You are on page 1of 84

Ijh tF

Kj gUt

bjhF 2

fzF
ma
r_f ma
gidF mW
lhik kjneakw braY bgUFwK MF

2015

bghUslf
fzF ( 1 - 80 )
ghl jiy

myF

gf v
1

1.

totf

2.

vfS lk

12

3.

ehF braghLf

26

4.

bfhss

47

5.

neu

64

6.

gz

70

ma ( 81 - 142 )
ghl

ghl jiy

gf v

1.

gRik cyf

83

2.

yFf thlf

98

3.

tzJ njfS

107

4.

kj _is kW y cWf

117

5.

jhtua fh

129

r_f ma
ghl

( 143 - 188 )

ghl jiy

gf v

1.

rffhy

144

2.

cyif ty tj gaf

152

3.

eh thG

162

4.

milahs fhQnth

171

5.

vF vY

178
iii

fzF
Ijh tF
Kj gUt

iv

totf

u, uhF kW uh _tU mik elJ Koj


kilgJ nghoia g ciuaho bfhoUjd.
u

: neW bjhiyfh xguggl kilgJ


nghoia ghfsh?

uhF : v khkh vid isahL muF neW


miHJ brwh. eh neuoahfnt nghoia
ghnj.
uh : mu ghitahsf vgo Ujd?
uhF : ghitahsf nghoia uJ ghjd.
u

: MLfs vd to UjJ?

uhF : tl tot mu kf Tl iwUjJ.


brtf tot MLfs uL mfS kil gJ
moj kW gJ R Ma

gfis wghf brJ

bfhoUjd.
uh : iynfh (stump) vd to UjJ?
uhF : mJ cUis to UjJ.
u

: gJ vd tot bfhlJ?

uhF : gJ nfhs tot bfhlJ.

fzF

fzF

eik Rs bghUf totfis vGJ.


bghUf

bghUf

totf

bg

cUil

nfh

FngL

rh bgo

bgo

jhafil

fh gJ

totf

fdbrtf tiyaik
bgoia ghUwhah?
mJ vjid gffis bfhlJ?

xU bgo kofis f.
gl fhosthW xbthU kofgl
ghfF 1, 2, 3, 4, 5, 6 vd vf Ff.
njitaw ghffis L gl
fhos ko gFfis v ghf.
M. mJ 6 gFfis bfhlJ. xbthU
gF vd tot bfhlit?

bgoid wj
J ghjh, mJ
gl csthW jilahd
totid bfhLF.
j fgl jil
totid bgo
tiyaik vnwh.

xbthW brtf tot bfhlit.


j totij koF
nghJ mJ bgoahf
khWwJ.

vj X U gkhz tot kofglh Kgkhzkhf


khWwnjh, mj Ugkhz totnk Kgkhz
tiyaik vdgL.

fdrJu tiyaik
6
1

5
lgl nfhLf tahf rJufis kojh fdrJu
ilwJ. bghGJ rk mss MW rJuf
fdrJu
tiyaikghf mikwd.

fhj fdrJu bra uhK Udh. fdrJu cs


gff midJ rJu tot bfhlit vgJ mtDF bj.
Mfnt gl fhlgLsthW btntW jkhd uL totfis
mt tiujh.

j U totfis kojh fdrJu


ilFkh?

fdrJu mikkhW FiwjJ uL


totf tiuf.

fzF

lgl nfho tahf kof. fl totf vit


bgoahf khWwdnth mj totF ( ) FLf.

fzF

wj iyyhd bgo tiyaik


wj iyyhd bgoia cUthFtjfhd brtf kW rJu
totfis (gff) bfhl U ntW tf nf
bfhLfgLsd.

wj bgof brtjfhf rJu kW brtf toyhd


tiyaikf uoid tiuf.

fdrJu tiyaik bfhLfgLsJ.


fdrJu cUthFkhW bfhLfgLs
tiyaikig kogjfhd xU t njh. f vw

g
j

vGJ mogF tjh, vj vGJf


fdrJu nk gF, K gF kW
tyw tU?

gl fhlgLs fdrJuUJ
nk gF

r UF.

K gF

l UF.

tyw

j UF.

tyJ

nk lJ
K

cUis tiyaik

brtfid mfythl U f nrUkhW


izjh brtf skhdJ bfhLfgl
tl Rwsthf miktij fhzyh.
j tiyaik cUisia cUthFwJ.

xiw vLJ nkny cs cUis


tiyaik tlij msf.
mnj id bfhL wKs
tlij msf. rkkhf Ugij
fhzKowjh?
L mnj id bfhL brtf sij msf.
J rkkhf Ugij fhzyh.
brtf s cUis mojskhf mik vgJ
j _y bjwJ.

T tiyaik
glij gh.
tlnfhz gF U
fis nrUkhW izf. tlnfhz
skhdJ mojs tl
Rwsthf miktij fhzyh.
j tiyaik
cUthFwJ.

Tig

tlnfhz s mj mojs tl
Rwsthf miktij fhzyh.

fzF

xU brtfK, rk mss uL
tlfS csd.

fzF

tiyaiknfw cUtij bghUJf.

jiu tiugl

#d

#d

#d

#d

fj

#d

j o K gf xU #dY, xU fj csd.
gf uL #df csd. lgf xU #dY,
tygf xU #dY
csd. nkny bfhLfgLs jiu
tiuglid bfhL o gl xW nHbfhLfgLsJ.

ik tiugl

xU L tiua mjfhd s, mfy kW cau msf


bfhLfgLjny wghd tahF. thW bfhLfgLtJ ik
tiugl (Deep Drawing) .

#d

#d

fj

bfhLfgLs jiu tiuglF


Vw rahd ik tiuglF ()
FLf.

#d

#d

fzF

xU L mikf jiu tiugl mtakhF. nf xU o jiu


tiugl bfhLfgLsJ.

fzF

U gkhzfUJ Kgkhz

rJu
fdrJu
brtf
fdbrtf
nkny y U gkhz kW Kgkhz totf
bfhLfgLsd. jnghJ toa rhj Kgkhz cUt tiu
Kiwia flayh.
lij milF jik bfhl midJ bghUfS
Kgkhz bghUfshF.
rJuUJ fdrJu tiuj
gl fhosthW
bfhLfgLs
rJu J kbwhU
rJu tiuf.

xU jh rJu xW
tiuf.

gl fhl
gLsthW rJu
_iyfis izF
l nfhLf
tiuf.

bghGJ l
nfhLf nk rahd
nfhLf tiua.

nkTa tid g brtfUJ fd brtf tiua.

gunjhw (Perspective View)

cnyhf Jo K gf njhw
bfhLfgLsJ. cnyhf Jo
gu njhwij cUthFnth.
go 1 b t i s j h x i d go 2 gl fhlgLsthW
vLJ bfhL, cnyhf
_W Kidfis
Jo K njhw tiuf. gl l izf.
fhosthW
l.

go 3 gl csthW FWF go 4 j b g h G J t i u a g l
nfhoF btnas
nfhL tiuJ mij gF
nfhLfis f.
tiu l.

cnyhf Jo Kgkhz gu njhwf J xwhF.

cnyhf Jo btna btntW gFf


f itJ mjDl cnyhf Jo
Kidfis izf. cfSF gy
Kgkhz totf ilgij fhzyh.

fzF

gunjhw vgJ xU Kgkhz bghUis Ugkhz


js fhL njhwkhF.

fzF

bfhLfgl Kgkhz bghUf tygf kW K gf


w njhwfis tiuf.
bghU

ty gf
wnjhw

K gf
wnjhw

g neu
bfhLfgl Kgkhz bghU tygf kW K gf w
njhwfis tiuf.
Kgkhz bghUf

tygf wnjhw

10

K gf wnjhw

gjh
rahd ilia njbjL.
1. ________ Kgkhz tot bfhlJ
i) rJu

ii) brtf

iii) Knfhz

iv) fd brtf

2. fdrJu ________ gffis bfhlJ.


i) 4

ii) 6

iii) 8 iv) 10

3. bghU rahd tygf njhw _____


i)

ii)

iii) iv)

ij fzF
1.

bfhLfgLs ol vfis cdJ Fngo


bg vGj.

mt f tzl v

mikid mf. cdJ Fngoid miu RH


brj, f fhgJ ahJ?

2.

tiugl

UgijJ

mLfgLsd. IJ f cwK,
8 f btwK mikkhW 12
fis ne nfhLfsh izJ xU
totij cUthF.

11

rJu

to

fzF

vfS lk
g h it

(1)

tUtdtF ilaf
i) <yf f bga v

_______.

ii) _yf f a v _______.


iii) _yf f bga v _______.
iv) ehyf f a v _______.
v) ehyf f bga v _______.
(2)

(3)

tUtdtF v bga vGJf.


i) 4005

ii) 4732

iii) 5060

iv) 5847

v) 8340

vi) 9400

tUtdtF v cU vGJf.
i) MuJ mWW.
ii) IahuJ ehgJ uL.
iii) VHhuJ bjhshuJ vgjhW
iv) vlhuJ vGW KgJ
v) xgjhuJ eh}W vgJ.

