You are on page 1of 693
(CUOC NAM-TIEN CUA DAN-TOC VIST-NAM) AAT - ' Teas FRU We NHA SACH KHal TRI 62 Dai 16 Lé Loi Saigon ee ee ele pepe aa wel og GS Nip aid FA ry a < 7 . w 3 eo TIEU -DAN Céc sit-ligu vé xir Thudn-héa, xr Qudng-nam, phi Gia-djnh trong thori-ky cdc chia Nguyén lam chi va md mang dat dy, tir hdu ban thé- kj XVI dén hét thé-kp XVII, chia degre khai-théc va chép thanh sdch Ma ay Ii eha et aly — uié Boch khai-thiét niet “trong be, -kp «tia ni -trink me rong cu ate ah aA ohne a Va cde stt-lidu Gy, so-sénh voi cdc sik-ligu thuge cdc thii-k) trabe dé cia nwéc ta, khong dén nbi qua nghéo nan. Vi ching ta cé chdnh-sir, cd tw- st, Igi cé cdc thién kj-sy cia céc gido st, throng-nhdn Au-chdu da bat din dén Dwirng-trong trong thiri gian dy. Vé chdnh-sir cing nhw tr- sit, ching ta cé hai ngutn ste-liu abi l4p mhau, 1a Dai-Vigt Si-KY Toan-Thr va Dai-Vitt Si-Ky Ban Kp Tuc Bién, Vii Bién Tap- Luc cia Bac-ha, Kham Dinh Vigt-Sit Thing-Gidm Cuwong- Muc, Dai- Nam Thirc-Lyc Tién Bién, Dgi-Nam Ligt-Trayén Tién-Bién, Gia-dink Théng chi, Nam-tritu Nguyén Chia Khai quéc cong nghitp dién chi cia Nam-ha, va nhur vay, vite bién sogn dé khdch-quan va cé th® trénh dwgc sy thién vj. Céc ditu dy dd khuyén khich ching ti viét sich nay, VE cdc ché-t9 nite bink-bj, thué Khéa, sin-vdt, phong tye, Kinh-t, tichink, thor véin.acita Nam-ha, ching t6i aa ly nhidu tdi-lita 6 sich Vi-Bién Tap luc, tdc-gid stich nay Ii nha hoc-gid Lé Qui Don, lam Higp-trin Tham-tin quén-co’ Thudn-héa ndm Binh-than'(1776), sau khi chia Ngayén cudi cing, chia Dus-tong, viva bd Phii-Xuén chay vao _ Nam, da xem dwec cde sb sdch, vir the cha nha Nguyén, nén cdc tdiligu fc trong sach diy dt cé gid-tri xdc thee. Nhwng hai b§ Va-Bién Tap lye chép tay cita Vién Khdo-cd Saigon ma ching toi ding déu chép sét, sai | ahi chB, ching t0i cht ding hing tdi lita mi & hai bén du y nhaws _ “hodc c6 sw sai thi, nhwng khéng quan-trong, hode sét & mét ban, nhirng 6 trong Thyc-luc Tién bién. Quytn Nam-Triéu Nguyén Chita Khai quic céng-nghitp Diin cht dang ra la rat quy, vi Id téc-phim ding thoi vii giai-doan lich-sir ching nik > dpgiNgayén Khe chwong, ding vin-chirong d t6 diém mnhiéu qué thi e co. khi che lap sy thie di chang, vi vdy ching ti chi ding tdi-ligu sdch nay mét céch db dat : nhitu tink tiét cé vé tidu-thuyét-héa tht ching ti chép Igi & phiin «chit». Vé nhitng doan sie cé lién quan dén lich sie Chiém-thanh va Chan- lap, ching ti da stp nhiéu khé-khiin, Lich-sit Chitm-thanh ch? diege cdc nha Khdoocd Phép xdy diene lai nko nhitng ki tdi cia cdc tim bia, thép, nhwng y-kitn cha nha khdo ob khong nhit trt v8 thé-thie ctia cde vj vua, va nhidu sy kién khée nita. Méi vua Chiém lai 6 nhitu tén, ngoki tén hiéu, ho cn tréc, tén thuy, v.v,. tén cde vua Chiém chép'trong sik Tau vd trong sik Viet (chide chin xée thyre dice. V8 dank xwng vd ljch-sit glao-thiep gitra mn Chiém vi Viet, ching toi da dua Phi nhita tren pee Le Royaume Du Lich sit Chin-lap d& dwgc nhiéu nha sit-hoc Phap, viét, Nhwng cde : ‘yua Chan -lap cing nh vua Chiém-thanh, cé mnhiu tén goi mi ching — f di khong phan-bige dwec ; va nhiéu vua cé higu, two gidng nha, cdc ich | phtp Igi khong nhat tri trong viée Sane aah ae: cde va, vi vdy Es tava theo dank xwng cia ae sdch Histoire da Cambodge cia Dauphi Meunier, Histoire du Cambodge depuis le rer siécle de notre ére cha Leclére "v8 sw giao thigp Mién — Vite, ciing ding tai-ligu & hai sich dy. Vi chic 1 trén, quydn Lich-Sik Xi Dwbng trong Khong khdi 6 nhitul my @ thiéu sét. Mong cdc r inh dinh-cl cho. vy Pilea enna rhs dhe Dnn- Ms (286) PHAN KHOANG Niim chép theo Idi gidp-ty, kém theo nim duwong-lich ot _ gp vite quan-trong thi chép thém nién-higu (vua Lé), Trong cae doan sir Chiém-thanh giao-thiép yoi Trung-quéc, ching toi di ding tai-liéu 6 cac sir Tau nhu Téng-sir, Tan Nguyén-sit, Minh-sir, va ding nién-higu vua Trung-quéc, kem theo nim duo , A: Phan, fac NV ; Tir nim 1945 té vé sau, cae kbu-vire hanh-chinh nwéc ta, ti xi dén tinh, d& nhiéu noi bi thay doi danh.xwng, va chia, eft, them, bot; ching-toi chia hidu biét het duge. Ve vi-tri twong-duong ngiy nay cia cic dia-danh trong sich nay, ching (i da thed Idi chi ciia sich Kham Dinh Viét-Sir Thong Gitin Cuong Myc, Thye-luc tién bién, Thye-luc chanh bién va theo Dai Nam Nh&t-Théng-Chi ma chép lai dirge mot sé, con nhiéu dia-danh chia tim diye nay 1a noi nao thi danh d@ vay, a2 cho cde vi hidu bist chi gido, Nhung nhirng danh xung cic vi-tri trong dwong dy cha Cuong Mue, clit Thire-luc, cita Nhat Théng Chi la danh xung thdi cite sich fy ra dvi (Cuong Myc nim Ty-dite thir 24, 1871 ; Thire-luc fF -bidn nim, Thiguste nid, 1844; chanh-bien itm tte = dite 1, 1848; NhAUTHEng-Chi nim Duy-tin thie 3, 1909; va -eita chiing {01 chit Ja nhitag danh-xung nim 1945, Vay & ché ching toi chit ngay nay 1A, ; bay gio Wa....,, xin hidu ngay nay, bay gid la ty trudge nim 1945. CACH XUNG HO CAC CHUA NGUYEN.— Cie chia Nguyén dén doi GiaLong due tray ton la Hoang-dé, 6 migu-hién, nén Thire-lue, Ligt-truyén va Viet- Sir Thong-Giim Cuong Muc déu ding nhimg danb-tir thude vé hoing-dé dé xung ho nhimy gi thude ve cac chita, nh con trai goi 1A hoang-ttr, con gai goi la céng-chiia, va cde a chi ng AA hd, nhy Sis nguoi ba con hel du Ifiy ho Nguyén-phuée v.v... Miéu-hiéu cia cde chia dirge chép dimg trwée ten hiy dé tien viée ghi nhé ya tra-ciru. sU-uiév.— Tai lieu chitng toi diing d& soan sach nay deu lay & cite sich sir Viét, Trung-quéc, Phap chép 6 thw-mue. Gap mOt sy-kién d&c-biét chi mdt sich chép hole trai voi che sich khae, hoiic 6 sach khong chép & thu-muc, howe sue Kign dy 6 th® doc-gid mudn tra xét lai, thi ching {6i xin chit xuiit-xt cia tai-lién dy & duéi trong sich, Sach, | tap-chi tham khdo -Viét Sit-Ky Toan-thw (viét tat: TT.) ai-Viet Si-Ky Bin-KY Tuc Bien (vist tit: TTY Khim-Dinh VieeSir Thong Giém Cuong Mud (vist tit: CM.) Dai-Nam Thue Lue Tién Bien (viet tat: T.L.T.B) Dai Nam Liét Truyén ‘Titn Bien (vist tit L.T-T.B) 5 Bai Nam Thue Lue Chanh Bién (dé nbat ky) (vist tit: T.C.B,), a Dai Nam Chanh.Bién Liét Truyén Nam Tritu Nguyén Chita Khai Quéc Cong Nghi¢p Dién Chi Tan j Soan (bin chép tay cia vitn Khao ¢d Saigon) cia Saws 4 Khao Chiém (viét tit: N.C.K.Q.) 0 ape fin oe. a vién ee ‘ Girbeat™ Téng-sir (lidt truyén : tO A ‘Tan Nguyén-Str (Lit truyén : Chiém-thanh) Minh-sir (Liét truyén : Chiém-thanh), Gia-Dinh thong-chi efa Trinh Hoai Dire (ban chép tay eta Vién Khao-cé Saigon) (viét tit: G.D.T.C.) f Dai Nam Nhirt Théng Chi (viét tit : N.T.C) ; Phuong Dinh Dia Di Loai Chi cia Nguyén Vain Sida. 5 Lich Trigu Hign Chong Loai Chi cia Phan Huy Cha. Bic-Thude thoiky dich Viét-Nam ctta Lit Si Bing. . Vigt-Sit-Yéu cita Hoang cao Khai, ; Cao-mién Tiém-La Sw Tich (ban chir Han, viét tay & Vién Khao C8) cha Vien Co-Mat, Quéc-Tri8u-Si todt yéu cia Quéc-Sir-Quan, iét-nam Gito-sir cha Phat Phat Huon : Cao-mién, Nam-ky Sit-ky etia Doan Uan (bin viét tay cia Vigu - Khao-cd) Le Royaume du Champa cha Georges Maspéro, Histoire du Cambodge depuis le Ter sitcle de notre ere é cla A, Leclére, Les Khmers « André Migot. Histoire du Laos frangais « Paul le Boulanger. Histoire Sommaire du Royaume du Cambodge des Origines Jusqu‘a nos jours « Henri Russier Histoire du Combodge « A.Dauphin Meunier, La Gesle Francaise’ en Indochine ciia G. Taboulet, Histoire Moderne du Pays d‘Annam cia Maybon. ‘ Description sees de la Cochinchine cia Jean Koffler, a isO4911) ) Essai d* Holt seston lo montagnar@os dy. s -Iydo- chinois jusquia 1945 an Bernard Bourotte. (Bulletin de la Société des Etudes indochinoises, 1955), Relation de la Nouyelle Mission au Royaume de Cochinchine cia Christoforo Borri (B.A.V.H. 1931), Lettres édifiantes Nouvelles lettres édifiantes. Documents historiques sur la Cochinchine cia Launay. Bulletin des Amis du Vieux Hue (B.A.Y.M), Bulletin de |Ecole Francaises d‘Extréme d*Orient (B.E.F.E.O) Bulletin de la Société des Etudes Indochinoises, (B.S,E.1) Revue Indochinoise. (R.I.) CHUONG NHAT THUAN, QUANG TRAN THU L— THOI BAC-THUOC i_— THO! DAI-VIET DOC LAP |. THO! BAC-THUOC 1.— Ngudi Cham lap quéc. + 2,— Nhéng cugc luge dogt va sét hai gitta ngudi Trung- Hoa dé-hé va ngdi Cham bac tién. I iy-ho 1 selene aim Ri théng 0! t Tyg SED cm m_ 36 tien gama cream i 2 ’ la Man-tPung y) tre la tinh ae ngiy nay, cdn ; Quiing-dong, Quing-tay ngay nay con 6 ngoadi pham-vi née : Trung-quée, Nim thir 33 (-214), Thiy-hoang mdi chiém dit Luc-hrong p 32 (1) dit ra quan Nam-hai i 3 quan Quélam 3 a % 2 2 : . e z 4H quan Twgng-quin ¢ #:. Theo cic nha sit hoc trie kia thi quan Nam-hai la dit tinh Quing-dong ngiy nay, quan Qué. lam 1a dit tinh Quang-tay ngay nay, cdn quan Twong-quén bao quat dit Bac-Viet ya cde tinh bie-bé, trung-bd ctta Trung- Viél ngay nay. Nhung gin day cé thuyét cho ring cdc nha sir- hoc triréc kia di dt 16n vi-tri cia Tong quan ddi-Tan, Twong- quin dei Tain la dit mi&n tay tinh Quang-tay va dat tinh Qui- chau etia Trung.quée chir khong phaila d&t nwsc ta. Theo cic nha sir-hoe ci, nha Tin mat (206), Trién-Ba chiém cir Nnm-hai, thon-tinh Qué-lam va Tugng-quin, dimng nuée goi 1a Nam-Viet, (1) D&t Quing-déng, Quéng-tay ngay nay, thai Tin goi la dat Luc-lrong, vi nguéi Lanh-nam phan ohiéu & nai ritng, trén b6, tanh agwroi manh ten, nén goi 1a Lyc-long (Ti-nguyén). A% $. Quan Gino chi gém binh nguyén dat Bae-Vi Fi gay nay, quin Citu chin gdm dit tir Thanh-héa tro vao des 1 trung-bd Trung:Viét ngay nay. Dei Han, vua V6-dé, nim 111, dinh Nam.Viét, lay dat 3 quan dvi Tin dat lam 9 quan, thude bO Giao-chi, lay dit Twong-quan cia Tin ma Tri¢u-Da 8 chi Tam hai quan Giao-chi va Citu-chin, ddi dit lam 3 quan I Giao-chi gdm 10 huyén, Ciruschan gom 7 huyén, Nhdt-nam q tw gdm 5 huyén, —% i Ba quan Giao-chi, Ciru-chin, Nhit-nam 1a dit Bie Viet va hiic-hd, trang-bo etia Trung Viet ngay nay. Quan Nhat-nam 1a 5 : ai cha Giap-chi ba va 5 anyén cia MhaAt-nam, la Lar” o dung win f fate Tuong lank ez. >a nat of Buyers Tayequyth (2), va _ _- Tirong-l4m 1a huyén & ewe nam, & day 1a ché 6 cia mandi, tien 8 cha ngwéi Cham, Vi-tri huyén Twgng.lim 1a diu? Theo Dai Nam Whit thing cht thi Twong-quan doi Tain, quan Nhat-nam doi Han phia Nam vao dén tinh Phii-yén ngay nay ; theo L.Aurousseau thi Tuong- quan cita nha Tain cé mot thinh-ph6 goi la Lam-ip hoiic Twong ; lam & ving Tra-kiéu thude tinh Quang-nam ngay nay, va bien — gidi phia nam cilia Twong-quan c6 1é yao dén mii Digu (Cap _ Varella) (3) nhwng cde nhi sit-hoc Georges Maspéro (4), Trin (NTC. néi: *Téy-quybn 66 18 nay le Quingbinh ; Treénh 6 18 nay la Thira-thién, Quing-tri : Chéu-ngd ed 1é nay 18 Thir-thién vi phi Dign-bin tinh Quéng-nam ; Lir-dung c6 2 nay 18 phd Thing-binh tink Quéng-nam, dén tinh Quéng. agai ; Teenglam 6 18 nay 18 Binh-dinh va Phé-yén. » s @) Theo L, Aurousseau trong bai Lo Prémidre conquéte chinoise der pays Snamites (B.EF-EO. tome 23) thi quin ly Nhét-nam & gin Hu® hign nay. @) Aurousseou, trong bai trén. - rr @® Georges Maspéro. lo Royaume de Champs, trong 46. . “Xi = - aoe re ae Se eo Bike Kinh Hoa (1) cho ring chinh lénh nha Tin chwa thé di xa nhw vay, va phiae nam Twong-quan nha Tan, hofe huyén Trgng-lam nha Han la nii Hai-van 6 tinh Quéng-nam ngay nay. Z Tir hau ban thé-ky thir ba true Tay-lich, trén cde ding | bing Trung Viét ngay nay, tir Khénh-hoara dén nti Hai-van tinh Quang-Nam, di cé nhitng man.di giéng Malayo-polyné- _ siens 6 tir cdc hai-dao tran dén & Ay Ia td-tién cia nguoi ee Cham. DBén thé-k¥ I, man-dinay da khd dong, nén di cSng nha Han, réi chéng lai nhd Han. ‘ ¥ Pdi vua Quang-V6 nha Dong-Han, nim 40, 6 Giao-chi- hai chiem Ba Trung khoi ee man-di 6 Nhat-nam co Pat ; i ME-Vi g danh dep, kh nim, inh pai «€ Gi int en an, nhuwn; Han yao. % dén hai hiiyeie Cu. a ‘vores bie quan Qiru-chan rdi tré Ini, chit khong vao dén quan Nhat-nam, Doi m yua Chuong-dé, nim 84, man-di 6 Nhit-nam cé dang té yA bach-tri lén yua Han dé té long cung thuan. Trong thi-gian ay ho tw td-chire, va dén eudi thé-ky I td di thi ho nbi’u In ndilen chéng nha Hin d& vansdong doc-lap. Poi vua Hoa-dé, nim 100, 2000 man-di huyén Tuweng-lam quan Nhat-nam noi loan, cwép bée, dét pha cde dinh thy cong. Cae quan, huyén phat binh danh dep, giét bon cim dau, roi i @kt tong, binh, trwdng tai & Twong-lam dé phong hau hoan, (1) Trin Kinh Hde, Khéo citu v8 danh xung Giao-cht. Dai-Hoe 96 15 thing 5 nim 1960. (2) & trong tinh Ha-tinh gay nay. alin di, man-di § diy, tire ngwdi Chim, nhita Lin F quan quan nha Han, quan Nhat-nam it c6 ngay ‘Doi vua Thudn-dé, nim 137,6 Twgng-lim cé ngwoi tén Ta Kho-lan 44 cing miy nghin ngwéi ndi lén dinh huyén Twong-lam, gitt treéng lai, Thir-sit Giao-chi 1A Phin-Dién 1 . phi dem van binh eita hai quan Giao-chi, Ciru-chin “hop “es sire dinh dep; lai bi loan quan bao vay hon mot nim, quan Han thigu lwong ain, tinh thé rat nguy, Trigu-dinh nha Hain dinh dua daibinh dén adi phd, nhung dai Twong-quin Ly CS # #) ban nén ding thi doan chinh-tri dé giti quyét. Ben sai ee 3% & lam Thir-sir Giao-chi, ve RR a da ira. én yB\vé, dif du, moi § c. ee ai ine Aaa Anan, nu guan : Nhat-nam lai ndi day, lién-két voi ngwdi quan Ciru-chan ndi E i dinh, dt céchuyén, fp, thé rit manh, Thit-sir Giao-chi ee Ha Phrong § 3 phai ding cach On-hda dé enna du “ mdi yén duge. t 1 age i 4 4 es) a Doi yua Hoan-dé, nim 157, nhin Huyénlenh higse Cr - phong, quan Ciru-chan tham lam, tin bao, ngwdi trong huyén a la ChauDat R hgp voi man-di b6n, nam ngin ngwoi, dinh — ; git Hoyén-lénh, tin cong Ctru-Chan, Thai thi. Citu-Chan re Nhi Thre %& X tir tran. Vua xudng chiéu sai Do-iy Citu-chan la Nguy Ling # i dem quan déinh pha duoc, Nhung Baiocg thoi bon cir sty lai chiém ett va dong din & Nhat-nam, thé cing manh, Nim 160, phai sai Ha Phrong lam Thit-sit ~ Giao-chi lan nita cH chiéu-da, vo vé moi fee xong, ‘ a Xth PANG TRONG Bay “gi thé lye nha Dong-Han di suy yéu, khong di site — a8 ché-ap, phai ding chinh-séch hoadi nhu, tuy tinh, dd doi phé, nho 46 ngwéoi Cham & Nhat-nam cdang ngay cang —— them, Dén cudi adi Bong-Hén, con ciia vin Céng-tao huyén Twong-lim la Khu-Lien j @ (1) nban trong xtreé loan, giét quan Huyén-lénh ma tu lap lam vua. Ay 1a nim So-binh thir 3 doi vua Hign-dé nha Han, tire 1a nim 192. Theo ldi ghi khic _ trén mot tm bia tim duge thi vi vua dau tién ctia ngudi cm la ri Mara, Vay cic nha khio-cttu cho rfing Cri Mara co the — la nhan-vat Khu Lién noi trén (1). Noe lap lén dy, st Trung-— 4 Lamp 4h & (2) con ngwoi fy ty xung la Cam Mat Quang. a Tirkhiméilap quée,ngwoi Cham da chiu dnh-hwéng van-hoa An-do mot cach sau dam.Ho theo phong-tuc, tong-gido, phip-Inat, tu-tuéng chinh-tri An-d9, t3-chite quéc-gia theo chinh-thé quan chit chuyén-ch@, x8-hdi chia lam hén giai-cip ynhy & An-do. — Trong Idi vin bing chit Phan ciia tim bia Cham xwa nhit tim _ duge & lang Y6-canh (3) do mot vi vua ké nghiép yua sang 7 lap quéc-gia Cham dung lén cndi thé-ky IL hoie dau thé-k¥ TM, ‘a ngit-phap da rit di¢u-luyén, Ay la vi huyén Tuwong-lam tir dau ' () Khu Lan, Kho Lién, co ké cho fa mét nbénvit, vi danh-ty doe lén gin gidng nhau, hung 6 ké cho I3 hai nhan-vét khéc nhau, vi hai cuge ndi diy nim 7 137 va nim 192 céch nhou dén 55 nim. Nhung theo nhitng khéo-chitng ca Gibo-se Trin Kinh Hoa thi Khu Lin hay Khu Lién khong phi la tén ngudi ma la dich am eda thd-8m Lim-Sp Kalinga nghia la ehing-t6c Janh-deo cuge dge lip. ‘ = (2) G6 § ndi la dé 5p cia huyéa Tegng-lam. i @) Nay 19 ling Phi-vinh, huyen Vinh-xwong, tinh Khéah-hoa, ie, ngwoi ae di budén bainva at din da aén dong oe Tuong-lam truée khi Lam-&p dung nde ; cic ngwsi fy ching ! “nhitng da déng vai trd trong yéu trong cude van-dong ddc-lap ~ciia Lam-tp, ma sau khi Lam-tip doc-lap cing van gift thé-lre 4 Hinb-dao, duy-tri m6i quan-hé gitta An-d6 va Lam-fp. Khu Lien i mit, con ké vi, nhwng cdc vua hau dué Khu Lién sau a6 thi ién-dai va thé sd khong trong duoc. 4 “Z _- Thdi Tam-quée nwoe Tau, vi Giao-chau tiép gidp voi Ngo, ~nén phu thude Ngo.’ Ngo-chii la Ton Quyén 3 4 sai Lit Dai % & lam Thit-sit, Lit Dai sai thudc ha tuyén dong gido héa Trang-quéc xudng mién Nam, ae vua c&éc nude Phi-nam, P Kid og nh ef ae str satay cGpg (2) — Dirnginroesya es ay mute dd ng Baie. tién, : Nha Ngd, nim Xich-6 thir 11, tike Ja nim 248) thita dip& — Clru-chan, ba Trigun khéi binh danh nha Ngo, Lamp dem quan xim lin hai quan Giao-chi, Ctru-chan, pha hai thanhnay _ —thanh binh dia, quan Lam-tp ya Giao-chau dinh nhau & Cé-. chién-loan (2), Lam-fp chiém duge dit Khu-tie @ % (3), Ton La yy ( Gn 901 13 née Minh-doo, & phia Tay quén Citu-chin, phia bie née Phii-nem, tong canh néi nuée Lao ngay nay. (2) Tam Quée Chi, Ng6 chi, Lie Dei truyén, do Béc-thupe thoi-ky dich — Vigt-nam teich din (trrong 59). i @) Céc nbd sé-hoc chia nhit tri vé vi-tri eda Khu-tie, 06 thuyét cho Khu-tée - iy lta nam sng Hué, vao khoang gira Nguyét-biéu va chd hop-lru cua séng Pha- _ cam; €6 thuyét ndi & ling Cao-lao-ho thuge huygn Bé-trach, trén hitu-ngpn song Gianh, Dai-Nom Nhat-théng chi, tinh Quéng-binh, myc Cd tich chép + * Phéthanh _thiinh bd hoang) Lim-dp, & x8 Trung-di, huyén Binh-chinh, tie ni Thanh-thang chay dai dEn cic xB [6-xd, Van-tip, Phi-leu, viegt ndi quank khe, déu ed y dit, dit tong dogn rng truyén dé la nén ca thanh Lim-Sp. Trong sik c& ¢6 ndithanh Khu-tée cia Lam- Sp, & phia nam c6 Linh-Thiy ; nghi_diy 1a Khu-tée hoge lay ca cia Hodn-virong?. Quyén sai Luc-Dan pb AL lam Thit-sir Giao-chau, ‘Aten hién. a ty, Luc-Din dem an tin hiéu du, ngwoi Lam-’p mai nghi binh, q nhwng vin git Khu-tuc, lai ttn xm [in dén huyén Tho-linh i ()), 4 % lily do lam ewong gidi, ? O Khu-tic, Lam-ip da xy dyng mt thanh-lity quan-st quan-trong, cé 1é binh khi phan nhigu dirge tang tri: 6 a6, be thanh xy bing gach, c6 dé nhitng 16 tréngd® bin ra quan dich, trén be thanh cé nhitng yong lu, thip canh. Chiie Ja thanh 4y di duge kién-tric thoivua Pham Van (xem sau) vi dé théi vua nay, Lam-fp moi biét thuat xdy dap thanh Iiy quan-sir, , Vua hau dué cudi cing ctia Khu Lien khong c6 con trai ni goai 1A Rham Hing # gi @) C7280) x6 ngoi, Pham ting lidndket voi via hn Ta nhigu : Tin dém biatrdin fic/epunty havén caw) Gia@Chan, git / b= hai lai, dan, Ngé-chti 1a Ton Hao sai Dao Hoang ff) 3 coi Giao chau ; trong 10 nim, Dao Hoing di nhitulin dinh dep Lam-ip, gitt bot bon dau sd. Pham Hiing chét, con la Pham Dat + # k@ ngoi. Doi vua Vo-dé nha Tin, nim Thai-khwong thir 5 (284), Pham Dat chanh — thite phai str sang céng Trung-quéc. Pham Dat & ngoi kha lan, — d@ ki€n-tao thanh tri, sira tri binh gidp, Ay la nh mot ke be ; toi lA Pham Vin & & bay day. : : Pham Vin v6n ngzéi Giao-chan (Trung-quée), khi nhd bi bat cwép, rdi lam to mot vien tong ngwai Cham huyén Tay. a } () Mot huyén nba Tén dgt them & quén Nhét-nam; va theo Georges Maspéro thi Tho-lénh & chung quanh mai Choumay tinh Thiva-thién ngdy nay. (2) Pham khong phai la ho; Pham diy ta ngurdi Tau phién am Phonsngt * Varman* thing ditng sou danh higu cde vj vus Cham va va An-dg. : _ tdi, sy, bé tron, theo thuyén budn nguéi Lam-iip sang Trung-quée (nim 315), O day, nghe thiy duge nhitu, rditré ve Lam-dp, Van bay cho yua Pham-Dat xy dung cung dién, lam thanb-tri, ché binh xa, khi-gigi, durge vua rat tin yeu, cho lam trong ; “Vin cw xir duge long ngwoi. Nin 336, Pham-Dat mit, Vin bd _ thude doc giét chét cdc con ctta Pham Dat, tr lap lam yua . (336-349), Ay la vwong tridu thir hai (336-420) cha Lam-dp. Pham Viin ding binh chinh-phue cic hd-lac man Moi trong xt, Boi yua Tin Thanh-dé, nim Ham-khwong thir 6 310), i Pham Vin sai sit dem voi sang céng Trung-quéc. Ding théi penne eudp pha Giao-chiu khéng ngét, A P i Ay, Lima ft rudng yen, mat wok A phi Fir cia NGG, ia hing -nam throng dem hoa-vat di cae qua he etra Mee chau dé dén trao ddi & Trung-quée,_ cdc quan Thit-sit Giao- chau, Thai-thi Nbdt-nam nhiéu ngudi thamlam, throng x4m doat hoa vat fy dén hai, ba phan mudi, cé khi dn qué nita, _ cée nuée fy déu gidn. Dén Thai-thi Nhat-nam 1a Ha-hiu Lam: i f& % cing tham lam, khic nghiét hon nita, lai hay say rirgu, dé vide chinh-tri, gido hoa hon loan, Pham van nhan thay dan oan, doi yuna Tin Muc-dé, nim Vinh-hoa thir 3 (347), pe cir binh dénh ham Nhat-nam, hai Ha-hau Lam, giét chét 5, 6000 nguwoi, din con lai déu chay ra quan Ciru-chan, Pham ay Van dem thay Ha-hiu Lam té troi, san bing huyén thanh : _ Tay-quytn, rdi chiém ctr Nhat-nam, bao voi Thit-sir, Giao-chau ay Chau Phon % ¥, doi lity phia bie Hoanh-son lam bien-gidi Lam &p. Dai Nam Nhat-thdng chi, tinh Quang-binh, mue ed-tich, chép « Lily cli Hoanh-son (Hoanh soa ed lity) & phia bite hayén i Binh-chinh, tir tren niii Ba-hy chay ngang sudt dén bien, " Twong truyén lily nay 1A do Pham Van (vua) Lam-dp dip dé lam dung phan gidi Giao-chiu-Lam-ip ». Pham Viin tré-vé Lam- dp, Chau Phén sai Doc-ho Luu Hing #) 2 dong git Nhat-Nam nhung mita thu nim ay, Vin tré lai, dinh ham Nhat-Nam, git E Liru Hing. Nim sau (318), Pham-Viin lai dainh tip Ciru-Chan giét hai 8,9 phin 10 si thi. Vinh-hoa nim thir 5 (349), d i Chinh tay Déc-hd Ding Tufin yk #{ dem binh Giao-chan va Quing-chau danh Pham Vin 6 Lu-dung, bi Vain dinh bai, phai lui vé Ciru-chan. Nhung Pham Van bithvong rdi mit, Con la Pham Phat % ké vi (349-380), am Phat g0i, V doyBinh &N m va tig dan Ciemhans Dida, \ hiitsi: Giao 1a Duong Binh 4 a Thai-thi Ctru-chan la Quan Say E dem quan Gino, Quang dén danh 6 quan-tri efi cia Nhat. nam, pha don lay, Pham Phat thua chay, bon Dwong Binh dudi theo qua dat Tho-lanh dén Khu-tie, Pham Phat lai thua, nén lin trén vio rimg, rdisai trong dén xin toi. Ding Tutin Sai ngwroi dén ty-lao, cing minh woe, rdi ve (Vinh-hoa nam thir 7, 351). Vinh-hoa nim thi 9 (853), Thit-sir Giao-chau: lA Nguyén Phu fi 4 vao dinh Pham Phat & Nhat-nam, pha hon 50 lily, nhung Phat cing khong chiu hang. Doi yua Tin Muc- dé, Thing-binh nim diu, Lam-&p laira cusp; nim thir 3359) Thi-sir Giao-chau la On-Phéng-Chi 3% 3 = dem binh danh, ci luc lin thiy, Pham Phat giir viing thanh va xin phuc, Phong Chi bang long. Phat tra lai Nhat-nam, ly bén On-céng (2 3), a mii Choumay (Chan-may) thuge tinh Thira-thién (1) _ () Theo G, Maspéro trang Le Royaume Chempa. i‘ wail ita ar é 5a ioehy nay lam bién-giéi phia bic eta Tam: dip. Pham Phat en nhivu Lin sai str sang cng Trung-quéc, va cho dén ‘hi mit, SP ‘hong vi pham Idi giao we. Doi vua Tin Higu Vii-dé, nim Thai-nguyén thir 5 (380), Pham Phat mét, con la Pham HO Dat % wt n6i ngdi (380. i . C6 1é Pham H6 Dat la yi vua ma trong bia chit Phan goi la - Bhadravarman I, sir Tau goi la Bat-da-la-bac-ma nhitt thé, Vi” ~-yua nay di lap ngdi d@n diiu titn tai My-son d® thé thin a _ Bhadracvara, ngdi dén xa hon ci ma viin-minh An-d9 edn ab lai & Dong-dwong. Bey. gid thily ae 2 au loan af Pham i: pi % i win i 9 nim & chite, nhid fe He fi ve F bite, doi vei nao dnb hiim quand Nhat-nam, nn Thai-thi a oo cane * Sao _ réi tifn ra him quan ‘Cirndtre 7, # (2), bat Thai-tha 1A Tao a Binh ¥ 44, rditién ra ewép thanh Giao-chiu; Thdi-thi Giao- ‘chi 1a BG Vien } if sai Dbc-hd la Ding Dat 3s @ danh Phe = duge nén duge thing lam Thit-sir Giao-chau, “Yén dirge mily nim, rdi Lam-ap lai hing nim sang cwép _ pha, Doi vua An-dé, nim Nghia-hy thir 3 (407), ho ra cwép _ Nhat-nam, giét triréng-lai, Tint-sir D6 Vien sai Déc-ho Nguyén Phi % & danh dep, gitt, bat rit nhitu ngwéi. pe (1) Théithé Cou-chén la Ly Tan 3 5 18 ngudi cd ste manh vd wy-thé, é nghe tin Ding 6n Chi dee bd dén lim Thit-st, sai hoi con naan chén cdc noi 4 - hid yéu trén cé0 durdésng thiy, lye ; D6 Vign, Théi-thd Ciso-chi, chém duge Ly Tén. (2) Lay m@t phin dit quin Ceu-chan ma dit ra hoi cusi dei Ngd, & mitn Hatin ngay nay. Bay giv nha Tén df suy-yéu, va Thir-sir Giao-chaiu la Dd i Vign mit (410), con la D6 Tué DO 4 4 duge thay cha lam Thit-sir, Lam-fp thira hw vao cwép, Nghia-hy nim thir g (413) Pham H6 Dat cwép Ciru-chan, tuong la D6 Tué Ky 2 4 danh giét duge con cia HS Dat 14 Giao-long-vwong Au-tri ‘40, va tong Chiém 1a Pham Kién %, ¢@, bit sing duge mot i ngwdi con khdc cia Hd Dat la Na-niing # 4 va hon 100 ngwodi khac, Nim fy, Pham H6 Dat mat, con la Dich Chan g& A : ee: duge lip. Sau khi Bich Chan lén ngdi,em la Dich Khai cing me bo di, Dich Chan voi ve, khong duge, néa hdi hin, nhudng ngoi cho mt nguwéi chau réi di Thién-tric, hinh hwong & Hiing-ha. Quéc trong la Tang-Lan & gf cd -ngiin Dich Chan a ngudi Dich v/ len ngdi®Bi Jen git envi aid altho, va lap lén ngoi ngwei em cing n me khac a etia Dich Khai la Dich Vin jg X. ‘ Sau 6, lich-sik khong tong duge. Sw thodi vi va ra di etia Dich Chan. lam phat sinh noi loan. May nim sau, ngdi vua ve tay mot ngudi ma géc tich con map mé, la Pham Duong Mai #% f§ «& (Yan Mah), fy la vong triéu thir TIT (420 ? - 528). Duong Mai, tiéng Chiém la Yan mah, y¥ noi la «vua vang» (1). Sach Thiy-kinh ché din séch Lam-dp ky noi: «Khi me Duong Mai cé thai, nim mong thay ngwoi trai yang trén chiéu, dira tré sinh ra trén fy, anh sing chdéi loi» (1), Co 1é Duos Met xufit thin vi tién nén phai dit ra didu linh-di dé = ) The Theo Bac-thudc thoi ky dich Vijtenam eda La St Bang trich din, . PHAN KHOANG bude long ngwai. Dong Mai ddi voi Trungqude phan, phue vo thuéng. Nghia-hy nim thir II (414), niim thir 13 (417) hai Tin sang cdng nha Tin, mitt khaec, cling trong thoi Nghia-hy, niim nao ciing sang cwép pha cdc quan Nhat-nam, Ctru-Chin, Ciru-dire, giét hai rit nhidu ngurii, khién Giao-chiu suy yéu, ma LAm-ip cing hao mon, Di Tong, Vo-dé, Vinh-so nim dau (120), Liru Di len ngoi, Thir-sir Giao-chiu 18 D6 Tue DO durge tién hiéu la Phu quée tuéng-quin. Nim fy, Tue DO dem vin, yo 1 yan ngwéi di dainh Lam-ip, dai thing. Lam-ap phai xin hang, va dang nap yoi lén, bac, vang, cing ngoc oe oo VV. va thi nhitng ngwei i dat in chau m6i dige y ; sang cd a hier vu Lam-iip ywong ; Lam-iip thanh muréc phién thude cia Trang. quéc ; sau dé, cdc vua Lam-iip ciing gitt lé xin phong d2 cing c6 dia-vi. Duong Mai mit, con 1a Dt jf ndi ngdi (?— 443) van mang danh hiéu cha, tive Duong Mai nhi thé (Yan Mah I). Dong Mai Il nbiéu lin sai sir sang cdng hién nha Tong (nim Nguyén gia thir 7-430-, thir 10-433-, thir 11-434-, thir 15-438-, thir 16. 439., thir 18-441-, tft ci 6 Hin), nhung vin cwop pha ce quan, huyén Giao-chiu, Nim Nguyén-gia thir -8 (431) Lim-fp dem hon 100 chiée lau thuyén d&n cop quin Ciru-dire, vio cita Tit hdi-phd wo ¢ sf a (2), Thit-st Giao-chau la Ngayén Di Chi #% 3 & sai quan vao dep, dinh dén thanh Khu-tic, nhung khong thiing duge, phai rit ve, Nam thi 10(433), Dong Mai Il sai sit sang cong nha Tong, va xin linh dit Giao-chau dé cai tri, tridu ‘dinh nha Téng tra loi vi duéng xa, khong cho, Duong Mai IL tire gifin, va tir dé, tuy van thudng céng hién Trung-quée, nhung ciing yao cugp phi Giao-chau khong ngét. Va, céng _ phim ciing it di, vua Viin-dé gin 1a trai lé va ngao, nén nim . Nguyén-gia thir 23 (446), sai Thir-sir Giao-chau la Dan-Hoa Chi ~ pho. Duong Mai 11 hay fin, sai str dang biéu xin tra lai nhirng dan Nhai-nam da bi bat cée, va nap mot van can vang, 10 yan ¢an bac. ess Van-dé bing long cho Duong Mai II . thaan. 