Struktura materije i toplota

Znatan broj naunika u to vrijeme smatrao da materija sadri i razne nemjerljive sastojke.
Njemaki lijenik Johann Joachim Becher (1635.1682.) 1667. godine uvodi teoriju flogistona
koju poetkom 18. vijeka razvija njegov student hemiar Georg Ernst Stahl (1660.1734.).
Teorija je, iako pogrena, bila prvo nauno tumaenje gorenja, odnosno oksidacijskih procesa, i
zato je bila znaajna za razvoj hemije. Prema Stahlu, goriva tijela sadre flogiston, nevidljivu i
neunitivu tvar bez teine. Termin flogiston je nastao prema grkim rijeima phlox (plamen) i
phlogistos (spaljen)). Gorenje je tumaeno kao izlazak flogistona iz tvari u atmosferu. Oksidacija
je smatrana gubitkom flogistona, a redukcija njegovim dobivanjem. Tako je nastala supstancijska
teorija toplote, odnosno koncept toplote kao fluida koji prelazi sa jednoga tijela na drugo
izazivajui njegovo zagrijavanje ili hlaenje. Iako je sredinom 18. v. veliki ruski naunik Mihalil
Vasiljevi Lomonosov (1711.1765.) pobijao monim argumentima hipoteza o flogistonu se
zadrala sve do poetka 19. v.
U opticaju je bio jo jedan nemjerljiv sastojak - kalorik. Kalorik ispunjava pore tijela i ini da
tijela budu vrela ili hladna. Pomou ovoga se objanjavalo npr., da tijelo pod uticajem ekia
postaje vrelo zato to ovo kovanje istjeruje kalorik na povrinu.
Najzad, u opticaju je bio i eter koji ispunjava cijeli prostor, prenosi svjetlost, itd. Kepler je eter
upotrijebio da objasni kako Sunce odrava planete u kretanju, Descartes da pronae osnovni
materijal za svoje vrtloge, a Gilbert da bi objasnio magnetske pojave.
Ovi nemjerljivi sastojci postepeno iezavaju iz nauke, osim etra, pomou kojeg je objanjavano
prostiranje svjetlosti sve do poetka 20. vijeka.
18. vijek je postalo doba prouavanja najobinijih supstanci, kao to su voda i vazduh. O
hemijskom sastavu vode i vazduha u to vrijeme se nita nije znalo. Rije gas je uvedena u nauku
1644. godine.
kotski hemiar Joseph Black (1728.-1799.) je 1756. godine prvi dokazao postojanje gasa
razliitog od vazduha. Nazvao ga je postojani vazduh jer je mogao postojati i sam u istom
stanju, ali se i spajati sa razliitim supstancama. To je ustvari bio ugljikov dioksid koji je dobio
vrei oglede sa magnezijumom i kreom. Henry Cavendish (1731.-1810.) je 1766. godine
objavio otkrie jo jednog novog gasa koji je nazvao zapaljivi vazduh. Bio je to vodonik.
Joseph Priestley (1733. - 1804.) je 1774. godine otkrio kiseonik. Ve se prije nagaalo da je
vazduh mjeavina dva gasa (kiseonik i azot). Priestley je otkrio da jedno jedinjenje ive (oksid
ive) isputa neki novi gas u kojem plamen gori jo svjetlije, a disanje je jo snanije nego u
obinom vazduhu. Taj gas je nazvao deflogistonirani vazduh, to znai vazduh koji je edan
flogistona. Priestley je takoe posredno otkrio da je voda sloena supstanca, a ne prost hemijski
element. Jednom prilikom je izazvao eksploziju mjeavine obinog vazduha i vodonika, pustivi
kroz nju elektrinu varnicu. Zapazio je da su zidovi posude bili obloeni vlagom. Cavendish je
1781. godine utvrdio da se voda sastoji od deflogistoniranog vazduha i zapaljivog vazduha u
odnosu 1 : 2 po zapremini.

