ORIGINALNI RAD

ORIGINAL ARTICLE
UDK 616.89-053.2:316.356.2

KARAKTERISTIKE PORODINE STRUKTURE I KOMUNIKACIJA U

PORODICAMA SA DECOM SA POREMEAJEM PONAANJA

CHARACTERISTICS OF FAMILY STRUCTURE AND COMMUNICATION

IN FAMILIES WITH CHILDREN WITH BEHAVIOR DISORDERS

Jasminka Markovi1, Dragan Mitrovi1, Svetlana Ivanovi-Kovaevi1, Valentina obot1,

Jelena Srdanovi1

Saetak: Jedan od najeih nalaza koji se pominje u literaturi o poremeajima ponaanja jeste da deca i
adolescenti koji imaju ovaj poremeaj potiu iz porodica koje su disfunkcionalne, i to na vie nivoa. Ovim
istraivanjem obuhvaeno je 30 porodica karakteristinih po tome to imaju najmanje dva sina, oba uzrasta
od 12 do 18 godina, a da pri tome jedan sin ima poremeaj ponaanja, a drugi sin nema ovaj poremeaj. U
istraivanju je uestvovao jedan od roditelja i oba brata, koji su popunjavali odgovarajue upitnike za procenu
porodice (FACES III i strukturirani upitnik). Cilj je bio da se utvrde karakteristike porodica u kojima jedno
dete ima, a drugo dete nema poremeaj ponaanja, i to karakteristike strukture i komunikacija u porodici. Re-
zultati istraivanja ukazuju da ispitane porodice karakterie: funkcionalna kohezivnost, nizak stepen rigidnosti,
prosena uestalost konflikata, prosean obrazovni nivo roditelja, visok stepen haotinosti, nizak socioekonomski
status, mnogolanost, loe roditeljske vetine, lo monitoring dece, jedan od roditelja zloupotrebljava psihoak-
tivne supstance ili ima drugi psihijatrijski poremeaj i devijantno ponaanje meu lanovima ire porodice.
Kljune rei: poremeaj ponaanja, porodica, deca, adaptabilnost, kohezivnost

Abstract: One of the most common findings mentioned in the literature regarding behavior disorders is that
children and adolescents with the disorder come from families which are dysfunctional on several levels. This
trial involved 30 families with at least two sons, both aged 12 to 18, one of whom suffers from the disorder and
the other one without it. The trial included one of the parents from these families and both of the brothers. They
all filled out questionnaires for family evaluation (FACES III and a structured questionnaire). The aim was to
determine the characteristics of those families which have one child with behavior disorder, with an accent on
the structural characteristics of the family and the communication within it. The obtained results indicated that
the main determinants of such families are: functional cohesion, low level of rigidity, average conflict rate, aver-
age education level of the parents, high level of chaos, low socio-economic status, large families, bad parenting
skills, bad child monitoring, drug abuse of one of the parents or other psychiatric disorder and deviant behavior
among the wider family cicle.
Key words: behavior disorder, family, children, adaptability, cohesivity

Uvod ili psihologa. Epidemioloki podaci ukazuju da

Poremeaj ponaanja jeste najei oblik psihopa-
tologije kod dece i adolescenata, to je konzistentan
nalaz u svim istraivanjima iz ove oblasti. Zato je
ovaj poremeaj po nekim autorima (1) i najei
razlog za upuivanje dece na pregled kod psihijatra
1
Centar za deiju i adolescentnu psihijatriju, Institut za
psihijatriju, Kliniki centar Vojvodine, Novi Sad
se od 30% do 50% dece javlja dejem psihijatru
upravo zbog poremeaja ponaanja. Prevalenca se,
zavisno od strogosti koritenih kriterijuma, proce-
njuje od 4% - 10%.
Svako dete ponekad kri socijalne norme, ugroava
prava drugih ljudi ili oteuje imovinu. Velika veina
dece prolazi kroz period laganja, krae, beanja iz
kole. Manji broj dece se nasilno ponaa prema

