Louis Althusser

Louis Althusser
Louis A lthusser, Birm andreisde (Cezayir) 16 Ekim 1 9 1 8 de dodu. Jean

G uittonun, Jea n Lacroix ve Josep h H oursun rencisi olduu Lyon Lise-
sinden m ezun olduktan sonra, 1 9 3 9 T em m uzunda Yksek retm en O ku-
lunu n [Ecole n orm ale suprieu re (U lm Soka), ENS] giri snavndan geti. Ay
n yln eyll aynda askere alnd, bozgunda esir dt ve Almanyadaki bir
esir kam pnda be yl geirdi.
Esirlikten geri dnnden sonra, 1 9 4 5 - 1 9 4 8 arasnda EN Sdeki felsefe
renim ine devam etti ve Gaston Bachelardm ynetim inde, Hegel Felsefesin
de erik N osyonu zerine yazd teziyle diplom asn ald ve d oentlik sna
vndan geti. Ve 1 9 4 8 ylnda Fransz Kom nist Partisine katld. Ayn yl,
EN Sde felsefe yardm c d oenti olarak atand (daha sonra asistan, baasistan
ve doent olacaktr). 1 9 8 0 e kadar bu m evkide aralksz grev yapt. 1 9 5 0 den
itibaren, ayrca Lettres de lEcole blm nde sekreter olarak alt.
Elisabeth R oudinescoya gre, Althusser 1 9 6 5 ylnda Dr. Ren D iatkinele
psikanalitik tedaviye balar. Dr. Ren 1 9 8 7 ylm a kadar onunla ilgilenecektir.
19 8 7 ylnda, yem ek borusu tkanm as sonu cu acilen am eliyata alnr, yeni bir
depresyon geirerek Soisyye kaldm lr, oradan da La Verriredeki (Yvelines)
M GENin Psikiyatri Enstitsne nakledilir. Fiziksel ve m oral durum u srekli
olarak ktye gitm ektedir. Yazn geirdii b ir zatrree sonucu 2 2 Ekim
1 9 9 0 da kalp krizinden lr.
Yaptlarndan ok etkisiyle yirm inci yzyla damgasn vuran A lthusser,
M arksizm in en zgn ve yaratc filozoflarndan biri, belki de en nem lisidir.
Yaym lanan kitaplan:
M arx iin, F elsefe Ve B ilim adam lan m n Kendiliinden Felsefesi, ideoloji Ve
Devletin id eolojik Aygtlar, Gncel M dahaleler, Joh n Levvise C evap, San at zerine
Y azlar.
thaki Yaynlan - 338
Tarih-Toplum-Kuram - 40
ISBN 975-8725-41-6
Sur la reproduction / Yeniden-retim zerine

Louis Althusser
Franszcadan eviren: A. Ik Ergden

Redaksiyon: Alp Tmertekin
Yayma Hazrlayan: Ahmet z
ithaki, 2005
Presses Universitaincs de Franee, 1995
1. Bask stanbul, 2005

Yayncnn yazl izni olmakszn alnt yaplamaz.
Yayn Koordinatr: Fsun Ta

Kapak Tasarm: brahim emeciolu
Sayfa Dzeni ve Baskya Hazrlk: Cemile z
Kapak ve Bask: Idil Matbaaclk
Cilt: Yldz Mcellit
ithaki Yaynlar
M hrdar Cad. llter Ertzn Sok. 4/6 8 1 3 0 0 Kadky stanbul
Tel: (0 2 1 6 ) 3 3 0 9 3 0 8 - 3 4 8 3 6 9 7 Faks: (0 2 1 6 ) 4 4 9 9 8 34
w w w .ithaki.com .tr
ith ak i@ ith ak i.com .tr
Datm:
atalem e Sok. Yavuz Han No: 2 6 Caalolu-lstanbul
Tel: (0 2 1 2 ) 5 1 2 7 6 0 0 Faks: (0 2 1 2 ) 5 1 9 5 6 56
Yeniden-retim

zerine
Louis Althusser
eviren:
A. Ik Ergden
i t h a k i
NDEKLER
Trke Yaymlayann N o t u .................................................. 7
Okura Uyar ............................................................................. 11
I. Felsefe N e d ir? ....................................................................... 25
II. retim Tarz Nedir ..........................................................39
III. H u k u k ................................................................................... 77
IV. Fransz Kapitalist Toplumsal Formasyonunda

Siyasal Ve Sendikal DAlar zerine
Ksa S a p ta m a la r........................................................................ 9 7
V. retim likilerinin Yeniden-retimi Ve Devrim .109
VI. Ek: retim likilerinin

retici Gler Karsnda nceliine D a i r .................... 133
Trke Yaymlayann Notu
1.
Elinizdeki metin, S u rla reproduction (Yeniden-retim zerine)

Jacques Bidet tarafndan gerekletirilen editoryal almann ar
dndan, Fransada 1995 ylnda yaynlanmtr. Yani Althusserin
lmnden be yl sonra... deoloji ve yeniden-retim kav
ramlarnn enine boyuna irdelendii makalelerden oluan bu
kitap, Althusserin ska belirttii gibi iki cilt olarak tasarlanmas
na karn yazk ki tamamlanamamtr. Tamamlanmamlk salt
tarihsel bir olgu olmaktan ok, Althusser sz konusu olduunda
karakteristiktir de adeta, o balanglarn filozofudur... Balatt
tartmalar halen gncelliini ve nceliini korumakta.
Ecrits philosophiques et politiquese yazd nszde Matheron
unlar sylyor: Louis Althussere zg anlayn lye gel-
mezligi her eyden nce, balangtan baka hibir yerde bulun
mak istemeyen bir dncenin lye gelmezliidir: Machiavel-
linin yazlarnda ok erken bir tarihte saptad ve zdeletii
yalnzlk da bundan kaynaklanr. Ancak bu yalnzlk, hep kendi
kartn kendi iinde tarm gibi olur hemen. Gerekten de,
Althusser kendi dncesini son derece boucu zorlamalar a
na hapsetmiti; stelik bu a kendi kendisine zorla kabul etti
ren de gene kendisiydi. Dolaysyla, boluk dncesi fazla-do-
Louis Althusser
8
lu ile tartr hep, balang ise sonu gelmez canekimeyle; Alt-

husserin yaptnn tm de paradoks burcunda yer alr.
11.
Sur la reproductionhn (Yeniden-retim zerine), ou ilk

taslaklardan oluan elyazmalarn yayma hazrlayan Bidet, 95
basksna hazrlad nszde unlar sylyor Yazarn, metnin
btnnde son dzeltme yapmad bellidir. Dorusu olduka
ok sayda olan gerekli dzeltmeler (bariz dilbilgisi hatalar, ek
sik szckler, belirtilmemi metin referanslar) dnda metne
kesinlikle bal kaldk, tamamlanmamlndan kaynaklanan
eksiklerini ve yazm zelliklerini koruduk, genellikle terimlerin
teknik anlamda ele alnmas gerektiini vurgulayan ok sayda
byk harf kullanmna da sadk kaldk." Kitaptaki biimsel ku
surlar, standartsz yazmlar, ikircikli terim kullanmlar vb. du
rumlar bu olgunun nda deerlendirilmeli.
III.
Bidetnin de belirttii gibi, biimsel saylabilecek kusurlar d

nda, son derece aktel temalar -id eoloji, yeniden-retim, he
gemonya, birey ve zn e- etrafnda gezinen S ur la reproduction
(Yeniden-retim zerine), Althusserin felsefi dnyasnn temel
kavramlarn ilk haliyle okuma olana sunuyor.
IV.
Trke basknn yaymnda, metnin ideoloji temal VIII, XI

ve XII. Blmleriyle Note Sur Les AIE, Ideologie Et Appareils
Yeniden retim zerine
9
Idologiques DEtat makalelerini deoloji Ve Devletin deolojik

Aygtlar ismiyle yaymlama yolunu tercih etmitik, hali hazr
da bu adla yaymladmz metne, Sur la reproductions (Yeni-
den-retim zerine) okurken pek ok atf yapldn grecek
siniz. Paralel bir okumann daha verimli olaca ortada.
Keli parantezle verilen notlar. ]. Bidety e, (.n.) ile verilenler

evirmene ve (y.h.n.) ile verilenler de metni yaym a hazrlayana aittir.
Okura Uyar
Okurun dikkatini, kendisini birok adan artabilecek ve

hayalkrklgna uratabilecek bu eserin baz yanlarna ekmek
istiyorum.
1. Bu kk kitap, iki ciltten olumas gereken bir btnn
birinci cildidir.
Birinci cilt, kapitalist retim ilikilerinin yeniden-retmini
ele alr. kinci cilt kapitalist toplumsal formasyonlarda snf m
cadelesini ele alacaktr.
Bu birinci cildi bekletmeden yaymlamaya karar verdim;
nk bu cilt (felsefe zerine konud blm un bir yana b
rakrsak), herkes iin aikar olan acil teorik ve siyasal gereke
lerle, bir anlamda, kendi iinde bir btn oluturmaktadr. Bu
birinci cildin esas doalama yazlm olmasa da, metnin hzla
yaymlanabilmesi iin bu iki yz sayfay son derece ksa bir s
rede yazmak zorunda kaldm.
Kapitalist smr, bask ve ideolojiletirmenin doas zeri
ne Marksist-Leninist teorinin temel ilkelerini hatrlatmann ya
rarl olacan dndm. Kapitalist retim koullarnn yeni-
den-retimini salayan sistemin ne olduunu apak gsterme
nin zellikle zaruri olduu kansmdaydm; nk bu sistem, ka-
Louis Althusser
12
pitalist smrnn aracndan baka bir ey deildir, nk ka

pitalist rejimde kullanm mallarnn retimi yalnzca kr yasas
na, yani smrye itaat etmektedir.
Dolaysyla; 1) retici Glerin yeniden-retimini ve 2) re
tim ilikilerinin yeniden-retimini ele almak gerekti.
Marx, Kapital'in I. Kitabnda (cret teorisi: emek-gcnn ye-
niden-retimi) ve II. Kitabnda (retim aralarnn yeniden-re-
timi teorisi) retici Glerin yeniden-retimini uzun uzadya ele
aldndan bu sorun zerinde ksaca durdum. Buna karlk,
Marxin bize nemli bilgiler brakt ama sistematikletirmedigi
retim ilikilerinin yeniden-retimi zerinde uzunca durdum.
retim ilikilerinin yeniden-retimini salayan sistem, devlet
aygtlar sistemidir: Bask aygtlar ve ideolojik aygtlar.
Birinci cildin ad buradan kaynaklanr: Kapitalist retim li
kilerinin Yeniden-retimi" (smr, bask, ideoloji).
Grlecei gibi, iki noktada, Marksist-Leninist i Hareke-
tinin teorisine ve pratiine tamamen uygun olmakla birlikte,
sistematik bir teori biiminde henz dile getirilmemi olan tez
ler ileri srerek ok byk risk aldm. Ayrca, Devletin deolojik
Aygtlar diye adlandrdm eyin ve genel olarak ideolojinin i
leyiine dair bir teoriyi de ana hatlanyla sundum.
Bu birinci cildin zmlemeleri -baz durumlarda- ancak
ikinci ciltte gelitirilecek ilkelere dayanacandan, bana bir tr
teorik ve siyasal kredi almasn rica ediyorum; bu kredinin
karln ikinci ciltte demeye alacam.
kinci ciltte, Kapitalist Toplumsal Form asyonlarda Snf M ca
delesi sorunlarn ele almaya alacam.
2. Bu birinci cilt artc gelebilecek bir blmle balyor:
Felsefenin doas zerine. Birka temel mihenk tan belirttik
ten sonra, felsefi sorunu yarm brakp kapitalist retim ilikile
13
rinin Yeniden-retimi sorununun ilenecei ok uzun ve do