71

Mihail Vasiljevi Lomonosov (1711. - 1765.), ruski naunik i pjesnik, bio je prvi koji je
hemijske pojave dosljedno tumaio atomistikom. U tome je bio ispred uenjaka svoga doba.
Krajem 17. vijeka Robert Boyle je inicirao eksperimentalne metode za pronalaenje hemijskih
elemenata i time sruio ideju o 4 osnovna elementa. Boyle elementima smatra tvari koje se ne
mogu dalje razlagati nikakvim sredstvima. Lomonosov je nastavio ovaj rad. Elementima i
njihovim spojevima je dao atomistiko tumaenje. Svaki pojedini elemenat sastoji se od jednakih
atoma. Atomi se udruuju u molekule. Hemijski spojevi se sastoje upravo od takvih gomilica
atoma. Molekule mogu biti graene od razliitog broja atoma, pa odatle proizlazi beskrajna
raznovrsnost hemijskih spojeva. Pri hemijskim spojevima najveu ulogu ima toplota. Hemiari
18. vijeka su smatrali da je toplota supstanca. Lomonosov to nije prihvatao, a u svojoj fizikalnohemijskoj raspravi 1740. pie:
Toplota tijela se sastoji u unutranjem kretanju. Dokaz: nikakva se promjena tijela ne dogaa
bez kretanja. Kada tijelo primi toplotu, promijeni se. Neophodno je dakle da se toplota sastoji u
kretanju koje je vrlo esto nezamjetljivo za naa osjetila.
To je bio poetak kinetike teorije toplote. Miljenje da se toplota sastoji u kretanju atoma ima
ishodite u jednostavnim injenicama. Kada teka kugla padne na metalnu plou, metal se ugrije.
to je jednostavnije od pomisli da je vidljivo kretanje kugle prelo u nevidljivo kretanje atoma?
50 godina prije nego to je Rumford pokazao da se trenjem moe neiscrpno proizvoditi toplota,
100 godina prije nego to su Mayer, Goldin i Joule otkrili princip energije, Lomonosov je shvatio
da jaina unutranjeg kretanja odreuje stepen toplote. to se atomi ili molekule bre kreu,
tijelo poprima viu temperaturu. Lomonosov je 1746/47 poslao Petrogradskoj akademiji nauka
novu temeljnu studiju o toploti u kojoj iznosi eksprimentalne radove. Naalost, akademija nije taj
rad objavila. Slavni matematiar Euler, nakon itanja rukopisa, pie da je potpuno uvjeren u
ispravnost Lomonosovljeva izlaganja.
Pobijajui hipotezu da je toplota supstanca, Lomonosov je razvio shvatanje o ouvanju mase.
Eksperimentalno je ispitivao da li se pri gorenju poveava ili smanjuje masa tijela. Naao je da se
materija pri gorenju ne gubi, nego se, naprotiv, vee sa esticama zraka. Ako se izvede hemijski
proces u zatvorenoj staklenoj posudi, moe se vagom izmjeriti da je prije i poslije reakcije masa
ista. Lomonosov nije potpuno prikazao gorenje, jer u njegovo doba elementi zraka jo nisu bili
poznati. Duboki mislilac i vjeti eksperimentator Lomonosov se dovinuo do dva najvanija
principa moderne nauke: zakona o ouvanju mase i energije. ivio je u tada zaostaloj Rusiji, pa
njegove misli nisu u punoj mjeri uticale na razvoj nauke. Njegov nauni rad borio se sa mistikom
i praznovjerjem. Najvei broj njegovih radova ostao je neobjavljen.
Polazei od atomistike hipoteze, Daniel Bernoulli (1700.-1782.) je prvi izveo da je pritisak
gasa proporcionalan kvadratu brzine estica, odnosno kako je kasnije protumaeno kinetikoj
energiji molekula. Smatra se da je Bernoulli prvi 1738. uinio konkretne pokuaje da iz kretanja
atoma prorauna osobine materije. inilo mu se da gasovi svojim ponaanjem upravo ukazuju na
atomistiku strukturu. Oni se ire po itavom prostoru koji im je na raspolaganju. Tumaio je to
time da se gasovi sastoje od slobodnih i brzih estica, da nalikuju na roj muica koje lete na sve
strane, sukobljavaju se i udaraju u zidove posude. Od tih udaraca na zidove potie pritisak gasa.
Ako je gas zatvoren u posudi i ako se njegova zapremina smanjuje sabijanjem gasa, pritisak na
zidove se poveava. Bernoulli je izraunao da e se taj pritisak poveati u skladu sa Boyleovim
72

zakonom, ako se zapremina smanji. Napokon, Bernoulli je utvrdio da e se pritisak gasa na

