin
sralamas
Sourulmu doz
Radyasyon ile
dokunun birim
ktlesine aktarlan
enerji
Edeer doz
Farkl tip
radyasyonlarn
hasarlarn dikkate
alan arlkl
sourulmu doz
Etkin doz
Farkl dokularn
hasarlarn dikkate
alan arlkl
edeer doz
Kollektif etkin doz
Bir radyasyon
kayna nedeniyle
bir grup insann
maruz kald
toplam etkin doz
Edeer doz, sourulmu dozun belirli bir radyasyon tipinin doku iindeki enerji dalmn
dikkate alan bir faktr ile arpmna eittir. Bylelikle radyasyon tipinin bal olarak biyolojik
hasar oluturma etkinlii hesaba katlm olur. Gama nlar, X nlar ve beta paracklar iin
radyasyon arlk faktr 1dir, bu nedenle belirtilen radyasyon tipleri iin sourulmu doz ve
edeer doz saysal olarak eittir. Alfa paracklar iin bu faktr 20dir, bu durumda edeer
doz sourulmu dozun 20 katdr. Farkl enerjilerdeki ntronlar iin radyasyon arlk faktr
deerleri 5 ile 20 arasnda deiir.
11

Etkin dozun
hesaplanmas
Belirli bir
radyonklit ile
akcier, karacier
ve kemik
yzeyinin
nland
bir durumu
dnelim.
Bu dokularn
Bu ekilde tanmlandnda edeer doz, tip ve enerjilerinden bamsz olarak farkl radyasyon
tiplerine maruz kalmas sonucunda belirli bir doku veya organn hasar grme olaslnn
gstergesidir. rnein, akcierlerin 1 Svlik alfa radyasyonuna maruz kalmas ile 1 Svlik beta
radyasyonuna maruz kalmasnn lmcl akcier kanser oluturma riski ayndr. Bu risk insan
vcudunun farkl ksmlar iin organdan organa deiir. Birim edeer doz bana lmcl
hastalk riski tiroit iin akcierden daha dktr.Bundan baka, lmcl olmayan kanserler
veya testis ile yumurtalklarn nlanmas sonrasnda ciddi kaltsal kusur riski gibi dier nemli
hasar tipleri vardr. Bunlarn etkileri,
tip ve iddet asndan farkldr ve
Doku arlk
Doku veya organ
kiinin salnda radyasyon ile
faktr
nlanmadan kaynaklanan toplam
Yumurtalk ve testis
0,20
hasarn deerlendirilmesinde dikkate
Kemik ilii (krmz)
0,12
alnmaldr.
Kaln barsak
0,12
Akcier
0,12
100, 70, ve
Mide
0,12
300 mSv
Mesane
0,05
olduunu
Meme
0,05
kabul edelim.
Karacier
Yemek borusu
0,05
Tiroit
0,05
(100 0,12) +
Cilt
0,01
(70 0,05) +
Kemik yzeyi
0,01
edeer dozlarnn
srasyla
Etkin doz
aadaki gibi
hesaplanr
(300 0,01) =
18,5 mSv
Geri kalanlar
Tm vcut toplam
0,05
0,05

1,00
Vcuttaki balca doku ve organlarn

her birindeki edeer doz, bu doku
ve organ ile ilikilendirilmi risk ile
ilgili arlk faktrnn arplmasyla
bu
karmaklk
anlalr
hale
getirilebilir. Arlkl edeer dozlarn
toplam etkin doz olarak ifade edilir ve
vcuttaki eitli doz edeerlerinin
tek bir say ile ifade edilmesini salar.
Ayn zamanda etkin doz radyasyonun
enerji ve tipini dikkate alr ve toplam
salk hasarnn iyi bir gstergesidir.
Bundan baka i ve d nlanmalar
ile, homojen veya homojen olmayan
nlanmalarda kullanlr.
Bu hesaplama,
bu zel durumun
zararl etkisinden
oluan riskin,
vcudun homojen
olarak ald
18,5 mSvlik doz
nedeniyle oluan
risk ile ayn
olduunu gsterir.
12
Baz durumlarda insan gruplar veya toplum geneli iin toplam radyasyon dozunun ifade
edilmesini salayan bir niceliin olmas yararldr ve bu nicelik kollektif etkin doz olarak ifade
edilir. Bu, bir grup veya toplumdaki her bir bireyin sz konusu radyasyon kaynandan ald
etkin dozlarn toplamdr. rnein tm radyasyon kaynaklar nedeniyle maruz kalnabilecek
etkin doz ylda ortalama 2,8 mSv tir. Dnya nfusunun yaklak 6 milyar olduu gznne
alndnda, toplum iin yllk kollektif etkin doz bu iki deerin arplmas ile elde edilir ve
yaklak olarak 17 000 000 insan-sievert, sembol ise insan-Svtir.
Genellikle etkin doz ve kollektif etkin doz; doz ve kollektif doz olarak ksaltlr. Takip eden
blmlerde aksi belirtilmedike bu ekilde kullanlmtr.
Blm 4 / yonlatrc radyasyon kaynaklar

ngiliz fiziki
Harold Gray'e
atfen sourulmu
doz birimi olarak
gray kullanlr.
Harold Gray
(1905-1965)
Blm 4 yonlatrc radyasyon kaynaklar

yonlatrc radyasyon, hayatmza farkl ekillerde girer ve yeryznde uranyum bozunumu
gibi doal ilemler ve X nlarnn tpta kullanlmas gibi yapay ilemler sonras oluur. Bu
nedenle radyasyon meneine bal olarak doal ya da yapay olarak snflandrlabilir. Doal
radyasyon kaynaklar, kozmik nlar, yerkreden gelen gama nlarn, havadaki radon
bozunum rnlerini, yiyecek ve ieceklerde doal olarak bulunan eitli radyonklitleri ierir.
Yapay radyasyon kaynaklar, tbbi X nlarn, nkleer silah denemelerinden kaynaklanan
atmosferdeki radyoaktif serpintileri, nkleer endstrinin radyoaktif atklarnn salm,
endstriyel gama nlar ve tketici rnleri gibi dier eitli eleri ierir. Sonraki blmlerde
kaynaklarn her iki snfna ilikin daha fazla bilgi verilmitir.
Her bir radyasyon kaynann iki nemli zellii vardr; bunlardan biri insana verdii doz, dieri
ise dozu azaltmak iin yapabileceklerimizin kolay olmasdr. Son yllara kadar doal kaynaklardan
gelen radyasyon kayda deer bulunmam ve deitirilemez olarak grlmtr (doal fon
radyasyonu). Gnmzde ise baz blgelerdeki evlerde radon gaznn (uranyum bozunum
rn) bozunum rnlerinden kaynaklanan dozlar nemli lde yksek olabilmesine
karn, mevcut evlerdeki doz kolayca azaltlabilecei gibi yeni ina edilen evlerde yksek gaz
konsantrasyonundan kanmak mmkndr. Buna karn dier doal radyasyon kaynaklar
ile nlanmann deitirilebilmesi konusunda fazla bir ey yaplamaz. Kozmik nlar, gama
nlar ve vcuttaki doal radyoaktivite gibi doal fon radyasyonu, dnyadaki herhangi bir
insana yllk yaklak 1 mSv veya zerinde doz verir. Radon bozunum rnlerinden kaynaklanan
karlatrlabilir doz da birok kii iin uygulamada kanlmaz bir durumdur.
Rolf Sievert
(1896-1966)
sveli fiziki
Rolf Sievert'e
atfen edeer
doz birimi olarak
sievert kullanlr.
ou durumda radyasyon retim ileminin durdurulabilir veya deitirilebilir olmas

nedeniyle yapay radyasyon kaynaklarnn kontrol daha kolaydr ama daima bir denge
salanmaldr. rnein tpta X nlar ile yaplan tetkiklerde alnan dozlara dikkat etmek
nemlidir; fakat bu yaplrken temel tehis bilgilerinin kaybna da neden olunmamaldr.
Atmosferde gerekletirilen nkleer silah denemelerinden kaynaklanan radyoaktif serpintinin
potansiyel salk etkilerini deerlendirmek zere Birlemi Milletler Atomik Radyasyonun Etkileri
Bilimsel Komitesi (UNSCEAR) 1955 ylnda kurulmutur. Gnmzde UNSCEAR tm kaynaklardan
alnan dozlara ilikin verileri dzenli olarak yaymlamaktadr. 2000 ylnda yaymlanan en
son inceleme sonular bir sonraki sayfadaki grafikte verilmektedir. Dnya nfusuna gre
ortalamas alnm yllk doz toplamda yaklak 2,8 mSvtir. Bu deerin yzde 85den fazlas
13
Blm 4 / yonlatrc radyasyon kaynaklar
Birlemi
Milletler Genel
Kuruluna sunulan
UNSCEAR 2000
raporunun
Tablo 1 ve 2deki
verilerinden
derlenmitir.
Tm kaynaklardan
alnan ortalama
radyasyon nlanma
dozu = 2,8 mSv/yl
doal radyasyon kaynaklarndan, bunun yars ise evlerdeki radon bozunum rnlerinden
kaynaklanmaktadr. Toplamn yzde14n tbbi nlanmalar olutururken yapay kaynaklar
(radyoaktif serpinti, tketici rnleri, mesleki nlanma ve nkleer endstriden kaynaklanan
salmlar) ise toplamn yzde 1 den daha azn oluturur.
% 14 Doal Kozmik
% 18 Doal D Inlanmalar
% 11 Doal Inlanmalar
% 43 Doal Radon
% 14 Tbbi Inlanmalar
%0
,25
Nk
leer
End
str
i
Dozdaki en byk deiiklikler, yllk olarak 10 mSv veya daha fazla doza neden olan evlerdeki
radon bozunum rnlerinden kaynaklanr. Gnmzde iyerlerinde radyasyon ile nlananlar
iin yllk doz, birok lkede yasal olarak 50 mSv veya daha azyla snrlandrlmtr. Ancak
bu kiilerin ok kk orannn ald doz 20 mSvi amaktadr. Toplum yesi kiilerin yapay
kaynaklardan kazara nlanmas sonucunda yllk 1 mSvten daha fazla doz almas olas
deildir. Baz tansal tetkiklerdeki hasta dozlar 10 mSv civarnda olabilir. Duman detektr ve
fosforlu saatler gibi radyoaktif madde ieren tketici rnleri iin yllk doz en fazla 1Svtir
(1 sievert in milyonda biri); ancak daha az yaygn olan toryum ieren lamba fitilleri baz
durumlarda ylda 0,1 mSve kadar doza neden olabilir.
Kaynak
Dnya nfusunun
tm radyasyon
kaynaklarndan
ald yllk
ortalama doz
Doz (mSv)
Doal
Kozmik
Gama nlar

nlanma

Radon
Yapay
Tbbi

Atmosferde gerekletirilen nkleer denemeler

ernobil

Nkleer santrallar

Toplam (yuvarlatlm) mSv

14
0,4
0,5
0,3
1,2
0,4
0,005
0,002
0,0002
2,8
Blm 5 / Radyasyonun etkileri
Blm 5 Radyasyonun etkileri

Vcudun farkl blgelerine deien hzlarda verilen farkl byklklerdeki radyasyon dozlar,
deiik zamanlarda ve deiik trde salk etkilerine neden olabilir.
Tm vcudun maruz kald ok yksek doz haftalar iinde lme neden olabilir. rnein,
5 gray veya daha fazla sourulmu dozun ani olarak alnmas, tedavi yaplmazsa, kemik ilii veya
sindirim sistemi hasar nedeni ile muhtemelen lmcl olabilir. Uygun tbbi tedavi 5 graylik
doza maruz kalan kiinin yaamn kurtarabilir fakat tm vcut dozu daha fazla, rnein 50
graylik doz ise tbbi tedavi yaplsa bile lmcldr. Vcudun snrl bir blgesinin ok yksek
dozlara maruz kalmas lmcl olmayabilir fakat dier erken etkiler grlebilir. rnein
cildin 5 graylik anlk sourulmu doza maruz kalmas byk olaslkla bir hafta civarnda bir
sre ierisinde muhtemelen eriteme (ciltte ar ile birlikte kzarklk) neden olurken, reme
organlarnn maruz kalaca benzer miktardaki radyasyon dozu ksrla neden olabilir. Bu
tip etkiler deterministik etkiler olarak adlandrlr ve ancak doz belirli bir eik dzeyini at
zaman ortaya kar ve doz ve doz hz arttka daha erken ve daha iddetli oluur. Radyasyon
nlanmas sonucu bireylerdeki deterministik etkiler klinik olarak belirlenebilirler (kazalarn
sonucunda-Blm 14e baknz- olutuklar birka durum dnda, her zaman bu ekilde fark
edilmeyebilirler).
Deterministik etkilerin bir tipi de nlanmadan
uzun sre sonra oluur. Bu etkiler genellikle
lmcl deildir fakat vcudun baz ksmlar veya
organlar onarlamayan veya kt huylu olmayan
deiikliklere urayabilecei iin sknt ve znt
verici veya sakatlayc olabilir. Bilinen en iyi rnekler
gz merceindeki katarakt (gz merceinin
saydamln kaybetmesi) ve cilt hasardr (ciltte
incelme ve lserleme). Bu tip etkilerin olumas
iin normalde birka gray dzeyinde yksek
sourulmu doz gerekir.
Grme ile ilgili

deterministik
etkiler
Normal lens:
Normalde k
retinaya odaklanr.
Doz daha dkse veya doza uzun bir zaman aralnda maruz kalnyorsa vcut hcrelerinin
onarlmas iin daha fazla ans vardr ve hasarn erken belirtileri grlmeyebilir. Hatta bu
ekilde yaralanan dokulardaki etki, yaamn sonraki yllarnda (belki on yllarca sonra) veya
gelecek nesillerde ortaya kabilir. Bu tr etkiler stokastik etkiler olarak adlandrlr. Bu tr
etkilerin grlmesi kesin deildir fakat, dozun artmas ile etkinin grlme olaslnn da
Katarakt olmu
lens: Lensteki
opaklk n
retina zerine
odaklanmasn
engeller ve
bozar, bunun
sonucunda
hastada grme
kayb oluur.
15

artmasna karn, etkinin ortaya kma zaman ve iddeti maruz kalnan dozdan bamszdr.
Bu tip etkilerin olumasnda bilinen tek nedenin radyasyon olmamasndan dolay bu etkilerin
radyasyon nlanmas sonucu olup olmadn klinik olarak belirlemek normalde mmkn
deildir.
Kanser oluumu
Stokastik etkilerin en nemlisi olan kanser, her zaman ciddi ve ounlukla ldrcdr.
Birok kanserin kesin nedeni bilinmemekle veya ok az anlalabilmi olmakla birlikte ttn
duman, asbest, ultraviyole n gibi etmenler ile iyonlatrc radyasyona maruz kalmann
da belirli tr kanserlerin olumasnda rol oynad bilinmektedir. Kanserin geliimi karmak
ve ok aamal bir sre olup genellikle uzun yllar srer. Radyasyon, dokulardaki normal
hcrelerin DNAlarnda belirli mutasyonlar meydana getirerek temelde kanserin balang
safhasnda rol alr. Bu mutasyonlar, bazen hcrenin kt huylu olmasna yol aan normal
olmayan hcre oalmasna neden olur.
Tiroitte
folikler
karsinom
A.K.Padhy/IAEA
Kanser vakalarnn radyasyon nlanmas veya dier nedenlerden kaynaklanp

kaynaklanmad kesin olarak ayrt edilemezken, radyasyon nlanmasndan kaynaklanan
kanser riski nasl hesaplanabilir? Uygulamada, belirli insan gruplarndaki belirli hastalklarn
grlme orannn (vakalarn say ve dalm) istatistiksel bir almas olan epidemiyolojinin
kullanlmas zorunludur. Inlanm bir gruptaki kii saysnn ve kiilerin aldklar
dozlarn bilindiini kabul edelim. Sonra bu gruptaki kanser oluumu gzlenerek,
dier zellikleri benzer olan ancak nlanmam gruptaki beklenen kanser vakas
says ile dozlar kyaslayarak birim doz bana artan kanser riski tahmin edilebilir.
Buna risk faktr ad verilir. Bu hesaplamalarda, tahminlerdeki istatistiksel
belirsizlikleri en aza indirmek iin geni gruplara ait verileri hesaplamalara dahil
etmek ve kendiliinden kanser oluumunu etkileyen ya, cinsiyet gibi faktrleri
hesaba katmak nemlidir.
Tm kanserler lmcl deildir. Radyasyonun oluturduu tiroit kanserlerinde ortalama
lm yzde 10 (ernobil kazasnda bu oran ocuklarda ve ergenlik andaki genlerde
yzde 1den daha az olmasna ramen), meme kanserinde yzde 50 ve cilt kanserinde de
yzde 1 civarndadr. Homojen olarak nlanm tm vcutta kanser olumasnn toplam
riski, lmcl kanser riskinin yaklak yars kadar daha fazladr. Radyasyondan korunmada
nemi nedeniyle lmcl kanser riski daha ok dikkate alnr. lmcl kanser riskinin
kullanlmas, yaamda karlalan dier lmcl riskler ile mukayesesini kolaylatrr. Aksine
lmcl olmayan risklerin karlatrlmas daha zordur.
Risk deerlendirmeleri
Tm vcudun gama radyasyonu ile nlanmas sonrasnda ilave kanser riski ile ilgili bilgilerin ana
kayna, 1945 ylnda Hiroima ve Nagazakiye atlan atom bombalarndan sonra sa kalanlar
16

zerinde yaplan almalardr. Atom bombasndan sonra sa kalan insanlarn byk bir ksm
gnmzde halen yaad iin, bu toplulukta nlanmadan dolay sonuta ne kadar ilave
kanser gzleneceinin tahmin edilmesi gereklidir. Bu amala deiik matematiksel yntemler
kullanlr, fakat bu da risk tahminlerinde kanlmaz olarak dier bir belirsizlik kaynadr.
Dahas, dier bir belirsizlik kayna ise sa kalanlarn ald dozlarn ancak ulalabilen
bilgilerden tahmin edilmesidir; farkl deerlendirmeler ile farkl sonulara ulalmaktadr.
X ve gama nlar ile eitli doku veya organlarn nlanmasna ilikin dier risk tahminleri,
tansal amal ve kt veya iyi huylu tmrlerin tedavisi iin d nlanmalara maruz kalan
kiiler ile Marshall Adalarnda atmosferde gerekletirilen nkleer silah denemeleri nedeniyle
ciddi radyoaktif serpintilere maruz kalanlardan salanmaktadr. Alfa yayan radyonklitlerin
etkileri hakkndaki bilgiler; radon ve bozunum rnlerine maruz kalan maden iilerinden,
fosforlu boyalardaki radyum-226ya maruz kalan iilerden, kemik hastalklar radyum-224 ile
tedavi edilen baz hastalardan ve X-n tetkiklerinde kontrast madde olarak toryum oksit
ieren ilalar alan dier hastalardan temin edilmektedir.
En uygun risk tahminlerini belirlemek iin bu veriler Uluslararas Radyasyondan Korunma
Komisyonu (ICRP) ve UNSCEAR tarafndan dzenli aralklarla deerlendirilmektedir; ICRP bu
risk tahminlerini, korunma tavsiyelerinin gelitirilmesi amac ile yapmaktadr. IAEA ise ICRP
ve Birlemi Milletler Atomik Radyasyonun Etkileri Bilimsel Komitesi UNSCEARn tavsiyelerini
dikkate alarak radyasyon gvenlii standartlarn gelitirmektedir.
Kanser iin risk faktrleri

Atom bombas sonras sa kalan Japonlarn ounluu ve alma yaplan dier nlanan
gruplar ksa sre ierisinde yksek dozlar almlardr. Bu gruplarda kanser grlme sklna
ilikin gzlemler, alnan dozlar da tahmin ederek yksek doz ve doz hzlarnda, doz ve risk
arasnda dorusal bir iliki olduunu gstermektedir. Bu nedenle, rnein dozun iki katna
kmas riskin de iki katna kmas anlamna gelecektir.
Bununla beraber, radyasyon nlanmalarnn ounluu, dk dozlarn uzun srelerde
verilmesini iermektedir. Dk seviyelerdeki nlanmalarda nlanan toplulukta kanser
grlme skl ile ilgili almalar, doz ve risk arasndaki iliki hakknda herhangi bir dorudan
bulgu salamaz. nk radyasyon nlanmas sonucunda beklenebilen ilave kanser
says, belirleyebilmek iin ok kktr (topluluktaki toplam kanser vakalarnn says ile
karlatrldnda). Bu nedenle, radyasyonun hcreler ve organizmalar zerindeki etkilerine
ilikin dier bilimsel bilgileri dikkate almak ve doz-risk ilikisinin en muhtemel ekli hakknda
karar vermek gereklidir. Yllarca, uluslararas kabul grm zm, dk dozlar iin de bu
ilikinin sfra kadar dorusal olduudur (dorusal-eiksiz veya LNT hipotezi olarak bilinir);
dolaysyla ne kadar kk olursa olsun, her bir radyasyon dozunun zararl etkisi vardr. Ancak,
baz radyobiyolojik deneyler, dk doz radyasyonun hibir zararl etkisinin olmadn,
radyasyonun neden olduu btn hasarn vcut tarafndan baar ile onarlabildiini ve
17

hatta dk doz radyasyonun, hcreler iindeki tamir mekanizmalarn harekete geirerek
aslnda kanserin engellenmesine yardmc olabileceini nerdii eklinde yorumlanmtr.
Dier deneyler, dk doz radyasyonun (birim doz bana), yksek dozdan daha zararl
olduu veya radyasyonun kaltsal etkilerinin nesilden nesile daha iddetlenebilecei teorileri
iin esas tekil edecek ekilde kullanlmlardr.
Dk dozlardaki iyonlatrc radyasyonun biyolojik etkilerinin nemli lde gzden
geirilmesinden sonra 2000 ylnda UNSCEAR, ... radyasyon dozu ile orantl kanser riskindeki
art gelien bilgiler ile uyumludur ve bylelikle, dk doz cevab iin en iyi savunulabilir
bilimsel yaklam olarak kalabilecei kararn vermitir. Bununla birlikte, UNSCEAR
belirsizlikler olduunu da kabul etmi ve ... tm durumlarda kesin bir dorusal doz-cevap
ilikisi beklenmemelidir sonucunu belirtmitir.
B Doal
grlme skl ~ % 25
0 05 0,005
S
%
/ mSv
I
I Pdeki art
P
Kanser
olasl, P
Doz-risk
hipotezi
Ddeki art
D
Bu blgede
eimin deeri ile
ilgilenilmemektedir
B fon dozu
Doal
A Yllk doz, D D
Ortalama=2,4
A
2 4 mSv
S
Alfa paracklar gibi olduka yksek younluktaki baz iyonlatrc radyasyon tiplerinde,
dk dozlar iin risk faktr yksek dozlardakiler ile ayndr; fakat gama nlar gibi dk
younluktaki iyonlatrc radyasyonlar iin olayn daha karmak olduunu gsteren
nemli radyobiyolojik bulgular vardr. Radyasyonun bu tipleri iin, dk ve yksek doz
blgelerinin her ikisinde doz cevab iin dorusal iliki iyi bir yaklamdr; fakat dk doz ve
doz hzlarnda birim doz bana risk (dorusal ilikinin eimi) yksek doz ve doz hzlarndan
daha dktr. ICRP bu ekilde, dk doz ve doz hzlarnn neden olduu lmcl kanserler
iin risk faktrlerini makul bir azaltma faktr olan 2yi kullanarak tahmin etmektedir.
18

Gerekte bir kiiye verilen dozdan kaynaklanan risk, kiinin cinsiyetine ve nland zamanki
Toplumun
yana baldr. rnein; kii radyasyon dozunu ileri yalarda alrsa, bir baka nedenle hayatn
tamamnda
kaybetmeden nce radyasyonun neden olduu kanserin ortaya kmas iin yeterli zaman
lmcl
olmayabilir ve meme kanseri iin risk, erkekler iin hemen hemen sfr ve kadnlar iin verilmi
kanser iin
ortalama deerin iki kat olan 0,4 x 102 veya Sv
ICRP risk faktrleri
bana 250de 1dir. Bunun tesinde, bilgilerdeki
Risk faktr
son gelimeler, kiinin genetik yapsnn Doku veya organ
(x 10-2 Sv-1)
nlanma sonras kanser riskini etkileyebildiini
Mesane

0,30
gstermitir. Gnmzde sadece ok az ailenin Kemik ilii (krmz)

0,50
artm risk tayabileceini belirleyebiliriz, fakat Kemik yzeyleri
0,05
uzmanlar gelecekte bu tip kaltsal zelliklerin Meme
0,20
bir ksmn dikkate alabileceklerdir.
0,85
Kaln barsak
Karacier
Akcier
Yemek borusu
Yumurtalk
Cilt
Mide
Tiroit
Risk faktrleri farkl topluluklar iin de farkldr.

