ANALZ MART 2014 SAYI: 87

ABD-RAN YAKINLAMASI
GEREK M, HAYAL M?

ABDULLAH YEGIN
ANALZ MART 2014 SAYI: 87

ABD-RAN YAKINLAMASI
GEREK M, HAYAL M?

ABDULLAH YEGIN
COPYRIGHT 2014
Bu yaynn tm haklar SETA Siyaset, Ekonomi ve Toplum
Aratrmalar Vakfna aittir. SETAnn izni olmakszn yaynn
tmnn veya bir ksmnn elektronik veya mekanik (fotokopi,
kayt ve bilgi depolama, vd.) yollarla basm, yayn, oaltlmas
veya datm yaplamaz. Kaynak gstermek suretiyle alnt
yaplabilir.

Tasarm ve Kapak: : M. Fuat Er

Uygulama : Ahmet zil
Bask : Turkuvaz Matbaaclk Yaynclk A.., stanbul

SETA | SYASET, EKONOM VE TOPLUM ARATIRMALARI VAKFI

Nenehatun Caddesi No: 66 GOP ankaya 06700 Ankara TRKYE
Tel:+90 312.551 21 00 | Faks :+90 312.551 21 90
www.setav.org | info@setav.org | @setavakfi
SETA | stanbul
Defterdar Mh. Savaklar Cd. Ayvansaray Kava No: 41-43
Eyp stanbul TRKYE
Tel: +90 212 395 11 00 | Faks: +90 212 395 11 11
SETA | Washington D.C. Office
1025 Connecticut Avenue, N.W., Suite 1106
Washington, D.C., 20036 USA
Tel: 202-223-9885 | Faks: 202-223-6099
www.setadc.org | info@setadc.org | @setadc
SETA | Kahire
21 Fahmi Street Bab al Luq Abdeen Flat No 19 Cairo MISIR
Tel: 00202 279 56866 | 00202 279 56985 | @setakahire
 ABD-RAN YAKINLAMASI: GEREK M, HAYAL M?

IINDEKILER

ZET  7
GR  8
RAN-ABD LKLERNN TARH SEYR  8
ABD VE RAN NEDEN ANLAMA HTYACI HSSETT?  15
OLASI YAKINLAMANIN MUHTEMEL SONULARI  17
SONU  19

setav.org 5
ANALZ

YAZAR HAKKINDA

Abdullah YEGN
stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Sanat Tarihi blmnden mezun oldu. 2000-2005
yllar arasnda randa ii teopolitii ve Ortadou zerine almalar yapt. ki kitap evirisi
ve eitli tercme, telif makaleleri yaynland. Halen Marmara niversitesi Ortadou Ara-
trmalar enstitsnde Ortadou Siyasi Tarihi ve Uluslararas likiler alannda yksek lisans
yapmaktadr. SETAda D Politika alannda Aratrmac olarak almalarn srdrmektedir.

6 setav.org
 ABD-RAN YAKINLAMASI: GEREK M, HAYAL M?

ZET

ran ile 5+1 lkeleri arasnda nkleer mzakerelerde varlan n anlama, 35 yldr
sorunlu bir seyir izleyen ran-ABD ilikilerinin yeni bir boyut kazanmas ihtimali-
ni barndrd iin uluslararas toplumda fazlasyla yank buldu. zellikle George
Olas bir
W. Bushun ABDde, Mahmud Ahmedinejadn da randa ynetime gelmesinden yumuama
sonra olduka gerginleen iki lke ilikilerinde hem ABDde hem randa ynetim ihtimalinin kresel
deiikliinden sonra diyalog imkan ortaya kmtr. Bugn olas bir yumuama ve blgesel
ihtimalinin kresel ve blgesel dzeyde etkileri olacandan sz konusu anlama dzeyde etkileri
uzun bir mddet gndemin st sralarnda yerini korudu. ran-ABD ilikilerinde olacandan sz
yeni ve scak bir dnem mi balyor yoksa u an yaanan gelimeler nkleer enerji konusu anlama
ve ambargolar ile snrl m kalacak sorusuna salkl yant verebilmek iin iki lke uzun bir mddet
ilikilerinin tarihsel seyri, taraflar arasndaki sorunlar, iki lkenin iliki biiminin gndemin st
blgesel ve kresel etkileri gibi konularn incelenmesi ve taraflarn neden ve ne sralarnda yerini
korudu.
kadar yaknlama ihtiyac duyduklarnn tespit edilmesi gerekmektedir.

setav.org 7
ANALZ

mektedir. Bu alma bunu hedefleyecek ve bu

amala u sorulara yant arayacaktr:
ABD-ran ilikileri nasl bir tarihsel seyir izledi?
Bundan nce gayriresmi, dolayl resmi ve
dorudan resmi grmeler var myd?
Balca sorunlar nelerdir ve taraflar bu so-
runlara hangi zaviyeden yaklamaktadrlar?
ddia edilen yaknlama ne kadar gerek
ve bunun ibirliine dnmesi ne kadar
mmkndr?
Taraflara yaknlama gereini dndren
ihtiyalar nelerdir?
Olas yaknlamann taraflar, blge ve Tr-
kiye asndan muhtemel sonular nelerdir?

GR
randa cumhurbakanl seimlerinin ardndan RAN-ABD LKLERNN
rann Bat ile ilikilerinde yeni bir dnemin ba- TARH SEYR
lamasna ynelik beklentiler Ruhaninin cum- ran ile ABD arasnda ilk temaslar 19. yzyln
hurbakan olmasnn zerinden 100 gn ge- balarnda gereklemitir. Resmi karlama-
meden heyecan verici bir karlk buldu. Uzun nn ncesinde Amerika, ran edebiyatyla temas
zamandr ran ile Bat arasndaki ilikilerin en kurmu ve ranllar Amerika adnda bir lkenin
hassas sorunu haline gelmi nkleer enerji me- varlndan haberdar olmulardr. Amerikallarn
selesinde taraflar bir n anlamaya vard ve olas rana ilk gelileri 19. yzyln ikinci eyreinde
yaknlamann zeminine dair ipular verdi. Sz misyonerlik faaliyetleri amacyla olmutur.
konusu n anlamadan sonra 1979 slam Dev- ki lke arasndaki resmi ilikiler ise
riminden beri genelde problemli bir ierie sa- ABDnin ok gemeden kresel bir g olaca-
hip ran-Bat ilikileri, zelde ise problemin de n anlayan ilk ranl devlet adam, Kaar dnemi
tesinde dmanla varm olan ran-ABD ili- Sadrazamlarndan olan Mirza Taki Han Emirke-
kilerinin yeni bir boyut kazandna; bu yeni bo- bir dneminde balamtr. ran Rus ve ngiliz
yutun blgede yeni ittifaklara ve ayrlklara gebe sultasndan kurtarp bamsz bir lke haline ge-
olduuna dair ok sayda analiz yapld. Bu ana- tirmek isteyen Emirkebir, nc bir g aray-
lizler ierisinde dengeli ve dikkatli bir yaklam ndayken Amerikay fark edince dostlua dayal
sergileyenler olduu gibi olumlu ya da olumsuz iliki gelitirmek iin aba sarf etti. Bu amala
abartl beklentilere yol aanlar da fazlayd. ki 1850 ylnda rann stanbuldaki elisi Mirza
lkenin tarih boyunca biriktirdikleri sorunlar, i Muhammed Hana ABDnin Osmanl nezdinde-
politikalarnda ykselen farkl sesler, kresel ve ki maslahatgzar George Marsh ile grp bir
blgesel oyuncularn olas yaknlama karsnda anlama yapmas iin mzakerelerde bulunmas-
sergileyecekleri refleksler gibi birok belirleyeni n emretti.Yaplan grmeler iki taraf arasnda
olan ran-ABD ilikilerinin doru okunabilme- dostluk ve denizcilik anlamasnn imzalanma-
si ve isabetli bir analiz yaplabilmesi iin eldeki syla sonuland. En ge 1 yl ierisinde yrrl-
verilerin doru bir sralamayla irdelenmesi gerek- e girecei zerinde mutabk kalnan anlamaya

