Bir filozofu zel olarak felsefe tarihiyle ilgilenmemi veya felsefeyle daha amatr bir

seviyede iliki kurmu okuyuculara grece ksa bir yazda genel olarak anlatmann asl zor
filozoflar eitli felsefe yapma gelenekleri iine yerletirip anlamamz kolaylatran a
kavramlar kullanmann pek fayda etmemesinde yatar. rnein, eer okuyucu eitli felsefe y
a gelenekleri ile aina olmu olsa, belirli ontolojik ballklara (burada ontolojik ball
lozofun hangi felsefe yapma gelenei iinde durduunu belirler) sahip filozofun felsef
e yapma veya felsefi konular ele alma biimine dair bir beklenti gelitirebilir. Veya
, en azndan, bu tr anahtar kavramlar zerinden o filozofu belirli bir gelenek ierisin
de dnp genel bir kanya ulaabilir. Ancak bu ainal verili almadmzda, filozofu
s beklenen bir yaz bu kavramlardan (monist-dalist-pluralist, paralelist, vesair) ya
rarlanmak yle dursun bir de bu kavramlardan ne anlalmas gerektiini aklamak gibi bir
erine alr. Bu durumda yaplmas gereken Spinozann bir monist ve anti-hmanist olduunu b
rtmekten ziyade Spinozann monizminin ve anti-hmanizminin ileyiini gstermektir. Bu il
gstermenin bir yolu ise belirli bir izlei takip edip, monist ve anti-hmanist olmann
filozofu hangi tavr almaya belirlediini gstermeye almaktr.
Althusser felsefeyi teorik alanda snf mcadelesi veya younlam siyaset olarak tan
ierdii eitli sakncalar tartmaya amann yeri buras deil. Ancak bu tanm daha mak
en azndan bu yaznn amacna hizmet edebilecek bir hale getirebiliriz. yle diyelim: Her
siyasi duru dile getirilmemi de olsa eitli ontolojik varsaymlara dayanr. Ve tersine,
er ontolojik kuram belirli bir siyasi dnceyi varsayar veya o dnceye gebedir. Spinoza
konusu olduunda bu ikisi arasndaki iliki daha da belirgindir; bu yzden Spinoza nn fe
lsefesinin zn verebilecek genel bir tasvir yapmann belki de en iyi yolu onu zamanndak
i liberal filozoflarla olan tartmalar ve o filozoflarla olan kartl zerinden anlama
[1] Bu yazda denenecek olan ise tam da bu izlek zerinden Spinoza hakknda genel, anc
ak genel olduu kadar kabataslak ve yetersiz bir balang saylabilecek bir tasvir verebi
lmektir.
Siyasal liberalizmin z hmanizm ideolojisidir. Bu noktada olduka basit ancak basit ol
duu kadar da genel bir yanl anlamay nlemek iin ekleyelim: Bu yaz iinde hmanizm kav
n sevgisini tleyen bir ideolojiyi belirtmek iin deil, bireyi her trl ilikinin yap
gren, ve toplumu ve tm toplumsal kurumlar zgr bireylerin zgr iradelerinin/edimlerin
bir yansmas, bir gereklemesi olarak okuyan bir ideolojiyi belirtmek iin kullanlmaktad
Bu ideolojiye gre birey, en azndan zihni ve iradesi itibariyle zgr bir varlktr ve bu
grlk insann bedensel belirlenimlerinin kouludur (en azndan dier maddi koullar arasn
r kouldur). Bireyin zgrlnn maddi belirlenimlerinden nceye, bu belirlenimlerin zgr
rak yerletirilmesi, kastl olarak ya da deil, verili toplumsal tabiyet biimlerinin mer
latrlmas ilevini grr. Bahis konusu olan tabiyet biimi ne olursa olsun, bu anlayn
irdii yer bu tabiyet ilikisinin ortaya kmasnn koulu olan zgr seimler/edimlerdir.