lambal bir yola sapacam iin bu daha da artabilir.
retim tarzm ele alan II. Blmden dorudan doruya ba
layabilecekken felsefe zerine bu ilk blmden niin balyoruz?
Marksist-Leninist felsefe' nedir, bu felsefeyi zgn klan nedir ve
niin bir 'devrim silahdr sorularna cevap verecek duruma ge
leceimiz ikinci cildin sonunda ortaya kacak teorik ve siyasal
bakmdan ok nemli gerekelerle byle yapmaktayz.
Kapitalist retim ilikilerinin Yeniden-retimi zerine bu su
numun, felsefenin himayesi altna konmu olmas basit sunum
nedenlerinden kaynaklanmyor.
Gerekten de, birinci cildin (retim ilikilerinin Yeniden-
retim i) ve ikinci cildin (Snf Mcadelesi) byk dolambala
rnda yol almadan, Mcrksist-Leninist felsefeyi oluturan nedir soru
suna cevap veremeyiz.
yi ama, Marksist-Leninist felsefe sorusunu ve -m adem ki
nce bu inceleniyor- ksaca felsefe sorusunu niin bu ekilde ele
alyoruz? (bkz. Blm 1).
Byle davranmamn nedeni, akademik dilde konuursak, ben
felsefeci olduum iin, yani, hem biraz bildii eyden sz etmek,
hem de maln vmek gibi uzman gerekeleri deildir. Bir ko
mnist olarak, teorik ve siyasal gerekelerle byle davrandm.
Bu nedenleri ksaca belirteyim.
Marxin kurduu bilimden kaynaklanan her ey (zellikle, bu

birinci ciltte, retim ilikilerinin yeniden-retim teorisi) devrim
ci bir bilime dayanr, bu bilim de Marx tarafndan, Marksist ge
lenekte diyalektik maddeci felsefe diye adlandrlan eyin temeli
1) (Karalanm not: Marksist-Leninist felsefe deyimini imdilik kastl olarak kul

lanyorum. Bu denemenin sonunda daha doru baka bir ifade nereceim.]
Louis Althusser
14 ----------------------------------------------------------------------------------------
zerinde kurulabilir ancak; felsefi bir proleter smf tavr temelin

de gstereceimiz ve kantlayacamz gibi, ok kesin olarak
byledir. Dolaysyla, teori alannda proleter snf tavrlarna
bal kalnmazsa, Marksist teoriyi snrl bir noktada bile olsa an
lamak ya da aklamak mmkn olamaz, hele gelitirmek asla
mmkn olamaz -v e Lenin bunu hayranlk verici biimde anla
m ve gstermitir. Her felsefenin z, verili bir snf tavrn,
teorinin iinde sunmaktr. Marksist-Leninist felsefenin z ise,
proleter smf tavrn teorinin iinde sunmaktr.
Marksist teorinin aklanma ve gelitirilmesine ynelik her
abada diyalektik maddeci felsefenin, yani felsefenin iindeki
proleter smf bak asnn temel nemi buradan kaynaklanr.
Marksist-Leninist felsefenin rolnn yalnzca Marksist bilimin
geliimi iin ve yalnzca Marksist bilimin mmkn kld so
mut durumlarn somut tahlili (Lenin) iin clegil, smf mcade
lesinin siyasal pratii iin de kanlmaz olduunu ikinci ciltte
gstereceiz.
Durum byleyse, birinci cildimizin, felsefe nedir? sorusunu
sorarak balamas ve ikinci cildimizin de Marksist-Leninist felse
feyi kavraymzn ve bilimsel pratikteki ve siyasal pratikteki ro
lnn devrimci nitelikteki bir tanmyla sona ermesi artmaya-
caktr. Felsefenin nasl ve niin gerekten bir devrim silah oldu
u bylece anlalacaktr.
II
Bilimsel pratik iinde (ncelikle Marxn kurduu Tarih

teorisi iinde; ama ayn zamanda dier bilimler iinde de) ve s
nf mcadelesinin komnist pratii iinde Marksist-Leninist fel
sefenin nemi zerine belirttiklerim konusunda en azndan ko
15
mnist yoldalarmla hemen hemfikir olsam da, Marksist adan

bile bana bir itirazda bulunulabilecegi aktr.
Klasik gelenekte diyalektik maddecilik denen Marksist-Leni-
nist felsefenin zne dair uzun sredir ok ey sylenmi ve ya
zlm olduu itiraznda bulunulabilir. Gerekten de, Marxin ve
ardllarnn kurmu-olduu felsefeyi ele alan, bilinen ok sayda
metnin var olduu herkese bilinmektedir.
rnein Marxm Feuerbach zerine T ezleri (1 8 4 5 ) ve Kapi-
ialinin Almanca ikinci basksna sonsz; rnein Engelsin An-
ii-Dhringinin birinci blm (1 8 7 7 ) ve Ludwig Feuerbach'
(1 8 8 8 ); rnein Leninin M ateryalizm Ve A m piriokritisizm i
(19 0 8 ) ve Diyalektik zerine D efterleri (1 9 1 4 -1 9 1 5 ); rnein
Stalinin Diyalektik Ve Tarihsel M ateryalizm makalesi (1 9 3 8 ); r
nein Maonun Pratik zerine ve eliki zerine (1 9 3 7 ) ve Do
ru Fikirler Nereden G eliri.
Bu koullarda, Marksist-Leninst felsefe sorusunu niin yeni
den ortaya atmal?
1. unu syleyelim: Durum saptamas yapmak iin, ve ayn
zamanda da nem tayan baz zorunlu saptamalarda bulunmak
ve felsefe alanndaki snf pratiimizin siyasa-teorik karakterini
daha iyi vurgulamak iin.
2. Ama henz speklatif nitelikteki bu sunumun bak a
syla snrl kalamayz. nemli olan ey, yalnzca felsefemizin z
glln ve yeniliini gstermek ve anlatmak deildir. Artk
bu felsefeyi pratik olarak uygulamaya koymak, ksacas bilimsel
sorunlarla ilgili olarak onu iletmek sz konusudur.
Bir retim tarzn oluturan birlii (retici Gler / retim
likileri birlii) basite analiz ettiimizde -v e devamnda-, fel
sefemizin dorudan mdahalesi olmadan bu bilimsel sorular
iinde ak seik yol alamayacamz ve dolaysyla, bilgilerimi-
Louis Althusser
16
zi gelitiremeyecegimizi greceiz.
Bu nedenle, Marksist-Leninist felsefe zerinde durmak, onun
devrimci karakterini gstermek, baz yanlarna vurgu yapmak ve
bazlar dorudan doruya snf mcadelesini ilgilendiren bilim
sel sorunlar zerinde bu felsefeyi bizzat bugn beklemeden i
letmek iin en azndan bizim lkemizde vaktin geldiini ve tam
zaman olduunu sylyoruz -yukarda belirtilen tm tarihsel,
teorik ve pratik nedenlerle bunu sylyoruz.
1) Vakit geldi, nk Marksist-Leninist felsefenin zerinde

durmamz gerek ve zerinde duracak durumdayz
Marx ve Engelsten bu yana, hatta Leninin Materyalizm Ve

Ampiriokritisizmin d en bu yana birok yeni ey rendik.
Bugn, Sovyet ve in Devriminin olaanst deneyimlerine;
sosyalizmin inasnn farkl biimlerinden ve eitli sonularn
dan kan derslere; kapitalist burjuvaziye kar yrtlen tm
ii ve halk mcadelelerinin (faizme kar mcadele, nc
Dnya lkelerinin kurtulu hareketleri, Vietnam halknn Fran
sz emperyalizmine ardndan Amerikan emperyalizmine kar
muzaffer mcadelesi, renci isyanlar, vs.) bilgisine sahibiz.
Yalnzca ii Hareketinin byk zaferlerinin deneyimine deil,
yenilgilerinin ve bunalmlarnn deneyimine de sahibiz.2 Lenin bize
defalarca syledi: Ders karmak.iin nedenlerini analiz edecek ka
dar temellerine inmeyi bildiimizde bir yenilgi her zaman iin bir
zaferden daha zengin bilgilerle doludur, nk sonulan, bizi ey
lerin zne inmeye zorlar. Ciddi bir kriz bunu haydi haydi yapar.
2) Bugnk bunalm iki temel olayn egemenliindedir: 1. 3 0 lu yllardan beri Sta

lin siyasetinin bir blmn tartma konusu eden XX. Kongre ve ardndan; 2.
XX. Kongre'den kaynaklanan siyasal izgiyi tartma konusu eden Uluslararas
Komnist Hareketin blnmesi.
Marxin Komn dnemindeki halk kitlelerinin inisiyatiflerin

den ve Komnn yenilgisinin analizinden kard eyler d
nldnde, Leninin 1905 devrimi koullarnda halk kitleleri
nin Sovyetleri kefinden ve bu genel provann yaad yenil
giden kard sonular dnldnde bizim de unu syle
memiz gerekir: Ya biz, ei benzeri olmayan tm bu deneyimler
den, artk bizim kullanmmzda olan bozgun, yenilgi ve zafer
lerden, ve iinde yaadmz krizden ne dersler karabiliriz?
Bu grkemli deneyim karsnda felsefe ilgisiz kalabilir mi?
Tersine, bu felsefe Marksist ii Hareketinin aktard devrimci
felsefeyi aydnlatmak, beslemek ve zenginletirmek zorunda de
il midir?
2) Marksist-Leninist felsefe zerinde durmann tam zam an

olduuna da inanyoruz
Tam zamandr nk Markist-Leninist felsefenin ideolojik

ve siyasal devrim silah ilevini yerine getirebilecek durumda ol
mas iin -iind e yaadmz bunalm durumunda da bunu ya
pabilmesi i in - bizim aramzdaki tm devrimci gcn ona aci
len vermemiz ya da iade etmemiz arttr. nk yaadmz bu
nalm, ok daha fazla nemli olan bir dier bunalm maskele-
memelidir.
Yanlmayalm: Kendi elikilerinin ve kurbanlarnn keye
sktrd ve halklarn saldrsna urayan emperyalizmin iine
girdii ei benzeri grlmemi bunalmn bilincine varmak, em
peryalizmin hayatta kalamayaca sonucunu karmak iin ye-
terlidir. Tm dnyada sosyalizmin zaferinin grlecei bir aa
girmekteyiz. Ksa ya da uzun vadede ve Uluslararas Komnist
Hareketin ok ciddi bunalm da dahil olmak zere olas tm
Louis Althusser
l g -------------------------------------------------------------------------------------
engebelerden geerek, devrimin bundan byle gndemde olduu