24 AKTUELNOSTI IZ NEUROLOGIJE, PSIHIJATRIJE I GRANINIH PODRUJA, god. XVI, br. 3-4, 2008.
drugoj deci ili je na neki drugi nain agresivno. Dete
sa poremeajem ponaanja se od ostale dece razlikuje
po intenzitetu, opsegu i uestalosti problematinog
ponaanja (2). Prema ICD-10 (Klasifikacija men-
talnih poremeaja i poremeaja ponaanja, Svet-
ska zdravstvena organizacija, 1992.): Poremeaje
ponaanja karakterie ponavljano i trajno prisustvo
obrazaca antisocijalnog, agresivnog i izazivakog
ponaanja.. Poremeaj ponaanja se prema DSM-
IV definie kao ponavljajui i trajni obrazac
ponaanja pri kome se naruavaju osnovna prava
drugih ili se naruavaju osnovne socijalne norme
ponaanja, sa navedenih 15 dijagnostikih kriteri-
juma. Kao to se vidi iz opisa ovih dijagnostikih
kriterijuma i savremenih klasifikacionih sistema,
poremeaj ponaanja pokriva zaista irok spektar
ponaanja, te se ini da je ovo dijagnoza koju je
vrlo lako postaviti i vrlo teko izbei, naroito neis-
kusnom ili isuvie zauzetom kliniaru.
Opte je uverenje, i meu strunjacima i meu la-
icima, da postupci prema deci, posebno roditeljski,
u najveoj meri oblikuju linost budueg odraslog
oveka. Frojd je veinu psihoanalitikih pojmova
koji se tiu razvoja linosti stavio u kontekst po-
rodice. Adler, Jung, Erikson i drugi predstavnici
psihoanalitikih kola takoe. Na slian nain
to ine i bihejvioristi, te osobine i ponaanja
objanjavaju principima klasinog i instrumental-
nog uslovljavanja, uenja po modelu i drugo, to
se sve najee odvija u porodici. U transakcionoj
analizi se smatra da se ivotni scenario i osnovni
stav prema svetu odreuju u prvim godinama
ivota, a repertoar igara se uglavnom preuzima
od roditelja.
Rezultati istraivanja i pregled referentne literature
ukazuju da sledei faktori vezani za porodicu mogu
uticati na razvoj poremeaja ponaanja: roditeljski
konflikti i nepotpune porodice, psihopatologija
roditelja, broj lanova porodice, socioekonomski
status, vaspitni stil, obrazovanje roditelja i kvalitet
monitoringa.
CILJ RADA
Ovaj rad ima za cilj da utvrdi karakteristike
porodine strukture i komunikacije u porodicama
u kojima jedno dete ima, a drugo nema poremeaj
ponaanja.
MATERIJAL I METODOLOGIJA
ISPITIVANJA
Istraivanje je sprovedeno kao prospektivna studija
u Centru za deju i adolescentnu psihijatriju pri In-
AKTUELNOSTI IZ NEUROLOGIJE, PSIHIJATRIJE I GRANINIH PODRUJA, god. XVI, br. 3-4, 2008.
stitutu za psihijatriju Klinikog centra Vojovodine
u Novom Sadu, u periodu od marta 2006. do de-
cembra 2007. godine.
Uzorak je obuhvatio 90 ispitanika podeljenih u tri
grupe od po 30 ispitanika:
Adolescenti mukog pola sa dijagnozom
poremeaja ponaanja uzrasta od 12-18 godi-
na. ive sa jednim ili oba roditelja. Imaju brata
koji nema dijagnozu poremeaja ponaanja.
Braa adolescenata iz prve grupe uzrasta od 12
do 18 godina koji nemaju dijagnozu poremeaja
ponaanja.
Jedan od roditelja ovih adolescenata.
Ispitanici su u istraivanje ukljueni po redosledu
javljanja na Centar za deju i adolescentnu psihi-
jatriju radi ambulantnog ili hospitalnog tretmana.
Dijagnoza poremeaja ponaanja postavljena je na
osnovu vaeih dijagnostikih kriterijuma po ICD-
10.
Karakteristike porodica su ispitane pomou struk-
turisanog upitnika kao i upitnika FACES III.
Strukturirani upitnik je specijalno konstruisan za
potrebe istraivanja i obuhvata: sociodemografaske
karakteristike, podatke o porodinoj strukturi,
podatke o porodinoj komunikaciji, individualne
karakteristike roditelja, roditeljske vetine i vaspitni
stil. Ovaj upitnik popunjavao je istraiva-kliniar,
i to na osnovu podataka iz istorije bolesti ili
poliklinikog kartona kao i intervjua sa roditeljima
i decom. FACES III (Family Adaptation and Co-
hesion Scales) je upitnik koji procenjuje porodinu