Bu, ksmen farkl topluluklarn farkl ya
dalmlarna sahip olmalarndandr. rnein,
alan topluluun ya ortalamas tm topluma
gre genellikle daha yksek olduundan (ki
bu nedenle bunlarn beklenen yaam sresi
daha ksadr) alanlarn risk faktr topluma Geri kalanlar
gre daha dktr. ICRPnin alanlar iin risk Toplam (yuvarlatlm)
faktr 4 x 102 veya Sv bana 25te 1dir. Farkl
risk faktrleri yaygn kanser grlme sklndaki
farkllklardan da kaynaklanabilir (hatta kanserin zel tiplerinin) nk radyasyondan
kaynaklanan riskin bu yaygn grlme skl ile ilikilendirildii kabul edilir. Kanser nedeni
ile lmlerin greceli olarak yksek dzeyde olduu lkelerde (rnein, gelimi lkeler)
risk faktr, kanserin daha az yaygn olduu lkelere (rnein, gelimekte olan lkeler)
kyasla daha yksek olabilir. Bununla beraber, bu farkllk ICRP risk faktrlerindeki belirsizlikle
karlatrldnda olduka kktr ve bu nedenle ICRP deerleri (birbirinden tamamen
farkl be ulusal topluluun zelliklerinin ortalamasna dayanan) uluslararas olarak makul
bir ekilde kullanlabilir.
0,15
0,85
0,30
0,10
0,02
1,10
0,08
0,50
5,00
Kaltsal hastalklar
Kanserden baka radyasyonun dier nemli gecikmi etkisi kaltsal hastalktr. Kanserde
olduu gibi, kaltsal hastaln grlme olasl (fakat hastaln ciddiyeti deil) doza baldr.
Genetik hasar, erkeklerde sperm hcrelerini reten testislerin ve bayanlarda yumurta
hcrelerini reten yumurtalklarn nlanmas ile ortaya kar. yonlatrc radyasyon, bu
hcrelerde veya bunlar oluturan reme hcrelerinde gelecek nesillerde zararl etkiler
ortaya karabilecek mutasyonlar meydana getirebilir. Mutasyonlar, daha sonra gelecek
nesillere kaltsal bilgileri tayan reme hcresinin DNAsndaki yapsal deiikliklerin
sonucunda ortaya kar. Ortaya kabilecek kaltsal hastalklarn iddetleri, basit metabolik
bozukluklardan, nemsiz iskelet anomalilerine veya ciddi zeka bozukluklarna ve erken
lmlere kadar eitlilik gsterir.
19

Mutasyonlar, insanolunda herhangi belirgin bir sebebe bal olmakszn grnmesine
ramen, evredeki doal radyasyon ve dier etmenler mutasyona neden olabilir ve kaltsal
hastalklarn olumasna katkda bulunabilir. Bununla birlikte, gelecek nesillerdeki kaltsal
kusuru doal veya yapay radyasyonlarla nlanmaya dayandrabilecek kesin bir gsterge
yoktur. Atom bombas sonrasnda sa kalanlarn sonraki nesillerinde yaplan geni kapsaml
almalar, zellikle kaltsal hastalklarda istatistiksel olarak anlaml bir art gstermekte
baarsz olmutur. Bunun yerine olumsuz bulgular, bu nesillerin risk faktrlerinin daha
yksek olarak tahmin edilmesine neden olmutur.
yonlatrc radyasyonun kaltsal hasarlar ile ilgili, bata fareler olmak zere hayvanlar
zerinde geni kapsaml deneysel almalar yaplmtr. Geni doz ve doz hz aralklarn
kapsayan bu almalar iyonlatrc radyasyonun mutasyona neden olduunu aka
gstermitir. Sonular, ayn zamanda, bilinen dozlar nedeniyle kaltsal kusurlarn hangi
sklkla olutuunu gstermitir. Bu bilgiler, atom bombas sonras sa kalanlarn bulgular
gz nne alndnda insanolu iin kaltsal hastalk grlme riskine ilikin tahmin
yaplmasn mmkn klar.
Down
sendromlu
bir bayanda
kromozom 21
bozukluu
ICRP, bu bilgileri kullanarak dk doz ve doz hzlarnda nlanan genel topluluklarda ciddi
kaltsal hastalklarn riskini deerlendirmitir. Risk faktr, gelecek tm nesillerde herhangi
bir zamanda grlen bu tip hastalklar iin 1,0 x 102 Sv1 veya Sv bana 100de 1 olarak
tahmin etmitir. Down sendromu veya hemofili gibi hastalklara neden olan mutasyonlar
kesinlikle kaltsaldr ve toplamn yarsn oluturur. Geri kalanlar ise astm ve diabet gibi
ok faktrl hastalklar olarak bilinen gruptandr. Bu risk tahmini, zellikle bu bozukluklar
etkileyen genetik ve evresel faktrlerin birbirleri ile etkileimlerinin ok az anlald ok
faktrl hastalklar iin ciddi belirsizlikler ierir.
Yumurtalk ve testislerin nlanmas, sadece reme dnemi boyunca veya ncesinde
meydana geldii takdirde kaltsal etki riski tar. alan toplulukta, reme dneminde
olanlarn oran, topluluun geneline gre daha dk olduundan
alanlar iin risk faktr daha dktr. ICRP, alan toplum iin tm
gelecek nesillerin ciddi kaltsal hastalk riskini 0,6 x 102 Sv 1 veya Sv
bana 170te 1 olarak tahmin etmektedir.
Son zamanlarda yaplan deerlendirmeler kaltsal etkilerin zellikle ok
faktrl hastalklar iin, gerekte daha nce yaplan tahminlerden daha
dk olabileceini gstermektedir. UNSCEAR Birlemi Milletlerin 2001
ylndaki genel kuruluna, radyasyon nlanmasndan kaynaklanan kaltsal
risklere ilikin kapsaml bir inceleme raporu sunmutur. Sadece bir neslin
radyasyon ile nland topluluklar iin nlanma sonras ilk nesildeki
riskin, Gy bana yzde 0,3 ile 0,5 arasnda olduu tahmin edilmitir.
Bu, yukarda sz edilen tm nesiller iin ICRP tahmininin te biri ile
yars arasndadr. lk nesil dndaki dier nesiller iin riskler, birinci nesil
iin tahmin edilenlerden ok daha dktr. Bir baka ifade ile, riskin
Gy bana bu yeni tahmini, insan topluluunda bu bozukluklarn temel
grlme sklnn yzde 0,4 ile 0,6s mertebesindedir.
20
Toplumsal risk
Dk doz eik deeri olmakszn riskin doz ile orantl olduu varsaymnn nemli bir
sonucu, kollektif etkin dozun toplumsal zararn bir gstergesi olmasdr. Bu kavram nda,
50 000 kiilik bir toplumda, bireylerin her birinin 2 mSv etkin doz almas ile, 20 000 kiilik bir
toplumdaki bireylerin her birinin 5 mSv almalar arasnda matematiksel olarak bir fark yoktur.
Her iki toplulukta da kollektif doz 100 insan-Sv tir ve her topluluk iin toplumsal maliyet
kanser nedeni ile be lm vakas ve gelecek nesillerde ciddi bir kaltsal kusur meydana
gelebilmesidir. Daha kk topluluk bireyleri lmcl kanser iin daha byk bireysel risk
tar. Bununla beraber, kollektif doz hesaplamalar ok kullanlmamaldr; sonsuz saydaki kii
ve son derece kk dozun arpm anlamsz olacaktr.
Hamilelikte nlanma
Ana rahminde iken nlanan ocuklar iin riskler, zel dikkat gerektirir. Organlarn olumas
aamasnda embriyo veya fetsn radyasyon ile nlanmas, kk kafa yaps gibi gelime
bozukluklarna veya zeka geriliine neden olabilir. Atom bombas sonras doum ncesi
radyasyon ile nlananlardan sa kalanlar zerinde yaplan almalar, zeka geriliinin esas
olarak hamile kalndktan sonraki 8 ve 15 inci haftalar arasndaki dnemde gerekleen
nlanmalar sonucu olduunu gstermitir. Doz ile cevap arasndaki ilikinin ekli ve altnda
hibir etkinin gzlenmedii eik deerin varl zerine tartmalar bulunmaktadr. ICRP, en
hassas dnem olan 8-15 haftalar arasndaki nlanmada, eik doz deeri olmadan, dorudan
doza bal olarak IQ'da (zeka seviyesi) azalma olacan ve Sv bana IQda 30 puanlk bir
kayb varsayar. rnein, hamileliin bu dneminde fetsn 5 mSvlik dozla nlanmasnn,
IQda tespit edilemeyecek olan 0,15 puanlk kayba neden olacan varsayar.
Embriyo ve fetsn maruz kalaca yksek dozlar lme veya ciddi ekil bozukluklarna neden
olabilir. Bu etkiler iin eik deeri 0,1 ile 1 Sv arasnda veya gebelik dnemine bal olarak daha
yksektir. Fets iin genetik riskin, doumdan sonra, tam olarak reme dnemindeki nfus
ile ayn olduu, yani 2,4 x 10-2 Sv-1 veya Sv bana 40ta 1 olduu kararna varlmtr. Doum
ncesi nlanma, ayrca ocukluk dnemindeki kanser riskinin artmasna da neden olabilir. 15
yana kadar lmcl kanser riskinin yaklak olarak 3,0 x 10-2 Sv-1 veya Sv bana 30da 1 ve
toplam kanser riskinin de bu deerin yaklak iki kat olduu tahmin edilmektedir.
Tm bu nedenlerden dolay, hamileler, hamileliklerinin sonuna kadar ertelenmesinde bir
saknca yoksa, karn blgesinde tansal X-n tetkiklerini yaptrmaktan kanmaldrlar.
Aslnda, hamileliin gz ard edilemeyecei reme andaki tm kadnlarn pelvik
blgesine yksek dozlarn verildii tansal tetkikleri, hamilelik olaslnn daha az olduu,
adet dneminin ilk gnlerinde yaptrmalar daha aklc bir davrantr. Domam ocuun
toplum yesi kiilere uygulanan seviyede korunmas amacyla, grevi gerei radyasyon
kaynaklar ile alan hamilelerin alabilecei dozlara zel kstlamalar uygulanr.
21

Radyasyonun
zararl
etkileri
Inlanma durumu
Yksek doz ve doz hznda:
Vcudun byk bir ksmna
Cilt yzeyine
Testis ve yumurtalklara
Herhangi bir doz veya

doz hznda:
Risk doza baldr
Yllar sonra ortaya kar
Herhangi bir doz veya doz
hznda:
Risk doza baldr
Gelecek nesillerde ortaya kar
22
Salk etkileri
Bilgi kaynaklar
Erken etkiler
lm
Eritem
Ksrlk
eitli kaynaklardan insan verileri
Gecikmi etkiler
eitli kanserler
Yksek doz ve doz hzlar iin insan

verilerinin ekstrapole edilmesi ile tahmin
edilen insan risk faktrleri
Kaltsal kusurlar
nsan verileri olmadnda, hayvan

verilerinden tretilen risk faktrleri
Herhangi bir hzdaki yksek doz:

Farkl zamanlarda ortaya kar
levsel hasar
eitli kaynaklardan insan verileri
Ana rahmindeki doz:

ocukta ortaya kar
Zeka gerilii
Snrl insan verileri
Blm 6 / Radyasyondan korunma sistemi
Blm 6 Radyasyondan korunma sistemi

Dnyada, iyonlatrc radyasyona kar korunma ile ilgili yaklamlar olduka tutarldr. Bunun
temel nedeni ise iyi bir ekilde yaplanm ve uluslararas kabul grm bir sistemin mevcut
olmasdr.
UNSCEAR insanlarn evrelerinde bulunan ve maruz kaldklar doal ve yapay radyasyon
kaynaklarn, bu kaynaklar nedeniyle radyasyon nlanmalarn ve nlanmalar ile ilgili
riskleri dzenli olarak gzden geirmektedir. Bu kurulu bulgularn Birlemi Milletler Genel
Kuruluna srekli rapor etmektedir.
yonlatrc radyasyondan korunmaya kar dzenli olarak tavsiyeler yaymlayan bilimsel bir
sivil toplum rgt olan ICRP, 1928 ylnda kurulmutur. Yetkinlii, yelerinin bilimsel saygnl
ve tavsiyelerinin deerli bulunmasndan kaynaklanr. ICRP, lmcl kanser olaslna ilikin
tahminlerini, Japonyaya atlan atom bombalarndan sonra sa kalanlar zerinde yaplan
almalara ve bunlarn UNSCEAR gibi kurulularca deerlendirilmelerine dayandrr.
IAEA, gerektiinde konuyla ilgili dier uluslararas organizasyonlar ile ibirlii yaparak
gvenlik standartlarnn oluturulmasnda yasal bir ileve sahiptir. Bunu yaparken arlkl
olarak UNSCEAR ve ICRP almalarn esas alr. Ayn zamanda IAEA, lkelerin talebi zerine
standartlarn o lkede uygulanmasna yardmc olur ve bunu hizmet ve eitim gibi eitli
yntemlerle yapar.
Genel ilkeler
ICRP, radyasyon nlanmasna neden olan tm insan eylemleri veya uygulamalar iin temel
gereksinimi esas alan bir radyasyondan korunma sistemini tavsiye eder. Bu gereksinimler, ilk
ikisinde aka, ncsnde dolayl bir ekilde olmak zere sosyal faktrleri ierir; dolaysyla
karar verme srecine nemli lde gereksinim vardr.
23

Uygulamalar iin
ICRP
radyasyondan
korunma sistemi
Uygulamann gerekelendirilmesi
tahdidinin altnda olmal ve korunmann

salanmas
Radyasyona maruz kalmay gerektiren hibir

uygulama, maruz kalan birey ya da topluma
radyasyonun zararl etkilerini telafi edecek
ekilde yeterli fayda salamadka kabul
edilemez.
Korunmann optimizasyonu
Bir uygulamadaki belirli bir radyasyon
kayna
ile
ilgili
olarak
bireyin
bu kaynaktan alaca doz, uygun doz
iin
tm
makul
admlar
atlmaldr. Bylelikle ekonomik ve sosyal

faktrler
dikkate
alnarak
nlanmalar
mmkn olan en dk seviyede" tutulur.
Kiisel doz snrlarnn

uygulanmas
Bireylerin nland tm uygulamalarn
(tbbi tan ve tedavi hari) sonucunda
alacaklar doz snrlandrlmaldr.
evreye radyoaktif madde salnmasna neden olan bir kaza sonras veya kapal bir mekanda
yksek seviyede radon birikmesi gibi baz durumlarda insanlarn maruz kald dozu azaltmak
amacyla mdahale gerekebilir. Bu koullar altnda ICRP mdahale iin bireylere uygulanan
doz snrlarn dikkate almayan ilave iki ilkeye dayal bir radyasyondan korunma sistemi
tavsiye eder. Bununla birlikte snrlarn belirlenmesi, salayabilecekleri faydann tesinde
nlem gerektirebileceinden ilk ilkeyle eliebilir. Bu sistemin uygulanmas da karar verme
srecini gerektirir.
IAEA ve dier be uluslararas organizasyonun destekleyicisi olduu yonlatrc Radyasyona
Kar Korunma ve Radyasyon Kaynaklarnn Gvenlii Amal Uluslararas Temel Gvenlik
Standartlarnda (BSS) radyasyondan korunmann her iki sistemi de onaylanmtr.
Mdahale iin
ICRP
radyasyondan
korunma sistemi
24
Mdahalenin gerekelendirilmesi
Mdahalenin optimizasyonu
nerilen mdahale zarardan ok fayda

salamaldr. Baka bir deyile dozun
azaltlmasnn
salayaca
faydalar,
mdahalenin sosyal maliyetini de ierecek
ekilde zarar ve maliyeti gerekelendirmek
iin yeterli olmaldr.
Mdahalenin ekli, kapsam ve sresi,

dozu mmkn olduu kadar azaltarak ve
mdahale maliyetini mmkn olduunca
dk tutarak makul olan azami net fayda
salayacak ekilde seilmelidir.

ICRP sistemi, tm dnyada byk lde ulusal mevzuatlara dahil edilmitir. Bu blmde
esas olarak uygulamalarda korunma sistemi zerinde younlalacaktr. Sonraki blmlerde
ise mdahale gerektirebilen durumlar tartlacaktr.
Uygulamann kapsam
Uygulamalar, radyasyonun bilinli olarak kullanld faaliyetlerdir. Bu tr kullanmlar aka
tanmlanmtr ve dzenlenebilir. Dier yandan insanlarn ev ve i yerlerindeki yksek
seviyedeki radona maruz kalmalar durumu mdahaleye uygun olmasna ramen, genellikle
doal radyasyondan kaynaklanan doz seviyesini azaltmak iin uygulamada hibir ey
yaplamamaktadr. alanlar iin, doal radyonklitlerin yksek seviyelerde olduu petrol
ve gaz sondajlar gibi yerlerde cevherler ve dier maddelerin neden olduu nlanmaya kar
da baz tedbirlerin alnmas gereklidir.
Tbbi nlanmalarn hastaya fayda salamas amalandndan, klinik karar tpta
radyasyon kullanmnn ana unsurudur. Hasta dozlarnn snrlandrlmas fayday da
snrlandrabileceinden makul deildir. Bununla birlikte, zellikle kiisel dozlarn
azaltlmasnn amalanmas ve tbbi uygulamalardan kaynaklanan kollektif dozun yksek
olmas nedeniyle aada tartlacak gerekelendirme ve optimizasyon ilkeleri tam olarak
uygulanmaldr.
Fazla suyun
uzaklatrlmas
iin kullanlan
merkezi szme
yapsn ve
buharlatrma
havuzlarn
gsteren,
uranyum ileme
atklarnn kontrol
altnda tutulduu
yapnn hava
fotoraf.
Western Madencilik
Anonim irketi/
Avustralya
Ekim 2002
Uygulamalarn gerekelendirilmesi
Uygulamalar iin radyasyondan korunma sisteminin ilk koulu, radyasyonun faydasnn
yannda zarar maliyetinin de dikkate alnmas gerekliliidir. ou durumda radyasyonun
etkileri, toplam sosyal ve ekonomik maliyetlerin bir blmn oluturan olas birok zarar
verici sonularn sadece bir ksmdr. Radyasyonu kullanarak veya kullanmakszn ayn
sonuca varmann baka yollar varsa son karar vermeden nce seeneklerin maliyet ve fayda
Eyll 2003
analizinin yaplmas nemlidir.

Gerekelendirme srecinde ortaya kan hususlar radyasyondan korunmann ok tesindedir
ve nkleer g program hakkndaki tartmalar buna bir rnek olarak gsterilebilir. Programn
radyolojik sonular, radyoaktif maddelerin evreye salnmasn ve nkleer g endstrisinde
alanlar tarafndan alnan dozlar ierir. Buna ilaveten, kapsaml bir analiz, nkleer bir
kaza olaslnn yansra radyoaktif atklarn oluumunu da ele alr. Uranyum madenlerinde
alanlarn dozlar ve madenlerde meydana gelebilecek kazalar da dikkate alnmaldr.
Nkleer g tesisi
Daha sonra, nkleer g kullanarak retilen enerjiden vazgemenin veya bu enerjiyi alternatif
yntemlerle retmenin (rnein kmr ile) sonularn kullanarak bir deerlendirme
yaplmaldr. Kmr ile elektrik retimi byk miktarda atk oluturur ve sera etkisini artran
gazlar salar. Kmr yaktl g santrallerinden ayrca evreye zehirli maddeler ve doal
25

radyoaktif maddeler de salnr. Kmr madeni alanlar mesleki hastalklara yakalanr;
maden kazalar olasl vardr. Tam bir analiz iin, farkllk, emniyet, elde edilebilirlik, eitli
yaktlarn rezervleri, farkl tip g santrallerinin inaat ve iletme maliyetleri, beklenen elektrik
talebi ve insanlarn belirli bir endstride alma istemi gibi birok stratejik ve ekonomik
faktrn dikkate alnmas gerekir.
Radyasyonun tpta tansal amal kullanm iin de uygun bir gerekelendirme gerekir. ok
azmz uygulamay sorgularz; baz tetkiklerdeki kiisel dozlar ve kollektif dozlar genelde
yksek olmasna ramen faydalarnda phe yoktur. Yine de her bir ilem kendi faydas
asndan deerlendirilmelidir. Kanserin erken tansn amalayan X n kullanlan bir kitle
tarama program, ortaya karmas muhtemel olandan daha fazla kanser vakasna neden
olabileceinden kesinlikle kabul edilemez. Bu nedenle tberklozun nlenmesi gibi baz
zel durumlar dnda, alanlarn rutin taramas iin klinik bir gerekelendirme yapmak
olas deildir. zellikle hamilelik sresince tbbi amal nlamalar ak bir gerekelendirme
ve dikkatli teknikler gerektirir. Inlanan kiinin salna faydas olmadndan, yasal veya
sigorta amal yaplan radyolojik tetkiklere genellikle izin verilmez.
Zaman zaman gerekelendirme ilkesini salamayan uygulamalar nerilmektedir; bunlar,
radyoaktif olmayan seenekleri bulunan radyoaktif madde ieren oyuncaklar ve mcevherat
ile gvenlik iaretleri gibi dier cihazlarn retimini ierir.
Korunmann optimizasyonu

Radyasyon dozunun tamamen risksiz olmad varsaymyla, tm radyasyon dozlarna dikkat
edilmeli ve dozlar mmkn olabildiince en aza indirilmelidir. Sonuta dozu daha fazla
azaltmann mantkl olmad bir noktaya ulalacaktr. nk sosyal ve ekonomik maliyetler
dozun azaltlmasyla salanan faydalara ar basacaktr. Dier yandan belirli bir uygulama ile
ilikili risk ve faydalar toplumda farkllk gsterir. Bu nedenle, bu ikinci ilke (ICRP tarafndan
nerilen korunmann optimizasyonu), radyasyona gereksiz ekilde maruz kalmay nlemek
iin insanlarn alaca doza veya riske tahdit koyar.
Radyasyona maruz kalmay ieren uygulamalara ilikin tahditler planlama aamasnda
uygulanr. alanlar iin doz tahdit deeri, belirli bir endstri veya faaliyetten alnabilecek
yllk doz deerini amayacak ekilde seilmelidir; bu deer doz snrnn kk bir kesri
olabilir. Toplum yesi kiiler iin tipik tahdit deeri olan yllk 0,3 mSv, evreye radyoaktif
madde salm planlayan bir fabrika gibi yeni bir radyasyon kayna iin planlama deeri
olarak kullanlabilir.
Dnyada son yirmi yldr korunmann optimizasyonu artarak etkili hale gelmitir ve birok
lkede radyasyon alanlar iin yllk ortalama doz ICRP tavsiyesi olan 20 mSvin olduka
26

(10 veya daha fazla kesri) altndadr. alan gruplarn bazlar ortalamann birka kat, baz
alanlar ise ylda 20 mSvten daha fazla doz alr; fakat bu son grubun says toplamn ok
kk bir yzdesidir. UNSCEARin analizi, alanlarn insan yapm kaynaklardan ald
ortalama yllk dozun 0,6 mSv olduunu gstermektedir. Bununla beraber artrlm doal
kaynaklardan (rnein madencilikte) alanlarn ald ortalama yllk doz 1,8 mSvten
fazladr.
Birok lkede nlanmaya neden olan uygulamalardan toplum yelerinin her birinin alm
olduu yllk doz, 0,3 mSvin (ICRPnin halk iin nerdii birincil doz tahdidi) altna ekilmitir.
Hatta nkleer tesislerin yaknnda yaamalar veya blgeye zel beslenme alkanlklar
nedeni ile bu tesislerin radyoaktif salmlarndan en yksek miktarda nlanan insan gruplar,
tipik olarak bu tahdidin bir kesri kadar yllk doz alrlar.
Doz tahdidi veya rehber dzeyler, makul bir ekilde dozlar azaltmak amacyla tbbi
nlanmalar iin de uygundur. Baz rutin tbbi uygulamalar hastalara kayda deer dozlar
(birka mSv) verebilir ve en nemlisi bu dozlar bir hastaneden dierine byk farkllklar
gsterebilir. Rehber dzeylerin kullanm, doktora sunulan tan bilgisinde kayp olmakszn
hasta dozlarnn azaltlmasn salayan uygun bir ara olabilir.
Dozlarn snrlandrlmas
Uygulamalardaki nc gereklilik ise bireylerin ve
sonraki nesillerinin kabul edilemez derecede riske
maruz braklmamas ykmlldr. Bu, kat doz
snrlar koyarak ve korunmann optimizasyonu ilkesini
uygulayarak gerekletirilir. BSS, radyasyon alanlar
iin doz snrn ylda 20 mSv (ylda 50 mSvi amamak
zere 5 yln ortalamas) ve toplum yesi kiiler iin yllk
Uluslararas doz
snrlar ve
tahditler
(mSv/yl)
Toplum
Parametre
alanlar
Etkin doz
lk snr
Tahditler
20a
_b
1
0,3c
Edeer doz
Gz mercei
Cilt yzeyid
Ekstremitee
150a
500a
500a
15
50
50
1 mSv olarak belirlemitir.