8 setav.org

gre taraflar karlkl olarak konsolosluk aacak
ve deniz yoluyla serbest ticaret yapacaklard.
Emirkebir bu giriiminin bedelini ok gemeden
ar biimde dedi. Anlamadan bir ay sonra g-
revinden azledildi ve peinden katledildi. Yerine
geen Mirza Aa Han Nuri anlamay feshederek
ngilizlerin istei dorultusunda hareket etti.1
Bundan 5 yl sonra ran ile ngiltere ara-
sndaki ilikiler Afganistan meselesinden dolay
gerginleip ngiltere Basra Krfezine donanma
gnderince Emirkebirin politikasnn doru ol-
duu kanaatine varld ve feshedilen anlamann
tekrardan yenilenmesi iin gerekli giriimlerde
bulunuldu. Bu giriim ve grmeler neticesin-
de anlama 1857 ylnda ABD bakan Franklin
Pierce ile ran ah Nasruddin ah tarafndan
imzalanarak resmiyet kazand. Fakat bu anlama
ngilizlerin basklarndan dolay uzun bir md-
det uygulanamad ve yrrle girmesi srekli
ertelendi. 1883 ylnda dnemin ABD bakan
Chester Alan Arthur, tecrbeli diplomat Samuel
Benjamini rana gnderdi. Benjamin Tahranda
bulunduu yl boyunca bata demiryolu inas
olmak zere birok proje hazrlad; ancak btn
bu abalar Ruslar ve ngilizlerin basklar netice-
sinde sonusuz kald.
ABDnin randaki nc elisi Edward
Spencer Pratt zaman iki lke ilikilerinin nem-
li dnm noktalar arasndadr. randaki ABDli
misyonerlerden doktor W.W. Torrencee artez-
yen kuyusu ama hakk verilmesi, bir banka
kurma anlamas imzalanmas, demiryolu inas,
baraj yapm, bir ABDli irketle ortak maden
arama ve karma anlamalar imzalanmas bu
dnemde gereklemitir.
ABD ve ran Merutiyet Hareketi:
randa Merutiyet yanls hareketin balad ve
gittike glenerek Merutiyetin ilann sala-
d dnemde Amerikann inili kl bir ran
1. Muhammed Ali Mehmid, Tarih-i Diplomasi-i ran, (Ner-i Mit-
ra, Tahran:1361), s. 198
setav.org
ABD-RAN YAKINLAMASI: GEREK M, HAYAL M?
politikas mevcuttu. Amerikann ran maslahat-
gzar Richmond Pearson, Amerika hkmetine
Merutiyet hareketinin desteklenmesi gerektii-
ne dair gr bildirdiyse de ABD bakan The-
odore Roosevelt Merutiyet yanllar ile devlet
arasnda tarafsz kalnmas talimat verdi. Bu-
nunla birlikte randa Merutiyet hareketi baar-
ya ulanca ABD, hareketi resmen tand ve hatta
Pearson, Merutiyeti ABD devrimiyle mukayese
edip randaki Merutiyetin Asyadaki dier b-
tn devletlerin zgrlk hareketlerine etkide bu-
lunacan dile getirdi. Fakat bir mddet sonra
Merutiyet hareketi bastrlnca ABD tekrardan
randaki elisine rann iilerine karmamas
talimatn verdi. in ilgin yan, randa yaayan
baz Amerikallarn Merutiyet yanls halk ayak-
lanmasna bizzat katlmas ve bunlardan bazlar-
nn atmalarda hayatn kaybederek Merutiyet
ehidi olarak anlmalaryd.
ki lke arasndaki resmi ilikiler ABDnin
ok gemeden kresel bir g olacan
anlayan ilk ranl devlet adam, Kaar dnemi
Sadrazamlarndan olan Mirza Taki Han
Emirkebir dneminde balamtr.
randa 2. Merutiyet Meclisi faaliyetlerine
balaynca meclisteki temsilciler lkenin ekono-
mik durumunun dzeltilmesi amacyla Ameri-
kal bir mstear altrma karar ald. Bu karar
dorultusunda 1911 ylnda W. Morgan Shuster
rana geldi. Shusterin gmrklerle ilgili alma-
larn kendi faaliyet ve karlar iin tehdit ola-
rak gren Ruslar ve ngilizler duruma kar kt.
Nihayetinde Rusya Shusterin azledilmesi iin
rana nota verdi. gal edilme korkusu yaayan
ran notay kabul etti ve Shusteri grevden ald.
Aslnda Rusya ve ngiltere arasnda 1907
ylnda rann paylam konusunda bir plan ve
9
ANALZ
anlama yaplmt. Fakat Rusyada meydana ge-
len Bolevik devrimi sayesinde ran bu plandan
kurtuldu. Sonrasnda ngiltere tek bana ran
hakimiyeti altna almak iin bir plan hazrlayn-
ca bu kez zamanla g kazanm olan Amerika
buna kar kt ve plann uygulanmasn engel-
ledi. Bununla birlikte hala hem kresel dzeyde
hem ran zelinde daha gl olan ngiltere idi
ve ABDnin ran zerinde nfuz oluturma aba-
larna izin vermiyordu.
1951 ylnda babakan olan Muhammed
Musaddk bir mddet sonra petroln
milliletirilmesi kararn ald. Bu, herhangi bir
lkenin ran petrol ile ilgili bir imtiyaznn
olmayaca anlamna geliyordu.
Bu durum 19 Austos 1953 tarihinde ran
babakan Muhammed Musaddkn Amerika
destekli bir darbe ile devrilmesine kadar devam
etti. Bu tarihe kadar ngilterenin ran zerindeki
hakimiyetini kabul eden Amerika, politik olarak
Rza Han destekliyor, bu arada randa nfuzu-
nu arttrmak iin aydn ve devlet adamlarnn il-
gisini ekmeye gayret gsteriyordu. randaki ko-
numunu gittike glendiren Amerika lkedeki
rakipleri Rusya ve ngilterenin etkisini krmak
iin aba sarf ediyordu.2 Bu amala 1943 yln-
da ABD dileri bakanl ran konusunda yeni
bir politika gelitirdi. Amerikann st dzey ma-
kamlarna sunulan gizli bir belgede rann toprak
btnlnn korunmas, ngiltere ve Rusyann
rann iilerine mdahalesinin engellenmesi ve
ABDnin rann iilerine ynelik nfuzunun
arttrlmas gerei dile getirildi.
Bu dnemde Amerika bir yandan da rann
2. Abraham Yaselson, Revabt- Siyasi-yi ran ve Amrika, ev. Muham-
med Bakr Aram,, (ntiarat- Emirkebir, Tahran:1368), s. 211-216.
10
gl ve bamsz bir devlet haline gelmeme-
si gereine inanyordu. Nitekim 1944 ylnda
dnemin dileri bakan Cordell Hull bakan
Franklin Delano Roosevelte yazd mektupta
Basra krfezinin te kysnda, ABDnin nemli
petrol kaynaklarnn bulunduu Arabistan gibi
lkelerin karsnda yer alan ran gibi lkelerde
gl bir yapnn varl Amerikann uzun va-
deli karlarna terstir diyordu. Mektubun bir
baka yerinde ise rann milli gcnn artmas
ABDnin zararna olup, randa gl ve bam-
sz bir hkmetin olumasna izin verilmemeli-
dir deniliyordu.3 Truman dneminde ABDnin
temel ran politikas komnist Rusyann ran
zerinde nfuz kurmasna engel olmak iken Ei-
senhower dneminde ran Sovyetler Birlii kar-
snda perde lke yaplmak istendi.
te taraftan ran ierisinde z kaynaklarna
yabanclar tarafndan adeta el konmu olmasna
tepkili olan ve rann kaynaklarn ranllara ver-
meyi amalayan, milliyeti ve dindar ranllarn
bir araya gelerek balatt hareket ayn tarihler-
de gittike gleniyordu. Nihayetinde 1951 y-
lnda babakan olan Muhammed Musaddk bir
mddet sonra petroln milliletirilmesi kararn
ald. Bu, herhangi bir lkenin ran petrol ile il-
gili bir imtiyaznn olmayaca anlamna geliyor-
du. Musaddk esasen Sovyetler Birliinin ran
zerindeki nfuzunu krmak istiyor ve kendini
Amerikaya yakn hissediyordu. Ancak doktri-
ninde gl ve bamsz bir rana yer olmayan
Amerika 19 Austos 1953te ngiltere ile birlikte
bizzat CIA tarafndan organize edilen darbeyle
Musaddk devirdi. Bu darbe hem ABD ile ran
arasndaki ilikilerin en nemli dnm noktala-
rndan birisidir hem de 1979 slam devriminin
de gereklemesine neden olduu iin modern
ran tarihinin en nemli olaylarndandr.
Babakan Musaddkn att admlar son-
rasnda lkeyi terk etmek zorunda kalan ah
Muhammed Rza Pehlevi, Musaddk darbeyle
3. http://goo.gl/FkswHV
setav.org

