FLAVIJSKE KOVANICE

Carevi flavijske dinastije su vladali Rimom 27 godina i imali su znatan utjecaj na carsku historiju.
Vespazijan je donio stabilnost carstvu, kao i uzastopno nasljee svojim sinovima. Mlai sin Domicijan,
koji je moda bio poznat kao tiranin po tradiciji loih kraljeva julijevsko-klaudijevskog perioda, poput
Kaligule i Nerona, ipak je carstvu pridonio sa 100 godina relativnog mira i blagostanja. Flavijska
kovanica je nastala iz haosa graanskog rata i ula u sistemsku proizvodnju sa osobinama koje su se u
sljedeem vijeku neto malo izmijenile. Elementi koji su najvie upotrebljavani u kovnikoj tipologiji bili
su: carski portreti na aversu, a varijante dizajna na reversu su ve bile poznate. U obje carske pokrajinske
provincije postojala su odreena obiljeja ranijih kovanica i postojale su razliite kategorije novca: rimski
carski, pokrajinski ili regionalni, graanski i sl. i kao takve, kovanice su ostale nepromjenje u duem
periodu. Znanstvenici koji su prouavali flavijske kovanice, doprinijeli su upoznavanju flavijske
numizmatike kulture kroz kataloge, numizmatike lanke ili monografije kao npr. Colin Kray, Ian
Carradice i sl.
Prije Vespazijana, rimske kovanice su bile iskovane sa imenima nekoliko imperatora koji nisu
dugo ivjeli, mnogi od njih su bili nepoznati. Kovnice novca koje su producirale carske kovanice
prvobitno su bile rairene irom carstva, od panije do Egipta, meutim mnoge su se zatvorile prije kraja
71. god. Dvije kovnice koje su zapoele flavijsku produkciju novca 71. godine, ipak su nastavile rad
sljedeih nekoliko godina: Efez (70-74, moda 76. god.) producirao preteno srebrene denare, rijetko
zlatne (aureus) i Lion (70-72. i 77-78. god.) koji je proizvodio sve glavne carske denominacije, a od 7778. god. proizvodio je u velikim koliinama: sestercije (starorimski srebreni novac), dupondije i asove.
Deset godina kasnije, u Rimu je bila jedina carska kovnica koja je jo uvijek radila. U istonom dijelu
carstva, veu ulogu je imao denar, dok je u zapadnom primjetna rjea produkcija lokalnih divljih imitacija
Vespazijanovog bronanog novca, koja je bila prisutna kod Klaudijevskog bronanog. Takoer, rimske
kovnice novca su koritene za produkciju nekih istonjakih pokrajinskih novia: srebrene drahme i
didrahme za Cezareju u Kapadokiji (73-77. god.), bronane (orichalcum) denominacije za Siriju (74.
god.) i Kipar (75-76. god.). Kovnica u Rimu je obezbjedila grke ili latinske legende.
Pod Vespazijanom, lokalna produkcija pokrajinskih kovnica je u velikoj mjeri ograniena na
emisije nie denominacije novia u bronci. Neke emisije u srebru su producirane, ali mnogo manje nego
u ranijem carskom periodu: efeski cistofor (72. god.), cezarejske drahme i didrahme (74-77. god.),
kiparske didrahme i tetradrahme (75-78. god.), sirijske tetradrahme (69-73. god.), egipatske tetradrahme
(69-71. i 75-76. god.). Sirijske poveznice izmeu nekih sirijskih i kiparskih srebrenih emisija sugeriu
moguu produkciju za Kipar u Antiohiji.
Za vrijeme vladavine Tita, Rim je i dalje bio centar produkcije carskih kovanica, takoer su se
proizvodile cistofor srebrene tetradrahme koje su cirkulisale u rimskoj provinciji Aziji. Najznaajnija
inovacija pod vladavinom Tita je uspostava druge carske kovnice novca na istoku, mada se ne zna razlog
njenog uspostavljanja. Sudei po rijetkim nalazima kovanica, njihova produkcija je vjerovatno prestala
pod vladavinom Tita, te Rim ostaje kao jedina carska kovnica za preostali period njegove vladavine.
Karakteristike novca iz ove kovnice su lica legendi, ukljuujui i: DIVI VESP F; lica portreta su
velika, s tekim miinim vratom; reversi figura su takoer veliki; slova tijesno urezana, novci su ili ravni
ili blago ispupeni. Nalazi ovih kovanica su najei u Turskoj i na Balkanu, te je njihov broj u
muzejskim kolekcijama veliki.
