Yeni balayanlar iin 10 soruda Lozan:

Lozan hakknda ne 'bilmiyoruz'?

Aytek Soner Alpan soL Haber Portal

1. Lozan Antlamas hakknda ne 'bilmiyoruz'?

Aslnda tartmalarn ieriine baktmzda "hibir ey" diye yantlayabiliriz. Tartmalar

bombo bir ierikle ve eer tarih diye bir disiplin varsa, o disiplinden olabilecek en uzak
mecrada yryor. erii politiklemi tarihi meselelerde bu durum belli llerde
kanlmazken, bilimsellikten ve tarihsel gereklerden bu denli uzak tartma memleketin
dnce dnyasndaki kurumay da net bir ekilde gzler nne seriyor.

Lozan Antlamas zerine yaplan speklasyonlarda sk sk gndeme gelen balklar,

antlamann "gizli maddeleri" (Ayasofya'nn mze yaplmas, hilafetin kaldrlmas, laiklik,
madencilik/petrol arama kstlamalar vs.) ya da antlamann yalnzca 100 yllna geerlilik
tad gibi "meseleler" oluyor. Oysa Lozan'n ne gizli maddeleri var ne de bir "son kullanma
tarihi." Bunlarn iddia edilmesi cehaletten deilse, "byk yalan syleyin, tekrar edin,
inanrlar" diyen Hitler'in propaganda bakan Goebbels'in izinden yrmekle alakal olabilir.

Sorumuza geri dnelim: Peki ne bilmiyoruz?

Lozan hakknda her eyi biliyoruz. Yani bir tarihsel olay hakknda neyi ne kadar bilebilirsek,
o kadar. Orijinal kopyas Fransz arivlerinde bulunan Lozan'n 143 madde ile 17 protokol ve
szlemesinin her satr biliniyor. Bu kadar da deil. Trk Delegasyonu tarafndan Lausanne
Palaceta dier lkeler erefineverilen ziyafetin mnsne kadar hemen her eyi biliyoruz
Mesela, eski bir diplomasi gelenei olarak ziyafeti dzenleyenin ismi ana yemekte
anldndan bu ziyafette "smet Paa Sln" servis edildii bilgimiz dahilinde. Mnnn
tamam ise yle:

kiler: Sherry, Rdesheimer (arap), Chteau Margaux (arap), Piper-Heidsieck, brut extra
1911 (ampanya), likrler.

Mn: Marenesse istiridyesi, kaplumbaa orbas, chambord usul deniz alacas (alabalk),
fndk patates kzartmas ile messena sr filetosu, Polonya usul kukonmaz, smet Paa
sln ile Ninon salatas, ilek melba ile Osmanl ptifurlar, seme meyveler sepeti, kahve.

Lozan Konferans'nn tm tutanaklar Trke dahil eitli dillerde yaymlanm durumda. Peki
bunlar Trke'de yeni mi yaymlanmtr? Hayr Devletler Hukuku Profesr Seha L.
Meray, 1969-73 dneminde bu belgeleri toplam 8 kitap halinde Trke yaymlamtr. Meray,
ayrca, Osman Tuncay'la birlikte Osmanl mparatorluu'nun k Belgeleri balyla
Mondros ve Sevr'in belgelerini de yaymlamtr.

Lozan'a ilikin tm temel belgeler aktr:

Dier dillerdeki kaynaklar geecek olursak, konferans srasnda Trk delegasyonu ve Ankara
arasndaki telgraflar Bilal imir tarafndan yaymlanm durumdadr. Bu telgraflar,
enteresandr, telgraf hattn denetimlerine aldklar iin ngiliz arivlerinde de mevcuttur.

Konferans ncesinde ve sonrasnda Meclis'te ak ve gizli oturumlarda yaplan tm

tartmalar da yine yaymlanm durumda. Bu Lozan'a has bir durum deil zira dneme ait
tm Meclis zabtlar ulalabilir durumda. Yakn tarihte bu zabtlar TBMM Ktphanesi'nin
internet sitesinden eriime de ald. Bu zabtlar, ayn zamanda, Taha Akyol ve Sefa Kaplan
tarafndan kitaplatrld. Fahi bir fiyat etiketiyle...

Lozan'a taraf olan devletlerin de arivleri bu konuda aratrmaya aktr. Lozan'n eitli
veheleri ya da konferansn kendisi zerine ngiltere ve Yunanistan arivlerinde yaplm
bilimsel aratrmalar mevcuttur. Bunlardan, rnein, Sevtap Demirci'nin kymetli almas
Trke'de Belgelerle Lozan ismiyle yaymlanmtr. ngiliz arivinin konuyla ilgili tm fonlar
bu dnem iin aratrmaya aktr. Yunanistan Dileri Arivi, uzun bir izin srecine tabi
olmakla birlikte, aktr. Trkiye'de ise devlet arivlerinin "tamamen ak" olduu zaten resmi
bir iddiadr. Konferansa gzlemci olarak katlm olan Sovyetlere ait belgeler de Rus
arivlerinde ak durumdadr. (Hemen belirtmek gerekir ki Trkiye'nin Dileri Bakanl
Diplomatik Arivi hala kapaldr. Yeni Trkiye'nin tarihilerinden Cemil Koak'n "ok
yaknda alyor" diye yazmasnn zerinden de 1,5 sene geti.)

Velhaslkelam, Lozan'n tarihsel adan glgede kalan bir taraf yoktur. Kaynaklar ortadadr.
Okumak isteyen herkesin ulaabilecei bir mesafededir. Konu zerine, pek ok magazinel ve
yalan yanl kitap yazlm olmakla birlikte, olduka nitelikli almalar da mevcuttur.

2. "Zafer mi, hezimet mi" tartmas nereden kaynaklanyor?

Bu soruya verilebilecek tarihsel ve siyasal yantlar mevcut.

Tarihsel olarak, tartmaya ilham kaynakl eden tek "kaynak" Trk heyetinde bulunan Rza
Nur'un hatratdr. Daha sonra Rza Nur'un iddialar, Mevlanzade Rfat gibi isimlerin
iddialaryla harmanlanacak ve karmza Murat Bardak'nn --Bardak'nn kendisine
tahamml edemesem de bu tanmlamasn pek sevdiimi itiraf etmeliyim-- "fesli Tanzimat
zamparas" dedii "stat" sfatl raporlu akl hastalarmzdan olan, ancak ne hikmetse
saraylarda ziyafet sofralar ile arlanan Kadir Msrolu kacaktr.

Rza Nur'a geri dnelim...

Rza Nur, zmir Suikast'n takip eden idamlarn ardndan kendisinin de "rejim muhalifi"
olarak adlandrlacan ve ceza alacan dnerek Fransa'ya kamtr. Daha sonra anlarn
yazarak bu anlarn 3 nshasn Avrupa'da eitli arivlere 1960'da incelemeye almak zere
brakmtr. En bilinen kopyas, British Museum'da bulunandr.

Lozan'a dnk trl rivayetin kaynan ite Rza Nur'un 5 ciltlik bu hatratnn 3. cildidir.
Oysa bu hatrat, her ciddi tarihi tarafndan ancak ve ancak dedikodu ve aklen ok hasta bir
insann hezeyanlar eklinde tanmlanabilir. Siyasi ksm ve iddialar bilerek geiyorum. Bu
hatrat unun gibi anekdotlarn bir toplamdr:
(Lozan Konferans'nda gergin dakikalardan sonra Trk heyeti salona dnyor) Yzumuzden
bir s ey anlamak istiyorlar. Dikkatle bakyorlar. Bunlarn arasnda Madam Bompard da var.
Madam bana yanas t:

- Rza Nur! Apposez Votre signature! Silavous plait apposez!.. (orijinalinde bu ekilde
yazlm) diyor. Yalvaryor. Elimin tersiyle suratna bir as k edecegim geldi.

Madam Bompard, Fransz delagasyonundan Maurice Bompard'n eidir. Madam Bompard

hakknda daha nce yer alan blmde de yle denmektedir:

S imdiye kadar Fransz kadnnn da bu kadar terbiyesizini gormemis tim... Kadn... Hem resmi
delege degil, nesine lazm... Oyle kzdm ki kendi kendime: "Kadn dovulmez derler. Gel de
dovme... Boylesi dovulmez mi?.. Bu nasl sac ndan tutup ayagnn altna alp da c ignenmez...
Yer ve vaziyet musait degil ki, hadi yap!.. Bir kyamettir kopar. Turk vahs ileri kadn dovuyor
diye avazlar c ktg kadar bagrrlar. Sanki bu Avrupa denen toprakta yaratldgndan beri
kadn dovulmemis tir. Halbuki her gun kocalar, bas kalar kadnlar doverler. Bunlar vahs i
olmaz. Bize gelince vahs i oluruz." dedim. Bu kadn son zamanlarda bir sinir nobeti
gec iriyordu galiba. Menopozda m idi ne idi bilmem!..

Dzey budur. Ciddiye alnabilirlii bu kadardr. nemli devlet makamlarnda bulunmu,

iddial bir kiinin gelecee -hem de yaymlanmak zere- byle notlar brakmas ve bunlar bir
takm ok ciddi kurumlara teslim etmesi o ahsn akli melekelerini sorguya amaktadr. smet
nn, Mustafa Kemal hakknda sylenenler bundan daha ciddiye alnr deildir. Dolaysyla
bu hatratn Rza Nur'un psikopatolojik portresi dnda herhangi bir konuya kaynaklk
edebilmesi mmkn deildir. Dileyen Lozan'n resmi zabtlarndaki Rza Nur ile kendi
anlatt Rza Nur'un konferanstaki konumalarn karlatrmal ekilde okuyabilir. Aradaki
a, kaynan gvenilirlii asndan fikir verecektir.

Meselenin siyasal boyutuna ilikin daha nce soL'da yazlar yaymlanmt. Detaylara o
nedenle girmiyorum. Ksaca syleyecek olursak, Trkiye'de siyasal slamcln tarih
okumas, Necip Fazl'n "Muhasebe" iirinde "inanmyorum bana retilen tarihe!"
rpnndan ibarettir. Bu nedenle uydururlar. Bunun resmi tarihin "yapnt" karakteri ile ba
ok azdr. Bu inanszlk, o yapnt tarihin belki de en gerek unsurunun kendi malubiyetleri
olmasndan ileri gelir. Bu, henz bitmemi, bir hesaplamadr. Bu hesaplamada bir
sramaya, zafere ihtiyalar vardr.

3. Lozan ve Sevr arasnda pek de fark yok muydu?

Byle sama bir soru olabilir mi diye sorulabilir. Ancak bu deli samas iddialar sklkla
"muhafazakar" basnda yer alyor. Bu meseleyi, rnein, cemaatin sabk tarihisi Mustafa
Armaan 2010 ylnda sklkla gndeme getirmiti. te yandan bugn olduka popler olan
"Sevr'i gsterip Lozan'a raz etmek" argman da yine iinde benzer bir ima barndrmaktadr.