adaptabilnost i kohezivnost (3). Porodina kohezija
predstavlja stepen udaljenosti ili bliskosti lanova
porodice i razlikuje etiri nivoa kohezije: udaljeni,
razdvojeni, povezani i umreeni. Adaptabilnost
takoe ima 4 nivoa: rigidna porodica, strukturi-
sana, fleksibilna i haotina. Postoji 20 pitanja, pe-
tostepena skala, zbir poena na neparnim odgovo-
rima predstavlja kohezivnost, dok zbir na parnim
brojevima oznaava adaptibilnost porodice. Ovaj
upitnik su ispunile sve tri grupe ispitanika.
REZULTATI
Od ukupnog broja porodica obuhvaenog
istraivanjem ukljueno je najvie porodica iz gra-
da (oko 63 %), a najmanje porodica sa sela, (oko
13%). Porodice ukljuene u istraivanje najee
imaju dvoje dece (63% porodica), 23% porodica
ima troje, a 13% porodica etvoro dece. Najei
ukupan broj lanova porodice je etiri, i to je
sluaj kod 36.7% porodica. Zatim slede porodice
25
sa tri lana, kojih ima oko 23%, pa porodice sa
pet lanova, kojih ima oko 20%. Porodica sa est
lanova ima oko 13%, a onih sa vie od est lanova
6.7% (grafikon 1). Materijalni status porodica iz
kojih potiu ispitanici je uglavnom osrednji (tako
Grafikon 1. Broj lanova domainstva
Kada su u pitanju odnosi meu roditeljima iz
posmatranih porodica moemo zakljuiti da 50%
roditelja ivi u braku, da je razdvojenih i onih sa
vie brakova oko 13%, dok je isti broj razvedenih
roditelja i onih koji su preminuli, i iznosi oko 6.7%.
U vanbranoj zajednici ivi 10% roditelja (grafikon
3). Najei obrazovni nivo majki je srednja kola
Grafikon 3. Brano stanje roditelja
Ispitanici su u 50% sluajeva procenili da njihove
porodice imaju proseno uestale konfliktne situ-
acije; oko 33% misli da su im konflikti vrlo esti,
dok oko 17% kae da veoma retko imaju konflikte
Grafikon 5. Brano stanje roditelja
26 AKTUELNOSTI IZ NEUROLOGIJE, PSIHIJATRIJE I GRANINIH PODRUJA, god. XVI, br. 3-4, 2008.
se izjasnilo 53.3% porodica). Porodica sa niskim
materijalnim statusom ima 20%, a sa vrlo niskim
oko 13%. Znatno je manji broj porodica sa boljim
materijalnim statusom vrlo dobar status ima oko
10%, a odlian svega 3% porodica) (grafikon 2).
Grafikon 2. Socioekonomski status
(60%), zatim slede majke sa osnovnom kolom
(oko 27%), a majki sa viim i visokim obrazova-
njem ima oko 14%. Kada je u pitanju obrazovni
nivo oeva, on je neto vii nego kod majki. Oko
57% oeva ima srednju kolu, 20% osnovnu, viu
kolu ima njih 13% a visoko obrazovanje ima 10%
oeva (grafikon 4).
Grafikon 4. Obrazovanje roditelja
meu lanovima porodice (grafikon 5). Kada je u
pitanju monitoring dece, oko 47% roditelja ima
lo, oko 43% osrednji, a samo 10% roditelja dobar
monitoring svoje dece (grafikon 6).
Grafikon 6. Obrazovanje roditelja
Kada je u pitanju doslednost roditelja u vaspitnim
stavovima samo 10% je dosledno, dok je onih koji
su povremeno dosledni oko 47%, a potpuno ne-
doslednih oko 43%. Rezultati govore da ak 70%
porodica samo ponekad kanjava loe ponaanje de-
teta, dok oko 23% uvek kanjava takvo ponaanje.
Roditelja koji nikada ne kanjavaju loe ponaanje
ima oko 7%. Dobro ponaanje dece nagrauje
samo ponekad oko 53% roditelja, uvek nagrauje
oko 13%, a nikada ne nagrauje ak 33% porodica
(grafikon 7).
Grafikon 7. Vaspitni stil roditelja
U 70% porodica ne postoji zloupotreba psihoak-
tivnih supstanci, dok 30% porodica ima tu vrstu
problema. U odnosu na postojanje psihijatrijskih
poremeaja u posmatranim porodicama, moemo
rei da 80% porodica nema lanove koji imaju psi-
hijatrijske poremeaje, dok 20% ima psihijatrijske
poremeaje. Kada su u pitanju iri lanovi pos-
matranih porodica moemo rei da oko 57% nema
znakove devijantnog ponaanja, dok oko 43% ima
lanove sa devijantnim ponaanjem (grafikon 8).
Grafikon 8. Individualne karakt. roditelja