Godine 82. su rimske kovnice prestale s proizvodnjom bronzanih kovanica, koja je nastavljena
84. godine.

Pod Titom i Vespazijanom, rimske kovnice nastavljaju producirati sljedee emisije za eksport:
srebrene cistofor tetradrahme za Aziju (81-82. i 95.), srebrene didrahme i drahme za Cezareju (93-94.) i
srebrene drahme i hemidrahme za Liciju.
Kovanice i dravne finansije su bile usko povezane, zbog toga to je kovanica glavni medij za
finansijske transakcije u rimskom svijetu. Zbog odsustva dokumentarnih informacija na ovu temu,
razumijevanje proizvodnje mora biti bazirano na nalazima sauvanih kovanica. Dva faktora posebno
moraju biti posmatrana: jedan je pouzdanost koja se odnosi na informacije o novcu u javnim muzejima,
privatnim kolekcijama, u publikacijama iskopavanja, ostava itd. Drugi faktor je finoa i teina novca,
koja je glavni efekat na dragocjenim metalnim denominacijama. Oznake carskih kovnica proizvedenih u
flavijskom periodu su izraunate za mnoge denominacije, dominantne u centralnim i zapadnim
pokrajinama carstva. Velika koliina sauvanog novca potie iz rimske kovnice. Druge kovnice su moda
napravile znaajan utjecaj u svojim regijama, ali za relativno kratke periode, meutim one beznaajno
blijede, kada se njihova proizvodnja komparira sa rimskom.
Na novcu iz kovnica Rima, grafovi koji pokazuju stope preivljavanja novca kroz Vespazijanovu
vladavinu, pokazuju odreena kolebanja izmeu razliitih denominacija. Na poetku vladavine izraena
je proizvodnja srebrenih i zlatnih kovanica, dok su bronzani ekstremno rijetki, sugeriui da je vei
prioritet bila proizvodnja denara i aurea. Nasuprot tom podatku, 71. god. se desila masovna proizvodnja
bronzanog kova, naroito sestercija. Znaajno poveanje srebrenih i zlatnih kovanica se desilo 75. god.
Ovo sugerira da su bile promjene u produkciji izmeu dragocjenog metala i aes kovnica, moda su
sredstva bila prebaena s jednih na druge. Procjenjeno je da je stopa proizvodnje denara kroz Titovu
vladavinu bila premaena za bilo koji period pod Vespazijanom, ali da je njegova vladavina potrajala
due, upitno je, koliko bi se dugo mogla odrati takva produkcija. Oznaka proizvodnje unutar vladavine
Tita je teka za izraunavanje zbog neizvjesnosti u datiranju emisije novca. Domicijan je 82. god.
drastino poboljao kvalitet kovnica, podiui finou srebrenih denara i teinu zlatnih aurea. Tabla 20.2.
pokazuje preivjele uzorke denara iz Domicijanova tri kovnika perioda, iz uzoraka ostava zakopanih u
razliitim razdobljima njegove vladavine. itajui ovu tabelu s lijeva na desno, vidi se da najfiniji novii
nestaju vrlo brzo, dok loiji kvalitet novia se postepeno poveava kroz brojke, u odnosu na one iz
srednje finog perioda (85-96.god.).
Pojedine ostave mogu dati interesantne detalje, npr. Snettisham ostava iz Enegleske koja jasno
diskriminira nie kvalitete srebrenog novca, a sadri 2,808 flavijskih novia, 296 su proizvedeni tokom
vladavine Domicijana i 108 pripadaju periodu 81-82. god. Mnogo je manje dokaza za preivljavanje
Domicijanovog zlatnog novca, ali izgleda da su imali slinu sudbinu kao srebreni koji su nestali iz
opticaja u ranoj vladavini Trajana. Najpoznatija ostava domicijanskog zlata je ona iz Zemuna, u kojoj je
ono pokopano nakon careve smrti. Zemunska ostava sugerie da je zlatna produkcija na poetku
vladavine Domicijana bila blaga, ali se poveava znatno u period 82-85. god., pogotovo kada se poelo
proizvoditi fino srebro, iako na skromnoj stopi proizvodnje. U meuvremenu izgleda da je bila velika
proizvodnja bronzanog novca. Denarska produkcija se postepeno penjala poslije 85. god. do vrhunca oko
92. god. prije pada vladavine. U meuvremenu, zlatna porizvodnja je svoj vrhunac imala u godinama 9091. god., sa kasnijim padom na isti nain kao to se desilo sa srebrom pred kraj vladavine.