Bunun iin Sevr'in ngrd ve Lozan'la birlikte ortaya kan iki haritann yan yana
konulmas yetecektir. Ancak mesele bundan ibaret deildir. Zira Sevr, yalnzca haritadan
ibaret bir antlama deil deildir. 433 maddelik bu olduka uzun antlamada Osmanl
topraklarnn paylalmasnn yan sra kalan Osmanl topraklarnn nasl ynetilecei sorunu
demiryollarndaki ray sisteminden, beyaz kadn ticaretine, arkeolojik eserlerin gaspndan,
salgn hastalklarn kontrolne kadar pek ok balkta satr satr dzenlenmitir. Sava
tazminat, kurulacak mali komisyonla btenin bu tazminat detmek zere igalcilerce
ynetilecei, ordunun basit bir kolluk gcne indirgendiini bir tarafa brakyorum. Sevr,
yalnz toprak blm antlamas deil; enikonu bir smrgeletirme metnidir.

4. Peki Sevr'e nasl gelindi?

Cihan Harbi, Osmanl Devleti iin fiilen Mondros Atekesi ile bitmitir.

Bu mtareke, 30 Ekim 1918'de son derece ar koullarla ve igalin zeminini hazrlar ekilde
Osmanl Devleti tarafndan imzalanmtr. Atekesin koullar igalin zemini hazrlamtr zira
Mondros'un 7. maddesi gvenlii tehdit eden koullarda tilaf devletlerine igal hakk
vermektedir. Bu madde Nutuk'ta "dim yakan aten bir zehirdi" eklinde anlmaktadr.
Lozan' diplomatik hezimet olarak lanse etmeye alanlar, igalcilere ak ek veren bu
maddenin nasl kabul edildii meselesini pek gndeme getirmek istemezler.

ngiliz Amiral Somerset Gough-Calthorpe, Rauf Bey'e (Orbay) mtareke grmeleri

esnasnda, resmi deil kiisel bir konumada "siz bunu imzalayn, sz veriyoruz igal
olmayacak" diyerek "garanti" vermitir. Hem de ne garanti

Mondros Atekesi'nin imzalanmasndan sayyla 3 yazyla gn sonra General William

Marshall bir oldu bitti ile Musul'u igal eder. Tek kurun atlmadan Musul'un fiilen ngiliz
igaline maruz kalmasnn yks budur. Ayn gnlerde Yldrm Ordular Kumandan olan
Mustafa Kemal, skenderun'un da igale uramamas, Toros geitlerinin teslim edilmemesi
iin youn aba sarffetmitir. Mustafa Kemal'in bunun iin stanbul'la yapt yazmalar pek
ok kaynakta mevcuttur.

Mondros'tan ksa bir sre sonra stanbul'un igaline de balanacaktr.

Vahdettin'in bu manzaraya neden olan Mondros'a dair yorumu udur:

Bu koullar, ar olmalarna karn kabul edelim. Oyle tahmin ederim ki, ngiltere'nin
Douda asrlarca surmekte olan dostluu ve lutufkar siyaseti deimeyecektir. Biz onlarn
hogorusunu daha sonra elde ederiz

Yine ayn gnlerde, Vahdettin bir ngiliz gazetesine verdii ve "Osmanl ile ngiltere
arasndaki ilikileri kuvvetlendireceine" dair sz verdii rportajda unu sylemektedir:

ngiliz milletine, kuvvetli sevgi ve hayranlk duygularm Krm Sava'nda ngilizlerin

mttefiki olan babam Sultan Abdlmecid'den miras aldm.

Mondros ve ardndan Londra ve San Remo konferanslar (ubat ve Nisan 1920) ile Sevr'in
(Austos 1920) tm zemini hazrlanmtr. Mondros'un ardndan bu uluslararas konferanslara
kadar geen sre zarfnda Anadolu'da igale kar direni ve rgtlenme balam, bir sonraki
blmde deineceimiz, temel erevesi Erzurum ve Sivas kongrelerinde izilmi olan
Misak- Milli (kabul 28 Ocak, ilan 17 ubat 1920) son Osmanl Meclis-i Mebusan
tarafndan kabul edilmitir. Bu gelimeler zerine, 16 Mart 1920'de tilaf Kuvvetleri,
stanbul'a asker karmtr. Meclis-i Mebusan tamamen kapatlr.
gal altndaki stanbul'un durumunu Lord Kinross yle anlatyor:

Trkler evlerine kapanm, kendi kendilerinin glgesi gibi, ancak ekmek almak iin dar
kyorlard. Bazlar ehre girmi olan tilaf Devletleri kuvvetlerinin yannda i bulabilmek
iin feslerini atarak Trk olmadklarn bile ileri sryorlard. Beri yandan Rumlar,
sokaklarda caka satarak dolayor ve rastladklar Trkleri, itip kakarak duvar kenarna
sryorlar, geleni, geeni Yunan kararghnda dalgalanan mavi beyaz bayra selamlamaya
zorluyorlard. Trkler bu aalamaya boyun ememek iin arka yollardan dolamak zorunda
kalyorlard.

Bir yandan Anadolu'da kongreler toplanp, Meclis-i Mebusan'da yine Ankara'nn basnc ile
Misak- Milli kabul edilirken ve stanbul'da byle bir igal havas hakimken Sevr'e giden
srete baka neler vardr kabul edilen?

Lozan'n efsanevi gizli maddeleri yoktur ama belgeli bir ekilde aa kartlm olan
Vahdettin'in ngiltere'ye yapt teklif ve Vahdettin tarafndan ngiltere'ye sunulan ve
taraflarca kabul edilen bir gizli antlama vardr.

Asl ngiliz arivlerinde dileri fonunda bulunan bu belge bir dizi kitapta da yaymlanmtr.
Aralarnda Doan Avcolu'nun Milli Kurtulu Tarihi (c.1) de mevcuttur.

Uzun uzun alntlayamayacaz ama 30 Mart 1919'da Damat Ferit eliyle Vahdettin tarafndan
ngiltere'ye nerilen z olarak udur:

ngiltere kendi karlarn tehdit eden ya da uygun grd yerleri 15 yllna igal
edebilecek, Osmanl bakanlklarna ngiliz mstearlar tayin edebilecek, her ehre valinin
yannda 15 yl mstearlk yapacak bir ngiliz konsolosu tayin edilecek, seimleri ve maliyeyi
ngiltere kontrol edecektir.

Buna karlk Vahdettin saltanat ve hilafet makamlarn koruyacaktr.

12 Eyll 1919 (ne mbarek tarihmi 12 Eyll!) tarihinde de ngiltere ile imza edilen ve
bundan bir ka ay sonra Amerikan gazetelerine szan bir antlama vardr ki o da yledir:

1. ngiltere Hkmeti, kendi kumandas altnda Trkiyenin btnln ve bamszln

garanti eder.
2. stanbul, Hilafet ve saltanat merkezi olacak ve Boazlar ngilterenin kontrolne
braklacaktr.
3. Trkiye, bamsz bir Krdistan kurulmasna engel olmayacaktr.
4. Bunlara karlk Trkiye, ngilterenin Suriye ve El Cezire hkimiyetini salayacak ve
hilafete ait manevi kudret ve yetkinin ngilterenin lehinde gerek Suriye blgesinde ve gerekse
Mslmanlarn yaad dier yerlerde egemen klnmasn vaat eder.
5. Milli akmlarn nne geebilmek iin Trkiyede yeniden kurulacak olan Meruti ynetime
kar meydana gelecek olumsuzluklar etkisiz hale getirmek iin ngiltere Hkmeti bir zabta
tekilat kuracaktr.
6. Trkiye, Msr ve Kbrs zerindeki btn haklarndan vazgeerek, zel ve resmi nitelii
olan ngiltere Hkmeti konferansta, Trk temsilcilerinin bu yndeki arzularn kabul
edecektir.
7. Bar artlarnn tekrarndan sonra padiah, drdnc maddedeki zellii konumak iin
ngiltere Hkmetiyle ayrca bir szleme imzalayacaktr. Bu szlemenin maddeleri gizli
tutulacaktr.

Bu anlamay imzalayan, yukardaki neriyi yapan Padiah Vahdettin'in, oka dendii zere,
Sevr'i imzalamamas ne anlama gelmitir?

Bir sonraki blmde Sevr ve Misak- Milli meselesini ele alarak Lozan tartmasn
aydnlatmaya alacaz.

5. Osmanl Sevr'i imzalamad m?

Lozan tartmalar bir ekilde dnp dolap Sevr'e geliyor. O nedenle Sevr'i anlamak nemli.
Bugnlerde yaylan nemli ehir efsanelerinden biri de Sevr'in Osmanl tarafndan
imzalanmam olduu ynndeki safsata.

Dn bahsettiimiz gibi Sevr Antlamas, 433 maddelik ve ancak smrgelere dayatlabilecek

bir metin. Seha L. Meray ve Osman Olcay, daha nce andmz Osmanl mparatorluu'nun
k Belgeleri balkl almalarnda bunu z olarak yle anlatyorlar:

...ortaya bir yenilgi belgesinin tesinde Avrupa emperyalizminin yalnz kendi avlanma sahas
sayd Avrupa ktasndan atmaya kararl olduu Trkiyeye kar giriilmi bir yok etme
savann son aamas kmaktadr. I. Dnya Savana son veren antlamalardan ne
Versailles ne Saint-Germain ne de Neuilly antlamalarnda bu derece insafsz, kat, acmasz
hkmlere rastlanr.

Sadece toprak genilii olarak baklacak olursa dahi Sevr'in ykcl ortaya kmaktadr:
ktisat tarihisi Vedat Eldem'in hesaplamalarna gre Sevr Antlamasyla, ngiliz, Fransz,
talyan ve uluslararas nfuz blgeleri dahil edilse bile kalan topraklar hepi topu 570 bin
kilometre karedir. "Bamsz" topraklarn alan ise 200 bin kilometre kareden biraz fazladr.
Osmanl tarihisi Justin McCarthy'nin dedii gibi Sevr'e gelindiinde bamsz bir Osmanl
devletinden geriye yalnzca ismi kalmtr.
Peki bu metin Osmanl Devleti'nce imzalanm mdr?

Bu sorunun yant, evettir.

Antlama, Osmanl'nn da aralarnda bulunduu taraf devletlerce 10 Austos 1920'de

imzalanmtr. Antlamay imzalayan Osmanl delegasyonu, ura-y Devlet Bakan Rza
Tevfik Bey, Bern Sefiri Read Halis Bey ve Maarif Nazr Hadi Paa'dan olumaktadr. (Sevr
konusundaki bir galat- mehur, antlamay Damat Ferit'in imzalad eklindedir. Damat
Ferit, imzalayanlar arasnda yoktur. Ancak Damat Ferit, "ngilizler beni pek sever" diyerek
Paris Bar Konferans'na katlm ve ardndan amar olan olarak Konferans'tan ayrlmtr.)
Tabii, bu l kafasna gre Paris'e oradan da Svres'e (Sevr) gitmemi, hazr Sevr'e
gitmiken buradaki porselen fabrikasnda bir antlama imzalanacakm "hadi, imzalayalm"
dememilerdir.