indirildikten sonra rana geri dnd. rana d-
nn ve yeniden devletin bana gemesini
Amerikaya borlu olan ah o gnden slam Dev-
riminin gerekletii 1979 ylna kadar tamamen
ABDnin istekleri dorultusunda bir politika ge-
litirdi ve gerek i siyasette gerek d ilikilerde
adeta ABDnin jandarma gc olarak hareket
etti. Hal byle olunca ahn politikalarna itiraz
eden halk ayn itiraz doal olarak Amerikaya da
yneltmi oluyordu. Musaddkn devrilmesiy-
le neticelenen darbedeki rolnden dolay zaten
halkn tepkisini ekmi olan ABD bundan sonra
gn getike daha ok ran halknn dmanl- ABD ilikilerinin normallemeyeceini belirtti.
n kazanr oldu. Bu dmanlk 1979 Devrimi ile
zirve noktasna ulat. Darbe ile devrim arasnda
geen zaman dilimi ierisinde ABD rann b-
tn ilerine karma hakkna sahipti.
Devrim Sonras
1979 devriminden sonra liberal eilimlere sahip
Mehdi Bazergann hkmeti kurmasndan dola-
y ABD hala ran ile ilgili umutlarn kaybetme-
miti. Ancak 4 Kasmda niversite rencileri ta-
rafndan ABDnin ran eliliinin igal edilmesi
ve devrimin nderi mam Humeyninin bu igali
ikinci devrim olarak niteleyip sahiplenmesi iki
lke ilikilerinin resmi olarak kesilmesine neden
oldu. 444 gn sren igalin bitmesinden son-
ra ran-ABD ilikileri bir mddet askda kald.
ABD esas olarak jeopolitik konumundan dolay
ran Sovyetler Birliine kaptrmak istemiyor-
du. Bu yzden dnemin ABD Bakan Reagan
tekrar ran ile iliki kurmak istediyse de bir so-
nu elde edemedi. ABD bir yandan ran-Irak
savanda Irak desteklerken dier yandan ihti-
ya duyduu askeri tehizat rana satmak iin
giriimde bulundu. 1986 ylnda Amerikallar
randan Lbnan Hizbullahnn elindeki Ame-
rikal rehinelerin braklmas konusunda nfu-
zunu kullanmasn istedi ve bunun karlnda
rana silah sat gerekletirdi. Anlama do- destekledi ve her iki lke konusunda da ABD ile
rultusunda rana silahlar bizzat Reagann zel
temsilcisi Robert McFarlane getirip teslim etti.
setav.org
ABD-RAN YAKINLAMASI: GEREK M, HAYAL M?
McFarlanen asl amac ran-ABD ilikilerini
yeniden balatmakt. Gizli olarak gerekleen bu
silah alverii ve McFarlanen ziyareti ifa olunca
dnyada byk yank uyandrd ve ABD-ran ya-
knlamasna dair umutlar suya dt. Bu durum
randa reformist Muhammed Hateminin 1997
ylnda baa gemesine kadar byle devam etti.
Hatemi dnemi ran ABD ilikileri inili -
kl bir seyir izledi. Hateminin seilmesi zerine
ABD Bakan Clinton bu seimi ran siyasetine
dair mit verici bir gsterge olarak deerlendir-
di, ancak ran terrizme kar durmadka ran-
Buna ramen Hatemi ve ABD Dileri Bakan
Madeleine Albright 1998 ylnda karlkl scak
mesajlar verdiler.
Clinton 1998 ylnda ran Cumhurbakan
Hatemiye gizli bir mektup gnderdiyse de dos-
tane mesajlar ieren bu mektup ifa oldu. Ayn
yl ABD Dileri Bakan Amerikann gemi-
teki ran politikalarndan tr dolayl olarak
zr diledi. Ardndan Clintonun da bu dorul-
tuda aklamalar oldu. Bu yumuak aklama-
larn ardndan Amerika rana uygulad eko-
nomik ambargoyu gevetti. Son olarak Albright
2000 ylnn Mart aynda ran takviminin yl-
ba olan Nevruz bayramn kutlad mesajnda
1953 ylnda dnemin ran Babakan Muham-
med Musaddk deviren darbede CIA nn rol
ve ran-Irak sava srasnda Saddam Hseyine
verilen destekten dolay zr diledi. Ancak bu
giriimlerin hibiri resmi somut iliki kurulma-
sn salayamad.4
Clintondan sonra ABD bakanlna cum-
huriyeti George W. Bushun seilmesiyle birlikte
ABD-ran ilikileri tekrar gerginlese de ilgin bir
seyir izledi. 11 Eyll saldrlarndan sonra ABD
terrizmle mcadele iddiasyla Afganistan ve
Irak igal etti. ran bir yandan bu igalleri k-
narken dier taraftan yeni kurulan hkmetleri
4. http://goo.gl/FkswHV
11
ANALZ
dorudan grmeler yapt. Bir yandan rann
kresel ba dman igallerle ran kuatyor- karlkl restlemelerle dolu bu srete baz an-
ken dier yandan rann blgesel dmanlar
olan Taliban ve Saddam Hseyin rejimlerinden
kurtaryordu. ABD de bir yandan her iki lkede
asayiin salanmas iin ran ile birlikte alrken
dier taraftan ran er ekseninde konumlan-
dryordu. Bu konumlandrmann temel nedeni
rann nkleer almalaryd.
ran ile Bat arasndaki nkleer kriz 2002den
sonra derinleti. 2002 Austosunda randaki re-
jime kar savaan Halkn Mcahitleri rgt
rann nkleer almalarn ifa eden belgeleri munu cumhurbakanlnn ikinci dneminde
dnya kamuoyuna aklad.5 ABD ran ayn y-
ln sonlarna doru nkleer silahlarn yaylmas-
nn engellenmesi szlemesine uymamak ve nk-
leer silah retmeye almakla sulad. ran bu
iddialar reddettii gibi konunun muhatabnn
Uluslararas Atom Enerjisi Kurumu olduunu
syledi. Bununla birlikte ran, Hatemi dne-
minde Bat ile nkleer mzakerelerde bulundu
ve nkleer almalar askya ald. Fakat Ahme-
dinejadn cumhurbakan olmasyla birlikte ran
nkleer almalara kald yerden devam edece-
ini aklad.
Ahmedinejadn cumhurbakanl d-
neminde ran agresif bir d politika anlay-
n benimsedi. Bir taraftan nkleer faaliyetleri
konusunda olduka kat bir duru sergileyerek
5+1 lkeleriyle yapt mzakerelerde tavizsiz
bir tutum ierisindeyken, dier taraftan srail
aleyhine bizzat Cumhurbakan tarafndan ol-
duka sert aklamalar yaparak srekli gerginlii
yksek dzeyde tuttu. Buna ek olarak d politi-
kada daha ok Latin Amerikadaki sol iktidarlar-
la ilikilerini gelitirerek Souk Sava dnemini
hatrlatan bir blok oluturma abasna girdi. Bu
esnada nkleer enerji konusundaki almalar-
n da alabildiine hzl bir ekilde ilerletiyordu.
Ahmedinejadn cumhurbakanl sresince
rann uluslararas arenada en nemli mesele-
5. http://goo.gl/xXcoqD
12
si nkleer enerji oldu. Genel olarak gergin ve
lama yollar da denendi, fakat baarl olamad.
Bunlarn en nemlisi Trkiyenin Brezilya ile
birlikte balattklar ve ran ikna ettikleri giri-
imdi. Fakat her ne kadar ABDnin bata sy-
ledii noktalara ok yakn bir anlama olduysa
da ABD yine de bu anlamay tanmad. ABD
ve BM, rana ynelik ambargolarn iddetini
arttrrken ran da nkleer almalarn olanca
hzyla srdryordu.
Ahmedinejad, d politikadaki agresif tutu-
i politikaya da tad. nceki dnem ok yakn
ilikide olduu dini lider ile sorun yaamaya ba-
lad. Bylece hem ieride hem darda agresif
politik iklimle kar karya kalan ranllar gittik-
e daha ok mutedil bir politika anlayna ihti-
ya duymaya balad. Ruhani bu ihtiyacn doru
okunmasnn neticesinde ortaya km ve sei-
mi kazanm bir isimdir. Hem ieride hem d-
arda dengeli bir politika sylemi ran halknn
duymak istedii vaatti ve Ruhani bunu vadetti.
Elbette Ruhaninin Hatemi dneminde bat ile
nkleer mzakereleri yrten isim olmas ve o
dnem bat ile olduka olumlu havann yaka-
lanm olmas da nemlidir. Bununla birlikte
Ruhaninin cumhurbakanlndan nce Yksek
Ulusal Gvenlik Konseyinde dini liderin temsil-
cisi olduu dikkate alndnda rann halihazr-
daki yaklamnn politik bir taktik olduunu ve
politika deiiminin iki cumhurbakannn gr
farkllndan ziyade sistemin yeni bir karar alm
olduunun gstergesi olarak okunabilir. n-
k Ruhani cumhurbakan olduunda taraflar
asndan manzara yleydi: ABD ambargolar
yoluyla rann nkleer almalarn durdurama-
m, ran ise ambargolardan dolay nefes alamaz
hale gelmiti. ki tarafn da isteklerini gerekle-
tiremedii ve srecin iyice kmaza girdii bir
dnemde cumhurbakan seilen Ruhani aslnda
her iki taraf iin de bir frsatt ve taraflar bu fr-
sattan yararlanmak istediler.
setav.org

