AKTET

Journal of Institute Alb-Shkenca

Revist Shkencore e Institutit Alb-Shkenca

ISSN 2073-2244
www.alb-shkenca.org
Copyright Institute Alb-Shkenca

GJENEZA, PRPUNIMI DHE PRKRYERJA E NJ VEPRE

(ANALIZ GJENETIKE E MOTRZIMEVE T ROMANIT GJENERALI I USHTRIS S VEKUR)
VIOLA ISUFAJ
Universiteti i Tirans, Fakulteti i Historis dhe i Filologjis, Departamenti i Letrsis
Email: violaisufaj@hotmail.com
AKTET IV, 4: 784 - 793, 2011

Prmasa e prkohshme e tekstit objekt i

studimeve gjenetike
Prpunimi dhe ripunimi i veprs letrare jan
procese t vazhdueshme dhe t prhershme.
Kto procese i gjejm veanrisht n veprn e
shkrimtarit Ismail Kadare. Bukuria dhe prkryerja
artistike e nj vepre, sipas tij, bjn pjes n lirin
e saj (Kadare, 1999: 73).
Nj vepr lind natyrshm s bashku me projektin
e saj q duhet t jet origjinal dhe i
paprsritshm, megjithat gjat t shkruarit, e
sidomos gjat lmimit t veprs, vmendja e
shkrimtarit nuk ruan t njjtn gjendje t
tensionuar. Shum her e gjen at q krkon, e po
aq her qllon q nuk e gjen. Ndjenja e humbjes e
mundon prher shkrimtarin. Nj koh t gjat ai
sht midis dy mdyshjeve: ta lr nj pjes t
pasuris s tij t tretet apo ta sistemoj disi. Nj
her i duket se ia vlen te flijoj nj pjes t kohs
s tij pr t kuptuar e plotsuar m mir veprn e
tij. Po aq her i duket se ssht e nevojshme
(Kadare, 1990).
Krkesa pr t ndrequr, plotsuar a prmirsuar
dika mund t jet shenj e vetedijes s
paknaqsis dhe krkimit t prsosmris. Tek
Ismail Kadare kjo mnyr t shkruari prsritet e
riprsritet thuajse n do vepr, duke shnuar
kshtu nj zakon t tij t kthyer n rit.
N vitin 1962, n gazetn Zri i Rinise, botohet
tregimi Gjenerali i ushtris s vdekur, ndrsa n
vitin 1963, botohet romani me t njjtin titull.
Shkrimtari Ismail Kadare i sjell lexuesit nj roman

t prmasave botrore, nj roman t nj cilsie

shum t lart t t shkruarit. Prpunimi dhe
ripunimi i ktij romani do t shnojne variantet e
s njjts vepr: motrzimin e vitit 1963,
motrzimin e vitit 1967, edhe moterzimin e
fundit; at t vitit 2001.
Prcaktimi i gjenezs s tregimit dhe i gjenezes se
romanit, prcaktimi i ndryshimeve, prcaktimi i
motiveve q uan n ndryshime, analiza e
procesit t prpunimit-kto jan aspektet q
ofrojn motrzimet e ktij romani. Kjo analiz e
motrzimeve letrare i prket fushs s studimeve
gjenetike.
Analiza gjenetike sht nj analiz kritike q
bazohet n pohimin se teksti prfundimtar i nj
vepre letrare sht rezultat i nj prpunimi
prmirsues npr koh. N qendr t ktyre
studimeve sht vnia n dukje dhe t kuptuarit
e origjinalitetit t tekstit letrar nprmjet
procesit q i dha jet. do dosje dorshkrimesh
ka nj histori t veant: historin q ka kaluar
ndrmjet momentit kur autorit i fanitet ideja e
par e projektit t tij dhe momentit kur teksti i
shkruar merr formn e nj libri t shtypur.
Objekti i ksaj analize, pra, sht prmasa e
prkohshme e tekstit. (De Biasi, 1982).
Kjo metod e analizs
kritike analizon
dorshkrimet pr t kuptuar lvizjen e stilit,
metodat, konceptet, teknikat e transformimit t
tekstit. Studimet gjenetike synojn t prcaktojne
edhe paraplqimet ripunuese t shkrimtarit,

Isufaj
parimet e ripunimit t veprs s tij. (De Biasi,
1982).
Gjeneza e tregimit dhe gjeneza e romanit
Kazmat e nj gjenerali t huaj q ka ardhur t
zhvarros nj ushtri dhe eshtrat e nj prostitute
krijuan embrionin e tregimit (Kadare, 1996: 22)
Gjeneza e romanit Gjenerali i ushtris s vdekur,
sht tregimi Gjenerali i ushtris s vdekur.
Nj tem e veant, tragjike, s cils Kadareja i
shtjellon njherazi ndrlikime logjike dhe t
papritura, krkon domosdoshmerisht nj trajtim
t jashtzakonshm rrfimtar, madhshtor.
Subjekti q t habit me nj lloj fuqie magjepse,
prek hapsira t pashkelura; kto jan hapsira
letrare ku jeta dhe vdekja kalojn natyrshm tek
njra-tjetra. Ky kalim krkoi skena ku t
kmbehen dukurit m t kundrta: koha e jets
me kohn e vdekjes, hapsira e vdekjes me
hapsirn e jets, ku t bashkjetojn t gjallt
me t vdekurit t cilt do t gjykojn e do t
dnojn njri-tjetrin (Kuuku, 2000: 16).
Romani prmban mundsin e shndrrimit n nj
spektakl t nj tabuje psikologjike dhe letrare,
si sht zhvarrimi-romani mund ti heq velin
misterioz nj tabuje, duke e paraqitur
makabritetin t rndomt, ndrsa tregimi sht
disi i kufizuar pr t estetizuar nj tabu.
Prirja gjithorizuese, sa sht e natyrshme, dhe e
vetvetishme, po aq sht kthyer n vetdije dhe
qllim, po aq sht edhe e paramenduar. Shpesh
,-v n dukje Ismail Kadare,-nuk i jam shmangur
dot tundimit pr ta prfytyruar veten prball nj
auditori kozmik,duke u rrekur t jap nj raport pr
njerzimin dhe rruzullin toksor(Kuuku, 2000:
18).
Kto jan shtysat e brendshme q uan n
kalimin nga nj lloj i vogl proze n nj lloj t
madh. (shtysa e jashtme, u b Drago Siliqi, i cili e
nxiti autorin t bnte kt kalim (sipas Kadares
tek Ftes n Studio).
Nga tregimi n romanin Gjenerali i ushtris s
vdekur: Zhvillimi i figurs s Gjeneralit
Peisazhi shqiptar me t njjtat ngjyra hap
tregimin dhe romanin; i vendosur q n fillim t
romanit, prshkrimi i nj peisazhi aq t trishtuar,