(4)

tU vfS t tzl vf lkig vGJf.


i) 5507

ii) 6348

iii) 7540

iv) 8675

v) 9143

vi) 9312

12

(5)

(7)

i) 3238

ii) 6520

iii) 8005

iv) 4317

v) 7430

vi) 8502

l to vGJf
i) 2000 + 400 + 20 + 7

= _______.

ii) 3000 + 500 + 60 + 5

= _______.

iii) 5000 + 200 + 8

= _______.

tUtdtW bga viz tlLf.


i) 429, 536, 209

(8)

6276, 6266, 6267

tUtdtW a viz tlLf.


i) 655, 650, 605

(9)

ii)

ii)

9099, 9909, 9999

VW tirY wF tirY mikf.


i) 1771, 6217,

4562,

8392, 5505

ii) 8077, 4212,

1791,

5500, 7508

iii) 4558, 6354,

8392,

7715, 5678

(10) 4, 6, 7, 8 Ma vfis xU Kiw kL gagL, ehyf


f a v, f bga vfis mikf:
f a v : _____________
f bga v : ________
_____________

13

fzF

(6)

Fpo vGJf.

fzF

bga vf
g

xjJ.

khztf jf tFgiw
fUJ btna tjd.
ghkh :

KojJ,

Maf y w
igfSl

vnf

brwd?
mu : mtf L lhf
brW kfbjhif fzbfL gfis bra
brwd.
ghkh :

mgoah! V mgia brwd?

mu : g jiyik MaUF xbthU tFYs khzt


vif bjjhjh mu eyl gafis
mtuh bgWju aY. mij nghW, xbthU gFY
cs Mf, bgf tu mUj mta.
j tufis uL gna kf bjhif
fzbfL vdgL. mit vnghJ bga vfshfnt
UF.
ghkh :

mgoah!

mu : M. vLJfhlhf Utzhkiy khtl uhk


gF kfbjhif MW yf vzhf csJ. w
khtlf kfbjhif nkY bga vfshf Ufyh.
bga vfis v J bfhs, thf jFj
lf eh fh L vGJnwh.
ghkh :

f gaDs tufis bjjh. e mu.

14

ehyf fbga
v 9,999

9,999+1

10,000

Iyf
fa v

Iyf fbga
v 99,999

99,999+1

1,00,000

MW yf
fa v

MW yf
VG yf
9,99,999+1 10,00,000
fbga v
fa v
9,99,999
VG yf fbga
vL yf
99,99,999+1 1,00,00,000
v 99,99,999
fa v

nfhol lij uf

1)

10,001 , 10,002 , 10,003 , ______, ______, _______, _______,


_______, 10,009 , 10,010.

2)

10,010 , 10,020 , 10,030 , 10,040 , ______, ______, ______, ______,


______, 10,100.

3)

10,100 , 10,200 , 10,300, ______, ______, ______, ______, ______,


______, ______.

4)

11,000 , 12,000 , 13,000 , ______, ______, ______, 17,000 , ______,


______, ______.

5)

10,000 , 20,000 , 30,000 , 40,000 , ______, ______, ______, ______,


______, 1,00,000.

6)

10,00,000, 20,00,000,

_______, _______, _______,______,

70,00,000, ______, ______,1,00,00,000.

15

fzF

brw tF ehyf vf fbga v 9,999 vgij


fnwh. jnghJ mtF nkgl yffis bfhl fa
kW fbga vf cUthF jikid mjdh vf
tsUtij cW nehFnth.

fzF

nfhol lij uf
1)

99,990 , 99,991 , 99,992 , ________, _________, _________,


_________, 99,997 , 99,998 , _________, 1,00,000.

2)

9,99,910 , 9,99,920 , 9,99,930________, _______, ________,


_________, ________, 9,99,990 , 10,00,000.

3)

9,99,100 , 9,99,200 , 9,99,300 , _______, _______, _______,


9,99,700 , 9,99,800 , _________,10,00,000.

4)

99,000 , 99,100 , 99,200 , _________, ________, _________,


_________, 99,700 , 99,800 , _________, 1,00,000.

5)

99,91,000 , 99,92,000 , 99,93,000 , _________, _________,


_________, _________, 99,98,000 , _________, 1,00,00,000.

mJ bfhf
xU nfho
mlsit

1,00,00,000

xWf

10,00,000

gJf

1,00,000

Wf

10,000
1,000
100
10
1

16

Muf
gjhuf
yrf
gJ yrf
nfho

xU gJ
yr
xU
yr
xU
gjhu

xW

gJ

Mu

gjh
u

10

yr

gJ
yr

100 1,000 10,000 1,00,000 10,00,000 1,00,00,000

1
1
1

X Mu

M krlij gagL fnghkh!


(1)

M krl FF v 9,678
v bga : xgjhuJ mWW

nfho

g.y.

y.

g.M.

M.

vGgbjL .
FpL Kiw :
9 Muf + 6 Wf + 7 gJf + 8 xWf
= 9,000 + 600 + 70 + 8
= 9 1000 + 6 100 + 7 10 + 8 1.
M krl fhL v 49,857

(2)

v bga : ehgbjhgjhuJ vW
nfho g.y.

y.

g.M.

M.

IgnjG.
FpL Kiw :

4 gjhuf + 9 Muf + 8 Wf + 5 gJf + 7 xWf


= 40,000 + ______ + 800 + _____+ 7
= 4 10,000 + 9 1,000 + 8 ___ + 5 10 + 7 1

17

fzF

xU nfho

nfho

fhQ goaiy rahd vfis bfhL uf :

M krl fhL v 6,29,634.

(3)

fzF

v bga : MW yrJ UgbjhgjhuJ mWW KgJ


ehF.
FpL Kiw :
= 6 yrf + 2 gjhuf + 9 ______
+ 6 Wf + 3 _____ + 4 xWf
nfho

g.y.

y.

g.M.

M.

= 6,00,000 + 20,000 + ____ + 600 + ___ + 4


= 6 1,00,000 + 2 ____ + 9 ______ + 6
100 + ___ 10 + _____ 1

M krl fhL v 29,37,465.

(4)

v bga : UgbjhgJ yrJ, KgnjHhuJ eh}W


mWgijJ
FpL Kiw :
= 2 gJ yrf + 9 _____ + 3 gjhuf
+ 7 ____ + 4 Wf + 6 gJf + 5 ___

nfho

g.y.

y.

g.M.

M.

= 20,00,000 + 9,00,000 + _____ + 7,000


+ ___ + 60 + 5
M krl fhL v _____

(5)

v bga : ____________________________________
FpL Kiw :
= 70,00,000 + 2,00,000 + _____ + 4000
+ ____ + _____ + _____
= 7 gJ yrf + _____ + _____ + _____
nfho

g.y.

y.

gM.

M.

+ _____ + _____ + ______

18

tU vfSfhd krl mikJ lknfwh ngh


kfis L v bga kW Fpo vGJf.

(2)

i)

38,205

ii)

7,20,045

iii)

23,47,280

iv)

17,35,488

lk mltiz vf lknfg vfis uf.


l
k

vf

nfh

g.

g.M

1, 00, 00, 000 10,00,000 1,00,000 10,000 1000 100 10

48,769
7,14,050
38,29,014

19,15,845
1,00,00,000

v-fh lk mltiz l bgWs 38,29,014 vw viz


nghW kw vfis fhQkhW mikf.
38,29,014 vw v
4 lk

41 =

1 lk

1 10 =

10

0 lk

0 100 =

9 lk

9 1,000 =

9,000

2 lk

2 10,000 =

20,000

8 lk

8 1,00,000 =

8,00,000

3 lk

3 10,00,000 =

30,00,000

19

fzF

(1)

fzF

tU vf cs yffSF lkig vGJf :


i) 48,769

ii) 7,14,050

iii) 89,05,946

fh mta
Iyf vf kW mjF mfkhd yff bfhl
vfis iuthf vjhf gof fh Lnwh.
lk mik xW, gJ, W Matiw xWf Y,
Mu, gjhu Matiw Muf Y, yr, gJ yr
Matiw yrf Y, nfho,gJ nfhoMatiw nfhof
vw Y mikJ fzLnwh. xbthU fh L
vGjgLwJ.
i)

78,40,435

ii) 1,23,00,786
iii) 4,58,70,465

(1)

(2)

tU vfSF fh fL goJ v bga vGJf.


i) 247345

ii) 465310

iii) 1946380

iv) 3438375

tU vfis lknfg M krl mikJ,


v bga vGJf.
i) 59,047

ii) 2,04,854

20

iii) 3,79,89,750

(3)

fhQ vf t tzl vf lkig vGJf.


i) 5,09,521

ii) 6,50,283

(4)

iv) 41,79,001

fhQ vfis Fpo vGJf.


i) 70,635

(5)

fzF

iii) 8,88,408

ii) 40,06,360

iii) 56,08,866

iv) 99,80,623

tUtdtiw l to vGJf.
i)

20,000 + 4,000 + 300 + 20 + 5

ii)

30,000 + 7,000 + 200 + 50 + 6

iii)

2,00,000 + 60,000 + 5,000 + 300 + 40

iv)

4,00,000 + 60

vf xik
vitnaD uL vfis xl > , < kW = Ma FpLfis
gagLJnwh.