Notlar:
a
b
c
d
e
renci ve stajyerler iin bu deerlerin onda dr.

Bu deerler iin uluslararas bir uzlama yoktur; tahditler zel durumlara
(endstri veya iletmenin tipi) gre belirlenmelidir.
Inlanmaya neden olacak yeni tek bir kaynak iin ileriye ynelik deerdir.
Inlanan cilt alanna baklmakszn cildin herhangi bir 1 cm2 sinin ortalamasdr.
n kol ve ayak bilekleri ile beraber eller ve ayaklar.
27
Uluslararas
Temel Gvenlik
Standartlarn
destekleyen
Kurulular
Gda ve Tarm
rgt*
Uluslararas Atom
Enerjisi Ajans*
Uluslararas alma
rgt*
OECD Nkleer
Enerji Ajans
Pan Amerikan
Salk rgt*
Dnya Salk
rgt*
* Birlemi Milletlere
Etkin doz ile ifade edilen ilk snrlarn, kanser ve kaltsal hasar gibi olaslk ieren ciddi etkilerin
grlme skln kontrol etmesi amalanr. Edeer doz ile ifade edilen dier snrlar ise
gzlerin, cildin ve ekstremitelerin dier hasar trlerine kar korunmasna yneliktir.
Bu snrlar hakknda yaygn iki yanl anlama vardr. lki, biyolojik riskteki ani deiiklii
belirleyen, gvenli ve gvenli olmayan arasnda keskin bir ayrm olduudur. Doz ve riske
ilikin tartmalardan bunun byle olmad ak olarak grlr. Bu, alanlar ve toplum
yesi kiiler iin farkl doz snrlarnn olmas gereinden de anlalabilir. Bu snrlarn farkl
olmasnn nedeni, irade d doza maruz kalan halk ile ii gerei belirli bir fayda salamak
amacyla doza maruz kalan alanlar karlatrldnda, alanlar iin yksek riskin daha
kabul edilebilir olduunun dnlmesidir. kinci yanl anlay ise radyasyondan korunmada
dozun limitlerin altnda tutulmasnn tek nemli gereklilik olduudur. Aksine, en nemlisi
alnan dozu makul olan en dk seviyede tutmaktr. Bu, doz snrlarnn altnda belirlenmi
olan inceleme seviyelerine verilen nemin giderek artmasndan da anlalmaktadr.
Uluslararas Temel Gvenlik Standartlar

1996 ylnda yaymlanan BSS, ncelikle, yukarda aklanan ICRP radyasyondan korunma
sistemine dayandrlmtr. Bu standartlar, mesleki, tbbi ve toplum nlanmalarna ilikin
ayrntl gerekleri ortaya koyar ve doz snrlarn ve muafiyetleri belirler. Bunlar, ayn zamanda
radyoaktif kaynaklarn gvenliinin salanmas ve nkleer acil durumlara ilikin gereklilikleri
tanmlar. IAEA Gvenlik Klavuzlar, belirli durumlarda gerekliliklerin nasl karlanacana
ynelik ayrntl bir ekilde rehberlik salar. Birok lke bu standartlar kendi mevzuat ve
dzenleyici faaliyetlerine uygulamaktadr.
Dzenleyici altyap
bal Kurulular
gsterir
28
BSS, radyasyonun gvenli kullanmna ynelik teknik, bilimsel ve idari gereklilikleri belirler.
Buna ramen bu gereklilikler, radyasyonun kullanld yerlerde belirli temel dzenlemelerin
mevcut olduunu ngrr. Bu temel dzenlemeler bazen gvenlik altyaps olarak
adlandrlr; radyasyonun ve radyoaktif maddelerin kullanmna ilikin mevzuat ve bu
mevzuata uyulmasnn salanmasndan sorumlu dzenleyici bir kuruluu gerektirir.
Nkleer g programna sahip lkelerde normal olarak bu altyap gelitirilmitir. Fakat bu
altyap, sadece nkleer g iin deil, radyasyonun her trl kullanm iin (her ne kadar
daha kk lekte olsa da) gereklidir. Hemen hemen tm lkeler tp veya endstride
radyasyondan faydalanmaktadr. BSSin yaymland dnemde IAEA, nkleer g
programlar bulunmayan birok lkenin uygun gvenlik altyapsna sahip olmadn fark
etmi ve bylece radyasyonun gvenli bir ekilde kullanmnn ynetilmesi iin bu lkelerin
yeteneklerinin gelitirilmesine yardmc olmak amacyla byk bir proje balatmtr.
Blm 7 / Doal radyasyon
Blm 7 Doal radyasyon

Doal iyonlatrc radyasyon etrafmz sarar. Kozmik nlar dnyaya uzaydan ular.
Dnyann kendisi radyoaktiftir. Havada, gda ve ieceklerde doal radyoaktivite mevcuttur.
Hepimiz az veya ok seviyede doal radyasyona maruz kalrz; ve bu, insanlarn ou iin
balca nlanma kaynadr. Ancak insan, hayvan ve bitkiler bu doal radyasyon ortamnda
evrimlemitir ve bu radyasyonun salk asndan nemli bir risk oluturmad konusunda
genel bir kan bulunmaktadr (fakat istisnai durumlar vardr).
Kozmik radyasyon
Kozmik nlar, esas itibaryla, uzayda menei belli olmayan ve atmosferimize hemen
hemen sabit miktarda ulaan yksek enerjili protonlardr. Bununla birlikte, baz dk
enerjili protonlarn gneten geldikleri ve gneteki patlamalar srasnda ortaya ktklar
bilinmektedir. Protonlarn ykl paracklar olmasndan dolay atmosfere giren proton says
dnyann manyetik alanndan etkilenir (kutup yaknlarna ekvatordan daha youn gelir) ve bu
sebeple doz hz enlem ile artar. Kozmik nlar atmosfere nfuz ettike karmak reaksiyonlar
balatr ve kademeli bir ekilde sourulurlar; bylelikle ykseklik azaldka doz hz der.
Kozmik radyasyon; protonlar, alfa paracklar, elektronlar ve yksek enerjili dier eitli
paracklar gibi birok radyasyon tipinin bir karmdr. Yer seviyesindeki kozmik radyasyon
esas olarak, monlar, elektronlar, pozitronlar ve fotonlardan oluur; dozun byk bir ksm
monlar ve elektronlardan kaynaklanr. UNSCEAR, yer seviyesindeki kozmik nlardan
kaynaklanan yllk etkin dozu, enlem ve ykseklikteki deiimleri dikkate alarak ortalama 0,4
mSv civarnda hesaplamtr.
nsanlarn byk ounluu dk rakml blgelerde yaar; bu nedenle kozmik
radyasyondan dolay benzer dozlara (enleme bal doz deiimleri hari) maruz kalr.
Buna ramen, nemli saylabilecek younlukta nfus barndran yksek rakml yerleim
blgelerinde (rnein And Dalarndaki Quito ve La Paz, Rocky Dalarndaki Denver,
Himalayalardaki Lhasa ehirleri) yaayan insanlar, deniz seviyesinde yaayan insanlara
gre birka kat daha fazla yllk doz alabilir. rnek olarak, La Paz iin yllk doz deeri,
dnya ortalamasnn be katdr. Bireylerin iinde yaadklar binann tipi de kozmik
nlardan kaynaklanan dozu az da olsa etkileyebilir. Uu yksekliklerindeki kozmik
nlarn younluu, yer seviyesindekinden daha yksektir. Ktalararas uulardaki uu
yksekliinde doz hz, yer seviyesindeki doz hznn 100 katna ulaabilir. Uakla yaplan
seyahatler, baz topluluklar iin yllk dozda ortalama 0,01 mSvlik arta neden olur
29

(sk uak yolculuu yapanlarn aldklar doz bu
ortalamadan daha byk olacaktr); ancak bu
doz dnya ortalamas olan 0,4 mSv deerini
etkilemez.
Gama radyasyonu
Yer
kabuundaki
btn
maddeler
radyonklitler
iermektedir.
Aslnda,
dnyann derinliklerindeki doal aktiviteden
kaynaklanan enerji,
yer
kabuunun
ekillenmesine
ve
i
scaklklarn
korunmasna
katkda
bulunur.
Bu
enerji esas olarak, uranyum, toryum
ve potasyumun radyoaktif izotoplarnn
bozunmas sonucu aa kmaktadr.
10
5
,
Doal
radyasyondan
kaynaklanan
yllk etkin
dozlar
Birlemi Milletler
Genel Kuruluna
sunulan
UNSCEAR
2000 yl
raporundaki
Tablo 1 esas
alnmtr.
30
Uranyum, kayalarda ve toprakta birka

ppmlik (milyonda bir) dk deriimlerde
,
,
dalmtr. Uranyum deriimi cevherde
,
1000 ppm veya civarn atnda, nkleer
reaktrlerde kullanm iin bu cevherin
,
karlmas ekonomik olabilir. Kararl bir
ekirdek olan kurun-206ya ardk bozunumlar ile ulaan uranyum-238, iinde birka
elementi bulunduran uzun bir radyonklit serisinin ana radyonklitidir. Bu serideki
bozunma rnlerinden biri, radon-222 olarak adlandrlan, atmosfere ulaarak bozunmaya
devam eden radyoaktif gaz radonun bir izotopudur. Toryum da ayn ekilde yeryzne
dalmtr. Radonun dier bir izotopu olan, toron olarak adlandrlan ve radon-220ye
bozunan toryum-232, baka bir radyoaktif serinin balangcdr. Potasyum, uranyum veya
toryumdan daha yaygndr ve yer kabuunun arlk olarak yzde 2,4n oluturur. Bununla
birlikte, potasyum-40 radyonkliti, kararl potasyumun sadece 120 ppmini oluturur.
Kaynak
Dnya ortalamas
Doz (mSv)
Doz aral
Doz (mSv)
Kozmik radyasyon
0,4
0,3-1,0
Gama radyasyonu
0,5
0,3-0,6
Radon solunumu
1,2
0,2-10
nlanma
0,3
0,2-0,8
Toplam (yuvarlatlm )
2,4
1,0-10

Yeryzndeki radyonklitler, insanlar hemen hemen dzgn dalml olarak nlayan nfuz
edici gama nlar yaynlar. Yap malzemelerinin ou yer kkenli olduundan dk oranda
radyoaktiftir ve insanlar binalarn dnda olduu gibi iinde de nlanrlar. nsanlarn aldklar
dozlar, hem yaadklar blgenin jeolojik zellikleri hem de yaadklar binalarn yapsndan
etkilenir; fakat doal gama nlarndan kaynaklanan ortalama etkin doz, ylda yaklak
0,5 mSvtir. Gerek deerler, kayda deer farkllk gsterebilir. Baz insanlar, bu ortalama
deerin birka kat zerinde veya altnda doz alabilirler. Hindistann Kerala ehri ile Fransa
ve Brezilyann baz blgeleri gibi yerin nispeten daha yksek doal radyonklit deriimine
sahip olduu birka yerde doz, dnya ortalamasnn 20 katna kadar ulaabilir. Genel olarak
bu dozun azaltlmas iin yaplabilecek ok az ey olmasna ramen, mmknse bu gibi
blgelerde yaplamann veya beklenmeyen ekilde yksek aktiviteli yap malzemelerinin
kullanlmasnn engellenmesi mantkl olacaktr.
Radon solunumu
zellikle radon gaz, doal radyasyon ile nlanmada nemli bir kaynaktr. Bunun nedeni,
havadaki kk paracklara yapan, alfa paracklar ile akcier dokularn nlayan ve
akcier kanser riskini artran radon-222nin ksa yarlanma sreli bozunum rnleri olan
radyonklitlerdir. Ayn durum, radon-220 (toron) iin de dorudur, fakat akcierin nlanma
derecesi olduka dktr. Radon gaz yerden atmosfere girdiinde havada dalr, bu
nedenle bina dndaki deriimi dktr. Gaz, zeminden geerek bina iine girdiinde kapal
hacimdeki aktivite deriimi artar.
Radon
evlerimize
nasl girer?
Binalar iyi havalandrlrsa radon birikimi

fark edilmeyecektir. Ancak birok lkede
(genellikle daha souk) binalar,
Basn
Rzgar
kaybnn ve hava akmnn nlenmesi

nceliiyle ina edilmitir. Bunlar, bu
Is
nedenle, genellikle dk seviyede

havalandrlr ve bina iindeki radon
Radon
ve hava
deriimi bina dndakinden ok kez
Hava
Aralklar
ve boluklar
daha yksek olabilir. Binalardaki radon

deriimi, yerel jeolojik yapya olduka
baldr ve lkenin deiik blgelerinde,
hatta ayn alanda binadan binaya
Duvar ve
zemindeki
atlaklar
Zemin gzenekleri
farkllklar gsterebilir.
31

Dnya genelinde, radon bozunum rnleri nedeniyle maruz kalnan yllk ortalama etkin
dozun, yaklak 1,2 mSv olduu tahmin edilmektedir. Ancak bu deere ilikin belirgin
farllklar bulunmaktadr. Baz lkelerde (rnein Finlandiya) ulusal ortalama deer birka
kat daha byktr ve ou lkedeki baz evlerde yaayanlar, ylda birka yz mSv etkin doz
alrlar. Bu gerekten hareketle ICRP ve IAEA, almas durumunda insanlarn evlerindeki radon
seviyelerini drmelerini neren Eylem Dzeylerinin (Bq m-3 ile ifade edilir) kullanlmasn
tavsiye etmitir. Bu Eylem Dzeyleri, genellikle evlerdeki radon deriiminin ortalama deerinin
yaklak on kat olan 200-600 Bq m-3 aralnda olmaldr.
Evlerinde yksek radon seviyeleri tespit edilen kiiler, yerden binaya hava giriini
engelleyerek bunu azaltabilirler. Bunun iin en etkili yol, kk bir fanla bina altndaki
hava basncnn azaltlmasdr. Bu durum, Blm 6da bahsedildii gibi ICRP anlayna gre
insanlarn iyonlatrc radyasyona maruz kalmalarnn azaltlmas asndan mdahaleye
bir rnek tekil eder.
Gdalarda
doal olarak
radyonklitler
bulunmaktadr
nlanma
Uranyum ve toryum serilerindeki dier radyonklitler, zellikle kurun-210 ve polonyum-210
havada, gdada ve suda bulunur ve vcudumuzda i nlanmaya sebep olur. Potasyum-40
da normal beslenme yoluyla vcuda girer; radon bozunma rnleri dnda, i nlanmann
ana kaynadr. Buna ilaveten, kozmik nlarn atmosferle etkileimi, i nlanmay artran
karbon-14 gibi bir takm radyonklitleri oluturur.
Bu i nlanma kaynaklarnn sebep olduu yllk ortalama etkin dozun 0,3 mSv olduu ve
bunun yarsnn da potasyum-40tan kaynakland tahmin edilmektedir. nsan vcudundaki
potasyum miktarnn biyolojik srelerle kontrol edildii bilinmesine ramen dozun bireyden
bireye nasl deitiine dair bilgiler snrldr. Vcuttaki potasyum ve dolaysyla potasyum-40
miktar kas miktar ile deiir; gen erkeklerde yal bayanlara oranla yaklak iki kat daha
fazladr. ok yksek radyoaktivite ieren gdalarn tketilmemesi dnda i nlanmay
nlemek iin yaplabilecek ok az ey vardr.
Toplam dozlar
Doal radyasyondan kaynaklanan toplam ortalama yllk etkin doz yaklak 2,4 mSvtir ancak
dozlar byk lde deiebilir. Baz lkelerdeki ulusal doz ortalamalar yllk 10 mSvin
zerindedir ve baz blgelerde genellikle radon ve bozunum rnlerinin yksek dzeyde
olduu binalar nedeniyle kiisel dozlar ylda 100 mSvi aabilir.
Ortalama dozlar, doal ve yapay kaynaklardan yaynlanan radyasyonun, insan sal asndan
nemini karlatrmak iin faydal bir ldr; ancak bu dozlarn, kapal ortamlardaki radon
gibi ortalamadan byk farkllklar gstermesi durumunda ilave verilerle desteklenmesi
gerekebilir. Bu gibi durumlarda yaplacak en faydal i ortaya kan belirli byklkteki
dozlarn grlme skln tanmlamak olabilir.
32
Blm 8 / Radyasyonun tbbi uygulamalar
Blm 8 Radyasyonun tbbi uygulamalar

yonlatrc radyasyonun tpta (tan ve tedavi) iki farkl kullanm vardr. Bunlarn her ikisinin
de hastalarn yararna olmalar amalanmakla beraber radyasyonun tm kullanm alanlarnda
olduu gibi uygulamann getirecei fayda, riskinden daha fazla olmaldr. Gerekelendirme
konusuna Blm 6da deinilmitir.
Pek ok insan hayatnn herhangi bir dneminde vcudundaki bir hasar veya hastaln
tansnda hekim tarafndan deerlendirilmek zere X n tetkiki yaptrmtr. Daha az
kullanlan tansal bir teknik ise hastaya radyonklit verilmesidir; bylece organlarn ilevlerini
ne lde yerine getirdiklerini gzlemlemek iin vcut dndaki dedektrler kullanlabilir.
Hekimler baka trl tan koyamadklarnda bu yntemlerden birini kullanrlar. Radyasyon
dozlar belirli uygulamalarda dikkate deer lde olsa bile genellikle dktr.
Kt huylu hastalklar veya organ ilev bozukluklarn tedavi etmek iin bazen dier tedavi
yntemleriyle birlikte daha yksek dozlar gerekir. Vcuttaki hastalkl blgeyi nlamak iin bir
radyasyon demeti kullanlabilir veya hastaya olduka yksek aktiviteli radyonklit verilebilir.
Hasta tetkiklerinde X nlarnn kullanm tansal radyoloji, radyonklitler ile etiketlenmi
farmastiklerin tan ya da tedavi amacyla kullanm ise nkleer tp olarak adlandrlr. Hastalar
tedavi etmek iin radyasyon demetinin kullanld ynteme radyoterapi denir.
Doktor bana den

nfus
1000 kii bana yllk

tetkik says
Ortalama
yllk etkin doz , mSv
< 1000
1000-3000
3000-10 000
>10 000
920
150
20
< 20
1,2
0,14
0,02
0,02
Dnya ortalamas
330
0,4
Tansal amal
tbbi
uygulamalardan
kaynaklanan
radyasyon
nlanmalar
(UNSCEAR)
Birlemi
Milletler Genel
Kuruluna sunulan
UNSCEAR
2000 yl
raporundaki
Tablo 2den
alnmtr.
33
Tansal radyoloji
lk el rntgeni
( Frau Rntgen)
Konvansiyonel X n tetkiklerinde cihazn rettii radyasyon, hastann iinden geer.