3 i-th Nhat-nam la Khu Trong G Tham-muw Kid-Ho aAt nin uyén a _ Dirong Mai, DikoHY Mai AEG rometteo Toh os : xtr DANG TRONG # 4 & didanh Lam-ip, khién Tu-ma Tiéu Cinh Hién Elin eo ee as le es & lam tién phong, Chin-v6 twong-quin Tong Xdc & & lim © ngwéi, va khién Hoding Dan tré vé, noi la ad i vé diéu. _ quy-thuan, nhung gia-ting sy phong bi nghiém nhiit. Bon Canh Hién hén tién quan dén Khu-tic, Duong Mai Il sai trong 1a Pham-ty-sa-dat-lai di ctru Khu-tic, Dan Hoa Chi sai chong cir, bi thua. Hoa Chi lai sai Tong Xac chia quan. miiy dao, danh pha quan Lam-dp, miy tran déu thing, ha ty 5 cho Bog. -kidn Tiéu, ee eer quan Jam durge | Khu-tiic, gigt trong Chim 1a Pham Phi Long, chém hét ngwei * Cham tir 15 tudi tré én, thay chat thanh dng, thu duge bitu vat rat nhitu. Ban Hoa Chi vao kinh dé Lam-ap (Tra-kiéu), thu duge eta bau, vat la nhidu khong xiét ké, lai nau cac t bing vang dirge chuc van cin vang. Cha con Dong Mai thiy cinh hoang tan, budn gidn rdi chét. Tr dé, Lam-fip 4 » ter chines urgng chay thoat. Sau khi quan Dan Hoda Chi rut lui, Duong Mai tré ve, suy- — Sa ati Faas ie aren yéu, sudt thoi Nam-trién (1) khong dim x4m pham phwong bile ; nifa. Pham Thin-thinh % ¢ ® ké Pham Duong Mai lam yua Lam-ip, nhiéu lin sai sir sang Trung-quéc. Pham Thin-thinh mit, trong ne loan. Cé ngwei nvee Phi-nam i& Cuu-thi-la, von Ja con cha yua Phi-nam la Dbd- gia- bat-ma (Jayavarman), cé toi chay tron sang Lam-dp, nhin dinh Lim-ip, cwop ngoi, xung la Pham Duong-cin-thuain (484-492) 2. dk Doi TE VG-dé, nim Vinh-ninh thi 10 (492), chin Duong Pham Chu Nong % at & dudi Pham Rwong.ciin-thuan, lay lai nude, | wee vua \Te Vi dé phong la nam trong quan Lamiptw wae vege ia) Doi nha Lirong, Lam-dp di may Hin sai sir sang céng. Dén Tong that Tiéu-Tu 4 2 lam Thit-st Giao-chiu, tin bao, ha Khiic, long dan oan han. Doi vua V6-dé, nim Dai-ddng thir 7 (641), Ly Bon $ @ ndilén, danh dudiTi¢u Tw, chiém thanh Long-bién, xung dé. Trong khi Ly Bon chiém ete Giao-chau, vua Lam-p li Luat-da-ta-bacma (Rudrayarman 1), vi yaa dau tign cia dé tr vwong-tritu, ra déinh crip Ciru-dire, hi twong nha Ly la Pham Tu @ ( dinh bai. Dudi tridu vua Luat-da-la-bac-ma, ngoi dén do yua Bat-da-la-bac-ma I kién- tao bi chay. Tir cudc thét bai & Ciru-dire dén cudi doi Train (Trung-quéc) (589), Lam-ap khong céng Trung-quéc nita. Dei () Tong, Te, Lerong, Trin (420-589), vua Tay Vin-dé, Khai-hoang nim thir 2 (582), Lam-fp 6 sai ‘sit sang cong phuwong vat, nhung sau 46 lai thoi. Nha Tiry digt nha Trin 689) théng nhit Trung-qn6e rai, “niim Nhan-tho thir 2 (602) sai mot vi trong cé muu-lirge 1a Lira Phuong ¥) + lam Giao-chiu-dao hanh quan Téng-quan dem + “quan sang diinh Giao-chau dwong do Ly Phat Tir chiém git. Liu Phong sai ngwdi hidu du, hau Ly-Nam-dé hang, bi dua vé Truéng-an. Giao-chdu lai thudc bin d3 Trung-quéc san 62 ; _-niim thoit-ly su do ho cia ngwoi Tau. Cudi doi Nhin-tho (604), cée quan nha Tay néi ring nude Lam-%p cé nhitu cia qui la, bay gi’ thién-ha yo sir, Liru ; i né lo Phiron, iyetanh quan Tdng-quitvdao Hae ‘ : Bij oi Utrowig la Nghé- an ngay nay) dé kinh luge Lam-ap. Doi vua Tuy Dugng- dé, Dai-nghiép nim dau (605), Liaru Phuong sai Thi-sir Kham- chau la Ninh Truong Chan €° -& & dem bd-binh, ky-binh tir huyén Viét-thwong (quan Ciru-dirc) (1) sang, va dich than dem thily-binh tir Ty-ciinh (2) yao ; thity luc d&u tiga, dinh Lam-ip, chiém dong Khu-ttic, quan Lim-dp thua to,quan Tau dudi theo miiy ngay, thing miy tran, rdi tién dén quéc dé (Tra-kiéu), vua la Pham Phan-chi & # 2 (Cambhuvarman) bo thanh chay ra bitn, Lira Phong vao thanh bit hét nguoi Cham lim ti binh, tha dure 18 than-chéi bing vang thé trong miéu, hon 1350 bd kinh Phat vA nhitu sach viét bing chi Chiém-ba. Luu Phuong khic bia da, ghi chién cong, ri tré vé. Trong tran nay, quan Tay (DO mién Ha-tinh nady nay. (2) Huyén Ty-cinh ddi Hén & khoiing phia bée vi phia nam Hoanh-son » Dem thiy-binh tT y-céuh ma yao, c6 the Ia tir cite Nhuerng hay etraSpt thugc Hi Tinh ngay ney. | Oi ae le Et ee a Pf ain, Mel it Ail ie PHAN KHOANG {Bn-that ning, gin nita st tt bi bénh sung chan ma chét, Liu ; Phuong cling bi bénh ma chét doc dong. Sau cude thit bai nay, Pham Phan-Chi sai sir sang ta toi, ya tir d6 cong bién Trung -quoc. Sau khi binh-dinh Lamp, nha Tay chia dit lam ba ehaw la: 1) Dang-chau 4 94, 2) Nong-chdu 2 a, 3) Xung-chiu ye He Ching bao liu, Dang-chan dOi 14 quan Ty-cinh, gdm 4 huyén li T¥-cinh, Chan-ngd, Tho-lainh. Tav-quyén ; Nong- chau Adi la quan Hai-am 3 @, gdm 4 huygn 1a Tan-dung, Chin- long, Da-nong, An-lac; Xung-chiu ddi 1A quin Lamp 4k &, a8 gmson, Gi bihe-bo quan . mf pede, vs Quang-binh, Nhi eae dari Han, dai-khai bao quat “ tin! Quang-tri cho dén Thira-thién ngiy nay (1). Nhung nha Tuy datba quan fy chia ‘duge mudi nim thi nuge Tau loan, Pham Phan Chi khoi phue dat ci. Doi nha Dudng chia Giao-chin lam 12 chau, thude An- nam Bé-hd-phii quin hat, va chau cue nam la Hoan-chau, tire finh Ha-tinh ngay nay. Nhw vay bién gidi & phia nam cia An- nam B6-hd phi la ni HoAnh-son, yA tir Quing-binh tré vo la d&t cia Lam-ip, Nuwée Lam-iip tt khi bi nha Tay dénh bai, d6i voi nha Thy ya tin ban ky nha Dudng, vin cung thuin, Pham Phan Chi (1) Theo Béc-thupe thoi-kp dich Vigt-nam. DANG TRONG — vhigu Win sai st® sang céng va ding phuwong vat lén vua Duong. Pham Phan Chi @& xAy dung lai ngoi dén Bhadrecvara & IJ-son, bi chay thdi vua trudge, ngdi dén dy trwée kia xy bling 5,1 sah bang gach, Nim 629 ong mit, conla Pham Diu-lé J (tke ‘Kandarpaharma, hotic Kién-dat-ba-dat-ma) ni ng6i (629-2), Pham Diiu-lé cfing nhi’u lin sai str sang céng ; Dan- lé throng din nhw con, nén duge yua Duong Thai-tong mén trong. Ban-lé mit, con 1a Pham Triin-long (Cri Bhiradharma) “ni ngdi. (2-645), Ph -long bi mot dai thin giét nim 645, khong cé con trai, ede qian lap ngafOi con cit em gai rain-long at-da- n-thi-la-bit-la'gBraireestAnGrtono Mla eae sara tei Mai- thiin nghT dén chi ci, lai phé di ma lap con gai dich ea Pham Pau-lé lam vua, Nit-vwong nay khong dinh quéc duge, nén _niim 653, ede dai-thiin lip con ciia chu ngoai Luit-da-la-hat- ma I (Rudrayarman 1) Ja Chu Cat-dia 2} & lam yua ya gi con giivua cho, Chur Céit-dia (hire Ti-Kién-da-bat-ma, hoie Vik- ran tayarman) nhitaelain sai sir sang c6ng nha Duong. Nho & ngoi lau va trong nuéc yén-dn, yua niy di xdy-dyng dirge nhiéu dén, thap, trong 6 M§-son va nhieu noi khac trong ving Quing-nam.Vua kévi 1a Ki€n-da-dat-ma_ tire Ti-kién-da-bal-ma TI ciing nhiéu lain sai str sang c6ng nha Duong. Voi vua Lu- da-la, tire Luat-da-lo-bat-ma Il (Rudravarman Il) mat nim 757 chim dirt dé tt ywong tritu do vua Ludt-da-la-bat-ma 1 (Rud- rayarman I) dyng én nim 529, ; Doi vua Dirdng Tuic-tong, Can-nguyén nim dau (758), sir 3 ——— oo T. tia ae al PHAN KHOANG — Trung-quée goi Lam-tip 1a Hoan-vwong m 2, Ay la nim du ciia dé ngi vong-trite Cham, va quéc-higu nay duge gitt cho dén nim ywong-triéu nay cio chung (859). Tr gitta thé.k¥ VII, ngudi ta nhan thiy mot sw di-chuyén cha (ida vua ve phirong nam, tai Panduranga (Phan-rang) va Kauthara (Nha-trang), Nhigu yi yua da tri yi tai Phan-rang. — Nam 774, ngwoi Java va Ma-Lai vao'cuop pha va tidu-hly ngoi dén cb Pd Nagar tai Nha-trang. Nim 787, nguwoi Java va M@-lai lai vio cwop pha va tiéu-hiy ngdi dén Bhadradhipatigy- ara & phia tay thanh Virapura gin Phan-rang ngay nay, bat binh st, throng dan, chém giét hoe dem di. rp ayen-tOnp, nigh Phien-birw Chingy (749) tro ve sa Littitstipyy ng 6 fit, Sau dé, virong-tritu thay ddi, Hoan-vwong cting khong qua lai nha Dirdng. Dén doi yua Dire-tong, nim Trinh-nguyén thir 9 (793) yvua 1a Nhan-da-la-bat-ma (Indravarman) méi sai sit vito cng td Jai, vua Dite-tong cho cOng-str yét nha Théi-miéu. Nhung sau dé, Hoan-vwong khong vio cSng nita. Nhan-di-la-bal-ma mfit, em ré 14 Kha-lé-bat-ma, tire Cri Harivarman.Deva-Rajadhiraja ké vi, nim Trinh-nguyén thir 18 (803), xAm pham An-nam, ham chau Hoan, chau Ai (tire Ha-tinh, Nyhé-an, Thanh-hda), pha hoai, cwép boc rét nhigu roi ve. Doi vua Hién-Tong, nim Nguyén-hoa thir 4 (806) Hoan- yuong laisang cudp An-nam, Bd-ho Trirong Chau x 3 danh bai dirge. piu thé-kj IX, tirongeta Khaté-bat-ma la SenspatiPan XU DANG-TRONG 3 cae enhitn Hin dem quan dinh Chan-lap va c6 1@ Kha-lé-bat-ma dit xy lai ngoi dén PO Nagar nim 817, Kha-té-bat-ma mit, con la Thich-lgi-ti-kién da-bat-ma, tite Gri Vikrantavarman Il ké vi, Vua niiy khong con, dén nti 851 “thi dé ngii vwong-tridu cdo chung, ‘ea f Nam 875 thi mét trigu yua méi lén 1am vua 6 phia Bae tai Indrapura (DOng-dwong) trong tinh Quing-nam ngiy nay. Ay 1a dé luc virong-triéu (875-991). Dong thoi, st Trung-quéc cling adi goi 1a nude Chiém-thanh (1), Vua sing lp trigu-dai méi nay la Indravarman II, do Cri Vikrantavarman chi dinh ké nghiép, thé theo lai yén-cliu cita ede dgi-thiin, khi vi niiy chét, jagian nag, An-nam bi Namchiéu xdm- © Ving,nhi bag pligito di Mi -chigu, adi khong — ranh m nae ea a Bay wv . Dén cudidsi minh, yua Indravarman II diy lui duge mot cude tin cong cia quan Chan-lap, do chinh vua Chan-lap ~ Yacovarman cl : trong tran nay Yacoyarman suyt phat | bo mang. & Sau ba doi vua nita, dén vua Cri Indravarman (ho&e Ihdra- ‘ varman Il) la mOt vua gidi yé viin-chuong va triét4y, Tribu Bhagaviti bing vang, dyng 6 dén PO Nagar tai Kauthdra, Vio khoang niim 945, 946, vua Chan-lap la Rajendravarman I sai quan-ddi sang xAm-ling Chiém-tharh, cwop mat twgng vang, nhung sau cing, quiin Chan-lap thua mot tran lon, ; i (D) Chiém-thanh do cha Champapura cla Phen-ngit dich ra, g8m chi Champa, quéc-higu chénk thée cba née Chim vi pura cé nghia [a kink thanh, ri Indrayarman (ho&c Indravarman Ml) va ede yua ké tigp du c6 giti st-gid sang néi lai bang giao voi Trung-quéc ma truée dé nhitng cudc hén loan eudi dei Ngii-dai di lam gian doan, we Nam 960, vua Jaya Indravarman I goi 18 vat sang cong vua nha Tong moi lén ngoi, va sau do cfing nhitu Tin sang cong - Trung-quéc, Nim 65, Jaya Indravarman I dung lai treng nik thin Bhagavati 6 Kauthara, nhung biing da. Paramecyaravarman I, {tre Ba-mf-thué jk 4 4 ké ngoi ~ Jaya Indravarman I tiép tue gitt 1¢ tridu edng nha Tong, rm EoaclE em, 4 il, THO! DALVIET DOC-LAP el) oy : = . 1 ence seosanshn EMTHANH, at % y ES at, wee Ly ‘TB-lien evia ngudi Cham tir ede hai dao Ma-Lai, Nam-dw ‘ tran lén bi bitn Trung-Viet ngay nay tir nhitu thé-k¥ trade “Tay-lich k¥-nguyén. OG diy, ho tiépxte voi thd dan la ngwei ~ Kiratas, thuge gidng Indonésiens + s6 ngwoi Kiratas khong chin ho ché ng thi don len & cae mign néi Truong-son, nhiing ngwoi fiy sau nay chiing-ta goi lt Moi. Cham Irie vio lich-sir (192) ty ¥ in An.dd héa, nén | tue déu thee Ando. 3 Nhu di ndi, khi ngwdi ngwoi ta thily ho d& tuan phuc mot triéu vu tir td-chire qube-gia clio dén xa-hdi, phong- -dd.gitio, the cée vi thin la vo cia hai vi thin sau wl i-gido thi méi trayén Tong-gido chinh ctia ho la An Brahma, Visnu, Civa, cig cite Cakti fly, Phat-gido cling dwrge sing bai, Con HO yao tir thé-ky M1. _ Xi-hdi cling chia Jam 4 giai-ciip 1a Gito-si (Brahmane) Qui- toe (Ksatrya), ditn-chii, throng-gia (Vaisya) vaha liu, note (Gudra), Nhung thye-té, sw phn chia fiy khong nghiém khitenhr 6 Ando, Yi mOt ngwdi din-ba qui-toe co th® két-hon voi mot — “ngwdi dan-ong 6 gini-ciip duoi, mién 1a ngwoi nay 6 cing mot thi-téc v6i minh, : 3 ie a ‘Trong gia-dinh quy®n thite-ké dira theo dong me, nhung quyén ndi ngoi yua thi phai theo dong cia cha. a Mi vi vua khi ding quang, chon mot danh hiéu ma vua sé giir trong tdi gian tri-vi ; va sau khi vua mit, ngwoi ta dit mot fon thay, tir d6 sé ding ton thuy dé xung-hé vua.Vua eo quyen- uy (itary Vi, Dieu dif cita Mha yudlla chiée oh wmiaiu tring, — fi ie ENA a Yaw, odie Wa viee 1 1 ) O bite la Amarayati, ttre ving Quing-nam ngiy nay ; o dé c6 Indrapura tire Dong-dwong, c6 thanh-phé Sinharpura, trén song Thu-bin, 6Tri-ki¢u, Hai noi nay di la quéc-do cita ngwai Cham, 2) 6 giita li Vijaya, tire ving Binh-dinh ngay nay. San nim 2 100 T.L., kinh-d0 Phat-thé, ttre Tra-ban dong 6 diy, 3) 0nam, Panduranga 1 ving Phan-rang, Binh-thuan ngiy nay,ti€p gidp yoi Chan-lap. Ving nay c6 ie di 1a mot née de-lip, di sai sit sang Trung.quée, Khong biét dy 1a mot tidu- quéc doc-lap sip nhap vao Lam-tip, hay la mét thude quéec cia née Phi-nam sau bi Lim ip thon tinh, Giita théky vm, kinh.do Cham dong & a6, Panduranga la khu-vire rong én hon ci, nd bao gim Kauthara, tire ving Khénh-hoa ngay nay, Kan. pont xt pANG TRONG thira cé lie di tach roi vi tao thinh khu-yire thie 4 cia virong \3 quéc, liy Yanpunagara (thanh-phé Khinh-hoa ngiy nay) lam thi-phi, ; ‘ Theo Tong sit, nwéc Chiém-thinh chia lam 38 chiu lén, — nhé, phia nam 1a chau Thi-bi 4 #4}, phia bie la chau O-ly % @ phia tay 1a chau Thegng-nguyén ‘+ %, cé hon 100 thon lac, mdi thon lac c6 tir 300 dén 500 ho, c6 khi dén700 ho. Cling eo dat huyén, tein, Vua dimg anh, hoiic em lam Phé-ywong holic — —- Thir-vwong jco 8 quan 1én chia nhau trong coi moi vide & dong, 4 tay, nam, bic, mdi mién hai vi; lai dit hon 50 yin-lai ede cip d@ chia coi viee cai tri va thau thué, 12 vién chire git kho dun, «50 vi ivide quar ¢ quan chite din khong ¢6 Itong, \chi do nhan @in eung-ep cic hi dung. ee c tiles Ae Gana ww ea Pharonhiéu cae -vtfa Chanrdeu éu chién, n®r duy-tri mot dgi quan dong dio. Thoi Pham-Van, quin-doi gdm tir 4 dén ' 50.000 ngwoi; ve sau, nhirt 1a thoi Ché Bong.Nga chic la di dong hon nita. Thé.k¥ VII, chi dao quan bao vé nha yua dicé — 5000 ngwdi. Sau d6, ho cing ding ky-binh va voi. Co khi dan voi chitn.diu theo quan-ddi cd dén 1000 thot. Vo- khi la lao, kich, cung, n6, mili tén bing tre c6 tim thude déc. Binh-si mang do gidp dan béing may, di ting doan theo tién tae vi va trong, hai bén la cd xi; khi lamechién ho td-chire thanh titng (35 ngwoi dé hé tro lin nhau, néu trong t8 cé mot ngudi trén thi 4nguéi kia phai toi tt hinh. Thiy-quin gdm nhitng thuyén lén, trén cé phio thip va nhiing thuyén nhe. Trong ’ nhiéu tran danh, ngwéi-ta thay ham-doi gsm hon trim chién thuyén yém-trg luc-quan, : Binh-si duge efip gao inva do mic. Ti dvi Pham’ Van, = aie te eee. . 