Antlamann imza edilmesinin evveliyat mevcut.

Tasar, 11 Mays 1920'de mttefiklerce Osmanl Devleti'ne tebli edilmitir. Herhangi bir
mzakere sreci olmamtr. Osmanl Hariciyesi, tebli edilen bu metin zerinde bir buuk ay
boyunca (!) alm ve 25 Haziran 1920 tarihinde tilaf Devletleri'ne sert saylabilecek bir
yant vermitir. Bu yanta yine Meray ve Olcay'n ilgili almalarndan ve Baskn Oran'n
"Lozan'n ncl bir Onur Ant" balkl tebliinden ulalabilir. Burada hemen belirtmek
gerekir ki Oran'n 1997 tarihli teblii, "dnemin ruhuna uygun" bir tonda kaleme alnm ve
balndan da anlalaca gibi teblide Osmanl Hariciyesi'nin bu adm bir hayli
abartlmtr. Oysa Meray ve Olcay bu metni onurlu bir bakaldrmadan ziyade "eziklik
duygularnn glgeledii bir yakar" olarak niteler.

Burada, Hariciye Nezareti tarafndan verilecek yantn snrlar olduunu kabul etmekle
birlikte, 1920 Haziran'nda Anadolu'da oktan bir ulusal direniin baladn hatta bir ikili
iktidar durumunun ortaya ktn hatrlatmak gerekir. Zira 16 Mart 1920'de stanbul'un
igalinin ve Meclis-i Mebusan'n yeniden datlmasnn ardndan 23 Nisan 1920'de Ankara'da
Byk Millet Meclisi (BMM) ilan edilmi ve Ankara Hkmeti, 16 Mart'tan itibaren
stanbul'un ald herhangi bir kararn kendilerini balamadn ilan etmitir. Mahmut
Gololu deiik bir adan bakarak, Ankara'da kurulan ve hala saltanat koruma amacn
tadn syleyen Meclis'le birlikte "nc Merutiyet"in ilan edildiini syler.

tilaf devletlerine gnderilen yant ne Anadolu'daki direnii ne de Mebusan Meclisi tarafndan

kabul edilen, bizim birazdan ele alacamz Misak- Milli'yi esas alan bir metindir. Pazarlk
esasldr. Tonu ne ynde olursa olsun, ibirliki karakterdedir. Oran'n "onur ant"
yaktrmas ve Lozan'la yapt mukayese en hafif tabirle abartldr. artlarn ok ar
olduunu belirten bu metne, tilaf Devletleri bir ultimatomla karlk verir. 16 Haziran tarihli
ultimatom nettir: Ya Sevr'i imzalarsnz ya topyekn igale giriiriz.

Mtareke basnnn mmtaz ismi, "yanda"larn ecdad Ali Kemal, Peyam- Sabah'ta yazd
"Lanet! Lanet! Lanet!" balkl yazda Sevr'in kabulnden baka seenek olmadn
belirtmektedir. En gereki seenek Sevr'dir. Ayn gnlerde Damat Ferit de ngiliz
gazetecilere verdii demete Osmanl'nn iyi niyetine kar yaplan dayatmalarn sertliine
teessf etmektedir. Tabii bir yandan da hkmet "kan dklmesi taraftar olmadn" da yine
basnda sklkla vurgulamaktadr.

Buna mukabil, 22 Temmuz 1920'de ura-y Saltanat topland. ura-y Saltanat, olaanst
durumlarda devlet ileri gelenleriyle ulemnn katld, padiahn huzurunda yaplan
toplantlara verilen isimdir. Meclis datlm durumda olduu iin Vahdettin, antlamay 45
kiilik ura-y Saltanat'n grne sunmu; ura da antlamay Rza Paa'nn ekimser oyu
dnda "zayf bir mevcudiyeti, mahva tercih" gerekesiyle onaylamtr. "Gazeteci" Ali
Kemal'in defalarca uyard tehdit hayata gememi, Ankara taraftarlar ura-y Saltanat'a
szamam, Sevr kazasz belasz onaylanmtr.

ura esnasnda, Ankara'nn Sevr'i tanmamas durumunda ne olaca sorusu zerine Damat
Ferit u yant verir:
Hep birden elbirliiyle alarak Anadoluda isyan bastralm ve hem de cenab- hakdan
mid ederim ki basdrrz. Hi deilse, byle bir mid kaps ak bulunur.

Bir ka kez sadrazamla getirilen Damat Ferit'in sadrazam olarak atanma gerekelerinden
biri zaten resmi olarak belirtildii zere budur: "milliyet nam altnda ika edilen itiaat
(milliyet ad altnda yaratlan anariyi) nlemek.

ura-y Saltanat'tan nce ve sonra yaplan tartamalar takip edenler bugn bazlarnn Cihan
Harbi sonrasnda dahi cihan imparatorluu sand devletin nasl lime lime olduunu aklkla
grr. Cenab ehabettin, urann toplanmasn "lzumu belki var, faidesi hi phesiz
olmayacaktr" diye tanmlam ve eklemitir: "Bugnk zavall memleketin gerdne-i
mukaddderat hrde-h olmutur..." (*)

Velhasl, yukarda fotoraflarn da paylatmz kiiler, ahbap avu olarak Sevr'e

gitmemitir. Bir devlet politikas olarak yollanmtr. "Anadolu'daki isyan" bastrmak
karlnda artlarn belki ileride yumuatlabilecei umuduyla Sevr'i imzalamak ve
memleketin anahtarn teslim etmek zere. Padiah'n bilgisi ve onay dahilinde

Sevr, 10 Austos'ta imzalanmtr. 17 Austos'ta Kazm Karabekir, Meclis'e yle bir nerge
sunar:

Vatansz, vicdansz, serserinin, yine kendileri gibi millet ve vatan ile alkas olmyan bir
ka kii namna bar anlamasn imza ettiklerini ajansta grdk. Milli Mcadelemizde daha
byk bir azim ve imanla devama karar verdiimizi arz ederim, stanbul'da teekkln
evvelce duyduumuz Saltanat urasnda Trkiye'nin varln sndren bu zalim anlamann
imza edilmesine karar ve oy veren, isimleri malm ahslarn ve anlamay imza edenlerin
vatana ihanet ile ittiham olunmasn ve haklarnda gyabi hkm verilmesini, bu vatanszlarn
isimlerinin her yerde lanetle anlmasnn iln ve tamim olunmasn arz ve teklif eylerim.
7 Ekim 1920'de kurulan Ankara stiklal Mahkemesi 1 no'lu karar olarak Sevr'i imzalayan
kiiyi ve Damat Ferit'i gyaplarnda yarglayarak idama mahkum eder (Belirtmek gerekir ki
Kuva-yi Milliye'nin nde gelen isimleri hakknda da Nisan aynda bir Hatt- Hmayun
yaymlanm, ardndan eyhlislam Drrizade Abdullah Efendi bu isimlerin idam iin fetva
vermitir. 2 ve 11 Nisan tarihli Takvim-i Vekyi'ye baklabilir.).

Meclis'teki tepkilerin ne derece sert olduunu isteyen daha nce de belirttiimiz gibi herkese
ak olan zabt ceridelerinden okuyabilir.

Bugn cmle gericinin "ama padiah imzalamad" diye hukuk cambazl limanna snsalar
da durum apak ortadadr. Peki ura-y Saltanat ve Sevr'in imzalanmasnn ardndan
antlamann uygulanmasna dnk adm atlm mdr?

stanbul Hkmeti, ura'y Saltanat'n hemen ertesinde bir komisyon tekil ederek bu
antlamann ne ekilde uygulanacan belirlemek zere Sadaret Mstear Cemal Bey'in
bakanlnda bir komisyon oluturdu. Komisyon, henz antlama imzalanmadan, hangi
nezarete hangi grevin dtn belirlemekle grevliydi. Buna mukabil her nezarette bir alt
komisyonun kurulmas karar alnd. Bu komisyonlar da ett almalarna derhal baladlar.
Devlet darmadan olduundan tr bu komisyonlar ksa zamanda kadk oldu.

Bu esnada, Ali Kemal'in Peyam- Sabah'taki "antlamay uygulamak yetmez, acilen

Anadolu'daki isyan da bastrmak gerekir, yoksa bamza i alacak" yollu utan vesikas
yazlar pek ok kaynakta mevcuttur.

Antlamann uygulanmas konusunda srarc hkmet yeni areler dnmeye balad.

Harbiye Nazr Ziya Paa, Tatbikat- Sulhiye Komisyonu (Barn Uygulanmas Komisyonu)
kurulmasn nerdi ve komisyonun almasn dzenleyecek bir ynerge hazrlad. 28
Kasm'da Meclis-i Vkela bu teklifi ve ynergeyi onaylad. Ancak bu komisyon da bir trl
hayata geirilemedi. Antlamann hayata geirilememesinin sebebi fiilen Osmanl Devleti'nin
dalm ve bunu tatbik edecek otorite ve organizasyona dahi sahip olmamasdr. Bu nedenle,
antlama tilaf devletlerince hukuken deil fiilen hayata geirilmeye balanmtr. Zaten
Yunanistan dnda baka herhangi bir taraf devletin parlamentosundan da onay almamtr bu
antlama.

zetlersek, Sevr'in l doan bir antlama olmasnda stanbul'un payna yazlacak en ufak bir
durum yoktur. stanbul bu antlamay imzalam ve her koulda bu antlamann tatbikine
almtr. Ancak byle bir yetenei yoktur. Antlamann yok hkmnde olmasnn nedeni
Vahdettin'in antlamay onaylamam olmas deil; Anadolu'daki direniin Sevr'i reddetmi
olmasdr. Sevr srecinin ortaya kard tek hayrl sonu, Anadolu'daki direniin Osmanl
yasallndan byk lde kopmu olmasdr. Saltanatn sembolk kabulu dnda, Osmanl
yasall ile Ankara arasnda kurulan tek ba, Ankara'nn Sevr'i de reddederken ve Sevr'den
Lozan'a giderken meruiyet kayna olan Misak- Milli'dir.

Bu da bizi bir sonraki sorumuza getiriyor.

(*) ura-y Saltanat konusunda daha detayl bilgi edinmek iin bnlemin'in Son Sadrazamlar
almasnn son cildine, Tayyib Gkbilgin'in Milli Mucadele Bas larken isimli kitabna ve
Kemal Yakut'un "Mterake Dneminde Yaplan Saltanat rlar" balkl makalesine
bavurulabilir.
6. Misak- Milli nedir?

Gelelim ok tartlan Misak- Milli meselesine.

nceki gnlerde de belirttiimiz gibi Misak- Milli, Anadolu ile stanbul arasndaki
balantnn tmyle kopmad 1920 balarnda son Osmanl Meclis-i Mebusan' tarafndan
onaylanan ve dnya kamuoyuna ilan edilen "krmz izgiler"dir. Misak- Milli'nin temel
erevesi Erzurum ve Sivas kongrelerinde izilmitir.