35,826 kW 9,586 Mat aJ vJ?


mf yffis bfhl vf bga vf MF. Fiwj
yffis bfhl vf a vf MF.
9,586
4 yff

<

35,826
5 yff

21

fzF

67,352 kW 84,675 t vJ bgaJ?


uLnk Iyf vfshf csd. vdnt mf lkila
vfis xL bga vfis mayh. btf mf
lk 10 Muf MF. 10 Muf lkig xLnghJ
8 gjhuf 6 gjhufis l bgaJ.
vdnt,

84,675 > 67,352

jid vgJ ehfhuJ mWW vGgijJ vw v


mWgnjHhuJ

KW

IguL

vw

viz

bgajhF vW gof ntL.

63,150 kW 61,879 tW vJ aJ?


uL vfS Iyf vf. j vf gjhukhtJ
l cs vf rk. vdnt MukhtJ lij xl ntL.
MukhtJ lij xLnghJ, Kj v 3 MufS
ulhtJ v X MuK csd. vdnt X Muij cila
v aJ.
Mfnt,

61,879 < 63,150

jid mWgbjhwhuJ vW vGgbjhgJ vw


v mWgJ _whuJ W Igij l ajhF vW gof
ntL.
gjhu, Mu lf xnu v mik nghJ whtJ
lkid xLf. whtJ lk uL vfY xwhf
U mjF mLj iy cs gJ, xW Ma lkid
xL bga v, a vfis fla ntL.

22

vLJfhlhf,

45,679

<

45,789

ii)

50,562

>

50,541

iii)

65,432

<

65,439

xnth vLJ fhoY


vbjj
yff
lk
xl
gLsd
vgij
fLof.

vf bga v, a v fhz Kj yff


vifia xl ntL. yff rkkh
lUJ tykhf yff lkig xl ntL.

bfhLfgl iz vf < , > kW = Ffis gagL


xLf.

1)

4,506

56,780

5)

35,703

2,308

2)

18,579

18,579

6)

48,458

46,358

3)

57,939

87,399

7)

76,345

76,396

4)

43,483

44,833

8)

47,346

47,634

tU

vfis

xUKiw

kL

gagL

fbga kW f a Iyf vfis vGJf.

(1) 3, 7, 9, 5, 2

(2) 7, 4, 3, 8, 2

fa v

23,579

fa v

23,478

fbga v

97,532

fbga v

87,432

23

fzF

i)

fzF

tU vfis xUKiw kL gagL f bga kW f


a Iyf vfis vGJf.
i) 4, 3, 7, 9, 0

ii) 6, 1, 7, 4, 2

fa v

fa v

fbga v

fbga v

iii) 9, 4, 6, 3, 1

iv) 4, 5, 9, 8, 7

fa v

fa v

fbga v

fbga v

(1) tUtdtW f bga v, f a v Matiw


fLo. f a viz a rhoY, f bga viz
bga rhoY L uf.
i)

45,

7,

50,665

ii)

41,653,

460,

810

iii)

1,235,

22,558,

480

iv)

13,857,

4,790,

865

v)

12,636,

4,170,

8,878

i)
ii)
iii)
iv)
v)

i)
ii)
iii)
iv)
v)

uL rhofY cs vf vthW mikJsd?

24

vf VW tir kW wF tir
f a vUJ f bga vf tiu vfis tirgL

fzF

vGJtJ VWtir vdgL.


bfhLfgLs vfis VW tir vGJf.
387,

4,462,

17,347,

986,

38,432

986,

4,462,

17,347,

38,432

VW tir
387,

f bga vUJ f a v tiu vfis tirgL


vGJtJ wF tir vdgL.
bfhLfgLs vfis wF tir vGJf.
986,

6,421,

14,176,

979,

87,346

14,176,

6,421,

986,

979

wF tir
87,346,

bfhLfgLs

vfis

VW

tirY,

wF

tirY vGJf.
44,565,
VW tir

36,735,

37,536,

44,655,

7,400

7,400 ,

36,735 ,

37,536 ,

44,565 , 44,655

wF tir :

44,655 ,

44,565 ,

37,536 ,

36,735 ,

7,400

tU vfis VW tirY, wF tirY vGJf.


i)

27,045 ,

18,137 ,

33,270 ,

10,678

ii)

33,198 ,

12,384 ,

21,765 ,

24,250

iii)

52,830 ,

41,197 ,

64,532 ,

47,675

iv)

26,487 ,

33,765 ,

26,842 ,

38,482

25

fzF

ehF braghLf

Tl
Ma ela ngho
fj Ma tFgiwF EiHjJ khztfSF xU
ngho eldh.
ah fzid iuthf brJ
Kofnsh mtfSF
grng.
khztf midtU fzid MtJl vghjd.
Ma Ta fzF : eh ` 12,700 F xU foY, ` 9,300 F
xU nuh, ` 2,700 F xU nkir thnd. eh tha
bghUf bkhj iy vd?
fz mf MtKs a kW snfh Ma UtU
iuthf fzid brJ Kojd. Ma Ut
FngLfis ghjh. UtUF btntW ilf
ilUjij fL Ma Mra glh.
uL fzFfis rghJ mtf ga Kiwf ahUila
fzF rahdJ vgij TWf.
snfh

a
fo iy

12,700

fo iy

12,700

nuh iy

9,300

nuh iy

9,300

nkir iy

= + `

2,700

nkir iy = + `

2,700

bkhj iy

24,700

` 1,32,700

bkhj iy

a vfis xw xwhf vGJnghJ, yff


lkig g vGjhikah, Tlgy jtwhdij ma
Kowjyth!
, lkig rahf vGj fW bfhnth.

26

tU vfis xw xwhf vG TLf.

gM M g
4

M g

7 + 3

gM M g

x
5 +

0 + 2

xWfis Tl

gM M g
1

+
9

6 + 0 + 5 + 7 = 18 xWf

= 1 gJ + 8 xWf
gJfis Tl
7 + 1 + 7 + 3 = 18 + 1
= 19 gJf = 1 W + 9 gJf
Wfis Tl
2 + 7 + 4 + 7 = 20 +1
= 21 Wf = 2 Mu + 1 W
Mufis Tl
2+3+4 = 9+2
=11 Muf = 1 gjhu + 1 Mu
gjhufis Tl
2 + 6 = 8 gjhuf + 1gjhu
= 9 gjhuf

vfis TLf : 346 , 64,786 , 9 kW 89.


gM M g
1
6

x
F

6
9

+
6

yffSF il
ilbt L vGJtjh,
vfis xw xwhf
vGJnghJ lkig jtwhf
vGJtij jfyh.

27

fzF

64,737 + 3,475 + 22,710 + 276.

TLf.
i)

18,436 ,

11,705 ,

26,470

kW

39,390

ii)

74,786 ,

375 ,

5,450

kW

78

iii)

2,465 ,

94,366 ,

376

kW

56

iv)

270 ,

46,210 ,

17

kW

6,500

v)

7,

493 ,

28,786

kW

6,405

(2) Fl lf jFj vfis uf

gM M g x

+
1

gM M g

4 9

8 5

2 3

2 7

1 0

4 2

5 8

dQ bghUf gid br fil


gidF itfgLs bghUf
iygoaiy ftf.

dQ mfho

iygoa

fzF

(1) tU vfis xw xwhf rahd lkl vG

bjhiyfh bgo (29) `

12,750

7,550

J Jitgh

14,750

1,800

rikgh (1 )

850

ryit bgo

570

ifsF (lh)

65

luf (nAh nal)

v 10, HF njuo , nfha

28

Mo

gid

IJ ng tha bghUf tu tUkhW

rh : bjhiyfh bgo - 1, - 1, if sF - 1.

fjh : - 1, rikgh - 1, luf - 1.


ah : J Jitgh-1, ifsF-1, - 1.
jh

: bjhiyfh bgo - 1, if sF - 1, rikgh - 1

rh tha bghUf bkhj kig fLo.


rh thait,
bjhiyfh bgo iy =

` 12,750

iy

1,800

ifs iy

65

bkhj k

` 14,615

rh tha bghUf bkhj k = ` 14,615

iy goaUJ fhah, fjh, ah kW jh Ma


xbthUtU tha bghUf bkhj iyia jjna
fLo.

(1) xU L fLtjF njitahd bk _ilf tUkhW


fLkhdF
- 1,150 _ilf
nkjs mikf

850 _ilf

Rt R ntiyfhf 98 _ilf
L fo Kof njitahd bkhj bk _ilf vjid?
(2) xU FLg kif bghUfSF ` 3,500, ghYF
` 1 ,2 0 0 , L t h l i f k W f l z F
` 4,800, w bryF ` 950 vd brythd. mkhj
brythd bkhj bjhifia fLof.