0. s a 1 A a’ PHAN KHOANG nguii Chim da biétthuat xy thinh dip ty, he kin trie nhitng trong thanh bing gach, ec nhirng thip canh biing da, dé bio-ve cae thanh-thi. Voi quan-ddi fy, ngwoi Cham sudt mily thé-ky, di lam khOn-khd cic ture-lwong dd-hd cia Trung-quée, khuiiy pha ven bitn nwéc Viet, bao phen yao lam mua lim gid & tan JThing.long, tién sang dinh phd Chin-lap, lam cha vwong-quoe nay trong mot thdi-gian ; va cing mot chién-thuat dic-hict, dai lam cho quén-d9i Méng-C, hing manh nhit hoan-ciu, phai that bai ya rit lui, khidén miru x4m chiém nude ho. Nhung vi qué hiéu chin, phai d6i pho voi hai ké dich & bic va @ nam, Chiem- thi tia suy-yémtrong phitng chién-tranh é rdi khong con dij site lire in m: ai tér ban-d6. Pendent Ne Nhan-din Cham gdm nhidu thi-loc, mdi thi-toc cd mot vat 1, lay vat-1d ma goi ten, Co hai thi-toe lon nhit trong nwoe la dong Cay-cau (Kramukayamea) va dong Cay-dira (Narikelavam- ca). Hai thi-toe nay gitmh wu-thé trong nhiéu thé-ky, qua nhimng cude chién-tranh dim miu, nhung roi théa-hi¢p nhau, Dong Cay-cau lam ba chi ving Panduranga, cn dong Cay-dira ngy-tri mién bic, Indrapura. Ngiréi Chim la gidng ngwéi hung-bao, gan-da, vi 1a nhimng thiy-thi cang cirong. Séng & nhitng thung-liing chat hep doe theo duyén-hai, phia {iy ngin chin hoi mii cao, phia dong !a bé cf, ho phai di tim nhiing gi dit ho khong co. Vi vay ho thong muu-d6 titn ra phia bie, tién vio phia nam, xim-chiém nhiing mién ding bing phi nhieu cia VietNam va cia ChinJap. Voi nhig chiée ghe nhe lwot tren bien cf, ho XU PANG TRONG cing throng lin-cong cdc thyong thuyén di ngang qua hai- Pe a phan ho dé cap bée. ‘Trong nuée,ho séng vé nghénong, Jam rudng, lam vuron, — nghé chailwoi, mot it thii-céng-nghé, cing khai thac nhinmg — ring nti bao la co nhiéu da thi nhw yoi, t¢, nbiéu gé qui, g6 : thom nhw triim-hwong, ky-nam, ndi titng hoan-ciiu théi dy, Dat thiip dé lam rudng khong nhieu, nhung ngwoi Cham di b biét tin dung bing cich khai muong, dip dap, din thiy nhay dién, Ngay nay, 6 mién Phan-rang, Phan-ri, Phan-thitt, cong nhiéu diu-tich cia mt hé-théng din thiy hoan- bi ctia ngwoi 4 ring ey ven a nong, ie Li. i chang ta 6 hand micae mudi nhe & i Sa-huynh, Dé-gi, Hon khéi, Ca-na,v.y... &nhimg noi nay hole gin do, xua kia ngwoi Cham ciing di khai-thac. Vi dit c6 mo vang, mo hac, nén ngwai Cham gidi vé nghé niin, luyén, due cdc loai kim qui, Ho dic nhitng trong nhd, lam nhitng f hop, binh dung trau, voi iin tru, binh dung mréc, cén gyom v.y, bing kim-thugc. Ky- thudt dai yang, niu yang, khim yang ctta ho da tién bo lam. Ngwoi Cham rit khéo Iéo vé thi cong. Dan-ba dét vai, lua. Trong nhitng trang-phue cia cée vua Cham con liu lai, 4 ngwoi ta thiiy ho di tinh xo trong ngh® nay. Ho biét xen lin yao chilua nhimg soi chi bing vang, ya dét duoc & méi mat tii vai mot hinh vé khae haa, theu lén nhimng kidu trang PHAN KHOANG sire phitc-tap, rdi yang, bac, ngoc cing lam ting them sy qui gid. Kién-triic va diéu khic ctia ngwoi Cham chi nhiim muc- dich phung sir tong-giio, nhirt 14 dao Ba-la-mon. Cac thap,dén xy efit, cde pho twong da diéu-khic chi dé thi thin Civa, bién dang cita thin dy va nhitng thin thanh dia-phwong. Tién cia, nhain-cong, vat-li¢u, tai-niing d@u ding yao v ay, con nha 6 cia ngwoi thi ho khong chi-trong lim. Nhiing thap xay bang gach d3-sd con ditng ving yang, rai-ric trén mién duyén- uhitng pho-twong, nhing bio-tang chirng-t6 da dat déijmotwinh-do vi ‘trong cae cndeté 18 déu co am-nhac va ca vii, nén ve mon nay, nguéiCham di rit tién-bo, Co 1é biét ca-vi Cham ce nhieu diém diic-sae nén vua Ly Thai-tong, nam Gidp-than (1044), sau khi ha thanh Phat-thé, bat cung nit gidi hat mia khic digu Tay-thien dem vé Thiing-Long, nim Canh-ty (1060), ban bé cdc nhae-khiie va diéudanh tr6ng cia Chiém-thanh, khién cic nhac cong bit chwéc hattheo, Trong nhiéu-tac-phim diéu- khic trén da c6n lai, ngwoi ta thay hinh tugng cdc vi céng, nhimng ban lay diu-dang, nhimg tim than uyén-chnyén,bén canh nhitng trong, din, ng séo.., Ve nhac khi, ngwéi Cham cé dan tranh, din cd 5 gi ng sio, ti.va, trong. Thi ph cia ngwéi Cham, ciingnhu am-nhac, rit ddi-dao fm.diéu. Ban diu, yiin.chirong, thi phi déu ghichép bang chit XU’ DANG TRONG Phan, Vé sau, trong gi¢i binh.dan, cé mot thir chir goi la Khar- Tapuk, cing viét tt trai sang phai, Mot s6 thi phi cd ghi trén nhitng thé 14 budn ba y hién con duge mot sb ngudi Cham cil giir 9. NHU'NG CUQC TRANH GIANH DAT DAI GIU'A CHIEM VA viet. Thoi Lé Dai-Hanh.— ~e Trong 12 sit-quin ma Dinh Tién-Hoang da dep, co Ngo Nhat-Khinh % @ &, dong ddi Ngo Quyén, chiém cit Duong. | anh GBY TA Phi-thoSon-tiy)) Mudw@6 ve NnéWKhaith, vua_ Dinh lily mb-Khne anny hit, cardiem gaf Nbal Khe trai minh la Nam-viét yvuong Lien, vi ga con gai minh cho Nhat Khiinh, Nhat Khanh bén ngoai thi noi coi nhu khong ma trong bung thi van bat binh, ben dem vg chay vio Chiém- thanh. Didén cira bién Nam-gidi, Nhat Khanh lay guom rach vaio mai vg ma ké toi ring; «Cha may lita d6i, tre hiép me con fa, ta dau co vi may ma quén dite-tinh cita cha may duge! May y vé, ta di tim ngudi nao e6 thé cira ta ». vua Chiém la Ty-mi-thué (Parame nat Khanh xin yarman) ciru vién, DéEn nim K¥-mio (979) nghe tin yua T én-hoing biing, Nhat Khanh dua vua Chiém va hon 1000 chiée thuy@n thiiy quan ve d8.daénh kinh-dd Hoa-lw. Ching may binh thuyén vao ctra bién Dai-ac (1) vi Tiéu-khang (2) thi gi giip bao, thu Bn déu chim diim, “@ Nay la ote Dotan, thuds de phan huyén Dai-an, tinh Nem-dinh. (2) Tée la ca sng Cin, & phio Nam cite Dpi-an. ie nan, td vé mrie, Via Le Bai-Hanh (Lé Hoan) lén ngdi ri, sai str 1a Tir-Mue fe %, NgoTh Canh % + m sang giao-hitu voi Chiém-thanh, ’ ~-yua Chiém git hai str git lai, Vua Lé gidn, sai dong thuyén — chién, sita binh-khi, ri nam Thién-phie thir 3 (982), tu lam -twongdidanh, giétvua Chiémla Ty-mi-thué tai tran, bit séng _ duge hinh-st khong biét bao nhieu ma ké. Vua Le tin binh vio kinh-do Chiém & Dong-duong ; vua méi lén ngdi, co Je la aa Tg pe we chay vio nam, quan nha Lé pha “tat lem yé mee nif Chie: i nie (A a vil a ae 36) e la — -eude m chinh iu tin an ‘vith ta ‘a i Ruée nha if - doclap. Nim Thién-phic thir 4 (983), yua Lé'sai str sang thong hiéu © vei nha ‘Tong, c6 18 dé bao viée danh thing Chiém-thanh. Theo _ P6ng-sir thi dvi vua Téng Thai-tong, mia yuan nim Thai-binh — hung quécthir 7 (982), vua Lé ciing.cd sai str sang Tong, khong : hiét dé lam gi, Ciing theo Téng-sir thi nim Thai bin hung quéc thir 6 (981), Lé Hoan tau mudn dem 93 ngwoi Chiém bit dwge dé hién & kinh-str, vua Thai-tong sai quan & Quang-chau chan lai, cip cho lvong an, do mite, khién tré ve Chiém-quéc.Nhu _ yy & day cé sir lim lin vé nam, hoje nha chép sit Téng chép lim nim, howe nha chép st Viet chép lim nim. Néu nha chép 4 sit Téng chép ding thi vua Lé-Hoin phai danh Chiém chim phat ld nim tin-ti (981) moi bit duge ngwoi Chigm dem hién, Ning nim fiy, thang 3, quin Téng sang xam-ling, bi ti daub thua, thé thi yua Le phai danh Chiém trong miiy thing sau dé cia nim ee 1493 ngwai Chiém fiy la ngwdi di bait ‘Trong khi Indravarman IV tranh & phuong nam (co le o Phan-rang) thi mot ngwei Viet ten la Luu KE Tong ¥) 4 VO as la mot vién Quin-gidp (1) trong dao quan yua Lé Ba ie hanh didanh Chiém-thanh, tr6n & lai, 1én lam vua, cai-tri midi pic merge Chiém. Theo T.T. thiLuu Ké Tong trén 6 Iai, den nim Thién-phitc thir 4 (983), vue Lé sai con nudi (khong bit di bit duc, dem chém. Nhung theo Téng-sir, Ké Tong ¢6 - osteo la Lataman are i man IV sai ai'sit a seeid phwong-vat va t6 cao” Giao-chiu” xim ling. Nhung vua Téng, vimdi bi Le Dai-hanh dinh hai, chu at muén xen vio vide bén nay, nen chi tra loi vna Chiém rape phi i hoa muc voi lan-bang. Nam 986, Indravarman mat, Luu Ké Tong cong-khai ey ngoi yua C hiém-thiinh, va nim fy, Ung-hy nim thir 3, sai su la Ly Trigu Tién sang céng yoo Tong. Nguoi Chiém-than h khong aap dugc str thong.-tri ciia’ Luu Ké Tong nén c6 ngwisi 1 bo xir chay seng Linh nan tin Hai-nam, Quang-chau. Nim fly, | (986) nha cm quyén Dam-chau tau ye tridu-dinh ring nguii Chiém 1a bon Bé-la-at bi Giao-chiu bite, dem ngwoi trong ho (1) Bdi L2 Dai-bioh, Sy Id Vien quan git vige binh & chou. DEn doi Wy, quin-d6i, cit 15 binh 1b mot git, e6 mot quén-giép cam dau. aie R i ie eon 40 1 ie all el , ngudidén qui phu &huyén Thanh-vién, Nam-hai, thude Quang- - chitu, Doan.cung nim dau (988), nha cim quyén Quing-chau lai tau cé 301 ngwéi Chiém dén qui-phu, Vua Lé Dai-hanh, nim Thién phiic thir7 (986), cd sai Ngo Quée An sang dap 1é nha Téngva noi ve viée Bota xin qui phu, nhung khong digit ndi thé nado, ad Nim mau-ti (988) ngwoi Chiém ton mot vi linh-dao lén o - ngdi yua & Phat-thé (Vijaya), sit ta goi 14 Bing-vwong La-dué, hidula Cu-thisli Ha-than bai-ma-la, ttre la Ku Gri Harivarman _ Ii, Nim sau Lau Ké Tong chét. ] Hari ee ses ngol, vu Dai-han' tra mide Chit St PIP Hen adi Tong ese lt nim din (990), oe x _ sai str sang cOng té, phirong vat va dang biéu (8.cio Giao-chau _xfm-luec, cwép boc hét tai sin, bin vat. Bay gio vua Lé Dai- hanh yiradwee yua Tong phong, va hai nwée giao hao, vua Tong fi BN gitichitu cho yuna Lé hao nude naohay git bién-cinh nude __ fly. Nguyén Lé Bai-hanh, Hung-thong nim @iu (989) ¢6 Quan gidp la Duong Tién Loe 7% st 48 duge sai di thu thué & hai chau Hoan va Ai, bén dem ngwdi hai chau nay quiphu Chiém- thanh, nhung vua Harivarman khéngnhan. Co Jé vi vie dy, ya vi té chiéuctia vna Tong, Lé Dai-hanh (di diuge vua Téng phongla «An-nam d6 ho Tinh-hai quan Tiét-do sit, Kinh tri¢u ~ quan hau», ya dige gia phong lam Kiém-hiéu Thaiwy) khong sang danh pha Chiém-thanh nia, va nim Hurg-thong thir 4 ; (992) cho Chiém-thinh nhan linh hon 360 ngwoi Chiém di bi Se MRR “XU DANG TRONG bat 6 chan Dia-ly nim true dem ve O-ly. Naim sau (993), yua — Dai-hinh duge nha Tong phongla Gino-chi Quin-virong. vi nha Téng va Chiém-thinh eaing duong giao-hio matthiét. Nim Thuin.hoa thir 3 (992), nhan co xtr Chim sang cOng. phuong s vat, vua Tong ban eho vua Chiém hai con ngwa’ tring va cic mo: 1 binh khi, Nam Chi.dao nguyén nien (995) str Chiém sang c6ng, dng bin ta on da cho khi gidi, ya xin cho phitng ngwéi Chiém con 6 Quingchau duge v8, vuay cho. Sau dé, yua Chiém thwrong sai sir yao cng, va vua T ‘Ong cing throng hancho ngwa— 16t va gidp tru, a Yua Chiém thanh Hariyarman sai Ché. Pong sang ding trai lé, khOng/nhan. Ung i isin erates Che Chi yg Tir nim Hung-th6ng thir 4 (992) vua Dai hanh da sai Phu quocla Ngo Tit-An % 4 -&@ dem3 van nguei di médueng bd tir” A eira bién Nam-gidi (cita Sot, & huyén Thach-ha, tinh Ha.tinh — ngay nay) dén chan Bia-ly (dit Chiém, mitn Quang-binh ngay | nay) ky la con dirong bo dau tign nude ta chénh-thire khai _ thong dé vao dit Chiém-thanh. : Thoi nha Ly.— Tir tidu Ly, nén doclap da vitng-vang, nén ede tritu-dai fa déu muén banh-truéngvé phia nam, va bit huge née Chi¢m-thanh, chwra dye khai hoa, yéu nhé hon minh, phai git bdn-phan mot phién-thude chu-hiu nh minh doi vei PHAN KHOANG Trung-quoe vay. Gon Chiém-thanh thi vi edithdm thi déi-lap -yanhue-nha nh yua bi giét, kinh.dd bi fin-pha di chiu dig ti lau dai, vi ci ban tinh higu chién, ei nhu cau cha mot xtr -nghéo nan, da phai tim moi eich d& chong adi, dé xam-ling, trong do cé sw thin phac va tridu cong Trung-quoe dé dura thé, ma cach fy, Dai-Viet mudn ngin cin, DS Ta nhiing nguyén-do khién hai nude Chiém, Viet tranh chip, chinhchién trong 10 thé-ke tren gidi dit tt nti Hodnh-son dén bien gid cia nurée Chan-lap, dé rdi Chiém-thanh, vi dit dai bi twee doat ln Hin, khong con dit site Lam mot nude chir-hiiu eta tritu Nguyén nita ma bi boi tén trén ban do. Sau cude thai ning nf nin nhim-ngo, Ai Chiém nhan nae ofl Sh \ & Dandwong gin Ase Viet, rat dé bixam-ling, nén gin cudi thé-kj X da thién do vaio Tra. ban. (Vijaya). Sau khi vua Ly Thai-td lén ngdi, dn nim Thudn-thien thir 2. (1011) Nudge Chiém-thinh sai str ding su-tir (1). Nhung sau d6 thi khong thong sti nita, DEn nim Thudn-thien thir I (1020) yua sai Khai-thién yong Thai-tir Phat-Mi va Dao Thac Phu dem quan danh Chiém-thinh 6 trai Bo-chinh (2) ; dén nui Long ti (3), chém dirge tong Chiém 14 B6-linh, Bay gid 6 Chiém-thanh, cudi doi vua Vikrantayarman IV, ndi tinh hén Joan, nhigucude tranh-gidnh, xdu xé trong hoding- (1) Céc nha chi giéi déu ndi cd 18 18 od sdu, (2) Bic b6 tinh Quéng-binh ngay nay+ ee (3) Nai & xB Thuan-chat huyén Binh-chénh (nay 18 huygn Quang-trach) tinh Quéng-binh (Curarng-myc chi). - XU DANG TRONG gia xy ra, nen c6 nhidy nhan-vat chay sang tridu-dinh nha Ly lanh nan, Doi Thai-tong, Cin-phi-hitu-dao nim diu (1039), con vua Chiém 1) Dich-ba-lat cing Lac-thuan, Sa-dan, La-ké, A-thay — Tat agus sang xin qui phu, Nam sau, (1040), ngwéi coi tram Bé-chinh celia Chiém 14 Bé-linh, Bo-kha, Lan-dd-tinh dem ho thude hon 100 ngwoi xin qui phu, Nim Minh-dao thit 2 (1013), Chiém.thanh sang cuép boc 6 ven bien, vua Thai-tong sai Dao Xir Tring 8) & sp di dainh dep. Vua héi cae quan :«Tien-d& mitt di 16 nim, mai Chiém- thanh chira fig sai mot ste thin nao sang, fy la c& gi? Vi ny. die etia trim khong dén ho ching ? Hay 1a ho edy ¢6 nti song hiém 6% Cic quan tin: «Ching toi gho la dite @ha he ha tuy | " | "4 iT e2V; i a 1d) cé fl A, wag uy hi chu, 19 ‘ yy yi oe esha len ngoi dé sid Ouest ma ig : 1, hat, bé-ha ch? ho dite, ban on v6-v8, cha ting ding v6 ra oxi, ay khong phai 1a ¢dch lim cho ngwoi xa so oni, Chiing toi sq ring cde chur hiiu khie ho trong nwée dey lam nhw Chiém-thinh ca, chi chiing phai mot minh Chiem ma thdi.» Vua ben quyét ¥ sang nim sé danh Chiém-thanh, thainh 9 xudhg chiéu sai déng hon vai trim chién-ham, dit hiéu la Long, Phung, Ngu, Xa, H8, Bio, Anh-vii, Thang 10, cai thuan cla vua dé 6 dien Truong-xudn tu nhién dong (1). Vua hao cde quan bin, Cae quan tan: «Thudn Ja binh khi, Chting toi nghe néi sip cé gid thichim loan luon trude, sip cé mua thi di lang (2) wot trwee, Nay bé-ha mudn dem binh di dinh dep ké khong dén chitu ma binh-khi tu-dong, 61 cai diém thin va ngwoi hiéu ngim nhau, Joai vat img phan. Kinh Thu noi: ‘Minh dong thi moi vat tmg theo ma dén D B65 Ly rit hay tin di doan, (2) Vien ds dit dubi chin et, frac chi minh», Nay vat dy da dong trirge dé ing voi chi minh, con ng’ gi nitas. Thanh 12, xnéng chigu cho quén-si sit soan giap binh dé thing 2 nim sau diddnh Chiém-thanh. Nim Minh-dao thir 13 (1044), thang Gieng, ngiy qui-mfo vua than di dinh Chiém-thanh, Ngty ay, quan Hiru-tw ding 1é thiéu ‘Jao (1) d2 citing son-thitn, ly dirge cai mat to bing qua budi dem ding yua. Yua ndi dia ring: «Chir aims (mat) ya chit edamy (vui) Am gin gidng nhau, con thiéu lao ma mat to, fy la ditm bao ring chi kho nhoc mot cit ma dirge yui lém, inh.st, ngity “lai, dn, ctra bien ng, dai glia bidn dé- Ngee Bata ii’ Ma-c6 (3) co dim may site tia bao mit (roi, qua yvinh Ha-néio @) co dam may che thayén ngtr, thuyén di thi dim may di, thuyén dimg thi bim may dirag. Nghy hom 4y, dén ctra bién Tru-nha (2). Ngay hom sau di, vi gid thadin, qua hai hai Dai, Tien trugng- sa (4) trong mot ngay. pén cita bien Te-dung (5), ed con cit tring nhiy vio thuytn, Burge tin Chiém-thanh di dan tran. 6 phia nam song Nagii-bd, yua khién quan bd