zidove suda poveati i ako se povea temperatura gasa, te da to poveanje pritiska gasa potie od
poveane brzine estica. On je, dakle, utvrdio da poveanju toplote odgovara poveanje brzine
estica i da se Boyleov zakon, koji je dobiven eksperimentalno, moe izvesti iz haotinog
kretanja estica gasa. To je shvatanje veoma uticalo na shvatanja o toploti sredinom 19. vijeka.
Tek tada se pokazalo da se zajedniki mogu posmatrati problemi gasova, toplote i hemijske
pojave. Bernoulli je 1738. objavio djelo Hidrodinamika u kojem pored prvih elemenata
kinetike teorije gasova navodi i osnovnu teoremu mehanike fluida, koja je danas poznata po
njegovom imenu: Bernoullijeva jednaina (teorema).
Antoine Laurent de Lavoisier (1743. - 1794.), francuski hemiar, smatra se ocem savremene
hemije. Eksperimentalno je ustanovio 1774. godine da metali arenjem postaju tei zato to
upijaju neto iz vazduha. Eksperimentalno je utvrdio da se pri gorenju sumpor, fosfor, kalij i
drugi elementi hemijski spajaju sa kiseonikom. Zakljuio je da je ukupna koliina materije
(mase) prije i poslije hemijske reakcije ostala nepromijenjena. Newton je pokazao da masa
ostaje stalna prilikom svih dinamikih promjena, a Lavoisier je pokazao da masa ostaje stalna i
pri hemijskim promjenama. Istorija je Lavoisieru pripisala otkrie tog zakona, jer radovi
Lomonosova tada nisu bili poznati. Sa tim otkriem flogiston izlazi iz upotrebe. Odmah za njim
iezao je i kalorik kada je Amerikanac Benjamin Thompson (grof Rumford) (1753. - 1814.)
buenjem topovskih cijevi ustanovio da se trenjem moe dobiti neograniena koliina toplote. Na
osnovu ogleda zakljuio je da toplota nema teine pa stoga ne moe biti supstanca ve neko
unutranje kretanje tj. podrhtavanje sastojaka zagrijavanog tijela. U toku 1777. godine
Lavoisier je pokazao da je vazduh smjesa dva sastojka: azota i kiseonika, u odnosu 3 : 1. (tana
proporcija oko 78 : 21). Sedam godina kasnije potvrdio je da je voda smjesa dva gasa i dao im
imena: vodonik koji stvara vodu i kiseonik koji stvara kiselinu.
Lavoisier je pogubljen za vrijeme francuske revolucije, 1794. godine, s obzirom da je pripadao
sloju zakupaca poreza koji su bili omraeni kod revolucionara. Tako je umro najvei hemiar
svoga doba kada mu je bilo 51 godina.
Znameniti dubrovanin Josip Ruer Bokovi (1711. - 1787.) uz radove iz matematike,
astronomije, optike i geodezije razvoju cjelokupne nauke posebno doprinosi svojom teorijom
atoma, koju objavljuje u djelu Teorija prirodne filozofije svedena na jedan zakon sila to u
prirodi postoje (Theoria philosophiae naturalis redacta ad unicam legem virium in natura
existentium) objavljenom u Beu 1758. godine. Bokovi zastupa stav da je sve materija i
kretanje, a graa tvari diskretna. Osnovne graevne estice tvari (atomi) su neprotene i
nedjeljive take u prostoru. Atom smatra sredinjom takom oko koje se ire oblaci privlanoodbojnih sila tzv. Bokovievo polje. Udaljenost meu atomima odreuje, prema Bokoviu, silu
kojom e meudjelovati. Ta je sila na malim udaljenostima odbojna, zatim nekoliko puta prelazi
iz odbojne u privlanu, da bi na vrlo velikim udaljenostima bila privlana u skladu sa
Newtonovim zakonom gravitacije. Bokovi je uticao na razvoj koncepta atoma i koncepta polja,
pa njegova razmiljanja i zakljuke mnogi kasnije citiraju. U 19. vijeku Bokoviev zakon sila je
uticao na Michaela Faradaya, koji u fiziku uvodi pojam polja, a Bohrov model atoma mnogi
smatraju izravnim potomkom Bokovieva modela atoma.
73