Burada yine altnn izilmesi gereken nokta udur: Misak- Milli'nin ilan bugnlerde yalan
yanl dile getirildii gibi padiah ve evresinin inisiyatifiyle deil, Anadolu'daki direniin
basncyla gereklemitir. Zaten bir nceki soruda, Misak- Milli'nin ilan ve ardndan
yaanan gelimelerle birlikte stanbul'un tavrnn ne ynde gelitiini zetlemeye altk.

Peki Misak- Milli'nin ilan edilmesi nasl gerekleti?

Bu konunun kimi detaylar hakknda farkl kaynaklar farkl noktalar iaret etseler de, yle
bir toparlama yapmak mmkn grnyor:

1918'de Mondros Mtarekesi'nin imzalanmasnn ardndan Vahdettin, Aralk aynda Meclis-i

Mebusan' datr. Yrrlkte olan anayasa gerei 4 ay iinde seimleri yapma zorunluluu
olmasna ramen fiili durumdan faydalanarak seimleri yaptrmayan Vahdettin, memleketi
yukarda andmz ura-y Saltanat eliyle ynetmeye balar. Bir dizi sadrazam
deiikliinden sonra Ekim 1919'da Anadolu'daki direni asndan halefi Damat Ferit kadar
dman olmayan Ali Rza Paa sadrazam olur. Ekim'in sonlarna doru Ali Rza Paa
hkmetinin Bahriye Nazr Salih Paa ile Mustafa Kemal Amasya'da buluur. Bir dizi konu
zerinde anlaan taraflar, lkenin kaderine ancak Meclis-i Mebusan'n karar verebileceinde
ortaklamtr. Bu durumda Amasya'da gndeme gelen en temel sorun udur: Meclis
toplanmaldr, ama nerede?

Mustafa Kemal ve aslnda tm Anadolu ve Rumeli Mdafa-i Hukuk Cemiyeti Meclis'in

stanbul'da toplanmasnn igal nedeniyle sakncal olduu kanaatindeydi. Salih Paa,
Amasya'da bu gr kabul etmi olsa da stanbul'da padiahn bu yaklama kar gelmesi
nedeniyle, Anadolu'da toplanacak Meclis-i Mebusan fikri suya der.

Bunun zerine Kasm 1919'da Anadolu ve Rumeli Mdafa-i Hukuk Cemiyeti'nin (MHC)
temsilcileri bir araya gelir ve Meclis'in stanbul'da toplanmas fikrini kabul ederler. Yalnz
direniin nemli isimlerinin, seilseler dahi stanbul'a gitmeleri riskli olduundan MHC'ye
yakn vekiller ncelikle kendi aralarnda koordinasyon amacyla Anadolu'da toplanacak
ardndan stanbul'a geeceklerdir. Gayrmslimlerle Hrriyet ve tilaf'n seimlere
katlmamas neticesinde MHC'nin belirleyiciliinde bir seim sreci yaanr. Bu esnada
aralarnda Mustafa Kemal'in de bulunduu MHC'nin temsilcileri 27 Aralk'ta Ankara'ya
geerler. Seilen vekiller de Ankara'ya urayp ardndan stanbul'a gemekteydiler. Ankara'da
Mustafa Kemal'le grtkten sonra stanbul'a geen vekillerin Meclis alr almaz takip
etmeleri gereken temel admlar unlard:

1. Meclis'te bir Mdafa-i Hukuk Cemiyeti grubu kurulacakt.

2. Mustafa Kemal, meclis bakan seilecekti.

3. Misak- Milli kabul edilecekti.

Misak- Milli olarak anlacak metnin bir msveddesi bir grup vekile verilmi (kimi kaynaklara
gre sadece szl olarak iletilmi), onlar metnin son halini vermilerdir. Vermilerdir
vermesine ancak bu maddelik talimatn ilk iki maddesi hayata gemez. Bu konuda eitli
rivayetler varsa da burada konuyu datmamak iin deinmiyoruz. Meclis'te kurulan grubun
ad MHC deil Felah- Vatan (Vatan'n Kurtuluu) olmutur. kincisi, Mustafa Kemal meclis
bakan seilmez. Onun yerine FV mensubu dahi olmayan Reat Hikmet seime katlan 115
mebusun 65'inin oyunu alarak bakan seilir. Reat Hikmet'in lmesinin ardndan 4 Mart'ta
Celalettin Arif Bey meclis bakan olacaktr.

Mustafa Kemal, bu konuda Nutuk'ta adeta ate pskrr ve talimatlar yerine getirmeyenleri
"imansz, korkak, cahil, nankr ve kendini beenmi" gibi sfatlarla tanmlar. Grubun adn
Nutuk'ta kendi deyii ile bilerek ift l harfiyle ("bililtizam eddeli") Fellah- Vatan eklinde
yazarak, grubu kmser. Meclis'in stanbul dna tanmas fikri iyiden iyiye arlk kazanr.

Meclis iindeki macerasn uzatmadan syleyecek olursak Misak- Milli, 28 Ocak 1920'de
tarihinde Meclis'te Ahd-i Milli adyla kabul edilir. Ancak bu resmi bir oturum deildir.
Kaynaklarda bu oturum iin gizli oturum denmektedir, ancak Meclis-i Mebusan'da gizli
oturum gibi bir usul de yoktur. Ancak uluslararas kamuoyuna ilan edilmesi, stanbul'daki
vekillerin ekingen ve bir nebze ertelemeci grnen davranlar nedeniyle gecikir.

Bugn elimizde olan metnin altnda dnemin 121 vekilinin imzalar vardr. 2014'e kadar
kayp olan ve hatta 12 Eyll dneminde SEKA'ya gnderildii iddia edilen bu belge, 2014
ylnda Murat Bardak tarafndan Genelkurmay Asker Tarih ve Stratejik Etd Daire
Bakanl'nn -ksa adyla ATASE- arivinde bulunarak, daha dorusu bu arivin yetkilileri
tarafndan belgenin renkli fotoraflar "tarafna hediye edilerek" yaymlamtr. En azndan bu
ekilde duruyulmutur. Oysa Nejat Kaymaz'n internet sitesinde ayn belgenin bir fotokopisi
daha nce kamuoyuna sunulmutu. 29 Ocak 1920 tarihli ATASE belgesinde dier
mebuslardan ayr olarak metnin sonunda Celalettin Arif Bey'in imzas vardr. Celalettin Arif
Bey, herhalde, geici olarak meclis bakan grevinde olduundan bu ekidle imzalamtr.
Ancak nedense sadece mebus sfatn kullanmtr.
Gnmz Trkesi ile Misak- Milli'nin orijinal hali yledir (Daha sonra Ankara'da da kabul
edilen hali kk deiiklikler iermektedir.).

Birinci Madde

Osmanl Devletinin zellikle Arap ounluun yaad ve 30 Ekim 1918 tarihli mtarekenin
kabulnde dman ordular igali altnda kalan ksmlarnn geleceinin, halknn serbeste
beyn edecekleri oylara uygun olarak tayin edilmesi gerekir. Sz edilen mtareke hattnn
iinde ve dnda din, rk ve lk birlii bakmlarndan birbirlerine bal olan, karlkl sayg
ve fedakrlk duygular besleyen, rk ve toplum ilikileri ile evrelerinin artlarna sayg
gsteren Osmanl-slam ounluunun yerlemi bulunduu kesimlerin tamam, ister bir
eylem ve ister bir hkmle olsun birbirlerinden ayrlamayacak bir btndr.

kinci Madde

Halk zgrle kavuunca oylaryla anavatana katlm olan sancak (Kars, Ardahan ve
Batum) iin gerektiinde yeniden halkn ser best oylarna mracaat kabul ederiz.

nc Madde

Bat Trakyann Trkiye ile yaplacak bara kadar ertelenen hukuk durumunun belirlenmesi
ii de, halknn zgrce beyn edecei oylara uygun ekilde yerine getirilmelidir.

Drdnc Madde

slam hilfeti ile saltanatn merkezi ve Osmanl hkmetinin bakenti olan stanbul ehri ile
Marmara Denizinin gvenlii her trl saldrya kar dokunulmaz olmaldr. Bu esas
mahfuz kalmak artyla Ak deniz ve Karadeniz Boazlarnn dnya ticaretine ve ulamna
almas konusunda, bizimle birlikte dier btn ilgili devletlerin mteffiken verecekleri karar
geerlidir.

Beinci Madde

tilf Devletleri ile dmanlar ve baz ortaklar arasnda yaplan antlamalarn esaslar
erevesinde, aznlklarn haklar kom u memleketlerdeki Mslman ahalinin de ayn
haklardan istifade etmeleri midi ierisinde tarafmzca benimsenip gvence altna
alnacaktr.

Altnc Madde

Mill ve iktisad gelimemizin imknlarn elde etmek ve ilerin daha ada ve muntazam bir
ynetim ile yrtmesini baarabilmek iin, her devlet gibi bizim de gelimemizin artlarnn
salanmasnda tam bir zgrle ve bamszla kavumamz, varlmzn ve geleceimizin
ana ilkesidir. Bu sebeple siyas, adl, mal ve benzeri alanlarda gelimemizi nleyici
snrlamalara (kapitlasyonlara) karyz. Belirlenecek borlarmzn deme artlar da bu
ilkelerle elimeyecektir.

28 Ocak 1920.

Metinle ilgili bir dizi sorun vardr. Bunlardan ilkini yukarda andk. Metnin oriijnali yakn
zamana kadar kayptr, 2011'de SEKA gnderildii iddia edilmi, 2014'te aniden kefedilerek
basna "servis" edilmitir. ATASE, bu nemli belgeyi neden kendisi yaymlamamtr gibi
sorular ortada durmaktadr.

kincisi, Misak- Milli metni, mulaktr. Mondros Mtarekesi'nin imzaland gnk

snrlarn esas almaktadr. Ancak yine de metinde "mtareke hattnn iinde ve dnda"
denilerek, mesele karmaklatrlmaktadr. zerine vekillerin yemin ettikleri Misak- Milli
neresidir?

Bu haritaya gre, hak iddia edilen noktalar brakalm bugnk Suriye ve Irak' Lbnan ve
Filistin'e kadar uzamaktadr. Mdafa-i Hukuk Cemiyeti bu gsterilen corafyalarn nemlice
bir blmnde ne rgtldr, ne de ilgilenmitir. Bu tarihten sonra da bugnk fotoop
aknclarnnkinden farkl ve daha ciddi olarak eitli Misak- Milli haritalar izilmitir.
Bunlar yarn ele alacaz ancak tm haritalar ayn metinden feyz almaktadr. Peki bu nasl
olmaktadr?

Benim kanaatim udur: Misak- Milli, er ya da ge, tilaf Devletleri ile oturulacak masada
dnemin koullarna gre mzakerelere balanacak en geni snrlar gstermektedir. Bir
alternatif bar antlamasdr. Ayn zamanda uruna savalacak bir somutlua iaret
etmektedir.

Ancak snrlarn nerede balayp nerede biteceini esas belirleyen yeni olumakta olan siyasi
yapnn gc, giritii mcadelede elde ettii mevziler olacaktr. Bu da bizi Lozan'da izilen
snrlara, Misak- Milli'nin "son haline" getirmektedir.