Yaknlama Denemeleri
Her ne kadar 1979 slam devriminin sonrasnda
ran-ABD ilikileri bozulmu ve resmi ilikiler
tamamen kesilmise de bu iki tarafn grmedi-
i anlamna gelmiyor. ncelikle taraflarn gayri-
resmi olarak grmeyi srdrdn sylemek
mmkndr. Irangate olarak bilinen ve iki
tarafn gizli olarak grtnn ifa olmasyla
kamuoyunun rendii olay bunun gstergesi-
dir. Bunun yannda taraflarn dolayl grmele-
ri zaten bilinmektedir. Kald ki ran ve Amerika
nc taraflar ilgilendiren konularda dorudan
resmi grmelerde de bulunmulardr. ABDnin
Afganistan ve Irak igallerinden sonra her iki lke
konusunda yaplan dorudan grmeler bunun
rneidir. ki lke arasndaki dorudan resmi
ilikisizlik durumu taraflarn kendi meseleleri
konusunda grmemelerini kapsamaktadr. s-
telik bu konuda da baz yaknlama giriimleri
neredeyse randa baa geen her hkmet dne-
minde denenmitir. Bu yaknlama denemeleri-
nin en nemlileri yle sralanabilir:
1. Devrimden hemen sonra geici hkme-
tin babakan Mehdi Bazergan Cezayirde
ABDli yetkililerle grm, ancak elilik
igali bu giriime kar gereklemi ve ya-
knlama ihtimalini ortadan kaldrmtr.
2. Benisadrn cumhurbakanl dneminde
ABDnin teklifiyle yaknlama ihtimali do-
mu, ancak Amerikann elilik rehinelerini
kurtarmak amacyla Tebes l operasyonu-
na girimesi buna engel olmutur.
3. McFarlane olaynda bu ihtimal ortaya k-
m, ancak ran tarafndan bir grubun gr-
meleri szdrmas giriimi sekteye uratmtr.
4. Rafsancani dneminde nc taraf lke-
lerin giriimi ile mzakere srecine olduka
yaklalm, ancak rann iinden gelen tep-
kiler nedeniyle giriimler yarm kalmtr.
5. Hatemi dneminde Hateminin medeniyet-
ler aras diyalog sylemi ve ABD tarafnn
olumlu yaklam ve abalar ile bir yaknla-
ma balam, ancak hem yine rann muha-
setav.org
ABD-RAN YAKINLAMASI: GEREK M, HAYAL M?
fazakar kesiminin sert muhalefetiyle karla-
lm hem de Halkn Mcahitleri rgt
rann nkleer programna dair belgeleri
dnya kamuoyuna sunarak bu yaknlama
ihtimalini ortadan kaldrmtr.6
ki lke arasndaki dorudan resmi ilikisizlik
durumu taraflarn kendi meseleleri
konusunda grmemelerini kapsamaktadr.
stelik bu konuda da baz yaknlama
giriimleri neredeyse randa baa geen her
hkmet dneminde denenmitir.
Grld zere iki lke arasnda yakn-
lama abalar hep olmu, ancak her seferinde
farkl bir gereke ile ama aslnda taraflarn ya-
knlamay uygun veya gerekli grmemesinden
dolay giriimler sonusuz kalmtr. Ruhaninin
cumhurbakan seilmesiyle birlikte tekrar orta-
ya kan yaknlama ihtimali deerlendirilirken
bu tecrbenin gz nnde bulundurulmas ge-
rekmektedir. Kald ki nceki tecrbelerde b-
tncl bir yaknlama ihtimali sz konusu iken
u anda sadece rann nkleer program ve bu-
nunla ilgili olarak ambargolarn gevetilmesin-
den bahsedilmektedir. Zaten randa, bu konu-
da grme abalarnn olacana dair belirtiler
cumhurbakanl seimlerinin ok ncesinde
ortaya km bulunmaktayd. Seimlerden bir-
ka ay nce dini lider Hamaneinin sonularn-
dan mitli olmasa da ABD ile grmelere kar-
olmadn sylemesi ilk iaretti. Sonrasnda
Ruhaninin seim dnemindeki vaatleri aslnda
ilikileri dzeltme abasna gireceinin gster-
gesiydi. nk Ruhani ambargolarn kalkma-
s iin alacan ve ekonomik darboazdan
ranllar kurtaracan vadediyordu.
6. http://goo.gl/xXcoqD
13
ANALZ
Ruhaninin cumhurbakan olmasndan
ksa bir sre sonra da ilk admlar atlmaya ba-
land. Ruhani, BM toplantsna katlmak zere
New Yorka hareket etmeden nce ran tutuklu
bulunan siyasi mahkmlardan 80 kiiyi serbest
brakarak yumuama mesaj verdi. Bu mesaj Ru-
haninin dn yolunda ABD bakan tarafndan
telefonla aranmasyla karlk buldu. ki lke d-
ileri bakanlarnn New Yorktaki grmeleri ise
taraflar arasnda son 30 yldr gerekleen en st
dzey dorudan resmi grmeydi.
ran-ABD ilikileri sz konusu olduunda
meselenin sadece bu iki lkenin
meselesi olmad, dier birok
blgesel ve uluslararas aktrn de
mdahil olduu ok aktrl bir oyuna
dnt unutulmamaldr.
Tm bu ataklarla hzlanan sre 5+1 lkeleri
ile ran arasnda uzun sredir yaplan grme-
lerde bir n anlamaya varlmasyla sonuland.
Anlamaya gre 6 ay ierisinde ran uranyum
younlatrma orann aa ekecek, karlnda olacaktr. Kald ki sadece n anlama metnindeki
aamal bir ekilde ambargolar gevetilecekti. Ace-
leye getirildii iin mphem kalan baz kavramlar
ve taraflarn her birinin baz maddelere dair farkl
ve elien yorumlarna ramen dnya kamuoyu-
nun bir ksm esasen bir anlama yaplm olmas-
n byk bir heyecanla karlad ve ran ile ABD
arasnda neredeyse stratejik ortakla vardrlacak
yaknlama senaryolar yazlmaya baland.
Yaknlama htimali Ne Kadar Gereki?
Yukarda da deinildii gibi 5+1 lkeleri ile ran
arasnda bir n mutabakata varlm olmasndan
dolay baz siyaseti ve yorumcular ran ile ABD
arasndaki yaknlamaya dair fazlasyla iddial g-
rler ortaya koydular. Buna kar bazlar da bu
14
anlamann hibir anlamnn olmadn ve son
tahlilde ilikilerde hibir deiim olmayacan
dnmektedirler.
Birinci bak asna gre artk ambargo d-
nemi sona ermitir ve ran ile ABD arasnda yeni
bir dnem balarken btn sorunlar zlecek-
tir. Bu yaklam siyasi analizlere mit ve endie-
lerin galebe almasnn sonucudur. Yeni bir du-
rumun ortaya kt doru olmakla birlikte bu
durumun ileriki aamalarda neyle karlaaca ve
neye evrilecei asl meseledir.
ran-ABD ilikileri sz konusu olduunda
meselenin sadece bu iki lkenin meselesi olma-
d, dier birok blgesel ve uluslararas akt-
rn de mdahil olduu ok aktrl bir oyuna
dnt unutulmamaldr. Taraflarn yakn
ilikiler kurmaya karar verdiklerini varsaysak bile
baka aktrlerin varl meseleyi farkl boyutlara
tamaktadr. Bu blgesel ve kresel aktrlerin
bir ksmnn her iki lkenin iine kadar nfuz
edebiliyor olmas da gz ard edilmemelidir. r-
nein ABD siyaseti zerine bir hayli etkin olan
Yahudi lobisi hesaba katlmadan yaplacak de-
erlendirmelerin shhati ve isabeti sorgulanmay
hak ediyor. Bunun yannda gemi tecrbeler,
olumu dmanlklar ve karlkl gvensizlik,
srecin bundan sonraki ksmnda olduka etkili
teknik ve hukuki karmaklklarn bile ii nasl
zorlatrabilecei ortadadr.
kinci bak asna sahip olanlar ise birinci
grubun tersine fazlasyla ayrntlara taklmakta ve
anlama metnindeki kelimeleri didik didik ede-
rek kendi politik ve psikolojik durumuna gre
yorumlamaktalar. Bunlar anlama metnine ran
ve Bat, zellikle de ABD arasnda bir anlamay
zaten imkansz gren bir yaklamla yaklamakta-
lar. Bu bak as da taraflarn mevcut durumunu
gz ard etmekte; gerekliin kendini dayattn,
taraflarn baz konularda mutabakata varmak zo-
runda olduklarn skalamaktadr. ran ekonomi-
sinin ambargolar nedeniyle olduka zayfladn,
te taraftan ABDnin Ortadou konusunda yeni
setav.org