jo rastsisht jepet n kndvshtrimin e gjeneralit,

tek i cili do t zgjoj nj shqetsim t brendshm.
(Dado, 1997: 127). Gjenerali vjen i trishtuar dhe
duket se pritja q i bn natyra sht po aq e
trishtueshme sa misioni i tij. N tregim dhe n
roman shiu sht tregues atmosferik shqetsues,
pasi duket se prcakton fillin e mbrapsht t
misionit.
Pikvshtrimi ndaj figurs s Gjeneralit dhe n
tregim edhe n roman sht i njjt: nj
pikvshtrim i brendshm nprmjet t cilit
rrfimtari zbulon gjendjen psikologjike t
personazhit. N roman sht ruajtur nga tregimi
teknika e shkrirjes s zrit t rrfimtarit me zrin
e personazhit pr t zbuluar gjendjen e rnduar
q ai prjeton. Rrfimtari i largohet pak a shum
ligjrimit t tij dhe synon t flas me zrin e
personazhit duke ndjekur logjikn e mendimeve
t tij. Kjo ndrthurje e zrave zbulon dhe t
fshehtat e bots s gjenerali, zbulon dhe ato
thellsi q rrfimtari nuk i kap dot s jashtmi.
Zgjerimi i kndvshtrimit mbi t huajn e
zymt- rndimi i ankthit
N tregim dhe n motrzimin e par t romanit,
gjenerali e sheh kt tok t huaj, kt komb t
huaj, si dika thjesht t panjohur, si do gj tjetr
t panjohur. E huaj sht prcaktori i par i
prdorur n vepr pr t treguar se kjo sht nj
Shqipri subjektive, jo e Kadares, por e
gjeneralit.
Relievi, ngjarjet, njerezit do t shihen e do t
prjetohen nga syri i t huajit. N roman, ndryshe
nga n tregim, e huaja paraqitet si nj kaos i
vrtet toponimesh n mendjen e tij, jo vetem
nga numri i tyre i madh, por edhe nga tingellimi i
pazakont. (Emra luginash, grykash, pllajash,
lumenjsh, qytetesh i dukeshin gjeneralit t
jashtzakonshme dhe t frikshme).
N skenn e dasms zbulohen zakone dhe rite t
shqiptarve. (N roman shfaqet vajtimi dhe
mnyra e vajtimit; rrfimtari ndalet ngeshm n
prshkrimin e kngs, n mnyrn e t knduarit;
gjeneralin e prshndesin duke vn dorn n
zemr, e ftojn n valle.)
E huaja shfaqet mbrojtse per te pambrojturit,
qofshin edhe armiq. N roman sht thelluar

AKTET Vol. IV, Nr 4, 2011

785

Isufaj
zymtia; prmes zymtsis, n kronologjin e
rrept dramatike t rrfimit, Ismail Kadareja i
mohon gjeneralit pranvern, ashtu si i mohon
edhe
buzqeshjen prgjat
grrmimeve
endacake.Gjithka fillon me shiun dhe prfundon
me ern.
N tregim shtrembrimi i kontureve t toks s
huaj, sikur paralajmron vshtiresit dhe
problemet qe do ti dalin gjeneralit gjat
zhvarrimit-n roman, shpeshher, gjenerali
paraqitet i llahtarisur nga e huaja; ai ndihet i
bllokuar n kt vend, i gjendur si nga nj
mallkim aty dhe i duket se nuk do t dal kurr
nga ky rrethim. Duket sikur toka nuk ka dshir t
nxjerr nga dheu i vet ushtart e huaj. Natyra e
egr paralajmron vshtirsit q kjo tok duket
se i nxjerr me dashje gjat zhvarrimit.
N roman e huaja shprehet e plot; me
folklorin, historin, ritet, zakonet, por shprehet
edhe tragjike, e veshtir, e tmerrshme. Krimet e
luftes qe zbulon gjenerali, vetprmbajtja e
shqiptarve
(gjenerali
e
ndjen
kete
vetepermbajtje), shkaktojn ankth. Gjenerali, jo
vetm sht i huaj, por sht edhe ai, nprmjet
t cilit, pas njzet vjetsh plagt e lufts
lndohen. N dasm nj plak shqiptare e akuzon
se ai ka ardhur pr t pare sesi i martojn
shqiptart bijt q t vij pastaj pr t`ua vrar.
Nga ideja tek arkeologjia e vdekjes
Romani Gjenerali i ushtris s vdekur, sht
shestuar mbi nj tabu psikologjike dhe letrare si
sht zhvarrimi. Lexuesi i romanit hyn n nj
midis t paqen, madje t ndaluar, n hapsirn e
varrit dhe t prtejjets.
N roman (kap ll), prshkruhet dita e par e
zhvarrimit konceptuar n dy plane q
ndrthuren. Plani i varrosjes ndrthuret me
planin e zhvarrosjes.
Struktura e Gjeneralit t ushtris s vdekur sht
ndrtuar mbi prftesn shkak-pasoj t nj
drame me dy akte: vdekje-dshtim dhe zhvarrim
ndshkim, pra nuk niset drejtprdrejt nga
shkaku dhe tragjedia konkrete, por nprmjet
retrospektivs, niset nga pasoja dhe prmbyllja e
tragjedis. Pas ktyre sht rikthyer jeta. Ka nje
perspektiv historike. E sotmja e jets s
prtrir
sht pauza shoqrore dhe
786