X nlar yumuak doku ve kemie farkl derecelerde nfuz eder ve fotoraf filmi zerinde
vcudun i yaplarnn grntlerini oluturur. Baz durumlarda grnt elektronik
olarak alnr ve ilenir. Bu grntlerin kalitesi, gelimi lkelerde hekimlerin neden
kii bana ylda bire yakn X n tetkiklerini talep ettiklerini aklamaktadr.
Vcudun en sk film ekilen blgeleri gs,
ekstremiteler ile di olup her biri toplam tetkiklerin
yaklak olarak yzde 25ini oluturmaktadr. Dozlar
olduka dktr (rnein gs filmi ekiminde
yaklak 0,1 mSvtir). Omurgann alt ksmnn
incelenmesinde, bu blgedeki organ ve dokular
radyasyona daha duyarl olduklarndan ve daha
yksek derecede radyasyona maruz kaldklarndan
bu gibi tetkiklerden kaynaklanan etkin dozlar daha
yksektir. Barsaklarn alt ksmnn kontrast madde
(baryum enema) kullanlarak yaplan tetkiki 6 mSv
dolaynda nemli bir etkin doza neden olur; bu tip
tetkikler, tm tetkiklerin yaklak yzde 1idir.
Konvansiyonel
X n ve CT
tetkiklerinde tipik
hasta dozlar
Deerler 2000 yl
UNSCEAR Raporu
1. Cilt Ek-D
Tablo 15 ve 19dan
alnmtr.
Konvansiyonel
Bilgisayarl tomografi
X-n dozu (mSv)
dozu (mSv)
Ba
0,07
Di
< 0,1
Gs
0,1
10
Abdomen
0,5
10
Pelvis
0,8
10
Alt omur
Barsan alt ksm
0,06
Tetkik
Kol, bacak ve eklemler

34

Bilgisayarl tomografinin (CT) kullanm son yllarda, gelimi lkelerde tansal radyolojideki
tm ilemlerin yaklak yzde 5lik bir dilimini oluturacak ekilde nemli bir art gstermitir.
Bu teknikte, koni eklindeki X n demeti hastann etrafnda dndrlr ve tam karsndaki
bir dizi dedektrle kaydedilir. Hastadan alnan bir kesit veya blmn
bilgisayar tarafndan yeniden yaplandrlan grnts daha fazla tansal
bilgi ierir. Ancak CT dozlar dier konvansiyonel X n tetkiklerinin bir
veya daha fazla kat mertebesindedir.
CT taramas
CT tetkiklerinin tbbi tandan kaynaklanan kollektif dozda nemli bir

pay vardr ve baz lkelerde bu pay toplamn yzde 40nn zerindedir.
Toplam kollektif dozda barsan alt ksmnn tetkiklerinin yzde 10 ve
gs tetkiklerinin ise yzde bir civarnda pay vardr. Bu deerlerden,
nispeten nadir uygulanan ilemlerin, daha sk uygulananlara gre
topluma ok daha byk dozlar verebilecei aka grlmektedir. Bu, tan iin sradan X n
tetkiklerinin yeterli olduu yerlerde CT taramalarnn kullanlmamasnn nedenidir.
En yksek doz veren tansal ilem ise giriimsel radyolojidir. Burada hastann iinde bir ilem
gerekletiren hekim, hastann iini ilemle ayn anda grmek iin bir seri X-n kullanr.
Bu, organa ulamak iin byk bir cerrahi mdahaleyi gerektirmeksizin bir i organ zerinde
ilem yaplmasna izin verir. Ancak bu ilemler srasnda hastaya 10 ile 100 mSv arasnda doz
verilir ve dikkatli bir ekilde kontrol edilmez ise cerrah iin de benzer olarak yksek dozlara
neden olabilir. Baz durumlarda, bu tr ilemlerden kaynaklanan dozlar hastada ve cerrahta
deterministik etkiler olumasna yetecek kadar yksektir.
Sa dizinde protez
bulunan bir
hastann
teknesyum-99m
sintigrafisi ve
enfeksiyon belirtisi
(ok ile gsterilmi)
Nkleer tp
Nkleer tpta tan iin hastaya, ncelikli olarak zerinde allan doku veya organ
tarafndan tutulan, farmastik gibi bir tayc maddeye balanm bir radyonklit
verilir. Radyonklidin hastaya verilii enjeksiyon, sindirim veya solunum yoluyla olabilir.
Radyonklit gama nlar yaynlar.
Tan amal ilemlerin ounda teknesyum-99m radyonkliti kullanlmaktadr.
Teknesyum-99m 6 saatlik yarlanma sresine sahiptir, 0,14 MeV enerjili gama nlar
yaynlar, pratik olarak hastanelerde hazrlanabilir ve eitli tayc maddelere kolaylkla
balanabilir. Organ veya dokularn nasl davrandn gzlemek veya radyonklit
hareketlerinin ne hzda olduunu izlemek iin gama kamera adndaki zel bir dedektr
kullanlr.
Teknesyum taramalarndaki kiisel dozlar tansal radyolojidekilerle kyaslanabilir. Buna
karn, nkleer tptan kaynaklanan kollektif doz, ilemlerin saysnn ok daha az olmas
nedeniyle daha da azdr.
35

Nkleer tpta
baz organlarn
tetkiklerinde
tipik hasta dozlar
2000 yl
UNSCEAR Raporu
1. Cilt Ek-D
Tablo 42den
alnan
yuvarlatlm
deerler
Taranan organ
Etkin doz
(mSv)
Beyin
Kemik
Tiroit, akcier
Karacier, bbrek
Radyonklitler
tan
yerine
tedavi amal kullanldklarnda
hastaya ok daha yksek aktivite
ve hedef doku veya organlara
ok daha yksek dozlar verilir.
Normalden ok alan tiroit
bezinin (hipertiroidizm) iyot-131
radyonkliti kullanlarak tedavisi
belki de en ok kullanlan tedavi
ilemidir.
Bu uygulamalar iin kullanlan

radyonklitler
olduka
ksa
yarlanma srelerine sahip olmalarna ramen, salk personelinin, uygulama sonrasnda
radyonklit verilen hastann vcudunda belirli bir sre iin aktivite kalaca gereini hesaba
katmas gerekir. Bu durum zellikle tedavi uygulamalarndan sonra hastann ne zaman
taburcu olabileceine karar verilirken dikkate alnmaldr. Bazen, hastane tarafndan hastann
ailesi ve arkadalarna, hastann vcudunda kalan aktiviteden kaynaklanan istenmeyen
nlanmalara kar uygun tedbirler almalar nerilebilir.
Radyoterapi
Bu teknik, kanserli hcreleri yok ederek kanser tedavisi ya da en azndan rahatsz edici
semptomlarn hafifletilmesi amacyla kullanlr. Hastalkl dokuya evresindeki salam doku
korunarak yksek doz vermek iin, yksek enerjili X n, gama n veya elektron demeti
dorudan ynlendirilir. Eer tmr vcudun derininde ise salkl dokularda istenmeyen
hasar azaltmak iin demet birka ynden bu blgeye hedeflendirilir. Radyasyon kaynann
ksa bir sre iin vcudun iine veya zerine yerletirildii bir baka tedavi ekli olan brakiterapi
baz kanser trlerinde kullanlr. Radyoterapi dozlar yksek olduundan, bu tedavi sadece
dier tedavi yntemlerinin daha az etkin olabilecei ve radyoterapi ile tamamen iyiletirme
veya rahatlatma ihtimalinin olduu durumlarda kullanlr.
Her ne kadar radyoterapi kanseri tedavi edebilse de, dier dokularda kansere veya sonraki
nesillerde olumsuz kaltmsal etkilere neden olabilir. Ancak, radyoterapi alan insanlarn
ou ocuk sahibi olacak ya gemilerdir ve gecikmi kanser oluumu iin ok yaldrlar.
Dolaysyla radyoterapinin amac olumsuz yan etkilerin oluumunu en aza indirirken tedavi
etkinliini azami seviyeye kartmaktr.
Kanser hcrelerinin etkin bir ekilde yok edilebilmesi iin tmrlere onlarca graylik
sourulmu dozun verilmesi gerekir. Dokular iin ngrlen dozlar birka haftalk bir
periyotta, normal olarak blmler halinde, genellikle 20-60 Gy arasnda verilir. Doru
dozlarn verilmesi iin kayda deer bir zen gerekir: ok dk veya ok yksek dozlar
yetersiz tedaviye veya kabul edilemez yan etkilere neden olabilir. Cihazlarn dzgn olarak
36

kurulduundan ve bu ekilde almaya devam ettiinden emin olmak iin kalite temin
ilemlerine gereksinim vardr. Bu yaplmazsa sonular ar olabilir; 1996 ylnda Costa Ricada
kalibrasyonu hatal yaplm radyoterapi demeti, birou lm veya ciddi yaralanmalar
ile sonulanan 100den fazla hastann planlanandan daha fazla doz almasna yol amtr.
Panamada 2001 ylnda tedavi planlama sistemine veri giriindeki problemlerin, 28 hastann
fazla nlanmasna ve bunlardan birkann lmne neden olduu fark edilmitir.
Tbbi nlanmalarda rehber dzeyler

Tansal radyoloji yaygn olarak kullanldndan ve kollektif doz ok yksek olduundan
gereksiz nlanmalardan kanmak ve zorunlu nlanmalar mmkn olduunca azaltmak
gerekir. Bir X n tetkik talebi, hastann yararna olmas gereken tbbi bir karardr. Hastaya
verilecek doz, doru tany salayacak mmkn olan en dk seviyede olmaldr. Hekimlerin
ocuk tetkiklerinde dozu en aza indirmek iin daha da zenli olmalar gerekir.
Dozu en aza indirecek yntemler; bakm yaplan, doru bir ekilde ayarlanan ve altrlan
donanmn kullanmn gerektirir ve bu donanmn bulunduu radyoloji blmnde bir
kalite temin program uygulanmaldr. Ayn X n tetkikinden alnan dozlar hastann fiziksel
yapsna bal olarak hastadan hastaya deiiklik gsterir, fakat genel olarak bu dozlar
zerinde uzlalan bir deerin altnda olmaldr. Bu deere 6. Blmde bahsedildii gibi
referans ya da rehber doz denir ve BSS'te tbbi nlanmalar iin rehber doz seviyeleri, doz
hzlar ve aktiviteler bulunmaktadr.
Film bana yzey giri dozu
Tetkik
(mGy)
Lomber Omurlar AP
10
Gs
PA
0,4
Kafatas
PA
Yetikin bir
hasta iin tansal
radyolojide
IAEA rehber
doz seviyeleri
Kaynak: BSS
(1996) Ek III,
sayfa 279
Not: PA=arka-n ; AP=n-arka
37
Toplam dozlar
zellikle gelimi lkelerde ok sayda tansal X-n tetkiki yapld dnldnde
bu uygulamadan kaynaklanan kollektif doz olduka yksektir. UNSCEAR tm tansal
uygulamalardan kaynaklanan kollektif dozu 2,5 milyar insan-Sv olarak tahmin etmektedir.
Gerekte ise genler ok sayda X n uygulamalar ile nlanmazlar ve tetkiklere ihtiya
duyulma olasl ya ile artar. Bu ise genelde, sonu olarak herhangi bir kanserin ortaya
kma olaslnn daha dk olduunu gsterir.
38
Blm 9 / Radyasyonla mesleki nlanma
Radyasyonun
endstride
yaygn
kullanm alanlar
Blm 9 Radyasyonla mesleki nlanma

yonlatrc radyasyon nlanmalar birok meslekte grlmektedir. Yapay radyasyon
kaynaklar retim ve hizmet endstrilerinde, savunma alanlarnda, aratrma merkezlerinde,
niversitelerde ve ayn zamanda nkleer g endstrisinde yaygn olarak kullanlr. Ayrca bu
kaynaklar, Blm 8de anlatld gibi hekimler ve salk alanlar tarafndan kapsaml bir
ekilde kullanlmaktadr.
Baz alanlar, gzetim ve korunma nleminin
gerektii
durumlarda
doal
radyasyon
kaynaklarndan da nlanmaktadr. Bu durum,
zellikle maden ocaklarnda ve radon seviyelerinin
yksek olduu normal binalarda geerlidir. Uu
yksekliklerinde yksek kozmik n seviyeleri
nedeniyle hava yolculuklarnda nispeten yksek
doz hzlarnn grlmesinden dolay uu personeli
iin de gzetimin gerekli olduu dnlmektedir;
ancak bu nlanmalarn nasl azaltlabilecei ok
ak deildir.
Kaynak ve ek
yerlerinin
radyografisi
Paket ve
antalarn
gvenlik kontrol
Kap iindekilerin
seviye lm
Baz tbbi
malzemelerin
sterilizasyonu
Kat retiminde
statii engelleme
Numunelerin
kalite kontrol
amal analizi
lerinde radyasyonla nlanan pek ok kii, zel

tayc kabnda bulunan kk fotoraf filmleri
veya termolminesans malzemeler gibi kiisel
doz izleme cihazlar (veya dozimetreler) takarlar.
Elektronik cihazlarn bu amala kullanm da giderek
artmaktadr. Bunlar vcuda d kaynaklardan gelen
radyasyonu kaydeder ve kullanan kiinin ald
dozun tahmin edilmesini salar.
Termolminesans
dozimetre (TLD)
kullanan
endstriyel
radyografi alan
Film ve TLD
dozimetreleri
yerlerinde havadan kaynaklanan aktivitenin doal

ya da yapay kkenli olup olmadna baklmakszn,
alann soluduu havadan rnek almak, bunu
lmek ve daha sonra i dozu tahmin etmek genellikle en iyisidir. Baz durumlarda, vcut
atklarndaki aktivitenin llmesi ve dozun tahmin edilmesi veya duyarl dedektrler ile
vcut iindeki aktivitenin dorudan llmesi mmkn olabilir. Ama her zaman en doru
dozu tahmin etmektir.
39
eitli
meslekler iin
yllk ortalama
etkin dozlar
(UNSCEAR)
1990-1994 verileri
Kaynak:
2000 yl
UNSCEAR Raporu
Cilt 1, Ek E,
Tablo 12, 16,
22 ve 43
Kaynak
Doz (mSv)
Yapay kaynaklar
Nkleer endstri
Uranyum madencilii
Uranyum tme
Zenginletirme
Yakt retimi
Nkleer reaktrler
Yeniden ileme
4,5
3,3
0,1
1,0
1,4
1,5
Tbbi kullanmlar
Radyoloji
Di hekimlii
Nkleer tp
Radyoterapi
0,5
0,06
0,8
0,6
Endstriyel kaynaklar
Inlama
Radyografi
zotop retimi
Kuyu iletme
Hzlandrclar
Aydnlatma
0,1
1,6
1,9
0,4
0,8
0,4
Doal kaynaklar
Radon kaynaklar
Kmr madeni ocaklar
Metal madeni ocaklar
Toprak zerindeki binalar
(radon)
0,7
2,7
4,8
Yapay kaynaklar
Dnya
apnda
nkleer
endstride yaklak 800 000 ve
tbbi kurulularda 2 milyonu
akn
alan
radyasyona
maruz kalmaktadr. UNSCEAR,
bu alanlar ve endstriyel
radyografi alanlar gibi dier
alanlarn aldklar dozlara
ilikin verileri derlemektedir.
Nkleer endstride alanlarn
kollektif
dozu
yaklak
1400 insan-Sv iken tbbi
radyasyon
alanlarnnki
ise yaklak 800 insan-Svtir.
Radyasyonun
endstriyel
kullanmlarnda alanlar daha
az olduundan, kollektif doz
daha dk bir deer olan 400
insan-Sv civarndadr. Ancak
baz lkelerde bu alanlar en
yksek kiisel dozlar alrlar.
Yapay radyasyon kaynaklar
ile meslekleri gerei nlanan
tm
alanlarn
maruz
kaldklar ortalama doz ylda
1 mSvten daha azdr. Nkleer
endstrideki
ortalama doz
bundan biraz daha yksek iken,
tbbi personel iin ortalama
doz biraz daha dktr.
ICRP tavsiyelerinin ve BSSin
kullanmnn
yaygnlamas
sonucunda son on ylda dozlar,
hzla azalmtr.
Kozmik kaynaklar
Sivil uu personeli
Madencilik hari olmak zere,

yapay kaynaklardan alnan
3,0
ortalama doz, birok mesleki
nlanma tipleri iin nkleer
endstri de dahil olmak zere gnmzde dk ve yllk yaklak 2 mSvin altndadr.
Salk personelinin dozlar (tp, di hekimlii ve veterinerlikte) genellikle ok dktr ancak
hala ele alnmas gereken hususlar vardr. Tansal radyolojideki baz klinik ilemler hekimin
hastaya ok yakn almasn gerektirir ve hekim ciddi nlanma riski tar. Veterinerlik
uygulamalarndaki X n donanm ve ilemler ounlukla yetersizdir.
40
Doal kaynaklar
Artan doal radyasyon kaynaklarndan dolay maruz
kalnan mesleki nlanma, temel olarak maden
ocaklarnda, binalarda ve hava aralarnda meydana
gelmektedir. Yaklak 4 milyon kmr madeni alan
radyasyon nlanmas nedeniyle izlenmektedir. Daha
az saydaki insan (dnya apnda yaklak bir milyon),
doal aktivite ortalamasnn zerindeki seviyelere sahip
kmr madenleri dndaki dier madenlerde ve cevher
ileme tesislerinde almaktadr. Bundan dolay maruz
kaldklar dozlar dzenli olarak izlenmektedir.
Kmr madeni ocaklarnda havalandrma genellikle iyi
olduundan radon dzeyleri (ve dozlar) dktr. ok az
sayda madenci ylda 15 mSvi aan doz alr. Metal ve dier maden ocaklarnda havalandrma her
zaman yeterli dzeyde deildir, bu yzden ortalama doz ok daha yksektir ve alanlarn bir
blmnn ald doz bu deeri aar.
Film dozimetresi
kullanan radyoloji
teknisyeni
Aktivite deriimi (Bq/m 3 )
nsanlarn yaklak bete birinin alveri merkezlerinde, ofislerde, okullarda ve radon

gaznn birikme olaslnn yksek olduu dier alanlarda, artm doal radyasyon
dzeyleri nedeniyle alma ortamlarnda nlanmaya maruz kaldklar dnlmektedir.
Bu alanlardaki ortalama doz dikkate deerdir. Buralarda alanlar iin ortalama doz yllk
yaklak 5 mSvtir (bu deer, ilerinden dolay nlanan dier alanlarn ald dozdan
daha yksektir). Ancak bu kiiler, ayn ii yapmalarndan dolay deil, yksek dozlara maruz
kalmalar nedeniyle kesin olarak tanmlanrlar. Binalarn stlmas ve havalandrlmas
nedeniyle radon dzeyleri gnden gne arpc bir ekilde deiim gsterir; bu nedenle
havadaki ksa sreli radon lmleri yanltc olabilir. Yksek radon dzeyine sahip yerlerde
en iyi zm, evlerdekiyle ayndr (zeminin altndaki hava basncn azaltmak).
Kapal alan
radon deriiminin
kabul edilebilir
dzeydeki deiimi
J.Miles/NRPB
Saat
Uu personelinin kozmik radyasyondan aldklar dozlar, uu sresine ve rotasna baldr.

Ortalama olarak yllk doz 3 mSvtir, fakat bu deer, yksek irtifalardaki uzun uularda iki kat
kadar olabilir. Radyasyonun ve bu iin doas gerei byle dozlarn alnmas kanlmazdr.
41

Uak seyahatinde
alnan
etkin doz
Kaynak: Avrupa
Komisyonu,
Euratom
Anlamasnn
31. maddesi
gereince kurulmu
uzmanlar grubuna
sunulan EURADOS
5 nolu alma
Grubunun Uu
Personelinin Kozmik
Radyasyon ile
Inlanmas balkl
raporu
Etkin doz
(Sv)
ehirler
Vancouver
Honolulu
14,2
Frankfurt
Dakar
16,0
Madrid
Johannesburg
17,7
Madrid
Santiago de Chile
27,5
Kopenhag
Bangkok
30,2
Montreal
Londra
47,8
Helsinki
New York (JFK)
49,7
Frankfurt
Fairbanks, Alaska
50,8
Londra
Tokyo
67,0
Paris
San Fransisko
84,9
Toplam dozlar
Dnya genelinde alma ortamndaki iyonlatrc radyasyondan dolay alnan kollektif
etkin doz ylda yaklak 14 000 insan-Svtir ve baz endstrilerde alanlar ylda birka
mSv doz alabilirler. Bu kollektif dozun yzde 80inden biraz daha fazlas artm olan doal
kaynaklardan, yzde 20sinden az ise insan yapm kaynaklardan gelmektedir. Tm dnyada
yapay radyasyon kaynaklaryla alanlar iin ortalama doz 0,6 mSv ve doal radyasyon
kaynaklarna maruz kalan alanlar iin 1,8 mSvtir. Bu rakamlar birletirildiinde alanlar
iin kresel ortalama doz ylda 1,3 mSvtir. Ancak bu, tm nfusa yayldnda ylda yaklak
0,002 mSvlik doza karlk gelmektedir ve bu deerin tm kaynaklardan gelen 2,8 mSve
kk bir katks olmaktadr.
42
Blm 10 / evresel kirlilik
Blm 10 evresel kirlilik

Doal radyonklitlerin etrafmz sardn Blm 7de grmtk. Bu blm, atmosferde
gerekletirilen nkleer silah denemeleri, ernobil kazas, nkleer ve dier tesislerden
radyoaktif atklarn planl olarak evreye salnmas gibi olaylar nedeniyle evrede yaygn
olarak bulunan yapay radyonklitler ile ilgilidir. Bu radyonklitler, hava ve su yolu ile toprak
ve yiyecek maddelerine geerek insanlarn eitli yollarla radyasyon dozu almasna neden
olurlar.
evreye verilen
radyonklitler
nedeniyle
insanlarn
nlanma
yollar
Havadaki
radyoaktif
maddelerin
yamurla
yere inmesi
Buluttan
kaynaklanan
d nlanma
Yerde birikmi
radyoaktif
maddelerden
kaynaklanan
d nlanma
dozu
Radyoaktif
madde ieren
gdalarn
tketilmesinden
kaynaklanan
i nlanma
dozu
Nkleer silah denemeleri

Nkleer silahlar yer stnde denendiklerinde hidrojen-3ten (trityum) pltonyum-241e kadar
eitli radyonklitler atmosferin st katmanlarna itilir. Radyonklitler bu katmanlardan yavaa
atmosferin alt tabakalarna ve daha sonra da yeryzne tanr. Nkleer Silah Denemelerinin
Snrlandrlmas Anlamasnn 1963 ylnda imzalanmasndan nce atmosferde 500 civarnda
ve 1980 ylna kadar da birka patlama daha gerekletirilmitir. Gnmzde, radyonklitlerin
hava, yamur ve gdalardaki deriimleri 1960larn ilk yllarndaki en yksek deerinden ok
daha dktr.
Radyoaktif
madde ieren
suyun
tketilmesinden
kaynaklanan
i nlanma
dozu
Gnmzde bu denemelerden dolay kresel olarak insanlarn maruz kaldklar en nemli

radyonklitler karbon-14, stronsiyum-90 ve sezyum-137dir. Bunlarn ok az miktar yiyecek
43

ve ieceklerin sindirilmesiyle alnr. Yeryznde halen mevcut olan bu radyonklitlerden
yaynlanan gama nlar da insanlarn olduka dk seviyede doza maruz kalmalarna
neden olur. Kresel ortalama etkin doza i ve d nlanmalarn katks yaklak birbirine
eit olup yllk 0,005 mSvtir. Bu deer, 1963 ylndaki 0,1 mSvten daha yksek olan deerle
karlatrlabilir seviyededir. Kresel serpintiden dolay ortalamadan belirgin bir ekilde
daha fazla doz alan baz insan gruplar belirlenmitir. rnein 1960l yllarda Kuzey Avrupa
ve Kanadadaki ren geyii ve karibu obanlarnn dier insanlardan nemli derecede daha
fazla doz aldklar tespit edilmitir; nk bunlar havada oluan sezyum-137yi en etkin
ekilde tutan kara yosunu (liken) yiyen hayvanlarn etleriyle beslenmilerdir. Nkleer silah
denemelerinden kaynaklanan serpintilerin neden olduu kresel kollektif doz, dnya
nfusunun 6 milyar olduu varsaym ile gnmzde ylda yaklak 30 000 insan-Svtir.
Silah
denemelerinin
tipi
Yer, lke (*)
Nevada,
ABD
Bikini ve Enewetak,
Marshall Adalar
(ABD)
Atmosferde ve
yer altnda
Semipalatinsk,
Kazakistan
(SSCB)
Atmosferde ve
yer altnda

Maralinga ve Emu,
Avustralya
(UK)
Atmosferde
Reganne, Cezayir
(Fransa)
Atmosferde
Atmosferde
Atmosferde ve
yer altnda
(*) Denemeyi yapan lke farkl ise parantez iinde gsterilmitir.
44
1100-6000
2000-4000

dk
Atmosferde
Mururva ve Fangataufa,
Fransz Polinezyas
(Fransa)
60-90
Atmosferde
Christmas Adas
Avustralya
(UK)
Lop Nor,
in
Atmosferde
Novaya Zemlya,
Rusya Federasyonu
(SSCB)
Deneme(ler) srasnda
blge halknn ald
en yksek kiisel doz
(mSv)
Kollektif doz
(insan-Sv )
470
160
4600-11 000
dk
700
dk
dk
bilinmiyor
bilinmiyor
0,1
bilinmiyor
1-5
70