thaytn len ho, dén (1) Nohta 1 con bd nhé; nhung ngudi-ta throng ding con dé dé thoy thé. (2) Thuge tinh Nam-dink, huyén Dai-an, 6) ee Lads, & ngoai bitn, thuge huyén Ky-anh, Ha-tinh (ché ete Cuong myo) (4) Theo V.BT.L, thi bai edt ti cca Nhit-lé ehey dén evo Minh-linh (Cora Tang) la Daisrrdng-so, bai cht to ete Vist dén etre Tw-dung fa Tibuetrrd-ng-sa. (5) Tur-dung, thei Moc, vi hay, di la Teekhéch, dén ddi Nguyén dai lim Tee hign, cia bién & phia nam tinh Thira-thién, 4 b& song phia bic, rdi dirng co ndi tng, sang tit ngang sdng — dé danb, Chwa giao chién, quan Chiém da tan v6, quan quan 7 dudi theo, chém duge 3 van quan dich. Twéng Chiém la Quéch — Gia-di chém dtu yna Chiém Ii Sa-diu (Jaya Simhavarman I) _ tai train dem ding, Bat dugc hon 30 that voi, bit séng hon 5000 - ngwoi, con thi giét ch#t, xdc chit diy ding, Vua thity thé chim dong, ha lénh ring ké nao gitt hay ngudi Chiém sé bi git, khong tha. Thang 7, vua tién quan vao thanh Phatthé, bat han, phi cia Sa-diu va ede cung-nit gidi hat mia dién Tay-thien, lai sai str di khiip cite huong, fip, phi du nhan-din, Thing 8 ban — su. Thing 9, v8 dé phi Trugng-yén, dén han! dién Ly-nhan Aa thi-nd @6i Myf )a A iu & thu gu, My-B tite gidn, layehan “ oh iM xudiy S6HG Rha, voarkhen " q 1a trinh-tist, phongla Hi¢p-chinh hyu-thién phu-nhan, Vé dén kinh-str, yua lam 18 cio ti¢p & miéu Thai-td, ngwr di¢n Thién-an, dit regu mirng. Quiin thiin lam Iéhign-phi, dang hon 5000 chién ti va céc thir ving bac, chau bau di bit dwoc — eta Chiém. Vua xudng chitu cho cite chién-ti Chiém, theo ting bO thude, dén & tir triin Vinh-Khirong & jf (1) thing dé Diang- chau % #{ (2) lap ra lang, ip, theo danh hin ef Chiém-thanh ma dit tén, Vua thudng cho nhitng ngwéi di dinh Chiém-thanh 6 céng vi xd cho toin quée mot nira thué nam fly. (1) Huy én Vinh-dinh, pha Twong-dirang ¥% (% tinh Nghé-an (cha cia CM.) (2) O Hung-héa, dai Trin goila Thién-hung & #& doi Minh-thuge goi 1a chau Qui-héa B 4t dai Le ddi lam phd, nay la phd Qui-héa. Voi Sa-diu, (Jaya Simhavarman Il) edo chung yurong-trigu « Vil 1a trigu vua da len ngoi & Vijaya san cude soan doat ca Laru ké Tong, Mot vi trong cia cde tritu vua trie, thude dong qui- {6c, lén ngdi vua nim 1044, lay hiéula Jaya Paramecvaravarman I, lap ra yrong-triéu thir VII. Jaya Paramecyaravarman 1 tiép ; tue sai sit sang cong ‘Tring-quée, ya nim Sing-hung dai-hio thir 2 (1050) sai sit sang cOng vua Ly Thai-tong mot con yoi tring; nim vna Ly Thanh-tong én ngoi eiing sai str sang mitng. Cui nim 1061, Rudravarman M1, str ta goi 1A ChE-Ch gy ag sit Tau goi la Dwong-bdec-thi-loi Iuat da-bin-ma-dé-ba len ngdi yua Chiém-thinh. Ché-Ca, dei vua Ly Thinh-tong, nim Chuong thinheGia-khanh thing (1095) Sai sth g ig cOng mOhconsté tring, ya Thi Pe sn dif (1068) cong ‘papt on yoi . Nhwiie Goh gt Yt Ove oe chi ba® thir. Daie Viet, tir khi len ngoi, di t-chtte vil-bi, luyén fap quan linh d& che co-hdi, Gon vua Ly Thanh-Tong la vi vua cé ¥ mudn mo mang bi cdi dé thinh mot nude lon, xem nhu khi mdi len ngoi (1054) lin ditt quéc-higw 1a Dai-Viet, bat din ché trign- phue, dink quin-hiéu, va nim Chrong-thanh gia-khénh nguyen nién (1059) dénh Khim-chau eta nha Tong, diéu vd duong oai, Tdi Ye, DSi vei nude Trang-quéc con thé, thi déi yoi Chiem thanb, chic vua khong khéi them mudn d&t dai. Doi Téng Thiin-tong, Hy-ninh nam dau (1068) Duong-boc- thi-loi-luat-da-ban-ma.d®-ba sai sirsang cOng phwong vat, va xin mua ngua va lira, Voa Téng han cho mot con ngira tring, va khign Quéng-chaw ban lira cho. Chiém-thanh stra-soan chitn- tranh vay, Nim dy, sau khi da dang voi tring cho yua Ly, 4 4 / \ xU- DANG TRONG Chiém Jai sang quiy nhiéu bien-gidi, Vua Thinh-tong quyét y thin ehinh, Nim k¥-dau, Thién-hudng-biru-trgng nim thir 2 (1069), thing 2, ngay miu-tuiit vua xuéng chiéu thin chinh, chon Ly-Thuéng-Kiét lim nguyén-stiy, di ign phong, dem5 van quan, Ngiy canh-din, xudng chiéu xuit quan, di dong thay, Dén etta Nhatle (cita pong bed thuyén quan bi théy-quin Chiém chan danh. Vua sai trong Hoang Kién 4 d6i dich, quar chiem quin titp tue tin én, ghé nghi 6 etra Tu-dong, ri eo hiy bidn vao nam, ngiy binh- li diu thing 3 dén cita Thi-nai (1), Trong luc di dwéng, c6 khi 6 rong hién & thnytn vuit, va hic thuyén ngy gin toi Thi-nai, cé hai con chim eiing bay theo, hinh nhw mudn din dung, a thoi fy giatiy 1a nil itm tt. aie), ¥ en Mais boy Lafeone Pay Pucmap, tengyGhiem dada da’ dam tran En ng. ua’ Lytin cong, gift BO-bi-dala, quan Chiém chét nhitu khong xiét ké, Duge tin quan minh thua, Ché Ci dang dém bd thanh dem ve con chay trén vé phia nam, Vua Thanh-ton vao thinh Tra- ban, sai Ly Thuong Kitt dudi theo Ché Ci, sau mot thang, bit duge & bién-giéi Chan-lap (6 Phan-thiét, Phan-rang), clim ti Svan quan Chiém. Thang 5, sau khi bit dige Ché Gi, vua Ly dai yen quin thin tai dién yua Chiém, vua thin hanh mia khién ya danh clu dé (6 niém vui, Sai kiém 86 nha trong va ngoai thinh, cé hon 2560 khu, ralénh d6t hét, Thang fly, (thang 5), xudng chiéu ban sw, gidi Ché Ci va bd thudc theo, (ft) Xem Viet-si-lurec va Ly Thwéng Kiét cia 6ng Hoang Xuan Han chép lai 16 tanh cuée hanh binh nay ddy dd chi-tiét. O day, ching téi chi ndi so Iwac, PHAN KHOANG ; Thang 6, ngay tan-déu, vua ve dén Thang-long. ‘Thang 7, ; Jam 1é cao tiép & Thai-Miéu, Ché Ci xin dang ha chiu Bb. chinh, Dia-ly,' Ma-linh va dwge tha ve. Vé cude hanh binh lon lao nay, chinh sit ta chép rit so luge, vi cd ché khaéc voi V.S.L.T.T chép: «Thang 2, vua thin chinh Chiém-thanh, bat duge vua nude fy 1 Ché Cir va dan ching 5 van ngwéi. Tran nay vua dinh Chiém mai khong thing, dem quin tré vé, dén chiu Cu-lién (?) nghe tin nguyén phi (V-Lan) coi vige ndi tri, khign long dan hoa hiép, trong nwréc yen tinh, ton sing Phat-gido, phan din goi 1A ening Quan ayen Hy la in ba ci lam, duge ng oc ye gi sao go ROi vua RotngwhA Cudi nim fy, yna Thanh-tong sai str sang bio nha Tong biét sw thiing tran nay, Loi biéu cé cau: «Nwée Chiém-thanh d& lau khong tei cdng, toi tr dem quan di dinb, di bat dage chia { né ve...” Noi nhur thé la ¢6 ¥ chénh-thire cho nha Téng bit Chiém-thanh la thude-quée eiia minh, Ba chau Bé-chinh 4 9, Dia-ly 3 of, Ma-linh ge 418 dat tinh Quing-binh va phin bie tinh Quing-tri nghy nay. Chiu Bé-chinh 1a min & phia nam, phia bac song Gianh; thoi thude Minh dOila Tréin-binh ; doi Lé chia lam hai chau la Noi B6-chinh, Ngoai Bé-chinh, “nay la dit huyén Bé-trach, huyén Quang-trach, huyén Tuyén-héa, tinh Quing-binh, Chau Dia-ly 1a mien gitta va nam tinh Quéng-binh nfay nay ; sau dé ddi la Lam-binh, doi Trin Dué-tong d6i la Tan- “xt DANG TRONG binh, khi thude Minh vin d® tén ay ; Lé-trung-hung ddi la Tién bink, Nay la dit phit Quang-ninh, huyén Lé-thiy tinh Quang- Chau Ma-linh la miéa bic tinh Quang-tri ngay nay, sau do d3i 1a Minh-linh, thoi thuge Minh ddi la Nam-linh, nha Lé dit tamhuyén va ddi 1A Minh-linh, nay la dit hai huyén Vinb-linh va Do-linh tinh Quang.tri. sh Ché Gi tré ve, nuse Chiém loan lac cre do, Khong bist — ong eon nim quyén duge nika khong, hay bi trufit phé ngay. Mot hoang than tén 1a Than, (cdn goi 1a Madhavamirti, hoiic \. Devatimurti) xung vrong nim 1074, ly hiéu 1a Harivarman 1) lpg viron IX (10 : Rolin l tong bio cho yua Tong Than-tong ot réing yna Chiém dem vo 4 con va 3000 binh dn xin qui phy. Vay Ché Ci bi dudi ching? — pe chéng lai hanh-ddng diiu hang nha Ly cia Ché Ci, len ngoi roi, nim Ly Thai-ninh thir 3 (1074), Harivarman TV sai — quan danh pha bién-gidi Dai-Viét. Dong thoi, nim dy, sai em la Ping dem quin dinh Chan-lap, lén séng Khung-giang (Mékong) i tin vao Cambhupura (Sambor), d6t pha cdc dén, dién, bat nhidu tii binh ya cita cdi dem yé, “Nam Thai-ninh thir 4 (1075) vua Ly sai Ly Thuong Kiét dem quan di dinh Chiém-thanh, bi Harivarman daoh thua, Thuong Kiét chi hoa d6 hinh thé nui song ba chau B6-chinh, — Dia-ly, Ma-linh réi tré ve, Vua Ly ddi chau Dia-ly lam chau Lam-binh, +4 * chau Ma-linh lim chau Minh-linh 9 + PHAN KHOANG) —xndng chigu chigu m@ nhin-din dn & ya t.chite lai vide cai-tri. Chigéu chién mo di dan nay la mot viin-kién quan-trong trong lich-sir née ta; dy 1a burée dau cia cuge nam tién mi, dan toc theo dudi trong 6,7 thé-ky sau nay nifa, ' Pap tg chiéu dy, nhisu nguoi da tt bic, da sé chic la tt mitn Nghé-an & gin diy, bit diu dén dit nay khai khin, am an, Trong s6 ngwoi di dan 4y, nhing ngwii cing mot ho (toc) thurdng tu-tap mot noi, rdi lap think mgt ling (x4). Nguoi ta thify cd nhitng lang ma tiéng ném goi lA «nha Phan» va {én chit JA xf Phan-xé, nom goi «nha Vang» va tén chirla xii Hoang-xa, noi ‘ha Ngdssiea ten dhit 1a xNgo-x4, i yii-xd tire Ja lang nguf ho Vit Agassi Pea & chau hy iva ne AN mign wa Lam-| ng-bink ya mitn bic tinh Quang-tri ngay nay (1), con 6 chiu Bé-chinh, tire mign bic tinh Quing-binh thi khong cé nhiing lang ly tén ho ma Ait nhw thé. Theo R.P. Caditre li hoc gia di day cong tim toi ye dia-ly, lich-sir trong tinh Quing- binh thi dap tng té chiéu di dan lap dp etia yua Ly Nhain- tong, nhiéu ngwoi di di-cw yio nam lap nghiép, nhwung ho khong ding & chau Bé-chinh ma di thing vio Lam. Dinh 1a noi dé&t thip va phinhi¢u hon, vi vay Lam-binh (nay la huyén Lé-thiy ya phit Quang-ninh) duge khai-khin som hon B6-chinh, chau nay dén doi Lé Thanb-tong méi chiéu (1) Céc x8 Sy cdn thy trong bang ké tén cfc x8 cde phi Tan-bloh, phi Trifu- phong trong sich O-chou en lye. seuge chién-tranh Ly, Téng nim 1075-1076, higén Chiém-Thanh ya Chan-lap hop lye danh nam ciia Dai-Viet, nhwng khong thity Harivarman’ B gl g mn Dai-Viét, thing Chan-lap roi, Harivarman IV Jai nhitng dé nat do chién tranh gay ra, dung lai Indrapura (& Quang Nam) da bi bd tir lau ma 18 thank nhiéu dén tai MY-son, é San khi bi nha Ly lay ba chau 6 phia bac, ngwoi Chiém -thim thi nguéi Viel. Thé ma hai noe déu la chur hau etia nba a ng, thinh thoing str-than phai xip mit nhau & trigu dinh ng-quéc, Téng-sir chép ring sir Chiém, str Viet yao céng, — , sit ChiewweXin ean i@t, van “in ngay_ i i baw vuaS diénsViin-dirc hai nuée, E i ely Snr 7 a artrad ngy rim, gtr Viet vao chin & dién Thity-ciing, str Chiém lai dén dign Te thin; dén khi dai yén thi ngwoi ngdi phuong dong, ngwoi ngdi phirong tay: Doi vua Tdng Triét-tong, nim Nguyén-hya thir 7 (1092), vua Chiém dang bidu noi néu thién-triéu danh Giao-chi thi Chiém-thanh xin tinh nguy¢n dem binh danh up, Tong. {riu teh li ring Giao-chi vao cng, khong bo 1é be toi, nén khong thé dem binh danh duge. Doi vua Ly Nhan-tong, nim Long-phi thir 3 (1103), & Dién- 2 chau cé ngtéi tén 1a Ly Gide FE néi hoe duge phép la, c6 r thé bitn cay cd thanh ngwdi, ben chiéu tAp bon v6 lai, chiém cir chiu fiy, dip thanh, lam loan, Vua Nhan-téng sai Ly (1) Géographie historique du Quang-binh d'aprés les annales impé- tiales cita R.P. Cadiére trong B.E.F.E.O. nim 1903. ” PHAN KHOANG Thuong Kidt di dinh, Gide thua, tn sang Chiém-thanh, Nim sau (1104), yua Chiém 1a Ché-Ma-na (tire Jaya Indravarnman i, con Harivarman IV) nghe loi Ly: Gide bay t6 hu-thie cla nude ta, dem quan sang My lai ba chau Dia-ly, Ma-linh, Bé-chinh, Sau mffy thang, vua Nhan-tong lai sai Ly Thwong Ki¢t vao d@anh, Ché-Ma-na thua, phii tra lai ba chau. Ti d6 Ché-Ma-na sai sir vao cOng: nim Hoi-twong-dai-khanh nguyén-nién (1110) dang yoi tring; nim this (1112) lai ding voi trang, Ké viJayaIndrayarman IL (Ché-Ma-na) la Jaya Indravarman Ill, ngwéi lp ra veong tritu thir X (1139-1145) efing tiép tue , Nim Hoi-tudng-dai-khdnh thir 8 (1117) sai ste 6a hoa hie Vang, Nadas 18) lai s i pig cong; & Hotes Me ehinh thanwd-ehita Thidng-nghiem thinh-tho, vua cho sit Chiém dén Nim Thién-phi-dué-vi thir 7 (1126) vua Chiém Jai sai sir sang cng. Nim 1113, vua Chan-lap 1a Dharanindravarman 1 bi mot ngwoi chau giét ma chiém ngdi, ly higu 1a arman Tl (1113-1150), Vaa nay rit higu chién, lai yét y bdo thi; Chiém-thioh. Ban dau Suryavarman cing sai sit sang cdng vua Ly : doi vua Nhan - tong, nim Hoi-twong-dai-khanh thir 9 (1118) sai ste sang chiu, nhan yua dit yén tide mia xudn ya mé hoi khéinh thanh birn thap, vua sai bay nghi tragng & dién Linh-quang, dan str- gia dén xem; Thien-phit-dag-vG nam daa (1120), nim thir 4 (1123) ddu sai str sang cong, c6 1€ dé do hu-thwe nude ta va mong nha Ly ditng gitip Chiem-thanh khi bi Chan-lap danh, x PANG TRONG Qua vay, Surya-varman bit dau sai danh pha Chiém-thanh, — ‘Trong khoang théi-gian nay, nhitu doin ngwdi Chiém-thinh- ya Chan-lap chay sang nha Ly xin lan nan, § Doi vua Ly Thin-tong, Thién.thuadn nim diu (1128) Surya Varman Il sai 20,000 quan vio danh cwop & bén Ba-diu chau Nghé-an. Vua sai Nhap-ndi Thai-phé Ly Cong Binh # 2 # di danh, Cong Binh dinh bai quin Chan-lap, bat duge chi trong — ya quin link, May thang sau, Chan-lap lai dem hon 700 chién — ‘thnyén vao cuép BS-gia (1) thude chiu Nghé-an, yua sai vién quan coi phii Thanh-héa la Nguyén Ha Viem 4 & va vien quan coi chau Nghé-an 1a Dong } dinh pha duge. i rng Sury: n quyét ¥ dah thing Bai-yiét, nen bat bude via Coiemla ndeaya! 