psikologjike, sht koha e gjyqit te ndshkimit,

koha e purgatorit t pendess dhe e katarss s
njerzimit t fajshm. E
sotmja, nga
pikvshtrimi i s cils rrfehet, sht vetdija e
re dhe morali njerzor mbizotrues q dnon
luftn n emr t paqes dhe t drejtsis.
Kundrshtia midis mbulimit t varrit dhe
grmimit t tij, tregon se ushtria q sht
gjithmon dhe vetm e gjall,-mishrim i forcs
m t madhe, m t organizuar, q sht burim
sigurie, lavdie, krenarie, sht shndrruar n t
kundrtn e vet, n antonimin e t gjitha cilsive
t saj. Grrmimi i varrit, tregon n kt mnyr,
edhe se rrjedhimisht gjenerali sht kthyer n
mohim t vetvetes, n varrmihs, apo puntor
komunaleje.
Plani i varrosjes ndrthuret me planin e
zhvarrosjes edhe pr t theksuar kundrshtin
midis dshirs s ushtarit t vrar pr t mos iu
gjendur eshtrat (plani i varrosjes) dhe dshirs s
gjeneralit pr tia gjetur eshtrat sa m par (plani
i zhvarrosjes).
Skena e hapjes s varrit t par- sken q nuk
sht n tregim, ka edhe nj funksion sintetizues:
ajo prmbledh, prgjithson, rrfen nj her at
q do t ndodh shum her gjat romanit.
Zgjedhja e kohs gramatikore, ( e pakryera), t
shpie ne iden e prsritjes e t pambarimit.
(Takimi me gjeneral-majorin nuk sht n tregim.
Mendimet, batutat ironike q kta gjeneral
kmbejn tregojn se ata jan t trazuar nga fati
q koha u ruajti)
Rrfimi brenda rrfimit
Rrfimi i shkallshkallshm pr Kolonelin Z. Linja
e kolonelit Z, intriguese dhe sintetizuese, e endur
holl dhe mjaft trheqese, bhet papritmas nj
linj kryesore n roman; skena dhe ndodhi t
rndsishme vihen n funksion t saj; ndrthuret
kjo linj me fate njerzish t huaj dhe vendas, n
aspekte ushtarake dhe njerzore, me fate
misionesh dhe lojra interesash.
Q nprmjet nj koloneli italian ka nj kritk
ndaj t gjithe llojeve t fashizmit, kjo duket fare
hapur. Prtej ushtrive musoliniane, apo hitleriane
q dogjen a gjakosn, vihen n shenjestr dhe
denoncohen t gjitha llojet e ushtrive.

AKTET Vol. IV, Nr 4, 2011

Isufaj
Rrfimi n trajtn e ditarit Rrfehet pr botn n
syt e ushtarit t huaj (nj ushtar pa emr, nj
dezertor italian, q strehohet nga nj millona
shqiptar dhe bhet shrbetor tek ai, rrfen me
an t ditarit t tij);-n kt rrfim m tepr sesa
ngjarje, ka prjertim t ngjashm me t
ushtareve te tjere. Jo m kot, ushtari nuk
identifikohet. At e thrrasin ushtar sepse fati i
tij sht i ngjashm me at t ushtarve t tjer.
Edhe n takimin e tij me nj ushtar tjetr, ata t
dy nuk prezantohen me emrat e tyre, por me
emrat e regjimenteve (n luft, njeriu humbet
ekzistencn e tij dhe shndrrohet n mjet).
Ndrthurja e rrfimit me prshkrimin,
monologun e dialogun n skenn e dasms.
Skena e dasms, e cila mund t qndroj si nj
tregim m vete nj nga skenat m t habitshme
t romanit, sht n vetvete nj dram n t
ciln luajn shkaktar njerzor dhe heronj t
pafajshm tragjik. Skena ndrtohet n baz t
nj shkallzimi dramatik, kulmi i s cils shnon
pr gjeneralin edhe ndodhin m t pakndshme
n Shqipri, kulmin e tronditjes s tij. Gjenerali
bart mbi shpin gjith dnimin, ndshkimin
turprimin dhe prbuzjen.
Rrfimi restrospektiv i priftit shqiptar. N roman
midis shum rrefimve, sht dhe rrefimi
retrospektiv mbi Nik Martinin, nj malesor, q i
vetm zuri prit dhe qlloi n katr pika t
ndryshme trupat q zbarkonin n ate vend t
humbur. N kt kapitull historikja bashkohet me
legjendn.
Rrfimtari i dyt rrfen pr shtpin publike N
roman, kemi nj ndodhi t rrfyer nga nj
rrfimtar i dyfisht. Rrfimtari rrfen rrfimin e
kafexhiut mbi nj prostitut q ka rn per
atdhe.
Romani brenda romanit. Mik apo armik i
shqiptarve?
Ndryshimi i dukshm i figurs s gjeneralit prek
ann thelbsore-nga gjenerali i motrzimit t
par q sht m tepr pr tu dhimbsur sesa pr
tu urryer, ai sht shndrruar n nj gjenerel t
vrazhd, cinik, n nj armik.
N ndryshim nga gjenerali i nga gjnenerali i
romanit t vitit 63, ku gjeneralit shiu do ti dukej