29

fzF

fhah: luf-1, ryit bgo-1, if sF - 1

(3) xU efuh xU khj Fo tahf ` 8,430 , bjh tahf


fzF

` 9,890 , nfif tahf ` 1,480 , rij tahf ` 2,740 vd


bgwgld. mkhj bgwgl bkhj t bjhif vts?
(4) xU ffh jf, dQ bghUf,
Milf kW L gaghL bghUf
Matiw gid brjj _y bgwgl
bjhif Kiwna ` 1,700 , ` 18,585 , ` 9,200 kW

` 22,000. ffh bgwgl bkhj bjhif vts?


fj
V cdJ L ghlij
D Kofhk Uwh
vwh rush jhah.
mkh

xU

Fl

fzid kL vdh bra


ayiy vwh rush.
rush Fngil
th ghjh jhah.
Fngo Uj fzF : 27632 8267 = ?
27632
8267
vfis xw xwhf vGJnghJ rush brJs
jtid jhah Rofhodh.
rushth fzif V nghl Koaiy vgJ cfSF
bjUF.
cfsh fzif U vG il fhz aY myth?

30

nH cs fzif xw xwhf vG ff.


27,632 8,267.
x

M g

2
gM M g

12
1

17 5

2 12

xWfis ff
7 I l 2 ajhf csjh
gJfUJ xU gid xWfshf kh
xWf nrJ ff.
(10 + 2 = 12), vdnt 12 7 = 5
gJfis ff
6 I l 2 ajhf csjh xU id
gJfshf kh gJf nrJ
ff.
10 g + 2 g = 12 g - 6 g = 6 g
Wfis ff
5 WfUJ 2 Wfis ff
52=3
Mufis ff
gjhufUJ 1 gjhuij
Mufshf kh MufSl nrJ
ff.
10 M + 7 M = 17 M
17 8 = 9 M
gjhufis ff

10=1

(1) tUtdtiw ff
i) 76,236 987
iii) 60,006 27,822

ii) 9,827 992


iv) 98,765 7,988

(2) 69,848 UJ 58,600I ff.


(3) 6,589 F 74,569 FKs ntWghil fhf.
(4) 23,569 I l 75,000 vts mfkhF?
(5) 5,600 l vts nrjh 90,000 ilF?

31

fzF

gM M g

fzF

xU bk bjhrhiy Xuho 63,665 bk


_ilf cg bragld. mt 52,980 _ilf
gidahd. gidahfhj bk _ilf
vjid?
gM M g

15
2

5 16

cgahd bk _ilf

gid braglit

gidahfhjit
gidahfhj bk _ilf = 10,685

(1) Iyf fbga vF MW yf


fa vFKs ntWghil fLof.
(2) xU nkhlh ir iy ` 45,800. XU
to iy nkhlh ir iyia
l ` 42,910 Fiw. to iyia
fLo.
(3) mtHf j khj tUkhdkhd ` 26,000I t
brYdh. d ` 7,600 kW

` 12,400I

tUJ bgWbfhlh. mt fz
jKs bjhif vts?
(4) x U k y f f h 3 5 , 0 0 0 k y f
gagLjgL ky rho cUthfglJ.
mtUJ 1,314 kyf vLfgL ld.
jKs kyfis bfhL a cUt mikf
gagLjgl kyf vts?

32

(5) xU ngU Kj thu ` 27,432 F,


ulhtJ thu ` 16,758 F gaz Lf
thu gidahd gaz Lf mf bjhif vts?
(6)

* Fl lf rahd yffis bfhL uf.


gM M g

gM M g

bgUf
gu fj tF xU bgUf fzif
brJ Kojh. fzif rahf brUJ,
mt kd X Ia vGjJ. j Iaij j
egl nflh. mtDF il bjaiy.
UtU nrJ Mal brW nfld. fj
Ma tf Iaij jh.
gu brj bgUf fzid ftf.

6 5 8 4 6
3 9 4 8
+ 2 6 3 2
3 0 2 6 8
658I 4M bgUFnghJ, bgUf gyid gjh lUJ
vGJnwh. j sf tUkhW:

sf 1

2
3

3
6
0

8
6
8
0
8

9
3
2

5
4
4
2
6

658 6 xWf = 658 6 = 3948


658 4 gJf = 658 40 = 26320

33

fzF

gidahd. ulhtJ thuij l Kj

sf 2
g

5
4
4
2
6

8
6
8

fzF

2
3

3
6
0

9
3
2

658 6 xWf
x
x
8 6 = 48 xWf
g
x
5 6 = 30 gJf

x
6 6 = 36 Wf
658 4 gJf
x
g
8 4 = 32 gJf
g
g
5 4 = 20 Wf

g
6 4 = 24 Muf

vyh kfis lk
nfwhngh vG TLf.

bgUF vzhd 46 4 lk 4 gJfshF. vdnt,


bgUf gyid xwh l vGJtjF gyhf gjh l vGj
ntL. thW gu Iaij Ma bj gLdh.

tU vf bgUfgyid fhf.

(1) 9,500 2
(3) 9,427 67
(5) 9,707 52

(2) 7,426 39
(4) 8,085 94
(6)
354 256

xU khzt L xU ehSF ` 350


brylgLwJ.

30 ehf bfhl xU khjfhd

bryid fLo.
xU ehSfhd bry =
1 khjfhd bry

350

350 30

` 10,500
vdnt, xU khjfhd bry = ` 10,500

34

126 kW 16 bgUf gyid fhz :

126 x 10 =
126 x

1,260

6 = +

756
2,016

16 ehf gidahd EiH


Lf vif = 2,016

bgUF viz
(10 + 6) vd f.
vdnt Kj
126 I 10 M
bgUF
126 I 6 M
bgU TLf.

bgUF v, vfis bjhlJ af U


Kj vfis bgU bgUf gy tygf afis
nrf ntL.
(i) 8 x 400 = 3,200
(ii) 15 x 5,000 = 75,000
xU iy ` 735 v, 125
f iy vd?

xU iy = ` 735
125 f iy

= ` 735 125

735 125
3675

735

5 = 3675

14700

735 20 = 14700

73500

735 100 = 73500

91875
125 f iy = ` 91,875

35

fzF

xU rf f 1 eh gidahd EiH
Lf 126 v, 16 ehf gidahd EiH
Lf vjid?

735 I 125 M bgUF kbwhU Kiw

bgUfgL v

fzF

bgUF v

(1) xU l gh iy ` 22 v 20 l gh iy
vts?

(2) xU ehfh iy ` 182 v 25 ehfhf iy


vts?

(3) xU jf iy ` 250 v 40 jff iy


vts?
(4)

xU bjhrhiy xU eh 285 U FHhf


cg bragLwd. 293 ntiy ehf bfhl
X Mo cgahd FHhf vjid?

(5)

X M bgo 144 Mf mL itf


gLsd. 675 bgof xUeh rijF bfhL
tugld. bfhL tugl bkhj Mf
vjid?

36

49

46 Kj 54 Koa cs vfis bfhL


rJufis uf. vgo TodhY TL

46

bjhif 150 ilf ntL.


52

47

21 Kj 29 tiuyhd vfis bfhL


rJufis uf. beL TodhY,
FW TodhY

TL bjhif 75

ilFgo mikj ntL.

21

thW gy kharJufis c egfSl


cUthFf.

tU IJ fzFfY cs thaf xbthiw


gof. xbth jugLs dhf rahd dhF
() brf.
(1)

gH ahgh xbthY 38 gHf bfhl

50 bgof itUjh.
i) gHfis thf

gH ahgh vts

brytjh?
ii) gH ahghl Uj bkhj gHf
iii) xU gH iy vd?

37

vjid?

fzF

kha rJu

fzF

(2) nut ` 47F xU jfK, mD ` 43F xU jfK


thd. filfhul ` 100 bfhLjd.
i)

filUj bkhj jff vjid?

ii)

filfhu vts gz jUth?

iii) jf fil njitahd U csjh?


(3) bjho gid fil 15 bjhof
csd. xbthU bjhoY 20 tifahd f
lgoUjd.
i)

gid fil cs bkhj f


vjid?

ii)

vjid tifahd f btlfSF mDg


gLwd?

iii)

ts giz vjid ng csd?

(4) rf FG 176 ng csd. mtf xU TlhuF 8 ng j


j bfhld.
i)

rf ghjt vjid ng?

ii) rf FGfhf vjid Tlhuf


mikfgld?
iii) rfi[ L brwt vjid ng?
(5) fil 144 Kilf Ujd. mit xbthU joY 12
Kilf j mL itfgoUjd.
i) filF njitahd Kilf vjid?
ii) w Kilf vjid?
iii) njitahd jLf vjid?

tFj
LKiw nghJ tF ah mij, mtuJ
kff trh, nukh kW ah Mnah ah oF
tUjd.
ah j FkhUF tFj fzid brnghJ X
Ia vGjJ. mj Iaij j mij kff kW j mfh
Mnahl nflh. mtf midtU jjna m fzid
bra bjhld.

38

f 7692 6
fzF

vdnt xbthUtUF
ilgJ 1282
nuZkh fzid tUkhW brjh.
7692I rkkhf gLnth.