oplumsal kontrat bu ynlendirmenin ak bir rnei olarak okunabilir. Hobbesa gre doal
ki zgr bireyler doal durumun getirdii sakncalardan kanmak iin haklarn mutlak bir
teslim ederler. Devletin ortaya knn koulu, devlet iktidarnn kayna ve meruiyetin
lerin bu zgr edimleridir. Bir baka deyile, verili bir iktidar ne kadar mutlak olursa
olsun, bu iktidarn nesnesi olan bireylerin zgrlk alanlar ne kadar daralm olursa ols
bu durum ayn bireylerin zgr edimlerinin bir sonucudur. Yine, rnein, serbest piyasa ta
nmndaki "serbest" kavram benzer bir ilev yklenir. Bir yandan piyasa iindeki zgr akt
zgr edimlerine iaret ederken dier yandan bu edimleri belirleyen maddi koullar gizler
Peki siyasi liberalizm temel yap ta olarak grd bireylere bu zgrl nasl atfeder
Siyasi liberalizmin aklama tarz, zmni ve belirli derecelerde olsa da, beden ve zihin
arasndaki ikililik zerinden iler. Dalist ontolojiye gre zihin ve beden, dnce ve uz
arak, birbirinden ayr tzlerdir. Bu ikisinin ayr tzler olarak anlalmas demek zihnin v
edenin sadece kendileri zerinden anlalmas gerektii; yani zihnin ileyiinin bedenler d
da geerli olan kurallara gre anlalamayaca ve tersine bedenin ileyiinin de sadece be
r dnyasnda geerli olan kurallara gre anlalmas gerektii anlamna gelir. Zihnin beden
l olarak ayrl ayn zamanda zgrl olanakl klan bir alan aar. Zihin, bedenlerin d
rminizmin dnda olduu iin zgrdr (en azndan bedenler arasnda geerli olan ve bedenl
yen ilikilerden zgrdr). Dahas, bedenin aksine zihin indirgenemez bir tekilliktir. D
leyse varm nermesinde varolan olarak iaret edilen tm tekillii iinde dnen bir varl
ir bendir. Zihnin, yani bir anlamda benin, bu tekillii insan bireyine tekilliini vere
eydir. nsan bireyi beden sahibi olarak paralara ayrlabilen yani karmak bir varlktr
ada karmak varlk olmak demek bedenin herhangi bir eyi aklamak iin bir balang nokt
alnamayaca nk bedenin, karmak bir varlk olmasndan dolay, kendisinin aklanmaya

a gelir. Ancak birey ayn zamanda zihin sahibidir ve zihin de indirgenemez bir tek
illik olduu iin birey de indirgenmez bir tekilliktir. Bu sebeple, dalist ontolojiyi
temel alan herhangi bir aklama tarz bireylerin bulunduu ilikileri bireyleri balang
alar alarak aklamaya koyulur. Elbette bu aklama tarz, stelik sadece kendi terimleri
e kalsa bile, eitli sorunlardan ve paradokslardan muzdariptir. rnein, eer zihnin zgr
bedenden ayrmna dayanyorsa bu tr bir zgrlk ne dereceye kadar zgr irade ile ifade
grle denk der (sonu olarak zgr irade zihnin beden zerindeki hakimiyetidir)? Bu par
r amlamak ve verilen cevaplar incelemek bu yaznn snrlar ierisinde mmkn deil, a
imdilik paranteze alnp dalist ontolojinin genel aklama tarz u ekilde zetlenebili
bedenden ayr bir tz olduu iin bedenin aksine zgrdr; zihin ve bedenin birleimi olan
bireyleri ise zihin sahibi varlklar olarak indirgenemez bir tekillie sahip zgr bire
ylerdir -stelik sadece zihinsel olarak deil zihnin beden karsndaki stnl sayesinde
ren iinde de zgrdrler. Sonu olarak bu ontolojik yaklam, yani zihnin bedenden bams
ne nsel olarak koyulmas, yukarda da belirtildii gibi bedensel tabiyet ilikilerinin bi
r neden olarak deil bir sonu olarak okunmasn getirir. Ksacas zihin/dnce/bilin ve
an ontolojik ayrmn dorudan veya dolayl olarak getirdii siyasi sonu eitli tabiyet il
inin kaynann bireyin zgrlnde aranmas ve bu tabiyetin biimlerinin bu zgrln bi
esi olarak okunmas/merulatrlmasdr.