nj prkim i, gjenerali i i romanit 1967 sht i

paraprgatitur pr pritjen krcnuese t toks
dhe natyrs shqiptare-theksohet dukshm se
gjenerali e di se t huajt nuk do ta mirpresin
aspak dhe pr kt, shiu nuk i duket nj
koicidenc e trishtuar.
Pamja e maleve m tepr se e zymt dhe
jomikpritse
i
duket
krcnuese
dhe
armiqsore.Vetm pas krkimeve t gjata e t
vshtira, gjeneralit t motrzimit t par i duket
sikur toka sdo t bashkpunoj, sikur sdo t
njerr nga gjiri i saj ushtart e huaj, por ende pa
nisur grrmimet, madje, pa arritur ende n
Shqipri, gjeneralit t motrzimit t dyt i vijn
ndrmend fjal q i karakterizojn male tona si
t mallkuara e nga kthetrat e tyre zor se mund t
shkpussh eshtrat e ushtarve. Ja si ndryshon
ngarkesa
leksikore
e
prcaktorve
q
karakterizojn terrenin shqiptar nga njr roman
tek tjetri: terren i vshtir-male t nmura (duke
theksuar ndjenjn armiqsore pr tokn
shqiptare).
N skenn e dasms, gjithashtu, dika ka
ndryshuar n mendimet e gjeneralit. Kur ai
krkon t hyj n valle, mendon si penges t
vetme e t paprfillshme vshtirsin e valles.
Kto valle jan t thjeshta, pastaj para kujt do t
bhem qesharak, para ktyre katundarve?
Ai shpjegon mikpritjen e shqiptarve si nj dukuri
q vjen natyrshm nga prania e tij. Ai nuk ndjen
m pasiguri as para priftit, as para t huajve. Dhe
kjo e huaj nuk do ta ngazllej gjeneralin dhe
nuk do ti shkaktoj asgj t ngjashme me
mahnitjen dhe hutimin q i shkakton n
motrzimin e par. As gjuha shqipe nuk i duket
interesante, prkundrazi: gjuha shqipe i dukej e
rnd
Gjenerali i variantit t 1967 sht nj ushtarak
krenar q e nderon ende luftn, ndonse ajo solli
vetm skatrrim dhe vdekje. Qndrimin ndaj
Shqipris dhe shqiptarve e prcakton q n
fillim ndjenja e hamarrjes dhe e urrejtjes q i
zgjojn n shpirt listat e pafund t ushtarve t
vrar n Shqipri: mund t bj un pr ta? Si
mund tua marr hakn?
Kjo ndjenj e shtyn gjeneralin e romanit t vitit
67 t shoh tek do shqiptar nj armik e t

AKTET Vol. IV, Nr 4, 2011

787

Isufaj
mendoj se n do hap do ti kurdiset nj
provoacion. Kto qndrime e kan bazn n
mentalitetin racist t ktij militaisti t vjetr dhe
zbulojn n kt roman nj bot paragjykimesh
tradicionale. Kshtu, qndrimi i shqiptarve i
ngjall lloj-lloj dyshimesh; do gj i kall n shirt
frik e urrejtje: Nse ata n kng t tyren, bjn
aluzion pr ne, mbani shnim.
Kto hamendje nxjerrin n pah kotsin e
dyshimeve t gjeneralit, i cili sht vendosur disa
her n situata komike e groteske:
N nj lugin, ne gjetm t prziera me
ehtrat e ushtarve eshtra mushkash - tha gjeneral
- lejtnanti.
Gjenerali u rrnqeth
- Sishte provokacion. Vet tant i kishin
varrosur shpejt e shpejt.
Gjenerali sht i gatshm t pranoj sfida dhe t
sfidoj. Krkon t paguaj pr t ulur dinjitetin e
shqiptarit dhe pr t vn n dukje varfrin e tij.
Ktu n ndryshim nga motrzimi i par sht
theksuar eprsia morale e shqiptarve. Kjo vihet
re tek qndrimi korrekt, dinjitoz i fshatarit
shqiptar. Gjeneralin e trondit fundi qesharak e i
hidhur i armatave t t pathyeshme, t
udhhequra prej kolegve t tij, t cilt, u
katandandisn t ruanin pula n fshatra duke e
br leck prestigjin e vendit dhe ushtris s tij.
Gjenerali i romanit t vitit 1967 i prbuz
ndrrimet e gjeneral-lejtnantit pr vajzn q
pret t fejuarin tek stadiumi. Ndonse gjenerali e
kupton se sht rinia, vet shfaqja e jets ajo q
turbullon gjeneral-lejtnantin, (kan kaq koh q
vrtiten duke nuhatur vdekjen atje ku sht
strukur dhe duke e ndjell me gjithfat mnyrash
t dal jasht) e vlerson si dika shum t
shmtuar magjepsjen pas vajzs s stadiumit.
Ndryshe nga gjenerali i romanit t vitit 1963,
gjenerali i ktij romani duket se nuk ka dashur ta
hedh vrtet thesin me eshtrat e kolonelit Z. Ky
veprim ngjan m tepr me nj aksident. Jo vetm
kaq, por ai sht penduar pr kt dhe sht ai
vet q mendon t zvendsoj eshtrat e
Kolonelit Z. Ky gjeneral jo vetm propozon t
zvendsohet thesi, por dhe, n gjendje t dehur,
i lutet priftit pr kt.