sonucunu karmak iin halk mcadelelerinin kar konulmaz
akn gzlemek yeterlidir. Yz yl iinde, hatta belki de elli yl
iinde, dnyann ehresi deimi olacaktr: Devrim yeryzn
de galebe alacaktr.
Bu nedenle, giderek daha kalabalk saflar halinde komniz
me katlan herkese, zellikle fabrikalardan, tarlalardan ve okul
lardan gelenlere, Marksist-Leninist teoriyle ve snf mcadelesi
nin deneyimiyle silahlanmann imkanlarn sunmak acil nem
dedir. Marksizmin-Leninizmin felsefesi bu imkanlardan biridir,
nk devrimci bir felsefedir: Tek devrimci felsefedir.
Marksist-Leninist felsefe zerinde durmak yalnzca u anla
ma gelir: Bu felsefenin ne anlama geldiini, nasl hareket ettii
ni ve Marxin formlne gre,dnyay yorumlamaya deil,
dntrmeye hizmet etmesi iin nasl kullanlmas gerektii
ni aka ve mmkn olduunca derinlemesine anlamak.
Marksist-Leninist felsefe zerinde durmak, ayn zamanda,
onu aklamak ve anlamak iin, Marxin kurduu yeni bilimin,
yani yokluunda Marksist-Leninist felsefenin var olam ayaca Ta
rihsel Materyalizmin temel kazanmalarn hatrlamaktr. Bu ayn
zamanda, Marx eer felsefede proleter snf tavrm (diyalektik
maddecilik) benimsememi olsayd, tarihsel materyalizmin var
olmayacan da hatrlamaktr. Sonu olarak, gncel somut du
rumu daha ak analiz edebilmek iin, Marksist bilimdeki bilgi
lerimizi belirlemek ve gelitirebilmek iin bu felsefeyi iletebil-
meliyiz.
Sunumun ak seik olmas iin, izlenecek plan belirtiyoruz.
Marksist-Leninist felsefenin niin devrimci olduunu bilmek
iin, nceki felsefelerle arasndaki ayrm bilmek gerekir.
Bu ayrm yapabilmek iin, genel olarak felsefenin ne olduu
nu bilmek gerekir.
Bir dizi soru da buradan kaynaklanr:
Birinci soru: Felsefe nedir?
ikinci soru: Marksist-Leninist felsefe nedir?
lk bakta anlald gibi, bu iki soruyu belirtilen dzen
iinde sormak zorunludur.
Yine de, bu iki soru bizim incelememizin p la n m tarif etmez.
Niin?
nk, ok byk bir daire izmeden, yani genel teoriyi tarih
sel maddecilik olan tarihin Marksist biliminin temel sonular
nn sergilenmesinden gemeden, ikinci soru olan Marksst-Leni-
nist felsefe nedir? sorusuna cevap vermenin olanakszln he
men fark ederiz.
Gerekten de, ve birok Marksist filozof da dahil tm filozof
larn kendiliinden dndnn tersine, felsefe nedir? soru
su, Marksist-Leninist felsefe bile olsa, felsefeden kaynaklanm az. Eer
felsefeden kaynaklanyorsa, bu demektir ki, felsefenin tanmn
vermek felsefeye der.
Felsefenin tm gemi tarihinde, birka ender istisna hari, s
rekli olarak dnd ve yapt buydu. Ve tam da bu nokta
da temelde idealistti, nk kendini tanm lam a grevi ve hakk
son zmlemede felsefeye ve yalnzca felsefeye dyorsa, bu,
kendini tanyabileceini, Kendinin Bilgisi olduunu, yani Mutlak
Bilgi olduunu varsaymaktr, yani ya bu terimi -M utlak Bilgi
(Hegelin yapt gibi) aka kullanr, ya da (Flegelden nceki
tm felsefenin, birka istisnayla, yapm olduu gibi) adn an
madan, utangaa uygular.
Demek ki, felsefenin basit, znel, yani idealist, yani bilimsel
olmayan kendinin bilincini tekrarlamayan, ama nesnel, yani
bilimsel bir felsefe bilgisi olan bir felsefe tanmn nermek isti
_______________________ Louis Althusser________________________
yorsak, felsefenin kendisinden baka bir eye bavurmak zorunda

kalmamza armamalyz: Bizim aradmz ey, genel olarak
felsefenin bilimsel bilgisini bize salayabilecek bilimin ya da bi
limlerin teorik ilkeleridir. Greceimiz gibi, bu ilkelerin bazla
rn belirtmek, ve imkanlar lsnde, baz bilgiler ileri srmek
zorunda kalacaz.
Grlecei gibi bu bilim ve bundan kaynaklanan bilimlerin
hepsi Marxm bilimsel bilgiye yeni bir Kta -T arih-K tas- at
ei benzeri olmayan kefine baldr. Bu bilimsel kefin genel
teorisinin ad Tarihsel M addeciliktir.
Bu nedenle, Tarihsel Maddecilikten kaynaklanan bilimsel
sonularla hedefimize -bilim sel bir felsefe tanm - erimek iin
ihtiya duyduumuz byk bir dolambac izerek ilerlemek zo
runda kalacaz.
Burada, blm balklarn dizili sras iinde verdiim ince
lememizin Plan zelliim aklayacak olan ey, son zmleme
de, bu byk dolambatr:
Blm 1: Felsefe nedir?
Blm II: retim tarz nedir?
Blm III: retim koullarnn yeniden-retimi zerine.
Blm IV: Altyap ve styap.
Blm V: Hukuk.
Blm VI: Devlet ve aygtlar.
Blm VII: Devletin siyasal ve sendikal ideolojik aygtlar.
Blm VIII: retim ilikilerinin yeniden-retimi.
Blm IX: retim ilikilerinin yeniden-retimi ve Devrim.
Blm X: Devletin ideolojik aygt olarak hukuk.
Blm XI: ideoloji zerine.
Okuru hemen uyarmay grev biliyorum, her trl km-
* Bkz. Trke yaymlayann notu, s. 7.

21
semeyi, yanlanlamay ve temelsiz tm itirazlar engelleyebil

mek amacyla bir anlamda byk bir ciddilikle uyarmam gereki
yor ki, benimsediim sunu dzeninin ciddi bir kusuru vardr
ve hibir farkl sunu dzeni bunu ortadan kaldramaz.
Gerekten de bu 1. cilt, her eyden nce, styapnm (Devlet,
Devlet aygtlar) ileyi tarzn, retim likilerinin Yeniden-re-
timi olarak ele almay varsayar. Oysa, snf mcadelesini devre
ye sokmadan Devletten, Hukuktan ve ldeolojiden sz etmek
olanakszdr. Doru bir mantkla, ters bir sunu tasarlamak ve
Devlet.ten, Hukuktan ve tdeolojiden sz etmeden nce snf
mcadelesinden sz etmek daha doru gibi gelmektedir. Ne var
ki bu ikinci sunu dzeni de ayn gle tersinden arpar: Ger
ekten de, ncelikle Devletten, Hukuk ve ldeolojiden sz etme
den snf mcadelesinden sz etmek imkanszdr. Demek ki bir
fasit daire sz konusu, nk ayn anda her eyden sz etm ek g e
rekiyor. Hem de ok basit bir nedenle: nk ele almak istedi
imiz eyler gereklikte birlikte ilemektedir, ok belirgin biim
de de olsa hepsi birbirine baldr, ve karmak ileyileri, onla
r anlamak iin yapmamz gereken ayrmlar ve -d aha da nem
lisi- aklayabilmek iin benimsediimiz sunu dzeni onlar hi
ilgilendirmemektedir.
Sylemek zorunda olduumuz eylerin z, saptama olarak,
styapya dair snrl, henz sylenmemi baz noktalar ierdi
inden, teorik ve pedagojik bakmdan azami avantaj salayan
sunum dzenini sememiz -sonu ta semekten kaamayz-
dogru olur. nk, bizim setiimiz sunu tarznn yerinde ol
duuna ilkesel sorunlarla da ikna olmak mmkndr.
Demek ki sn f m cadelesi belli bir andan itibaren srekli ola
rak iin iindedir, ve nesnelerin d n d a k i gereklii ve varl
dnda kavranlamayan bir dizi etki nedeniyle bizim analizimi
Louis Althusser
22
ze erkenden dahil olur, ayn zamanda analiz ettiimiz nesnelere

de dahil olur. Yine de -v e hakl olarak!- snf mcadelesi
teorisinden nce sunamayacamzdan, nedenlerin zn sergi
lemeden nce sonular devreye sokmak zorunda kaldk.
Snf mcadelesi, kendi gereklii iinde, bu birinci ciltte analiz
edilmi nesneler iinde karlaacam z sn f m cadelesinin etki
lerini son d erece atndan bu saptama daha da nem kazanr.
Sunu dzeninin kanlmaz tekyanllndan kaynaklanabilecek
itirazlarn yneltilmesini engellemek iin bu ilkeyi aka ve n
ceden belirtiyoruz. Dier sunum dzenini (Devletten sz etme
den nce snf mcadelesinden sz etmek) semi olsaydk yine
bize bu kadar eletiri yneltilirdi, ama bu kez tersi ynde. Bu
noktada, sonu olarak okurdan hogrsn deil, yalnzca an
layn talep ediyoruz: Eer sunumun biraz dzen iinde ve ak
seik olmas isteniyorsa, maddi olarak her ey ayn anda ele al
namaz.
Son iki saptama.
Mmkn olduunca ak olmak iin abalayacaz.
Yine de, konumuza ihanet etmemek iin kimi zaman karma
k ve zenli bir dikkat gerektiren aklamalara girmek zorunda
olacamz konusunda okurlar uyarrz. Bu bizden kaynaklan
mamaktadr. Aklamalarmzdaki glkler felsefenin doasn
daki, Hukuktaki, devlet aygtlarndaki ve ideolojideki nesnel
karmaaya baldr.
Nihayet, bu kitab olduu gibi kabul etmelerini, (bizim iin)
imkansz olan eyi kitaptan beklememelerini okurdan rica edi
yoruz: Bu basit bir denemedir, bir aratrma balangcdr, dola
ysyla, doalama deil, zerinde dnlerek yazlm olsa da,
yetersizlik, yaklaklk ve tahmin risklerinden ve tabii ki her
aratrmann ierdii hatalardan elbette kaamaz. Bu riskleri
___________________ Yeniden retim zerine____________________ r
alan kii karlnda belli bir hogr talep etmekteyiz, ama ay

n zamanda en ciddi eletiriyi de talep etmekteyiz, ama bunun'
elbette gerek eletiri olmas kouluyla, yani ciddi olarak arg-
manlandrlm ve kantlayc olmaldr, yoksa gerekelendiril-
memi basit bir yarg deil.
zin verirseniz, son uyar: ileri srlen eylerin hibiri, han
gi sfatla olursa olsun ncil kelam olarak alnmamaldr. Marx
okurlarndan kendi balarna dnmelerini istiyordu. Bu ku
ral, nlerine konulan metnin nitelii ne olursa olsun, tm okur
lar iin geerlidir.
I
Felsefe Nedir?
1. Sradan Anlamyla Felsefe ile Felsefe
Herkes doallnda felsefenin ne olduunu bildiine inanr,