Atmosferde gereletirilen nkleer silah denemeleri sonucunda radyonklitlerin geni
alana yaylmasndan kaynaklanan dozlar konusunda yllardr yaplan deerlendirmelere
ilave olarak IAEA tarafndan, atmosferde ve yer altnda yaplan silah denemelerinin
uzun vadeli yerel etkileri konusunda da almalar yrtlmektedir. Bu almalarn
sonular 44 nc sayfadaki tabloda zetlenmektedir ve bu yerlerin bazlarnda insanlar
u an yayor olsalard oluabilecek en yksek yllk radyasyon dozlarnn tahminleri
yaplmaktadr. Yer alt denemelerinin ounun yapld Gney Pasifikteki yerleim yeri
olmayan Mururva ve Fangataufa Mercan Adalar iin dozlar, sz konusu yerler iskan
edilmi olsayd 0,25 mSvten daha fazla olmayacaktr. Pasifikteki Bikini Adasnda da
dozlarn 15 mSve kadar kabilme olasl varken ada halknn adaya dnmesinden
nce uygulanan iyiletirici nlemler dozun yaklak yzde 90 azalmasn salamtr.
Atmosferde yaklak yz denemenin gerekletirildii Kazakistandaki Semipalatinsk iin
yaplan n deerlendirmeler, insanlarn ar derecede bulam alanlarda yaam olmalar
durumunda alacaklar yllk dozun en fazla 140 mSv olabileceini gstermitir. Gnmzde
kimsenin bu durumda olmamasna ramen, yksek doza maruz kalma olasl nedeniyle
radyoaktif bulamann giderildiinden veya kiilerin radyoaktif maddeler
ile en ok bulam alanlarda fazla zaman geirmediklerinden emin
olunmas gerekir. Semipalatinsk alanndaki insanlarn yaam koullarnn
iyiletirilmesi iin Birlemi Milletlere bal baz kurulularn da katld
uluslararas giriimler vardr. Deneme alanndaki problemlerden sadece
biri olan radyoaktif bulama kapsaml bir ekilde ele alnmaldr.
ernobil kazas
ernobil nkleer g santralindeki bir nkleer reaktrde 26 Nisan 1986 tarihinde meydana
gelen patlama on gnlk bir srete nemli miktarda radyonklidin evreye salmna neden
olmutur. Hava ile tanan maddeler, Ukraynadaki tesisten Avrupaya doru yaylmtr.
Radyoaktif madde bulam hava, Avrupa ve daha tesine yayldka yerel hava koullar
radyonklitlerin inecei yeri byk lde belirlemitir. Yalar, baz alanlarda dierlerine
gre daha fazla radyonklidin birikmesine neden olmutur.
Bu kaza yerel olarak ykc bir etki oluturmutur. Buna ilaveten, toplamda
134 acil durum alannn tm vcut dozu olarak d nlanma nedeniyle 0,8
ile 16 Gy aralnda doz almalarndan dolay akut radyasyon sendromundan
etkilendikleri dorulanmtr. Bunlardan 1986 ylnda len 28inin d
nlanma nedeniyle aldklar tm vcut dozlar 2,2 ile16 Gy arasndadr. Tm
bu vcut dozlarna ilave olarak ounlukla beta yayclardan kaynaklanan
ciltteki radyoaktif bulama da iddetli eriteme neden olmutur. Baz
durumlarda, sonradan ortaya kan cilt yaralanmalarnn bu 28 kiinin lmnde pay vardr.
Semipalatinskteki
nkleer deneme
kalntlar:
Nkleer
denemeleri
gzlemek
iin bir kule
yapld.
Kaz deneyi
srasnda nkleer
patlamayla
oluan bir gl
V. Mouchkin/IAEA
Yksek hacimli
hava rnekleyicisi
Kaza yeri civarnda ve uzanda, insanlardaki dozlara katklar asndan en nemli radyonklitler
iyot-131, sezyum-134 ve sezyum-137'dir. Dozun neredeyse tamam, yerdeki radyonklitlerden
kaynaklanan d nlanmadan, tiroit dozunun ykselmesine de neden olan solunum yoluyla
vcuda alnan iyot-131'den ve gdalardaki radyonklitlerin i nlamasndan kaynaklanr.
45
ernobil
Nkleer G Tesisi
V. Mouchkin/IAEA
Birlemi Milletler
Kuruluna sunulan
2000 yl UNSCEAR
Raporu
Kaza sonrasnda imdiki Beyaz Rusya, Ukrayna ve Rusya Federasyonundaki

100 000den fazla insan evlerinden tahliye edildi ve eitli blgeler yerdeki
serpinti seviyeleri nedeniyle snrlandrld. ernobil reaktr sahasnda
750 000den fazla personelin katlm ile geni bir temizleme operasyonu
yrtld. Radyoaktif bulamann giderilmesi ilemini yapan kiiler
iyiletirme personeli olarak adlandrld ve bunlardan bazlar ICRP doz
limiti olan 50 mSvin zerinde dozlar ald. Bu nlanmalar kaza durumlarnda
gerekelendirilebilir ve ICRP bu durumlarda nlanmalardan kaynaklanan dozlarn 500 mSvi
amamasn tavsiye etmektedir. Bu tavsiye, alanlarn radyasyona maruz kalmalar sonucu
oluacak herhangi bir deterministik etki ile karlamamalarn garanti eder ve radyasyon
izleme ekiplerinden elde edilen yaymlanm veriler, kazadan sonraki ilk ylda ortalama
dozlarn 165 mSvin altnda tutulduunu gsterir. Takip eden yllarda dozlar aamal olarak
50 mSvin altna drld.
Kazann ernobil civarnda ve dier blgelerdeki nfus zerinde olas salk etkilerini aratrmak
iin kapsaml almalar yaplmaktadr. u ana kadar radyasyon nedeniyle olutuu gsterilen
tek belirgin etki, Beyaz Rusya ve Ukrayna blgesindeki ocuklarda, zellikle iyot bulam
stn iilmesiyle iyot-131in vcuda alnmasndan kaynaklanan tiroit kanser vakalarnn
artmasdr. Tiroitte biriktii bilinen iyot-131 ksa yarlanma
sreli (yarlanma sresi yaklak sekiz gn) bir radyonklittir ve
izleme ile dier verileri kullanarak ocuklarda bu salk etkisi
iin risk faktrlerini tahmin etmek mmkndr. UNSCEAR
2000 ylnda ernobil kazasnn etkilerini inceleme raporu
yaymlamtr. UNSCEARin bilimsel deerlendirmelerinde kaza
srasnda nlanm ocuklarda yaklak 1800 tiroit kanseri vakas
grld belirtilmitir. Ciddi bir hastalk olmasna ramen
vakalarn byk bir ounluu lm ile sonulanmamtr.
ernobil kazasndan
sonra 137Csnin
dalm
UNSCEAR bugne kadar radyasyonla ilikilendirilebilecek dier

salk etkilerinin grlme olaslnda bir art olduuna dair hi
bir bilimsel kant bulamamtr. Bu, baka herhangi bir dier etkinin olmayaca anlamna
gelmez (en yksek derecede radyasyona maruz kalm kiiler, radyasyonla ilikili etkilerin
gelecekte grlmesine dair artan bir riske sahiptir); ancak UNSCEAR, toplumun byk
ounluunda kazadan kaynaklanan radyasyona atfedilebilecek ciddi salk etkilerinin
grlmesinin olas olmad kararna varmtr.
Veri mevcut deildir
Yerel halkta grlen dier ciddi salk sorunlar, kazadan kaynaklanan radyasyon korkusunu
da ieren stres ve endie sonucunda ortaya km gibi grnmekteydi. Bu etkiler yukarda
bahsedilen tiroit bozukluklarndan farkl tipte rahatszlklar olmalarna ramen bir o kadar
da gerektiler ve Avrupann serpintiden etkilenen blgelerinde yaygn olarak grldler.
rnein skandinavyada, kazadan sonraki ilk bir ka hafta boyunca ortalama 0,1 mSv
doz alnd ve birok insan mide bulants, ba ars, ishal ve deri dknts ikayetleri ile
doktorlarna bavurdular. Radyasyonun etkileri zerine yaplan bir asrlk bilimsel almalar
takiben bu kadar dk dozlarn bu etkilere dorudan neden olabileceinin mmkn
olmad sonucuna varlabilir. Ancak baz insanlar iin radyasyona bal bir korkunun gerek
olduu aktr ve bu ernobil kazasndan karlan derslerden biridir.
lke bakenti
46
Radyoaktif salmlar
Yapay radyonklitler nkleer g endstrisi, askeri tesisler, aratrma kurulular, hastaneler
ve genel endstri tarafndan evreye verilirler. Belirli bir neme sahip radyoaktif salmlar
yasal kontrole tabi olmaldr; bunlarn izlenmesi ve yetkilendirilmesi gerekir. Radyonklitlerin
salnd tesislerin sahipleri veya ileticileri izleme programlar uygularlar. Benzer programlar
baz dzenleyici kurulular tarafndan da yrtlr.
En fazla aktivite salm nkleer g endstrisinden kaynaklanr. Nkleer yakt evriminin her bir
aamasnda svlar, gazlar veya kat paracklar biiminde eitli radyonklitler evreye salnr.
Atklarn doas belirli bir iletmeye veya ileme baldr.
Yakt retimini,
reaktrn
iletilmesini,
yaktn yeniden
ilenmesini
ve atk ynetimini
gsteren
nkleer yakt
evrim
emas
Her yl dnya elektrik enerjisinin yaklak yzde 20si nkleer g reaktrleri tarafndan
retilmektedir. Nkleer tesislerin normal almas srasnda dar verilen radyonklitlerin salm
miktar dktr ve nlanmalar genellikle evresel tanm
Uranyum
Younlatrma
tesisi
modelleriyle tahmin edilmelidir. Maden karma ve
Zenginletirme tesisi
ileme, yakt retimi, reaktrn iletilmesi ve
yaktn yeniden ilenmesini ieren tm
Maden karma
Uranyum
nkleer yakt evrimi faaliyetleri iin
Younlatrma
UNSCEAR tarafndan tahmin edilen
Pltonyum
Yakt eleman
Camlatrma
yerel ve blgesel nlanma dozu
retimi
gigawatt-yl (GW y) bana yaklak 0,9
Depolama
insan-Svtir. Gnmzde dnyadaki
Reaktrler
Yeniden ileme
nkleer enerji retimi ylda yaklak
250 GWtr ve bylece nkleer enerji
retiminden kaynaklanan bir yllk toplam
kollektif doz 200 insan-Sv civarndadr. Genellikle
kiisel dozlar ylda 1 Svin altnda olacak ekilde dktr. Ancak
baz kiiler yaadklar yer ve tkettikleri gdalar nedeniyle daha yksek dozlar alabilecekleri
iin en yksek deeri yllk 300 Sv olacak ekilde doz tahditleri uygulanmaldr.
Ciddi bir yerel radyoaktif bulamann olduu kaza durumlarnda dozlar, doz tahditlerinden
nemli lde byk olabilir. Uygun yerlerde, ernobil civarnda snrlandrlm alanlarn
oluturulmas gibi, insanlarn maruz kaldklar dozlar en aza indirmek iin nlemler alnr.
Bunun gibi nlemler, hem kiisel hem de kollektif dozlar olduka azaltabilir.
Yakt yeniden ileme tesislerinden kaynaklanan salmlar, en fazla radyasyona maruz kalm
kiilerde (yerel deniz rn yiyen), byk bir ksm aktinitler nedeniyle alnan, yllk 0,14 mSve
kadar doza neden olur. Stronsiyum-90 ve dier radyonklitlerin havaya salm, yerel olarak retilen
st ve sebzelerin tketiminden kaynaklanan yllk 0,05 mSvten daha az olan kiisel dozlara neden
olur. Byk bir ksmn gdalardaki karbon-14n oluturduu, havaya salmn neden olduu
47

kollektif doz yllk yaklak 500 insan-Svtir. Byk bir ksmn balklardaki sezyum-137nin
oluturduu, sv salmlar nedeniyle yllk doz yaklak 4000 insan-Svtir.
Nkleer yakt
evrimi
salmlarna bal
yllk dozlar
evrim aamas
Salm ekli
Yakt retimi

Hava
Sv
Reaktrn iletilmesi
Hava
Sv
Yaktn yeniden ilenmesi
Hava
Sv
En ok maruz kalan
kii dozu
(mSv)
0,01
0,01
0,001
0,004
0,05
0,14
Kollektif
doz
(insan-Sv)
350
380
4500
Gnmzde evreye verilen radyoaktif salmlar ou lkede ok sk bir ekilde kontrol

edilse de gemite her zaman olmas gerektii gibi ynetilmemitir. zellikle Souk
Sava dnemi boyunca iletilen baz askeri tesislerin uygulad atk ynetimi metotlar,
modern bir sivil tesis iin kabul edilemez. Bu tr bir tesisin iletilmesinin sonucuna rnek
olarak Rusya Federasyonunda Chelyabinsk yaknlarndaki Mayak tesisi verilebilir; tesisin
etrafndaki blgeler ve Techa nehrinin ak ynnde tesisin aasndaki yerlerde olduka
yksek seviyede bulama meydana gelmitir; blge halknn bir ksm yaamlar boyunca ok
yksek dozlar (1 sieverte kadar veya daha fazla) alm olabilir.
48
Tketilmi uranyum
Tketilmi uranyumun kullanld mhimmatlar 1991 ylndaki Krfez Savanda ve
Yugoslavyann dalmasyla sonulanan 1990lardaki silahl atmalarda kullanlmtr. Sava
alanndaki askeri personele verecei zarar riski dier ak riskler snfnda yer almaldr, fakat
tketilmi uranyum ieren mhimmatlarn kullanlmas, hem askeri personel hem de halk iin
atma sonrasnda ortaya kabilecek salk etkilerine ilikin endieleri artrmtr.
Daha nce de bahsedildii gibi uranyum evrede doal olarak bulunmaktadr. Yerkabuunda,
tatl suda ve deniz sularnda yaygn bir ekilde dalmtr. Sonu olarak uranyum izotoplarna
ve onlarn bozunum rnlerine maruz kalnmaktadr ve yerel koullara bal olarak alnan
dozlarda da byk farkllklar vardr. Tketilmi uranyum, doal uranyumun nkleer g
iin uygun yaktn salanmas amacyla zenginletirildii uranyum yakt evriminin bir yan
rndr. Bu rn uranyum-235 izotoplarndan bir ksm uzaklatrld iin tketilmi diye
adlandrlr. Yakt zenginletirme ilemi sresince uranyum izotoplarnn bozunum rnlerinin
byk bir ksm uzaklatrlr.
Mhimmatlardaki tketilmi uranyum, younlatrlm metalik formdadr ve kullanlan
mhimmatlar nedeniyle evredeki yksek seviyelerle ilgili anlalabilir endielere neden
olur. Kullanlmam tketilmi uranyum metaline temas eden insanlarla ilgili endieler de
vardr. Tketilmi uranyum ieren silahla vurulan bir tankn, vurulmasndan hemen sonra
tankn ierisine giren askeri personelin ald dozlarn deerlendirilmesi, buhar ve tozlarn
solunmasndan alnan birka 10 mSve kadar muhtemel dozlar gstermektedir. Bunun
tersine, bir sre sonra ayn yerel evredeki askda kalm toza maruz kalan insanlarn ald
doz muhtemelen binde biri dzeyinde olup, genelde 10 Sv'in birka kat civarndadr.
plak elle tketilmi uranyum metaline temas edildiinde nfuz edici olmad iin
sadece cildi etkileyen beta radyasyonundan kaynaklanan temas dozlar* yaklak
2,5 mSv/saattir. Bu yzden mmknse tketilmi uranyumlu mhimmatn plak elle
kontrolsz bir ekilde toplatlmasndan kesin olarak kanlmaldr.
Tketilmi uranyumdan alnan dozlar gerektir ve baz durumlarda askeri personel iin
kayda deer olabilir. atma sonrasndaki safhalarda insanlarn dozlar ok daha dktr ve
greceli olarak kolaylkla kanlabilir.
Bulam alanlarn ynetimi

Grdmz gibi (ve daha sonraki blmlerdeki rneklerde
grlecei gibi) eitli insan faaliyetleri sonucunda dnyann farkl
blgelerindeki alanlar radyonklitler ile bulam hale gelmitir.
Bulama seviyesinin yksek olduu durumlarda, alann insanlarn
yaamas ya da dier amalarla kullanlmas iin gvenli olduunun
teminine ynelik nlemlerin alnmas gerekebilir. Kk alanlar iin bu
bulam toprak veya dier malzemelerin uzaklatrlmas ile mmkn
olabilir, fakat byk alanlarda malzeme miktar ok byk olabilir.
Kazakistanda
bulunan
Semipalatinsk
test sahas
yaknlarndaki
mera
(*TAEK eviri notu, cmlede kullanlan temas dozu ifadesinin temas doz hz olmas gerekmektedir.)
49

Kiileri korumann dier yollar alanlara giriin veya alanlarn kullanmnn snrlandrlmasn
kapsar; buna rnek olarak yksek radon seviyelerinin olumasna sebep olabilecek
madencilik atklarndan etkilenmi alanlarda evlerin inaa edilmesine mani olunmas
verilebilir. Topraktan yiyeceklere geecek aktivite miktarn azaltmak iin kimyasal ilemler
de kullanlabilir. Bunun rnekleri; sezyumun inekler tarafndan vcuttan atlma hzn
artran ve sezyumun et ve ste gemesini nleyen Prusya mavisi isimli kimyasaln ernobil
alannda bulam ayrlarda otlayan ineklere verilmesi ve aalarn sezyumu sourmasn
durdurmak iin Bikini Adasndaki topran potasyumla ileme tabi tutulmasdr.
Toplam dozlar
Baz askeri tesisler ve yukarda bahsedilenler haricinde, evreye yapay radyonklitleri
salveren dier tesislerin hi biri, en ok maruz kalan insanlarn ylda 0,02 mSvten fazla doz
almasna neden olmaz ve kollektif doza da nemli bir katkda bulunmaz. Bu nedenle yapay
radyonklitlerin salmndan kaynaklanan en yksek etkin doz, baz askeri tesisler hari, ylda
yaklak 0,14 mSvtir ve kollektif etkin doz ylda 5000 insan-Sv civarnda veya kresel nfusa
gre ortalamas alndnda 0,001 mSvtir.
ernobil kazas ile

bulam Beyaz
Rusya topraklarnda
retilen kolza
tohumundan
ya karlmas
ile bu topraklar
yeniden retken
hale gelmitir.
V.Mouchkin/IAEA
50
Blm 11 / Nkleer g
Blm 11 Nkleer g
Nkleer reaktrlerde 1950li yllardan bugne elektrik retilmekte olup, 2003 yl ba itibaryla
toplam kurulu kapasiteleri 359 GW olmak zere 30 lkede toplam 441 nkleer reaktr
iletilmektedir.
Nkleer reaktrler
Nkleer reaktrlerin almas, ntronlar ile yaktn atom ekirdei arasndaki reaksiyona
baldr. Hemen hemen tm reaktrlerin yakt olan uranyum, balca uranyum-235
ve uranyum-238 olmak zere iki izotopu ierir. lk reaktrlerde yakt olarak kullanlan
doal uranyumda ktlece yzde 0,7 orannda uranyum-235 ve yzde 99,3 orannda
uranyum-238 bulunmaktadr. Gnmzde iletimde olan pek ok reaktrde yakt olarak
kullanlan zenginletirilmi uranyumda yaklak olarak yzde 2,5 orannda uranyum-235
bulunmaktadr.
Uranyum-235 ekirdei bir ntron sourduu ve fisyona urad zaman iki adet yksek
enerjili paraca veya fisyon rnlerine blnr; bunlara yksek enerjili veya hzl ntronlar
ve baz gama radyasyonunun aa kmas elik eder. Ortaya kan hzl ntronlar reaktrde
tekrar uranyum-235 atom ekirdei ile fisyon reaksiyonu yapmak zere yavalatlr. Bu
ntronlar genellikle termal ntronlar olarak adlandrlmakta olup esas olarak bu ntronlarla
alan reaktrlere de termal reaktrler ad verilir. Buna karn uranyum-238 ekirdei hzl
bir ntron sourduunda en sonunda pltonyum-239a bozunan uranyum-239a dnr.
Pltonyum-239 da ayrca fisyon yapabilir veya bir ntron yakalayarak amerisyum ya da
kriyum gibi ilave aktinit izotoplarna dnebilir. Halihazrdaki almalar, kullanlm
yaktn yeniden ilenmesi sonucunda elde
edilen pltonyumun zenginletirilmi uranyum
ile kartrlmasyla retilen kark oksit yaktn
(MOX olarak bilinir) baz nkleer reaktrlerde
kullanlmas zerine younlamtr. Bu yntem,
nkleer silah yapmnda kullanlabilecek yaktn
yeniden evrimi ve pltonyum stoklarnn
kontrol iin bir yol olarak grlmektedir.
Uranyum-235
fisyon olaynn
ematik gsterimi
Nkleer yakt, reaktr iinde kor ad verilen,

dizilerden oluan demetler halinde bulunur.
Kor ayn zamanda ntronlar yavalatan veya sl hale getiren, genellikle su veya grafit
olan yavalatc malzemeyi de ierir. Genellikle su veya gaz olan bir soutucu yakttan sy
uzaklatrr ve daha sonra s deitiricilerden geerek buhar elde edilir. Buhar daha sonra
elektrik retmek iin trbin ve jeneratr altrr.
51
Blm 11 / Nkleer g
Yakt, kapal ve szdrmaz metal kaplarn, kor ise bir basn kabnn iindedir (veya, baz
tasarmlarda, yakt elemanlar ayr basn tpleri iindedir). Youn beton zrhlama, alma
srasnda veya sonrasnda kordan yaylan youn radyasyonun sourulmasna yardmc olur.
Reaktrlerin pek ounda, reaktr ve genellikle s deitiricilerini de iine alan ilave bir
muhafaza kab mevcuttur.
Kontrol
ubuklar
Kontrol
ubuklar
Zrh
Nkleer
reaktrn
ematik
gsterimi
Kullanlmam yakt ok az
radyoaktiftir ve zel bir zrhlamaya
gerek yoktur. Ancak kullanlmam
yakt reaktre konulduunda
yaktta oluan fisyon rnlerinden
kaynaklanan byk bir aktivite
art olur; bu, reaktrde meydana
gelebilecek bir kaza srasnda
evreye nemli miktarda radyoaktif
madde yaylabilecei anlamna
gelir. Kullanlm yakt reaktrden
karldktan sonra scakln korur;
yaktn erimesinin engellenmesi
iin soutulmas ve ayn zamanda
nlanmann azaltlmas iin de
zrhlanmas gerekir.
Gvenlik tm nkleer g tesisleri

iin hayati bir konu olmasna
ramen, ernobil kazas ve
Rusya'nn paralanmasndan bu
yana VVER ve RBMK reaktrlerinin
gvenlii zerine zel bir odaklanma olmutur. Birok uluslararas ibirlii projeleriyle
desteklenen, eski Sovyetler Birlii ve Dou Avrupadaki uzmanlarn abalaryla bu reaktrlerin
gvenlik seviyelerinin iyiletirilmesinde byk bir ilerleme salanmtr.
nemli reaktr tipleri unlardr:
52
Basnl Su Reaktr (Pressurized Water