U odnosu na nivo adaptabilnosti, najvei broj
porodica pokazuje patoloke karakteristike. ak
83.3% je haotino, dok je oko 17% porodica
fleksibilno i strukturisano. Zanimljivo je da ri-
gidnih porodica nema (grafikon 9). Porodice koje
su obuhvaene ovim istraivanjem u oko 47%
Grafikon 9. Nivo adaptibilnosti porodica
sluajeva spadaju u kategoriju povezanih, 30% u
kategoriju udaljenih, dok patologiju pokazuje oko
23% porodica, od toga 10% porodica zato to su
razdvojene i oko 13% porodica koje su umreene
(grafikon 10).
Grafikon 10. Nivo kohezivnosti porodica

Levinov test
homogenosti T-test
Tabela 1. T-test za nezavisne uzorke varijansi Broj s.s. p
t
F p
Homogene varijanse ,569 ,454 ,690 58 ,493
FACES adaptibilnost
Nehomogene varijanse ,690 56,416 ,493
Homogene varijanse ,171 ,681 1,660 58 ,102
FACES kohezivnost
Nehomogene varijanse 1,660 56,254 ,103

AKTUELNOSTI IZ NEUROLOGIJE, PSIHIJATRIJE I GRANINIH PODRUJA, god. XVI, br. 3-4, 2008. 27
lanovi porodice se nisu statistiki znaajno raz-
likovali u proceni porodine adaptibilnosti i ko-
hezivnosti.
Diskusija
Jedan od najeih nalaza koji se pominje u litera-
turi o poremeajima ponaanja jeste da deca i ado-
lescenti koji imaju ovaj poremeaj potiu iz poro-
dica koje su disfunkcionalne, i to na vie nivoa (4).
Ovo istraivanje je potvrdilo ove navode iz li-
terature, tako da su na nivou porodine strukture
dobijeni rezultati koji govore u prilog injenici
da samo polovina ispitanika ivi u porodicama u
kojima su roditelji u braku. Oko 13% roditelja
je razdvojeno, a 10% ivi u vanbranoj zajednici.
Ovde naglaavamo da razvod, razdvojenost ili zas-
nivanje nove zajednice sami po sebi ne moraju da
budu izolovani rizini faktor koji doprinose raz-
voju poremeaja ponaanja kod dece, kako je to
ranije smatrano. Istraivanja ukazuju na to da je
vanije posmatrati kontekst u kome se razvod i
razdvojenost roditelja odvija i da ono to prethodi
razdvajanju i razvodu (loa komunikacija, kon-
flikti, fiziki obrauni, triangulacija dece, negativ-
no modeliranje dece, anksioznost i stres roditelja
itd,), kao i ono to sledi nakon razdvajanja (loiji
materijalni uslovi, nastavak loe komunikacije i
svae meu roditeljima, nedostupnost jednog od
roditelja zbog udaljenosti, prilagoavanje novim
partnerima i slino) predstavlja u stvari mnotvo
rizinih faktora, a ne razvod ili razdvajanje samo po
sebi. Mnoga istraivanja su ukazala da nepotpuna
porodica jeste rizini faktor za razvoj delinkvencije
(5). Razdvojenost od biolokih roditelja pre desete
godine detetovog ivota utie na razvoj antisocijal-
nog ponaanja i u odraslom dobu i to nezavisno
od drugih faktora kao to su nizak socioekonomski
status, kolski problemi (6).
to se tie materijalnog statusa roditelja, ovo
istraivanje je uglavnom potvrdilo rezultate veine
drugih istraivanja, da deca sa poremeajem
ponaanja najee dolaze iz porodica nieg so-
cioekonomskog statusa vie od treine porodica
je ispodprosenog materijalnog statusa, a samo
sedmina porodica ima vrlo dobar ili odlian ma-
terijalni status. Veliki broj istraivanja je dokazao
vezu izmeu loijeg socioekonomskog statusa i
28 AKTUELNOSTI IZ NEUROLOGIJE, PSIHIJATRIJE I GRANINIH PODRUJA, god. XVI, br. 3-4, 2008.
poremeaja ponaanja, ali je ovaj uticaj uglavnom
posredan i povezan sa drugim porodinim prob-
lemima kao to su loe roditeljske vetine, konflikti
roditelja, loa komunikacija, psihijatrijske bolesti
roditelja i slino (1,7,8). Neka istraivanja nisu
nala vezu izmeu poremeaja ponaanja i materi-
jalnog statusa porodice (9), ali su ovakvi navodi u