Yarn buradan devam edeceiz ve Musul meselesine uzanacaz.

7. Lozan'da Misak- Milli'ye ihanet mi edildi?

Dn arkaplanyla anlatmaya altk: Misak- Milli, snrlar detayl tarif edilmi bir harita
deildir.

Ne mtareke gn Osmanl snrlar bugn tartld biimde bir netlie sahiptir ne de

metnin kendisinde byle bir netlik vardr. Dolaysyla bu metin, hem de asker bir zafer
sonrasnda oturulacak mzakere masasnda nerilecek alternatif plan olmas itibariyle
diplomatik hem de ideolojik bir ileve sahiptir. Ak ak sylemekte fayda var, tek tarafl bir
beyanname olarak Misak- Milli'nin uluslararas bir geerlilii yoktur.

28 Ocak 1920'de kabul edildii biimiyle kalan Misak- Milli, Cihan Harbi'nden yeni km
ve igal altndaki bir lkenin parlamentosunun yapt yksek sesli bir aklama olarak tarih
kitaplarnda belki yer bulabilirdi.

Misak- Milli'den bahsetmek iin asker zafer ve Misak- Milli'yi savunan tarafn diplomatik
olarak muhatap alnaca bir masa nkouldur. Bunlarn yokluunda Misak- Milli bir belge
olarak anlamszdr. Yalnzca ie dnk ideolojik ve propaganda ilevi bulunabilir. 1920'de
durum budur.

Ulusal kurtulu mcadelesinin en byk baars Misak- Milli'yi hamasi ve nostaljik bir
metin olmaktan kararak zerinden siyaset yaplabilecek bir gerek zemin haline getirmek
olmutur.

Bu noktada asker zafer meselesini biraz amak gerekiyor.

Ulusal direniin, bugn ne kadar eilip bklrse bklsn, iki boyutu vard. Bu boyutlardan
ilki igale kar yrtlrken, dier boyut adl adnca bir "i sava"t. Ankara ve stanbul
biiminde somutlanan ikili iktidar durumu bir sre sonra i sava halini almtr.

Yukarda anm olduumuz asker ve diplomatik koullarn yerine gelerek, Misak- Milli'nin
siyasi bir realite haline gelebilmesi, ayn zamanda bu i savan kazanlmas tarafndan
koullanmtr. Hem igalcilerle asker alanda etkili biimde mcadele edilebilmesinin hem de
Ankara Hkmeti'nin diplomatik anlamda inisiyatif sahibi olabilmesi iin ncelikle
stanbul'un bileini bkmesi gerekiyordu.

Zira Ankara'nn karsnda hem igalcilerle askeri olarak ibirliine giden; dahas, Sina
Akin'in deyiiyle srekli Misak- Milli'den "fiyat krarak" yani dnler vererek igalciler
tarafndan muhatap alnmaya ve Ankara'y baypas etmeye alan bir stanbul vardr.

Vahdettin, Osmanl yasall iinde dnlnce kendi mlknden baka bir ey olmayan
bugn bizim memleket dediimiz topra korumak konusunda gstermedii direnci kendi
titrini korumak iin Ankara karsnda gstermitir.

Burada uzun uzadya tartmaya frsat yok ancak bugn Anadolu'daki mcadeleye dost bir
Vahdettin karmaya alanlara en kolay yoldan dnemin Meclis zabtlarn okumalarn
nerebiliriz. Ankara'da Meclis krssnden, Mustafa Kemal ve yakn evresi tarafndan deil
olduka muhafazakar mebuslarca, hala sultan ve halife sfatlarn elinde bulunduran Vahdettin
"domuz", "bela", "tal hain", "kahrolas", "iyiyi ve kty takdirden ciz, ecnebilere mnkat
bir mahlk" gibi biimlerde anlmaktadr.

Btn bunlar ortalk yerde dururken masaln da bir snr olmaldr.

Bu nedenlerle Ankara'nn en byk baarlarndan biri stanbul Hkmeti'ni Lozan masasna

oturtmamak olmutur. stanbul, bunu sonuna kadar zorlamtr. Ve bata ngiltere olmak zere
tilaf devletleri bunu sonuna kadar arzulamtr. Hem Ankara hem stanbul hkmetine
Lozan'a gelmeleri iin resmi arda bulunmutur. Bu haberin Ankara'da Byk Millet
Meclisi'nde ele alnmas esnasnda tepkiler gerekten okunmaya deerdir.

30 Ekim 1922'de yaplan oturumda Dahiliye Vekili Ali Fethi Bey, stanbul hkmetinin
argmanlarn zetlerken araya giren vekillerin sylediklerinden kimi rnekler vermek
istiyorum:

Dahiliye Vekili Ali Fethi B. (stanbul): Fakat ayn zamanda Babli de davet olundu ve bize
diyor ki: Babli eer bu konferansa itirak etmiyecek olursa alt asrlk hviyet-i tarihiyesi
munkariz (tarihsel kimlii son bulmu) olacak.

Hac kr B. (Diyarbekir): Yerin dibine batsn!

Ali Fehmi Bey devam ediyor:

... Evet, sizi biz vaktiyle idama mahkm etmitik. Bir takm si ve bi herifler idiniz veyahut
adamlardan ibarettiniz.

orum Mebusu Him Bey araya giriyor:

Herifler kendileri efendim.

Ali Fehmi Bey, stanbul Hkmeti'nin birlikte dnp karar verme nerisini dillendirdiinde
ise dayanamayarak araya giren Hasib Bey'in yant u olmutur:

Biz lrken onlar baloya gidiyordu.

Saltanatn tannmamas fikri Lozan'da temsiliyet konusu zerinden netlik kazanrken,
saltanatla bir btn olarak grlen hilafetin ne olaca meselesi meclis tartmalar esnasnda
kendiliinden gndeme gelir. Erzurum Mebusu Mft Mehmet Nusret Efendi bu konu
zerine sz alr ve hilafetin tarihini anlattktan sonra unu syler:

Tarihi slm dikkatle tetkik olunursa, hilfeti sabihadan sonra bu imamet, bu milletin
Mslmanlarn bana bir bel olmutur.

Bu oturum boyunca ok heyecanl olan Diyarbekir Mebusu Hac kr Bey yine araya girer
ve barr: "Beldr bel" Buna karlk Meclis'te "bravo" sesleri iitilir.

Hac kr Bey'in heyecann anlatmak ve daha nemlisi Vahdettin ve rekasnn nasl

alglandn gstermek amacyla Hac kr Bey'in verdii resmi nergeyi de alntlayp bu
devam edelim:

Riyaseti Celileye
slm mukaddesatna ve slmiyete kar eytandan daha eni olarak son asrda mtecaviz bir
Loyd Corc tremiti. Meer eytandan, Loyd Corcdan daha eni alaklar varm. Sorar
msnz? te bu vesikay yollyan ve dnenler, yle ise bata Vahdeddin olduu halde
besmele ile bunlar bilumum slamlarn talamasn teklif ederim.
30.10.1338
Diyarbekir Mebusu
Hac kr

Bu tartmalar eliinde saltanat 1 Kasm 1922'de kaldrlm ve tek meru hkmetin Mart
1920'den bugne kadar Ankara Hkmeti olduu ilan edilmi ve kabul ettirilmitir.

Bu, yeni kurulmakta olan lke iin byk bir diplomatik zaferdir ve frsattr. ngiltere'nin
"Bunlar ayn masaya oturtur, birbirine krdrr, hakkndan geliriz" stratejisi boa dmtr.
Misak- Milli'nin masaya getirilebilmesini salayan bana kalrsa, bu hamle olmutur. 11
Kasm'da Lozan'a daha gidilmeden byle bir kazanm elde edilmitir. (Ankara'nn, bana
kalrsa, gz dolduran bir hamlesi de bar konferansnn zmir'de yaplmasn teklif etmesidir.
ngiltere ve Yunanistan buna diren gstermise de kabul edilmeyecei batan belli olan bu
teklifin yaplmasndaki ama, Ankara'nn elini kuvvetli grdn hissettirmek istemesidir.)

Lozan'a henz gitmeden elde edilen bir avantaj da Ankara'nn elinde tuttuu Fransa ve Sovyet
kartlardr. Ankara, ngiltere ve Fransa arasndaki Almanya'nn sava borlar zerinden
oluan gerilime akllca yatrmlar yapm ve o gerilimi kendi lehine kullanmtr. Ancak
bundan daha nemlisi Ankara Hkmeti ile Sovyet Rusya arasnda gelien pragmatik dostluk
ilikisidir. Ankara, Konferans'a gzlemci olarak katlacak ve mutlak suretle Trkiye'nin
tezlerini destekleyen Sovyetler sayesinde masada olduka rahatlamtr. Lord Curzon'un,
Sovyet temsilcisi ierin konutuka "smet Paa'y dinliyor gibi" hissetmesi bouna deildir.
Ancak meselenin bu boyutu ayrca ele alnmay hak etmektedir. zellikle Trkiye'nin
Sovyetleri her an satabileceine dair sk sk ngiltere'ye daha konferans masasnda iaretler
vermesi derinlemesine incelenmelidir. O nedenle geiyoruz.

kinci olarak, Misak- Milli snrlar sanld kadar net deildir dedik, ancak bugn fotoop
cengaverlerinin elinde mouse, boyad haritalar kadar da fantastik deildir. Selanik, Ege
Adalar, Kbrs vs. kesin biimde syleyecek olursak Misak- Milli'nin konusu deildir.
Bunlarn Lozan'da kaybedilme gibi bir durumu da sz konusu olamaz. Hakeza, hzn
alamayp Msr' Lozan'da kaybettik diyenlerin ne tarih-corafya bilgisi ne de insaf vardr.

Lozan'dan 90 sene nce Halep'ten girip Ktahya'dan karak Anadolu'yu igal eden Msr'n
Lozan'da kaybedildiini sylemek dpedz yalanclk deilse, ancak bizim yobazlarn
Anadolu'yu igal eden Kavalal brahim Paa'nn Hicaz'daki Vahhabi ayaklanmasn
bastrarak Abdullah bin Suud'u esir aln unutmak isterken yaadklar bir hafza arazyla
aklanabilir.

Ege Adalar ve Selanik iddiasnn da benzer ekilde iler tutar taraf yoktur. Zira buralar deil
Mondros, Cihan Harbi ncesinde Osmanl'nn elinden kmtr. Kbrs da yine Osmanl
tarafndan sava neticesinde deil, Ruslara kar kendisi desteklemesi iin 90 bin sterlin gibi
bir meblaa ngilizlere kiralanmtr. ngiltere, Osmanl'nn Cihan Harbi'ne Almanya safnda
katlmas zerine aday ilhak ettiini aklamt. Bunlar hikayedir.

Dou'da i hamasete gelince "karde lke, iki devlet bir millet" denen Azerbaycan'n ilerine
sokulan haritalarn da (tarihsel dayana olmakla birlikte) Misak- Milli tartmasnda bir
anlam yoktur. Trkiye'nin Dou snr Lozan ncesi balanmtr.