1 Akphai,d quan hgp- tac voi minh, Thién-thuan nim thir 5 (1132), quan Chan-lap va — Chiem-thanh dén danh, cwép chiu Nghé-an, vua sai Thii-ty Duong Anh Nhi # 3% # dem ngwoi phi Thanh-hoa va chu Nghé-an dénh pha dwge, Chiém.thinh phai hgp-tic voi Chan- lap chic 1a bi bit bude, vi Chan-lap duong 1a ké tha gin, com Dai-Viet, néu la ke tha, efing 1a thit xa, vA Chiém Viét hién dwong giao hao : nim Thién-thuan thir 3 (1130) vaa Chiem sai sit sang cng, vua Thin-tong cho str gia vio xem vua danh ‘ cin & Long-tri, Sau cude that bai @Nghé-an, Jaya Indrayarman mw khong mudn tip tue sir li¢n-minh nguy-hiém dy nita, nén nim Thién-chirong bio-ty 3 (1135), sai str sang cong vua Ly, | vA nam thir 5 (1137), Chan-lap danh chau Nghé.an, khong co (1) Sau la huyén Dé-gia, tke huyéa Hurong-son tinh Ha-tinh ngay nay. — : alll quan Chiém-thanh du; Vin niy- cling bi Ly Gong Binh dah bai, That bai tran nay nit, Surya Varman WH dn hét y-chi ” chiém lwge lén Chiém-thanh, Nim 1145, eft quan danh nuoe nay, chiém kinh-d6 Vijaya, lam chti toin quée, Jaya Indravar- man Ill miit tich trong tran, khong bigt la bi giét hay bi biit, Vuong tridu thir X, voi mot minh Jaya Indravarman II cio _ chung, Ngoi yua truyén elo Rudravarman IV, ngedi lip ra vurong triéu XL. Vua nay phai tron vao Panduranga. Vua mit, ngwéi Panduranga moi con vua la Civanandana lén ngdi nim 1147, ly hi¢u 1a Jaya Harivarman I, sir ta goi la Ché Bita-but WR F. Thing duge agwsi Chiem, Suryavarman dit dit em mh 1a din, Mya: Hefitermen ent Yuan ra Vijaya,Harideya @ ‘Sng cu, Jaya Harivarman danh tan quan dich, vio Vijaya, lén ngoi nim 1149, Danh dudi ngwsi Chan-lap ra khéi nude rdi, Jaya Harivar- man phai dep loan trong noi bo. Ngwéi Kiratas, tire ngwhi Moi — & mien nti ditran xuéng xm chiém dong bing. Jaya Harivar. man phai danh dudi ching, Biét minh yéu, modn cé motlinh tu dé didu-khién, ngwéi Moi ton ngirdi anh vo cia Jaya Harivar- — man li Vancaraja len ngoi vua, sit ta goi la Ung-minh-ta-diep HW R. Nim 1151, Jaya Harivarman dem quan danh bai Vancaraja, bit hét cic dao quan Moi. Doi vua Anh-téng, Bai dinh nim thir 13 (1152),Ung-minh-ta-diep dn cita khuyét xin vua cho minh lam vua Chiém-thanh, Vua Anh-tong xudng chiéu F sai Thugng-ché Ly Mong # & dem 5000 ngudi 6 pha Thanh-héa ~-xth PANG TRONG va chau Nghé-an sang Chiém-thanh lap Ung-minh-ta-diép 1én— ngdi, Ly Mong dén dit Chiém-thanh, Ché Bi-la-bit dem quan _chdng eu. Mong vi Ung-minb-ta- diép du bi giét chét. Se Dai-_ Viet sang dinh vi ti giét Ly Mong, mify thang sau, Ché Bila. — nat dura con gai dang vua Anh-tong, vua nban, al | Thita thing, Ch€ Bi-la-bat dem quan dudi theo ngwoi Mai — mi thugng-du, chiém mitn bie Darlac ngiy nay va mién n Binh-thudn ra Phii-yen cha cic bd-lac Jarai, Rongao, Roglai Blo, vi khufit phue cic ngwoi thirgng nay, Nhimng di-tich Cham hign on rhi-rie tir ede ving nay ra dén gai " Pleiku, Konium, chirng td ngwoi Cham da lam chit 6 diy trong mot théi-gian lau, Su-kién es e ta hiéu visao sau nay, nim " an aoa ig me ua Chi ravar- man Vien igh quin Toa-Dé, rit Moe: Fou-Bo Covina uy 4 eal 7 we rut di, Sau yu Ung-minh-ta-diép, Chiém-thinh vin vio cong, gitt hoa-hio voi Dai-Viel, nhung thinh thoang lai sang ewop béc ven itn, Nam Chanh-long-hao-ing thir 4 (1166), str Chim thinh dén mitn 0 Ly, ding quan phong thiy (1) vot bién, cugp boc nhin-din yen bién rdi tro ve, Nim sau (1167), yua rs sai Thai-tiy TO Hign Thanh di danh, Ong dua thu yua Chiém i qué trich vide khong giir 16 phién-thiin, va bay to sw loi hai ! d® chieu dy. May thang sau, Chiém-thanh sai str sang kinh-d6 — ding chau bau yi phuong vat a8 xin hoa, Hign Thanh rat quan ve, Tir d6, Chi¢m-thanh throng vao céng hién. = =. (1) Cé ma thugt. F fl Jen ngoi vao khoiing 1166, 1167. Giao-hao voi Dai-Viét roi, nim 1170, Jaya Indravarman IV quay sang dainh Chin-lap, dem quan di dadng bo, cudc- chign bat phin thing bai, dén nim 1177, ddi chign luge, cho thiiy-quan lén song Khung, lén dén Bitn-H6, rdi danh tip kinh- thanh Angkor, gitt vua Chin-lap, cwép boc rit nhigu va chiém cir virong-quéc nay. Mot vi hoang-than, fim thim té-chire va luyén-tap quén-doi, ri nim 1181, ndi Jén danh dudi quan chiém dong, lity lai Angkor, vA lén ngdi_ yaa, higu la Jaya. Varman VII. Vua Chiém khong chiu thua, va mudi nim sau da bao thi. } Chicmgs lai khify kh chan-lap, c, Jaya. N --yarma vin s ibtten Clim ma minh d& nudi duéng tir be trigu-dinh Angkor 1a Vidyanan- dana lim (wong, dem quan léy kinh-dd Vijaya, bat vua Chiém la Jaya Indravarman IV dira ye Chin-lap, Jaya-varman VII dat em ré minb lt In len ngoi vua Chiem, ly higu la Suryavarma. deva, ddng thai lap mot vwong-quéc & mién Nam, tai Panduran- $a, gito cho Vidyinanda lim vua, cling ly hiéu la Suryavar- mandeva. Do dé, Chiém-thanh chia lam hai nirée, do hai yua cai-tri, virong-quée Vijaya do mot nguoi Chin-lap cai-tri, vuong-quéc Panduranga do mot ngwdi Chiém, chu-hin Chan. lap, cam diiu, Nhung ching bao lau, mot cnde ndi loan & Vijaya da dudi In, ngudi em ré eta vow Chand Jap vé nuée, va dat ten ngoi_ mothoang thin Chiém tén la Rashupati, lily hiéula Indra: yarman Y, Nim 1192, Vidyanundana, yua cai-tri & Panduranga, Vua Chiém néi day cé 1é 1a Jaya Indravarman nV vi vua Se - Xt DANG TRONG sir ta goi la B6-tri #3, chiém Vijaya, giét Rashupati, gidi thoat sur théng-(ri cla Chan-lap, thong nhit dit nue. Jaya Indravar- — man IV & Chan-lap thoal vé Chiém, dy binh chéng lai, sfip ly i durge Vijaya, nhwag bi Vidydnandana dang thua va giét. Vad : Chan-lap gian sw phan tric cia Vidyanandana, sai quan sang danh, nhung bi thua, Be ciing-cd dia-vi minh, dvi Ly Cao-tong, nim Thién-tu-gia-thuy thir 13 (1198), Vidyanandana, tire Bo-tri, — "Sai sit sang cong va xin sich phong. Nam sau (1199), va Cao- : tong, sai str sang phong vwong cho B6-tri. Nam 1203, mot ngwoi chi cfia Vidyanandana, tén 14 Yuvar- j ’ Aja On Dhanapatigrama, sir ta _ la BO-dign 4 w@ (co sich u dan, He Oi y ya sindana Su va (tire 6 tri) m4 gidnh cesta dydnandana chay sang Dai q Viét. Str ta chép ring déi Ly Cao-tong, niim Thién-gia-bao-haru thir 2 (1203) Di¢n-tién Chi-hay-str coi chan Nghé-an 1a D6 Thanh fis va Chau-muc la Pham Dien % x dang thu vé tritu ndéi chtia Chiém-thanh 1a Bé-tri bi cha 1a Bé-dién dudi, dem hon 200 chién thuy@n va gia-quyén dén & cira bién Ky-la ein ciru ta, Vua sai Phu-quée Thaéi-pho Dam Di Mong # o &, Kho-mat-sir D6 An gb -® di xét tinh vide dy, Gin — dén Ky-la, DS An ndi: «Bé-tri 6 hon 200 chi&e thuytns — cdi di-tam cia con lang khong th® tin duge .Tue ngir cb a cau: Mot 16. kién cé th® lam vo de, mot the khdi co the | lam chdy nha, Nay quin cia Bé-tri ha chi la td kita, tie khoi hay sao? Xin 6ng hay suy-nghi kj, » Di Mong dem lo! néi ay ndi lai voi D6 Thanh va Pham Dien, bio phai phong bi. Thanh, Dien noi ring: «Ké kia vi gap nan ma dén cu ci ta, PHAN KHAONG fa nén c6 long thanh ma throng xot, chit nay Jai t6 ¥ nghingd chang 1a khong nén sao?” Di Mong gin, dem quén yé, Thanh, Dien noi voi nhau ring: «Lit ta da Wai ¥ quan Phu-quée, tited hau hoan, chi bing hay di dinh Bo-tri dé lam ké tyr tony, Mit fy 1iét 1, BO4tri so hii, bho quin linh ring : «Chiing-ta @ip nan nén phi ciu eta dai quéc, ho di khong tinh nghia thuong xot ling giéng Iai toan pat ti ta, that dau don diet chimg nao!» Bé-tri ben rinh Tie so ho a8 du Thanh, Dien. Thanh, Dien sai ngwoi Nghe-an bude thuyén vao thuyén chiem a8 coi gift, Ban dém, ngwdi Chi¢ém dem nhirng b6 dude tre c6 ay nhon diu dwéi thuyén, Mot dém, quan canh moi mét, ngu, Khong phop@ bi, ngudi Chie an dé dé@@udse“iém vio thuyta ta//Guin cap dlr jhoang am the nado, déu nhay xudng nese, bi ngudi Chiem giét'va bi chét dudi hon 200 ngwdi, quan cia Thanh, Dién tan vo, Bé-tri thong suit bd ching ewdp bée rdi cho thnyén chay ra be. Sau do, ngudi ta khong biét tin gi ve Suryayarmadeva VidyAnandana nira, Nhu vity, ti niim 1203, Chiem-thanh dwéi quyén cai-tri cha Yuyaraja On Dhanapatigrama, tire BS-didn, di tré thanh linh- thd ctia Chan-lap. Thoi Ly mat, nha Ly suy-yéu, gitie-gid_ndiJén nhitu noi trong nude, Chiém-thanh va Chén-lap, bily gid gin nh thude mot quyen chi-hny, lai nhitu lan ra cusp pha née ta, Vue Ly Hué-tong, niim Kién gid thir 6 (1216) Chiém-thanh yi Chan-lap dén dinh crop chin Nghé-an, chau ba la Ly Bat doe, Nim thir8 (1218) Chiém-thanh va Chan- , crop chiu Nghé-an lin nia, Ly Bit Nhiém cing than Chitra lA On Angearaja Turaiviraja, yon ja Jaya Harivarman I va di duge nudi ding tai tri@n- vua Chan-lap Jaya-varman VIL, di nhiéu lin dirge — ay sai dem quan ddnh pha Pai-Viet, duge Jaya-varman — & cho vé nuve,-va nim 1226, lén ngdi vua, Iiy higu la Jaya — imecvara-varman IT (1226-2). Ngwoi Chanlap tw y rat Ini khdi Chiém-thanh, vi trao ngdi vun laicho ngwoi Chiém vay. linet deed wa Metra - gitta Chiém-thinh va Chan-lap. Chinlap tirdiy ban lo d6i-phd NG mot ké thi: méi 1a Tiém-la,con ti8uvua Jaya Paramecvara- _yarman II thi lo tu bd lai ce dén tho, xay-dung ede den the 4 hie, mé mang, canh-tic rugng dit bo hoang vu trong lic chién- __tranh, stra chia hé-théng din thiy nhap dién.., Tom lai, doi Ly t6 tien ching ta mdi titn yao den nitn tinh Quing-tri ngay nay,va Chiém-thanh di mit phin dat cre _ hiic, ma phiin nay dia-thé thity, Iue it quan-trong cho vide | phong thi ;sau nay ede chtia Ngnyén chi thigt-lap cdng cude — ‘ phong thi: 6d6 ma chong dye moi cudc nam xAm_ cia quan Trinh; cira Nhat-lé rong, sfiu, chit thuy@n lén vao dirge, thiiy quan Chiém-thanb tap trung 6 dé d8 bio vé liinh-thd, sau nay thity quan Viét vao dinh Chiém-thanh cling ghé dé da, "PHAN RHO Théi Nha Tran — Tw khi vua Thai-tong nba Trin lén ng6i, Chiém-thanh da hai Hin sai sit sang cng hin, nhung thinh thoing lai sang quily pha ven bién va ctr doi lai ba chau da efit nhugng. Nguyén- phong niim thir 2 (1252), vua than chinh, bit duge virong phi la Bé-gia-la 4 9 Bi, mhivu thin, thiép va nban-din rdi- ve. Em yua Paramecvara Varman Il la Harideva de Sakan Vijaya ké vi anh, Ifiy higu la Jaya Indravarman VL Ay la mot ve vua hda-binh, thong hiéu triét-ly, giao-hdo voi Dai-Viet, Jaya n VI bimot ngwoi chéy tén Cri Harideva tim sit nim 7, .cwop, i, ly hiép la a Simhavar ra dén nim 1266 psi SASyl higathndvarmatvy. Vua nay cling sai str sang thong hitu voi Dai-Viét va nap cong phim theo Ié. Nhung Chiém-thinh ciing khong tranh khéi chién- tranh, khong phai chién-tranh voi Dai-Viet ma voi nha Nguyén, H6t-tiit-liét di¢t nha Téng rdi, mudn c&e née che-hia ngoai phién sang chiin, sai str sang truyén lénh fy cho vua Chiém-thanh cing nhw cho yua Bai-Viét, Yaa Indravarman V Quan-vuong, nhung cing nhuy yua Tran Thaénh-tong, ti chbi khong chiu sang chiiu. Chi-nguyén niim thit 17 (1280), sau khi yua Nguyén sai mot str bd trong c6 Ton DO vg a sang Chiém thic.giuc vua phai sang chin, vna Chiém sai sit sang dang bidu va cOng tran-vat, té, voi. Vua Nguyén bén sai Hitathira Toa DO ya Ta-thita Luu Thim #) 3%, sang Chiém, «chia dit lam tinh dé eat ANG — chiu thin phuc, nén duge vua Nguyén phong ta Chiém-thinh -avarman V chip nhan, nhung con Ti Harijit, dich 4& 4), sit ta goi la Ché Man, khong chiu, i trd ve nude. Bay gid tridu Nguyen sai Van-hd 1a 44% &, Thien-ho 1a Hoang Phi Kiet & a di sit smela, Tuyen-tiy-str Viu Vinh Hién £ Ri va A Lan : Mi-nhap-nhi (44 ~ x Ma abar), di thuyén ngang han Chiém.thanh, déu bi bitgitr. Vua Ngayen nghe tin, DO dem quin sang dimh, Nam Chi-nguyén thir 19 ), Toa Dd mugn dudmg Dai-Vist cho quan di, nhirng vue n khong thuan, phaidem 1000 chifn-thuyén tir Quing-chau dé Chiém-thanh, cho quan len ddn tri tren bo, quan _ Chiém chong or ki , nhirng thu: a Indray ~~ abt cho lita, ho kiijHethiu ef agi, fap LAB, wp’ sal a dinh quan Nguyén, Toa Do giti thr mdi vua Chiém dén, vua sai ngwi cau 1a Biru-thodt-thdc-ba dén ding phim-vat, va ndi yua tring tén bi throng, thé.tir Bd-dich da bi thong chét, vay yua sai hai con dén yét-kién. Toa DO nghi, sai nguéi thes ‘wi con vua Chiém tré vé dé biét 16 hu thire, “nhung sir-gin ca Toa DO khong gitp vua Chiém duge. Biy gio ngwoi (tim lai giét bon Ha Tir Chi, Hoang Phi Kiéthon 100 ngwoi, Biru- ; thoat-théc-ba tré lai,xin bit cha con vua Chiém dem nap, va xin ciip cho phuc sic, Toa Do khong ngo 1a déi, cfip cho do- mii va v6 vé. Toa Bo sai tigm quan dén Dai-chiu (2) bi ohue pinh danh thua, quan Nguyén phai tir chién mdi thoat « ne. Hai bén cim ew, vua Chiém khong ra hang phue, Toa Dok ng két thicdirge chign-tranh, Vua Nguyén sai gti thém 11.000 quan sang cho Toa BO, nhung vua Trin khong chiu cho ¢ qua noe minh, nén quan khong dén durge ; vua Ini sai Van-ho Hét ec a hint PHAN KHOANG d6.hd, O-mi-nhi dem 20,000 quan Giang, Hoai sang ting vign cho Toa Dd, nhung dén noi thi Toa BO da di ri. Cudi nim -Nguyén Chi-nguyén thir 21 (1284), va Nguyén sai Trin-nam yong Thoat Hoan gj sang dinh nwée ta ; nim sau (1885) Toa Bé dirge chidem quan ra Nghé-an hoi voi quan Nguyen. déra dinh Giao-chi. Chiéu-thanh thoat khdi nan Mong-ed, vii Mong-cd da mfit trén dit Chiém rat nhidu binh, trong, ma khong thu duge loi ich gi. Indravarman V khong mnén vua Nguyén tire gid, nén lin san dé, sai ste sang céng vua Nguyen Thai-td. Ch® Man lén (chee Ta Jaya Scianieian im 1307), } Vua Trin Nhan-tong nhirong ngdi cho vua Anh-tong, lam Thai thugng hoang, Namvua Trin Anh-tong lén ngoi, Ché Man sai str sang ming, Nim Hung-long thi 9 (1301), Thuong-hoing di choi céc dia-phwong, sang Chiém-thinh, Thang 2 nim fy Chi¢m- thinh sang cong, 6 1¢ Thong-hoing di cing di voi sit-hd tro ve, 0 Chiém 9 thang, Thigng-hoing co hira gi cong-chia Huyén Tran & # cho Ché Man, bity gio di cé hoiing-hiu ngwdi Qua-oa (Java), Nim Hung-long thir 13 (1305), vua Chiém sai str Ja Ché-bd-dai 4 4 8 vahon 100 ngwoi dem vang, bac, hong qui, vat la,d@n dang xin dinh sinhJé, Trigu thin deu khong hfing long, chi Vin-tic-virong Dao Tai ai & cho JA nén, ya Trin Khiic Chung % #& tim thanh, Sau dé, Ché Man nap hai chau Of, 9, L¥ @ #4 lam1é nap-trung. Thang 6 nim Hung. Jong thi 14 (1306), dua cdng-chita v8 Chitm. Bay gid vin-si “trong tridu ngoai noi nhigungudi muon din -yua nha Hain gh t Chigu-Quan cho Hung-nd, lam nhiimg bai tho ping quée-am aa _ché ewoi, Nhitng cdu ca nhw : «Tige thay cay qué gitta rimg d& cho thing Man, thing Mung né leo», «Tiée thay hat gao tring ngan, divo nie duc lai van lira rom», chie da phat-xnait tir thei fy va am chi vide fy. Nim sau (1307), ngwoi ce thon ~ Ta-thiiy, Tae-hing, Da-bong khong chiu phuc, vue Anh-tong sai Hanh-khién Doan Nhir Hai pi i 3 dén tuyén-bd dire ¥ chia triBuedinh, ddi2 chau O, Ly lam Thuan-chéu AG 9 va Héa-chiu, 4u chon ngudi ‘ong dan-ching lam quan, chp cho rudng dit vA mién td thu 3 nim dé yd-ve. Phi Trigu-phong, huyén Hai-liing thude tinh. ng-tri ugiy nayfiva hnyén Bho: fn, huyén ing-ditn, ng. oe tinh ‘-{bién la dt Thidin-chau-xue “huyén mile, en Phi 7 vang thuge tinh Thita-thién ngay nay vi huygn Hoa-vang, huyén Dai-lde, phi Dién ban, phat Duy-xuyén thuge tinh Quang- nam ngay nay la dit Hoa-chiu xtra, Nguoi Chiém da mit céinh dong Binh-Tri-Thién yao mat them hai cira bién nifa : ctra Tu- dung (nay 1a Tu-hi8n) thoi fiy rfit sau va tién Igi cho thity-quan, ya Da-ning, cira bin etia mién Amaravati, Indrapura, dit thiéng cia dan-toe, Cong-chiia