istraenoj literaturi ipak retkost.
Najvei broj porodica koje smo istraivali je imao
dvoje dece (63%), dok je ostalih 37% porodica
imalo troje ili etvoro dece; 40% porodica je imalo 5
ili vie lanova domainstva, to bi moglo ii u prilog
istraivanjima koja ukazuju da je mnogolanost po-
rodice faktor rizika za pojavu poremeaja ponaanja.
Ovakvi nalazi uglavnom potiu iz radova Faring-
tona, koji se bavio istraivanjem delinkvencije i
kriminogenog ponaanja (6). U uvenoj Kembrid
studiji (6) koju su sproveli Farington i Vest jo
davne 1973. godine pokazano je da su deaci koji
su imali etiri ili vie brae i sestara do svog desetog
roendana imali i 50% vee anse za kriminalno
ponaanje kada odrastu.
Interesantna su i istraivanja o uticaju brae i sestara
na kriminogeno ponaanje, gde se upravo ovaj uti-
caj smatra kljunim u objanjenju mnogolanosti
porodice kao rizinog faktora za razvoj poremeaja
ponaanja. Naime, pretpostavlja se da je, to je broj
lanova porodice vei, vei i broj starije brae i
sestara koji imaju tendenciju da budu delinkvent-
niji u odnosu na mlau decu u porodici, te se i
smatraju jednim od glavnih rizinih faktora za raz-
voj poremeaja ponaanja. Oko 20% maloletnih
delinkvenata je prekraj poinila ba zajedno sa
bratom koji im je blizak po uzrastu (10), pokazalo
je jedno istraivanje. Novije istraivanje iz 2007.
godine (11), koje se bavilo ispitivanjem rizinog
profila linosti mladih sa poremeajem ponaanja i
zloupotrebom psihoaktivnih supstanci, je zanimlji-
vo po tome to su u studiju u koju je bilo ukljueno
243 adolescenta sa dijagnozom poremeaja
ponaanja i dijagnozom zavisnost od psihoaktivnih
supstanci ukljueno i njihova 173 siblinga (brae i
sestara), takoe adolescenta. U uzorku siblinga ak
44,8% je takoe imalo obe gore navedene dijag-
noze (PP/zloupotreba supstanci), 33,3% je imalo
dijagnozu poremeaja ponaanja, 10,3% je imalo
dijagnozu zavisnost od supstanci, a samo 11,5%
nije imalo niti jednu od ove dve dijagnoze. Upravo
ovaj nalaz je u skladu i sa utiskom kliniara koji je
radio istraivanje, jer je iskustveno iz svakodnevnog
rada i kontakta sa decom koja imaju poremeaj
ponaanja vrlo est podatak da (veinom) stari-
ji brat takoe ima poremeaj ponaanja, ili ak i
kriminalni dosije ili zatvorsku kaznu. Ovaj uzorak
je tim pre dragocen to je u porodicama gde postoje
adolescenti sa poremeajem ponaanja vrlo teko
pronai brau koja ovaj poremeaj nemaju, to i transmisijom poremeaja. Peterson se bavila
jeste bila ideja vodilja za sprovoenje ba ovakvog
istraivanja, kako bi se ispitale snage rezilijence sib-
linga koji i pored brojnih riziko faktora uspeva da
funkcionie normalno.
Uestali konflikti u porodici jesu prediktori
poremeaja ponaanja kao i mnogih drugih psi-
hijatrijskih poremeaja kod dece i adolescenata
(12). Meutim, kao i drugi obrasci porodine dis-
funkcionalnosti ne mogu se smatrati izolovanim
rizinim faktorom, ve ih je pravilnije posmatrati
kao jednu od dimenzija disfunkcionalnosti koja do-
prinosi razvoju poremeaja. U ovom istraivanju je
procenjeno da vie od 30% porodica ima vrlo este
konflikte, dok je najvei broj porodica u rangu po-
rodica sa proseno uestalim konfliktima, to moe
biti posledica i sklonosti lanova da se prikau u
socijalno poeljnijem svetlu, s obzirom na jasnu
negativnu konotaciju konflikata. Veina drugih
istraivanja ukazuje na mnogo vii nivo konflikata
meu lanovima porodice, i to kako u partnerskoj
relaciji tako i na relaciji roditelj-adolescent.
Ovo istraivanje je izdvojilo loe roditeljske vetine
kao jedno od vrlo prominentnih obeleja porodine