Dn de adn anm olduumuz aratrmac Nejat Kaymaz'n yine ATASE arivinden alarak
yaymlad 1919'daki son Meclis-i Mebusan seimlerine hangi Osmanl vilayetinden ka
mebusun seildii bilgisini ieren harita Osmanl'nn o an itibariyle reel snrlar konusunda
bir fikir vermektedir.

Haritada taramann koyuluu igalin derecesini ve seimlerin zorluunu iaret etmektedir.

zerine konuulmas gereken reel snrlar budur.

Ancak bunun dnda, Misak- Milli'de atf yaplmas nedeniyle konuulmas gereken iki
husus var. Birincisi, Bat Trakya meselesidir. Bat Trakya yine Cihan Harbi ncesinde
Osmanl'nn elinden km olmasna ramen, Misak- Milli'de burada halk oylamas
yaplmas nerisi getirilmektedir. Bat Trakya konusundaki diplomatik zorluk uradan ileri
gelmektedir: Osmanl, Bat Trakya'y Lozan'da Trkiye'nin muhatab olan Yunanistan'a deil,
Bulgaristan'a kaybetmi; Yunanistan bu blgeyi Bulgaristan'dan almtr. Bu durum ve
Trkiye'nin Yunanistan'a g etmi durumda olan bir milyonu akn Anadolu ve Trakya
kkenli Rumun yeniden eski topraklarn dnmelerini istememesi, Bat Trakya konusundaki
iddiasndan geri adm atmasna neden olmutur. Meselenin bu ksmna yarn deineceiz.

kinci mesele ise Musul'dur. Musul derken, kent deil Kerkk ve Sleymaniye'yi de iine alr
ekilde Musul Vilayeti kastedilmektedir. Musul'un Lozan'da kaybedildii iddias da, yine
cahilane yorumlarn aksine, yanltr. Musul, Lozan'da kaybedilmemitir. Lozan'da
alnamamtr. Baka trl syleyecek olursak, Musul meselesi, Lozan'da zmlenememi ve
sonraya braklmtr. Buna bir sonraki soruda deineceiz.

Bunlar dnda nihayetlenmesi Lozan sonrasna sarkan bir dier balk Boazlardr. Herhalde
konferans sresince zerinde en fazla tartlan balklardan biri Boazlar olmutur. Lozan'da
Boazlar konusunda geici bir zm gelitirilmitir: Askeri olmayan gemi ve uaklar bar
zamannda boazlardan geebilecekti. Boazlar tamamen askersizletirilecek ve idaresi
bakan Trk olan uluslararas bir kurul tarafndan yrtlecekti. Konferans'ta Trk heyetinin
bu koullara fit olmas karsnda bandan beri "Trk tezini" destekleyen Sovyet heyeti
ileden kmtr. Lozan koullar, 1936 ylnda bugnk Boazlar rejiminin kabulne kadar
srmtr.

Musul meselesine gemeden nce altnn izilmesi gereken en nemli nokta, Trkiye'nin hakl
bir taknt haline getirdii adli ve iktisadi kaptlasyonlar meselesidir. Bu mesele de Lozan'la
zlm ve "egemen devlet" tanmyla tamamen elien bu uygulamalarn tamam
kaldrlmtr.

Lozan'da bunlar dnda yaplan bir dizi dzenleme daha mevcuttur onlara yarn daha detayl
olarak "Lozan'n eletirilecek balklar" bahsinde deineceiz.

Gelelim Musul'a.

8. Trkiye Musul'u nasl kaybetti?

Lozan'la birlikte Trkiye'nin snrlar netlie kavuuyordu. Bunun tek istisnas gney snryd.
Tabiri caizse, Trkiye uzunca bir sre gney snr olmayan bir lkeydi. 1925 ylnda baslan
Yeni Trkiye Corafyas kitabnda olan iki ve olmayan bir harita bu tuhafla gzel bir rnek
tekil edecektir sanyorum.

Matbaa-i Amire tarafndan baslan ve 1925 programna uygun olarak yazld sylenen
kitaptan iki Trkiye haritas aada grlmektedir:
lk harita bir siyasi haritadr. kincisi ise, Trkiye'deki yollar ve limanlar gsterir haritadr.
Grld gibi her iki haritada da Trkiye'nin gney snr yoktur.

Bir de olmayan harita olduunu sylemitik. lkeyi corafi blgelere ayran ve her blgenin
haritalarn veren kitap "Otuz Altnc Ders: Cezire-i Ulya yahud Cenub- arki Anadolu"
balna geldiinde harita vermeyi kesmektedir.

Bu blmn ve kitabn en sonunda anlatlan ise Musul Vilayeti'dir ve Musul ehri'nin bir
fotoraf paylalmaktadr.

1925 tarihli Yeni Trkiye Corafyas kitabndan Musul ehri'nin fotoraf

lk gn anlattmz gibi Mondros Mtarekesi'nin imzalanmasnn ardndan bir oldu bitti ile
fiilen ngiliz igali altna giren Musul, 1925 ylnda corafya derslerinde vatan topra olarak
okutulmaktadr.

Musul'a dnk srar Kurtulu Sava srecinden itibaren aka ve pek ok kez dile
getirilmiti. 1922 ylnda Trkiye ile ngiltere, bir adan bakacak olursak daha fazla
savamaya mecali kalmam iki devlet, defalarca Musul'da savan eiine gelecek ve iki taraf
da son kozlarn oynamak zere ad konmam bir savan iine gireceklerdir. ngiltere,
Irak'tan ve daha ncesinde Hindistan'dan Musul'a asker yar. Ancak bunun bir snr vardr
zira Hint Mslmanlarnn Anadolu'da yrtlen mcadeleye olan sempatisi ngiltere'nin
Hindistan'daki askeri varln zayflamasna msade etmemektedir. Hatta ngiltere,
Avusturalya dahil smrgelerinden tpk Cihan Harbi'nde olduu gibi asker istemi ancak
olumsuz yant almtr. Ankara Hkmeti ise Revandz' Kuvva-y Milliye kuvvetleri iin bir
s olarak kullanarak Musul'da kimi zaman aktan kimi zamansa rtk bir operasyon
yrtmekte, blge airetleri ile ilikilerini derinletirmeye almaktadr. Tarih kitaplarnda
pek yer almayan ve zdemir Bey nderliinde yrtlen bu gayrinizami sava konusunda
ancak yakn zamanda doyurucu almalar yaplmaya balanmtr. in nemli taraf udur:
ngiltere, bu mcadeleye kar koyamayarak kademeli bir geri ekilme karar dahi alr. Bu
ekilde Sleymaniye yeniden Ankara Hkmeti'nin kontrolne geer. ngiltere buna kar
Arap milliyetilerini ne srecek, bir yandan da blge halkna dnk olarak stanbul ile
Ankara arasnda kopan balara dikkat eken bir propagandaya bavuracaktr. Bu balar
tamamen koptuktan sonra, zellikle de hilafetin kaldrlmasnn ardndan Anadolu'daki
direniin Musul'daki poplaritesini trplemek iin slam kart devreye sokulacaktr.

Ksaca syleyecek olursak: Lozan'a gelinceye kadar iki taraf da birbirine net bir stnlk
salayamamsa da Lozan masasnda ilk bakta avantajl grnen taraf Ankara'dr. 1922'nin
sonunda zdemir Bey pek ok airetle anlam durumdadr. Bunun yannda ngilizlerin
zellikle Krtler arasndaki poplaritesi bir hayli dktr. Bunda baz Krt airetlere dnk
olarak izledii kyc politikalarn ve "Ermenistan" siyasetinin etkisi byktr. Krtler, hem
1915 defterinin yeniden almasn istememekte hem de ngiltere'nin bir frsatn bulsa yol
vermekten ekinmeyecei Ermenistan'n glgesinde kalacaklarndan endielenmektedirler.

Lozan'da Trkiye, ncesinde yapt gibi Musul'da bir halk oylamas konusunda srarc
olmutur. smet Paa, blgenin nfusunun ekseri Trklerden ve Krtlerden olutuunu
Krlerin de Turani bir kavim olduunu belirttii bir konuma yapm, bundan daha nemlisi
Krtlerin Trklerle gnll bir kader birlii iine girdiini belirtmitir. Trk heyetinin esas
istei, bu argmann kabul ve bir halk oylamasna gidilmesidir.

ok deneyimli bir smrge imparatorluu diplomat ve siyasetisi olan Lord Curzon ise son
derece sinsi bir strateji izler. Musul konusunda ngiliz ve Trk tezlerinin zt olduu aktr.
Ankara'nn zayf karn da...

Curzon, Musul konusu kilitlenmeye yol at anlarda, konferans bakan sfatn da etkili
ekilde kullanarak masaya aznlk sorunlar ve kapitlasyonlar gibi Trk delegasyonunun son
derece hassas olduu balklar getirerek gndem saptrr. Grmeler kopacaksa dahi bunun
Musul yznden olmasn ve Trkiye'nin meseleyi bir oldu bittiye getirmesini engellemek
ister. Zira bu sava demektir ve hem genel olarak ngiltere hem de zel olarak Curzon sava
istememektedir. Ortadou'da girilecek yeni bir sava Curzon'un siyasi kariyerini muhtemelen
bitirecektir. Ancak daha nemlisi ngiltere'de ciddi ekonomik ve siyasi (rlanda sorunu)
sorunlar ba gstermeye balamtr. Bu nedenle savasz bir yol tercih edilmelidir.
Trk heyetinin, zellikle smet Paa'nn da grmelerin kesilmemesi iin sebepleri vard.
Bunlarn banda Meclis muhalefeti geliyordu. Ankara'da 2. Grup net bir biimde ekillenmi
ve Mustafa Kemal'in yrtt stratejiye muhalefet ediyordu. Lozan' muzaffer bir ordunun
nnn kesilmesi olarak yorumlayan bu grup, savaalm dendiinde de "yok daha neler"
diyordu. Ancak smet Paa'nn eli bo Ankara'ya dnmesinin siyasi bir krizle sonulanaca
akt. Buna ek olarak iktisaden kmenin eiine gelmi bir Trkiye ve 1912'den beri srekli
sava iinde olan yorgun bir halk sz konusuydu.

Lord Curzon, grmeleri sistematik bir iimde gerdi. Kah Ermeni meselesini, kah
kapitlasyonlar masaya getirerek Ankara'nn sorunlarn zlmemesi konusunda ayak
diredii imajn yaratmak iin zel bir aba ve basn mesaisi izledi.

Bunun neticesinde konferansn 23 Ocak 1923 tarihli oturumunda aslnda bir orta yol
bulunmasn isteyen smet Paa sert bir konuma yapmak durumunda kald:

Kurtaracana sz verdii Irak halkn ngiliz Hkmeti bir an zgr ve her trl igalden
arnm olarak braksa ve memleketlerinin kaderine ilikin olarak tam bir bamszlk iinde
oy vermelerine izin verse idi, herhangi bir igali, korumay ya da manday isteyecek tek bir
kimse bulamazd: nk bugn uluslar, kendi kaderlerini etkili olarak kendileri saptamak
istemekte hibir koruyucu ya da klavuz gerei duymamaktadrlar. Btn uluslar koruma ya
da uygarlk yolunda klavuz v.b. gibi szlerin boyunduruk altna alclarn elinde fethedilmi
haklar siyasal ve ekonomik bakmdan yutmak iin kullanlan aralardan baka bir ey
olmadn anlam bulunmaktaydlar.