ama bir yandan da felsefe sradan fanilerin eriemeyecei, esra
rengiz ve g bir faaliyet olarak grlr. Bu elikiyi nasl ak
lamal?
Felsefenin terimlerini biraz daha yakndan inceleyelim.
Herkesin doallnda felsefenin ne olduunu bildiine inan
mas, u inantan kaynaklanr: Farknda olmasa bile herkes az
ok filozoftur (tpk farknda olmadan nesir yazan Jourdain gibi).
Byk talyan Marksist teorisyen Gramscinin savunduu tez
budur: Her insan filozoftur. Ve Gramsci ilgin ayrntlar verir.
Halk dilindeki, olaylara felsefeyle yaklamak deyiminin kendi
iinde, rasyonel gereklilik fikrine bal belli bir felsefi bak ta
yan bir tavr belirttiini saptar. Acl bir olay karsnda olayla
ra felsefeyle yaklaan kii ilk tepkisine hakim olan ve rasyonel
biimde davranan kiidir: Kendisine zarar dokunan olayn ge
rekliliini anlayan ve kabul eden kiidir.
Elbette, der Gramsci, bu tavrda belli bir edilgenlik de olabi
lir (filozof olmak, kendi bahesini ekm ektir, kendi iine
bakm aktr, herkes kendi bak asyla dnyaya bakar demek
tir: Ksacas, ou zaman zorunlulua boyun emektir ve bu bo
yun emenin dna kmamaktr: Olaylarn iyice yatmasn
Louis Althusser
28
beklerken, kendi zel yaamna, i yaamna, kk ilerine ka
panmaktr.) Gramsci bunu inkar etmez: Ama bu pasifliin, pa
radoksal olarak, olaylarn zorunlu, kavranabilir belli bir dzeni
nin bilinmesini ierdiini srarla belirtir.
Ama yine de, halkn temsil edi tarznda (Eflatun da bunu
belirtmitir) bir baka felsefe fikri de bulunur; ba bulutlarda ya
da soyutlamalarda yaayan ve gzleri ayan bast topraa de
il, fikirlerin dolat gkyzne dikili olduundan kuyuya
den (Yunanda bizde olduu gibi kuyu bilezikleri yoktur) fi
lozofun kiiliinde cisimlemi bir filozof tipi de vardr. Halk
filozoflara gldren bu karikatrn kendisi de anlalmazdr. Bir
yandan, filozofun ironik bir eletirisini sunar: Felsefeyle sevgi
dolu ya da ac bir hesaplama. Ama dier yandan, bir tr gerek
liin kabuln ierir: Filozoflar, sradan insanlarn, basit halk
adamlarnn ulaamayaca ve ayn zamanda da ciddi riskler ie
ren bir disiplinin uygulayclardr.
Gramsci elikinin yalnzca ilk esini dikkate alr, kincisini
deil.
Bize uygun olan almak iin eyleri ikiye blmek iyi bir yn
tem deildir. Felsefenin popler temsilindeki tm eleri dikka
te almamz gerekir.
O zaman, olaylara felsefeyle yaklamak halk deyiminde g
ze arpan eyin, ncelikle kanlmaz olduu dnlen zorun
lulua boyun ei olduu ortaya kar (olaylarn yatmas bekle
nir ya da lmn gereklemesi: Felsefe yapmak lmeyi
renmektir -E fla tu n -). Rasyonel zorunlulukun kabul bylece
ikinci plana geer. Zaten bu dosdoru bir zorunluluk da olabilir
(nedenleri bilinmeyen ey rasyonel deildir), yani bir yazg olabi
lir (baka trl davranlamaz). Genellikle durum budur. Bu
saptama temel nemdedir.
ncelikle, felsefe y ap m ak = boyun emek fikrine vurgu yapt

iin nemlidir. Ve bu zdeliin, aslnda, -v e sanki kendine ra
m en - eletirel deer tayan bir felsefe fikri ierdiini sylemek
mmkn deildir. Gerekten de, greceimiz gibi, felsefelerin
byk ounluu boyun eme biimleridir, ya da daha kesin ifade
edersek, egemen snfn fikirlerfne (Marx), yani snf egemenli
ine boyun emenin biimleridir.
Ardndan, aslnda felsefenin tamamen farkl iki tr arasnda
ayrm yaptndan nemlidir. Bir yanda, kendi bahesini eke
rek ve olaylarn yatmasn bekleyerek olaylara felsefi yakla
an kiinin edilgen ve boyun emi felsefesi vardr (bu felse-
feyi sradan anlam da felsefe, saduyu felsefesi diye adlandraca
z). Ama dier yandan Akl yoluyla bildii iin dnyann dze
nine -tanm ak ya da dntrmek i in - boyun een kiinin etkin
felsefesi vardr (bu felsefeyi ksaca Felsefe diye -by k harfle ya
zarak- adlandryoruz). rnein Stoac bir filozof: Dnyann d
zenine etkin olarak uyum salad lde filozoftur, ve bu ras
yonel dzen, filozof Akln kullanarak tand iin rasyoneldir.
rnein komnist filozof: Sosyalizmin geliini hzlandrd l
de, yani tarihsel zorunluluu (bilimsel akl yoluyla) tand l
de filozoftur. Diyebiliriz ki, Stoacln tm mritleri ve tm
komnist militanlar, bu durumda, szcn ikinci anlamyla,
gl anlamda filozofturlar. Onlarn olaylara felsefi yaklatklar
sylenebilir: Ama onlarn durumunda, bu deyim Dnyann ak
ndaki ya da Tarihin geliimindeki rasyonel zorunluluun bilin
mesiyle ilikidedir. Elbette, Stoaclarn mridi ile komnist mili
tan arasnda byk farkllk vardr, ama bu farkllk u an iin bi
zi ilgilendirmemektedir. Vakti geldiinde bundan sz edeceiz.
iin z, halk deyiminde sz edilen sradan anlamdaki fel
sefeyi terimin gl anlamndaki Felsefeyle, yani halk kitleleri
Louis Althusser
30
arasnda ister yaylsn isterse de yaylmasn, daha dorusu yay-
lan filozoflarn (Eflatun... Stoaclar, vs., Marx, Lenin) h a z r la d
felsefeyle kartrmamak gerekir. Geni kitlelerin popler
temsil biimlerinde bugn felsefi elerle karlaldnda, bu
y a y lm a y dikkate almak gerekir; bunun yokluunda, Marksist
teori ile ii Hareketinin birlemesi yoluyla kitlelere a la n m
(Lenin, Mao), gl anlamdaki Felsefi eleri kendiliinden halk
bilinci sanmak mmkn olabilir.
A. - Felsefenin sradan anlamdaki felsefeden tamamen
farkl bir ey olduu, Felsefenin halk iindeki temsili bize felse
feyi ironik olarak ba bulutlarda gsterdiinde zaten aka
kabul edilir. Yeryz sorunlaryla ilgilenemeyen speklatif Felse
fe y le hogrl -alayc ya da cid d i- bir hesaplama olan bu iro
ni, ayn zamanda bir hakikat tohumu (Lenin) ierir, yani haki
ki felsefe, halkn kendiliinden bilin dnyasndan baka bir
dnyada hareket eder (imdilik dealar dnyas diyelim).
Filozof, sradan insanlarn bilmedikleri baz eyleri bilir ve
syler, tm insanlara dolaysz ola ra k verilmi olmayan bu yk
sek bilgiye erimek iin soyutlamann g yollarn kat eder.
Bu anlamda, her insann doallnda filozof olduunu syle
mek, ancak Gramscinin yapt gibi filozof szcnn anla
m zerinde oynamakla, sradan anlamdaki felsefe ile (ksaca)
Felsefe kartrlmakla mmkndr.
Dolaysyla, Felsefe nedir? sorumuza geri dnyoruz. Ama ay
n zamanda ilk sorumuzun ikinci bir soruya -sra d a n an lam da
ki felsefe nedir?- gebe kaldn da fark ediyoruz.
Bu ikili soruya cevap vermek iin baz gerekleri bize akla
yacak olan bir miktar Tezi dzenli olarak aklayacaz. Sorula
rmza, ancak bu gereklikleri yerli yerine yerletirdikten sonra
cevap bulabilmek iin geri dnebiliriz.
Yemden retim zerine 31
II. Felsefe Her Zaman Yoktu
u basit gzlemle balayalm: Sradan anlamdaki felsefe, g

rnd kadaryla, her zaman var olmusa da, Felsefe her za
man var olmamtr.
Leniriin Devlet ve Devrim zerine nl eserine nasl balad
bilinmektedir. Lenin unu saptar: Devlet her zaman yoktu. Ve
ekler: Yalnzca toplum sal sn flarn var olduu toplumlarda dev
letin varl gzlenir.
Biz de ayn trden bir saptama yapacaz, ama biraz daha
karmak olacak.
unu syleyelim: Felsefe her zaman var olmad. Ancak u
toplumlarda Felsefenin varl grlr:
1. toplumsal snflarn (dolaysyla Devletin) varl;
2. bilimlerin (ya da bir bilimin) varl.
Belirtelim: Bilimden anladmz ey, ampirik bir bilgiler lis
tesi deildir (byle bir liste ok uzun olabilir: rnein Kaideli
ler ve Msrllar nemli miktarda teknik reete ve matematik so
nucu bilmekteydi), soyutlam a ve kantlam a yoluyla hareket eden
soyut ve ideal (daha dorusu id ea y la ilgili) bir disiplindir: Tha-
lesin kurduu Yunan matematii ya da kukusuz m itik bu bu
adn belirttikleri gibi.
Eer gzlemimizi aklda tutarsak, olgularn gerekten de bi
ze hak verdii grlr. Bunu hem gemite hem de imdiki za
manda saptayabiliriz.
Bizim bildiimiz anlamda Felsefenin bizim iin Eflatunla bir
likte, l. . 5. yzylda balam olduu bir gerektir. Oysa, Yunan
toplumunda toplumsal snflarn bulunduu (birinci koul), ve
dnyada bilinen ilk bilimin, yani matematiin beinci yzyl ari
fesinde bilim olarak varolmaya baladn (ikinci koul) gzlem
Louis Althusser
3 2 -----------------------------------------------------------------------------------------------
liyoruz. Bu iki gereklik -toplum sal snflar ve (kantlayc) mate

matik b ilim i- Eflatunun Felsefesine dahil olmu ve onun iinde
birlemitir. Eflatun Felsefe rettii Okulun kapsna unu yaz
mt: Geometrici olmayan burdan ieri girmesin! Ve, insanlar
arasnda kendi gerici aristokrat inanlarna uygun snf ilikileri
kurmak iin (orantsal eitlik, yani eitsizlik fikrini kuran) ge
ometrik orandan yararlanyordu (baz insanlar almak iin, di
erleri emretmek iin yaratlmtr, bakalar ise kleler ve zana
atkarlar zerinde egemen snf dzeninin hkm srmesi iin...).
Ama ok hzl gitmeyelim.
Gerekten de bir baka olguyu saptarz. Beinci yzyl Yu
nanmdan ok nce de baka snfl toplumlar vard: Ama kant
layn bir bilim fikri onlarda yoktu ve fiilen, Felsefe fikri de on
larda yoktu. rnek olarak: beinci yzyl ncesi Yunan, Ortado
udaki byk krallklar, Msr, vs... Grlmektedir ki, Felse
fenin var olmas iin, belirttiimiz iki koulun yerine gelmesi
gerekir; zorunlu koul (snflarn varl) ve yeterli koul (bir bi
limin varl).
Bize u itiraz yaplacaktr: Fakat Eflatundan nce de kendi
lerine filozof diyen insanlar vard, rnein Yedi Bilgeler, yon
filozoflar, vs. Bu itiraza biraz sonra cevap vereceiz.
Tanmladmz koullara geri dnelim ve gzlemlerimizi
srdrelim.
Felsefe denen ve Eflatunun kurduu ncesi olmayan bu disip
lin, Eflatunun lmyle bitmedi. Disiplin olarak varln sr
drd ve sanki Felsefenin var olmas iin, hem de yalnzca var
olmas iin deil, ama kendine zg bir biimde varln sr
drmesi iin, sanki dnrken bile temel bir eyi tekrarlyor-
mu gibi srmesi iin bir neden varm gibi bu felsefeyi uygula
yacak insanlar da her zaman bulundu:
iyi ama Felsefe hangi gerekelerle devam etti ve varln sr

drrken dnt?
Bu srekliliin ve bu gelimenin (kapitalizme kadar dnya
nn dier blmlerinden nisbeten tecrit durumdaki) Bat dn
yas diye adlandrdmz yerde, snflarn ve Devletin var ol
maya devam ettii ve bilimlerin byk gelimeler gsterdii,
ama snf mcadelesinin de byk dnmler yaad bir dn
yada meydana geldiini gzlemlemekteyiz.
Ya Felsefe, onun bana ne geldi?
imdi bunu inceleyelim.
III. Siyasal-B ilim sel ttifa k la r Ve F e lsefeler
Felsefenin de nemli dnmler geirdiini gzlemekteyiz.