Hemen burada araya girip olduka nemli bir olguya bir kez daha deinmekte fayda var:
Dalist ontolojinin zihni bedenden ayrmasnn amac verili toplumsal ilikileri merulat
ldir. Filozoflar bu ayrma ynlendiren farkl mantksal nedenler bulunur. rnein Descarte
ygulad metodolojik phe sonucunda zihnin bedenden bamsz olarak varolmasnn mantksa
k olduuna kani olmutu. Ayrca zihinsel belirlenimlerin bedensel belirlenimlere indir
genemez olduuna dair eitli gl argmanlar da mevcuttur. Felsefi olarak yaplmas gerek
mantksal olanakllklar zerinden tartmaktr. Ancak bu yaz eitli ontolojik anlayla
hangi siyasi kavray tarzlarna gebe olduu zerinden bakmakta ve dalist ontolojinin, ist
yerek veya deil, tabiyet ilikilerini bireyin zgrl zerinden merulatran siyasi a
gebe olduunu savunmaktadr.
Spinozann felsefesinin en temel karakteristii insan bireyine atfedilen bu indirgene
mez tekillii ve zgrl reddetmesidir. Spinozaya gre insana zgr bir irade atfetmek o
rallk iinde bir krallk" olarak alglamak demektir. Ancak bir tek krallk, yani doa, var
ve insan onun bir paras olduu iin insan edimleri kurgusal bir zgrle dayanarak dei
i tm nesneler iin geerli olan temel yasalar erevesinde anlalmaldr. Bu noktada bile
a nn zihne atfedilen zgrl ve bamszl kabul etmedii grlebilir.
Spinoza ya gre uzam ve dnce iki ayr tz deil, tek tzn (doa) iki ayr sfatdr (y
tz olmamak ancak bir tzn sfat olmak ne demektir? Her eyden nce sfat veya yklem
ktir? Spinozaya gre sfat tzn zn meydana getiren eydir.[2] Bu tanma gre sfat tz
e eder. Yani tz-doa dnce olarak ve uzam olarak vardr. Burada Spinozann dalist dili
na dikkat etmek gerekli. Dnce ve uzamn doann sfatlar olduunu sylerken Spinoza do
varoluunu ve uzam olarak varoluunu birbirine indirgenemez ancak iki farkl varolu ta
rz olduunu ifade eder. Nitekim Spinoza bu dalist dili Trebiliminin eitli yerlerinde
korur: Herhangi bir yklemin [sfatn] kipleri [modlar] baka bir yklemin altnda deil
ak kipleri olduklar o yklemin altnda grld srece Tanry [tz-doay] neden olarak
tletirirsek bu ifadenin anlatmak istedii udur: Zihinsel bir belirlenim (bir fikir,
bir dnce, bir karar) dnce sfatnn bir kipi olduu iin ancak dnce sfatnn bir
aka fikir, bir baka dnce, bir baka karar) anlalabilir. Ve bu zihinsel belirlenim an
ir baka zihinsel belirlenim zerinde etkide bulunabilir (yani bir karar alma bedens
el bir hareketi tetiklemez, olsa olsa bir baka karar veya dnceyi tetikler). Ayn durum
bedensel belirlenimler (oturma, kalkma, konuma) iin de geerlidir. Ksacas Spinoza zihi
nsel kararlarmzla bedensel hareketlerimiz arasnda bir etkileimi kabul etmeme noktasna
kadar varmaktadr: Ne beden anl [zihni] dnmeye, ne de anlk bedeni dinginlie [veya
], , belirleyebilir.[4] Yani bedensel hareketlerimizin zgr irademizin bir sonucu olm
as yle dursun, bu hareketlerin zgr veya deil herhangi bir zihinsel aktiviteyle nedens
l bir ilikisi yoktur. Spinozann dalist dili belli bir seviyeye kadar korumas uzaml ol
nn ve dnceye ait olann birbirine indirgenemeyeceine dair argmanlardan (rnein bir f
r bedeni itemez nk bir fikir uzamda yer kaplamaz ve iki ey ancak aralarndaki ortaklk
astasyla etkileime girebilirler; itme ilikisi iinse uzaml olmaklk gibi bir ortak nok
gerekmektedir) belirli oranda etkilendiini gsterir. Spinozay beden ve zihin arasnda h
erhangi bir etkileimi reddetmeye iten sebepler ne olursa olsun bu ikisi arasnda gl ve
dorudan bir etkileimin varlna bizi inandrmaya iten apak olgular mevcuttur. rnein

r zarar grdnde zihin dorudan bir ac duyumsar, veya beden bir eye gereksinim duyduun
hin bu gereksinime elik eden duygulanm (alk, susuzluk) duyumsar. Spinoza iin bu olgun
n aklamas paralelizmdir. Paralelizmin aklamas ise Spinozann kat determinizmidir.