bir strateji belirlemesi gerektiini dikkate almak
gerekmektedir.
Her iki yaklam da resmin tamamna bak-
may reddettii iin kendi iinde problem ta-
maktadr. Yaplmas gereken hem tarihsel ve
sosyal veriler ile uluslararas ya da blgesel dier
oyuncular hesaba katarak hem de iki lkenin
mevcut gerekliini ve yaknlamaya duyduklar
ihtiyac dikkate alarak meseleye yaklamaktr.
ABD VE RAN NEDEN
ANLAMA HTYACI
HSSETT?
ki lke arasndaki derin ideolojik kartlk ve
siyasal dmanla ramen taraflarn bir anla-
ma zemini aramalar her iki lkenin de iinde
bulunduklar reel durumun dayatmasndan ve
nceki tavrlarnn her iki lkenin de amacna
ulamasna yardmc olmamasndan kaynaklan-
maktadr. ran, kendisine uygulanlan siyasi bas-
klarla uluslararas siyasal sistemin dna itilmi,
zellikle Batda bir devletten ok bir rgt gibi
alglanr olmutur. Blgesel iddialar ve politik
bir g olma abalar bu olumsuz imaj yzn-
den skntlarla karlamaktadr. zellikle dev-
rimin ilk heyecann kaybettikten sonra siyasal
hareketlerden ok devletlerle muhatap olma-
y benimsedii zamandan beri bu durum ran
iin nemli bir sorundur. Bundan daha nem-
lisi kendisine uygulanan ekonomik ambargola-
rn ran ekonomisinde at byk yaralardr. tasarruf etmesini salayacaktr.7
Dnyann nemli petrol ve doalgaz rezervleri-
ne sahip olmasna ramen bunlar uluslararas
piyasaya arz etmekte yaad sorunlardan dolay
ran nefes alamaz konuma gelmitir.
ran ekonomisi hali hazrda olduka zor du-
rumdadr. Ciddi mali basklar yaamakta; sana-
yisi darbe alm bir halde; enflasyon ile isizlik
oranlar ise olduka ykselmi bir durumdadr.
Bu durum ambargolarn kaldrlmas meselesi-
ni ran iin birincil ncelik haline getirmekte-
setav.org
ABD-RAN YAKINLAMASI: GEREK M, HAYAL M?
dir. Kald ki bir anlama olmamas durumunda
Amerikan Kongresi yeni ambargo kararlar alp
durumu rann altndan kalkamayaca bir nok-
taya getirebilir.
ABD asndan bakldnda da bir anlama
zemini aramasnn gerekli olduu sonucu orta-
ya kmaktadr. Her eyden nce ran aleyhine
uygulanan ambargolar rann nkleer faaliyet-
lerini durdurmad gibi bu almalarn daha
da ilerletmesine yol amaktadr. Bundan sonra
ambargolarn arttrlmasnn bir faydasnn olup
olmayaca da belli deildir. Bu durumda ya an-
lamaya almak ya da daha kt sonulara yol
aabilecek sava gibi dier seeneklere ynelmek
gerekmektedir. ABDnin Ortadouda giritii
son iki sava olan Irak ve Afganistan igallerinin
ABD asndan istenilen sonular dourmad-
ortadayken ve son yllarda Ortadouda ok
nemli gelimeler yaanmken ABDnin yeni
bir sava gze almas kolay grnmemektedir.
Btn bunlarn yannda ABDnin artk Ortado-
u dnda in gibi- ilgilenmesi gereken baka
alanlarn da ortaya kmas Ortadouya kendi-
sini zora sokacak enerjiyi harcamamas gerekti-
i sonucuna vardrm grnmektedir. Kald ki
rana ynelik ambargolarn kaldrlmas eko-
nomik anlamda sadece rana deil ABDye de
faydalar salayacaktr. rnein ambargolarn
kalkmas neticesinde rann petrol ihracatna
balamasnn petrol fiyatlarnda yzde 10 civar
bir d salayaca ngrlmektedir ki sadece
bu bile ABDnin yllk yaklak 80 milyar dolar
Yaknlamann nndeki Engeller
ran ile ABD arasnda bugne kadar neden iyi
ilikiler kurulamadnn yant bize iki lke ara-
snda bugnden sonras iin ortaya kabilecek
engellerin neler olduunu da gsterecek olmas
asndan nemlidir. Yukarda ksaca deinildii
zere bu engellerin bir ksm nc aktrlerle
7. http://goo.gl/c7hHkM
15
ANALZ
ilgili iken bir ksm da bizzat iki lkenin kendile-
rinden kaynaklanmaktadr. Bu blmde sz ko-
nusu engellere deinilecektir.
ran-ABD ilikilerinin olas iyilemesi baz
blgesel ve kresel gleri olumsuz etkileyecei iin
sz konusu gler bu yaknlamaya engel olmaya
almaktadrlar. Daha ak ifadeyle ran- ABD
ilikileri ok ynl karmak bir ierie sahiptir; zamandr tehdit algsnda st sraya yerletirdii
bu ilikilerde eitli deikenler ve oyuncular da
rol almaktadr. Bu yzden mzakerenin taraflarn
ilikileri iyiletirme yolunda i, blgesel ve kresel
esasl engeller ve sorunlar beklemektedir.
Blgesel bazda daha ok rana Basra Kr-
fezi zerinden komu olan ve kendilerini rann
jeopolitik rakipleri olarak gren baz lkeler ran
ABD ilikilerinin normallemesinin muhalifle-
ridirler. Suudi Arabistan, Birleik Arap Emirlik-
leri, Katar gibi lkeler jeopolitik konumlarn
ran ile rekabet zerine kurmular, bu yzden
de ABDnin kaytsz artsz himayesini ve ulus
tesi blgesel desteini kazanmlardr. Hal by-
le olunca ran-ABD yaknlamas durumunda
ABDnin bu lkeleri ran karsnda destekleme
ihtiyac ortadan kalkabilir. Her ne kadar jeopo-
litik ve enerji havzasndaki karlar ABDnin
blgede kalmasn gerektiriyorsa da olas bir ran-
ABD yaknlamas neticesinde sz konusu lke-
lerin oyun kabiliyetleri zayflarken rann rol
daha da artacaktr. Bu durum sz konusu lkeleri
endielendirecek ciddi bir sorundur.8
ran-ABD yaknlamasna en ok kar - bi olacaktr. ran gaznn pazara arznn artmas
kan ve gelecekte de kacak olan devlet kukusuz
sraildir. Kurulduu gnden beri kendisini bl-
gede tehdit altnda gsteren ve 1979 ran slam
Devriminden sonra bu sylemini daha ok ran
tehdidi zerinden kuran srail, yaratt bu tehdit
algs sayesinde yllardr ABDden ciddi anlamda
maddi, askeri ve istihbarat alanlarnda yardm
almaktadr. Dolaysyla olas ran-ABD yakn-
lamas bir yandan sz konusu yardmlarn azal-
8.http://pers.iran.ru/news/analytics/80212/
h_p_f_f_n_n_f_P_d_X_f_d_f_p_d
16
masna yol aabilecekken dier taraftan rann
blgesel gcnn ABDyi rahatsz etmeyecek
ekilde ykselecek olmas doal olarak srailin
oyun kabiliyetini aa ekecektir. Bu yzden de
srail, zellikle de ABDdeki Yahudi lobisi olas
bir yaknlamay engellemek iin olanca gcyle
almaktadrlar. in ilgin taraf, srailin uzun
nkleer silaha sahip bir rann bu anlamayla bir-
likte engellenmi olacayla srail ilgilenmemek-
tedir. Bu da srailin nkleer randan gerekten
kayg m duyduu yoksa bu tehdit algsyla kendi
yerini mi salamlatrd sorusunu akla getiri-
yor. kinci seenein doru olmas durumunda
gelecekte srailin tutumunu da etkileyecek bir
srece hazr olmak gerekiyor.9
ABD-ran yaknlamasnn kresel boyutta
da nemli muhalifleri mevcuttur. Rusya ve in
gibi byk kresel gler son 30 ylda ABD ile
ran arasnda iliki olmamasndan ok faydalan-
dlar. rnein Buehr nkleer santrali Ruslar
tarafndan olduka yksek fiyatlara ina edildi.
Yine S-300 fzelerinin sat da Rusyann ran
ile ABD arasndaki mevcut durumdan ne kadar
faydalandnn gstergesidir. Rusya uzun zaman
boyunca ran enerji alannda blgesel rakibi
olarak grd ve iki lkenin enerji alanndaki re-
kabetinin her halkarda srecei ngrlyordu.
Ambargolarn kalkmasyla birlikte ran enerji
alannda Rusyann daha byk ve gl raki-
Rusya enerji kurumu Gazpromun ciddi ekilde
olumsuz etkilenmesine yol aacaktr.
in ise rana Bat tarafndan uygulanan
ambargolar sayesinde ran ithalatnn en byk
muhatab haline geldi. stelik bu ticari iliki
neredeyse tek tarafl ve sadece inin karlarna
uygun ekilde olumu grlyor. in randan
ald petrol karlnda nakit deme yapmak
yerine rana dk kalitede mallar satmaktadr.
te taraftan Rusya ve in batya kar ran kart-
9. http://www.seemorgh.com/news/2198/176726.html
setav.org

