R A1 06

SISTEMI POBUDA SA VODENIM HLAENJEM

TIRISTORSKIH MOSTOVA U HE "ERDAP 2"

NEMANJA MILOJI*,
ZORAN IRI, ORE STOJI, MILAN MILINKOVI, SLAVKO VEINOVI,
DUAN JOKSIMOVI, DUAN ARNAUTOVI
ELEKTROTEHNIKI INSTITUT "NIKOLA TESLA", BEOGRAD

MIROSLAV BENIEK
MAINSKI FAKULTET, UNIVERZITET U BEOGRADU

MILO TOMI
HE "ERDAP 2", NEGOTIN

SRBIJA

Kratak sadraj - U radu je opisano novoprojektovano reenje statikih sistema pobude

hidroagragata u HE "erdap 2". Modernizacija i rekonstrukcija su podrazumevali
kompletnu zamenu postojeih pobudnih sistema, s' obzirom da su ve oko 30 godina u
radu i da su zbog zastarelosti opreme i nedostupnosti rezervnih delova pri kraju svog
ivotnog veka. U upotrebi su bila tri razliita tipa statikih sistema pobuda na svih deset
hidroagregata, tako da se ugradnjom novih sistema postigla unifikacija opreme svih
sistema pobude. Poseban osvrt je dat na izvrena unapreenja kako u regulacionom
tako i u energetskom delu sistema pobude. Najvea specifinost novoprojektovanog
sistema jeste projektovanje i upotreba vodenog hlaenja energetskog dela sistema
pobude koji ine dva trofazna punoupravljiva tiristorska mosta. Prikazan je proraun
projektovanog reenja rashladnog sistema kao i sprovedena ispitivanja na prototipu
tiristorskog mosta. Rezultati dobijeni ispitivanjima pri putanju u rad sistema pobude
su potvrdili vrednosti dobijene proraunima i dokazali efikasnost i pouzdanost
primenjenog reenja.

Kljune rei Sistem pobude - Vodeno hlaenje - Regulator napona

*
Koste Glavinia 8a, 11000 Beograd, milojcic@ieent.org
1 UVOD

U HE "erdap 2" su od prvog putanja u rad agregata u pogonu bili statiki sistemi pobuda sa
analognim regulatorima napona na svih deset hidroagregata i to tri razliita tipa od tri proizvoaa.
Zbog dugog vremena u pogonu, zastarelosti opreme, nepouzdanosti u radu i tekoa u nabavljanju
rezervnih delova sistemi pobude su se nali blizu kraja svog ivotnog veka. Stoga je odlueno da se
izvri njihova zamena novim savremenim statikim sistemima pobuda sa digitalnim regulatorima.
Razvijeni su, isprojektovani, izraeni i puteni u rad sistemi pobuda na etiri hidroagregata tokom
2012. godine (agregati A3, A4, A5 i A6), dok se ostali sistemi planiraju za izradu i putanje u rad
tokom 2013. i 2014. godine.

Osnovni tehniki zahtevi za nove sisteme pobuda su bili sledei:

statiki sistem pobude sa dva nezavisna digitalna regulatora i dva nezavisna trofazna
punoupravljiva tiristorska mosta,
obezbeenje rada generatora u svim pogonskim reimima predvienim posebnim
zahtevima koji se odnose na sinhroni generator,
prinudno vodeno hlaenje energetskog dela sistema pobude (tiristorskih mostova)
potpuna rezerva kako u regulacionom delu (REGULATOR 1 - REGULATOR 2) tako i
energetskom delu sistema pobude (TIRISTORSKI MOST 1 - TIRISTORSKI MOST 2),
mogunost potpunog uklapanja u nadreeni digitalni sistem upravljanja agregatom i
unifikacija opreme svih deset sistema pobuda.

2 OPIS TEHNIKOG REENJA

Statiki samopobudni tiristorski sistem pobude se koristi kao regulisani izvor napajanja pobudnog
namotaja sinhronog hidrogeneratora snage 27,55 MVA pobudnom energijom koja se uzima preko
pobudnog transformatora sa izvoda generatora. Blok ema pobudnog sistema je data na slici 1, a
izgled ormara ugraenog sistema pobude na slici 2. Sistem pobude sinhronog generatora se sastoji od
dve celine: upravljako-regulacioni deo i energetski deo sistema pobude.

Upravljako-regulacioni deo sistema pobude obuhvata sledeu opremu:

dva nezavisna digitalna automatska regulatora napona,
digitalni sistem akvizicije signala u sistemu pobude,
elektrine zatite u sistemu pobude,
ulazno/izlaznu upravljaku relejnu automatiku,
oprema za realizaciju analognih merenja u sistemu pobude,
oprema za signalizaciju u sistemu pobude i
oprema za komunikaciju ka nadreenom sistemu upravljanja.