Aristoteles Eflatundan farkldr, Stoaclk Aristotelesten farkl
dr, Descartes Saint-Thomasdan farkldr, Kant Descartestan
farkldr, vs. Bu deiimler nedensiz mi meydana gelmitir, de
iimlerin tek nedeni bu byk yazarlarn esinleni tarz mdr?
Ya da, sorunu baka trl formle etmemiz gerekiyorsa, bu ya
zarlar niin byk yazarlard da ynla kitap yazm baka filo
zoflar kitlesi deyim yerindeyse glgede kald, tarihsel rol oyna
mad?
Bunu da inceleyelim.
Felsefedeki tm byk dnmlerin tarihte y a snf ilikile
rinde ve devlette kayda deer dnmler meydana geldiinde,
y a d a bilim tarihinde byk olaylar meydana geldiinde yaan
dn belki de ararak saptamaktayz: Bu saptamayla birlikte,
snf mcadelesinin kayda deer dnmlerinin ve bilim tarihi
nin byk olaylannm ou zaman Felsefede gze arpan bulu
malardan g kazandklar grlr.
Louis Althusser
34
Siyasal olaylar Bilimsel olaylar Yazarlar
Makedonya Biyolojik Aristoteles

m paratorluunun bilim fikri3
kuruluu (Sitenin sonu)
K leci Roma Yeni b ir fizik fikri Stoaclar

m paratorluunun
Kuruluu
Roma Hukuku
Feodalite + Roma Araplarn bilim sel Saint-Thom as

H ukukunun yem den keiflerinin ortaya
canlanm asnn ilk iaretlen serilmesi
M utlak Monari G alileo'nun m atem atik Descartes

koullarnda hukuksal fizii kurmas
ilikilerin geliimi
Burjuvazinin ykselii New tonu n fizii elden Kant

Fransz Devrimi geirm esi
Fransz devrim inin Bir tarih teorisinin ilk Hegel

elikileri (Drdnc hazrlklar
Katm an tehdidinin
Therm idor ve N apolon
tarafndan bertaraf edilmesi
Medeni H ukuk,
i H areketinin douu, Marxm kurduu M arx-Lenin

bym esi ve ilk tarih bilim i (diyalektik
m cadeleleri, yenilgiler materyalizm)
ve zaferler
Emperyalizm ( kk Matem atikte Husserl

burjuvazi nin ykselii) aksiyom lama
M antk
M atem atik
Em peryalizm in bunalm T ek no lo jin in geliimi Heidegger
Vs...
3) Bir bilimin (matematik) var olduu andan itibaren, ondan dn alman bilim
fik rinin, ampirik verilere uygulanan, henz bilimsel olmayan teorik yapm
lara sfat olarak hizmet edebilecei kabul edilebilir. Aristotelesin Felsefesinin
izin verdii biyolojik bir "bilim fikri buradan kaynaklanr.
u ana kadar ileri srdmz ham verilere bakldnda, son

derece em atik biimde sunmak zorunda olduumuz birka r
nek verelim. Bu biimi daha sonra, baka analiz ilkelerine sahip
olduumuzda deitireceiz.
nceki konjonktrn nemli lde deitiini gsteren si
yasal ve bilimsel olaylarn balatn, Felsefenin byk yazar
lar nn ounun dnp yazdklar konjonktr iinde gerek
ten de gzlemleyebiliriz.
Bu ematik tablonun elerini canl klma iini okura bra

kyoruz. Yine son derece ematik olan tek bir rnek zerinde,
Descartes rnei zerinde basit saptamalar yaparak okuru bu
yola sokmakla yetineceiz.
rnein, ema yle okunabilir: Felsefe tarihinde nemli bir
n belirleyen, nk modern Felsefe diye adlandrabilecei
miz eyi balatan Descartesn Felsefesi, bir yandan snf ve dev
let ilikilerinde ve dier yandan bilimler tarihinde nemli dei
imlerin ittifak koullarnda meydana gelir.
S n f ilikilerin de: burjuva hukukunun geliimine imada bu
lunmaktayz; mutlak monari koullarn da manfaktr dnemi
nin ticari ilikilerinin geliimini onaylayarak, feodal devlet ile
kapitalist Devlet arasnda bir gei devleti biimini temsil eden
yeni Devleti kurmutur.
Bilim tarihinde: Galileonun fizik bilimini kuruu; bu gelime,
nemi bakmndan yalnzca Modern Zamanlarn byk bilimsel
olay olan ve bildiimiz dier iki byk keifle, beinci yzylda
Matematiin icad ve ondokuzuncu yzyl ortasnda Marxn bir
Tarih Biliminin temellerini atacak olan kefiyle karlatrlabi
lir.
unun iyi anlalmas gerekir ki, iktisadi-siyasal ve bilimsel
Louis Althusser
36
bakmdan nem tayan bu iki olayn ittifakndan Descartesm

felsefesinin karsanabileceini ileri srmyoruz. Sylediimiz
ey, Descartesm dnd konjonktrn, onu nceki konjonk
trden, yani Rnesansn talyan Filozoflarnn iinde dndk
leri konjonktrden kkten ayran bu ittifakn egemenliinde ol
duudur yalnzca.
u an iin Descartesm Felsefesini bu konjonktrle (ve ba
lamayla) ilikiye sokmakla yetiniyoruz. Bu konjonktrde bizi
ilgilendiren ey, grnd kadaryla, Felsefenin ne olabilecei
ni fark etmeye balamak iin dile getirdiimiz ikili koulu do
rulayan bu balam adr. u an iin daha fazlasn sylemiyoruz.4
Tablomuzdaki dier rnekler de bu ekilde okunursa, Felse-
fenin dnmleri, grnd kadaryla, bir yanda snf iliki
lerindeki dnmler ve etkileri ile dier yanda bilim tarihinin
byk olaylar arasndaki k a rm ak ama tartmasz oyunla ili
kilidirler. Tanmladmz Felsefenin varlk koullarnn o la s lk
dahilinde olduunun kabul grmesi iin bundan bakasn iste
miyoruz. Gemiin durumu ite budur.
Ya imdiki zaman?
Tanmmz daha da olaslk dahilinde klmak iin imdiki
zamana bavuruyoruz. nk yalnzca Felsefenin varolduu
toplumlarn imdiki zamanna deil, Felsefesiz toplumlarm im
diki zamanna da imada bulunmaktayz.
nk yine yaadmz dnyada, bildiimiz anlamdaki Fel
sefenin asla ortaya kamad toplumlar ya da insan gruplama-
lan vardr. rnein, izleri hl varln srdren ilkel denen
toplumlar. Bunlarda ne toplumsal snf vardr, ne bilim: Felsefeyi
bilmezler. rnein, kendilerine dardan getirilmi olan hl tec
rit edebileceimiz ve deyim yerindeyse bu ithalattan (bilimlerin ve
4 ) ncelememizin sonunda, vakti geldiinde, ok daha ileriye gideceiz.

Felsefenin ithali) nce iinde bulunduklar durumda ele alabile

ceimiz byk topluluklar. rnein Hinti ya da ondokuzuncu
yzyl inini dnebiliriz: ve toplumsal snflarn bulunduu
(Hindistanda olduu gibi kast biiminde gizlenmi olsalar da) fa
kat (bildiimiz kadaryla, bizim bir hata paymz sakl kalmak
kaydyla) bilim in olm ad bu toplumlarm dar anlamda felsefeler
diye adlandrdmz eyi tanyp tanmadklar sorulabilir.
Elbette Hindu ve in Felsefesinden sz edilmektedir. Muh
temeldir ki burada, yalnzca grnm Felsefe olan ve baka
trl adlandrmann kukusuz daha iyi olaca teorik disiplinler
sz konusudur. Sonuta, bizde bile, teorik bir disiplin -te o lo ji-
vardr ki, teorik olmasna ramen, ilke olarak, Felsefe deildir.
Hindu ya da in szde-felsefesinin doasnn ne olduu sorusu
nun Eflatun ncesi Yunan filozoflar sorusuyla ayn dzeyde
olduunu geici olarak ileri srebiliriz. Buna bir cevap bulmay
daha sonra deneyeceiz.
zetlersek, felsefenin her zam an var olmad tesbitinden ha
reketle unu bulmu olduk: Felsefenin varoluunun ve geirdi
i dnmlerin bir yandan snf ve devlet ilikilerinin dier yan
dan bilim tarihindeki nemli olaylarn birbirine balanm asyla s
k iliki iindeymi gibi gzktn (ampirik olarak) bulduk.
Sylemediimiz eyi kimse bize syletmesin. Vardmz
noktada, biz yalnzca bu koullar ile felsefe arasnda bir ilikinin
varln saptadk. A m a bu ilikinin doas hakknda henz hibir
ey bilm em ekteyiz. Bu ilikiyi aka grmek iin, engebeli ve do
lambal yollardan geerek yeni tezler ileri srmek zorunda ka
lacaz. Bu dolamba, belirttiim gibi, bilimsel bir felsefe tarifi
ortaya koymak iin ihtiya duyduumuz tarihsel materyalizmin
bilimsel sonulannn sunumundan gemektedir. Ve ncelikle
de u sorudan: Toplum nedir?
II
retim Tarz Nedir?
Marx, yapt keifle, Tarih-ktay bilimsel bilgiye at. Ta-
rih-ktadan kaynaklanan konular ileyen tm bilimlerin, yal
nzca tarih, toplumbilim, insan corafyas, iktisat, demografi de
nenlerin deil, psikolojinin, psikososyolojinin ve genel olarak
Toplumsal Bilimlerin ve daha da genel olarak nsan Bilimle -
rinin dayanan oluturan bir teorinin temellerini att. Bu Top
lumsal ve nsani bilimlerin, gerek bilimsel varlklarnn temel
lerini Marxin teorisinde grmemeleri, bunlar yarm-bilim, sah
te bilim ya da toplumsal uyumun basit teknikleri yapan ideolo
jik nosyonlarda direnmeleri, hakiki teorilerinin kurucusunun
Marx olduunu kabul etmelerini engelleyen burjuva ideoloji
sinin baskn etkisinden kaynaklanr. Bunu bir yana brakalm.
Burada bizim iin nemli olan, Marxin, yapt keifle, ilk
kez, insan bilimlerinin ve tarihlerinin ne olduunun kavran
masn, yani yaplarnn, tzlerinin, geliimlerinin, durgunlukla
rnn, yozlamalarnn -v e zemini olduklar dnm lerinin-
kavranmasm salayacak bilimsel kavramlar vermesidir.
Marxtan nce de insan toplumlarnn doas zerine
nemli eyler elbette sylenmitir: rnein Spinoza, Hobbes,
Rousseau gibi filozoflar; snf mcadelesinin gerekliini ke
fetmi olan (feodal ya da burjuva) tarihiler; Smith ve Ricardo
gibi iktisatlar... Ama onlarn tm denemeleri, en olumlu yan
larnda bile ideolojik nosyonlarn egemenlii altndayd ve kah
Louis Althusser
42
aka, kah zmni olarak daima bir Tarih felsefesine balyd
-yoksa hakiki bir bilimsel tarih teorisine deil.
nsan toplumlar.
Hemen belirtelim ki Marx, toplum nosyonunu bilimsel de
il diye erkenden (1 8 4 7 de Felsefenin Sefaletin d e Proudhonla
polemiinden beri) reddetti. Gerekten de bu terim ahlaki, dini,
hukuki yanklarla ar lde doludur, ksacas bu ideolojik bir
nosyondur ve yerine bilimsel bir kavram konmas gerekir: Top
lumsal formasyon kavram (Marx, Lenin).
Bu, basit anlamda bir szcn yerine bir bakasnn konma
s deildir. Toplumsal formasyon kavram, idealist toplum
nosyonunun gnderme yapt ideolojik nosyonlar sistemine ta
mamen yabanc, teorik bir kavramlar sisteminin paras olduun
dan, bilimsel bir kavramdr. retim tarz kavramnn merkezi
rol oynad bu kavramlar sistemini imdilik gelitirenleyiz.
Yalnzca herkes tarafndan anlalr olmak iin unu syleye
lim ki, bir toplumsal formasyon, tarihsel olarak mevcut ve birey
sellemi, yani egemen retim tarzyla adalarndan ve kendi
gemiinden ayrlan her somut toplumu belirtir. rnein il
kel denen toplumsal formasyonlardan sz edilebilir,5 kleci Ro
ma toplumsal formasyonundan, serf emeine dayal (feodal)
Fransz toplumsal formasyonundan, kapitalist Fransz toplumsal
formasyonundan, (sosyalizme doru gei yolundaki) herhangi
bir sosyalist toplumsal formasyondan, vs. sz edilebilir.
Verili bir toplumsal formasyonun nasl ilediini ve burada
neler olup bittiini (bu toplumsal formasyonu bir retim tarzn
dan bir dierine geiren devrimci dnmler de dahil) anla
mak iin merkezi bir kavram olarak retim tarz kavramna ba
vurmak gerektiini bize Marx gsterdi.
5) Kr. E. Teray, Le m arxism e devant les socits primitives", Maspro, Paris, 1968.
________________ Yeniden retim zerine
I. Drt Klasik Tez
Merkezi kavram olan bu retim tarz kavramnn Marksist