Spinozaya gre bir etki ancak nedeni zerinden anlalabilir, daha dorusu etkinin bilgis
edenin bilgisine bamldr.[5] Yani etkinin ne olaca ve hangi tarzda olaca nedenin ne
ve hangi tarzda olduuna baldr. Hem uzam, hem de dnce kendilerine neden olarak tz
yani tzn varoluu uzamn (uzaml eylerin) ve dncenin (fikirlerin-kararlarn) varoluu
. imdi hem uzaml eyler hem de dncenin kipleri neden olarak tz aldklar iin ayn t
lar. Ksacas doay ister beden sfat ister dnce sfat altnda inceleyelim bir ve ayn
er an buluruz: dealarn dzen ve balantlar eylerin dzen ve balantlar ile aynd
m sfat ve dnce sfat arasnda bire bir bir elemeden sz edilebilir. Uzam sfatnn
i herhangi bir beden) iin dnce sfatnda da bu kipe tekabl eden bir kip (yani bir zihi
bulunmaktadr. Benzer ekilde bir bedenin her trl bedensel belirlenimine e zamanl olara
o bedene tekabl eden zihinde de zihinsel belirlenimler ortaya kar. Bu bire bir eleme
o denli kuvvetlidir ki Spinozaya gre insan bedeni ve insan zihni iki farkl sfat altn
da incelenen bir ve ayn eydir.[7] Yani insan bedeni ve insan zihni arasnda bir etki
leim yoktur ancak zihnin dzeni ve ileyii ile bedenin dzeni ve ileyii birbiriyle o de
rtr ki bu ikisi birbirinden ayrlamayacak ekilde bir birlik ierisindedir.
Spinozann aklama tarznda bu noktadan itibaren radikal bir deiiklik gzlemlenir. Zihi
bedenin birbirine indirgenemezliini savunmasna ramen ikisi arasndaki bire bir rtme i
sinde beden srekli n plana kmaya balar. Zihnin kararlar olarak algladmz eyler b
rinden baka eyler deildir ve bu itkiler deitike deiir.[8] Burada dikkat edilmesi ge
nokta Spinoza nn bedensel itkileri asla zihnin kararlar olarak nitelendirmemesi v
eya zihnin kararlar deitike bu itkilerin de deitiini iddia etmemesidir. stelik bizi
oluunu sadece zihnin etkisi ve katlm sayesinde anlamlandrabildiimiz birok ey (rne
pnak ve hatta bir sanat eseri) Spinozaya gre sadece bedensel ilikiler ierisinden anla
aldr. Spinoza bu noktadan itibaren bizi bedenin nelere muktedir olduunu tam olarak
bilmediimiz konusunda uyarr ve yukarda rnei verilen olgularn dahi zihnin bir katlm
n sadece beden zerinden anlalmas konusunda srar eder. Bedenin Spinozann aklama tar
snn doruk noktasn ise zihnin varlnn koulu olarak bedenin varoluunu koymasdr:
edimsel [fiili] varln oluturan ilk ey edimsel olarak varolan tekil bir eyin [bedeni
ideasndan baka bir ey deildir.[9] Yani bir zihnin varl bir bedenin fiili varln