U energetski deo sistema pobude spada sledea oprema:

pobudni energetski transformator,
dva nezavisna trofazna punoupravljiva tiristorska mosta,
tropolni i dvopolni rastavljai ispred i iza tiristorskih mostova,
prekida za demagnetizaciju sa otpornicima za demagnetizaciju,
sklop poetne pobude generatora,
sklop prenaponske zatite na jednosmernoj strani sistema pobude,
sklop za promenu polariteta pobudnog napona i
oprema u sklopu sistema rashlade vodom tiristorskih mostova.

U tabeli 1 su prikazani osnovni tehniki podaci novoprojektovanog sistema pobude.

2
Tabela 1. Osnovni tehniki podaci sistema pobude

Naziv Vrednost
Nominalna (trajna) vrednost ispravljene struje Ifn = 2300 A
Mogue preoptereenje pri prethodnom trajnom optereenju
Ifmax = 4600 A / 20 s
If = 2300 A
Maksimalni ispravljeni napon Ufmax = 540 V
Nominalni napona napajanja 3x400 V / 50 Hz
Koeficijent forsiranja po struji (u odnosu na nominalnu struju
kfi = 2
sistema pobude)
Koeficijent forsiranja po naponu (u odnosu na napon pobude
kfu = 3,07
nominalnog reima) pri nominalnom naponu statora
Osnovni podaci pobudnog transformatora Sn = 1600 kVA
U1/U20 = 6300/400 V
Dyn5
Hlaenje tiristorskih mostova vodeno prinudno
Nominalni/maksimalni pritisak rashladne vode 2,5 / 5 bar
Nominalni/minimalni protok rashladne vode 40 / 30 l/min
Minimalna specifina otpornost rashladne vode 50 kcm
Maksimalna temperatura okoline 45 C

Slika 1 Blok ema sistema pobude

3
 Slika 2 Sistem pobude agregata A6

2.1 Upravljako-regulacioni deo sistema pobude

Regulator sistema pobude je digitalni mikroprocesorski ureaj razvijen na savremenoj platformi koja
omoguava pouzdano i sigurno sprovoenje svih upravljako-regulacionih funkcija i algoritama u
sistemu pobude. U sistemu pobude su ugraena dva regulatora koji u takvoj konfiguraciji predstavljaju
jedan drugom potpunu rezervu. Regulatori su u radu nezavisni jedan od drugoga, tako da su svi ulazni
signali sistema pobude zajedniki za oba regulatora, dok se izlazi paralelno sa oba regulatora
prosleuju na izlazna izvrna relea. Blok ema sa prikazanim elementima regulatora sistema pobude je
data na slici 3.

Regulator sistema pobude moe da radi u tri radna reima:

automatski reim - regulacija napona statora generatora (osnovni reim regulacije
pobude)
rezervni reim - regulacija struje pobude generatora
test reim - direktno upravljanje radom tiristorskih mostova (reim koji se koristi pri
ispitivanjima sistema pobude sa nezavisnim napajanjem energetskog dela)

U automatskom reimu rada sistema pobude dodatni uticaj na regulaciju pobude, pored merne
vrednosti napona statora generatora imaju i reaktivno optereenje generatora i reaktivno optereenje
bloka dva susedna generatora. Prvi uticaj ima stabilizacioni efekat tako to utie na raspodelu
reaktivnog optereenja izmeu dva susedna generatora koja su u bloku, a drugi ima kompenzacioni
efekat tako to utie na kompenzaciju reaktivnog pada napona u blok transformatoru.

Upravljaki algoritmi i regulacione funkcije koji su primenjeni u digitalnim regulatorima su u skladu

sa aktuelnim meunarodnim standardima i preporukama iz navedene oblasti.

Slika 3 Blok ema sa glavnim elementima automatskog regulatora

4
U sistemu pobude su realizovane elektrine zatite neophodne za siguran rad sistema pobude. Zatite
su realizovane, takoe, u digitalnoj mikroprocesorskoj tehnologiji. U zatite sistema pobude spadaju:
prekostrujna zatita za zatitu od preoptereenja pobudnog namotaja i tiristorskih
pretvaraa,
kratkospojna zatita tiristorskih pretvaraa,
zatita od strujne fazne nesimetrije u tiristorskom mostu,
prekostrujna/kratkospojna zatita pobudnog transformatora i
prenaponska zatita na jednosmernoj strani sistema pobude.