difunkcionalnosti u porodicama sa decom koja
imaju poremeaj ponaanja i to kao globalno
obeleje, jer je u skoro 90% porodica proce-
njeno da roditelji imaju loe roditeljske vetine.
Na pojedinanim ajtemima koji procenjuju
kvalitet roditeljskih vetina kao to su usaglaenost
roditeljskih stavova, doslednost u primeni vaspit-
nih stavova, kanjavanje i nagraivanje dece, moni-
toring dece, su takoe dobijeni rezultati koji govore
u prilog loih roditeljskih vetina 80% roditelja
nema usaglaene vaspitne stavove, samo njih 10%
je dosledno u primeni vaspitinih stavova. Preko
90% roditelja kanjava loe ponaanje deteta, a
samo 13% uvek nagrauje dobro ponaanje deteta;
samo 10% roditelja ima dobar monitoring dece.
Ovi rezultati su oekivani i potvreni u brojnim
AKTUELNOSTI IZ NEUROLOGIJE, PSIHIJATRIJE I GRANINIH PODRUJA, god. XVI, br. 3-4, 2008.
ranijim istraivanjima (13). U istraivanjima se
izdvaja lo monitoring dece kao najvaniji i najvie
ispitan prediktivni faktor kasnijeg delinkventnog
ponaanja (14). Takoe se kao rizini faktor navodi
i stroga disciplina i sklonost fizikom kanjavanju,
to opet moe da bude povezano sa psihopatologi-
jom roditelja u smislu antisocijalnih karakteristika
linosti, to onda moe korelirati sa genetskom
istraivanjem upravo uticaja roditeljskih vetina na
probleme ponaanja kod dece (15). Rezultati njenih
istraivanja su da su roditelji dece sa poremeajem
ponaanja nedosledni u sprovoenju vaspitnih
stavova; pravila ponaanja i zahtevi u odnosu na
decu su im nejasni; skloniji su da reaguju na osnovu
trenutnog raspoloenja, a ne u odnosu na trenutno
ponaanje deteta; loiji im je monitoring dece i ne
potkrepljuju prosocijalno ponaanje deteta. Peter-
son promovie specifian mehanizam roditeljskog
ponaanja koji potkrepljuje opoziciono i agresivno
ponaanje kod dece: na blago protivljenje deteta
roditelj odmah reaguje zabranom, to dovodi do
eskalacije detetovog protivljenja, koje se pojaava
sve dok roditelj ne odreaguje i na taj nain pot-
krepi negativno ponaanje kod deteta. Takoe su
raena i istraivanja o uticaju detetovog ponaanja
na vaspitni stil roditelja, gde je ukazano da deca sa
tekim ponaanjem evociraju i modeluju vaspitni
stil roditelja (16).
Implikacije za dalja istraivanja na polju uticaja
roditeljskih vetina na probleme ponaanja su:
1. Da li na ponaanje deteta vie utiu loe
roditeljske vetine ili je za modeliranje ponaanja
deteta u stvari vanije odsustvo dobrih vetina
roditeljstva?
2. U kojoj meri su loe roditeljske vetine odraz
loe relacije dete-roditelj i na koji nain kvalitet
ove relacije utie na probleme ponaanja de-
teta?
Devijantno ponaanje meu lanovima ire poro-
dice je prisutno kod gotovo polovine porodica u
ovom istraivanju i izdvaja se kao znaajna ka-
rakteristika ispitivanih porodica. Ovaj rezultat
jeste u skladu sa ranijim istraivanjima (6) gde se
uglavnom naglaava uticaj antisocijalnih roditelja,
naroito oca. Navodi se da 8% porodica regru-
tuje 43% kriminogenih lanova. Kriminogeno
ponaanje oca ili delinkvencija starijeg siblinga
29
predstavlja (nakon loeg monitoringa) najznaajniji
prediktor delinkvencije adolescenta. Postoji neko-
liko teorija koje objanjavaju ovu koncentraciju
devijantnog ponaanja unutar porodica. Prva go-
vori o meugeneracijskom kontinuitetu izloenosti
multiplim rizinim faktorima, dok druga ovu
transmisiju objanjava medijacijom sredinskih fak-
tora kao to je na primer lo monitoring, a trea za-
govara genetske mehanizme transmisije agresivnog
ponaanja (18).
Na skali koja procenjuje porodino funkcionisanje
FACES III nije dobijena statistiki znaajna razlika