Carske kovanice flavijskog perioda su vrlo impresivne u izgledu i njihovi tipovi omoguuju bogat
izvor materijala za analizu. Vespazijanska ranija izdanja, ograniena malim dragocjenim metalnim
noviima, imaju nejasan portret novog cara. Reversni tipovi su kopirali ranija izdanja svojih
prethodnika, refklektirajui vojnu tematiku, kopirajui teme pobjede, obnove mira i stabilnosti, nove
dinastije itd. Vespazijan se 70te godine vratio u Rim i sljedea godina aes novca produciranog u Rimu je
bila nedvojbeno najraznolikija i najimpresivnija u odnosu na cjelokupne carske serije.

Jedna od posebnosti flavijskih carskih kovanica je isticanje oba Vespazijanova sina na novcu u
svim proizvodnjama koje su se nastavile nakon 71-72. god. Jednako velik je broj kovanica proizvedenih u
ime mlaeg sina Domicijana, kao i onih proizvedenih za Tita. Tu je i vie dijeljenja reversa izmeu
Vespazijana i Tita, dok Domicijanovi reversi naglaavaju njegovu mlau poziciju i injenicu da e on tek
doi. Sljedei objekat historijskog interesa na novcu Vespazijana je Judaea Capta, povezana sa prikazima
Judeje u porazu ili kroz pobjedu ili trijumfalne tipove koji oigledno aludiraju na uspjeh vojske, koji je
postigla Vespazijanova imperija. Poslije 73. god. je proizvodnja kovanica Judeje Capte odbaena od
strane kovnice Rima.
Domicijan je imao znaajnu produkciju, ali bez vidljivog uzdizanja statusa. Vrlo je malo bilo
promjena u portretiranju reversnih tipova. Raniji novci Titove vladavine su vrlo slini po sadraju onim iz
kasnijih perioda Vespazijanove vladavine. Jedan od najpoznatijih tipova koji se pojavljuju na sestercijima
prikazuje flavijevski amfiteatar poznat kao koloseum. Nove vrste zlatnih i srebrenih kovanica prikazuju
slona i pretpostavka je da se odnosi na igre koje su slavile otvaranje ove velike graevine. U 80. god.
takoer mnogi drugi dizajni, naizgled religiozne prirode, mogu takoer aludirati na taj dogaaj. 82. god.
su se desile dramatine promjene. Aes kovnica se zatvorila, zlatne i srebrene kovanice su se reformirale i
u pogledu kvaliteta i izgleda. Meu novim tipovima su bile serije u ast carske familije, ukljuujui i
Domicijana, njegovu neaku Juliju, njegova brata i sestru (Tita i Domicilu) i njegovog preminulog sina.
Do kraja Domicijanove vladavine, njegov utjecaj na novce je jasno vidljiv. Na srebrenim denarima
dominira slika Minerve koja se pojavljuje u etiri varijante, vjerovatno izvedena iz dobro poznate statue,
sistematino ponavljajui izdanja do kraja vladavine. Zlatni aurei istuu 4 Minervina tipa plus dvije
komemorirajue Domicijanove germanske pobjede 83-84. god. sesterciji su takoer koriteni za slavljenje
te pobjede, s kompleksnijim serijama, ukljuujui nekoliko s prikazom Domicijana kao ratnika,
pobjednika, svetenika. Sestercij serije se postepeno smanjuju poslije 80tih godina, sve dok nisu ostala 2
temeljna dizajna: Iovi Victori i Domicijan okrunjen pobjedom.
Posmatrajui Domicijanov utjecaj na tipove novca oigledno je da reversni dizajni ili istiu njega
ili potuju njegove interese i pobonosti, legende takoer predstavljaju njega, ilustrirajui njegovu
megalomansku personalnost.
KOVANICE RIMSKIH PROVINCIJA ZA VRIJEME HADRIJANA
Novci poznati pod imenom grki carski su iskovani u okviru rimskog carstva, najveim dijelom
su bili izraeni sa grkim legendama, katalizirani su kao grke kovanice. Nova prihvaena terminologija
grkih carskih kovanica ih je prebacila u ujedinjujui termin rimske provincijalne. Ovaj termin
obuhvaa: prave provincijalne kovanice (cistofore iz provincije Azije; didrahme, hemidrahme Cezareje u
Kapadokiji; tetradrahme Antiohije u Siriji); regionalne novie sa Krete, Tesalije, Makedonije, Trakije,
Ponta, Azije, te iz 13 jonskih gradova posveenih kultu Posejdona Helikonios-a. Termin grkih carskih
novia se koristi jako rano, dakle veina koristi grke legende, ali kovanice proizvedene u paniji, Galiji,
Mauretaniji, u kolonijama i municipijima na istoku mediterana, nose latinske legende, koritene na
podruju gdje se govorio iberijski, keltski, grki. Vanost lokalnih kovanica u grkom svijetu je potvrdio
Kurt Regling, odvajajui provincijalne kovanice (npr. cistofore od strane provincije Azije i kovanice Sirije
i Aleksandrije), izdatih od strane vlasti carstva, od onih izdanih u vazalnim gradovima. Za Michael Granta, nivo cirkulacije je utvravao pravi status valute.