39

fzF

10 x + 2 x

40

fzF

7 Mufis 6 Mufshf 1 Kiw kLnk


gjfyh.

is,

gjh lUJ 9I ahd 4F


gf vGJf. 49 gJfis, 6 gJfshf
8 Kiw gjf gLwd. vdnt 49 6 = 8
gJf, = 1.

fis,

41

fzF

7 ehfSF brylgL bjhif = ` 4,809


xU ehSF brylgL bjhif = ` 4,809 7

go 1

go 2

gJfis, 7 gJfshf 8 Kiw

go 3

Wfis,

42

go 1

go 2

43

fzF

36 td _ilf iy = ` 3,024
1 td _il iy
= ` 3,024 36

fzF

(1) tUtdtiw tFJ < fhf.


i) 6,005 5

ii) 3264 3

iii) 5,697 9

iv) 9,450 30

v) 5,150 25

vi) 6,490 55

(2) 3,375 khgHf 75 Tilf, xbthY


rkkhd vif mL itfgLsd.
xU Til cs khgHf vjid?

(3) xU ahaiy fil 50 ehf gid


bragl m vil 13,500 .. 1 eh
gid bragl m vil vts?

(4) x U n f h g i z # & k h j x
nrffgl Kilf 19,500. xU eh vjid
Kilf nrffgld?
(5) X mryf 10 ehf gid bra
gl mr iyf k ` 12,750 v,
1 eh gidahd mr iyf
k vts?
(6) xU ghu bjhrhiy 27 ehf
cg bragl ghuf vif
13,365

MF. 1

eh cg bragl

ghuf vjid?

44

tUtdtWF ilaf.
(1) Iyf v ______
i) gjhu

ii) MuJ ehgJ

iii) W

iv) gJ

(2) MW yrJ IgjhuJ ehgJ vgj vcU


______.
i) 65,040

ii) 6,50,040

iii) 6,50,400

iv) 654

(3) 6,54,302 vgj v bga ______.


i) MW yrJ IgJ ehfhuJ KW uL
ii) mWgijjhuJ eh}W KgJ uL
iii) MW yrJ IgJ ehfhuJ KW uL
iv) mWgijJ yrJ ehfhuJ KguL
(4) 76,543 vw v 7 l k ______.
i) 7

ii) 70

iii) 70,000

iv) 7,000

(5) 54,302 F rkkhdJ ______.


i) 5 + 4 + 3 + 0 + 2
ii) 5,000 + 400 + 30 + 2
iii) 50,000 + 4,000 + 300 + 2
iv) 5,000 + 4,000 + 30 + 2
(6) 96,160 vw vYs uL MWf lk
fSF ilna cs ntWghL ______.
i) 0
iii) 5,940

ii) 994
iv) 6,000

45

fzF

g jh

fzF

(7) 2, 9, 5, 4 kW 6 vw vfis gagL, vGjgL


f bga 5 yf v ______.
i) 24,569

ii) 96,542

Iii) 92,456

iv) 95,624

(8) vJ rahdJ?
i) 49,505 vw v 49,550 I l ajhF.
ii) 49,550 vw v 45,950 I l ajhF.
iii) 45,960 vw v 40,965 I l ajhF.
iv) 45,906 vw v 45,609 I l ajhF.
(9) tU vf vJ bga v?
i) 5,405

ii) 4,505

iii) 5,054

iv) 5,504

(10) 75,432 vw v l bgWs 5 kW 3 vw


yffis kh mikjh a v ilF.
bfhLfgl vF a vF cs
ntWghL ______.
i) 1,980
iii) 990

ii) 9,990
iv) 1,890

(11) MW yf f bga vF, Iyf f a


vFKs ntWghL ______.
i) 89,999

ii) 9,89,999

iii) 10,000

iv) 1,00,999

(12) 405 kW 40 bgUfgy ______.


i) 445
Iii) 1,620

ii) 16,200
iv) 1,800

(13) 7427 7 vg ilF < ______.


i) 161

ii) 1,061

iii) 1,006

iv) 1,001

46

bfhss
gh gid iya uhK jdJ jijF cj brJ

bfhoUjh.

gyj

msitfis

msf

mt

gagLa

fUfis ghUf.

50.

100 .

200 .

500 .

1 l (1 ) msit fU 500 l (.) msit fUia l


bgaJ vW mtDF bjUD mit uoF cs bjhlig
ma Udh. #hoUj ghiy 500 . msit fU u tiu
Cdh. d mij 1 msit fU Cdh. mJ ugiy
vgij ftjh.
vdnt, L xU 500 .
ghiy 1 l msit fU
Cdh.
msit

jnghJ
fU

Fplsit

milJsij

mjh.

UJ
1 = 500 . + 500 . = 1000 .

1 = 1000 .
nkfLs braghil nghynt 100 ., 200 . Ma
msit fUfis bfhL jiu msJ msit fU
bfhssit xLf.

47

fzF

liu luhf, liu luhf d khw brj

fzF

X1000

1000
liu luhf khWj
liu luhf khw liu 1000 M bgUf ntL.

2 liu luhf khWf.


2 = 2 1000 = 2000 .

mltizia iw brf.
l ()

l
1000 2000 3000 4000
(.)

2 250 .. I luhf khWf.


2 250 .. = 2 + 250 ..
= (2 1000) .. + 250 ..
= 2000 .. + 250 ..
= 2250 ..

48

tU msfis

luhf khWf.

luhf khWf.
3
ii) 1 500 .

5 50 . =5 + 50 .

i)

= (5 1000) . + 50 .

iii) 8

iv) 6 200 .

v) 10

vi) 7 50 .

vii) 25

viii) 9 100 .

= 5000 . + 50 .
= 5050 .

liu luhf dkhw brj


liu luhf dkhw bra liu
1000 M tFf ntL.

3000 liu luhf khW.


3000 . = 3000 1000
= 3

mltizia iw brf :
.

1000

2000

3000

4000

49

5000

6000

7000

8000

9000

fzF

5 50 .. I

fzF

3150 liu

4500 liu l kW

l kW luhf khWf. luhf khWf.


3150 . = 3000 . + 150 .

4500 . = 4000 . + 500 .

= (3000 1000) + 150 .

= (4000 1000) + 500 .

= 3 150 .

= 4 500 .

tUtdtiw luhf luhf khWf.


i) 3500 .

ii) 4150 .

iii) 5500 .

iv) 6200 .

v) 9050 .

vi) 9250 .

uh, jh kW ah Mnah xU filF brW tU


bghUfis th, xU goa jah brjd.
tu
bga

gh

uh

2 500 .

jh

1 500 .

ah

500 .

njfh
vbz

fliy
vbz

500 . 3 250 .
2

500 . 1 500 .

Nafh
vbz
2
500 .
1

nkny cs goaUJ midtU tha gh ms vts


vd fzLnth.

50

500

jh tha gh

500

ah tha gh

500

1500

3 1500 . = 3 + (1500 . 1000)


= 3 + (1 500 .) = 4 500 .
vdnt, midtU tha bkhj gh ms = 4 500 .
braghL
njfh vbz, fliy vbz, Nafh vbz Ma
xbthY _tU bkhj vjid l thdhf vgij
mltizUJ fLo.

12 250 . I 34 800 . I TLf.

liu TLf.
250 . + 800 . = 1050 .

12

250

l kW luhf khWf

34

800

1050 . = 1 050 .

47

050

liu TLf
1 + 12 + 34 = 47
tUtdtiw TLf

i) 3 250 ., 6 150 .
iii) 5 550 ., 3 300 .

ii) 7 850 ., 9 300 .


iv) 85 450 . , 70 350 .

v) 20 500 . , 35 600 . vi) 45 600 . , 20 500 .

51

fzF

uh tha gh

bfhLfgl
msfis l
kW l
MatF
nH lkgo
vGj

fzF

xU gh 40 l jU xU th 5 l jU bfhss
cilad. gh iwa u mUJ 1 th jiu vLJ
brofSF Cdh. gh s ms vd?
gh bfhss

brofSF gagLa ms

gh s ms

40

5
35

vdnt, gh s ms = 35 .

75 200 . UJ 56 350 . I ff.

200 lUJ 350


liu ff 1 liu luhf
kh lUl TLf.

74

1200

75

200

1000 . + 200 . = 1200 .

56

350

1200 . 350 . = 850 .

18

850

75 1 = 74

74 lUJ 56 liu ff
74 56 = 18

tUtdtiw f
i) 5 250 . 2 150 .

ii) 9 200 . 3 150

iii) 9 500 . 7 600 .

iv) 17 150 . - 14 450 .

v) 84 600 . 34 400 .
vi) 55 750 . 32 800 .

52

fzF

#h dK fhiyY, khiyY Kiwna


1 ls gh Fowh. mj 1 ls 200 .
bfhssilaJ. xU eh mt FoF gh
ms vd?

1 ls bfhss

200 .

2 lsf bfhss

200 2

xU eh mt FoF gh ms =

400 .

vdnt, #h xU eh FoF gh ms = 400 ..

3 150 . I 4 M bgUFf.

.
150

150 . 4 =

4=

12 600 .

.
600

12
12 600

48 200 . liu 7 M bgUF.

1
48

.
200 . 7 =

200

48

400

7 = 336
= 337

337 400 .

53

400

fzF

tUtdtiw bgUFf.
ii) 55 400 . 5

i) 7 350 . 2
iii) 35 300 . 6

iv)

v) 9 500 . 8

vi) 18 200 . 9

8 400 . 7

yR
jdJ
FHijfSfhf
400 .. mss gHrhid J
j
U
FHijfSF
rkkhf
glh.
xbthUtUF
vts
ilUF?
jh j gHrh ms

= 400 .