teoriye nasl mdahale ettiini gstermek iin burada drt Kla
sik Tezi hatrlatyorum.
1- Btn somut toplumsal formasyonlar egemen bir retim
tarzndan kaynaklanr. Bu da, ayn zamanda, her toplumsal for
masyonda birden fazla retim tarznn varln ierir: En azndan
iki, kimi zaman daha fazla/ Bu retim tarzlarnn btn arasn
da ilerinden birine egemen denir ve dierleri ona tabidir. Tabi
retim tarzlar ya eski toplumsal formasyonun gemiinden kay
naklanan ve varln srdren ya da toplumsal formasyonun bu
gnnde domakta olan dr. Her toplumsal formasyonda retim
tarzlarnn bu oulluu, bir retim tarznn snme ya da oluum
yolundaki retim tarzlar zerinde fiili egemenlii, btn somut
toplumsal formasyonlarda gzlemlenebilen ampirik verilerin e
liik karmakln ve bu formasyon iinde atan ve formasyo
nun tarihinde (ekonomi, siyaset ve ideoloji iinde gzlemlenebi
len gerek dnmlerinde) ifade bulan eliik eilimleri anla
may salar.
2- retim tarzn oluturan nedir? Marxin, bir yandan reti
ci Gler diye adlandrd ey ile dier yandan retim likileri
dedii ey arasndaki birlik. Her retim tarz, ister egemen olsun
ister tali, demek ki, kendi birlii iinde, retici Glerini ve
retim likilerini ierir.
Bu birlik nedir? Marx, retici Gler ile retim likileri ara
sndaki uygunluktan sz etti. Bu, betimleyici bir terimdir. Be
lirli bir retim tarznn retici Gleri ile retim ilikileri arasn
daki birliin ok zel dogasnn teorisi henz yaplmamtr.
6) Lenin, 19. yzyl Rus toplumsal formasyon analizinde drt tane saptar!
________________________Louis Althusser________________________
Bu birinci teori, ou zam an birincisiyle kantrlan ok baka

bir sorunun teorisine hkmetmektedir: Verili bir toplumsal for
masyonda var olan egemen retim tarz ile tali retim tarz(lar)
arasnda, tamamen farkl -n k ister istemez eliik- bir ba
ka birlik teorisi. rnein, retim likilerinin retici Glere
artk denk dmedii ve bu elikinin her toplumsal devrimin
motoru olduu sylendiinde,7 yalnzca bir verili retim tarznn
retici Gleri ile retim likileri arasndaki denk dmeme sz
konusu olmakla kalmaz, ayn zamanda -v e kukusuz ounluk
la - ele alnan toplumsal formasyonda, bir yandan, toplumsal for
masyonda var olan retim tarzlar toplam nn retici Gleri ile,
dier yandan, o srada egem en olan retim tarzyla retim liki
leri arasndaki eliki de sz konusu edilir. Bu ayrm temel nem
dedir, bunun yokluunda, denk dme ve denk-dme-
meden yerli yersiz sz edilir ve ok farkl iki birlik tr kartr
lr: Bir yandan, bir retim tarznn retici Gleri ile retim ili
kileri arasndaki i birlik, ve dier yandan, tali retim tarzlar ile
egemen retim tarz arasndaki (her zaman eliik) birlik.
3. Eer bir retim tarz, onu oluturan retici Gler / re
tim likileri birlii iinde ele alnrsa, bu birliin maddi bir te
meli vardr: retici Gler. Fakat bu retici gler, ileyecek du
rumda deillerse hi ie yaramazlar. Oysa, ancak kendi retim
likileri iinde ve koullarnda ileyebilirler. Bu da, mevcut re
tici Glerin sn rlar iin de ve temelinde, belirleyici rol oynaya
nn retim likileri olduu'nu sylememize yol aar. Marksistle-
rin her zaman kabul etmedikleri bu Tez, Kapital'in tmnde, Le-
ninin ve Maonun tm eserinde yorumlanmaktadr. Bu nemli
Tez zerinde mevcut cildin ek blmnde durulacaktr.
4. retici Gler / retim ilikileri birlii iinde, yani iktisadi
7) Bkz. Ekonomi Politiin Eletirisine K alkmn nl nsz, K. Marx.

45
altyap ya da temelde belirleyici eyle ilgili bu sonuncu Te

zi, ok karmak bir baka birlikte, styapy (Hukuk, Devlet,
deolojiler) Altyapya balayan birlikte son zm lem ede belirle
yici olann iktisadi Altyap olduunu ileri sren bir baka klasik
Tezle kartrmamak gerekir.
Demek ki, gsterdiim nc Tez, mevcut teze dahil olur.
nc Tez bu durumda yle ifade edilebilir: styapda olup bi
ten her eyi son zmlemede belirleyen Altyapda, yani retici
Gler / retim likileri birliinde, mevcut retici Glerin mad
di snrlar ve temeli ierisinde belirleyici olan, retim likileridir.
Burada, dikkat!
retim tarzn, uygulamada, retici Gler / retim likile
ri birliiyle zdeletirdiimizi, dolaysyla retim tarzn Altya
pnn yanna yerletirdiimizi grmek iin bu drt Tezi kendi
aralarnda karlatrmak yeter. Henz kapanmam teorik tart
malarn8 konusu olan bir soruya imada bulunursak, bir retim
tarzm dar anlamda (b u ra d a y ap t m z gibi: yalnzca retici
Glerini ve retim likilerini iin iine sokarak) kesin olarak
nitelemek gerekir mi, yoksa, tersine, her retim tarznn zorun
lu olarak kendi styapsn da ierdiini ya da buna yol at-
n ileri srmek mi gerekir sorusunu geici olarak bir yana b
raktmz syleyebiliriz.
Bir sre iin, bu son varsayma yneldik. Geici olarak, re
tim tarz kavramnn dar anlamn korumay tercih ediyoruz
(retici Gler ile buna denk den retim likilerinin birlii);
yine geici olarak, styap sorununun, daha ziyade, bir retim
tarznn egemenlii koullarnda, en azndan iki retim tarznn
kaynat somut toplumsal form asyonun doasndan kaynaklan
dn kabul ediyoruz. Sahip olduumuz bilgiler dzeyinde,
8) Bunun izi Poulantzasda ve Terrayda bulunur.

Louis Althusser
46
mevcut varsaym korumak -gerekli olduu ortaya ktnda
deitirmek kouluyla- bize tercih edilir gelmektedir.
III. retici Gler
Aadaki blmde, yalnzca bir retim tarznda olup biteni

ele alyoruz.
Adndan da anlald gibi retim tarz retmenin bir tr,
bir biimidir (kipidir)... neyi? Verili bir toplumsal formasyonda
yaayan erkeklerin, kadnlarn ve ocuklarn maddi yaam iin
zaruri maddi mallar.
Bir retim ekli, doaya saldrnm bir eklidir, nk her
toplumsal formasyon, eer o dnemin havasyla ya da tanr ke
lamyla yaamyorsa, geinmesi (beslenme, barnma, giyinme,
vs.), durgunluu ya da gelimesi iin gerekli maddi rnleri
doadan ve yalnzca doadan elde eder.
Doadan geim aralarn skp alm ak (toplayclk, avclk,
balklk, maden karm, vs.) ya da onlar doaya rettirmek
(hayvanclk, tarm) iin doaya saldrma tarz, zihinsel bir yeti,
bir davran biimi ya da bir ruh hali deildir; em ek srelerinin
toplamdr, ve bu sistem de sz konusu retim tarznn retim
srecini oluturur.
Bir emek sreci,9 bir alm a nesnesiyle (ilenmemi madde,
hammadde, evcil hayvanlar, toprak, vs.) alan, bu amala a l
m a a ra la rn (az ok gelimi aletler, daha sonra makineler, vs.)
kullanarak alma nesnesini bir yanyla dorudan insani ihtiya
lar tatmin etmeye zg rnlere (besin, giysi, konut, vs.) ve dier
yandan emek srecinin sonradan devamn salamaya ynelik a
9) Emek srecinin analizi iin bkz. Kapital, Kitap I, cilt I, s. 180-188, Sol Yaynlan,
(y.h.n.).
__________________ Yeniden retim zerine___________________
lm a aygtlarn a dntren emek sreci eyleyicilerinin siste