788

Nj gjeneral q urren dhe mendon t hakmerret,

q degradon, q bie n situata qesharake, q gjen
gjuhn e prbashkt me priftin, cinik dhe i
vrazhd, prbuzs dhe prmues, nj ushtarak i
huaj armik i vrtet-ky sht gjenerali i romanit
t vitit 1967.
Prse jan br kto ndryshime? Motrzimi i
par shkaktoi tronditje n letrsin shqipe. Kur e
shkrova kt roman, m 1962, pas kthimit nga
Moska e ndjeja veten ende t lir. Skllavria sht
si e ftohta, ajo t pushton shkall-shkall. Roberia
komuniste kishte prekur disa pjes t qenies sime,
por ato ishin ende n rrethinat e saj. Ajo skishte
deprtuar ende brenda tempullit, d.m.th. n
krijimtarin time.
Vala e ngazllimit qe e madhe, por kritika zyrtare
u tregua e rrept.
Ajo e fajsoi romanin pr dy t meta: e para pr
klimn e zymt q vinte n kundrshtim t plot
me atmosfern festive t letrsis s realizmit
socialist, dhe e dyta, pr munges urrejtjeje ndaj
armikut. Kjo akuz n termonilogjin komuniste
formulohej si dobsim i lufts s klasave(t
mos kishe urrejteje ndaj nj gjenerali
perndimor, pra nj gjenerali t NATO-s n nj
vend si Shqipria!!!)
Kshtu prpunimi pr t theksuar tek ky
personazh vrazhdsin, cinizmin, urrejtjen ndaj
Shqiptarve i detyrohet deri diku realizmit
(gjenerali nuk ka luftuar n Shqipri, por ka
udhhequr armatat e tij n Afrik. Duke qen se
nuk e dnon luftn, ai sht po aq fajtor sa
gjeneralt e tjer q udhhoqn armatat e tyre
n Shqipri dhe ka t njjtn filozofi si ata:
filozofin e urrejtjes) , e, po aq, dhe realizmit
socialist.
N romanin e vitit 67 paraqiten ndryshime t
dukshme, theksohen faktet e nj realiteti t ri n
Shqipri, por duke nxjerr n pah iden se populli
shqiptar sht nj popull me vitalitet t rrall.
Pohimi i ksaj gjen shprehje n disa momente t
veprs.
Fabrik pr prpunimin e bakrit
Grrmojn, vazhdimisht grrmojn
Hapin toka t reaj buke
N nj vend pash q kishin mbyllur edhe dy ant
e trases s hekurudhs.

AKTET Vol. IV, Nr 4, 2011

Isufaj
nuk mbjellin. Si duket koha nuk u mjafton.
Le ti referohemi mendimit kritik t kohs pr t
arsyetuar edhe m tej se shkaqe e shtyn
Kadaren t bj kto ndryshime: Maksim Gorki
ka thn se hero kryesor pr realizmin socialist
sht puna. Por kjo sduhet marr si dika e
prcipt, q t pasqyrosh procesin e puns,
makinat dhe njerzit me to. Duhet kuptuar se
heroi i letrsis sht njeriu q punon, njeriu i ri.
Pr artistin realist esencialja sht e reja... t
pasqyroj n rradh t par aktualitetin imediat,
ditt q kalojm. Por pasqyrimi i konflikteve
aktuale t dits sht gjithnj m i vshtir, sepse
shkrimtart shpeshher, me thellim t dyfisht
dhe guxim duhet t dallojn t ren q n
embrion. (Siliqi, 1969: 72-76).
Gjenerali i motrzimit t dyt sht nj ushtarak i
zymt, por dhe vendasit sjan m pak t zymt.
Nj ardhmri q si prket askujt. Bie n sy
armiqsia, prmimi, neveria, mllefi.
Kta dreqr paskan qen t fort pr luft
dreq populli-tha gjenerali
...malet e neveritshme
E kaluara tragjike evokohet prmes prkthimit t
dobt e t fjalprfjalshm q i bn prifti kngs
s Urs s Qabes. N motrzimin e par
gjenerali turbullohet nga fryma tragjike q
mbizotron n kngt shqiptare. Ai interesohet
pr kto kng, mahnitet dhe e pranon se
smund ta kuptosh folklorin e ktij populli, pasi
duhet s pari t zhytesh hell n shpirtin e tij. Por
ja sesi shprehet gjenerali i romanit t vitit 67 pr
frymn tragjike q mbizotron n kngt
shqiptare: Zi edhe m keq.
Edhe ushtart paraqiten t friksuar e t
shqetsuar deri n ankth: Rrinin shtrir n tok
dhe me siguri secili mendonte: sht ky qiell
kshtu, nna ime?
N romanin e vitit 1967 shqiptart paraqiten
dinjitoz dhe kjo gjen shprehje n episodet q
tregojn mbi qndrimin e shqiptarve ndaj
ushtarve t mundur q mbetn n fshatra.
sht ripunuar edhe skena e dasms n disa
momente, duke prcjell kshtu iden se sduhet
ushqyer asnj iluzion ndaj armikut, ndryshe nga
motrzimi i par:

Do t jet ndonj shqiptar q ka ardhur nga

Amerika-tha nj plak-ka nga ta q e kan
harruar fare gjuhn shqipe.
duan n dasmat tona?-tha njri nga djemt e
rinj.
Guxojn edhe t ngrihen n valle.
Shqiptart nuk bjn lshime kt rradh. N
kt roman t vitit 67 vihet re nj frym
armiqsie e ndrsjellt, nj konflikt aspak i
heshtur q sa vjen e thellohet. Mbi kto
ndryshime ka ndikuar mendimi kritik i kohs,
sipas t cilit nj rndsi t dors s par ka
aktualiteti i konfliktit. Artisti realist duhet t
grshetoj drejt e me krtiter artistik kritikn e
negatives me mbrojtjen e pozitives, q
prgjithsisht sht nj grshetim i konflikteve me
karakter antagonist dhe joantagonist. (Siliqi,
1969: 78).
Sipas Drago Siliqit, konflikti i bazuar n luftn e t
kundrtave ka qen dhe mbetet motori i do
vepre artistike.
Ndrsa Jorgo Bulo pr Gjeneralin shprehet se ky
roman sht nj polemik me letrsin
dekadente t kohs q e trajton temn
antifashiste nga pozita pacifiste dhe mbi bazn e
koncepteve ekzistenciale. Vrejm ndryshimet e
mposhtme:
Do t nxjerrim dhe ballistt e vrar e do
ti shpiem prapa diellit, n vend t huaj. Edhe t
vdekur t jen bashk me hasmin.
Fshati pran sht mbushur me ballist.
Ka nj jav q jan shtruar n fshat si n shtpi
Gjenerali vshtron parrullat npr mure.
Kuptoheshin vetm fjalt revizionizm,
plenum dhe emri i Enver Hoxhs n nj citim t
shkurtr.
Subjektin e Gjeneralit e punova disa her. Kur
paraqita m n fund n formn e romanit,
redaktori m bri nj vrejtje themelore: ishte i
vetmi roman me tem nga lufta antifashiste ku
mungonte jo vetm roli i partist komuniste, por
nuk prmendej as emri i saj. Spo merrem me t
tjera-the-po mungesn e partis nuk ta fal dot. E
mora dorshkrimin dhe pasi e shfletova shpejt e
shpejt e shpejt, e kuptova se ishte nj krkes
vrass pr veprn. Megjithat mu deshn vetm
tri-katr minuta pr t br retushin e nevojshm.