FHijf vif

= 2

200
2) 400
4
00
0
00
0
0

xbthUtUF ilF ms = 400 2


= 200 .
vdnt, xbthUtUF ilF ms = 200 ..

4 640. I 4 M tFj

64 320 . I 8 M tFj

1 16 0
4) 4 6 4 0
4

8 040
8) 6
64 3 2 0
64

0 6
4
24
24
000
0
0
4 640 . 4 = 1 160 .
54

0 32
32
000
0
0
64 320 . 8 = 8 040 .

go 1 : tF 74 8 = 9 , 2 l
1 = 1000 . vgij eh mnth.
vdnt, 2 = 2000 .
go 2 : 2000 .liu 440 .liu Tl
ilgJ 2440 .

305
8 )2 4 4 0
24

go 3 : 2440 .liu 8 M tF.


eh bgWtJ 305 .
vdnt, 74 440 . 8 = 9 305 .

04
0
40
40
00

tUtdtiw tF

(1)

i) 36 480 . 6

ii) 21 420 . 7

iii) 480
40 720 . 8

iv) 81 540 . 9

v) 42 980 . 14

vi) 24 600 . 12

xU gho 350 . gHrhW, kbwh 750 . gHrhW


Cdh. mt Ca gHrh bkhj ms vts?

(2)

X vbghU gid iya _W ngUF Kiwna 15


500 ., 20 100 ., 50 200 . vbghUf fgld.
_W ngUF fgl vbghU bkhj ms vts?

(3)

xU filfhu 50 500 . Nafh vbz, 35 500 .


njfh vbz wh. mt w vbz bkhj ms
vts?

55

fzF

9
8 74
72
2

74 440 . I 8 M tFf.

(4)

nl 20 l tzR thdh. oF tz oa

fzF

wF 4 jUjJ. gagLa ms vts?


(5)

xU gh 60 l vbz UjJ. mUJ 22 500 .


vLJlh s ms vts?

(6)

Rntjh 500 . gh thdh. 200 . ghiy gagLdh


s gh ms vts?

(7)

xU o nk kho 2 j bjhof csd. XW 90


bfhss kbwhW 20 bfhss bfhlit. Kj bjho
ulhtJ bjhoia l vts mf bfhss cilaJ?

(8)

xU rho 150 bfhS. mJnghw 4 rhof vts


bfhS?

(9)

xU nf 3 500 . bgnuh bfhS. Jnghw 8 nff


vts bgnuh bfhS?

(10) xU sh 1 150 . bfhss cilaJ. 9 shFf


bfhss vts?
(11) jh 500 . ghiy 4 of rkkhf Cdh. 1 o cs
gh ms vts?
(12) xU gh 24 bfhss cilaJ. ij 4 thf rkkhf
Cdh xU th cs ms vts?
(13) xU nf 10 500 . kbzbz bfhS. ij 5
of rkkhf udh xU o cs kbzbz
ms vts?
(14) uh jdJ 6 egfSF 7 200. vYir rhW jah
brJ

rkkhf

gL

bfhLjh.

ilUF?

56

xUtUF

vts

braghL
xU eh gntW braghLf nghJ vjid
Ftis j Fowh? mij l kW
luhf khWf. d tU mltizia iw
brf.

braghLf

(2)

j
ms (ls)

/ . (ms)

xU eh vts j Fof ntL vgij kUJtl


nfL mJbfh. FoF ms vts mf myJ
vts Fiw vgij flf.

ij fzF
ufa v
j ufa viz cfsh J Tw Kokh?
mJ 100 ghial bgaJ.
mJ 7 gJfisl mf kW 8 gJfisl Fiw.
gjh l v xwh l vizl 2 mf .

mj uL vfis Todh ilF v 12


mj ufa v vd? fLo.

Jnghw ufa vfSF uL tfhL Ffis


brhjkhf vGJf. wF cf egfl mtiw T mj
ufa viz CJ Tw brhYf.

57

fzF

(1)

fzF

fd ms
vy isaho KoJL if
iwa nfhfSl tjh. V if iwa
nfhf itJsh vW mtdJ
mz my nflh. v egfSl
nfh isahL isaho L tUnw
vwh vy. j nfhfis bfhL X
msF fy jah brayh vwh.
my msF fy jah br Kiwia
cW ftf.
my nH fhosthW xU
fzho Ftisia vLjh. m
bfhr j Cdh. fzho
Ftis nk xU btis jhid
xodh. bjhlf klij 0 vd Fjh.
d, xnu msila nfhf ytiw vLjh. 1 nfhia
Ftis cns nghlh. caj klij 1 nfh (1 nfh) vd
Fjh. thW 2 nfhf, 3 nfhf vd 10 nfhf tiu nghL
xbthU Kiw klij 2 nfh, 3 nfh vd bjhlJ 10 nfh tiu
Fjh.
d, midJ nfhfis FtisUJ
vLJ lh. kl L giHa iyF tjJ.
klij 0 msF r brjh.
vyD, myD jah brJs msF Ftisia
ghUf.

58

10
9
8
7
6
5
4
3
2
1
0

nfh
nfh
nfh
nfh
nfh
nfh
nfh
nfh
nfh
nfh

j msF Ftisia gagL, KGikahf


_F bghUf fdmsit mJ _Ftjh caU

my X mghid FtisF nghlh.


kl 2 nfh msF cajJ.

nfh
nfh
nfh
nfh
nfh
nfh
nfh
nfh
nfh
nfh

10
9
8
7
6
5
4
3
2
1
0

nfh
nfh
nfh
nfh
nfh
nfh
nfh
nfh
nfh
nfh

mghid vLJL X U Jil nghlh.


jnghJ ms (njhuhakhf) 4 nfh msF tjJ.
thW vYir, btfha, cUisHF,
ehzaf Matiw xbthwhf fzho
FtisF nghL, kl caj msit Fngo
Fjh.
F
xbthU Kiw bghUfis fzho FtisF nghL

K Ftis kl 0 ms UFkhW r brf.


FG braghL

fS Jnghw msF
Ftis xW jah brf. nkny

bghU

ms

fhosthW KGikahf
_F

bghUfis

FtisF nghL caU klij


bfhLfgLs mltiz iw brf.

bgof mLFnthkh!
nH cs mikf xbthY vjid bgof csd
vgij v fl vGJf.
1)

59

fzF

klij bfhL msfyh.

10
9
8
7
6
5
4
3
2
1
0

fzF

2)

3)

4)

5)

fh bgofis bfhL gyj


mikfis cUthF. xbthY cs
bgof vifia v vGJf.

60

brff mLFnthkh!
brffis bfhL gyj mikf bfhLfgLsd.

fzF

fdmsit fl vGj.
1)

2)

3)

mikf vthwhD mt fd ms xnu msjhnd!


9 brffis bfhL nkY
gyjkhd mikfis cUthFf.

61

fzF

cUnjhwfis KGikgLJj (Forming Solid Shapes)


nH cs mikfis ft. xbthY cs bgofis
v vGJf. xnth cUnjhwij KGikgLj njitahd
bgof vifia fLo. KGikgLjgl mik
cs bgof vifia fLo. tiw nH cs
mltiz vGJ.
1)

2)

3)

4)

5)

t.v

gl cs mik
cs bgof
vif

mikig KGikgLj
njitahd
bgof vif

1.
2.
3.
4.
5.

62

KGikgLjgl
mik cs
bgof
vif

bgof vifia v vGJ.

2.

1.

3.

4.

5.

nkny cs xnth cUnjhwY cs bgof


vifia fla, mit midij vz ntoaiy.
mjfhd khW tia J fLo.

63

fzF

nH bfhLfgLs xnth cUnjhwY cs

fzF

neu

fofhuf fhL neufis nH cs flf vGJf.


11 12 1
2
10
9
3

11 12 1
2
10
9
3
8

7 6 5

7 6 5

11 12 1
2
10
9
3

7 6 5

fofhufSF nH bfhLfgLs neufis fofhuf mikf


11 12 1
2
10
9
3
8

7 6 5

11:10

11 12 1
2
10
9
3
8

7 6 5

11 12 1
2
10
9
3
8

07:55

7 6 5

04:45

Md bridUJ fahFkF xU
ngU gaz brjh. gaz tjl
cs Cfis FJ itjh. nkY
mfSl ngUJ nrj neufis kW
mUJ wgl neufis FJ itjh.
mj fhy mltizia ftf.
l
brid
jhgu
otd
Gu
U
kJiu
UJef
Ubent
fahFk

nrj
neu

07:25 K.g
09:45 K.g
11:05 K.g
02:10 .g
04:55 .g
05:55 .g
08:10 .g
09:35 .g

wgl
neu
06:30 K.g
07:30 K.g
09:55 K.g
11:15 K.g
02:40 .g
05:05 .g
06:00 .g
08:20 .g

64

60 dhof = 1 l

mltizUJ il fLo.

jh

ngUJ jhgu vts neu UjJ?

ngUJ jhguUJ wgl neu


ngUJ jhguij tjilj neu

=
=

jhgu ngUJ Uj neu

gu

7 : 30 K.g
7 : 25 K.g
0 : 05 lf

ij tHfkhf 5 lf vd gonwh

iu

kJ

ngUJ, kJiuUJ UJef bry vLJbfhl gaz


neu vts?
U
Je
ngUJ UJefiu milj neu
=
f
ngUJ kJiuUJ wgl neu =
gaz neu
=

otd

Gu

otdUJ Gufhd gaz neu fLo.


ngUJ Guij tjilj neu =
otdUJ wgl neu

11

05 K.g

09

55 K.g

gaz neu =

F:

(11 1) = 10
(60 + 5 = 65)
11
05
09
55
1
10
= 1 k 10 lf

55 lfis 5 lfUJ
ff, 1 kia lfshf kh
5 lJl To d ff.
11 1 = 10 k
1 k = 60 lf
05 + 60 = 65 lf
65 55 = 10 lf
kUJ kia ff
10 9 = 1 k

otdUJ GuF gaz neu = 1 k 10 lf


65

fzF

60 lf = 1 k

fzF

id

br

bridUJ GuF gaz neu fLo.


ngUJ Guij milj neu =
bridUJ wgl neu
=
gaz neu
=

mltizia gagL Gs fzFfis brf.