Reactor, PWR), Kaynar Sulu Reaktr
(Boiling Water Reactor, BWR) ve VVER Reaktr
(PWRa benzer Sovyet reaktr tasarm): Bu
tip reaktrlerde soutucu ve yavalatc
olarak su kullanlr.
hidrojen atomlarnn yerini hidrojenin bir

izotopu olan dteryum almtr) kullanlr.
Kanada tasarm CANDU reaktrleri gibi Ar

Sulu Reaktrler: Bu tip reaktrlerde soutucu
ve yavalatc olarak ar su (suyun iindeki
Tasarm ilk olarak SSCB tarafndan

gelitirilen RBMK gibi Su Soutmal Grafit
Yavalatcl Reaktrler.
Gaz Soutmal Reaktrler: Bu tip reaktrlerde

soutucu olarak karbondioksit gaz ve
yavalatc olarak genellikle grafit kullanlr.
Blm 12 / Atk ynetimi
Blm 12 Atk ynetimi

Nkleer yakt evriminden kaynaklanan salmlardan Blm 10da bahsedilmitir, ancak
bunlarn dnda da radyoaktif atklar bulunmaktadr. Bu atklar sadece nkleer yakt
evriminin eitli aamalarndan (uranyumun madencilii ve ilenmesinden eski nkleer
tesislerin sklmesine kadar) deil, ayn zamanda radyoaktif maddelerin kullanmn ieren
tp, endstri ve aratrma faaliyetlerinden de olumaktadr.
Muaf atk, radyoaktif olmayan sradan
atklardan farkl bir ekilde ilem grmesi
gerekmeyen ok dk aktivite deriimlerine
sahiptir.
Dk/orta seviyeli atk, radyoaktif maddelerle
allan alanlarda kullanlan kat, giysi,
laboratuvar ara gereleri ile bulam
toprak ve yap malzemeleri, ayrca gaz veya
sv haldeki radyoaktif atklarn evreye
salmlarndan nce yaplan ilemlerle daha
aktif hale gelmi olan malzemeler veya
kullanlm yaktn bekletildii soutma
havuzlarnda birikmi amurlar gibi atklar
kapsamaktadr.
Ksa yarlanma sreli atk, ounlukla nispeten
ksa yarlanma sreli (30 yldan daha az)
ve sadece ok dk deriimlerdeki uzun
yarlanma sreli radyonklitleri kapsamaktadr.
NORM (doal olarak oluan radyoaktif madde)
atklar, olduka dk deriimlerdeki doal
radyonklitleri ieren genellikle ok byk
miktardaki atklar kapsamaktadr (ancak bu
deriimler doada bulunan deerlerden

genellikle daha yksektir). Bu tip atklar,
uranyum ve dier minerallerin madenciliinde
ve ilenmesinde oluur (rnein gbrelerde
kullanlan fosfat).
Alfa at (veya transuranik atk), baz lkelerde
ayr bir snfta (pltonyum izotoplar gibi alfa
yayan radyonklitleri ieren) deerlendirilir.
Yksek seviyeli atk, sadece nkleer
reaktrlerden kan kullanlm yaktlar (atk
olarak kabul edildikleri
lkelerde) veya kullanlm
yakt yeniden ilendiinde
oluan yksek aktiviteli
sv atklar ifade eder. Bu
tr atklarn hacmi ok
kktr; fakat aktivitesinin
ok yksek olmasndan
dolay kayda deer s aa
karmaktadrlar.
Atklar lkelerce
farkl ekilde
snflandrlmakla
birlikte birka
genel snf altnda
tanmlanabilir.
NORM atk,
madencilik ve
gbre retiminde
ortaya kar.
53
Atk tipi
Tipik kaynaklar
zellikleri
Muaf atk
ok dk miktarda
radyonklit ierir
Dier normal atklar

gibi ilenebilir
Belediye atk bertaraf

tesislerinde
Madencilik at
Maden cevheri art
Yksek hacimli
Maden ileme artklar

ile birlikte
(Yksek seviyedeki artklar
yeraltna gmlr)
NORM atk
Boru veya ekipmanda

mineral ilemesinden
kaynaklanan atk
Doal olarak bulunan

radyonklitlerin
artrlm seviyeleri
Dk dzeydekiler iin
maden cevheri artklar,
yksek dzeydekiler iin
yzey depolamas
Dk/Orta seviyeli atk
Bulam kat, giysi,

laboratuar ekipman,
radyoaktif maddelerle
bulam toprak ve
yap malzemeleri
Snrl s retimi
Daha ksa yarlanma

sreli atklarn yzeye
yakn bertaraf tesislerinde
veya orta derinlikteki
(60 metre civarndan
100 metreye kadar) bo
maden galerilerinde
Soutma havuzunun
atk amurlarnn
artlmasnda kullanlan
iyon deitirici
malzemeler
Uzun yarlanma sreli

atklarn, daha derin
bertaraf tesisleri
gelitirilinceye kadar
depolanmas
Alfa at
Dk/orta seviyeli atk

gibi, fakat alfa bulam
(zellikle pltonyum)
Baz lkelerde zel

bir atk snf olarak
deerlendirilmektedir.
Jeolojik depolama,
zellikle orta
derinliklerdeki
depolama tesisleri
(10larca metre)
Yksek seviyeli atk
Kullanlm yakt
(atk olarak kabul
edildiinde)
Ciddi zrhlama ve
soutma ihtiyac
Jeolojik depolama
(kararl jeolojik yaplar
iine birka yz metre)

Yaktn yeniden
ilenmesinden oluan
yksek seviyeli aktif sv
54
Bertaraf edilmesi

Atk ynetiminin amalar, atklar depolamak ve bertaraf etmek iin uygun hale getirmek
zere ilemek, mevcut ve gelecek nesiller iin kabul edilemez riskler yaratmayacak
ekilde depolamak veya bertaraf etmektir. Bertaraf etmek terimi atklara tekrar ulamann
mmkn olmamasndan daha ziyade, atklar tekrar kazanma niyetinin olmad anlamna
gelmektedir.
Birok lkede, ksa yarlanma sreli atklar, genellikle birka metre derinlikteki kaplanm
hendeklere veya toprak yzeyinin zerine veya hemen altna ina edilmi beton yaplar
olan yakn yzey depolarnda bertaraf edilmektedirler. Bertaraf edilmi atk birka metrelik
toprak ve su geirmemesi iin sklkla kille kaplanr. Baz lkelerde benzer bir bertaraf
yntemi uranyum madencilii ve ilemesinden kaynaklanan artklar gibi byk miktardaki
NORM atklarnn bertaraf edilmesinde kullanlr. rnein sve, Forsmarkta Baltk Denizi
yata altnda daha aktif (ounlukla ksa yarlanma sreli) dk/orta seviyeli atklar iin
bir depo iletmektedir.
sveteki
yeralt
deposu
Dk ve orta seviyeli atklarn ou hemen bertaraf edilmeye

uygun ekilde olumazlar; beton, bitumen veya reine gibi
reaksiyona girmeyen bir malzeme ile kartrlmalar zorunludur.
Bu atklar gemite baz lkeler tarafndan okyanusta bertaraf
edilmilerdir fakat bu Londra Szlemesi ile yasakland
iin, bertaraf yntemine karar verilinceye kadar depolarda
bekletilmektedir. En olas seeneklerden biri iyi jeolojik koullarda,
derin yer alt deposudur. ou lkelerin bu tip jeolojik depolar iin
planlar olmasna ramen, sadece ABD aktinit ieren atklar iin New
Mexicoda bulunan Atk zolasyon Pilot Tesisini halen iletmektedir.
Kullanlm yaktlarn yeniden ilenmesi yerine dorudan bertaraf
edilmesinin planlanmas durumunda, kullanlm yakt reaktr sahalarnda veya zel merkezi
tesislerde depolanmaktadr. Bu ilem ksmen yaktn soumasnn salanmas iindir;
ancak, bir bertaraf tesisi mevcut olana kadar aka depolama devam etmelidir. Kullanlm
yaktn yeniden ilenmesinden oluan yksek seviyeli sv atklar genellikle soutulmu
zel tanklarda muhafaza edilir, fakat atn cams malzeme ile birletirilerek katlatrlmas
amacyla tesisler yaplmaktadr. Cam bloklar muhtemelen yeralt derinliklerinde nihai olarak
bertaraf edilmeden nce soumalar iin bir ka on yl boyunca depolanacaklardr.
Camlatrlm
yksek seviyeli
radyoaktif atk
letmeden karma
letmeden karma, uzun sreli gvenli bir zme ulamak iin, nkleer tesisin (veya tesisin
bir blmnn) veya radyoaktif madde kullanlm herhangi bir tesisin alma mrnn
sonunda yer alan bir sretir. Bu sre, ekipman veya binalardaki radyoaktif bulamann
giderilmesini, tesis veya yaplarn sklmesini, kalan radyoaktif maddelerin karlmasn
ve sabitlenmesini ierebilir. Pek ok durumda, esas ama sahay tm nemli radyoaktif
kalntlardan temizlemektir, ancak bu her zaman mmkn veya gerekli olmayabilir.
55

Almanyadaki
Greifswald ve
Rheinsberg
iletmeden karma
projesi
J. Ford/IAEA
Bugne kadar olduka az sayda tam kapsaml ticari nkleer tesis tamamen iletmeden
karlmtr. Ancak az sayda nkleer g santrali, birka prototip ve aratrma reaktr, pek
ok sayda laboratuvar ve atlyeler gibi ok eitli tesisin iletmeden karlmas ile byk
tecrbeler kazanlmtr. Dnyadaki pekok nkleer reaktrn kullanm mrnn sonlarna
yaklayor olmas gerei, dikkatleri iletmeden karma ile ilgili konulara ynlendirmitir.
alanlarn ve halkn korunmasnn optimizasyonu iin iletmeden
karma sreci ok sk kontrol gerektirir. Tesislerde, zellikle reaktr
korlar gibi radyoaktivitenin en ok olduu blmler iin uzaktan kontrol
teknikleri gelitirilmitir. Byk tesislerin sklmesi de byk hacimde
atk oluturur. Bunun bir ksm dk/orta seviyeli radyoaktif atk
olacaktr ve dolaysyla bu atklarn uygun ekilde ynetimi gerekir. Bunun
yannda ok byk miktarlarda nemli derecede radyoaktif olmayan elik
ve beton gibi yapsal malzemeler de oluabilir. Sz konusu malzemelerin
Nkleer yaktlarn
karlmasndan
sonra reaktr kab
iletmeden karma
ilemleri iin
zrhlanr.
temizlenerek muaf kabul edilmeleri iin zel ilemler gerekli olabilir; bu durumda anlan
atklarn radyoaktif atk olarak ilem grmeleri gerekmez.
Bertaraf etme ltleri

Hem radyasyondan korunma hem de daha geni sosyal perspektif
asndan, atklarn bertaraf edilme yntemlerinin kabul edilebilirliine
karar vermek iin kullanlacak ltler hakknda dikkate deer tartmalar
yaplmaktadr. Gelecek nesillerin de gnmzde yaayan insanlarla
ayn derecede korunmalar gerektii hususunda fikir birliine varlm
gibi grnmektedir. Ancak bu gereklilii uygulanabilir radyasyondan
korunma standartlarna yanstmak gtr. rnein binlerce yl sonra
aktivite sadece derinde bir depodan kaynaklanabilir ve bizim o kadar
uzak gelecekteki nesillerin alkanlklar veya yaam tarzlar hakknda bir
fikrimiz bulunmamaktadr.
Sklen
paralarn
sktrlp
zel kaplara
konduu
negatif basnl
sktrma odas
56
kinci gereklilik, ekonomik ve sosyal faktrler gz nne alndnda tm

nlanmalarn mmkn olabildiince en az dzeyde tutulmas ilkesinin
uygulanmasdr. Bu, belirli bir tipteki atn ynetimi iin eitli seeneklerin
(ileme, sabitleme, paketleme ve bertaraf ilemlerini ieren), riskler, maliyet
ve dier az llebilir ama nemi daha az olmayan faktrler esas alnarak
karlatrlmas gerektii anlamna gelmektedir. Bu karlatrmann bir ksm radyasyondan
korunma kapsam ierisinde yaplacaktr ama son karar dier etkiler belirleyebilir.
Atk bertaraf konusunda toplum iin zor olan soru, uzak gelecekteki zararl etkilerin
matematiksel olaslna imdi ne kadar arlk verileceidir. Burada zellikle
belirtilmesine ramen bu problem ne atk bertarafna, ne de radyasyondan korunmaya
zgdr. En etik cevap, mevcut koullarn devam edeceini ve gelecek nesillerin
grebilecei zararn mevcut nesildeki zarar ile eit nemde olacan kabul etmek olabilir.

Bu cevap phesiz, yzyllar ve bin yl sonraki olas etkilerin imdiden tahmin edilmesindeki
belirsizlikler nedeniyle deerini kaybedebilir.
Dier atk ynetimi uygulamalar

eitli nedenlerden dolay gemiteki baz dier atk ynetimi uygulamalar, olmalar gerektii
kadar iyi deildi; bu, baz durumlarda evrenin imdi veya olas uzun dnemli bulamas ile
sonulanmtr.
Askeri operasyonlar yine buna bir rnek olarak verilebilir. SSCBnin (imdiki Rusya
Federasyonu) kuzey filosundaki nkleer gle alan denizaltlar yllar iinde hizmetten
alnmlardr. Bu denizaltlarn bir ou halen uygun
bir ekilde ynetime tabi tutulmay beklemektedir.
Ancak Sovyetler Birlii dnemindeki baz ilk
rneklerde denizalt reaktrlerinden kaynaklanan
atklar ve hatta reaktr yakt zellikle Kuzey
Kutbu yaknndaki Kara ve Barents Denizlerine
braklmtr. 1993 ve 1997 yllar arasnda IAEA
tarafndan yrtlen Uluslararas Kuzey Kutbu
Denizleri Deerlendirme Projesi, durumu gzden
geirmi ve kat atklardan radyoaktivite salmnn
yava olmas ve deniz tarafndan yaplan seyreltme
nedeniyle toplum yesi kiilerin dozlarnn ok
dk (ylda 0,001 mSvten az) olabilecei sonucuna
varmtr. Sz konusu alanda konulandrlm
askeri personel, doal kaynaklardan halihazrda
ald dozlara benzer ekilde (yllk birka mSve
kadar), daha yksek ciddi dozlar alm olabilirler.
Tacikistandaki
ilenmemi
uranyum
madencilik art,
F. Haris, IAEA
Dnyadaki baz alanlar, radyoaktif cevherlerin madencilii ve ilenmesinden kaynaklanan

byk atk ynlar nedeniyle etkilenmektedir. Bu en sk olarak uranyum madenciliinden
kaynaklanr fakat baz alanlarda, dier madencilik trlerinin de (bazlar orta adakiler
kadar eskidir) ciddi radyolojik hasar verebilecei kadar bol doal radyonklit bulunur. Ancak
baz maden blgelerindeki dier maden atklarnn ierdii radyoaktivite seviyeleri de
azmsanmayacak dzeydedir. Gbre retimi, petrol ve gaz endstrisi gibi pek ok endstri
de benzer ekildeki atklar retir. Bunlardaki radyonklitlerin hepsi doal kaynakldr ve bu
nedenle bu atklar son zamanlarda radyolojik problem olarak tanmlanmaktadr. Cevherlerdeki
radyonklitlerin seviyeleri genellikle ortalamadan daha yksektir ve sklkla fiziksel ve kimyasal
ilemlerle ykseltilmilerdir bylece, genellikle doada bulunduklarndan nemli derecede
daha yksektir (aslnda aktivite deriimleri nkleer atklarla karlatrldnda ok yksek
deildir). Genellikle doada bulunduklarndan olduka yksek seviyededir. Buna ek olarak
radyonklitler son derece uzun yarlanma srelerine sahiptir ve ounlukla atk miktarlar
olduka fazladr.
57

Bu atklar, tasarlanm, kille kapatlm havuzlarda olduu gibi gvenli bir ekilde
ynetilebilirler ve Kanada, ABD, Almanya ve Avustralya gibi lkeler bu tr yntemleri
uygulamlardr. Ancak Orta Afrika lkeleri ve eski Sovyetler Birliinde yer alan Orta Asya
Cumhuriyetlerinden bazlar gibi gelimekte olan lkelerin, byk miktarlardaki malzemeyi
bu yolla ynetmek iin imkanlar yoktur. Dier organizasyonlarla birlikte IAEA, sz konusu
lkelerin gvenli zmler bulmasna destek vermektedir.
58
Blm 13 / Acil durumlar
Blm 13 Acil durumlar

Radyasyon ve radyoaktif maddelerin kullanld uygulamalarda alnan tm gvenlik
nlemlerine ramen kazalar meydana gelebilir.
Nkleer tesislerde acil durumlar meydana gelebilir ve bunlar, radyoaktif maddelerin kaza
sonucu salmna, tesis snrlarnn tesine dalmalarna ve toplumun korunmas iin acil
nlemlerin alnmasna neden olur. Salm baz durumlarda ksa, baz durumlarda uzun sreli
olabilir. Windscale (ngiltere) ve Kyshtym'de (kaza zamannda SSCB, imdi Rusya Federasyonu)
1957 ylnda, Three Mile Island'da (ABD) 1979 ylnda ve ernobilde (kaza zamannda SSCB,
imdi Ukrayna) 1986 ylnda nemli kazalar meydana gelmitir. Bu tr kazalar sk olmamasna
ramen bunlara kar hazrlkl olmak gerekmektedir.
Tbbi, endstriyel, aratrma ve askeri uygulamalardaki radyasyon kaynaklarn ieren acil
durumlar ok daha yaygndr. Bu tr kaynaklarn kaybolmas, alnmas, terk edilmesi veya
yanl kullanm nedeniyle insanlarn yksek doz ald acil durumlara ilikin olarak son yllarda
IAEA ylda ortalama veya drt rapor almaktadr. Terkedilmi bir binada bulunan tbbi
amal kullanlan radyasyon kaynandan nlanma nedeniyle drt
kiinin hayatn kaybettii Brezilya, Goiniada 1987 ylnda meydana
gelen kazadan bu yana dnya genelinde radyasyon kaynaklarn
ieren bir dzineden fazla lmcl kaza meydana gelmitir. (Baknz
sayfa 66daki tablo)
Goinia kazasnda
radyoaktif
bulama olan
bir evin yklmas
ve molozlarn
uzaklatrlmas
Tokaimurada 1999 ylnda meydana gelen kaza, uranyumun kimyasal

ilemle zenginletirilmesi srasnda istenmeden balatlan zincirleme
nkleer reaksiyon iermesi nedeniyle olaan ddr. Bu olaydaki tek
radyoaktif madde salm ok ksa yarlanma sreli, ok az miktardaki
radyonklitlerdir. Bu kazadaki radyolojik zarar, reaksiyonun gerekletii kaptan dorudan
gelen radyasyondur (zellikle ntron radyasyonu). Bu trden bir reaksiyonun meydana
gelmesi ngrlmedii iin tesis, nkleer g tesislerinde olmas gereken koruyucu
zrhlamaya sahip olmadndan radyasyon bina dnda ciddi dozlara neden olmutur.
Baz acil durumlar, kazann olduu lke dnda da sonulara neden olabilecei iin acil durumlara
ilikin hukuksal olarak balayc uluslararas anlamalar mevcuttur. alan nkleer g tesisine
sahip tm lkeler (ve 50den fazla dier lke) kendilerinde bir kaza olmas durumunda etkilenme
olasl bulunan yakn lkeleri uyarmalarn gerektiren Nkleer Kazalarn Erken Bildirimi
Szlemesine taraftr. Bu lkeler ayrca durum hakknda bilgi datmna yardm edecek IAEAya
59

da bildirimde bulunmaldr. Ayrca, 80den fazla lke bir acil durumda herhangi bir lke
tarafndan yardm talep edilmesi durumunda yardm salamay taahht ettikleri Nkleer
Kaza veya Radyolojik Acil Durumda Yardmlama Szlemesine de taraftr. Bu szleme ile
IAEAya bilginin datm ve yardmn koordinasyonu iin nemli bir rol tanmlanmtr.
Nkleer acil durumlar

Kazalara kar korunmann yeterli olduundan emin olmak iin ulusal nkleer lisanslama
kurulular, reaktrler gibi nkleer tesislerin detayl gvenlik analizlerini talep ederler. Bu
analizler, radyonklitlerin salmna neden olabilecek potansiyel kaza aamalarn tanmlar.
Acil Durum Planlar, makul olarak ngrlebilen en fazla salma neden olabilecek aamalarn
dikkate alnmas temeline dayandrlr, ancak olasl dk daha ciddi kazaya gre
glendirilip geniletilebilir.
Reaktrde bir kaza olduunda eitli radyonklitler gaz, parack veya uucu ekilde
atmosfere yaylabilir. Bunlar daha sonra rzgar ile radyoaktif bulut iinde uzaa tanr,
dalr, seyrelir ve zellikle yamur yadnda yeryzne inebilir. Havadaki radyonklitlerin
deriimi ve neden olabilecei hasar tesisten rzgar ynnde hzla azalabilir. Yine de olduka
uzaktaki yerlerde ciddi miktarlarda radyonklit birikebilir.
Bulut dalm
ve birikiminin
grnm
Rzgar ile tanan
radyoaktif madde
Dorudan nlanma
Solunum
Buluttaki maddelerin
yamurla indirilmesi
Gdalarn bulamas
Bulama nedeniyle
dorudan nlanma
60
Koruyucu nlemler
Kazann olduu tesis yaknnda yaayan insanlarn ald radyasyon dozunu azaltmak iin
koruyucu nlemlerin alnmas gerekebilir. eitli koruyucu nlemler tek bana veya bir
arada alnabilir. Bu nlemlerin bazlarnn (acil koruyucu nlemler), etkin olmalar iin aslnda
radyoaktif madde salm olmadan nce balatlmas gerekmektedir. Bunun anlam kararlarn,
bir salm olduu tespit edilmesine kadar beklemek esasna deil, tesiste ne olduu (ve ne
olacann tahmin edilmesi) esasna dayal olarak alnmasdr. Bu bazen, zaman ierisinde
gereksiz hale dnebilecek koruyucu nlemlerin tedbir olarak alnabilecei anlamna gelir
fakat eylemleri ok ge gerekletirmemek iin tercih edilir.
Acil
durumlardaki
koruyucu
nlemler
Bulut geinceye veya radyoaktif salm sonlandrlncaya kadar insanlara, kapal mekanlarda
kalmalar veya evlerini bile terk etmeleri tavsiye edilebilir. nsanlar, radyoaktif iyotun tiroit
bezine ulamasn nlemek iin radyoaktif olmayan iyot tabletleri alabilir. Yerel olarak retilen
st, sebze ve dier gdalarn datmna geici kstlamalar konulmas da gerekebilir. Bulut
getikten sonra yzey aktivitesinin giderilmesi iin yollarn ykanmas, bahelerde imlerin
kesilmesi ve uzaklatrlmas gibi baz basit koruyucu nlemler alnabilir.
Mekanlarn geici
olarak boaltlmas
Acil durum sonlandrldnda halk, geride kalan aktiviteden korumak iin uzun sreli
iyiletirme dnemi boyunca dier koruyucu nlemlerin alnmas gerekebilir.
Buluttan
korunmak iin
kapal mekanlara
snma
yot tabletlerinin
kullanlmas
Bulam gda
rnlerinin
yasaklanmas
Nkleer tesis bulunan lkelerde ve ayn zamanda komu lkedeki kazadan etkilenme olasl
bulunan dier lkelerde nkleer acil durumlara ilikin tatbikatlar ile snanm, ayrntl
planlar vardr. Tm nkleer tesislerin acil durum plan olmaldr ve yerel halk bu planla ilgili
bilgilendirilmelidir. Bu plan; iletme personelini, yerel resmi kurulular ve acil servisleri
kapsayacaktr. Acil durum, mdahale altyaps ve uzmanlklarn kullanabilecek tm ulusal
yetkili kurum ve kurulular da iermelidir.
Acil durum plan aada verilen olay srasn ngrmelidir. Kazann erken evrelerinde
iletici, halk korumak iin gvenlik glerine alnacak nlemleri tavsiye eder. Daha sonra,
tesisin bulunduu sahadan uzakta, halk korumak iin yaplacak eylemlere karar verecek,
sorumluluklar tanmlanm kiiler ve teknik danmanlarn grev yapaca bir koordinasyon
merkezi kurulacaktr. Koordinasyon merkezi tarafndan alnacak kararlar evresel izlemenin
yan sra uygun koruyucu nlemleri de ierecektir. Haber medyasn bilgilendirecek
dzenlemeler yaplacaktr.
Yukarda belirtildii gibi nkleer kazalar byk alanlar etkileyebileceinden Nkleer
Kazalarn Erken Bildirimi Szlemesi, komularn etkileyebilecek kaza olan herhangi
bir lkenin IAEAya ve etkilenebilecek dier lkelere bildirimde bulunmasn da
gerektirmektedir.
Acil durum planlama gereksinimi sadece nkleer tesisler ile snrl deildir. Radyasyon
kayna kullanlan yerlerde oluabilecek acil durum tipleri ile baa kmaya uygun olaslk
planlar bulunmaldr. Bunlarn nkleer g tesisleri iin hazrlananlar kadar kapsaml olmas
gerekmez fakat olas tm kazalar dikkate alnmaldr.
61
Mdahale standartlar
ICRP tarafndan mdahale olarak tanmlanan ilemlerin dier bir rnei, kazalardan sonra
koruyucu nlemlerin alnmasdr. Mdahalenin gerekelendirilmesi ve optimizasyonunun
yaplmas zorunluluundan Blm 6da bahsedilmitir. Bu, nlanan herhangi bir kiide
(fakat zellikle ocuklarda) belirgin yaralanmaya neden olabilecek kadar yksek dozlardan
kanmak iin alnmas gereken koruyucu nlemlere ilave edilmesi gereken tek husustur.
BSS halkn korunmas iin koruyucu nlemlerin uygulanmasna ynelik doz mdahale
seviyelerini belirler. Bu seviyeler, belirli durumlarda hangi eylemin en uygun olabileceini
belirlemek iin kullanlr.
Koruyucu nlemler
iin uluslararas
mdahale seviyeleri
Koruyucu nlemler
Organ
Snma
Tm vcut (etkin)
2 gnde 10 mSv
Tahliye
Tm vcut (etkin)
1 haftada 50 mSv
Tiroit
100 mGy
yot tableti kullanm
Baz gdalar ve su
iin eylem seviyeleri
(Bq/kg)
Kaynak:
BSS,
Ek V,
Tablo V-I
nlenecek doz seviyesi