n her ihtiya duyulduunda kullanmaktadrlar.
Bu ekilde hem Bat ve ABDden hem de randan
baz imtiyazlar elde etmekte bylece ulusal kar-
larn ilerletmektedirler.10
Son olarak her iki lkenin yneticileri iliki-
lerin gelitirilmesi konusunda ciddi bir i muha-
lefetle de karlaacaklardr. randa yaknlamaya
kar olanlar iki ksma ayrlmaktadr. Bunlardan
birisi esas itibariyle ABD ile ilikiyi ilkesel olarak
reddeden ve ideolojik yaklamlarna kar duy-
duklar mutlak ballklaryla ekonomik ve siyasi
karlar umursamayan, emperyalist karakterin-
den tr ABD ile her trl mzakereye kar
kan ahs ve kurumlardr. kincisi ise rann
karlat ambargolar frsata dntrp bun- i, blgesel ve kresel dzeyde karlaaca pek
dan byk rant elde etmeyi baararak byk kar-
lar elde eden kii ve kurumlardr. Buna ek olarak
devlet kurumlar arasnda da bu konuda tam bir
gr birlii yoktur. Fakat ran Dini lideri Ali
Hamaneinin inisiyatif alarak grmeleri aka
desteklemesi bu konuda gr ayrlklarnn dile
getirilmesini engellemi grnyor.
Dier tarafta Obama ynetimi de olas ya-
knlama konusunda ciddi muhalefetle kar
karyadr. ABDli birok siyaseti ve yazar ya
kiisel grlerinden ya da bask gruplarnn
etkisiyle olas yaknlamaya kar kacaklardr.
zellikle Yahudi lobisi ABDnin en gl bask
gruplarndan birisi olarak bu konuda ok hayati
bir rol stlenebilir.
Ayrca her iki lkenin de gemiten tadk-
lar tecrbeler taraflar arasnda ciddi bir gven-
sizlie neden olduundan sre boyunca ortaya
kacak herhangi bir olumsuzluk durumunda her
iki tarafn da gereinden daha sert davranabile-
cei beklenebilir. Bu psikolojik engele dair ya-
anm iyi bir rnek mevcuttur. 5+1 lkeleri ile
ran arasnda bir mutabakata varlp n anlama
imzalandktan ksa bir sre sonra ABD Hazine
Bakanl 16 irket ve gerek kiiyi Amerikann
rana uygulad ambargoyu deldikleri gerek-
10. http://goo.gl/ZfqTcX
setav.org
ABD-RAN YAKINLAMASI: GEREK M, HAYAL M?
esiyle ambargo listesine ald. Bunun zerine
randa yksek sesle Amerikann anlamay tek
tarafl feshettii dile getirildi ve mzakere heye-
ti Viyanadaki mzakereleri terk edip rana geri
dnd. ran i siyasetinde grme ve yaknla-
ma yanllar sulanmaya baland ve muhalifler
bata dileri bakan olmak zere mzakereden
yana olanlara saldrmaya balad. Siyasi ve resmi
makamlar mzakerelerin srmesi gerektiine dair
grlerini ancak birka gn sonra ortaya koya-
bildi. Sonu olarak her ne kadar gerek iki lkede
gerekse dnyada baz ahs ve gruplar ABD-ran
ilikilerinde heyecan verici yeni bir srece girildi-
ini belirtiyorlarsa da sz konusu yaknlamann
ok sorun var. ABD ve rann bu sorunlar ve
oyuncular karsnda taknacaklar tutum iliki-
lerin geleceini belirleyecektir.
Her iki lkenin de gemiten tadklar
tecrbeler taraflar arasnda ciddi bir
gvensizlie neden olduundan sre
boyunca ortaya kacak herhangi
bir olumsuzluk durumunda her iki
tarafn da gereinden daha sert
davranabilecei beklenebilir.
OLASI YAKINLAMANIN
MUHTEMEL SONULARI
ran ile ABD arasnda 1979dan beri kesilmi
olan ilikilerin yeniden kurulmas durumunda
zellikle blgesel dzeyde birok ta yerinden oy-
nayabilir ve kurulacak yeni oyun dzeninde yeni
saflamalar ortaya kabilir. Bu blmde blge-
deki baz lkelerin olas ran-ABD yaknlama-
sndan nasl etkilenecei ele alnacaktr.
17
ANALZ