1) kJiu ngUJ w neu vts?
2) kJiuUJ fahFkF gaz neu fzLf.
3) UUJ UbentF gaz neu fLo.
Gu

Ubent

GuUJ UbentF gaz neu fLo.

Ubentia nrj neu

GuUJ wgl neu =


gaz neu
=

: 10 .g

11 : 15 K.g

gf neuUJ Kgf neuij ff,


gf neuJl 12 kia To bfhs
k
l
(201) = 19 (10+60) = 70
Ubentia nrj neu =
20
:
10
(12 : 00 + 8 : 10 = 20 : 10)
GuUJ wgl neu =
11
:
15
gaz neu
=
8
55
GuUJ UbentF gaz neu = 8 k 55 lf.

gaz fhy mltizUJ fLstF il fhf.


1) otdUJ kJiuF bry gaz neuij fLo.
2) bridUJ fahFkF bry gaz neuij fzLf.
3) GuUJ UJefUF bry gaz neu vts?

66

n#hr ehFUJ :

ehFngo FJsh.
xbthU braYF ca
neuij fzLf.

braf

fhiy ...
vGUj

Kj

tiu

6 : 00 K.g

fhy ilbt
k l

fhiyflfis Koj 6 : 00 K.g

6 : 50 K.g

iw tghL

6 : 50 K.g

7 : 00 K.g

ghlfis goj

7 : 00 K.g

8 : 30 K.g

Wo

8 : 30 K.g

8 : 45 K.g

8 : 45 K.g

9 : 00 K.g

iw tzf

9 : 20 K.g

9 : 30 K.g

Kgf g neu

9 : 30 K.g

30

12 : 40 .g

10

12 : 40 .g

2 : 00 .g

20

gf g neu

2 : 00 .g

4 : 10 .g

10

khiy iw tzf
khiy ...

4 : 10 .g

4 : 20 .g

isahL

4 : 30 .g

6 : 00 .g

L ghl Koj

6 : 00 .g

6 : 45 .g

45

ghlfis goj

6 : 45 .g

7 : 30 .g

45

bjhiyfh ghj

7 : 30 .g

8 : 15 .g

u cz

8 : 15 .g

8 : 30 .g

gLifF brYj

8 : 30 .g

gF brYj
g ...

ka cz ilntis

67

fzF

n#hr jdJ xU eh ffis

g KgfY gfY g neu vts?

fzF

Kgf g neu

10

gf g neu

= + 2

10

g bkhj neu

20

g KgfY gfY g neu = 5 k 20 lf


L ghlfis Kof, o gogjF n#hr
vLJbfhl neu vts?
k

Kgf gogjfhd neu =

30

gf gogjfhd neu =

45

L ghlfis Kof
Md neu
bkhj neu

lfis TLf
45 + 45 + 30 = 120 lf
lfis kahf khWf
120 60 = 2 k

=+ 0

45

00

kia TLf
2 + 1 = 3 k

L ghlfis Kof, o gof vLJbfhl neu = 3 k.


(n#hr ehFUJ)

1. fhiy Wo kW u cz Matiw KogjFa


bkhj neu vts?
2. oY gY iwtghoF vLJ bfhl bkhj neu
vts?
3. isahLtjF bjhiyfh ghgjF
vLJ bfhl neuij fLo.

1. xUt jdJ CUF bry 4 k 40 l bjhl


toY, 1 k 15 l ngUY gaz brjh.
mt gaz brj bkhj neu vts?
2. Xa X Xaij Kgf 6.30 kF tiua
bjhl Kgf 11.50 kF tiuJ Kojh.
Xaij tiua mt vLJbfhl neu vts?

68

4. xU nkiy bjho xU Kiw ug 2 k


50 lf Mwd. uggl midij
LfSF gagl bra 3 k 45 lf Mwd.
bjho xU Kiw u gadila bra MF
bkhj neu vts?
5. xU g 10.30 K.g Kj 3.00 .g tiu ma ffh
eilbgwJ. ffh elj fhy ms vd?

nH xbthU tirY cs fofhuf fhL neu mikig cW


ft. xbthU tirY fil cs ehF fofhuf
neuij vGJ.

01:20

02:35

03:50

05:05

11:30

10:10

08:50

07:30

07:50

09:50

08:20

10:20

12:15

10:45

12:00

10:30

69

fzF

3. xU gbghU gid mfho gf 1.30 k Kj gf 4.00


k tiu gid Wj bragLwJ. gid WjgL fhy
ms vd?

fzF

gz

e jdJ nr coa uajh coaiy wjh.


mUj %gh jhf kW ehzafis jjna J
itjh. mit nH csthW Ujd.
10 %gh jhf vif

- 25

5 %gh ehzaf vif - 40


1 %gh ehzaf vif - 150
20 %gh jhf vif

- 10

100 %gh jhf vif

50 %gh jhf vif

2 %gh ehzaf vif - 45


nr bkhj kig fhnghkh?
100
50
20
10
5
2
1

%gh jhf k
%gh jhf k
%gh jhf k
%gh jhf k
%gh ehzaf k
%gh ehzaf k
%gh ehzaf k

100 4

2 45

`.
400

90

bkhj k
coa Uj jhf kW ehzaf bkhj k _________

70

tu

bjhif

50

250.00

10

20

200.00

30

60.00

40

40.00

550.00

bkhj
(ii) cs bjhif vts?

id Tf
` 1 = 100 igrh

Tl
TL bjhif fhf ` 37.50, ` 473.75, ` 6,076.50 , ` 9.50.

`
`
`
`
`

1)

50 + 50 + 75 + 50 = 225 igrh
igrhit %ghahf khWf
225 100 = ` 2 25 igrh
%ghia TLf
9 + 6076 + 473 + 37 + 2 = ` 6,597

fLstF il fhf.
i)

2)

igrhit TLf

122 1
37.50
473.75
6,076.50
9.50
6,597.25

` 645.75 + ` 760.50 + ` 135.50

ii) ` 4375.50 + ` 8436.50 + ` 9647.75


bkhj bjhif fLo
i)

` 8000.50, ` 6366.50 , ` 2322.50

ii)

` 9600.50, ` 35.50 , ` 205.50

71

fzF

e jdJ jif uhjhF ` 550 tHdh.


(I) ` 550 F 3 tifahd bjhif Kiw (denomination) fLo.
xU bjhifKiw vLJfhL cfSfhf jugLsJ.

xU fil _W ehf gid bragl bghUf


k Kiwna ` 436.75, ` 278.75 , ` 678.75 MF. _W

fzF

ehfS gidahd bghUf bkhj k vd?


igrhit TLf

122 1
Kj eh gid k

75 + 75 + 75 = 225 igrh
igrhit %ghahf khWf

= ` 436.75

ulh eh gid k = ` 278.75


_wh eh gid k

= ` 678.75

bkhj k

= `1,394.25

225 100 = ` 2 25 igrh


%ghia TLf
678 + 278 + 436 + 2
= ` 1,394

_W ehfS gidahd bghUf


F

bkhj k ` 1,394.25

MaUF: JnghW nkY


y thij fzFfis
g fzfhf ju.

fj

` 5,269.50 UJ ` 739.75 I ff.


50 igrhUJ 75 igrhit
ff, xU %ghia igrhthf kh
50 igrhl To d ff.

18 14
4 12 5 8 4 10
`5 2 6 9 . 5 0
` 7 3 9 . 7 5
`4 5 2 9 . 7 5

5269 1 = ` 5268
` 1 = 100 igrh
100 + 50 = 150 igrh
150 75 = 75 igrh
%ghia ff
5268 739 = ` 4529

(1) il fhf:
i) ` 684.75 ` 294.50
ii) ` 188.00 ` 88.00
iii) ` 6,846.50 ` 436.75
(2) ` 2144.50 UJ ` 1984.75 I ff.
(3) ` 12.75 F ` 6888.50 F ilnas ntWghL vts?