Bundan sonraki abalar sonu vermez.

Son kertede Musul meselesi, tm bar grmelerini kilitlemiti. Hatta aylarca srecek bir
kesintiye uratmt.

Musul'da ilerlenemeden bar salanmas imkanszdr. Tpk Trkiye'nin yeniden tam boy bir
savaa girmesinin imkansz olduu gibi. Mustafa Kemal ise Musul meselesini uzun vadeye
yayma taraftardr ve dier sorunlar zldkten sonra gerekirse uygun bir askeri yntem
kullanlmasnn mmkn olduu grndedir.

Bu ortamda Musul konusunun ayrca ele alnmas kabul edilir ve Lozan dnda tutulmasna
karar verilir.

Meclis'te muhalefetin "Misak- Milli'yi satyorlar" yaygaras ile karlanan bu yaklama

Mustafa Kemal, "Misak- Milli'nin haritas yoktur, o milletin karlardr"a kacak, yar
hamasi ancak gerekleri yanstan bir yant verir. Meclis'te Musul zerine yapt konumada
Mustafa Kemal unlar sylemiti:

Yaplacak noktalar: Musul vilyeti meselesinin hallini, bir sene zarfnda ngilizlerle
Trkiyenin kar karya geerek inta etmesine talik etmektir. En mhim mesele bu olarak
geliyor. Buna muvafakat ettiimizde zarar m vardr? Kaideten imdilik fayda m vardr. Buna
muvafakat etmezsek ne yapmaa mecburuz? Bugn suhuletle hepimiz anlayabiliriz ki,
Musulu vermemekte srar edersek muharebeye dhil oluruz. Binaenaleyh, Musul meselesini
bir seneye kadar halletmek zere talik edip sulha gemek ve muharebeyi kabul etmemek
mmkn mdr, kabil midir ve faydal mdr? bakat lzum grrseniz bugnden Musul
meselesini mspet veya menfi bir surette hallederiz. Menfaatimiz bunu iktiza ediyor, diye
buna karar verirsiniz. Bilakis Musul meselesinin hallini muharebeye girmemek iin bir sene
sonraya talik etmek demek, ondan sarf- nazar etmek demek deildir. Belki bunun istihsali
iin daha kuvvetli olabileceimiz bir zamana intizardr. Bugn sulh yaparz, bir ay sonra iki
ay sonra Musul meselesini halletmeye kyam ederiz. Fakat bugn Musul meselesini halletmek
istediiniz vakit bu meselede karnzda valnz ngiliz deil, branz,talyan, Japon ve btn
dnyann dmanlan vardr. Yalnz kar karya kaldnz zaman ngilizlerle kar karya
kalacaz ve yalnz olarak ngilizlerle karlaacaz. Musul meselesini bugnden
halledeceiz, ordumuzu yrteceiz, bugn alacaz dersek bu mmkndr. Musulu gayet
kolaylkla alabiliriz. Fakat Musulu aldmz mteakip muharebenin hemen hitam
bulacana kani olamayz? phesiz orada bir harp cephesi am olacaz. Tahlil etmi
olursanz Musuldan sarf- nazar etmi olmuyoruz. Tahlil ederseniz hudud-u milliyemiz
dhilinden bir ey brakm olmuyorsunuz. Belki daha kuvvetli bir mevkie geiyorsunuz. Yani
bir sene sonra harp ile geeceine, sulh ile gesin, o hedefe daha iyi hazrlanyoruz. Arz
ettiim budur.

Musul sorununun ertelenmesi sonucunda, o gnn koullarnda, nemli kazanmlar ieren bir
siyasi antlama, Lozan, imzaland.

1926'ya kadarsa Musul sorunu, uluslararas kamuoyunun gndeminde kalmay ve giderek

komplike bir hal almay srdrr. Toplanp dalan konferanslar esnasnda ngiltere,
Trkiye'nin Musul srarna kar yeni bir argman bulur: Nasturiler. Hatta bu ynde bir isyan
organize edilir. syan esnasnda snrn belirlenmemesini ne sren ngilizler hava kuvvetleri
ile Trk kuvvetlerini vururlar. ok z olarak syleyecek olursak, ngiltere Musul'u isteyen
Trkiye'den Hakkari bata olmak zere bir dizi kenti koparmaya almtr. ngiltere bu
ekilde sistematik olarak, Trkiye'nin diplomatik abalarn yeni sorunlar iinde bomay
denemitir. Tm blgeyi uluslararas bir sorunun paras haline getirebileceinin iaretlerini
vererek sorunu karmaklatrmtr.

Bu srada bir ka kez daha ngiltere ve Trkiye Musul zerinden askeri olarak kar karya
gelir.

ngiliz belgeleri, Mustafa Kemal'in 1925 ylnda bn Suud ile ortaklaa bir Musul harekat
planladn gstermektedir. Ayn dnemde sebebi ve motifleri hala tartlan eyh Said
syan patlak verir. Speklasyondan kaarak syleyecek olursak, eyh Said ayaklanmas,
Trkiye'nin Musul tezinin yasland "Trk-Krt ittifak mevcut" argmann boa karm
ve ngiltere'nin bir hayli iine yaramtr.

Bu esnada ngiltere Nasturi meselesi zerinden Trkiye'yi sktrmay srdrr. ngiltere'nin

iddias Trkiye'nin Osmanl'daki gibi Hristiyanlara dnk etnik temizlii srdr
ynndedir ve bu duruma uluslararas mdahale edilmelidir. Bu, Trkiye'nin korkulu
ryalarndan biridir. Uluslararas mdahale arkna bir kez girilince paralanmadan kmann
mmkn olmad konusunda Kemalist kadrolarn kesin bir kanaati vardr. Hatta bu taknt o
dzeydedir ki, yine Lozan balamnda kararlatrlan mbadele kapsamnda Trkiye'ye gelen
mbadillerin sevk ve iskannda her trl yabanc yardm ve krediyi reddetmitir.

Musul meselesi, 1926 ylnda Cemiyet-i Akvam'a tanr.

ngilizler bu noktadan sonra Musul meselesini Trkiye ile Milletler Cemiyeti arasndaki bir
mesele gibi gstererek, Trkiye'nin dahil olmaya ve kabul grmeye alt uluslararas
kamuoyunda izole etmeye alr. Bunda bir hayli baarllardr da.
Btn bu basn altnda ve ngiliz diplomasisi karsnda yaya kalan Trkiye, askeri kartn i
muhalefet ve isyanlar nedeniyle kullanamadan, ngiltere ile 1926 ylnda Ankara Antlamasn
imzalar. Trkiye bugnk Irak snrn kabul eder. Musul petrollerinin satndan da 25
seneliine belli bir pay alacaktr.

Girit'in Osmanl'dan kopuu dneminde bir tekerleme halkn diline pelesenk olmutur: Sade
suya tirit, gitti bizim Girit.

Biz de buna unu ekleyebiliriz:

Lozan'da alnamayan Musul, gitti usul usul.

Yarn tm bunlarn genel bir deerlendirmesini yapacamz iki soruyla Lozan serimizi
noktalayacaz.

9. Lozan'da eletirilecek ne vard?

ktisadi alanda Lozan'da ok nemli kazanmlar elde edilmitir. Henz kurulmakta olan
devletin "biimsel egemenlie" sahip olabilmesi iin gereken asgari koullar Lozan
sayesinde salanmtr. yle ki; adli ve iktisadi kapitlasyonlar tamamen kaldrlm, Dyun-
u Umumiye daresi'nin maliye zerindeki denetim yetkisi sonlandrlm, lke limanlar
arasndaki tamaclk hakk yani kabotaj yabanclara kapatlm, ilk be yl gmrk
tarifesinde deiiklie gitmeme artyla lkenin gmrk egemenlii tannmtr.

Ancak bu admlara karlk Lozan ve onu takip eden srete, Trkiye, Osmanl d borlarnn
%67'sini faiziyle birlikte demeyi kabul etmitir. Bu, bana kalrsa, Lozan'da atlan en byk
geri admdr. Osmanl ile siyasi ve ideolojik dzlemde kopuu zorlayan ynetim, iktisadi
olarak tm hareketlerini snrlayacak bir sreklilii kabul etmitir. Bu borlardan Trkiye'nin
payna 108 milyon altn Osmanl liras tutarnda bir mebla dmtr. Bu bor tutarnn
banknot olarak denmesi kabul edilmemitir. Trkiye Cumhuriyeti, 1929'dan itibaren yedi yl
boyunca yllk 2 milyon altn lira deyecek, 1936 sonrasnda ise taksitler daha da artacak ve
1952 ylnda 5,2 milyon altn liraya ulaacakt. eitli iktisat tarihilerinin yapt hesaba gre
1929 ylnda, yani henz iin banda bor taksidinin demeler dengesi zerindeki yk 15
milyon TL civarndayd. Bu da lkenin ihracat gelirlerinin %10'u gibi olaanst yksek bir
meblaa tekabl ediyordu. 1930'lu yllarda bu taksitler denemez duruma geldi. 1936 ylnda,
Trkiye, Osmanl borcunun ounun muhatab olan Fransa ile anlaarak yllk taksitlerinin
yarsn belli ihra mallar ile demeye balad. 1938'de de taksitlerin tamamnn bu yolla
denmesi kararlatrld.

Burada erken Cumhuriyet dnemi iktisat politikalarnn genel bir eletirisini yapmak
niyetinde deiliz. Ancak u kadarn syleyebiliriz: Lozan'n iktisadi erevesinin arkasnda
hem Korkut Boratav'n hem de Yahya Sezai Tezel'in aka iaret ettii, Glten Kazgan'n da
ima ettii zere 1908-1922 ile 1923-1929 dnemleri arasndaki zihinsel sreklilik mevcuttur.
Kemalizmin yapm olduu net ekonomik tercihler 1923-1929 yllar arasndaki liberal
politikalarla kapitalist kalknma stratejisinin uzantsdr. Hzl sanayileme, tarmsal retimin
hzla artrlmas, lkenin ulam altyapsnn gelitirilmesi hedefleri mevcuttur, ancak bunlar
iin yeterli sermaye birikimi yoktur. Bu an kapatlmas iin liberal politikalara ve yabanc
sermayeye yaslanlmas fikri baskn hale gelmitir. Yukarda "biimsel egemelik" ifadesini
vurgulamamzn sebebi biraz da budur. Zira, bu egemenlik anlay, yabanc sermaye kart
ilkesel bir tavrla ekillenmemi (kategorik olarak reddedilmesini kastetmiyorum), hatta tam
tersine yabanc sermayenin ulusal ekonomiye ilikin karar alma srelerinden uzak tutulmas
gibi aslnda kapitalist ekonomide imkansz olan bir dengecilikle sakatlanmtr (Dn anlatma
frsat bulamadmz, ama Musul sorunu ile alakal, ABD kkenli sermaye ile giriilen
Chester projesi anlabilir). Burada yine snfsal tercihlerin izlerini takip etmek mmkndr:
Burada sz konusu olan, kurtulu mcadelesi dneminde giderek daha fazla desteine
yaslanlan mslman-Trk tccarlarn ufkudur. Bu tccarlarn millilikten anladklar, yabanc
sermayenin lkedeki uzants durumunda olan gayrmslim yerli sermayenin yerini almaktr.
ubat-Mart 1923 tarihli zmir ktisat Kongresi'nin tutanaklarna gz atmak bu konuda iyi bir
balang noktas oluturabilir.