corafi alanda ve OPEC, slam birlii rgt

gibi kurumlarda srmektedir. Suudi Arabistann
ran kart pozisyon almasnn blgesel ve mez-
Taraflarn nkleer program ve hebi nedenleri olduu gibi ekonomik nedenleri
ambargolarla ilgili bir n mutabakata de vardr. Ambargolarn gevemesi Suudi Arabis-
varm olmasndan dolay blgesel tann bata petrol ihracat olmak zere ekonomi
politikalarnda ksa vadede temel ve ticaretini olumsuz ynde etkileyecektir. ran
deiiklikler beklemek gereki deildir. petrolnn sata sunulmasnn petrol fiyatlarn
yaklak yzde 10 orannda drecei ngrl-
mektedir. S. Arabistann gelirinin % 90nn pet-
rol ihracatndan olduu dnldnde byle
srail: srail asndan randa sertlik yanls
bir dn yarataca etki daha iyi anlalabilir.
bir hkmet en iyi seenektir. Byle bir hkmet
Katar: Ambargolarn srmesinden Katar
Bat ile ilikilerini gergin tutacandan bu sayede
da olduka faydalanmaktadr. ran ve Katar b-
srail de ran korkusunu canl tutarak Batnn
yk bir doalgaz yata olan Gney Pars ortak
desteini ok daha kolay alabilmektedir. Bu a-
sahasna sahiptir. Uluslararas anlamalara gre
dan bakldnda Arap Bahar ile birlikte srailin
ortak doalgaz sahalarndan ortaklardan her biri
zayflayan blgesel rol ran seimlerinde lml
istedii oranda faydalanabilmekte, isteyen taraf
bir isim olan Ruhaninin cumhurbakanlna
istedii kadar doalgaz karabilmektedir. Katar
seilmesiyle birlikte daha da kt oldu. rann
uluslararas glerin destei ve satn ald mo-
nkleer almalarnn barl olduunu kabule
dern teknolojiler sayesinde sz konusu sahada
hibir ekilde yanamayan srail, rann hedefi-
rann 20 kat daha fazla gaz karabilmi ve
nin nkleer silah elde etmek olduunu ve buna
satabilmitir. ran ise ambargolardan dolay ge-
ne pahasna olursa olsun engel olunmas gerekti-
rekli altyapy kuramad ve ulus tesi irketler-
ini iddia ediyor. Bu bak as srailin, rann
le anlama yapamad iin bu byk doalgaz
nkleer almalarn kendi varlna ynelik
rezervinden olduka snrl bir ekilde faydala-
tehdit olarak alglamasna yol ayor. Hal byle
nabilmektedir. rnein ran bu blgede doal-
olunca Ruhaninin seilmesi ve ardndan Bat ile
gaz alma alanlarn 28 faza blm ve aama
nkleer program konusunda bir n mutabakata
aama ilerlemeyi planlamtr. Ancak sadece 10
varm olmas sraili uluslararas arenada yalnz-
fazda alma yapabilmi, 11. Faz iin ise 14
latrmtr. nk srail yllar boyunca ambar-
yldr bir yklenici firma bulabilmi deildir.12
golarn iddetlenerek devam etmesini isterken
Ambargolarn kalkmas durumunda ran hem
bugn Bat diplomatik yntemi ncelemi g-
modern cihaz ve tehizatlara ulam imkan elde
rnmektedir. srail bu mzakereler neticesinde
edecek hem de uluslararas yklenici firmalarla
rann nkleer enerji almalarnn kabul gr-
ortaklk anlamas yapp ortak saha doalgazn-
mesinden endie duyduu gibi kendi nkleer
dan daha fazla yararlanabilecektir.
silahlarnn da uluslararas arenada gndeme gel-
Bununla birlikte Krfez lkeleri rana uy-
mesinden ekiniyor.11
gulanacak ambargonun ok iddetli olmasn da
Suudi Arabistan: Suudi Arabistan kendini
istememektedirler. nk byle bir durumda
rann en byk blgesel rakibi olarak grmek-
kendileri iin bir ticari muhatap olan ran ile
tedir. ki lkenin blgesel rekabeti Iraktan Suri-
yeye, Lbnandan Yemen ve Bahreyne geni bir
12. http://www.roozonline.com/persian/news/newsitem/article/-
11. http://goo.gl/ZfqTcX 5929fcf037.html

18 setav.org
 ABD-RAN YAKINLAMASI: GEREK M, HAYAL M?