72

xUt jh itUj ` 6435 ` 745.50 I brytJ

00 igrhUJ

5 13 12 14 50 igrhit ff xU
100
itUj bjhif =

6 4 3 5 . 00

brytj bjhif =

7 4 5 . 50

s bjhif

5 6 8 9 . 50

F
MaUF: JnghW nkY y thij
fzFfis g fzfhf ju.

%ghia igrhthf kh
00 igrhl nrJ
d ff.
6435 1 = ` 6434
` 1 = 100 igrh
100 + 0 = 100 igrh
100 50 = 50 igrh
%ghia ff
6434 745 = ` 5689

bgUf
il fhf ` 543.75 15.
igrhit bgUFf

543.75 15

75 15 = 1125 igrh

` 8156.25
igrhit %ghahf khWf
1125 100
= ` 11 25 igrh

il fLo
i)

` 355.50 7

ii)

` 960.75 8

iii)

` 66.75

iv)

` 212.50 11

543 15 = ` 8145
%ghia TLf

v)

` 243.50 12

8145 + 11 = ` 8156

%ghia bgUFf

73

75 15
375
75
1125

11
100 1125
100
125
100
25

543 15
2715
543
8145

fzF

lh. jnghJ s bjhif vts?

fzF

X vGJnfh iy ` 15.50.
7 vGJnfhf iy vd?
igrhit bgUFf

1 vGJnfh iy

= ` 15 . 50

7 vGJnfhf iy = ` 1 5 . 5 0 7
= `1 0 8 . 5 0

bkhj iy

50 7 = 350 P
%ghahf khW
350 100 = ` 3. 50
%ghia bgUFf
15 7 = ` 105
%ghia %ghl TLf

7 vGJnfhf iy ` 108. 50

3 + 105 = ` 108

F
MaUF: JnghW nkY y thij
fzFfis g fzfhf ju.

tFj
il fhf ` 6834.00 12.

%ghia tFf

` 6834.00 12 = ` 569.50

il fLo
i)

` 787.50

ii) ` 24.00

5
6

iii) ` 7286.00 8
iv) ` 6529.50 9

6834 12 = ` 569

569
12 6834
60
83
72
114
108
6

6 %ghia igrhthf
50
kh 00 igrhl
12 600
TLf.
60
00
6 100 = 600 igrh
0
600 + 00 = 600 igrh
0
igrhit tFf
600 12 = 50 igrh

v) ` 4375.50 25

74

xU Wtd ` 26,000 I 40 bjhyhsfSF rkkhf J


tHaJ. xU bjhyhF ilF bjhif vts?

xU bjhyhF tHa bjhif

= ` 26000 40

xU egUF tHa bjhif

=`

(1)

(2)
(3)

(4)

(5)
(6)

(7)
(8)

(9)
(10)
(11)

650

xUt jdJ oF ` 6750 F xU nuh ` 4550 F xU nkir


` 950 F xU ehfh thdh. mt tha bghUf
bkhj k vts?
5 jff iy Kiwna ` 35.00, ` 75.50, ` 275.00,
` 52.00, ` 9.50 MF. t bkhj iy vd?
xU ngU _W ehf bgwgl bjhif Kiwna ` 4775.50,
` 5350.50 , ` 4785.50 MF. _W ehfY bgwgl bkhj
bjhif vts?
xUt jtiz Kiw ` 25,000 F xU bjhiyfh
bgo thdh. ` 12,375 I brYlh. D
brYj ntoa bjhif vts?
xUt jdJ nr fz ` 76,350 I nrJsh. D
vts nrjh tuJ nr fz ` 80,000 MF?
g khj tUkhd ` 25,000. khjnjhW ` 6435 I
nrwh. ia brytwh. khjnjhW brytF bjhif
vts?
xU l J iy ` 365 v 15 l J iy
vts?
xU . jfh iy ` 15.50 v 13 . jfh iy
vts?
xU _il m iy ` 1750 v 24 _il m iy
vts?
8 . iy ` 1,200. xU .. iy vts?
xUt X mryf tsUnr fz (RD) khjnjhW gz
brY tjh. X ML Ko mtuJ fzF jf `30,600
UjJ. mt khjnjhW nrj bjhif vts?

75

fzF

40 bjhyhsfSF tHa bjhif = ` 26000

650
40 26000
240
200
200
00
0
0

fzF

f RWyh
jiyik Ma : khztfns! ekJ
g mLj thu f
RWyh bry cnsh.
khztf : R W y h v j i d n g
fyJ bfhsyh Iah? xU khzt vts bjhif brYj
ntL Iah?
j.M.

55 khztf fyJ bfhsyh. xU khzt ` 175 brYj


ntL.
xU khzt ` 175 I brYdh 55 khztflK bkhj
vts bjhif bgwntL vd TWf ghfyh.
1 khztUfhd bjhif

` 175

55 khztflUJ bgwgl bjhif

` 175 55

bkhj

khztf kahf fRWyh brW Ud.


j.M.

: khztfns! fRWyh gaDs tif mikUjjh?

khztf : Mkh Iah!


j.M.

: RWyhF brythd bkhj bjhif vts vd bjkh?

khztf : mJ bfhs Mtyhf Unwh Iah!


: ngUJ thlifF ` 4925 c, czF ` 2250 c, w

j.M.

brydfSF ` 1350 c brythd. brythd bkhj


bjhif vts vd fzL TWf ghfyh.
ngUJ flz = ` 4925
cz = ` 2250
w brydf = ` 1350
bkhj bry = `
j.M.

s bjhif vts vd fzL TWf.

76

brythd bjhif =

s bjhif =

khztf : s bjhifia vd brayh Iah?


j.M.

: s bjhif 55 ngUF rkkhf J jugL. xU


khzt vts bjhif bgWth vd fzL
TWf.
s bjhif =

xU khzt bgw ntoa bjhif =

xU khzt bgW bjhif =

55

f Tl, fj, bgUf kW tFj Ma ehF


mogil brafS gagLjgLsd. J nghw ffis
J fzFfis cUthFfns!

(1)

(2)

(3)

(4)

u khjnjhW ` 16,500 tUkhdkhf bgWwh. ` 1,750 I


L thlifF, ` 500 I bghGJnghF bryF ` 2,300 I
FHijf goF brytwh. ia czfhf
brytwh. czfhf brytF bjhif vts?
xUt xU fil ` 24,500 F xU f, ` 12,750 F xU
Frhjd bgo, ` 12,525 F xU J JitF auK
thdh. filfhul ` 50,000 bfhLjh thf ntoa
bjhif vts?
rf ` 12 j 6 MfS, ` 3.50 j 12
MuRfS thdh. filfhul ` 200
bfhLjh thfntoa bjhif vts?
mU xU t khjnjhW ` 3,540 j XuhL nrjh.
XuhL Ko jh nrj bjhifia 3 kffSF rkkhf
J bfhLjh. xbthUtUF ilj bjhif vts?

77

fzF

bgwgl bjhif =

csJ. xbthUtU jl cs ` 1,000 F nH bfhLfgLs


bghUf vitnaD _id thd. xbthUtU vbdd
bghUf thUghf vgij fl uf.
KGfh ril

40 `
0

` 0
40

Rojh
50 `
0

lit

ril

` 0
82

`
820
fh ril

32 `
0

` 0
32

`
180

`
180

80
`

00
`1

L
J

JL

0
82

`
t
i
l

`
80

`
80

` 0
50

`
100

`
1,000

o r

gLif

`
100

nto

` 0
60
` 0
42

` 0
60

78

42 `
0

fzF

IJ egf xU JfilF brwd. xbthUtlK ` 1,000

gjh

i) 1 500 .
iii) 105

ii) 1 50 .
iv) 1000

(2) ukh u 10 kF f brwh. fhiy 6


kF gLifUJ vGUwh. mt F
fhy ms _______.
i) 6 k
(3)

ii) 4 k

iii) 5 k

iv) 8 k

u gf 3 kas wgL kWeh Kgf


9 kas fahFkia brwilwJ. mj
gaz neu _______.
i) 6 k

ii) 9 k

iii) 12 k

iv) 18 k

(4) gf 3 kF wF 75 lf fljh jnghija


neu _______.
i) 3 : 45 .g

Ii) 3 : 75 .g

iii) 4 : 15 .g

iv) 4 : 75 .g

(5) ehF k neu fhzToa iugl xW gf


5.15 kF KotiljJ. iugl bjhla neu
_______.
i) 9 : 15 .g

ii) 1 : 15 .g

iii) 9 : 15 K.g

iv) 1 : 15 K.g

(6) nrf 4 nehL jff thf ` 15.00 , 2 bgf


thf ` 3.50 brytjh. nrf brytj bkhj
bjhif _______.
i) ` 67.00

ii) ` 18.50

iii) ` 37.00

iv) ` 60.00

(7) gl fhlgLs bgof vif _____.


i) 8

ii) 5

iii) 4

iv) 7

79

fzF

(1) fjh 10 500 . gHrhiw mtsJ 10 njhfSF


rkkhf gJ bfhLjh. xU njhF ilgJ
_____.

fzF

vdh Ko, eh brnj

(I can, I did)
khzt fw braghLf gntL
ghl
t
v

eh

ghl v

ghl jiy braghLf Fiu

80

You might also like