Termometri
Nauka o toploti nije mogla da krene naprijed bez
mjeraa toplote termometra. Kao prvi pronalaza
termometra spominje se Galilei, 1592. godine. Galileiov
termometar se sastojao od jednog malog staklenog
balona, a kada se vazduh u staklenom balonu zagrije,
potiskuje vodu u drugoj iroj cijevi, koja se podigne.
Mjerio je razliku temperatura prije i poslije zagrijavanja.
Nekoliko godina kasnije ovaj instrument je koriten u
medicini. Kao tenost je koriten alkohol.
Tokom druge polovine 17. vijeka traga se za preciznim
nepromjenjivim standardnim takama temperaturske skale. Tako, npr. Honore Fabri predlae
1669. godine da se za fiksne take uzmu temperatura topljenja snijega, za niu taku, te
temperatura najtoplijeg ljetnjeg dana za gornju fiksnu taku.
Njemaki fiziar Daniel Gabriel Fahrenheit (16861736) 1724. godine predlae da se koriste
tri referentne take. Za prvobitnu skalu (to nije i konana Fahrenheitova skala) nulta taka je
temperatura mjeavine jednakih dijelova vode, leda i soli (amonijum-hlorid). Druga taka je na
32 stepena i to je mjeavina leda i vode, a trea taka na 96 stepeni je temperatura ljudskog tijela.
Ova skala je napravljena na principu skale Ole Rmera. U Romerovoj skali slana voda mrzne na
nuli, taka mrnjenja vode i topljenja leda je na 7,5 stepeni, temperatura tijela je 22,5, a voda
kljua na 60 stepeni. Fahrenheit je pomnoio svaku vrijednost sa 4 i time poveao granulaciju
skale. Zatim je izvrio rekalibraciju svoje skale koristei taku topljenja leda i temperaturu
ljudskog tijela (30 i 90 stepeni); podesio je skalu tako da taka topljenja leda bude 32 stepena i
temperatura tijela 96 stepeni, tako da razliku od 64 moe podijeliti na pola 6 puta i tako dobiti
graduaciju skale. Uoio je da voda kljua na 212 stepeni. Kasnije su drugi naunici odluili
redefinirati stepen skale tako da je taka mrenja tano 32 F, a taka kljuanja tano 212F ili
180 stepeni vie. Normalna temperatura ljudskog tijela je oko 98 na revidiranoj skali (dok je
bila 90 odnosno 96 na skalama Fahrenheita). Kao termometarsku tenost koristio je ivu, koja
je postala zamjena za alkohol.
Francuski naunik Ren Antoine Ferchault de Raumur (1683. - 1757.) kao nulti stepen
oznaava temperaturu mrnjenja vode, a sa 80 temperaturu kljuanja vode. Nekim
nesporazumom je ostalo da je to temperatura kljuanja vode, mada je on koristio alkohol kao
termometarsku tenost.
Anders Celsius (1701. - 1744.), vedski astronom, 1742. godine oznaava taku topljenje leda
sa 100, a taku kljuanja vode sa 0. Carl Linnaeus 1745. predlae da se smjer skale izmijeni tako
da taka topljenja leda bude 0, a taka kljuanja vode 100. Od 1750. godine primjenjuje se ta
skala i najvie koristi.
Razvojem termometra stvaraju se uslovi za kvantitativno izuavanje toplotnih pojava i tek tada
se nauka o toploti poine razvijati kao nova grana fizike. Prvo i osnovno pitanje je bilo ta mjeri
termometar. U poetku je izgledalo da on mjeri koliinu toplote u nekom tijelu. Prvu jasnu
formulaciju daje francuski fiziar Guillaume Amontons, 1702. godine, tvrdei da temperatura
mjeri stepen zagrijanosti nekog tijela. Razvoj nauke o toploti pospjeile su potrebe metalurgije i
74