AKTET Vol. IV, Nr 4, 2011

789

Isufaj
N kreun e pest, n mesin e tij, shtova vetm nj
fraz afodine, fraz q mund ta shkruante do
shkrimtar n bot, qoft perndomor, fetar,
fashist, komunist, apo dekadent. Gjenerali pinte
kafe dhe vshtronte parrullat n mure.
Kuptoheshin vetm fjalt revizionizm,
plenum dhe emri i Enver Hoxhs n nj citim t
shkurtr. U ktheva pas disa ditsh n shtpin
botuese me dorshkrimin n duar dhe me pamje
triumfatori. I thash redaktorit q n vend t
emrit t partis, kisha shkuar m larg, kisha vn
emrin e shefit t saj, dhe ai tha aq m mir.
sht e vrteta ku pa frazn, mblodhi buzt, por
skishte thoshte. Emri i diktatorit ishte shtyps.
Me zemr t thyer pranoi q vepra t shkonte n
shtyp.
Rndimi i ankthit-shformimi psikik i gjeneralit:
ajo ka shnjon ndryshim n kt variant sht se
katastrofa morale q pson gjenerali sht jo
vetm rezultat i zhgnjimit n misionin e tij, po
dhe fundi logjik i nj konflikti me shqiptart m t
thell se n variantin e par:
Balt e mallkuar. K y nuk sht krkim, ky sht
panik.
Kur shikoj fytyra njerzish, imagjinoj si do ta
ken kafkn.
Gjenerali ndjeu frik. E kaluara nuk harrohej
kollaj dhe shqiptart jan hakmarrs.
Dyshimi i llojllojshm q i ngjall qndrimi i
shqiptarve, pamja e maleve q e tmerron, frika
e hakmarrjes nga shqiptart.-i kallin n shpirt jo
thjesht nj tis zymtie, por frik t przier me
ankth, urrejtje e nervozizm. E kaluara pr t
ciln i flasin armatat e tij q dergjen nn dhe, e,
nga ana tjetr e tashmja t ciln arrin ta njoh
drejtprdrejt prmes kontakteve me shqiptart,
trondisin thell n qenien e tij at lloj krenarie e
madhshtie me t ciln ka ardhur n tokn
shqiptare.
Rrfimi brenda rrfimit i pasuruar Udhtimi i
gjeneralit n t dyja motrzimet ka shrbyer pr
t lidhur episodet, ngjarjet, gjykimet e
personazheve t ndryshm q kan t bjn me
t kaluarn dhe t sotmen. Romani i vitit 67
paraqitet edhe m i pasuruar me skena e situata
790

n formn e kujtimeve t t afrmve t

ushtarve ose t shokve q kan mbetur gjall.
Gjithashtu jn pasuruar copzat e jets n luft,
t riprodhuara n formn e ditari t ushtarit t
panjohur:
Ska hipokrizi m ta madhe se krkimi i
eshtrave pasi mbaron lufta. Un pr veten time
nuk do ta doja kt favor. Kt medaljon t
poshtr do ta flak ndonj dit. Dhe ai e flaku
vrtet dhe mbeti pa t.
Ushtart dnojn mashtrimet e prijsve t tyre,
farsn q luajn me ushtart jo vetm kur jan
gjall, po dhe pas vdekjes, kur mbledhin eshtrat e
tyre. sht nj kritik kundr absurditetit t
ushtrive pushtuese q prfundojn n asgj dhe
n turp.
Jan shtuar disa biseda n kujtimet e gjeneralit
q prforcojn kritikn ndaj fashizmit dhe
dyfytyrsin e misioneve t tilla:
Misioni juaj sht nj hipokrizi.
Gjenerali u zverdh n fytyr.
Kshtu flasin t shiturit. Marsh prjashta.
Rrfimi mbi urn sht shtuar pr t plotsuar
rrfimet e ushtarve pr shokt e humbur dhe n
veanti, pr t dhn prjetimet plot ankth t
ushtarve fashist n token e huaj.
Vdekja e varrmihsit t quajtuar Reis sht vetm
n romanin e vitit 67. Mikrobi qndron i fshehur
nn tok dhe pas 20 vjetsh shprthen. Kufoma
hakmerret.
Ndryshim tjetr sht heqja e prmbajtjes s
telegramit t nj grupi veteransh, t cilt n
motrzimin e par, prgzonin gjeneralin pr
flakjen e eshtrave t kolonelit. (Por n kt
motrzim, gjenerali sht penduar pr flakjen e
eshtrave t kolonelit dhe i sht lutur priftit pr
zvendsimin e tyre. Kshtu, do t ishte e pavler
prmbajtja e nj telegrami t tilll.)
Prshpejtimi i kohs s zgjatur. Erdhi pranvera
dhe kaloiNdryshe nga motrzimi i par, koha
prsritet. Krkimi sht zgjatur m shum se
sht parashikuar; ka nj shtyrje afati pr
kohn e krkimeve. Por ajo ka sht e
rndsishme n kt riciklim t kohs sht
lehtsia me t ciln pranvera dhe vera kalojn:
personazheve (prmes ktij procedimi t elipss