hin o bedenin fikridir. Dahas, zihnin yetkinliini anlamann yolu bedenin yetkinliini
anlamaktan geer nk bir beden ayn zamanda birok eyi yerine getirmeye ya da birok e
lenmeye ne denli yatknsa, anl da ayn zamanda birok eyi alglamaya o denli yatkn ola
]
Grld gibi Spinoza beden ve zihnin birbirine indirgenemezliini olduka ak bir biimd
sna karn aklama tarz bedenin nceliine ve zihni beden zerinden aklamaya doru kay
i bu zihin-beden ilikisinde zihin hibir zaman n plana kmaz. Yani bedenin fiili varl
in fiili varl zerinden veya bedenin yeterlilii zihnin yeterlilii zerinden aklanmaz
yorumculara gre bedenin n plana karlmas Spinoza nn aslnda bir paralelist deil mate
monist olduuna iaret ederken dier yorumcular bu durumun sadece pedagojik nedenlerl
e olduunu iddia etmektedir. Bu yorumlara Spinozann adalarnn zihnin ayrcalna ve
erkliine yaptklar vurgunun aksine bedeni n plana karma amacn tam olabilecei de
Spinoza ister paralelist olsun, ister materyalist monist, beden ve zihin arasndak
i ilikinin aklanmasnda bu ikisinin birliine vurgu yaplmas ve zihnin ve bedenin yaps
asnda bedenin n plana karlmas olduka ilgin sonulara sahiptir. ncelikle, Spinozay
zihni aynen insan bedeni gibi olduka karmak bir ilikiler btndr. nsan bedeni nasl
bedenlerin (beden paralarnn) oluturduu ve dier bedenlerle iinde bulunduu iliki sa
varln srdren karmak bir ilikiler btnyse insan zihni de ayn ekilde daha ufak
zihin paralarnn / farkl idelerin) oluturduu ve dier zihinlerle iinde bulunduu ili
esinde varln srdren karmak bir ilikiler btndr. Zihnin karmak bir btnlk ol
mez bir tekillik olmad ve bu nedenle bireylerin kendilerinden baka bir eye indirgenem
eyen birer tekillik olarak anlalamayaca anlamna gelmektedir. Bir dier deyile bireyle
erili ilikileri aklamak iin kullanlabilecek yap talar deil, tam aksine verili ili
i, verili ilikiler iinde aklanmaya ihtiya duyan iliki kompleksleridir. nk bedenler
dier bedenlerle iinde bulunduklar iliki vastasyla ve bu ilikinin tarznda varolurlar
Bir dier sonu ise insan zihninin de ayn insan bedeni gibi belirli zorunluluk ilikile
rine tabi olduudur. nsan bedeni maddi zorunluluklara ne derece tabi ise (ki her be
den gibi tabidir) zihni de o derecede tabidir, ve beden bu zorunluluklara nasl ce

vap veriyorsa zihin de ayn ekilde cevap verir. Yani insan zihni bir zgrlk alan deil,
runluluk alann bir baka sfat iinde (dnce sfat ierisinde) tezahr etmesidir.