hemije, a takoe i razvoj tehnike toplotnih maina. Prouavaju se procesi toplotnog irenja tijela,
isparavanje, kondenzacija, itd. Pri tome se javlja i potreba odreivanja koliine toplote te se
razvija kalorimetrija.
Za razvoj kalorimetrije najzasluniji je kotski hemiar J. Black. On koristi tzv. ledeni
kalorimetar. U blok leda se stavi tijelo poznate mase i temperature te se mjeri koliina
otopljenog leda i tako izraunava osloboena toplota. Naravno, njegova mjerenja ostaju na
empirijskom nivou, jer nema nikakvu pomo teorije. Tek kada se dolo do jasnije spoznaje o
pojmu energije mogla su se vriti preciznija mjerenja. Pojam toplote razjanjen je u toku 19.
vijeka.
Toplotne maine
Industrijska revolucija 18. vijeka iz temelja je izmijenila velike kapitalistike radionice
zanatskog tipa i rodila novi tip tvorniku proizvodnju. U drugoj polovini 18. vijeka
manufakturnu proizvodnju poinje sve vie da zamjenjuje mainska proizvodnja, naroito u
Engleskoj. Prva pogonska snaga maina bile su ljudske ruke ili ivotinje, ali oni su bili preslabi
da bi pokretali velike i teke mehanizme. Gdje je bilo brzih potoka i rijeka koristila se vodena
snaga. Vodenice su bile tekovina starog vijeka, a ostale su jo itav srednji vijek najsnanija
pogonska snaga. Razumljivo je stoga da su prve industrijske tvornice bile graene uz rijeke. Da
bi se mlinsko kolo ravnomjernije okretalo uveden je toak zamanjak. Ali i to je bilo nedovoljno
da bi ta snaga udovoljila naglom porastu proizvodnje. Trebalo je rijeiti osnovni zadatak:
pronai novu vrstu pogonske snage. Ta nova pogonska snaga bila je vodena para.
Jo je aleksandrijski matematiar Heron uoio snagu vodene pare. Meutim njegovo otkrie nije
nalo praktinu primjenu. Tek se francuski profesor Denis Papin, 1690. godine, poeo baviti
pitanjem upotrebe parne maine. Njegova parna maina imala je veoma mali stepen iskoritenja,
ali je mogla da vri rad. Tu mainu su u Engleskoj zvali ''filozofska maina'' poto su je izradili
fiziari, a fizika se u Engleskoj zvala filozofije prirode. Meutim, Papin nije naao razumijevanje
za primjenu svoje maine. Papin ulae sredstva za izgradnju broda u kome parna maina pokree
vesla. Takav brod unitavaju laari 1707. godine da ne bi ostali bez posla.
Thomas Savery (1650. - 1715.), engleski posjednik rudnika kamenog uglja, konstruisao je 1698.
godine prvi komercijalnu parnu mainu. Mada je bila glomazna, Saverijeva maina je podizala
vodu iz rudnika do visine 6 m.
Thomas Newcomen (1664. - 1729.) je usavrio 1705. godine parnu
mainu tako to je odvojio cilindar sa klipom od kotla u kojem se
voda zagrijavala. Postojale su dvije slavine kojim se putaju ili para
ili voda. Kau da je jedan mladi koji je okretao slavinu primjetio da
okretanje slavine koindicira sa pomjeranjem klackalice. On je slavine
povezao kanapom i maina je prvi put nastavila da radi sama. Maina
je 1712. godine radila sa 12 udara u minuti i u svakom udaru podizala
50 litara vode na visinu od 51 m. To je iznosilo oko 6 konjskih snaga
Newcomenova parna maina
(oko 4,4 kW).

75

James Watt (1736. - 1819.) je svoju prvu parnu

mainu patentirao 1769. godine. U Glazgowu je
imao radionicu za popravku raznih instrumenata i
bio oenjen kerkom profesora Blacka, osnivaa
nauke o toploti. Te iste godine, kada se oenio
(1764), daje mu na opravku jednu Newcomenovu
mainu koju niko nije uspijevao da stavi u pogon.
Watt usavrava mainu tako to se proces odvija u
dvije operacije (zagrijavanje vode na 100 0C i
hlaenje na 20 0C) u dvije razliite komore
cilindru i kondenzatoru. Dodavanjem kondenzatora
potronja goriva je smanjena za 75%. Troila je
etiri puta manje uglja nego Newcomenova maina.
Parna maina James Watta
Patent prijavljuje 1769. godine. To je bila prva
parna maina koja se mogla masovno primijeniti u industriji i zato mnogi smatraju ovu godinu,
godinom pronalaska parne maine. Tako usavrena parna maina ulazi u industriju pamuka,
mlinova, rudnika i druga industrijska postrojenja. Ve 1810. godine radilo je u Engleskoj 5 000
parnih maina.
I pored toga, nizak stepen saobraajnih sredstava koio je bri rast industrije, sve do sredine 19.
vijeka. Velike industrijske zemlje razvile su svoje trgovake mree po itavom svijetu, ali konji i
jedrenjaci su s najveom mukom udovoljavali potrebama transporta robe.
Prvu ideju za koritenje snage vodene
pare za pokretanje vozila dao je francuski
oficir Nicolas-Joseph Cugnot (1725.1804.) 1770. godine. Bila su to glomazna
i nefunkcionalna kola, na tri toka. Ispred
kola se nalazio kotao u kojem je
zagrijavana voda, a kola su se kretala
brzinom 4 km/h. Svakih 15 minuta kotao
se morao otvoriti, da se u njega sipa voda. 1804. godine Richard Trevithick (1771. -1833.) je
napravio kola koja su se kretala brzinom 10 km/h.
Prouavanje elektriciteta u 18. vijeku
U 17. vijeku izlazi nekoliko knjiga o elektricitetu i magnetizmu, ali nisu donijele neke bitne
novosti. Jedno od najpoznatijih je Gilbertovo djelo O magnetu,.... Veliku su pozornost izazvali
eksperimenti Guerickea, Boylea i Hauksbeea. Tokom svojih ogleda von Guericke uoava
odbijanje elektriziranih tijela, pojave elektrine provodljivosti i elektrinog pranjenja praenog
pucketanjem. U 18. vijeku je napravljena prva elektrostatika maina i prvi kondenzator.
Elektrostatiku mainu konstruie 1706. godine engleski fiziar Francis Hauksbee (1666.
1713). Prvi kondenzator je 1745. godine nainio Pieter von Musshenbroeck (1692. 1761.) u
nizozemskom gradu Leidenu, pa je taj kondenzator dobio naziv leidenska boca. Gotovo
istodobno ga u Njemakoj pronalazi Ewald von Kleist (1700. 1748.).
76