matik olarak kurala balad, gerekletirdii bir dizi ilemdir.
Emek srecinin btnnde srecin eyleyicilerinin kalifiye
olmalar gerekir, yani alma aralarn kendine zg teknik ku
rallara uygun olarak doru kullanabilecek durumda olmaldr
lar. Dolaysyla, teknik deneyimleri olmaldr; ve bu deneyim ke
sin olarak tanm lanm tr, nk mevcut alma aralarnn ge
rektirdii bir deneyimdir, yoksa bu aralar kt kullanlm olur
ya da kullanlmadan kalr.
Her insan kuann nnde mevcut alma aralar vardr:
Bunlar gelitirip gelitirmemek onun elindedir. Bu gelitirmele
rin (ya da yeniliklerin) snrlar sz konusu kuan kendisi ya
ratmam olsa da miras ald mevcut aralarn durumuna bal
dr. Bir emek sreci eyleyicilerinin teknik dzeyi, demek ki, a
lma aralarnn ve daha genel olarak da (bkz. daha ilerde) mev
cut retim aralarn n doasyla belirlenir her zaman. Aadaki
nemli Marksist Tez buradan kaynaklanr: nsanlarn retim s
recinin eyleyicileri olarak grldkleri retici Glerin belirleyi
ci esi insanlar deil, retim aralard r. Marxm gr bu
noktada daima kesindi.
Ancak son iki yz yldan beri, kapitalist retim tarznn etki
si altnda, retim aralarnda srekli bir devrim gzlenmektedir;
bu devrim teknolojik gelimenin etkisi altnda olup, bu gelime
de doa bilimlerindeki gelimeye baldr. Fakat binlerce yl bo
yunca retim aralar neredeyse hi deimedi, deiim hissedil
mez dzeydeydi. Kapitalist retim tarznn zellii olan srekli
teknolojik yenilenmeler,10 son otuz ylda gzlemlediimiz olaa
10) Marx, kapitalist retim tarznn temel zelliklerinden birinin, onu nceki re
tim tarzlanndan ayran eyin mevcut retim aralannda hi durmadan devrim
yapm ak" olduunu defalarca hatrlatt. Dolaysyla, u anda olup biten Marx'in
klasik bir tezine denk dmektedir.
Louis Althusser
48
nst gelimeler de dahil (ncelikle atom enerjisi ve elektronik)
Marxn Tezinde hibir ey deitirmez.11
retim srecinin tmnde, retim sreci eyleyicileri, ya i
birliine gitmeden (tek bana balk tutanlar ya da av avlayanlar,
bamsz reticiler) ya da ibirlii iinde alrlar. birliinin
ve zellikle fa r k l biim lerinin devreye girmesi, son zmleme
de, mevcut retim aralarnn durumuna baldr. nsan tek ba
na, bir olta ya da ala balk tutabilir. Ama etki gc daha b
yk srtme alar ve devasa alar kullanldnda balklk kesin
ibirliini gerektirir.
Mevcut egemen retim ilikileri ve bunlara denk den siya
set, ibirlii biimlerini ya dayatabilir ya da bunlara imkan tanya
bilir; bu ibirlii biimleri de, eski retim ilikilerinin ve eski si
yasetin ayn retici glerle imkansz kld sonular salar. r
nein, (Beyazlarn byk plantasyonlarnda, ya da yol yapm ve
ya dier byk ilerde) smrgeci zorunlu ahmamn ibirlii,
smrgeletirilmi toplumsal formasyonlar iin nceden im
kansz olan sonular ncekiyle ayn retim aralaryla ya da ne
redeyse ayn kaba sabalkta yeni aralarla salad. rnein, inde
Devrimden sonra, zellikle halk komnlerinde (tek bir rnek
alrsak) byk toprak barajlannn inas iin, mevcut retim ara
larm hi deitirmeden (dengede tanan kk sepetler, apa ve
krekler), eski ailevi ibirlii biimlerinde (bireysel kyller) ya
da tek bir kye dayal ibirlii biiminde ok byk lekte uy
gulanan ibirlii akl almaz ve imkansz sonular salad.
11) Marksizm hmanist yorum dalgas ile baz Marksistlere bilimlerin ve teknik
lerin azgn geliimini esinleyen dizginsiz teknokratik lirizmin badam asnn,
insanm retim aralar zerinde nceliini ileri sren tezler ortaya atmaya y
nelttii bir dnemde, Marxn bu Tezinin saldnlamaz gncelliini belirtiyorum.
Bu tezler, retimdeki kolektif emeki yeler olarak entelektellerin giderek be-
litginleen rol eklinde, ya da -revizyonist tezde- Mim dorudan bir retici g
haline geldi eklinde bulank bir forml altnda gncellemitir. Teorik g
rnml bu sorunlar hakkmdaki grmz rahat rahat aklayacaz.
Yeniden retim zerine 49
Yalnzca unu belirtelim: Bir retim tarzndaki her retim s

reci birok emek srecini ierir, o zaman, ilere gre (mevsimlik
olup olmamasna gre) gereken el emeinin ayn retim tarznn
gerektirdii tm emek srecini salamaya yeterli olacak ekilde
bunlar titizlikle kartrlr. Yalnzca bu gereklilik, kaba saba bi
imlerde bile bir iblmn ister istemez ierir.
Son derece basit bir rnek alrsak: Afrikada hl varln
srdren ilkel denen toplumsal formasyonlarda, farkl alma
sreleri arasnda iblm gzlemlenir: Erkekler kurala dayal
ibirlii biimleri iinde avlanr ve kulbeler ina ederken, ka
dnlar ise yenebilir bitki yetitirir ve kmes hayvanlar besler,
tohum dver, vs. Ayrca farkl alma sreleri arasnda yer de
itirme grngleri de gzlenir: Ayn insanlar mevsimlere gre
bir sreten dierine geerler.
Bu basit rnek, ilkel bir toplumsal formasyonun retim s
recinde zaten egemen olan ar karmaklk hakknda bir fikir
verir. Bu karmakln bizim son derece sanayilemi modern
toplumlarmzda iyice bymesinden endie edilir.
Burada duralm ve temel kavramlarmza gen dnelim.
Bir retim tarzndaki retici Glerin karmak ve kurall bir
oyunun birliinden olutuunu syleyeceiz; bu oyun unlar
sahneye koyar: - alm a nesnesi, doa, farkl biimlerde (ister
basit rzgar olsun isterse de akarsu, her zaman iin her biimde
ele geirmek ya da kullanmak -y erek im i- gereken doal
enerji dahil), ama ncelikle, edilgen (mineral) ya da etkin (hay
vanlar, toprak) haldeki hammadde;12
12) Hayvan yetitiriciliinin ve topran durumu ikilidir, bunlar hem alma nes
neleridir (hayvan yetitirmek ve topra ilemek gerekir), ayn zamanda da
salanan bir alma nesnesi zerinde alan bir tr makinedirler: Hayvan-
lann otlatlmas ya da ot yedirilmesi, topran tohumlanmas. Hayvancln ve
topran ikili yan, tanmsal alma srelerinin ok zel doasn anlamada ok
nemlidir - ve toprak rant teorisinde de topraklann diferansiyel verimlilik
kavram iin iine girer (kr. Kapital, Kitap 111, c. VIII lEd. Sociales]).
Louis Althusser
50-------------------------------------------------------------------------------------
- retim aletleri;
- retim eyleyicileri (ya da emek-gc).
Marx tmne birden retim A ralar der: alma nesnesi +
alma (ya da retim) aletleri. Marx, emek srecindeki tm ey
leyicilerin, yani ibirlii iinde olan ya da olmayan biimlerin ge
rekli kld mevcut retim Aralarn teknik olarak kullanabilen
kiilerin (fiziksel ya da baka trl) faaliyetlerinin eitli harcan
ma biimleri toplamna Emek-Gc der.
Bu terimleri kullanarak u nl denklemi elde ederiz: reti
ci Gler = (Birim) retim A ralar + Emek-Gc.
Tm bunlar verili bir retim tarz iindir.
Bu denklemin teorik avantaj, retim A ralar btnn
aklamas, bunlar Emek-Gc btnnden ayrmasdr; her s
nfl toplumda, rnein retim A ralarn m Emek-Gc sahip
lerinin deil, emek srecinin dndaki kiilerin -kapitalist s
m rclerin- elinde olduu kapitalist bir toplumsal formasyon
da olup bitenin kavranmas iin bu temel nemdedir.
Daha teye gitmeden nce, nerecei aydnlatc bilgiler olan
okurlar da dahil olmak zere, okura byk kapsaml bir teorik
gl belirteceim.
Bir yandan, tanml bir retim tarzna zg retici Gler ile
dier yandan, bir retim tarznn hakimiyeti altnda, birok re
tim tarznn bir arada var olduu somut bir toplumsal formas
yonda var olan retici Gler btnn ayrmann son derece
nemli olduu anlalacaktr. Bu sonuncu retici Gler bt
n, bu toplumsal formasyonda, bir retim tarznn hakimiyeti
altnda, bir arada var olan farkl retim tarzlarnn retici G
lerinin btndr. Bu durumda, oul retici Gler retim
tarzlarnn oulluuyla dorulanm gzkmektedir, oysa ki bu
retici Glerin btn m uhakkak ki basit bir toplama, basit
bir toplama olamaz, elikileri iinde bile bir tr birlie sahip ol

maldr: Dierleri zerinde baskn olan retim tarznn hakimi
yetinin salad birlik. Bu bile bir sorundur, buna ynelik he
nz hakiki bir teorimiz yoktur.
Ama asl glk, verili bir retim tarzna ait olan retici
Glerin ouluyla ilgilidir. Ksacas, retici Gleri bir srala
ma ve toplama biiminde tarif ettik ve birliklerini belirttik: a
lma nesnesi + retim aralar + emek- gc.13 Regel bir topla
mann, yalnzca bir toplama olduu konusunda bizi uyarmt,
yani ok ciddi olmak gerekirse, Spinozann bir baka konuda
syledii gibi bir cehalet sma deilse de, kavram yokluu
dur. Daha az ciddi olmak iin yle diyeceiz: Doldurulmas ge
reken geici bir boluun iareti.
nk bir retim tarznn emek srecinin farkl srelerinde
ileyen retici Glerin basit olarak ya da rastgele toplam as y a
p lm olmadn hissediyoruz. Toplama, hesap yapan bir
gzlem saptamasdr, kukusuz bundan yola kmak gerekir,
ama bunun iinde kalnamaz. Bir toplama olarak tarif ettiimiz
eyin tesadfi bir toplama deil, her retim tarz iin zgl bir
birlie sahip zgl bir bileim olduundan kuku duyarz, tam
da to p lam asn y a p t m z elerin ayrmas biiminde ampi
rik olarak kavradmz bu bileimin, bu ittijakn maddi olasl
n oluturan bir bileim. Demek ki, her retim tarznn kendi
retici Glerini zgl biimlerde dzenleyen tipik birlik soru
nunu, aydnlatlmas nem tayan teorik sorunlar arasna dahil
etmemiz gerekir.14
Bu sonuncu glk ne olursa olsun, retici Gler kavram
13) Bu sralayc biim Stalinin D iyalektik Ve Tarihi M ateryalizm'inde bulunur.
14) Maspronun kk dizisinin ikinci cildi olan K apitali O kum ak'ta E. Balibar
manfaktr retimden byk sanayiye geile ilgili olarak bu incelemeye kal
kt. Bunu okumu ya da okuyacak olanlara unu belirtiyorum ki, Balibarn
getirdii ey. Kapitalin ruhuna uygun olsa da, K ap itald e yoktun
Louis Althusser
52-------------------------------------------------------------------------------------
n dahil ederek, retim tarznn bu iki esinden birinin iinde
biraz daha ak seik grmeye balyoruz. Sonuta, bunlar, keif
iin olmasa da biraz gzlem ruhu ve yntem sayesinde herkesin
en azndan kabul edecei olgulardr. Bu konuda pek ciddi olma
yan bir tartmay Marxta aramaya gerek yok. Uzmanlarn
(lktisatlarTn) byk ounluu, tm bunlarn doal olduu
nu sylemek pahasna onaylayacaklar ve hatta ekleyeceklerdir:
Bir retim tarznn ne olduunu anladk. Emek srecinde uz
manlam eyleyicilerin uygulamaya koyduklar retici glerdir
bu.
Bir ou u sonular karacaktr: 1. Marx yeni bir ey ke
fetmedi, nk tm bunlar aka ortada (tm bunlarn
Marxtan beri aka ortada olduunu dnmezler); ama zel
likle, 2. Tm bunlarda karmza kan tek ey yalnzca tekniktir,
maddi teknik (aletler, makineler); el emeinin teknik oluumu;
emek srecinin teknik rgtlenmesi. Ve onlar, tekniki ya da
teknokrat, kendiliinden teknikleri iinde kendilerini iyi his
sedeceklerdir. Ve ne yazk ki bu konuda baz Marksistler de on
lara katldndan, onlar dnyalarn en iyisinde (burjuva) her e
yin yolunda olduunu dneceklerdir.
Aslnda, onlara aka kar kmak gerekir: retici Gler
bir retim tarzn aklamaya yetmez, nk bunlar retim tar
znn bir esidir, dier e retim llikilerince temsil edilir.
Marx, gerekten de, K ap itald e (ve Lenin de tm eserlerinde)
bize, retici Glerin (retim Aralar + Emek-Gc) uygula
maya konmasnn eer belirli retim likileri koullarnda mey
dana geldii anlalmazsa kavranlamayacagn; bu retim lliki-
Orijinal ve verimli bir katkdr. A ratrm a abasna girerek, kendilerini riske atan
larla kendi balarna dnmek"ten kurtulmak adna bakalarna borlu olduklar
eyi tekrarlam akla yetinenler arasnda ayrm yapmak iin bunu hatrlamak yararsz
olmaz.
____________________Yeniden retim zerine___________________
lerinin de retici Gler / retim likileri birliinde belirleyici