u percepciji porodine adaptibilnosti i kohezivnosti
izmeu lanova porodice. Na uzorak je karakteri-
sao visok procenat haotinih porodica, ak 83%.
Porodina adaptibilnost je sposobnost porodice da
se adaptira situacionim i razvojnim potrebama tako
to e imati kapaciteta da menja uloge, porodina
pravila, hijerarhijske pozicije. Haotinost pred-
stavlja hipertrofiju adaptabilnosti i implikuje da
je u porodicama sa poremeajem ponaanja sve
mogue, da ne postoje pravila koja se potuju nego
su promenljiva i situaciono specifina. Porodine
uloge su takoe neto to je podlono stalnim
promenama, ne postoji hijerarhija, doslednost, sve
je dozvoljeno i sve je mogue na nivou porodinih
uloga, komunikacije, pravila, strukture. Deluje
veoma logino da u ovakvim uslovima deca vrlo
lako razviju simptome kao to su krenje socijal-
nih normi, ugroavanje prava drugih, otpor prema
autoritetima, neposlunost, protivljenje, prkosno
ponaanje i slino. Zanimljivo je da nije zabeleena
nijedna porodica na suprotnom polu adaptibilnosti
koji se naziva rigidnost. U istraivanjima disfunk-
cionalnosti porodica se opisuju i haotinost i ri-
gidnost kao dva suprotna pola na osi adaptibilnosti
koji su karakteristini za porodice sa poremeajem
ponaanja, a u naem istraivanju dominiraju
haotine porodice bez ijedne porodice koja na ni-
vou adaptabilnosti funkcionie rigidno. Takoe
je zanimljiv rezultat da braa bez poremeaja
ponaanja procenjuju svoju porodicu haotinijom
nego to to ine braa sa poremeajem ponaanja
i roditelj, to se moe tumaiti time da su oni u
stvari najfunkcionalniji lanovi porodice te da zato i
najbolje uoavaju ove disfunkcionalne obrasce.
Kohezivnost se definie kao emocionalna po-
vezanost koja postoji meu lanovima porodice, i
30 AKTUELNOSTI IZ NEUROLOGIJE, PSIHIJATRIJE I GRANINIH PODRUJA, god. XVI, br. 3-4, 2008.
u odnosu na ovu kategoriju imamo 10% porodica
koje su razdvojene (emocionalno slabo povezane) i
13% porodica koje su umreene (preterano pove-
zane). Veinu istraivanja porodica sa poremeajem
ponaanja karakterie niska kohezivnost, odnosno
emocionalna udaljenost, razdvojenost lanova
porodice, to nije u skladu sa rezultatima ovog
istraivanja. Ranija istraivanja dece pod ri-
zikom za razvoj poremeaja ponaanja proklamuju
porodinu kohezivnost kao jedan od najznaajnih
protektivnih faktora koji ovu decu titi da i pored
brojnih nepovoljnosti ne razviju poremeaj. Up-
ravo visok procenat porodica koje su proseno ko-
hezivne (oko 80%) moe biti jedan od protektivnih
faktora koji je uticao na to da braa bez poremeaja
ponaanja budu rezilijentna.
Zaljuak
Karakteristike porodica u kojima jedno dete ima
poremeaj ponaanja a drugo dete ovaj poremeaj
nema su: funkcionalna kohezivnost (odnosno
dobra emocionalna povezanost meu lanovima
porodice), nizak stepen rigidnosti na skali adap-
tabilnosti, prosena uestalost konflikata, prosean
obrazovni nivo roditelja, visok stepen haotinosti
na skali adaptabilnosti, nizak socioekonomski
status, mnogolanost, loe roditeljske vetine, lo
monitoring dece, jedan od roditelja zloupotrebljava
psihoaktivne supstance ili ima drugi psihijatrijski
poremeaj i devijantno ponaanje meu lanovima
ire porodice.
Istraivanje porodica u kojima jedno dete ima
poremeaj ponaanja a drugo dete ovaj poremeaj
nema, nudi znaajna saznanja o porodinim protek-
tivnim i rizinim faktorima koji spreavaju ili do-
prinose razvoju ovog poremeaja. Dalje istraivanje
porodica sa decom koja imaju poremeaj ponaanja
predstavlja osnovu za izradu porodinih preven-
tivnih programa i razvoj intervencija koje e preve-