Kao zaseban skup zatita i nadzora radnih parametara u sistemu pobude uvedene su zatite vezane za
sistem rashlade vodom tiristorskih pretvaraa:
pritisak rashladne vode na ulazu u sistem pobude,
protok rashladne vode na ulazu u sistem pobude,
temperatura rashladne vode na ulazu u sistem pobude,
temperatura rashladne vode na izlazu iz tiristorskog mosta 1,
temperatura rashladne vode na izlazu iz tiristorskog mosta 2.

Na slici 4 je prikazana ema sistema rashlade sa oznaenim mestima ugradnje odgovarajuih mernih
senzora.

Slika 4. ema sistema rashlade vodom tiristorskih mostova

Digitalni sistem akvizicije signala u sistemu pobude se koristi za kontinualni monitoring i beleenje
analognih i binarnih signala iz sistema pobude. Dobijeni podaci su od interesa za analizu u redovnom
pogonu agregata, pri podeavanjima i ispitivanjima sistema pobude, a posebno u nekim vanrednim
situacijama pri proradi zatita ili nekih drugih neregularnih stanja hidroagregata. Sistem akvizicije
signala je nezavisan od bilo kakvih upravljakih i regulacionih funkcija u sistemu pobude. Sistem je
zasnovan na korienju digitalnih akvizicionih USB/Ethernet ureaja i modula uz posebno razvijenu i
izraenu programsku podrku.

5
 Analogna
merenja
Upravljaki
Merenja na
panel
sistemu
regulatora
rashlade
vodom
Regulator 1

Regulator 2
Panel sistema
digitalne Rek za
akvizicije upravljanje
signala tiristorskim
mostom 1 i
zatitama

Rek za
upravljanje
tiristorskim
mostom 2 i
zatitama

Slika 5. Upravljaki ormar sistema pobude

2.2 Energetski deo sistema pobude

Pobudni transformator je energetski suvi transformator, povezan sa primarne strane na izvode

generatora, a na sekundarnoj strani inskim vezama na tiristorske mostove u sistemu pobude preko
tropolnih rastavljaa. Pobudni transformator ima ugraene Pt100 temperaturne senzore u
niskonaponskim sekundarnim namotajima i poseduje digitalnu termiku zatitu od pregrevanja sa
kontinualnim praenjem temperature niskonaponskih namotaja transformatora.

Tiristorski mostovi predstavljaju upravljivi energetski pretvara koji naizmenini napon i energiju sa
sekundara pobudnog transformatora prenosi ka pobudnom namotaju generatora. Ugraena su dva
nezavisna tiristorska mosta koji su jedan drugom rezerva. Upravljanje tiristorskim mostovima vre
regulatori sistema pobude preko odgovarajuih elektronskih modula koji slue za prilagoenje i
izolaciju upravljakih signala tiristora. Sa tako primenjenim reenjem mogue su sledee kombinacije
po pitanju konfiguracije i rada sistema pobuda:

REGULATOR 1 - TIRISTORSKI MOST 1

REGULATOR 1 - TIRISTORSKI MOST 2
REGULATOR 2 - TIRISTORSKI MOST 1
REGULATOR 2 - TIRISTORSKI MOST 2

Radom ovakvih energetskih pretvaraa stvaraju se neminovno gubici u vidu zagrevanja

poluprovodnikih elementata koje je potrebno kontinualno odvoditi kako ne bi dolo do pregrevanja,
ubrzanog starenja i oteenja tiristora. Za sistem hlaenja je inicijalno izabrano prinudno vodeno
hlaenje iz centralizovanog rezervoara demineralizovane rashladne vode. Ista voda se koristi i za
hlaenje namotaja rotora i statora generatora. S' obzirom da su do sada u svim razvijanim i
projektovanim sistemima pobuda korieni samo energetski pretvarai sa prirodnim i prinudnim
vazdunim hlaenjem, bilo je potrebno razviti napred opisani sistem vodenog hlaenja na osnovu
dostupnih ulaznih parametara (pritisak i protok rashladne vode, granine temperature rashladne vode,
snaga disipacije poluprovodnikih elemenata, konfiguracija tiristorskog mosta...).

6
2.3. Termiki proraun hlaenja tiristorskog mosta i ispitivanja na prototipu mosta

Kao ulazni parametri prilikom termikog prorauna su uzete sledee vrednosti: ul = 25 C -

maksimalna ulazna temperatura rashladne vode, P = 1500 W - toplotna disipacija jednog tiristora pri
nominalnom optereenju (podatak iz kataloga proizvoaa tiristora), Q = 30 l/min = 510-4 m3/s -
minimalni protok rashladne vode u sistemu rashlade. Termiki otpori za tiristor (podaci iz kataloga
proizvoaa tiristora): Rj-c = 0.015 C/W, Rc-s = 0.007 C/W.