ticaret yapamayacaklardr. Buna ek olarak ran bir rann Trkiye iin daha avantajl olduu
ABD arasnda kacak muhtemel bir atma grnn sorgulanabilir olduunu belirtmek
uzun zaman boyunca blgeyi gvensizletirecek, gerekir. ncelikle nkleer silaha sahip bir ran
bu da sz konusu lkelerin zararna olacaktr. Bu ihtimalinin ortadan kalkacak olmas Trkiyeyi
yzden Krfez lkeleri mevcut durumun ayn e- rahatlatacaktr. kinci olarak uluslararas sistem-
kilde srmesi taraftardrlar.13 le sorunlarn zm bir ran blgede Trkiye
Trkiye: Aslnda bugn heyecanla konuu- iin iyi bir partner olabilir ve iki lke birbirle-
lan ve yeni bir dzenin domakta olduuna ka- rini tamamlayc gler haline gelebilirler. Byle
nt olarak gsterilen 5+1 lkeleriyle ran arasnda bir ibirliine bir Arap devletinin de katlmas
varlan n anlamann neredeyse ayns 2010 y- durumunda Ortadounun asayii bu ibirli-
lnda Trkiye ve Brezilya tarafndan rana kabul i sayesinde ok daha kolay salanabilir. Ayrca
ettirilmi, ancak nedense talepleri karlanm Trkiye, rana uygulanan ekonomik ambargo-
olmasna ramen ABD bu anlamay kabul et- lardan da fazlasyla etkilenmektedir. Ambargola-
memiti. Sadece bu durum bile sz konusu anla- rn kalkmas durumunda ekonomik iliki dzeyi
mann Trkiye tarafndan arzu edilir olduunun bugn olduunun ok stne kabilecek, bu da
gstergesidir. Bunun yannda Trkiye ve ran Trkiye ekonomisi iin ok nemli bir kazanm
arasndaki ilikilerin sadece son yllardaki seyri- olacaktr. Bat ile sorunlarn zm bir rann
ne bakldnda bile iki lke ilikilerinin n- piyasaya arz edecei enerji kaynaklarnn sevkiyat
c taraflarn durumundan etkilenmeye olduka yolu zerinde olan Trkiye birok alanda ilerle-
msait olduu grlmektedir. ran ve Trkiye meler kaydedecektir. Btn bunlar dnld-
arasndaki ilikiler gayet iyi giderken BMnin nde ran-ABD yaknlamasnn Trkiyenin de
yaptrm kararlar ticari ibirliini olumsuz etki- karna olduunu sylemek mmkndr.
lerken Suriyede yaanan olaylara yaklamdaki
farkllk siyasi anlamda ilikilere menfi ynde et-
kide bulunmaktadr. SONU
Son yllarda taraflar arasnda sorun yaratm ABD ile ran arasnda uzun bir iliki tarihi var-
olan bir baka mesele de Trkiyeye yerletirilen dr. Bu tarihin nemli bir ksm ABDnin ran
NATO savunma sistemidir. Dikkat edilirse bu zerindeki hegemonyas ile gemi, geri kalan
sorunlardan hibiri bizzat ran ve Trkiye ara- ksm da bu hegemonyann da etkili olduu d-
snda yaanan bir durumdan kaynaklanmamak- manlk ve ilikisizlik dnemi olmutur. Bu uzun
tadr. Bu durum olas bir ran-ABD/Bat yakn- kt tarihe 1979 Devrimi sonrasnda rann
lamasnn Trkiye asndan olumlu sonular ideolojik ve politik duruu da eklenince taraflar
olacann gstergesidir. rann uluslararas sis- iin iyi ilikiler gelitirme imkan daha da zayf-
teme dahil olup mzakere edilebilir meru bir lamtr. 24 Kasm 2012 tarihinde 5+1 lkeleri
muhatap haline gelmesi Trkiyeyi de rahatlata- ile ran arasnda Cenevrede varlan n anlama
caktr. nk bir yandan komusu ile iyi ilikiler ok nemli bir mutabakat olmasna ramen bu
kurmaya alan, dier taraftan NATO, BM gibi anlamay ran-ABD ilikilerinin tamamen d-
organizasyonlara ye olan Trkiye, ran ulusla- zeldii ya da dzelecei eklinde okumak aceleci
raras sistem tarafndan tehdit olarak grldke ve gereklerden uzak bir yaklam olacaktr. Bu-
sknt yaama ihtimaliyle hep kar karya ola- nun da tesinde ABDnin Ortadou politikas-
caktr. Blgesel rekabetten dolay izole edilmi n deitirdiine dair kesin konumak iin bile
henz erkendir. Atlan bir adm btncl ve
13. http://goo.gl/ZfqTcX kalc bir deiim anlamna gelmemektedir. Her

setav.org 19
ANALZ

ne kadar blgesel durum ve uluslararas artlar vadede deiiklie gitmesi iin tek bana anlaml
byk bir deiimi ihtimaller arasna sokmusa bir gereke deildir. rann olas tavr deiiklik-
da kesin yargda bulunmak iin biraz beklemek leri baka dinamiklerle ilgili olacaktr.
gerekmektedir. Asyada in gibi byk bir eko- Hala ran ve 5+1 lkeleri arasnda yaplan
nomik gcn ortaya kmas, Rusyann tekrar mzakerelerin Amerikan politikalarndaki esasl
eski blgesel ve kresel g haline gelmek iin deiimin sonucunda olduunu sylemek zor.
gsterdii abalar, ABDnin Ortadou politika- Henz pratikte ciddi bir gelime yaanmamtr.
sn gzden geirmesine ve deiime gitmesine Mzakereler konusunda biraz sabrl olup pra-
yol aabilir. Bunun yannda rann rol, blgesel tikte neler olacan beklemek gerekiyor. ran ile
silahl unsurlarn glenmesi, Avrupann duru- ABD yetkililerinin dorudan grmesi, ortak
mu, srail ve Filistin meselesi, Msr, Afganistan, bir takvim ve programda anlalmas, karlk-
Irak ve Suriyedeki gelimeler de bunu tetikleye- l sayg ifadeleri, taraflarn diyalog ve oturum-
bilir. Yine de u anda ABD politikasnda grlen lardan memnuniyeti gibi gelimeler yeni bir
deiimlerin ksa vadeli mi yoksa kkl m veya durumun habercisi gibidir. Ancak bu durum,
taktik mi stratejik mi olduu belirsizdir. her eyin ksa bir srede hallolaca anlamna
Taraflarn nkleer program ve ambargo- gelmiyor. Hele ran ve ABDnin btn alanlar-
larla ilgili bir n mutabakata varm olmasn- da yaknlamaya baladn ve ileriki dnem-
dan dolay blgesel politikalarnda ksa vadede de iyi ilikiler ierisine gireceklerini imdiden
temel deiiklikler beklemek gereki deildir. sylemek gereki bir bak as deildir. ran
rnein rann, nasl bir kesin sonu alnaca ile ABD arasnda bugn yaanan ey rann
belirsiz olan bu n anlamann hatrna Suriye nkleer program ile ilgili grmeler ve 5+1
politikasnda bir deiime gitmesi zayf bir ihti- lkeleriyle salanan bir n anlamadan ibarettir.
maldir. nk Suriye meselesi rann savunma ok ynl ilikinin kendi zel artlar vardr ve
doktrininin bir paras olup bu konuda politika bunun gereklemesi zamana, taraflarn buna
deiiklii iin snrl bir konudaki n anlama- gerekten niyet etmesine, kresel ve blgesel
dan daha fazla gvenceye ihtiya duyacaktr. te artlarn uygunluuna baldr. Yine de bugn-
taraftan ABDnin de ran farkl blgesel konu- den konumak erken olsa da nkleer program
larda muhatap, dolaysyla da g olarak grmek konusunda olumlu bir sonuca varlmas ran ve
isteyecei imdilik kukuludur. Hal byle iken ABD ilikilerinin yeni bir aamaya gemesi iin
bu n anlama rann blgesel politikalarda ksa uygun zemin salayabilir.

20 setav.org

ran ile 5+1 lkeleri arasnda nkleer mzakerelerde varlan n anlama, 35
yldr sorunlu bir seyir izleyen ran-ABD ilikilerinin yeni bir boyut kazan-
mas ihtimalini barndrd iin uluslararas toplumda fazlasyla yank bul-
du. zellikle George W. Bushun ABDde, Mahmud Ahmedinejadn da randa
ynetime gelmesinden sonra olduka gerginleen iki lke ilikilerinde hem
ABDde hem randa ynetim deiikliinden sonra diyalog imkan ortaya k-
t. Bugn olas bir yumuama ihtimalinin kresel ve blgesel dzeyde etkileri
olacandan sz konusu anlama uzun bir mddet gndemin st sralarnda
yerini korudu. ran-ABD ilikilerinde yeni ve scak bir dnem mi balyor yoksa
u an yaanan gelimeler nkleer enerji ve ambargolar ile snrl m kalacak
sorusuna salkl yant verebilmek iin iki lke ilikilerinin tarihsel seyri, taraf-
lar arasndaki sorunlar, iki lkenin iliki biiminin blgesel ve kresel etkileri
gibi konularn incelenmesi ve taraflarn neden ve ne kadar yaknlama ihtiyac
duyduklarnn tespit edilmesi gerekmektedir.

ANKARA STANBUL WASHINGTON D.C. KAHRE

www.setav.org