Lozan konusunda ikinci eletirilebilecek balk, bu antlama ile karara balanan zorunlu nfus
mbadelesi konusudur.

Yunan ve Trk ulus-devletleri, ileride kabilecek etnik sorunlar bertaraf etmek iin etnik
homojenletirme taraftar bir tutum iindeydiler. zellikle Sovyet Rusyann varlnda
blgede kontrolsz bir gelimeyi engellemek iin ngiltere de jeostratejik karlar gerei
stabiliteden yanayd. Byle bir atmosferde masaya nfus mbadelesi fikri getirildi.
Getirildi diyorum, zira fikre kimin kaynaklk ettii yantlanabilmi bir soru deil. Venizelos
ve smet Paa, daha sonra, fikrin dier taraftan ktn syleyerek bu konuda birbirlerini
sulamlardr. te yandan pek ok kaynak, mbadelenin fikir babas olarak Norveli kaif ve
diplomat Fridtjof Nanseni iaret etmektedir. Uluslararas mlteci rejiminin inasnda nc
isimlerden olan Nansen, mbadele kararnn alnmasnda ve uygulanmasnda aktif rol
oynamt. Ancak fikir babal iddiasn Nansen de kabul etmemitir.

eitli tartmalar neticesinde 30 Ocak 1923te Lozanda Trk ve Rum Ahalinin

Mbadelesine likin Mukavelename imzaland. Yani uluslararas bir kurumun gzetiminde
(Cemiyet-i Akvam) gerekletirilecek tarihin ilk zorunlu nfus mbadelesine karar verilmi
oldu. Szlemenin balnda Trk ve Rum szckleri gese de mbadelede temel alnan
kriter dindi. Dolaysyla, kimi istisnalar dnda Yunanistandaki Mslmanlar ve
Trkiyedeki Ortodoks Hristiyanlar mbadele edilmitir. rnein, Anadoluda yaayan,
Trke konuan ve Yunan harfleri ile Trke yazan Karamanl Ortodoks Rumlar ile Girite
denilen bir Yunanca az konuan, pek ou Trke bilmeyen Giritli Mslmanlar da
mbadele kapsamna alnmtr. Bu insanlarn gnderildikleri yerlerde karlatklar zorluklar
kendi bana bir incelemenin konusu olabilir. Dier taraftan, stanbul, Gkeada ve
Bozcaadadaki Ortodoks nfus ile Bat Trakyadaki Mslmanlar mbadeleden muaf tutuldu.
Bu topluluklar, daha sonra bu iki lke arasndaki anlamazlklarda kullanlacak "rehin
toplumlar" haline gelmitir. Mbadelenin kabul edilmesiyle birlikte Trkiye, Misak-
Milli'deki taleplerden biri olan Bat Trakya'da halk oylamas fikrinden vazgeiyordu. Bunun
alternatifi sava esnasnda ve sonrasnda Anadolu ve Trakya'y terkeden 1,2 milyon Rum'un
evlerine geri dnmesini kabul etmek oldu.

Biliyoruz ki nfus mbadelesi fikri ne Trklere ne de Yunanlara yabancyd. 1910lu yllarda

Osmanl-Bulgaristan, Bulgaristan-Yunanistan ve Yunanistan-Osmanl arasnda zorunlu
olmayan nfus deiimi grmeleri ve pratikleri mevcuttu. Dnemin diplomatik
uygulamalar arasnda bulunsa ve meru grlse de byle bir yntem bugnden bakldnda
bir etnik temizlik yntemi olarak kabul edilmektedir. Ancak Trk-Yunan nfus mbadelesi ne
ilk, ne de son olmutur. Hindistan-Pakistan blnmesi esnasnda uygulanan ve bir felaketle
sonulanan bu uygulama hala bir plan olarak kimi uluslararas sorunlarn zm iin
gndeme gelmektedir. Hatta getiimiz yllarda Mmtaz Soysal, Vecdi Gnl gibi isimler
Krt sorununun zm iin mbadele meselesini nermilerdir. Bu nedenle bu uygulamann
gayrinsani boyutu ve sorun zmekten ok yeni sorunlar yaratan karakteri yksek sesle dile
getirilmelidir.

Bu konunun bir uzants olarak grlebilecek bir dizi balkta Trkiye'nin Lozan'dan gelen
ykmllklerini uygulayp uygulamamas gibi sorunlar bu dizinin konusu dnda kalyor.

10. Lozan'a nasl yaklamal?

Lozan, ne resmi tarihyazmnda gsterildii gibi tarihte ei benzeri olmayan mutlak bir
diplomatik zaferdir, ne de bugn baz aklevvellerin iddia ettii gibi bir hezimettir. Lozan,
Cihan Harbi'nden yenik km, igale uram ve yzyllardr uluslararas siyasetin dengeleri
sayesinde ancak suni solunum yapabilen Osmanl'nn ister istemez tarihsel mirass olan
Trkiye'nin siyasi ve iktisadi anlamda formel egemenlii konusunda nemli kazanmlarla
ayrld ve elbette masaya otururkenki taleplerinin bazlarndan vazgetii bir antlamadr.
Milliyetiliin yaylmac gzlklerini karp nesnel bir lyle baklacak olursa, grlecek
olan ey masaya oturmadan nceki toprak taleplerinin kimi istisnalar haricinde
gerekletiidir. Ancak Sovyet yazar Gurko-Kryajin'in 1924'te yazd gibi bu antlama
"diplomatik kanlaryalarda deil, Anadolu'nun sava meydanlarnda doan" bir antlamadr.
SSCB Bilimler Akademisi tarafndan yaymlanan Ekim Devrimi Sonras Trkiye Tarihi isimli
almada ok doru biimde ifade edildii gibi "gemite Trkiye hkmetlerinin hayal bile
edemedikleri Lozan zaferi, Versay sistemi sava sonras antlamarnn bir paras olan Sevr
Antlamas'nn ortadan kaldrlmas demekti".

Dier taraftan, tm bu tartmalarn snfsal bir z olduunu ve Lozan'a giden srecin

ardnda snfsal akl ve reflekslerin yattn unutmamak gerekiyor. Yukarda ksaca bu
snfsal arkaplan anlatmaya altk. unu ekleyebiliriz:

Kurtulu mcadelesinin snfsal akl, gerekleen devrimin anti-emperyalist karakterinin

derinlemesinden, snf savamnn keskinlemesinden ve ii snfnn ve kylln mlk
sahibi snflar lehine kazanmlarnn genilemesinden korkmutur. Benimsenen kapitalist
kalknma stratejisi gerei mali-ekonomik bamllk ortadan kaldrlmam, bunlarn yeni
biimlerde yeniden retilmesinin yollar yaratlmtr. Kurtulu Sava'ndan balayarak solun
sistematik tasfiyesi de bu akln ktsdr.

Bu snfsal akl, ayn zamanda diplomatik anlamda Trkiye'yi tm tezleriyle birlikte mutlak
olarak destekleyen tek lke olan Sovyetlerin masada yzst braklmasnda da
grlmektedir.

Burada unutulmamas gereken noktalardan biri, Lozan'n imzalanabilmesini salayan en

nemli faktrlerden birinin Ekim Devrimi'nin yaratt krlma olduudur. Sovyetlerin destei
ve varl olmadan Lozan'n bu ekilde imzalanmas, bu byklkte bir siyasi birimin bu
corafyada ortaya kmas mmkn deildi. Snf mcadelesinin kurallar serttir ve burada
duygulara yer yoktur. Trkiye rneinde de bu geerlidir. Bu gerek, Trkiye kendisini "Bat
dnyas ve Hr dnyann" bir paras olarak kabul ettirmeye altka, Sovyetlere dnk bir
minnet deil, emperyalizme teslimiyet reten bir motor haline gelmitir. Cumhuriyeti bugn
gelinen ykmla babaa brakan da tarihin bu motoru olmutur.
Son olarak u noktay hatrlatmakla ykml hissediyorum. Falih Rfk'nn Bat Yllar isimli
almasnda sz konusu dnem hakknda deerlendirme yaparken mutlaka aklda tutulmas
gereken u satrlar yer alr:

mrlerini yeniden yaamak isteyenler oktur. Bizim kuaktan mrlerini tekrarlamaya

cesaret edenler bulunabileceini pek sanmyorum. On dokuzuncu yzyln sonlarndan
yirminci yzyln ikinci dekadna doru nasl olup da tarihin mezarna gmlmeden
atlayabildiimize hl atm kara gnleri duygulu bir Trk bir daha yaamak deil,
hatrlamak bile istemez.

Naizane tavsiyem, bu dnem deerlendirilirken bu denli byk bir travma olduunu da

aklda tutmak gerektiidir. Bu travmaya bugn tekrar heveslenildii gibi haritalarn yeniden
izilmesinin yol atnn bilinciyle ve snf mcadelesinde duygulara yer olmad
vurgusuyla birlikte

Buraya nereden geldik? Lozan'n tartmaya almasyla Onlara dair iki kelam etmeyecek
miyiz? Onlarn kim olduunu zaten Nazm anlatmt:

Bursada havlucu Recebe,

Karabuk fabrikasnda tesviyeci Hasana dus man,

fakir-koylu Hatc e kadna,

rgat Suleymana dus man,
sana dus man, bana dus man,
dus unen insana dus man,
vatan ki bu insanlarn evidir,
sevgilim, onlar vatana dus man

Eskilerin bir dizi yazy bitirdii gibi bitirelim:

Hitam
Bu grsel 30 Ekim 1924 tarihli Akbaba dergisinin kapadr.

Grselin sa tarafnda zerinde "Anavatan" yazan lmekte olan yal bir kadnn kurumu
memelerini emen bir Siyam ikizi vardr. Birinin zerinde "saltanat" dierinin zerinde
"hilafet" yazmaktadr. Saltanatn tasmasn tuttuu kedinin zerinde ise "millet" yazmaktadr.
Bu resmin altndaki aklamada "Yedi yz senelik Osmanl tarihi" yazmaktadr.

Soldaki resimde de "millet", zerinde "cumhuriyet" yazl bebei emziren gen annedir.
Resmin altnda da "bir senelik cumhuriyet tarihi" yazldr.

Bu vesileyle tm okuyucularn Cumhuriyet Bayram kutlu olsun.