Hladnjaci su od bakra i sastoje se od dve polovine od kojih svaka polovina nalee na jednu stranu
tiristora koji je izvor toplote koju je potrebno odvesti. Pri proraunu je uzeto u obzir samo odvoenje
toplote prinudnom konvekcijom ka rashladnoj vodi koja cirkulie kroz hladnjake, a zanemareno je
odvoenje toplote prirodnom konvekcijom ka vazduhu i zraenjem. Konvekcija ka vazduhu generalno
nije zanemarljiva i svakako utie na efikasnije hlaenje tiristora.

Slika 6. Prenos toplote u bakarnom hladnjaku sa jednim tiristorom

Razmena toplote se posmatra u pravcu x-x (1) od ulaza do izlaza rashladne vode kroz jednu polovinu
bakarnog hladnjaka i u pravcu y-y (2) od sredita tiristora (junction) do rashladne vode kao medijuma
koji odvodi disipiranu toplotu. Osnovne formule koje opisuju razmenu toplote su:

P
Q c ( iz ul ) (1)
2
P j o j o
K j o ( j o ) A (2)
2 1 R j o
K j o A
Za prenos toplote u pravcu y-y potrebno je nai ekvivalentni termiki otpor na putu prenosa toplote:

R j o R j c Rc s Rs o (3)

gde je nepoznat samo termiki otpor sa hladnjaka ka rashladnoj vodi Rs-o. Taj otpor se rauna prema
formuli:
1 1
Rs o (4)
K s o As c
1
K s o (5)
1 1

s Cu o

7
As-c je povrina kontakta izmeu hladnjaka i rashladne vode, je koeficijent prelaza toplote (W/K, tj.
1
W/C), 0 - metalni kontakt tiristora i hladnjaka (ve je ukljueno u Rc-s), - koeficijent
s
provoenja toplote (W/mK, tj. W/mC), 0,016m je srednja debljina bakra hladnjaka,
W
Cu 372 za Cu = 20 C.
m K

Proraunom su dobijene sledee vrednosti:

C
Rs o 0,058
W
C
R j o R j c Rc s Rs o 0,015 0,007 0,058 0,08
W
P
iz ul 25,36C izlazna temperatura
2 Q c
iz
ul 25,18 C
2
iz ul 0,36 C za jednu polovinu hladnjaka

Temperatura jezgra tiristora e biti:

P P
j 0 R R 25,18 750 0,08 85,18C
2 2

Za ul = 25 C za ceo tiristoski most koji ima 12 hladnjaka izlazna temperatura rashladne vode pri
protoku Q = 510-4 m3/s bie:

iz12 ul 12 0,36 25 4,32 29,32C

Eksperimentalno je utvreno na tiristorskom mostu u pogonu da je maksimalna razlika temperatura

rashladne vode na izlazu i ulazu u tiristorski most 2,5 C to je manje od proraunate vrednosti
zbog manje struje optereenja tiristora i manje disipacije, dodatnog odvoenja toplote prirodnom
konvekcijom vazduha i zraenjem i zbog nominalnog protoka rashladne vode kroz tiristorski most koji
je u normalnim okolnostima vii od minimalnog protoka uzetog u proraunu.

Nakon izvrenih prorauna izraen je i prototip tiristorskog mosta na kome su izvrena sva potrebna
termika i dielektrina ispitivanja. Na slici 7 je prikazan izraeni prototip tiristorskog mosta u
laboratoriji, a na slici 8 tiristorski most kakav je ugraen u ormarima sistema pobuda.

Slika 7 Prototip tiristorskog mosta u laboratoriji Slika 8 Tiristorski most u radu

8
Sklop poetnog pobuivanja generatora slui kod samopobudnih sistema da se inicira proces
pobuivanja generatora jer kada se pokrene agregat, nije prisutan napon napajanja tiristorskih
mostova. Energija za poetno pobuivanje se kod hidroagragata uzima iz jednosmernog razvoda
sopstvene potronje elektrane, a to je u ovom sluaju napajanje 220V DC. Glavni elementi sklopa
poetnog pobuivanja su: energetske diode koje spreavaju povratnu struju ka jednosmernom razvodu,
energetski otpornik za ogranienje struje poetne pobude i kontaktor za ukljuenje i prekidanje kola
poetne pobude. Proces poetnog pobuivanja se pokree izlaznom komandom aktivnog regulatora
pobude pri pobuivanju i dvostruko je kontrolisano trajanje procesa, ime je onemogueno da kolo
trajno ostane pod optereenjem.