Huyén-Tran vé Chiém duge mot nim, dén thang 6 nim Hung-long thir 15 (1307) thi Ché Man mfit, Con la Thé- Pa-da #4 F Jf sai sir thinla B&o-loc-ké sang dang voi tring va cdo ai. Theo tuc Chiém, vua chét thi hoang-hau phi tw thiéu § @& chét theo: Vua Anb-tong sq céng-chita bi hai, sai Thugng- thu Ta-boc-xa Trin Khic Chung va An-phii-sir Diing-Van thée cé la digu tang dd «don cong.chia Huyén-Tran va thé-tit Da-da ve, Bon Khic Chung ndi _ voi ngwoi Chiém : Néu cong-chtia héa tang thi khong ai | chi-trrong viée lam chay, chi bing hay ra bé bién lam — 18 chigu hdn, don linh-hdn ve, roi céng-chiia s® lén { gian héa, \Ngudi Chiém nghe theo, Khic Chung ding % thuy8n nhe ecuép ly cong chia dem ve. Khiic Chang tu thong vi céng-chita, kéo dai cude hanh-trinh trén duong 8, dén thing 8 nim sau, Hunglong thir 16 (1308) mei ve dén Thiing-long. Thugng-hoang — sai trai q chit H6a-Chiu cho thuytn dua 300 ngwai Chiém ve nurie, : Big SAA cndereecy Ne gos, iy hiéu Cri Jaya Simhayarman IY. Ché Chi tuy thin phac nha Trin, nhung hi tige vide nhgng dat cia vua cha, | Ws va cé I@ nhan-din hai chau 0, Ly efing t3 ra khong vui long sw sép nhap vio Dai-Viét, nén Dai-Viet cho Ché Chi 1a phin tries, oe Naim Huwng-long thir 19 (1311), vua Anh-tong cing Hue | vo-vuong Quée Chin, Nhan-hué-viong Trin Khanh Du, Minb-hitn-vwong Uiit, Pham Ngii Lio di danh Chiém thank, Khi vua s&p khéi-hanh thi mot sir thin cia Ché Chi dén nap cdng phim. Sir thin nay 1d trai chit trai Cu-chiém 42 § (2). Vua Trin sai Doin Nh Hai mat woe (N Vay Ché Dada | ai? hay cong Ja mot? (2)C6 le & bién-gigi nat Héi-van. ee —— thin phuc, vién sit thin hira sé theo Wi. Khi vua dé phi Lim-binh thi chia quan lam 3 dao, mét dao di dwong niii do Quéc Chin ciim dau, mot dao di duong bién do Tran Khinh Dw digu khién, con vua chi-huy mot dao di dugng ding bang, Doin Nhit Hai lam Thien tir chiéu du str di triage. Dén trai Cu-chiem, quan dirng lai, Nhit Hai sai ngwoi nhée lai voi vien sw thin trai- chi Cu-chiém 10i hita ci. Vien nay bao cho yua minh biét ya khuyén vua dén thin phuc, Ché Chi bing long ya cing gia-quyén di thuyén dén ytt vua Tran, Trin Khanh Dw dudi theo, Nhit Hai lap tire ae thu tat yua ring Khanh Du muén ecwrop 1 Jami-qu no ra giira bitn lai d6i bung khde nén phong gir dang sau théi» Vua sai chia quan di tnan ce bo- lac, CO lin ngwoi Chiém hyp nhau, mudn xam pham ng dinh, ‘nghe ti€ng voi gin ben, quan-si lo ngai. Nhung 7 sau vai ngay quan ciia Quée Chin dén, ngwéi Chiém chay tan, Tran nay khong phai dinh ma khuit-phuc duge Chiém- thanh, dy la cong cia Nhiv Hai. Che Chi bi hilt, em ka Ché Ba-a-bi-niem, sit ta yoi la Ché ning #4 4 quyén vigc nude (1312-131%).Ché Chi duge vua Tran phong Hiéu-trung-vwong, sau ddi 14 Hiéu-thuan-vrong, an tri hanh cung vua Trin & Gia-lim, dén diu nim 1313 thi duge héa tang theo tuc Cham, Chiém-thanh tro -mot chiu cia Dai-Viét, Yua nha Nguyén phan ddi, nhung vua Trin vin tr cho minh cé quyén téng-chit tren dit Chiém-thanh, ya cing lam nhiém-vy ay: nim Hung-long thir 21 (1318), Tiémla lin cwép Chiém-thanh, you Anh-tong sai An-phi.st BS Thién Hi lam Kinh- - | Inge-sir di kinh-tuge Nghe-an va Lam-binh dé sang citu— Chiém-thinh, Sau khi Ché Chi bi bit dua ve Thing-long, ngwdi Chiém cang ofn gidn noe ta, thudng ra cwop pha ; lai thira dip vua Minh-tong lén ngéi ké vua Anh-tong, Ché Nang thir xua quin tdi chim 0, Ly, Nam Dai- khanh thir 5 (1318), vua Minh-tong sai Hué v6 dai-vwong ude Chin di dinh Chiém-thanh, Ban dau, toc.turéng b 9 Ly, a etic hau} Ly A Kitn idt tai tran, nine SCORER A gin 6-Rham NEO io tang quan danh & phia sau, quin Chiém thua to, ta bat duoc rét nhitu, Ché Ning bd chay sang Qua.oa (Java) clu ctra, Voi Ché Ning chim dit vuwong-tritu thi XI. Tritu Trin ben d&t lén ngdi vua Chiém mot ti-tredng Chim, str ta goi la Ché Anan #4 ff (1318-1342) lam Hiéu-thinh A.ywong, Tir nim Hung-long thir 21 (1313) nha Trin c6 dit chirc Kinh-luge.sir Nghe. an va Lam-binh 8 coi vite bién-giéi Chiém. thanh; nim fy Bo Thién ‘Hit duge giao git chite fy, sau Nguyén Di thay “Thién Hu, ngudi Chiém cling” sy” phue. \ Ning cing nr cic vi vuu ‘Chit trwéc Ton ludn n cach thodtly Dai-Viet, Ché A-nan lien tigp git stt- ) mang céng-phim sang Trung-quée va xin vua nha | Nguyén xuGng chiéu cho vua Dai-Vi¢t phai ton-trong Iinh- “thd Chiém-thinh, Nim Trin Khai-thai nguyén-nién (1324), -yua Nguyén sai str sang Bai-Viét truyén bao y ay, yua “Tran Minh-tong gidn lam, sai Hué-tic-virong Bai Nién % % dem quan di dinh Chiém-thanh, bi quan Chiém-thanh danh bai phai rit v8, Chiém-thanh khong br coi la thin-thudc ‘Bai-Viét nita. -Ché Aman séng trong binh-an ya doc-lap duge muoi nim thi mit, Anan c6 ré la Tra Hoa & 4, durge vua yeu mén, trao ng Bt chire . B6-d8 a 7% (1). Ap n m4 (1842), H si i, Tra Hoa sai sit sang ¢ ay “ath 4 ir eone Yhieu- phong thir 6 (1346), vua Du-tong sai si sang trich héi, Tra Hoa lin sai str vio cong, nhung 1 ovat r&t it f Nguyén sau khi Tra Hoda tiém ngoi vua, con A-nan ‘la Béditn Ché Md Q) F¥ @ WH ci binh chéng lai, phung cudi cing phai thua tran. Ché Mé ben chay “Hoa. Hung-hitu-vwong nhan chi-truong viée trigu-dinh sé dem quan dua Ché Md vé nwéc. Nam Thiéu-phong 12 (1352), thang 3, Ché Md dén Thing-long dang sang cau city fHung hiéu-vwong la vi quan trin chau mét con voi tring, mot con ngya tring, mot con kién wa (aii thurde 9 tiie) va cde pham.vat, xin vua Tran jew qnin dink Tra Hoa, lp minh lén ngot vua. Thang 6, vua Du-Tong sai dem dai binh vao inh Chim -thanh, quin bo d& dén Cd -liy (Quang-nghia), nha gy quan thiy van long bi ngin trd, dai quan phai- tro 2, Ch® M6 cing theo vé, ching bao lau thi mit (1). Chita dip dai quan rit lui, lap tire, thang 9 nim fy, ‘Tra Hoa kéo quan ra danh Howchiu, nhung bi dénh thue, Vua Du-Tong sai Ti-tham tri chinh-sr Truong Han Sigu ban tinh phuwong ké adi yoi Chiém-thanh, Han Situ Ché Mi sang) nurd@eta, xin jn dura ve Be ie hip cope dim nhan u ~ UU viéc ay, oi [an la ngay nay qua hac, Ché Méd néng rudt, moi kB mot cau chuyén cf sau day cia Chiém-thanh cho ngrai Viet nghe, od § thac give nha Tran xuSt quan + «Xa Kia, quéc-virong c6 nudi mgt con khi lén, rit yéu qui, moi rao Ai trong nude c6 ai day dure khi biét ndi thi thuréng muén can vang. C6 ngirai dén xin nhgn day, va. n6i mdi thing phai ding thudc phi-(3n dén 100 cin vang, sau 3 nim moi c6 céng higu. Quéc-vureng mitng ma ahgn loi. Y ngurdsi Sy nght rng trong thai gian 3 nim, quéc- wrong, minh, 5 va con khi, trong 3 tat c6 1 chét, thé 13 chi nh§n vang ina bit tat phéi think vige. Ché MB theo vé voi chia thing Hung-Hiéu -yeona ding chiictrrorng viée By, trdi ban ndm hang ma nue Sy.0 Tice chua tidy dua .& re. suthB vtu 161 cong gitn, o uve dinh nghe cau iraygn dy Ché Md moi quyét dinh xu8t quan. SS xt DANG TRONG dap : «Vi khong nghe Idi néicia thin nén mdi dén th (1) Vaa ben sai Han Siéu dem quan Thin.sdch yao tran git chau Héa,tinh-hinh due yen, may thang sau, Fi Siéu xin tré vé triéu. Néi ngdi Tra Hoda la Ché-Bong-Nga 4) if oh (1360 (2) 1390) str Tau goi la A-dap-a-gid; khong biét Bong Nga lién hé than thude voi Tra Hoda thé nao, va lén ngoi_ nam nao, ‘ Doi Trin Du-Tong, nim Dai-tri thi 4 (1361), quan’ Chiém-thanh, c6 1@ do Bong-Nga méi lén lam vua, didu — khién, di dwong bin sang dinh cop 6 cita bién Da-ly 2 2) a waa, Lam ue nhung bi quan ban phi i eo gen A s fT w J i Con. Nam sau — (1362 Chiém-thanh lai fica a bat ngudi o Hoa-Chiu, nha Trin sai BS Té Binh + # vao ting bd them quin va sita chita cho vitng chic thanh Hoa-chau, Bay gis & Héachau cd tuc bing nim, dén mia 3 xuan, con trai con gai tu hop dénh du 6 Ba-dwong Qs nén ctr thang chap thi ngwoi Chiém dén dn nip & dau ngudn chau nay, dgi ra‘giéng ip dén cusp bat ngwoi dem ve, — Dai-tri niim thir 9 (1366) Chiém-thanh lai vao danh ewép 4 Lam-binh, Pham A Song danh dudi duge, (1) Khang bit Hén Siév ndi gt, su khéng chép. (2) Céa Li-hoa fa; buyén Bé-trgch, tinh Quang-bloh — (ché cta C.M.), Thiy quan Chiém ctr sang cwép béc, danh pha mii, nim Dai-Tri thr 10 (1367), thang 10, tri8u Tran sai ‘Minb-tr Trin Thé Hung ek 4 a lam ThOng-quan hanh. “Rhitn déng tri Thoong-thu ta ty sx, Dé Tk Binh lam pho, di danh Chiém-thanh, a Bon Trin Thé Hung chwa dén, thang 2 ném sau (1368) Chiém-thanh sai Muc-ba-ma sang ddi lai dat bién- -gidi Hoa-chau. Thing 4 nim Dai-tri thir 10 (1368), bon Tran Thé Hung dén Chi¢m-dong (1) thi bi quan Chiém phue kich, ot 10 Thé Hung, quin ta tan yG, DS Ti Binh rat hudng Chiém eae cé mot vi yua sacihng co a chién tran, gidi viée tri nuéc, nudi y.chi quit cwéng la (Ché Bong-nga, nén ho luén ludn vao danh cop, mify ‘Tin dén tin kinh-thanh Thing-long, va quéy pha mii cho ~ dén khi nha Trin mat ngoi, O Trung-quéc, nhi Minh lén thay nha Tong, dong dd & e | Kim-ling, Ché Bong-nga lién sai str dem biu sang ming, _.céng voi ya phuong vat. Minh ‘Thai-td, nam Hong-vi thr 2 (1369), nha Minh sai si dem chiéu tie vi (1) Phin phia nam tinh Quéng-nam ngay nay, ti Thang- binh tré vdo. eta Bey. a6 BANG TRONG. sang du, ting lich Dai-théng va phim-vat, phong — Ché Bdng-nga 1a Chiém-thanh quéc-vuwong. Tir dé, , méi nim howe hai nim mot lin, Chiém thanh sang céng, — ~yua Minh cing ban cho hang Ina va lich Bai-théng, H6ng-vi# nam thr 3 (1370) vua Minh sai str sang Chism té thin song nui, ban chiéu dat khoa cir, Vua Trin Du-Tong mat (1369), Duong Nhat Lé ké vi, — dwge hon mot nim thi bi céc than vwong va ton-that cia vua Minh.tong lén ngdi, fy 1a vua Nghé-tong. Me — Nhat Lé trén sang Chiém, khuyén vua Chiém dem quan — hh Thai Ae Be bie di i co-hoi a img. Phieu khanh | ta Lend Hh he-BOify nga dem quan ‘i ee bién, vao. cita sa bes thing dén Thing long. Bay giv bién thinh khéng phdng bi, gite dén khong cd quin d® chéng danh, vua Nghé.tong phai di , thny@n sang song Dong-ngin dé trinh, Ngiy 27, quan — giie vio thanh cup hét cac db chau bau, dét sach — cung dién, dS thu, bit con gai, roi rit ve. ; Thé ma nim dy (HOng-v6 thir 4 — 1371) Ché Bong { nga sai sir sang nha Minh ding to biéu bing ving 1a 4 fe HA dai hon mot thuve, rong 5 tic, khdc chit Cham — ta 4n phong vwong, réi kéu nai viéc An-Nam xam nhiéu bién-cwong, giét cwép lai, din, va xin c&p cho binh khi, nhackhi, nbat-ctmy, d& Ar-nam bitt Chiem-tharth Ih nurge phitn thudc cilia thién-tritu, khéng dam khi_ ling. iB Ching ta thay trong khoing théi-gian nay, nha Tran- mat suy-yéu, khodng sang danh Chiém-Thanh lan nao, vay 6 diy Ché Bong-nga d& noi déi d&cé co ma tiép ~ tue dem quan vio danh Dai-Viét. Vua Minh Thai-td sai bo Lé du ring ; «Chiém-thanh va An-nam déu theo chanh — sée tri’u-dinh, thé ma ty ¥ ding binh dénh nhau, gist hai sanh link, lam tri 18 phung.str thién-tir, 161 dao giao lan; di tr cho Annam Quéc yuwong phai ‘lap tire bi binh, Chiém thanh cfing nén gifing tin, tau muc, ai nay gir ctrong-thd cita minh. Cdn viée xin binh khi thi nha yua khong tite gi, nhung hai nuéc dwong cfu binh ma F dem binh khi cho Chiém-thanh, fiy la gidp cho dinh oe trai yoi nghia v@han cia ién-t 3 con » nhac- nhan rigor) \ Chiém-thanh co ngudi hiku dirge titng Trung-quée thi iy la dua sang, sé bay day cho,» 5 Nam Minh Hong-v6 thir 6 (1373), Bong-nga sai str sang nba Minh bao tiép thing An-nam (1), Vua Minh bho cc quan: «Maa Bong nim ngodi An-nam ndi Chiém- thanh xm pham bién-cinh, nim nay Chiém-thanh noi — An-nam xdm nhiéu bitn-cinh, chia bist ai phai ai trai, vay nén sai sir sang du hai bén bai binh.» “Vua Dué-tong Ién ngoi roi “(1373),. xudng’ chitu “thin ! (1) Cé le chi viee Chiém-thanh vao Thang-long nant ae ‘khdnh the 2 (1371). xt DANG TRONG ehinh Chiém-thanh, Cudc sira soan rit kf-cang, Vua sai — sita dong thién chuy&n, chon dan dinh sung bd quan ngi, dinh lai sé quan, thdi ngwdi gid yéu, chon ngwdi cé taining, vd-nghé, am higu thao luge, khong ctr 1a ton-thit, cho liam tréng, bit nguoi & cae ho, che xa 6 Thanh-héa, Nghé-an di lam thué phai sung vio _ quan ngi, lai xudng chigu cho nhitng ngwoi gian c6 ai i dem dang thée thi ban cho toc phim, sai sita dip- dueng tir Ciru-chan dén Ha-hoa (1). Nim dt-mio (1375), di adi phi Lam-binh lam pha Tan-binh. Ngw-str trung- > tay Tich dang sé kbuyénevua nén gai t ig di danh, cht, van @khong. nén) di, khong . Ngtesir dai-phi la Tee G ut ailees bat’ Mhoge « Chiém-thanh trai mang, toi dy giét chét cing chua dang, nhung 6 phwong tiy xa cach, nii_séng hiém tré, nay hé-ha méi lén ngoi, chinh-tri, gido-héa chia thim nhuan dén phirong xa, vay nén sita yin dite cho ho tw phi phue; néu ho khong theo, sé sai trong di danh efing chira mudn.» Truong Bé ba lin dang s& can, yua khong nghe, bén bé quan ve. Nim Long-khanh thir 4 (1376), thing 5, Chiém-thanh dén cusp chiu Hoa; thang 6 xuéng chiéu cac quan chuin bi khi-giéi, chién-thuyén dé dgi vua thin chinh; thang 8 xudng chiéu khién quan dan Thanh-héa, Nghé-an, Dién-chan tai 5 van hoc lwong dén chau Héa; thang 10, dai duyét quan thiy, bo & (1) Cia bién Ha-hoa & Ky-la, huyén Ky-anh, tinh Ha-tinh © ngay nay. PHAN KHOANG eat sdng Bach-hac, hai vua (1). than dén lam Thing 12, vua dem 12 van quan tie kinh-sw titn | di, Sai Le Qui Ly dc suat Nghe. Tan-binh, Thuan- “hoa cho Itong d@ cép cho quin, Vua dén sdng xii Bat (2) thi gip mot 1é@ dua dam ma, vue trny@n phat 30 quan tin, Dén cira Di-luda (@), cite quan tigp tue di dung bin, vua Linh b6-quin, di ngua theo be itn; ~ dén cira Nhat-lé, déng quan, luyén tip mot thang, Nam sau, Long-Khanh thir 5 (1377), ngiy 23 thang Giéng, dai qua n This f Bong-nga dd ai GQngoai” thanh _ ‘Tra-bag, stivun 1 la 4 hang dén thu vua ring vua Chiém da trén, bd thanh khong, xin yua cit vao, dimg d& 16 co-hdi. Ngay 24, vua mac Ao ~ den, cuii nga’ méc, sai Ngw-ciu vuong Hic o # £ B mic do tring, cdi ngira tring; truytn lénh gip tién quan. Daitwéng Dd LE 2 @ can ring: «Né di chiu hang, &y 1a mudn bdo toan niroe nd, Quan quan vio — sau ma danh thanh 1a bat dic di, Hay xin sai mot ngudi khéo noi dem thr dén héi toi d@ xem tinh-hinh giade thé nao, nhu késéch Hin Tin pha nude Yén ngiy xua, khéng khé nhoc ma thu cong. Cd nhin di noi: «Long gike ho long.» Xin be ha xét ky lai, «Dué-tong Indi? «Tu mie do giip, cim cwong nga, dai gid dim mua, —.