nirati eskalaciju ovog poremeaja u trajni maladap-
tivni obrazac ponaanja.
Literatura:
1. Muntz, R., Hutchings, J., Edwards, R.T., Hounsome,
B.O., Ceilleachair, A. (2004). Treatments for children
with severe behavioural problems. Journal for Mental
Health Policy & Economics 7, 177-189
2. Frick, P.J., & Dickens, C. (2006). Current perspec-
tives on conduct disorder. Current Psychiatry Reports,
8, 59-72.
3. Olson, D. H. (1991). Commentary: three-dimen-
sional Circumplex Model and revised scoring of FACES
III. Family Process, 30: 74-79.
4. Collishaw, S., Maughan, B., Goodman R., Pickles,
A. (2004) . Time trends in adolescent mental health.
Journal of Child Psychology and Psychiatry, 45 (8),
1350-1362.
5. Wells, L. E. & Rankin, J. H. (1991) Families and
delinquency: A meta-analysis of the impact of broken
homes. Social Problems, 38, 71-93.
6. Farrington, D. P. (2005) The Integrated Cognitive
Antisocial Potential (ICAP) theory. In D. P. Farrington
(Ed.) Integrated Developmental and Life-Course Theo-
ries of Offending (pp. 73-92). New Brunswick, N.J.:
Transaction.
7. Maughan, B., Rutter, M., (2001). Antisocial children
grown up. In: Hill J, Maughan B, editors. Conduct dis-
orders in childhood and adolescence. Cambridge child
and adolescent psychiatry, 507552. Cambridge: Cam-
bridge University Press.
8. Tremblay, R. E., Nagin, D. S., Sguin, J. R, Zoccolil-
lo, M., Zelazo, P. D., Boivin, M., Prusse, D.; & Japel,
C. (2004). Physical aggression during early childhood:
Trajectories and predictors. Pediatrics, 114, 43-50.
9. Costello EJ, Angold A. (1995). Developmental epi-
demiology. In: Cicchetti D, Cohen D, eds. Develop-
mental Psychopathology. Vol 1:23-56. New York, NY:
John Wiley & Sons .
10. Reiss, A. J. & Farrington, D. P. (1991) Advancing
knowledge about co-offending: Results from a prospec-
AKTUELNOSTI IZ NEUROLOGIJE, PSIHIJATRIJE I GRANINIH PODRUJA, god. XVI, br. 3-4, 2008.
tive longitudinal survey of London males. Journal of
Criminal Law and Criminology, 82, 360-395.
11. Andersson, J. (2005) The Swedish National Coun-
cil for Crime Prevention: A short presentation. Journal
of Scandinavian Studies in Criminology and Crime
Prevention, 6, 74-88.
12. Moretti, M. M., Penney, S., Obsuth, I., & Odgers,
C. (2006). Family lessons in attachment and aggres-
sion: The impact of interparental violence on adolescent
adjustment. In J. Hamel & T. Nicholls (Eds.). Family
Therapy for Domestic Violence: A Practitioners Guide
to Gender-Inclusive Research and Treatment (pp. 191-
214). New York: Springer.
13. Loeber, R., Burke, J.D., Lahey, B.B., Winters, A.,
Zera, M. (2000). Oppositional defiant and conduct dis-
order: a review of the past 10 years, part I. Journal of the
American Academy of Child and Adolescent Psychiatry,
39(12): 1468-1484.
14. Smith, C. A. & Stern, S. B. (1997) Delinquency
and antisocial behaviour: A review of family processes
and intervention research. Social Service Review, 71,
382-420.
15. Patterson, G. R. (1992). Developmental changes
in antisocial behavior. In R. J. McMahon & R. D. Pe-
ters (Eds.), Aggression and violence throughout the life
span, 5282. Thousand Oaks, CA: Sage Publications.
16. Stattin, H., & Kerr, M. (2000). Parental monitor-
ing: a reinterpretation. Child Development, 71, 1072-
1085.
17. Reid, M.J., Webster-Stratton, C. and Hammond,
M., (2003). Follow up of children who received the in-
credible years intervention for oppositional-defiant dis-
order: Maintentance and prediction of 2-year outcome.
Behavior Therapy, 34, 471-491.
31