Savremena podjela tijela na provodnike i izolatore potie od engleskog naunika Stephen Graya
(1666. 1736.). Tek je 1729. godine ustanovio da elektricitet prelazi na neelektrina tijela, tako
to je metalnim komadiima dodirnuo elektrizirana tijela. Izolatori se mogu trenjem naelektrisati,
ali ne mogu prenositi elektrini naboj. Izolatori su staklo, smola, guma i prazan prostor. Metali
provode elektricitet i on se kroz njih brzo iri. Pored metala elektrini provodnici su ugljen,
otopine soli i kiseline u vodi, ljudsko tijelo i zemlja.
Grayev savremenik, francuski naunik Charles Franois de Cisternay du Fay (1698. 1739.)
je 1730. godine opazio da se dva naelektrisana staklena tapa, a takoe i dva komadia smole,
odbijaju. Kada se trenjem naelektriu smola i staklo oni se privlae. Iz toga je du Fay zakljuio
da postoje dvije vrste elektriciteta. Jedna vrsta elektriciteta je srodna elektricitetu natrljane
smole, a druga elektricitetu natrljanog stakla. U modernom rjeniku prva vrsta je negativan
elektricitet, a druga pozitivan. Tijela istog elektrinog naboja se odbijaju, a suprotnog privlae. U
toku 1731. godine pokazalo se da elektricitet moe prelaziti sa jednog naelektrisanog tijela na
drugo, ako se poveu provodnikom.
U 18. vijeku je zapoela izgradnja aparata za proizvodnju (pomou trenja) i uvanje elektriciteta
(kondenzatori). Svaki aparat ostvaruje tane fizikalne odnose, pa su time predstave o elektricitetu
i magnetizmu postajale mnogo odreenije. Elektrinim aparatima mogla su se uvati i prenositi
iskustva generacija fiziara. ta su maine bile za razvoj mehanike, to su sad postali aparati i
eksperimentalni ureaji za nauku o elektricitetu.
Prouavajui kako se trenjem naelektriu dva tijela, engleski fiziar William Watson (1715.
1787.) je 1746. godine zakljuio da se pri tome stvarno ne stvara elektricitet, ve postoji jedna
supstanca koja prelazi od jednog tijela na drugo. Benjamin Franklin je to detaljnije
eksperimentalno ispitao i naao da se naboji ponitavaju kada se dodirnu dva naelektrisana tijela
pri trenju. Tako su Watson i Franklin doli do ideje o kvantitativnom ouvanju koliine
elektriciteta pri svim procesima, analogno kako je koliina mase konstantna. Gray je smatrao da
imaju dvije vrste elektriciteta. Pri trenju ne nastaje elektricitet, nego se samo pozitivan
elektricitet odijelio od negativnog. Obino tijela sadre obje vrste elektriciteta u jednakoj
koliini, pa su elektriki neutralna, a trenjem se ta jednakost poremeti. Zbog toga se javljaju
privlane i odbojne sile, a pozitivan i negativan elektricitet trae se da opet uspostave
ravnopravnu zajednicu. Naunici toga doba bili su sve uvjereniji da unutar naelektrisanog
objekta postoji neki elektrini fluid. Teoriju elektrinog fluida uveliko je afirmisao Jean-Antoine
Nollet (1700. - 1770.) (Abbe Nollet) zamiljajui postojanje dvije vrste elektrinog fluida u
skladu sa postojanjem dvije vrste elektriciteta.
Ameriki fiziar i politiar Benjamin Franklin (1706. 1790.) je napravio mnoga istraivanja
elektriciteta i prikazao ih u radu Pokusi i motrenja elektriciteta. Polazite njegove teorije
elektriciteta je zakon ouvanja elektrinoga naboja. Franklin zastupa jednofluidnu teoriju
elektriciteta i njegovu estinu prirodu. Smatrao je da je elektrina vatra zajedniki elemenat
svih stvari. Ako se u nekom tijelu nalazi vie elektrine vatre od normalnog udjela, tijelo je
elektriki pozitivno, a ako se nalazi manje, onda je negativno. Uveo je dananje termine
pozitivan i negativan naboj te naziv provodnik (koji se do tada nazivao elektrik).
Sa Franklinom je zapoela borba izmeu hipoteza o jednom i dva fluida. Svaka od hipoteza je
mogla protumaiti sva opaanja. Tako taj spor nije rijeen sve do poetka 20. vijeka.