nemli
radyonklitler
St, bebek gdalar ve

ime sular
(Bq/kg)
Stronsiyum-90
yot-131
Pltonyum-239
Sezyum-137
Dier gdalar
(Bq/kg)
100
100
1
1000
10
1000
ernobil kazasnn kazanmlarndan birisi, Birlemi Milletler Gda ve Tarm rgt ve Dnya
Salk rgtnn oluturduu Gda Kodeks Komisyonu tarafndan gdalardaki radyoaktif
bulama iin eylem seviyelerinin tanmlanmasdr. Kaza sonras ilk yl iin oluturulmu
eylem seviyeleri uluslararas ticaret amaldr ve gda rnlerinin yerel tketiminde ulusal
yetkili kurumlara rehberlik de salamaktadr.
62
Halkn bilgilendirilmesi
Byk
kaza
za
Ka
Ciddi kaza
nemli saha d
risk tayan kaza
nemli saha d
risk tamayan kaza
y
Ola
Nkleer bir tesiste herhangi bir eyin yanl gittii durumlarn ounda
gvenlik sistemlerinin eitli seviyeleri durumun kontrol altnda
tutulmasn ve kazaya dnmemesini garanti altna alr. Gvenlik
sistemlerinin birkann kmesiyle bir kazann (olayn)
meydana gelme olasl olduka dktr. Bir olayn
ne kadar ciddi olduunu medya ve halka kolaylkla
anlalabilir ekilde aklayabilmek iin IAEA ile
Ekonomik Ibirlii ve Kalknma rgt
(OECD)/ Nkleer Enerji Ajans (NEA)
tarafndan Uluslararas Nkleer Olay lei
(INES) gelitirilmitir. Olaylar sfrdan yediye
kadar olan bir lekte deerlendirilmektedir.
0 seviyesi bir problem olduunu, ancak
gvenlik sistemlerinin dzgn ekilde
alarak halk veya alanlar iin herhangi
bir risk ortaya kmadan nce bunun
Sapma
dzeltildiini, bunun tersi olarak 7 seviyesi
ise 1986 ernobil kazas leinde byk
bir nkleer felaket olduunu gsterir.
Ciddi olay
Olay
Anomali
Gvenlik asndan
nemsiz
Uluslararas
Nkleer Olay
lei (INES)
Kaza veya olayn
ciddiyeti hakknda
hzl iletiim iin
kullanlr.
Dier radyolojik acil durumlar

Nkleer kazalarda olduu gibi radyoaktif madde ieren acil durumlara ilikin risk ynetiminin
iki nemli hususu vardr: Kazalar mmkn olduunca nlemek ve bir kaza olmas durumunda
da mdahale etmek iin hazrlkl olmak.
Radyoaktif kaynaklar ieren kazalar, kaynaklarn kullanmnn ve gzetiminin, sadece
uygun nitelikli ve eitimli personel tarafndan yapldnn garanti edilmesi ile nlenebilir.
Kaynan doru ekilde kullanld, kaybedilmedii, hasar grmedii, alnmad veya
sorumlu kullancnn kontrol dnda kullanlmadndan emin olunacak ekilde hazrlanm
i ak yntemleri takip edilmelidir. Bu durum ulusal yetkili kurumlarn kaynaklarn nerede
ve kimlerin sorumluluunda olduunu takip edecek uygun ve gvenilir bir sisteme sahip
olmalarn gerektirir. Son birka ylda IAEA, teknik ibirlii programlar ile lkelerin kendi yetki
alan iinde bulunan kaynaklarn kontrolne ynelik sistemler gelitirmelerine yardmc olmak
iin nemli gayret gstermitir. Bu gelimelere ramen kazalarn olmaya devam etmesi halen
yaplmas gerekli iler olduunu gstermektedir.
63

IAEA
Grcistanda
uzak alanda terk
edilmi radyoaktif
kaynaklarn
aranmas
almalarna
yardm ederken
P. Pavlicek/IAEA
64
Kaza olduunda, ilgili kaynak zerindeki kontroln tekrar kazanlmas, kaynak gvenliinin
salanmas, kaza sonucu nlanm kiilerin tedavisi ve kazann nasl meydana geldiinin
aratrlmas gerekir ve bylece gelecekte kazalardan nasl kanlabilecei renilir. Son
zamanlarda buna benzer durumlarla karlam lkeler, IAEAdan Nkleer Kaza veya
Radyolojik Acil Durumlarda Yardmlama Szlemesi kapsamnda yukardaki faaliyetlerden
bir veya daha fazlas iin yardm talep etmitir.
Blm 14 / Radyasyon kaynaklarnn riskleri
Blm 14 Radyasyon kaynaklarnn riskleri

Radyasyon kaynaklar ve teknolojileri, iyi idare edilen ve uygun bir ekilde dzenlenen
kurululardaki uzmanlar tarafndan gnlk hayatta youn olarak kullanlmaktadr.
Daha nce belirtildii gibi, radyasyon kaynaklar, tpta kullanlan X-n cihazlar veya
parack hzlandrclar gibi retici cihazlar olabilir. Kaynaklar, ayrca radyoaktif maddenin
emniyetli bir kapsl veya yuva iine konduu ekilde kapal olabilir. zellikle nkleer tp
ve aratrmalarda kullanlan baz radyoaktif kaynaklar ak ekildedir. Kazalarda radyoaktif
madde olmas ve kaynan hasar grmesi veya kaybolmas durumunda sorunlar ortaya
kabilir.
Radyasyon kaynaklar ile ilgili kazalar

Radyasyon kaynaklar endstride yaygn olarak kullanlmaktadr ve kt ynetim veya bazen
verilen yanl kararlardan dolay kazalar meydana gelebilmektedir.
Son elli ylda radyasyon kaynaklarnn ve radyoaktif maddelerin neden olduu birok kaza
rapor edilmitir. Ar miktarda radyasyona maruz kalma nedeniyle insanlar yaamlarn
kaybetmi, lenlerden daha fazla sayda insan ciddi ekilde yaralanm ve bazlar da sakat
kalmtr. Baz durumlarda kazaya ilikin evresel hasar kayda deerdir ve
bunun dzeltilmesi olduka maliyetlidir. Byk kazalarn ortak paydas
gvenlik veya emniyet gerekliliklerinin yerine getirilmemesidir. Dier bir
yaygn kanaat ise bu ama iin gelitirilmi ve yaymlanm uluslararas
gvenlik standartlarnn uygulanmas ile kazalarn pek ounun
nlenebileceidir.
Radyasyon
yaralanmas
sonucu sa
elde yank
bulgularnn
olumas
Nkleer endstri, askeri tesisler, hastaneler, aratrma tesisleri ve endstride,

1945 ve 1999 yllar arasnda ar radyasyon nlanmasn ieren 140 ciddi
kaza rapor edilmitir. En sk meydana gelen kaza (toplamda yaklak 70 adet), hastanelerde
radyoterapi ve endstride radyografi uygulamalarnda kullanlan kapal kaynaklarn yanl
veya gvenlik ile emniyet kurallarna uyulmadan kullanm sonucunda gereklemitir. En
ciddi salk sonularnn bazlar, oluabilecek akut radyasyon hasar konusunda bilgisiz kiiler
tarafndan hizmet d braklm hastane cihazlarndan sklm tedavi amal radyoaktif
kaynaklar nedeniyle olumutur. Ne yazk ki genellikle insan hatas veya doru yaplmam
kalibrasyon ilemleri nedeniyle, tpta kullanlan radyoaktif kaynaklar ile hastalarn istenmeden
yksek radyasyon dozlarna maruz kald durumlar da vardr.
1987 ve 2001 yllar arasnda raporlanm, lmle sonulanan en ciddi kazalara ait bilgiler
66 nc sayfadaki tabloda verilmektedir.
65

Son yllardaki
lmcl
radyasyon
kazalar
(1987-2001)a
a
Notlar:
Nkleer
tesislerde ve
nkleer olmayan
endstri, aratrma
ve tpta
b
Bu durumlardan
etkilenen kiiler
kanser nedeniyle
radyoterapi
alan hastalardr
ve dolaysyla
yksek doz ile
ilikilendirilebilen
lmlerin says
bilinmemektedir.
Yksek doz alan

hastalarn says:
Zaragoza'da 26,
San Jose'de 115 ve
Panama'da 28.
Olaylarn
her birinde
baz lmlerin en
byk veya dorudan
nedeninin
yksek doz alm
olduu
dnlmektedir.
66
Radyasyon nlanmasnn neden

Yl
Yer
olduu lmler
Kaynak
alanlar
Halk
4
1987
Goinia,
Brezilya
karlm
teleterapi kayna
1989
San Salvador,
El Salvador
Sterilizasyon amal
endstriyel nlama tesisi
1990
Zaragoza,
spanya
Radyoterapi
hzlandrcs
1990
Soreq,
srail
Sterilizasyon amal
1991
Nesvizh,
Beyaz Rusya
Sterilizasyon amal
1992
in
Kayp kobalt-60
kayna
1992
ABD
Brakiterapi
1994
Tammiku,
Estonya
Atk deposundan
karlan kaynak
1996
San Jose,
Kosta Rika
Radyoterapi
1997
Sarov, Rusya
Federasyonu
Kritiklik
1999
Tokaimura,
Japonya
Kritiklik kazas
2000
Tayland
Kayp kobalt-60
kayna
2000
Msr
Kayp kobalt-60
kayna
2001
Panama
Radyoterapide
yksek doz
Hastalar
birkab
1
1
birkab
birkab
Kayp kaynaklarn neden olduu bulama olaylar

Kaynaklarn ou bir cihaz iinde ve uygun kapsl veya muhafaza kab iinde bulunmaktadr;
dierleri ise ak ekildeki radyoaktif maddelerden oluur. Kapal radyoaktif kaynaklar sadece
d radyasyon nlanmas riski tamaldr. Ancak, zarar grm veya szdran kapal kaynaklar
da ak radyoaktif maddeler kadar evrede radyoaktif bulamaya ve radyoaktif maddelerin
insan vcuduna alnmasna yol aabilir.
Geri dnm iin hurda metal ile birlikte kazara gnderilen terkedilmi radyoaktif
kaynaklarn eritilmesi nemli bir konudur. Aadaki tablo, geri dnm metal
endstrisinde karlalan radyoaktif kaynak ieren nemli bulama olaylarnn
deerlendirmesini vermektedir.
Kaybolmu
kaynak
Dnyada
raporlanm olay
says
(1983-1998)
Geri dnm
metal endstrisi
Kobalt-60
15
elik (14), Bakr
Sezyum-137
30
elik (27), Alminyum (2), Kurun
ridyum-192
elik
Radyum-226
Alminyum (2), elik
Toryum-232
Alminyum (2), elik
Amerisyum-241
Alminyum, Bakr, Altn
Dierleri
Alminyum, Bakr, inko, Kurun
Toplam
59
Kayp kaynaklarn
neden olduu
nemli bulama
olaylar
Bu olaylarn her birinin ilgili endstriler zerinde nemli ekonomik etkisi olmu ve bazlar
olumsuz evre ve salk sonularna da yol amtr. Tabloya ilaveten geri dnm metal
endstrisinde kurulmu radyasyon izleme cihazlar ile tespit edilen ok daha fazla sayda
kayp kaynak olay vardr. Geri dnm tesislerinde radyasyon dedektrlerinin kurulmas
pek ok lkede yaygnlamakta ve bylece ciddi bulama olaylarnn saysnda azalma
beklenmektedir.
67
Radyoaktif maddelerin art niyetli kullanm

Yukarda aklanan olaylarn bazlar, radyoaktif kaynaklarn riskin farknda olmayan
kiiler tarafndan alnmasn iermesine ramen radyoaktif kaynaklarn terr silah
olarak kullanlmas son derece nadirdir. 11 Eyll 2001 tarihinde ABDde gerekleen
terr saldrsndan bu yana, terristlerin alnm bir radyoaktif kaynak ve konvansiyonel
patlayc kullanarak kirli bomba olarak bilinen radyoaktif madde datm cihaz imal
etmeleri olaslna dair speklasyonlar bulunmaktadr. Byle bir bomba nkleer
patlamaya neden olmaz, fakat radyoaktif maddelerin yaklak bir kilometrekarelik alana
kadar dalmasna neden olabilir. Bu, daha nce anlatlan kazalarda olduu gibi az sayda
insan etkilerken, toplam radyasyon etkisi snrl kalacaktr. Radyoaktif madde ne kadar
geni bir alana dalrsa etkisi o kadar azalacak ve insanlarn alaca dozlar da daha
az olacaktr. Buna ramen bu olaylar toplumda ciddi sosyal huzursuzluk ve endieye
neden olabilir. Bu tip cihazlarn yapm terristlerin tehlikeli bir ekilde yksek radyasyon
dozlarna maruz kalmalarna neden olabilir, ancak bu bir kaynak elde edebildiklerinde ve
kendileri ile ilgili herhangi bir gvenlik kaygs tamadklarnda mmkndr. Bu olaslk,
radyoaktif kaynaklar kalc olarak bertaraf edilinceye kadar bu kaynaklarn emniyetli
bir ekilde kontrol altnda tutulmalarn salamak iin etkin nlemlerin alnmasn
gerektirir.
68
Blm 15 / Radyoaktif maddelerin tanmas
Blm 15 Radyoaktif maddelerin tanmas

Radyoaktif maddeler; hava, deniz, kara ve demir yolu ile dnyann her tarafnda yaygn
olarak tanmaktadr. Bu maddeler, nkleer yakt evrimiyle ilgili olanlar (uranyum
cevherinden kullanlm yakt ve radyoaktif atklara kadar) ile nkleer tp, aratrma,
radyoterapi ve endstride kullanlan radyoaktif kaynaklar da kapsamaktadr. Bahsedilen
bu maddelerin tanmas ile ilgili gvenlik kaytlar ok iyi olmasna ramen getikleri
baz yerlerde skntlar ortaya kabilmektedir. rnein, birok lke karasularndan veya
yaknndan geen radyoaktif atk tayan gemiler ile ilgili endielerini dile getirmektedir.
Inlanm
nkleer yakt
elemanlarnn
tanmas
Bu nedenle, radyoaktif maddelerin tanmalar

srasnda evreye dalmasna neden olabilecek
bir kaza olasln en aza indirmenin yan sra, bu
ii yapanlarn (srcler ve pilotlar ile ykleme
ve indirmedeki grevliler de dahil) korunmasn
da salayacak mevzuat gerekmektedir. Tamann
byk bir ksm uluslararas olduu iin, tama
gvenlii IAEAnn gvenlik standartlarn gelitirdii
ilk alanlarndan biridir. IAEAnn Radyoaktif Maddenin
Gvenli Tanmas Ynetmelii ilk defa 1961 ylnda
yaymlanmtr ve dzenli olarak gncellenmektedir.
Sz konusu ynetmelik, eitli tipteki radyoaktif maddelerin tanmasnda gerekli
olan paketleme, zrhlama, etiketleme ve dier tedbirler ile tama srasnda meydana
gelebilecek olas kazalarda paketlerin dayankllnn kantlanmas iin gereken
testleri belirlemektedir. Bu gereklilikler tanacak maddelerin aktivite seviyesine gre
derecelendirilmitir. Genellikle daha tehlikeli radyoaktif maddeler olduka kapsaml ve
salam paketleme ile ok sk kalite ve idari kontrolleri gerektirir.
IAEAnn Tama Ynetmelii radyoaktif maddelerin tanmas iin kresel bir standart olarak
byk lde kabul edilmitir. Baz lkeler Ajansn Tama Ynetmeliini ulusal kanun veya
69
Blm 15 / Radyoaktif maddelerin tanmas