— @) Thrgng-hoang Nghé-téng va vua Dué-téng- (2) Ctra Ron, thuge huyén Quang-trach, tinh, Quang-binh. XU DANG TRONG iv Ii song, treo niii, vao sau trong dat gitic, khong nguei nio dim chéng lai, ay 1a troi gitp, Nay vua gic nghe hoi di bd tron, khong co long chéng cu, Cd nhain noi: «Ding binh qui 6 than toc.» Nay lai rut ré, khong tién nhanh, thé la tri cho ma hong My, dé no laicd — miru Khée tht hdi sao kip, Ngwoi 1A bon dan ba I> Dué-tong sai ly do dan ba mie cho DS LE, ri sai quan ndi got nhau nh xfiu ci oma di, tree va sau q eéch ohau xa. Quan giie phuc kich xong. ra ddnh, San mot giv, quan quan tan v6, vua bi him_ trong, fran, chét. Bon Dai-twong «Dd L NguyéneNap Hoa fe fh 4p anh-khi ham yen Linh, % 3% u chet, t tifong CBee Oi eR Guan khong én ctru, Le Qui Ly déc quan tiilwong, nghe tin vua_ hing, bé trén v8 truée. Ngay hom ay, & kinks, ban ngiy ma trdi ti den, & cho phai thiip dude a mona ban. Thugng-hoang sai bit Té-Binh bd vao efi dem ve, chi ché Ti Binh vé qua phi Thién-trudng, ngwéi-ta tranh nhau lay ngoi gach ném vao thuy@n ma ming chtri, Thita dip thing thé, thinh 1 nam fy, Ché Bong- nga lai xua quan tién ra danh Thinglong. Burge tin fy, Thugng hoing sai dem quin vao git ctra Dai-an, nhung quan Chiém khong vao cira Dai-an ma vio cita Thin-phi (1), rdi ngay 6- yao Thang-long, ewsp bée, ()Tarée kia tén la Than-diu, & tinh Ninh-binh, dia dau PHAN KHOANG — Rgay 12 din quan vé, ra cira bitn Dai-an, gip bio, chét rit nhigu. Bay gi Dé Nghién d& len ngoi thay vua Dué-tong, Vua Nghé-tong van la Thwgng-hodng. Qua nim Xwong-phi thir 2 (1378),, thang 5, che Bong- nga'dinh Nghé-an, cho Ngu-ciu vuong Hic, ma Bong-nga di gh con gai, titm xung ton higu d@ cai-tri chau nay, roi thang 6, danh song Bai-hoang, vua sai Dé Tir Binh chéng gift, Ti Binh thna, quan quan tan v6, quan Chiém tién danh kinh-su, bit ngwéi ewép ciia rdi ve, Nim sau, Minh Hdng-vii thir 12 (1379), Bdng-nga sai str cong n| inh, @hiic oi chiéi@lgiephim da bi 6 a t > tho di IC 4 Bey théviggign . na Ché Bong- nga |i chi ditge cdc dit Thiiin-hoa, Tan-binh, Nghé- an, nghia la tir bic-bd Quang-nam ra dén Nghé-an; & Nghé-an cé nhigu ngudi theo ve Ngu-ciu vuong Hue. Trwée khi thé cia Ché Bdng.nga, nhin dan lo sg. Vua DE Nghién phai sai tdi tign dong chon gia 6 ni Thién. kién (1) va xf Kha ling (?) vi so ngwéi Chiém lai ra cwép Thing-long lin nita. Nim Xwong-phi thir.4 (1380), ngwoi Chigm dem ngwdi Tan-binh, Thudn.héa ra Nghé-an, Dién chau, Thanh hoa cuwgp cia, bit ngavi, Thang 3, Thugng-hoing sai Le Qui Ly dem thity quin, BS ti Binh dem bd quan vio Gi phd. Quin ta dong coc & ‘song Ngu-giang 2) d@ cam (1) Nay [a ndi Dia can, & huyén Thanh liém. (2) Mét nhénh cia séng Ma, & huyén Hodng-héa, tinh Thanh héa ew voi dich, Thing 5, Le Qui Ly dink thing quan Chiém mot tran, Ché Bong-nga bd ‘tGn we Tin that bai nay dm trigu-dinh nha Minh trong hic mgt ‘str thin Chiém- thanh sang mimg 1é Van-tho, dwong & diy. Vua Minh —Thai-tS sic du ring: «Vira rdi An-Nam xu%t binh, bi Chiém dénb thua, Chiém” thita thing yao An-nam, An™ nam da chiu nhuc ‘Vim rdi, Vua Chiém nén git gin bién-cinh, d8 dan dugc yén nghi thi huéng duge phude lau dai, néu xua binh danh nhau, thing phu khong bit duge ma «duat Dany uri tri, nge nhain dic Agi, ngay san héi han, ching ‘ding muon lim sao tp Mi ia tha du thing Agi ae nie duong 1a Pag idm nghio roe eee cia Ché.Bbng-nga. The mh io” ne {cho can, khong di. Thing 7 nim Xwong-phi thir 2 (1378), 68 em theo kigén nghi cia Boas h dit ra thué dung, — “bit dinh nam méi hd phai nap fitn 3 quan; nim Xwong- phi thir 5 (1381), sai thign-su Dai-than (J) & déc suit nhitng thy ting tong, nie ya nhitng ting nhin khong cé do-ditp & rimg nui, ngwoi nao khdée manh phai tam lam quin di dénb Chiém-thanh,’ Triéu-dinh lo s¢ Chiém thanh ra danh Thiing-long lannira, nén dem thin tugng che ling titn.dé & Gide-huong, Théi-dwong, Long-hung, Kign-xwong vé cit diu & ling lon & Yen - sinh. _ Nim Xwong-phi thr 6 (1382) quan Chiém ra (1) Dai-than la ‘ten lang, thupe huyén Gia-binh, tinh BSc-ninh, PHAN KHOANG dinh cop Thanh-hoa, Lé Qui Ly gir ving déo Long. ~ dai (1), Nguyén Da Phuong & § + gitt ving & ben Thin-ditu (2), quin Chiém thiy bo déa tién, bi Da Phuong danh bai, quan ta thita thing tién danb, quan Chiém thua to, chay tan vio ritag nui, quan ta lai vay nui 3 ngiy, quin gite chéb doi mihi) ta abt hét ghe thaytn, quan gide con lai chay tan, quan ta dudi theo toi Nghé- an méi trd lai, Nha Trin thita thing, “sai Lé Qui Ly vao danh Chiém-thinh, Qui Ly sai déng nbimg chién thuyén lon, My hidu la Diém-di, Ngoe-dot, Nha-ti¢p. Nam sau (1883) Qui-Ly dem a: dén hai phan Ha-tinh, Quang- binh ngiy way thi bi ong fed lam hr hoki, phai tro | 4 EX 4 ye.) es Whee | 9 Ligu b® khong thé énh thing & dong b8, nim Xwong-phi thir 7 (1383), Ché Bong-nga va twong la La Khii at fién quan theo dudng nii ra tran Quing- oai, Thing-long kinh dong, Thugng-hoang sai “tuong la Lé Mat On & # & dem quan ra chéng gitr, pi dén bai Tam-ky (phi Quiing-oai ngiy nay) thi bi quan Chiém phuc-kich, quan quén thna chay, Mat On bi gite bat, Thweng-hodng Nghé-tong va DE Nghién phai chay sang Pong-ngan dé trankiy Mot nho sinh tén la-Nguyén Mong (1) Tire ni Ham-ring & tinh Thanh-héa. (2) Thuge Ninh-binh, dia diu huyén Yén-mé, tee cita bién thin pha, Hoa % # # fo mi “chink t@, 16i xudng song kéo thuyén ngw Jai, xin Thtrgng-hoang o Iai chéng véi gite, Thtpag ting khong nghe, Giao cho tuang la Da Phong & Jai gift kinh-thanh. Da Phuong dung thém rao trai, — ngay dém canh git. Cudi nim fy, Ché Bong-nga a 4 r vé. pM 4 _ Boi Thuan- tong, nim Qtang-thai thr 2 (1389) thang 10, © Chiém-thanh ra danh crép & Thanh-héa, trong quan c6 nhigu nguoi Tan-binh, *Thudn-hoa, Vua sai Quy ly dem quan chéng cy, quan Chiém dip ngin thugng-luu séng Luong (1) o mai phuc, quan ta cim coc gé & ha hr i lhy v ich. 9 m gid vw vé, Qui Ly shen pit “ dudi, fees ta nhd ee dan tons "Se nirée, dira voi ra on ae hay gid itis tinh nhué da di xa rdi, thiy quin ta lai khong th® nghich gidng tién duge, phai thua to. dao quan Hiru-thinh-due la Nguyén Chi % & bi mite ait, 70 quan fitong’ khae chét tai tran. Qui Ly d& ty-tuéng 1a Pham Kha Vinh 2% T va Ngnyény Dal Phyong & lai cim cy véi gilic, con minh thi trén v8. Hai twong nay phai tim cach bio toan quan linh, duong dém én kéo ve, Thang 11, Thwgng-ho: sai Trin Khat Chan lam trong dem quan di danh. Khat, Chan chay mage mit, lay ma tk gif, ’ ‘Thwong-hoang cling khéc, fy mit tién dua. Khat _ Chin dén song Hoang, di gap “gite rdi, nhung xem chd (1) Phat ngudn te huyén Long-chénh, ha leu hgp vei sing Ma. PHAN KHOANG fy khong thé dinh duge, méi Ini vé déng & song Hai tritu (1), Tinh hinh hiém-nghéo, gin nhw tuyét vong, Em Linh-Ditc Vwong la Trin Nguyén Digu dem dau ding diu hang Bong Nga (2). Thang giéng nam sau (Quang thai thr 3,1390), ngay 23, Bong-Nga cing Nguyén-Digu dem hon 100 chién thuyén dén -xem hinh-thé trai quan Khit Chin, Mot tiga thin cia Bong-Nga tén la Ba- laucké vi bi Bang-Nga tréch phat, so bi git, chay tron sang quén ta, chi vao mot chiée thuy’n son mau Inc ma noi 4y 1A thuyén cia quée vwong Chiém, Tran Khat Chan ra Iénh céc sting bin yao thuytn ay. Bong-nga bi (eang—dan, sudt_dén yan thuy@n, Nguyén Diu cht lay din! cia pongiiga’ chay Hem ye wi quan quipy Dai-ddi. pho), doi yuan Tong tid 1a, Pham SNhik, Theva pDiu-ngit 1a Derong Ngang giét Nguyén Diéu, lay dau cha Bong- nga. Khét Chain sai Quin-giém 1a Lé Khée Khim bé @iu Bong-nga vio hom ché thuyén vé béo tin thing tran & hanh tai Binh-than, Bay giv d& canh ba, Thwgng-hoang duong ngii say, bi kinh dong, thite day, tuéng la gitte danh dén ngy-dinb. Dén khi nghe ré tin, mitng lim, cho goi cdc quan dén, xem. Cae quan mic trita-phuc, hd «van tué ». (1) Tae sdng Luge. (2) T.T. ndi 1a vi Nguyén Digu mudn béo tha cho Linh-ditc-vurang. Linh-déc-veong tite 1a DE-Nghién, bj Nahé-téng nghe lai dém pha cia Qui Ly da trudt ngdi, giéng xu6ng lim Linh-déc-vrang, 101 bj Qui ly that 0d chét ma [ap vua Thugn-Téng lén thay: ng holing néi: Ta voi Bong-nga trong tri tir lau, nay duge thily mat, khae gi Han Cao-td thay Hang Vii, n-ha yén roi» “La Khii hoa ting Bong-nga 6 bo song LO roi dem quan ngay dém men theo chin nui ma ye; cé quan quin dudi theo danh thi dirng voi lai, tung titn cia ra dé thoat, Bay gid ngwoi 6 Nghé-an thi hai long, ~‘Tan-binh, oe i nhigu ngwoi theo Chiém, cho nén ngudi ny Man dd_ra du,kich ne, noi, Trigu triin whit -str. hai | , nhwng theo tug thdi “ty, t Ey, AG nm 8 hein git coi xa, et ting én 16 bao gid. “May cé bon thd hao 1a Phan Minh @ ym va Pham Cing % # dem dan’ ching qui thadn trigu-dinh, Minh 1a ngwdi 6 dém Inge, biét duge tinh-hinh cia Chiém, lai cé cong — én dénh quan bai tran chay qua, nén duge Thuigng. _ hoang Nghé-tong cho lam quan dén Duc-vé quan, lai thing lam Uy-minh Tuéng-quan, quan quin Thanh-dre _ & Tan-binh va Thuan-héa, (Sau Phan Minh bi Qui Ly , giét, vi nghi 1a phan.) Ché Bong-nga ‘mit, chim ditt veong-tritu thi XII 1a vuong-tridu cue thinh cia Chiém-tharh, La Khai vé nwée, tiém ngoi, lén lam yua (1390-1400), Hai con cia Ché Bong- nga la Ché Ma-nd-da-nan #4 PHAN KHOANG j a fe ova Ché Son-nd Hob ¥, chay sang nha Trin, duge vua Trin phong Ma-nd-da-nan lam Hi¢u-chinh- hau, Son-nd lam A-hau, La Khai cé sai sir sang céng hha Minh, nhung vua Minh tir khwéc, yi, theo Minh-sir, «yua’ ghét sy boi nghich», Mat yi vua lianh-dao anh-hing, ti 46 Chiém-thanh khong con hing cuong nita, va khong chi lich-str Chiém- thanh ma ca lich-sir bang-giao Chiém-Viet cing déu lat sang mot trong moi, Ché Béng-nga mét roi, nha Trin lin nghi dén eepthu lai Cat a on Quang-thai thir 4 (1391) sai quai di ty’in chat a, xét dinh qui ey a 5 pean x ra Nghé-an lai vé Dai-Viet, Nhigu quan chire Chiem-thanh 44 khong phuc La Khai va bd née ma di, Nam Quang-thai thir 10 (1397), twong Chiém 1a Ché Pa-biét # $ 3] cing em la Mo- hoa-tir Cadigp dem gia-dinh sang hang nha Tran, pha Trin cho Da-biét tén la Pai-trung, chic Kim-ngo Vé Tweng-quin, Ca-di¢p lam Cim.vé-dd, déu cho ho Dinh clai sai rin thir chau Hoa dé chéng giit Chiém-thanh, Sau khi fiém ngoi nha Tran, Lé Qui Ly mudn lap mot vo cong d@ xoa diu du luan dong bude toi minh, nén litn ngbi dén vige xdm lin d&t Chiém-thanh, Tadnh- nguyén nim din (1400), sai Hanh-khitn DO Min 2 % Thiy.quin Bé-twong, twong coi quan Ta.thinh-dre Vin @ ® lam Ddng Do-tuwdng, twong coi quan igp la Trin Tang sk 4 lam Bo-quan Bod-twong, g coi quin Ta-thdnh-dwc 1a Bé Nguyén Thic 22 & Dong Po-twong, dem 15 van quan di daénh m-thinh, Nim fy La Khai chét, con la Ba-dich-lai 4) & nGi ngdi, tire Jaya Simhavarman Y. Bo-quin Do-twong Tran Ting nghe loi Dinh Dai- trong (Ché Da-biet), cho quan di dueng nui, khong lién ie duige voi thiy-quan, lai gip hic cd nude It, twong ‘si hét Iwong ba ngay, phai nwéng 4o gidp bing da ma sau phai ve, NV: a ’ j st enw aw Hi The n ae r ‘a ee o Be 2 f (1402) thing 3, sai stra chita duong-s4 tir thanh Tay-do- dén chin Héa, goi la Thién-ly-ct, doe dwong dit phd-xd yi tram dé tray8n dé tin-tirc, Thing 7, Hin Thuong dem dai quan di dénhChiém _thanh, cho Dé Min lam Dé-twong, Dign-ndi Phan-thi Nguyén Vi lam Chiéu-dy-sit, An-phi-str Dong-do Nguyén Bing Cir lam Dong Chiéu-du-stt. Gin dét dat Chiem, Dinh Dai- _ trang cudi nga di truéc, Ba-dich-lai sai -twong la ChéSét-nan dem quan chéng cr, danh nhau voi Ché Da-biét, bi giét, Vua . Chiém sai cau la B6-divn d@n dang mot con voi trang, mot con voi den, phwong vat, va xin dang dat Chiém-dong dé yén-ciiu rit quan, Bo la mot hy-sinh lén lao cia ngwdi PHAN KHOANG Chiem vi phai roi bé them mot kinh-do fi nite; Dong- dong, va Tra-kigu (aa mat roi) 1a nhimng noi con nhing thinh dign va tich trir biru vat cha bao triéu vua trong bao thé-ky true, Nhung Bé-ditn dén thwong- Iong voi Qui Ly, Qui Ly ép phai ddi th bitu, chiu nap ca dong-Cd-lly nira (1). Chiém-thanh chi con mt nita dit dai ma 12 nam trudge ho 4 chodn duge dwai thai Ché Bong-nga. Ho Ho chia dit Chiem-dong va Cd-liy-dong lam 4 chia la Thing 3, Hoa 40, Tr @ (ichit), Nghia & (1), dat 16 Thing- _% x thong hat 4 chau, con & dau ngudn thi at Tam, Tr Teninh (jf $/etr Nguyéi§Canb-Chan % gh liniewn sit Ad: weet, T Ma-nd-da- nan Cd-lyy huyén Thong-hiu d® train gir hai chu Tw, Nghia, au Khi nhudng dit Chiémaddng va Cd-ltiy-dong ‘cho ta, Chiém-thanh thu lay nhing din cin tien dem vé nie, con ngrdi & Jai thi ding lam quan, 6 we de dong & bién.gidi. Nhu vay trong dat dy, chic la khong con nhigu ngwoi Chiém, Ho Hd ha lénh cho dan © cha ma khong co rudng & Nghé-an, Thuan-hoa dem vg con vao & dé khai-khin, dan dy phai thich hai chit ten chau minh trén eanh tay; lai md nguoi cé tran dem nap thi c&p cho phim twéc, a8 Idy trau clip phat (1) Chiém-déng [a phan phta nam tinh Quéng-nam ngay nay chia lam hai chau Thing, Hoa ; Cd-lay-d6ng la phin phia bac tinh Quéng nghia ngay nay, chia lam hai cau Tur, Nghia. . trees a ee eee iii XU DANG TRONG — cho din cay. Nguoi Chiém-thanh khdng coho, tir dé tr Thing-Hoa tré vao nam, ai co ho la dan Viét moi dén sau, ~-Yua Minh Thai-t8 d& ti khuéc cong phim cita La — Khai, nbung sau d6 vua Chiém lai sai si sang cong. Vua Minh Thanh-td lén ngdi (1403), co dua chiéu sang dy Chiém-thanh, Vua Chiém Ba-dich-lai litn dang te bigu bing vang la xin trigu céng va té-cdo An-nam xim luge d&t dai, xin thién-tir xuéng chiéu rin gidi, vua — Thanh-td y loi np a Ai nime dau un Throng - don, én (nbd de dinh /Chi¢m-thinh, \dit tinh chia ede ae -dat-lan: oy Bic &, va - Sa-ly-nha @), tr Tu, Nghia trd vao nam, ata “bién-gidi Tiem-la, lam chau, huyén, ben gia phong Pham Nguyén Khdi lam = Dai Twong - quan, lam = Thiy- _ quin Bo-twong, Hd Vén (1) lam phd, Bd Man lam Bo-quan Do-twéng, D6 Nguyén Thac lam pho, dem quan thiy, — lénh nguéi nao ra tran ma sq giic thi chém, vo con, tai-sin déu bi tich thu, Quan ho H6 vao dat Chiém, lam thém nhiéu chién-cy, vay thanh Tra-ban, nhung Trhe ban phong thi ving vang, quan di da 9 thang, bet — wong &n nén phai rut vé. (1) Tate Trin Van troug cud phat Chiém nim Canh-thin, durge cho 7 ho la Ho.

You might also like