77

Franklin je bio najslavniji istraiva elektriciteta u 18. vijeku. Njegova najvanija ispitivanja
posveena su elektricitetu u atmosferi. U ono doba vladalo je miljenje da grom i munja nastaju
eksplozijom plinova u oblaku. Franklin je dokazao da je munja elektrina iskra, a ispitujui
djelovanje iljka, doao je na ideju gromobrana 1752. godine. On je predloio da se zgrade
zatite od munje postavljanjem gromobrana, tj. metalnih traka koje bi bez opasnosti sprovele
munju u zemlju. Bio je to prvi elektrini izum veoma vaan za drutvo.
ivot Benjamina Franklina je bio buran. Kao mladi se okuao u pjesnitvu i po Bostonu sam
prodavao svoje balade. Poslije toga postaje urednik novina, direktor tamparije, bibliotekar.
Finansira pohod engleskog generala Bradocka protiv Francuza u Kanadi. Poslije neuspjelog
podhvata osniva policiju dobrovoljaca. Zatim utvuje sjeverozapadnu granicu protiv Indijanaca.
Mijenja vojniku karijeru sa diplomatskom i dolazi na elo amerikog pokreta za nezavisnost,
koji je traio odcjepljenje od Engleske. Imao je znaajan udio u proglaenju amerike
nezavisnoti 4. jula 1776. godine. U Evropskoj i svjetskoj tampi sa uspjehom je prikazivao
stvaranje SAD kao stvar slobode i demokracije nasuprot engleskom imperijalizmu. Kada je
umro, ameriki kongres je odredio nacionalnu alost od dva mjeseca.
Iako je posmatranje elektriciteta kao fluida obeavalo dobre rezultate, ipak je trebalo uvesti i
kvantitativna posmatranja u istraivanju elektrinih pojava. Temperatura tijela se mogla lako
mjeriti, a ve u prvoj polovini 18. vijeka mogla se odrediti i koliina toplote koju ima neko tijelo.
U to se doba elektricitet, naprotiv, posmatra samo kvalitativno, bilo je dovoljno znati kako se
naelektrisana tijela ponaaju ako su jedno blizu drugoga. Nollet i Daniel Gralath (1739.-1809.)
su smatrali, meutim, da se nauka o elektricitetu moe razvijati samo da se postavi na
kvantitativne temelje. Pogodan nain da se to postigne bilo je uporeivanje elektrinih pojava sa
relacijama koje je imala mehanika. Budui da naelektrisana tijela djeluju jedno na drugo slino
kao to se privlae i tijela uope, to je bilo prirodno pomisliti da bi to privlaenje ili odbijanje
takoe dato izrazom kao i zakon ope gravitacije. Oko 1760. godine Daniel Bernoulli je opazio
da je to doista ispunjeno ako se postavi naelektrisana metalna ploa paralelno sa neelektrinom
metalnom ploom. Privlanost tih ploa se moe mjeriti i Bernoulli je zakljuio da se ona
smanjuje sa kvadratom udaljenosti.
Novu analogiju sa silom gravitacije otkriva Joseph Priestley 15-ak godina kasnije. Poto je
naelektrisanu au od kalaja stavio na izolator i izvana je pribliio mali predmet objeen o
svilenoj niti, tijela su se privukla. Ali kad je taj isti predmet stavio u au, nije bilo nikakva
privlaenja. Priestley je mislio da je to dobar dokaz da je elektrina sila
podvrgnuta istim zakonima kao i gravitacijska, jer se tako ponaa i zamiljena
Zemljina ljuska. Henry Cavendish je ponovio ogled, ali je zamijenio metalnu
au sa upljom metalnom kuglom koja je bila potpuno zatvorena. Mislio je da
je time dobio potpunu analogiju sa gravitacijskim silama i tako dokazao da se i
elektrine sile ponaaju kao i gravitacijske. Meutim, to su bili samo indirektni
dokazi.
Direktan dokaz je naao 1785. godine francuski fiziar Charles Augustin
Coulomb (1736.-1806.). Upotrijebio je torzionu vagu za koju je znao da je ugao
zakretanja direktno proporcionalan sili zakretanja. Prihvativi Franklinovu teoriju jednog fluida,
Coulomb je mogao odrediti i koliinu naboja, odnosno fluida u svakoj kuglici. Na osnovu toga je
78