AKTET Vol. IV, Nr 4, 2011

Isufaj
kohore) u mohohet e drejta pr t jetuar nn
diell, ata mund t enden vetm n atmosfer
vjeshte me balt, shi, gjethe t vyshkura.
Grotesku m i shpesht. N t dy motrzimet ka
prftesa groteske q jan n themel t ksaj
vepre. Ato organizojn strukturn dhe
kompozicionin e saj. Fabula sht organizuar mbi
nj veprim t skajshm e tmerrues: zhvarrimin
dhe mbledhjen e eshtrave t t vdekurve.
Grotesku prftohet prej nj lloj barazimi
shprpjestimor t figurave, gjendjeve dhe
veprimeve t personazheve: N nj lugin ne
gjetm t prziera me eshtrat e ushtarve eshtra
mushkash-tha general-lietnanti.
Funksioni i njsimit t eshtrave t ushtarve me
ata t mushkave sht theksimi i ides se n luft
njeriu humbet do lloj identiteti: T gjith jan
nj e tetdjet e dy. M duket se edhe un vet
jam nj e tetdhjet e dy.
N kt situate grotesku prftohet nprmjet
njsimit t eshtrave t kolonelit t vdekur me
eshtrat e vet gjeneralit q sht i gjall.
Funksioni estetik-shprehja e ndshkimit t rnd
t gjeneralit. Grotesku e njson at me kolonelin
e vrar nga nj plak shqiptare: T m qllonte
mua t kndoja nj kng t ksaj natyre pr
ushtart q po mbledh, kushedi gj e
llahtarshme do t dilte. (ndrthurje e nj dukurie
qesharake me nj tmerruese)
Prftesat m t dendura groteske n motrzimin
e vitit 67 i japin edhe m dramacitet rrfimit dhe
i prshtaten m s miri natyrs intriguese t
fabuls.
Gjenerali dhe prifti m pran njri-tjetrit Nj ide,
nj situate dhe sidomos nj personazh i vn
prball tjetrit, fiton nj vler t re dhe i jep force
e mprehtsi ides qndrore. Mbi bazn e ktij
parimi gjenerali dhe prifti jan vendosur n nj
lidhje t dyfisht: ata edhe plotsojn njritjetrin, edhe qndrojn prball njri-tjetrit. Me
urrejtjen pr shqiptart dhe pikpamjet e
filozofit e tyre gjenerali dhe prfti n plan
shoqror plotsojn njri-tjetrin, kurse n plan
individual ata i ndan mnyra sesi i prjetojn
gjrat: gjenerali e prjeton disfatn e vet n

mnyr m tronditse; prifti me cinizm e qetsi.

Kjo i ve shpesh prball njri-tjetrit. Nj zgjidhje e
till artistike i ka dhn rrfimit nj karakter m
dramatik, e pr pasoj dialogu sht br m
psikologjik e m i mpreht. Kta personazhe,
njri me botn e tronditur nga nj disfat e
dyfisht, tjetri me cinizmin e vet karakteristik dhe
me filozofin e urrejtjes, nxisin mendimin pr
fatet historike t popullit shqiptar. Marrdhniet
midis ktyre dy personazheve nuk jan aq t
tensionuara sa n motrzimin e par:
Ju krkoj ndjes
Ju dgjoj me knaqsi.
Dialogt pr Shqiprin dhe shqiptart nuk
kthehen m n debat, sepse gjenerali e mbshtet
priftin n botkuptimin e tij pr zakonet e
shqiptarve. Shpesh ata kan t njjtin mendim,
ose hert a von bien dakord pr shtje t
ndryshme.
Prifti dhe gjenerali gjenden m pran njri-tjetri
n kt morzim: Prift,-tha, -erdha t pajtohemi.
Kot q u grindm pr thesin.
Nga motrzimi i dyt n motrzimin e tret
Prpunime stilistikore n motrzimin e tret.
Proza n e Kadares ka prishur disa kufinj
tradicional midis shtresave t ndryshme
strukturore, midis fjals s autorit dhe asaj t
personazheve, midis dialogut e monologut. N
motrzimin e vitit 2001 Kadareja e ka prpunuar
m tej kt teknik, duke shmangur disa shenja
t piksimit, gj q nuk vihet re n romanin e vitit
67. Psh n dialogt q i kujtohen gjeneralit nuk
kuptohet se ku mbaron fjala e narratorit dhe ku
nis ligjrimi i njrit apo tjetrit personazh. Fjalt e
personazheve przihen e shkrihen me njratjetrn e po ashtu, dhe me fjaln e rrfimtarit
duke i dhn thellsi rrfimit. Ditari i ushtarit t
panjohur italian nis me gjysmn e nj fjalie (duke
theksuar prhubjen), jo m nj fjali t plot e t
qart si n variantin e vitit 67. Fraza e ndrtuar
n kt mnyr vjen natyrshm tek lexuesi dhe
m me vrtetsi. Bhet fjal pr nj ditar fardo
t nj ushtari fardo e, prve ksaj, ka kaluar
mjaft koh q kur ushtari italian mbante kt
ditar dhe koha ka ln gjurmt e saj. Ndonj flet
e shkputur, e humbur apo e prishur, ndonj fjali