Fark edilecei zere Spinozac ontolojiyi temel alan veya bu ontolojiden tretilebilecek
siyasi bir anlay toplumsal ilikileri siyasi liberalizmin yukarda anlatlan bak as
ka farkl bir biimde kavrayacaktr. Bireyler verili toplumsal ilikileri aklamak zere
da tesine gidilemedii iin kendilerinden balanmas gereken indirgenemez balanglar olm
kp kendileri de verili ilikiler a ierisinde aklanmas gereken sonular haline gel
rili bir tabiyet ilikisi o iliki iindeki birey baz alnarak bireyin edimlerinin sonuc
u olarak aklanmaz; tersine bireyin kendisi, iliki baz alnarak bir sonu olarak aklan
yaklamn doal bir sonucu olarak, verili herhangi bir iliki o ilikiyi nceleyen bir zi
n zgrlnn gereklemesi olarak okunmaz, aksine bedenler arasndaki bir iliki sadece b
dzenlenii zerinden aklanmas gereken bir iliki olarak okunur. Yani bedenler arasnda
r iliki incelenirken o ilikinin tesine deil aksine tam da ilikinin kendisine ve beden
lerin o iliki iindeki dzenleniine baklr. rnein bir siyasi liberal dnr piyasa il
eitli bireylerin (piyasa aktrleri) rasyonel kararlarnn bir somutlamasn, gereklem
n, Spinozac bir dnr piyasa ilikilerinin ta kendisini (retim ilikilerini ve bedenler
iliki iinde nasl dzenlendiklerini) grr; rasyonel olarak betimlenen kararlar ise bede
lerin iinde bulunduklar iliki tarz tarafndan belirlendikleri harekete elik eden (anca
kesinlikle bu hareketin kayna olmayan) fikirlerdir. Bedenlerin belirlenimleri deiti
ke zihnin belirlenimleri (yani fikirler ve kararlar) de deiir. Ancak bu fikirler ve
kararlar herhangi bir bedensel ilikiyi merulatrmaya ya da yanllamaya muktedir deild
Son olarak, Spinozac anlay zihne atfedilen ve beden hangi durumda olursa olsun dok
unulmam ekilde kalabilen o kurgusal zgrl reddeder. Zihnin zgrl bedenin iinde
kten baldr. Eer beden bir iliki iinde tabiyet altnda ise zihin de tabiyet altndadr
zgr deilse zihin de zgr deildir; beden zgr olmadan zihin de zgr olamaz.
Spinozann anti-hmanist olmas, yani bireyleri ve bireylerin zgr edimlerini aklama ta
mel momentleri olarak kabul etmemesi, Spinozann bireysellikten veya zgrlkten hazzetme
dii anlamna gelmez. Kald ki Spinoza nn felsefesi zgrl reddetmez; sadece zgrln
el dnyadan bir koputa gren bir zgrlk anlayn reddeder. nk bu tr bir zgrlk a
abiyet ilikilerini zgrln yansmas olarak okuyarak bu ilikileri mistifiye ettii ii
grlk olanan engeller. Spinozaya gre zgrlk bir bedenin kendi doasnn zorunluluu
sidir. Bedenlerin doalarnn gerektirdii eyler bedenden bedene, bireyden bireye deiebi
. Burada nemli olan nokta bireylerin bir balarna deil her zaman iin belirli ilikiler
nde varoluyor olmalardr. Yani hibir birey sadece kendi doasnn zorunluluu uyarnca ha
edemez, ancak her zaman iin baka zorunluluklarn da etkisi altndadr. Bir dier deyile
reyler mutlak anlamda zgr olamazlar. Ancak mutlak anlamda zgr olmamak bireylerin zgrl
alanlarn geniletemeyecei, daha zgr olamayaca anlamna gelmez. te Spinozaya gre
ok kendi doalarnn gereksinimleri ve daha az d zorunluluklar uyarnca davranmalarn,
lklerini artrmalarn salayacak ey bireylerin iinde bulunduklar zorunluluk-tabiyet il
inin doru biimde anlalmasn gerektirir. nk ancak doru biimde anlalan bir zorunl
lebilir bir zorunluluktur. Bu ilikileri doru biimde anlamak ise, bu ilikilerin tesind
e durup bu ilikilere meruiyetini verdii varsaylan farazi bir zgrle bakmay deil, t
ilikilerin kendilerinin maddi koullaryla beraber bilgi nesnesi yaplmasn gerektirir. B
anlamda Spinozann anti-hmanizmi, yani dnyay maddi varl ve zorunluluu ierisinde a
zgrle bir itiraz olarak deil tam aksine bir zgrlk talebi olarak okunabilir.