zakljuio da je sila meu nabijenim kuglicama direktno proporcionalna nabojima tih kuglica, a
obrnuto proporcionalna kvadratu njihove udaljenosti. Tako je teorija elektrinog fluida dobila i
kvantitativno opravdanje. Kao i za toplotu, mogla su se sada i za elektricitet uvesti mjerenja.
Coulombov zakon je omoguio da se elektrine i magnetske pojave strogo matematiki tretiraju
poput nebeske mehanike. Matematiku teoriju elektromagnetizma su razvili Laplace, Biot,
Poisson, Cauchy, Gauss i Weber.
Istraivanje elektriciteta naglo je napredovalo kada je italijanski profesor anatomije Luigi
Galvani (1737.-1798.) otkrio nove izvore elektriciteta. Do tada je trenje bilo jedini nain da se
proizvede elektricitet. Sluajnim opaanjem doao je Galvani 1780. na trag elektrinih struja
koje su otvorile novu epohu u ispitivanju elektriciteta i magnetizma. Prema nekim istoriarima to
veliko otkrie nije uinio Galvani, nego zapravo njegova ena. Jednog dana 1780. godine je
pripremala ruak, a na metalnom pladnju leali su ablji kraci. Kada je sluajno noem
dotaknula napola oguljene krakove, oni su se trgli, kao da su ivi. ena je ponovila taj
eksperiment pred muem, a im je to vidio pobjedniki je uzviknuo: eno uinio sam veliko
otkrie. Naao sam ivotinjski elektricitet, izvor ivotne snage.
Misao o ivotinjskom elektricitetu, toj tajnoj ivotnoj sili, bila je tada vrlo omiljena. Galvanijevo
otkrie brzo se rairilo svijetom. Ameriki pjesnik Edgar Poe pisao je jezive prie kako
elektricitet oivljava mrtvace, ak hiljade godina stare egipatske mumije. ini se da je sam
napola vjerovao u to. Takve su stvari uinile elektricitet vrlo popularnim, esto cirkuskom
atrakcijom.
Alessandro Volta (1745.-1827), italijanski fiziar, je poeo sistematski studirati Galvanijevo
otkrie. Galvaniju je izbjeglo ono najvanije: ablji su se kraci snano trgli onda kada su se nali
izmeu noa i metalnog pladnja. Volta je 1794. pokazao da su upravo ta dva metala bitna. Kada
se noem dotakne krak, tada abom od noa do metalnog pladnja potee elektrina struja. ablji
se kraci mogu zamijeniti otopinom neke soli ili kiseline u vodi. Istorija abljih krakova bila je
time zavrena. U Galvanijevu otkriu predstavljali su samo jednu otopinu.
Volta 1793. godine objavljuje da je uspio proizvesti elektrinu struju kada je izmeu dva razliita
metala stavio vlaan predmet. Tako je uao u istoriju nauke kao izumitelj prvog izvora elektrine
struje, nazvanog Voltin lanak. Uronio je cinkovu i bakarnu plou u vodeni rastvor sumporne
kiseline. Kada je spojio icom ploe potekla je icom elektrina struja, koja je trajala nekoliko
sati. U Voltinu lanku jaina struje zavisi od toga kakva je ica, ako je deblja i kraa struja je
jaa. Elektrina struja zavisi i od vrste metala od kojeg je nainjena ica. Voltino otkrie je
omoguilo primjenu Galvanievih struja. Volta je zapazio da se elektrina napetost poveava kada
se bakrena ploa jednog lanka spoji icom sa cinkovom ploom drugog lanka. Tako uzastopno
spojeni lanci nazivaju se Voltin stup, odnosno baterije. Elektrinu struju koja nastaje u takvom
hemijskom izvoru elektrine struje Volta je u ast Galvanija nazvao galvanskom strujom. Volta je
1775. izumio elektrofor, ureaj koji se trljanjem elektriki punio i moe prenositi elektrini naboj
na druge objekte. Po Volti je nazvana jedinica elektrinog napona, a to je vrijednost elektrine
napetosti Voltinog lanka.

79