Pri redovnom razbuivanju generatora vri se prelazak energetskog pretvaraa u invertorski reim rada
sa negativnim izlaznim naponom, kada se energija pobudnog kola vraa izvoru napajanja dok struja
pobude ne padne na nulu. U havarijskim reimima je potrebno brzo prekinuti pobudno kolo generatora
i energiju disipirati u kolu za demagnetizaciju. Kolo za demagnetizaciju se sastoji od normalno
zatvorenog glavnog kontakta prekidaa za demagnetizaciju i nelinearnih otpornika u kojima se vri
disipacija energije pobudnog kola.

Sklop prenaponske zatite na jednosmernoj strani sistema pobude je veoma bitan vid zatite opreme u
sistemu pobude i pobudnog namotaja generatora. Prenaponi u sistemu pobude se mogu javiti usled
razliitih neregularnih stanja i reima rada sinhronog generatora (ispad generatora iz sinhronizma,
bliski kratki spojevi, poremeaji u radu energetskog pretvaraa sistema pobude itd.). Osnovni elementi
sklopa prenaponske zatite su: blok antiparalelnih tiristora, energetski otpornici za suzbijanje
prenapona i naponsko delilo sa upravljakom karticom za detekciju pojave prenapona. U sluaju
pojave prenapona inicira se voenje jednog od tiristora u bloku antiparalelnih tiristora (u zavisnosti da
li je prenapon pozitivnog ili negativnog polariteta) kada se paralelno pobudnom namotaju prikljuuje
niskoomski energetski otpornik koji suzbija pojavu prenapona. Nakon toga se deluje na iskljuenje
sistema pobude delovanjem na prekida demagnetizacije.

3 ZAKLJUAK

Razvijeni sistem vodenog hlaenja tiristorskih mostova se pokazao kao veoma efikasan i pouzdan.
Iskustvo i znanja steeni razvojem opisanog sistema posluie da se nastavi sa implementacijom i
korienjem prinudnog vodenog hlaenja posebno za sisteme pobuda velikih struja iznad 5000 A.
Osnovni problem jeste obezbeivanje i prilagoenje izvora rashladne demineralizovane vode kod
novih sistema. To u ovom sluaju nije bio problem jer su takvi sistemi ve postojali i bili dugi niz
godina u pogonu. Instalirani i puteni u rad sistemi pobuda sinhronih generatora u HE "erdap 2"
obezbeuju pouzdan i siguran rad proizvodnih agregata u narednom periodu eksploatacije.

LITERATURA

[1] IEEE Std 421.1-1986, IEEE Standard Definitions for Excitation Systems for Synchronous
Machines
[2] IEEE Std 421.2-1990, IEEE Guide for Identification, Testing, and Evaluation of the Dynamic
Performance of Excitation Control Systems
[3] . . , . . : ,
, - ,
-, 1996.

9
 EXCITATION SYSTEMS WITH WATER COOLING
OF THE THYRISTOR BRIDGES IN HPP "DJERDAP 2"

NEMANJA MILOJCIC, ZORAN CIRIC, DJORDJE STOJIC,

MILAN MILINKOVIC, SLAVKO VEINOVIC, DUSAN JOKSIMOVIC,
DUSAN ARNAUTOVIC
Electrical Engineering Institute "NIKOLA TESLA", Belgrade
MIROSLAV BENISEK
Faculty of Mechanical Engineering, University of Belgrade
MILOS TOMIC
HPP "Djerdap 2", Negotin

BELGRADE

SERBIA

Abstract The new designed static excitation system solution of the hydro units in
HPP "Djerdap 2" is presented in this paper. Modernization and reconstruction have
meant the complete replacement of the existing excitation systems, given the fact that
they have about 30 years of work and that due to obsolescence of equipment and
unavailability of spare parts they were at the end of its life. In use, there were three
different types of static excitation systems on all ten hydro units, so that with the
installation of new equipment the unification of the excitation systems will be achieved.
Special attention has been made on how to improve the regulation and the power part of
the excitation system. The largest specificity of the new systems is design and use of
water cooling of the power part of the excitation system consisting of two three-phase
fully-controllable thyristor bridges. The calculation of the water cooling system solution
as well as tests conducted on a prototype of the thyristor bridge are presented. The
results obtained at the commissioning time of the system excitation confirmed the
calculated values and the proven effectiveness and reliability of the applied solution.

Key words Excitation system - Water cooling - Voltage regulator

10