Od Augusta do Hadrijana, administrativne promjene u rimskim provincijama nisu imale utjecaj
na provincijske kovanice. tavie, status provincije, bilo da je carski, pretorijanski ili konzularni, nije
utjecao na vrstu kovanice, dok je ekonomski pad nekih gradova vjerovatno utjecao na prestanak

produkcije pojedinih kovanica, npr. za vrijeme vladavine Tiberija su se prestale koristiti u Africi i Siciliji,
za vladavine Klaudija takoer su nestale neke lokalne kovanice, dok su se na istoku lokalne kovanice
zadrale sve do vremena Tacita.
Kovani novci koji su bili u opticaju u provincijama su bili iskovani u zlatu, srebru i bronci, jedino
kraljevstva Bosfora i Mauretanije, pod Jubom II i Ptolomejom, su imala privilegiju kovanja u zlatu.
Kovanje u zlatu je ustvari bila privilegija cara, praktino sve je ilo iz carskih kovnica novca, u Lionu i
Rimu. Izmeu 69. i 73. god. Flavi su kovali aureje, jednako kao i denare i tetradrahme u Siriji, Judeji,
moda u Egiptu, to je bilo povezano s vojnim dogaajima u Judeji, odnosno produkcija povezana sa
plaanjem vojnika. U totalu jedna vojska je kotala svake godine 7 755 000 denara. Od 69-73. god. 76
miliona denara je bilo producirano u Cezareji i Antiohiji, od ega je pola bilo iskoriteno za plaanje
vojske. Pod Hadrijanom, neki gradovi su bili takoer ovlaeni da izdaju najvee kovanice u srebru. To je
bio sluaj Amisosa u Pontu, nekih gradova na Siciliji, u Seleukiji na Kalikadnosu, u Tarsu (Turska).
Kada je rije o dizajnu, pojava carskih portreta je predstavljala radikalnu promjenu za gradove,
gdje je prednja strana kovanica tradicionalno bila posveena boanstvima. Nisu svi slobodni i nezavisni
gradovi stavljali sliku cara na prednjoj strani, ali ipak neki su to kasnije uradili. Veinu vremena carski
portreti se nisu pojavljivali na malim denominacijama, a u sluaju Rima male bronane kovanice nisu
mogle nositi carski portret. Pojava portreta Augusta na kovanici je nesumljivo podstakla gradove irom
Antiohije da urade isto. Carska familija je openito bila reprezentovana na novcima, esto na niim
denominacijama. Broj takvih kovanica u Antiohiji je naroito porastao na kraju vladavine Hadrijana, s tim
da se treba napomenuti da u Rimu nije bio iskovan nikakav novac u njegovu ast. Provincijalni reversni
tipovi su imali nove znaajke s najeom reprezentacijom lokalnog boanstva. Kolonije i municipiji su
imali monetarni program blizak vladajuoj ideologiji. Najvei utjecaj na pokrajinske kovanice je imalo
Neronovo putovanje u Grku 66/67. god., kada je uestvovao u svim velikim igrama i proglasio slobodu
Grke. Pod Hadrijanom kovanice Gaze su takoer aludirale na carsku posjetu koja se dogodila 130. god.,
te je tada Gaza poela s produciranjem takvih kovanica. Odreeni broj kovanja imitira tipove koji se
pojavljuju na carskim kovanicama, denarima ili bronci, to je est sluaj na zapadu, posebno u paniji.
Sa pojavom carstva, gradovi kopiraju carske ili dinastike tipove za svoje kovanice, pa je tako tip
jarca vrlo est, koji je simbolizirao Augustovu carsku mo. Vrlo je iroko prihvaen tip reprezentacije
Livije kako sjedi, Augustove udovice, kopiran je takoer u Africi, Kipru, s tim da je ponekad bio
modificiran. Evolucija provincijalnih kovanica od Hadrijana pa nadalje povezana je s ulogom koju je ovaj
car imao i s njegovom posjetom svim provincijama carstva. Stoga su se desile promjene u sadraju
poruka na kovanicama gdje su se pojavili znakovi helenskog kulturnog identiteta.