ynetmeliklerine dahil etmitir. Dier lkeler ise, Ajansn Tama Ynetmelii ile uyumlu
olacak ekilde radyoaktif maddelerin gvenli tanmas mevzuatn gelitirmilerdir. Tehlikeli
maddelerin tanmas ile ilgili uluslararas mevzuat, IAEA Ynetmeliinin uygulamasnn
dier bir yoludur. Farkl tama yntemlerine ilikin mevzuat; zellikle hava tamacl
iin Uluslararas Sivil Havaclk rgt (ICAO), deniz tamacl iin Uluslararas Denizcilik
rgt (IMO) ile kara ve lke ii su yollar tamacl iin Birlemi Milletler Avrupa Ekonomik
Komisyonunun Karasal Tama Komitesi gibi blgesel rgtler tarafndan yaymlanmaktadr.
Bu rgtlerin ynetmelikleri tehlikeli maddelerin tm tiplerini kapsar ve radyoaktif maddeler
ile ilgili blmleri IAEA Tama Ynetmeliine dayanmaktadr.
Kullanlm yakt
tama kabnntren
arpmasna kar
dayankllnn
test edilmesi
70
IAEA Tama Ynetmelii ile uyum salanmas genellikle (dorudan veya dier ynetmelikler
aracl ile) alanlarn ve halkn gvenliinin temin edildii anlamna gelmektedir. Ancak,
belirli baz sevkiyatlar iin ynetmeliklere uyum saland hususunda ska sorulan sorular
vardr. IAEAnn yapt incelemeler, bunlarn yaygn olarak uygulandn gstermektedir.
Bu uyumu gstermenin bir yolu olarak ye lkeler ynetmeliin uygulanmasna ynelik bir
deerlendirmenin yaplmasn IAEAdan talep edebilir. Uluslararas gzden geirme ekibi
lkeyi ziyaret eder, dzenlemelerini inceler, daha sonra bulgularn ve tavsiyelerini rapor
eder.
Ek A / Szlk
Ek A. Szlk
Aktinitler Atom numaralar aktinyumdan (Z=89) lavrensiyuma (Z=103) kadar 15 elementten
oluan gruptur. Hepsi radyoaktiftir. Grup uranyum, pltonyum, amerisyum ve kriyumu
ierir.
Aktivite Bir radyoaktif maddedeki nkleer dnmlerin hzdr. Mevcut radyonklit miktarnn
llmesinde kullanlr. Birimi Becquerel, sembol Bqdir. 1 Bq, saniye bana 1 dnmdr.
Alfa parac Bir radyonklit tarafndan yaynlanan iki proton ve iki ntrondan oluan (yani
helyum atomunun ekirdei) paracktr.
Atom Maddenin temel yapta olup, ekirdeindeki proton saysna eit sayda elektronla
evrelenmi tek ekirdekten oluur. Bir elementin dier atomlarla kimyasal olarak bir araya
gelebilen en kk parasdr.
Atom ekirdei Atomun pozitif ykl merkezi ksmdr. Proton ve ntronlar ierir.
Atom says Bir atomun ekirdeindeki protonlarn saysdr. Sembol Zdir.
Atomik ktle Bir elementin bir izotopunun, karbon-12 atomunun ktlesinin on ikide biri
olarak tanmlanm atomik ktle birimi olarak ifade edilen ktlesidir. (1 atomik ktle yaklak
1,66 x 10-27 kga edeerdir.)
Basnl su reaktr Hem yavalatc hem de soutucu olarak suyu kullanan termal reaktrdr.
Kaynamasn nlemek iin su basn altnda tutulmaktadr.
Becquerel Baknz aktivite.
Bertaraf edilme Radyoaktif atklarn uygun bir tesisin iine tekrar karlma amac olmakszn
yerletirilmesidir.
Beta parac Atom ekirdei veya nkleer bir dnmde ntron tarafndan yaynlanan bir
elektron veya pozitrondur.
Bozunum Radyonklidin kendiliinden dnm ilemi veya bu ilem sonucunda radyoaktif
maddenin aktivitesindeki azalmadr.
71
Ek A / Szlk
Bozunum rn Bozunum ile retilen nklit veya radyonklittir. Radyonklidin dorudan
bozunumu ile veya birka radyonklidin bozunum serilerinin sonucunda oluabilir.
Brakiterapi Belirli kanser tiplerinin tedavisinde kapal radyoaktif kaynaklarn vcut iinde
veya zerinde kullanlmasdr.
Byklk mertebesi 10 veya 10un katlar veya bir niceliin en yakn onluk kuvvete
yuvarlanarak gsterilen yaklak deeridir.
Dalga boyu Bir maddenin iinden geen elektromanyetik dalgann art arda olan iki tepe
noktas arasndaki uzaklk.
DNA Deoksiribonkleik asit. Hcrelerin yap ve ilevlerini kontrol eden bileik ve kaltm
maddesidir.
Doz Bir hedefte radyasyon yoluyla aktarlan enerjinin ls iin kullanlan genel terimdir.
Daha zgn terimler olan sourulmu doz, edeer doz, etkin doz ve kollektif etkin doza baknz.
Sklkla etkin doz yerine kullanlmaktadr.
Dzenleyici kurulu Nkleer gvenlik, radyasyon, tama ve atk gvenliini dzenlemek
iin hkmet tarafndan tayin edilmi yasal yetkiye sahip bir kurulutur.
Elektriksel etkileme Ayn elektriksel ykler arasndaki itme kuvveti ya da zt elektriksel
ykler arasndaki ekme kuvvetidir.
Elektromanyetik radyasyon Birbirine dik alarda titreen elektriksel ve manyetik alanlardan
oluan radyasyondur. Radyo dalgalar gibi ok uzun dalga boylarndan (dk enerjili),
grnr k gibi orta dalga boylarna ve gama nlar gibi ok ksa dalga boylarna (yksek
enerjili) kadar deimektedir.
Elektron 1,6 x 10-19 Cluk negatif elektrik ykne ve 9,1 x 10-31 kglk ktleye sahip kararl
temel paracktr.
Elektron volt Radyasyon fiziinde kullanlan enerji birimidir. Bir elektronun, 1 Voltluk
gerilim farkndan geerken kazand enerjiye eittir. Sembol eVdur. Yaklak olarak 1 eV,
1,6 x 10-19 Jouledr.
Element Ayn atom numaral atomlardan oluan maddedir.
Eritem Derideki kan damarlarnn genilemesinin neden olduu kzarklktr. Yksek radyasyon
dozlarnn bir sonucu olarak oluabilir.
Edeer doz Bir organ veya dokuda meydana gelen zarar miktarn ifade etmek iin
oluturulmu doz lsdr. Sourulmu dozun, dokuya zarar veren eitli radyasyon
72
Ek A / Szlk
tiplerinin farkl etkinliklerini dikkate alan radyasyon arlk faktr ile arplmasndan elde
edilir. Birimi Sievert, sembol Svtir. Radyasyon arlk faktrleri Blm 2de verilmitir.
Etkin doz Alnan dozdan kaynaklanmas muhtemel olan radyasyon hasar miktarn ifade
etmek iin oluturulmu doz lsdr. Her bir doku veya organdaki edeer dozun, uygun
doku arlk faktryle arplmas ve bu arpmlarn toplanmas ile elde edilir. Birimi Sievert,
sembol Svtir. Doku arlk faktrleri Blm 2de tablo halinde verilmektedir.
Fisyon Nkleer fisyon. Genellikle ntronlar veya gama radyasyonunun yaymnn elik ettii,
ktleleri mertebe olarak birbirine eit paralara ayrld ar ekirdeklerin ikiye (veya nadiren
daha fazla) blnmesidir.
Fisyon rnleri Nkleer fisyon sonucunda meydana gelen nklitler veya bu nklitlerin ardk
radyoaktif bozunumu ile oluan nklitlerdir.
Foton Elektromanyetik radyasyonun kuantumudur.
Fzyon Termonkleer fzyon. ki hafif ekirdein birleerek fazla enerji ile birlikte balangtaki
iki ekirdein her ikisinden daha ar en az bir ekirdek oluturmasdr.
Gama n Atom ekirdeinin radyoaktif bozunumu sresince yaynlanan, grnr ktan
ok daha ksa dalga boyuna sahip nfuz edici elektromanyetik nlardr.
Geiger-Mller tp Dk basnl gaz ve iki elektrot ieren cam veya metal muhafazadr.
yonlatrc radyasyon bir sayata elektrik atmlar olarak kaydedilen boalmalara neden olur.
Bu atmlarn says dozla ilikilidir.
Genler Kaltmn biyolojik birimleridir. Kromozomlar boyunca dizilmilerdir.
Gray Baknz sourulmu doz.
Hzl ntronlar Nkleer fisyon sonucunda oluanlar gibi yksek enerjili (rnein hzl hareket
eden) ntronlardr. Reaktr fiziinde, klasik tanm ile 0,1 MeVden daha fazla kinetik enerjiye sahip
olan ntronlardr. Bu enerjiye karlk gelen ntronlarn hz yaklak olarak 4 x 106 m/sdir.
Hzl reaktr Fisyonun ounlukla hzl ntronlarla balatld nkleer reaktr tipidir.
Hcre ekirdei nsan hcresinin ilevlerini kontrol eden merkezdir. nemli bir kaltsal
madde olan DNAy ierir.
Inlanma Radyasyona maruz kalma durumudur. Tbbi malzemelerin sterilizasyonu iin
endstriyel nlamada olduu gibi planl veya radyasyon reten bir kaynan yaknnda
bulunma yolu ile olduu gibi kazaen olabilir. Inlanma genellikle radyoaktif bulamaya
neden olmaz fakat alnan doza bal olarak hasar oluabilir.
73
Ek A / Szlk
nsan-sievert Baknz kollektif etkin doz.
letmeden karma Bir tesisin dzenleyici kontrollerden karlmas amacyla yaplan idari
ve teknik eylemlerin tmdr. letmeden karma genellikle tesisin sklmesini ierir ancak
bu her zaman gerekli olmayabilir.
yon Elektron yakalayarak veya kaybederek elektrik yk kazanan atom, molekl veya molekl
parasdr.
yonlama Atom ya da molekln, bir elektrik yk kazand veya kaybettii ilemdir.
Oluan rnler ise iyonlardr.
yonlatrc olmayan radyasyon yonlatrc olmayan radyasyondur. Mortesi radyasyon,
grnr k, kzl tesi radyasyon ve radyofrekans radyasyonu iyonlatrc olmayan radyasyon
rnekleridir.
yonlatrc radyasyon Radyasyondan korunma asndan biyolojik maddelerde iyon iftleri
oluturma yetenei olan radyasyondur. rnekleri alfa paracklar, gama nlar, X-nlar ve
ntronlardr.
zotoplar Proton saylar ayn, ntron saylar farkl olan nklitlerdir. Nklitle e anlaml
deildir.
Kollektif doz Bir topluluun maruz kald toplam radyasyon dozudur. Sklkla kollektif etkin
doz yerine kullanlr.
Kollektif etkin doz Belirli bir toplulukta (genellikle belirli bir kaynaktan radyasyonla nlanan
insanlarn hepsi) her bir insann ald etkin dozlarn toplanmas ile elde edilen niceliktir.
Birimi insan-sievert, sembol insan-Svtir. Genellikle kollektif doz olarak ksaltlr.
Kozmik nlar Uzaydan kaynaklanan yksek enerjili iyonlatrc radyasyondur. Dnya
yzeyinde karmak bir bileime sahiptir.
Kromozomlar Vcuttaki hcrelerin ekirdeinde bulunan, ubuk ekilli yaplardr. Genleri
veya kaltsal bileenleri ierirler. nsanda 23 ift bulunur.
Ktle numaras Bir atomun ekirdeindeki proton ve ntronlarn toplam saysdr. Sembol Adr.
Molekl Birbirine kimyasal olarak balanm atom grubudur. Bir maddenin kendi kendine
varolabilen ve maddenin zelliklerine sahip olan en kk parasdr.
Mutasyon Bir hcrenin ekirdeinde bulunan DNAdaki kimyasal deiikliktir. Sperm ve
yumurta hcrelerinde veya sperm ve yumurta oluumundan nceki hcrelerde meydana
74
Ek A / Szlk
gelen mutasyonlar ocuklarda kaltsal etkilere neden olabilirler. Vcut hcrelerindeki
mutasyonlar bireysel etkilere neden olabilir.
Ntron Elektrik yk olmayan, ktlesi yaklak 1,67 x 10-27 kg ve ortalama yaam sresi 1000
saniye olan bir temel paracktr.
Nkleer reaktr Kendi kendine devam eden nkleer fisyon zincir reaksiyonunun kontrol
edilebildii ve srekliliinin salanabildii bir cihazdr. (Fzyon reaksiyonuyla alan reaktrler
termonkleer reaktr olarak adlandrlr.)
Nkleer tp Radyonklitlerin hastalklarn tans ve tedavisi amac ile kullanlmasdr.
Nkleer yakt evrimi Nkleer enerji retimi ile ilgili ilemlerin tmdr: Uranyum
madeninin karlmas ve tlmesi, ilenmesi ve zenginletirilmesi; nkleer yakt retilmesi;
nkleer reaktrlerin iletilmesi; nkleer yaktn yeniden ilenmesi; ilgili her trl aratrma ve
gelitirme; tm ilgili atk ynetimi faaliyetleri (iletmeden karma da dahil).
Nklit Proton ve ntron saylar ve ekirdein enerji durumuyla tanmlanan atom eididir.
Olaslk Belirli bir olayn olmasna ilikin matematiksel deerdir.
Pozitron Pozitif elektrik yk 1,6 x 10-19 C ve ktlesi 9,1 x 10-31 kg olan kararl bir temel
paracktr (rnein elektrona benzer; ancak pozitif ykldr).
Proton Pozitif elektrik yk 1,6 x 10-19 C ve ktlesi 1,67 x 10-27 kg olan kararl bir temel
paracktr.
PWR Basnl su reaktr.
Radyasyon Uzayda ilerleyen paracklar veya dalgalar biimindeki enerjidir. Metin iinde
iyonlatrc olmayan radyasyonla karklklara neden olabilecei durumlar dnda sklkla
iyonlatrc radyasyon yerine kullanlmtr.
Radyasyon hasar Radyasyonla nlanma neticesinde, radyasyona maruz kalm kiilerin
ya da bir grubun ve bunlarn nesillerinin nihai olarak kar karya kalabilecekleri toplam
hasardr.
Radyasyondan korunma nsanlarn iyonlatrc radyasyona maruz kalmalarnn etkilerinden
korunmas ve bunun baarlmas iin gerekli tm aralardr.
Radyoaktif Radyoaktivite zelliini gsteren. Yasal ve dzenleyici amalar iin radyoaktif
ifadesi, genellikle sahip olduklar radyoaktiviteden dolay ulusal kanunlarla veya bir dzenleyici
kurulu tarafndan kontrol altna alnmas gerektii belirtilmi maddelerle snrldr.
75
Ek A / Szlk
Radyoaktif atk Yasal ve dzenleyici amalar iin, dzenleyici kurulu tarafndan belirlenmi
aktivite veya deriimlerden daha yksek seviyede radyonklit ieren veya bulam ve daha
fazla kullanlmas ngrlmeyen malzemedir.
Radyoaktif atk ynetimi Radyoaktif atklarn toplanmas, ilenmesi, tanmas, depolanmas
ve bertaraf edilmesi ilemlerini ieren tm idari ve ilevsel faaliyetlerdir.
Radyoaktivite Atomlarn genellikle radyasyon yaym ile birlikte kendiliinden rastgele
bozunduklar olaydr.
Radyobiyoloji Canllarda iyonlatrc radyasyonun etkilerinin aratrld almadr.
Radyonklit Radyoaktif bir nklittir.
Radyoterapi Genellikle kanser gibi hastalklarn tedavisi iin radyasyon nlarnn kullanlmasdr.
Risk Radyasyona maruz kalma sonucunda bir insanda veya bir grupta belirli bir salk etkisinin
oluabilme olasldr.
Risk faktr Birim edeer doza veya etkin doza maruz kalnmasndan kaynakland
varsaylan, yaam boyu risk veya radyasyon hasardr. Birimi Sv-1tir.
Serbest radikal Kimyasal bir ban paras olan, bir ya da daha fazla ifti olmayan elektronlara
sahip, yksz atom veya atom gruplardr. Genellikle kimyasal olarak ok reaktiftirler.
Serpinti Nkleer silah denemeleri veya nkleer kazalar sonucu havayla tanan, yeryznde
biriken radyoaktif maddedir.
Sievert Baknz etkin doz ve edeer doz.
Silikon diyot yonlatrc radyasyona maruz kaldnda iinden akmn getii silikon
bileiinden yaplm bir cihazdr. Akm, saylabilen elektrik atmlarna dntrlr. Bu
atmlarn says dozla ilikilidir.
Sintilasyon sayac yonlatrc radyasyona maruz kaldnda k parltlar yayan malzeme
ieren bir cihazdr. Parltlar, saylabilen elektrik atmlarna dntrlr. Bu atmlarn says
dozla ilikilidir.
Sourulmu doz Maddenin uygun kk bir hacmine iyonlatrc radyasyon tarafndan
aktarlan enerjinin, bu hacmin ktlesine blmdr. Birimi Gray, sembol Gydir. 1 Gy=kilogram
bana 1 Jouledr.
Tansal radyoloji Hastalarda yaralanma veya hastalklar tanmlamak iin tpta radyoaktif
maddelerin veya radyasyonun (X-nlar gibi) kullanlmasdr.
76
Ek A / Szlk
Termal ntronlar Bulunduklar ortamla sl dengedeki, baka bir ifadeyle evresindeki
atomlar veya molekllerle ayn ortalama sl enerjiye sahip olan ntronlardr. Ntronlarn
normal scaklklardaki ortalama enerjisi yaklak 0,025 eV, bu enerjideki ortalama hz
2,2 x 103 m/sndir.
Termal reaktr Fisyonun ounlukla termal ntronlarla gerekletii nkleer reaktrdr.
Termolminesans malzeme Istldnda, maruz kald radyasyon miktar ile orantl olarak
grnr k yayan malzemedir.
Tketici rnleri Dk miktarda radyoaktif madde bulunduran duman dedektrleri,
fosforlu kadranlar veya iyon reten tpler gibi cihazlardr.
Tketilmi uranyum Doal uranyumun iinde bulunan yzde 0,7 ktle oranndan daha az
uranyum-235 ieren uranyumdur. Zenginletirilmi uranyum retiminde aa kan bir yan
rndr.
Uyarma yonlamaya neden olmadan radyasyonun bir atom veya molekle enerji aktarma
ilemidir. Enerji atom ekirdei veya elektronlar tarafndan sourulabilir ve atom veya
moleklden enerji salm radyasyon eklinde olabilir.
Yarlanma sresi Bir radyonklit iin, aktivitesinin radyoaktif bozunum yolu ile yarya dmesi
iin gerekli olan sredir. Sembol t1/2 dir.
Yavalatc Termal reaktrlerde daha fazla fisyona neden olabilecek termal ntronlar
oluturmak iin fisyon sonucu aa kan hzl ntronlarn enerji ve hzlarn azaltmakta
kullanlan malzemedir.
Zenginletirilmi uranyum Doal uranyumun iinde bulunan yzde 0,7 ktle oranndan
daha ok uranyum-235 ieren uranyumdur.
X n Atomdaki elektronlar enerjilerini kaybettiklerinde atomdan yaylan ve grnr ktan
daha ksa dalga boyuna sahip girici elektromanyetik radyasyondur. Karlatrnz gama n.
77
78
Ek B / Semboller ve Birimler
Ek B. Semboller ve Birimler
Bilimsel gsterim
Ondalk gsterim
Bilimsel gsterim
1 230 000
1,23 106
Radyasyondan korunmada kullanlan saylar

byklkleri nedeni ile ondalk gsterim
yerine bilimsel gsterim ile ifade etmek daha
uygundur. Bu, istenilen snrlar arasndaki
anlaml saylarn 10un uygun katlaryla
arpm ile kullanmn kapsamaktadr.
rnekler tabloda gsterilmektedir.
100 000
105
3 531
3,53 10
15,6
1,56 10
0,239
2,4 10-1 b
3a
1
0,001
10-3
0,000 087
n ekler
Ondalk gsterimin
bilimsel gsterime
dntrlmesi
Notlar:
a
basamakl
anlaml say
b
ki basamakl
anlaml say
8,7 10-5
Baz onluk katlar, zel isimlere ve sembollere sahiptir. Bunlar, lm birimlerine n ek

olabilmektedir. rnein, kilogramn sembol kg olup 103 gramdr; milimetrenin sembol
mm olup 10-3 metredir. n ekler aadaki tabloda gsterilmektedir.
arpan
n ek
Sembol
arpan
101
deka
da
10-1
desi
102
hekto
10-2
santi
10
kilo
10
mili
106
mega
10-6
mikro
109
giga
10-9
nano
1012
tera
10-12
piko
15
10
peta
10
femto
1018
ekza
10-18
atto
1021
zeta
10-21
zepto
yota
-24
yokto
1024
-3
-15
10
n ek
Sembol
n ekler
79
Ek B / Semboller ve Birimler
Ktle ve
atom numaralar
karbon-14
14C
6
baryum-140
140 Ba
56
kurun-210
210 Pb
82
Semboller
Semboller, radyasyondan korunmada yaygn bir ekilde kullanlmaktadr. Elementler,
genellikle sembollerle gsterilmektedir. rnein; karbon iin C, baryum iin Ba, kurun iin
Pb kullanlr. Belirli bir nklidin ktle ve atom numaras alt ve st indislerle gsterilir. Atom
numaras genellikle gsterilmemektedir.
Yaygn kullanlan semboller aadaki tabloda gsterilmektedir. Bir birimin sembol st
indis olarak sa tarafta gsterildiinde kesrin paydasn ya da hz ifade etmektedir. rnein,
saatteki sievert Sv h-1 olarak ya da Sv/h olarak yazlabilir.
Sembol

Terim
Sembol
Terim
alfa parac
ktle numaras
beta parac
eV
elektron volt
gama n
Bq
becquerel
elektron
Gy
gray
proton
Sv
sievert
ntron
insan Sv
insan-sievert
atom numaras
yarlanma sresi
Radyasyondan

korunmada yaygn
olarak kullanlan

sembollerin

tablosu
Birimler
yonlatrc radyasyon iin kullanlan ana niceliklerin birimleri, bir sre nce bu kitapta
kullanlan birimlere deitirilmitir. Okuyucular, eski birimlerle karlaabilirler. Aadaki
tablo, bunlarn yeni birimlere nasl dntrleceini gstermektedir.
Eski ve yeni
iyonlatrc
radyasyon
birimleri
arasndaki
bant
Not:
a
Daha nce doz
edeeri olarak
ifade edilmitir.
80
Nicelik
Eski birim
Aktivite
curie
Ci
becquerel
Bq
1 Ci= 3,7 x 1010 Bq
Sourulmu
doz
rad
rad
gray
Gy
1 rad = 0,01 Gy
rem
rem
sievert
Sv
1 rem = 0,01 Sv
Edeer
doza
Sembol
Yeni birim
Sembol
Bant
Kaynaka
Kaynaka
IAEA Yaymlar
www.iaea.org
Radiation Protection and the Safety of Radiation Sources (Safety Fundamentals), Safety Series
No. 120, IAEA , Vienna (1996).
International Basic Safety Standards for Protection against Ionizing Radiation and for
the Safety of Radiation Sources, Safety Series No. 115, IAEA, Vienna (1996).
The Safety of Nuclear Installations (Safety Fundamentals), Safety Series No. 110,
IAEA , Vienna (1993).
The Principles of Radioactive Waste Management (Safety Fundamentals), Safety Series No.
111-F, IAEA , Vienna (1995).
Low Doses of Ionizing Radiation: Biological Effects and Regulatory Control: Invited Papers
and Discussions (Proceedings of a conference, Seville, Spain, 17-21 November 1997),
Proceedings Series IAEA , Vienna (1998).
Legal and Governmental Infrastructure for Nuclear, Radiation, Radioactive Waste and
Transport Safety (Safety Requirements), Safety Series No. GS-R-1, Vienna (2000).
Preparedness and Response for a Nuclear Radiological Emergency (Safety Requirements),
Safety Series No. GS-R-2, Vienna (2002).
ICRP Yaymlar
www.icrp.org
1990 Recommendations of the International Commission on Radiological Protection, ICRP

Publication 60, Ann. ICRP 21(1-3), Pergamon Press, Oxford and New York (1991).
UNSCEAR Yaymlar
www.unscear.org
UNSCEAR 2000 Report on Sources and Effects of Ionizing Radiation to the General Assembly
(2 Volumes), United Nations, Vienna (2000).
UNSCEAR 2001 Report on Hereditary Effects of Radiation to the General Assembly, United
Nations, Vienna (2001).
OECD/NEA
www.nea.fr
Avrupa Komisyonu
europa.eu.int/comm/energy/nuclear/index_en.html (nuclear safety and radioactive waste)
europa.eu.int/comm/environment/radprot/index.htm (radiation protection)
81

Radyasyon Insan Cevre PDF

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Radyasyon Insan Cevre PDF

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

RADYASYON, NSAN

Trkiye Atom Enerjisi Kurumu

IAEAnn 2004 ylnda yaymlad IAEA/PI/A.75/04-00391

Fayda ve riskler 2 / Kamuoyu kaygs 2

Blm 2 Atom ve radyasyon 3

Maddenin yaps 3 / Radyoaktivite ve radyasyon 4

Blm 3 Radyasyon ve madde 9

Blm 4 yonlatrc radyasyon kaynaklar 13

Blm 6 Radyasyondan korunma sistemi 23

Blm 7 Doal radyasyon 29

Kozmik radyasyon 29 / Gama radyasyonu 30 / Radon solunumu 31

Blm 8 Radyasyonun tbbi uygulamalar 33

Blm 9 Radyasyonla mesleki nlanma 39

Blm 10 evresel kirlilik 43

Nkleer silah denemeleri 43 / ernobil kazas 45 / Radyoaktif salmlar 47

Blm 12 Atk ynetimi 53

letmeden karma 55 / Bertaraf etme ltleri 56

Blm 13 Acil durumlar 59

Nkleer acil durumlar 60 / Koruyucu nlemler 61

Blm 14 Radyasyon kaynaklarnn riskleri 65

Blm 15 Radyoaktif maddelerin tanmas 69

Semboller ve Birimler 79 / Bilimsel gsterim 79

IAEA Yaymlar 81 / ICRP Yaymlar 81 / UNSCEAR Yaymlar 81

Radyasyon ieren herhangi bir uygulamann fayda ve riskleri konusunda radyasyonun

RADYASYON, NSAN VE EVRE

Blm 2 / Atom ve radyasyon

Blm 2 Atom ve radyasyon

Blm 2 / Atom ve radyasyon

Birok nklit kararl olmasna ramen, ounluu da kararszdr. Kararllk esasen

serisi iin farkl

RADYASYON, NSAN VE EVRE

Blm 2 / Atom ve radyasyon

Doal olarak bulunan dier radyonklitler

rnein karbon, genellikle alt protonlu ve

de, uranyum ve toryum elementlerinden

alt ntronlu karbon-12 halinde, tamamen

kaynaklanan bozunum serileri ya da zincirleri

kararl durumdadr. Atmosferdeki kozmik

ile oluur. Bu serilerin her biri kararl nklit

nlarla etkileme sonucunda, alt proton

olan kurun ile son bulmasna ramen,

ve sekiz ntron ieren bir radyonklit olan,

dier benzer elementlerin radyonklitleri

karbon-14 oluabilir. Fazla ntronlar bulunan

de, bu seri ierisinde ayrca bulunur. Bu

karbon-14'n bir ntronu protona dnr

bozunum emas uranyum-238den balayan

ve bu nklit beta parac yaynlayarak

ve kararl bir nklit olan kurun-206 ile son

bozunur. Bu ekilde nklit yedi proton ve

bulan bozunum serisini gstermektedir.

yedi ntrondan oluan kararl azot-14e

Bu seri radyasyondan korunmada zel bir

dnr. Karbon ierikli malzemelerdeki bu

nemi bulunan radon-222 radyonklidini de

bozunumlarn llmesi, karbonla tarihleme

tekniinin esasn tekil eder.

Alfa, beta, gama, ntron ve X-n

Aktivitenin yarland sre

Bu radyonklitten, enerjisi 0,35 MeVe kadar olan gama nlar yaynlanr.

retilmitir (rnein stronsiyum-90, sezyum-137 ve iyot-131). Prometyum ve pltonyum

gibi pek ok yeni radyoaktif element retilmektedir. Bununla birlikte pltonyum,

uranyum cevherinde doal olarak eser miktarda bulunur.