AKTET Vol. IV, Nr 4, 2011

791

Isufaj
e fshir dhe fraza e ktij ditari vjen e cunguar, e
paplot. Kshtu, dhe lexuesi me ndrmjetsin e
ksaj teknike hyn m natyrshm n kohn e
rrfimit.
Prftesa t tjera t groteskut dhe ironis.
Prpunimi n kt motrzim ka prekur dhe ann
leksikore. Prpjekja pr t zvendsuar deri n
fund fjalt e huaja m fjal shqipe dshmon pr
krkimin e prsosmris.
Ombrellat- hijzat
Arkivol- arkmort
Vigjilenc- syelsi
Oxhak- tymtar
Kapot- pallto
Tavull duhani- hirnore
Muhabet- kuvendim
Kapuin e mushamas- kokoren e mbipetkut
Dentisti- dhmbtari
Bien n sy disa neologjizma: thirravaj apo
vdeknaj sipas gjedhes akull-akullnaj.
N zvendsimin e fjalve t huaja me fjal
shqipe bie n sy dhe zvendsimi i emrit Reis me
Gjolek. Edhe pse romani i sht drejtuar nj
auditori universal me prkthimin e tij n gjuh t
huaja, autori sjell zrin e Shqipris n kt
auditor t madh.
PRFUNDIME
Gjenerali i ushtris s vdekur sht pa dyshim
teksti q ka psuar m shum ndryshime q nga
lindja e tij. Kalimi nga tregimi n roman ishte nj
domosdoshmri artistike. Ndrrimi i zhanreve do
t sillte nj tekst t gjall e t larmishm. N
labirintet ku enden gjenerali dhe ushtria e tij prej
kalciumi, lexuesi ndeshet me xhapa letrar q
mund t qndrojn m vete. Kshtu, ditari i nj
ushtari italian t kthyer n shrbtor n shtpin
e nj fshatari shqiptar, tregimi pr shrtpin
publike, rrfimi retrospektiv pr Nik Martinin,
apo rrfimi i shkallshkallshm pr Kolonelin Z.,
skena e dasms (ku gjenerali harron se
prfaqson nj ish-ushtri pushtuese dhe beson se
sht i barabart me t tjetrt, nj plak i hedh
eshtrat e nj koloneli)-t gjitha kto afirmojn
fuqin romaneske t ktij shkrimtari.

792

Romani luhet n dy plane; n t ka tunele q

lejojn t rrshqitet nga nj epok n tjetrn;
fillimi i viteve 60 dhe akoma m tej: lufta e
fundit.
Subjekti dhe arkitektura e romanit kan pranuar
nj larmi t pakufizuar elementesh strukturor,
kmbimin e lir t planeve, kaprcimet dhe
kalimet e vazhdueshme, pasurimin e teknikave
rrfimtare.
Ripunimi i romanit t vitit 1963, shnoi botimin e
vitit 1967-q sht dhe motrzimi kryesor. Ky
morzim ndryshoi figurn e gjeneralit. Nga nj
gjeneral q sht m shum pr tu dhimbsur
sesa pr tu urryer, ai sht shndrruar n nj
ushtarak me mentalitet fashist racist. Qndrimi i
tij cinik nuk qndron shum nga qndrimi i priftit;
ata dhe pse i ndan mnyra sesi e prjetojn
disfatn, i bashkon prmimi, urrejtja ndaj
shqiptarve. N kt motrzim katastrofa morale
q pson gjenerali sht jo vetm rezultat i
zhgnjimit t misionit t tij, por edhe fundi logjik i
nj konflikti me shqiptart, m t thell se n
motrzimin e par. Mbi kto ndryshime ka
ndikuar nga njra an realizmi (nj militarist i
vjetr q nuk nxjerr msime nga historia, duke e
nderuar luftn, sht po aq fajtor sa dhe
gjeneral t tjer q udhhoqn armatat e tyre
n Shqipri), e nga ana tjetr, po aq dhe Realizmi
Socialist (varianti i vitit 1963 u akuzua, ndr t
tjera pr munges urrejtjeje ndaj armikut,
dobsim t lufts s klasave).
Prftesat e reja t groteskut n kt variant t
dyt i prshtaten m s miri natyrs intriguese t
fabuls dhe i japin edhe m dramacitet rrfimit.
Prpunimi q shnon motrzimin e vitit 2001 ka
prekur m tepr ann gjuhsore (krijimi i
neologjizmave dhe zvendsimi i fjalve t huaja)
dhe at stilistikore (sht shkrir jo vetm fjala e
personazhit me fjaln e rrfimtarit, por edhe
frazat e personazheve jan shkrir me njri
tjetrin; fraza t ndryshme jan ln prgjysm,
jan prishur disa prej konvencioneve t piksimit)
Duke krkuar t ndreq dika nga motrzimi n
motrzim Kadareja synon prkryerjen e ktij
romani.
Krkimi i prsosmris, teksti
prfundimtar i Gjeneralit, prkryerja e tij artistike

AKTET Vol. IV, Nr 4, 2011

Isufaj
jan rezultat i nj prpunimi prmirsues npr
koh.
BIBLIOGRAFIA
DADO, Floresha (1997), Proza npr teknikat
poetike, Toena, Tiran.
DE BIASI (1982), La legende de Saint Julien
lHospitalier, La critique Genetique.
KADARE, Ismail (1962), Gjenerali i ushtris s
vdekur, Zri i Rinis, Tiran.
KADARE, Ismail (1963), Gjenerali i ushtris s
vdekur, Naim Frashri, Tiran.

KADARE, Ismail (1967), Gjenerali i ushtris s

vdekur, Naim Frashri, Tiran.
KADARE, Ismail (1990), Ftes n studio, Tiran.
KADARE, Ismail (1996), Dialog me Alain Bosquet,
Onufri, Tiran.
KADARE, Ismail (2001), Gjenerali i ushtris s
vdekur, Onufri, Tiran.
KUUKU, Bashkim (2000), Kadare n 40 gjuht e
bots, Onufri, Tiran.
SILIQI, Drago (1989), N krkim t s res, N.
Frashri, Tiran.

AKTET Vol. IV, Nr 4, 2011

793