rol oynadn gsterdi.
III. retim likileri
retim ilikileri nedir?

Bunlar, bir toplumsal formasyonun tm yeleri retim eyle
yicileri olduunda (snfsz toplumlar) retim eyleyicileri arasn
da ya da (snfl toplumlar) bir yandan retim eyleyicileri ile di
er yandan retim eyleyicisi olmayan ama yine de retime mda
hale eden baka kiiler arasnda var olan ok zel trde ilikiler
dir.
Bu kiiler retim aralarna sahiptir ve retim eyleyicilerinin
almalarnn rnnn bir blmn -fazla-almanm bir
b l m - karlksz sahiplenirler. Dolaysyla, deyim yerindeyse,
retim srecinin iki ucu arasnda dururlar, nk retim s
recinden nce retim aralarnn mlkiyetine sahiptirler ve n
k bu sreten sonra, rnne de sahip karlar, bunun yalnz
ca bir blmn retim eyleyicilerine yaayabilsinler ve yeniden
reyebilsinler diye brakrlar. Geri kalann (kapitalist rejimde
bu art-degerdir) kendilerine ayrrlar.
Elbette bu kalann hepsini len ve enliklerde, ya da kiisel
zevklerde tketmezler. Bu kalann (=fazla-almann) bir bl
mn belli bir oranda retim aralarnn yenilenmesine ayrmak
zorundadrlar, nk retim aralar (rnein maden) tkenir
ya da ypranr (aletler, m akineler).15 Ve, retim aralarna sahip
olanlar onlar yenilemeye nem vermezlerse, gnn birinde el
lerinde hi retim arac kalmayabilir ve bedenlerini deilse de
15) Makineler yalnzca maddi olarak ypranmaz, teknolojik ilerlemelerin rettii

daha mkemmel yeni makineler onlan atnda tarihsel olarak da ypranr.
Louis Althusser
54
kol glerinden baka satacak eyleri olmayan kiiler dzeyine

dmeye m ecbur kalabilirler. (Balzac ve Zolada, babalarnn ser
vetini yiyen ve sonunda kendi fabrikalarnda cretli ii olan
ya da kendilerini batakta bulan oullarn hikayeleri vardr).
Demek ki, geldiimiz noktada, Snfl Toplumlardaki retim
ilikilerini retim aralarnn bir yanda bunlara sahip olanlar ile
dier yanda sahip olmayanlar arasnda tekyanl d a lm olarak
tarif edebiliriz; retim aralarnn bu dalm rnlerin dal
mn da belirler.
Ama burada ok dikkat etmemiz gerekir.
Gerekten de yle dnmeye ynelebiliriz: Demek ki, re
tim aralarna sahip olanlarla olmayanlar vardr. M lkiyet soru
nu. Ya sonra? rnein elik retiminde ve genel olarak retici
glerin ilenme tarznda, bu, emek srecinde neyi deitirir?
retim aralarna sahip olan ve fazla-almay gaspeden bu ki
ilerin deyim yerindeyse srecin iki yannda: nnde ve arkasn
da olduklar bize akland. Ama retim sreci olduu gibi kalr:
retici glerin uygulanmaya konulmas, hepsi bu. Bizim kti
satlar bir kez daha u sonucu karacaklardr: retim Sreci
= Tekniin Egemenlii; falancanm ya da filancann mlkiyet i-
lerinin ikinci planda olduunu tekrarlayacaklardr.
ok doru: Bu kiilerin deyim yerindeyse retim srecinin
iki ucunda olduunu yazdk. eyleri katksz grnmleri iin
de ele alrsak, bizim iktisatlar (hatta Marksistler) hakldr:
retim aralarna sahip olmak ya da olmamak yalnzca hukuki
bir hkmdr, mlkiyet sorunudur. Ben, der kapitalist, re
tim aralarnn mlkiyetini elimde tutuyorum ve hukuki sonu
olarak (Medeni Kanuna bakn), rnlerin mlkiyeti de bende,
-bun un bir blmn cret biiminde almalar karlnda
iilerime brakmakta zgrm, bu da zaten normaldir. Ama
55
biz, deyim yerindeyse, diye yazdk. Doru olmadn hisset

tirme tarz. Niin byle olduunu imdi gsterebiliriz.
Kapitalist retim ilikileri kapitalist smr ilikileridir
Bunu gstermek iin, u andan itibaren, kapitalist retim ili
kisi dnyasnda, zellikle kapitalist retim tarznn egemenliin
deki ada Fransa gibi (1 9 6 9 ylndayz) bir toplumsal formas
yonda olup bitenin analiziyle kendimizi snrlandracaz.
Burada kapitalist retim tarznn egemen olmas Fransada
hl nceki retim tarzlarndan bir ya da birkann var olduu
anlamna gelir, bu durumda, s e r f ya da feodal retim tarznn
zlme elerinin varln srdrd sektrlerden sz ede
biliriz: ilk olarak byk toprak mlkiyeti (toprak rantnn teme
li),16 sonra bamsz kk reticiler, ehir ya da kr zanaatkar
lar (kk aile iletmeleri denen ey), vs.
Ama kapitalist retim tarz bu arkaik biimlere, yalnzca do
al toprak rantnn kapitalist toprak rantna dnmesi yoluyla
deil, kapitalist pazarn, varln srdren bamsz kk re
ticiler zerinde neredeyse tamamen egemenliiyle de egemen
dir.
Alm satm ya da retim (bunlar enderdir) kooperatiflerine
gelince, bunlar tam anlamyla kapitalist retim tarzna aittir, ve
yalnzca ge kalm birka sosyalistin ya da birka oportnistin
kafasnda bunlar sosyalist retim tarznn dorudan ngr
sdrler.
1969 Fransasnn kapitalist retim tarznn egemenliinde
16) Bu kahntnm (= topraktaki byk mlk sahipleri snf) bir etkisinin kapi
talist retim tarzndan kaynaklanmadn hatrlatyorum.
Leninin, katksz" (feodal retim tarznn kalntlarnn olmad) bir kapi
talist formasyonda topran ulusallatnlabileceini, hatta byle olmas ge
rektiini, yani topra iletmecilerden -kapitalist iftiler- kiralayan (tamamen
kapitalist bir rantla, yani mutlak ranttan kurtulmu diferansiyel bir rantla)
devletin mlkiyetinde olmas gerektii ynndeki (hayali ama teorik ola
rak ilgin) tezi destekledii bilinmektedir.
Louis Althusser
56
bir toplumsal formasyon olmas, retimin (toplumsal olarak ya

rarl mallar, ya da meta olarak pazara frlatlan kullanm deer
leri, ya da deiim deerleri, yani gerek toplumsal yarar olan
nesnelerin fiili ve gerek retimi) kapitalist retim likileri al
tnda gerekletii anlamna gelir.
Oysa bu kapitalist retim ilikileri ayn zamanda kapitalist
smr ilikileridir. Daha teye gitmek gerektiini birazdan g
receiz.
Burada, dikkat. Sapla saman kartrmamak gerekir; kapita
list retimin ayn zamanda kapitalist smr olduu anlald
nda yalnzca smry ele almak iin retimi hasr alt etme
mek gerekir.
Kapitalist retim tarznn sonucu, baka eylerin yansra, ya
kiisel olarak ya da toplumsal olarak17 tketilen (ekmek, e
ker, otomobil, radyo, uaklar, ve de... silahlar) veyahut retici
anlamda tketilen (retim aralar) toplumsal yarar tayan nes
neleri gerekten retmektir. Toplumsal snflar olsun ya da olma
sn, her toplumsal formasyondaki her retim tarz -baka eyle
rin yansra- bu temel maddi etkiye sahiptir. Ve, bu iliki altn
da, gnmzde uluslararas olan mevcut teknolojiye bal ola
rak,18 Sovyet ya da in buday da adamakll budaydr, ka
pitalist budaya zdetir, Sovyet ya da in otomobili de ka
pitalist bir otomobile tpatp benzemektedir; nk toplumsal
ve siyasal kategoriler (sosyalist, kapitalist) toplumsal yararll
olan nesnelere uygulanmadklar gibi, retim Aralarna da uy
gulanmaz Elbette, toplumsal rejimler arasndaki her farkll or
tadan kaldrmak isteyenler, kendi sanayi toplumu -y a da dier
17) Kapital'in ne retim birlii teorisi, ne de tketim birlii teorisi ierdiini ha
trlatyorum. Bunlann oluturulmas gerekmektedir.
18) Her zaman byle deildi. Gerekten de kapitalist retim tarznn formasyon ta
rihine denk gelen dnya pazar" ya da evrensel tarih olutuundan itibaren
uluslararas olmutur.
___________________ Yeniden retim zerine___________________
sam a- teorilerini kurmak iin toplumsal yararllk ve teknoloji

rnlerinin (byk ounluunun) uluslararas karakterine
(nk fizikseldir) bavururlar.
Hatta, fiilen, tm zde alma srelerinin, hatta hangi re
tim tarz koullarnda ya da hangi rejimde meydana gelirse gel
sin genel olarak tm emek srelerinin, kendi deimez eleri
ni -alm a nesnesi, alma arac, em ek-gc- ortaya kard
n syleyerek onlara karlksz olarak ve aka ek bir argman
bile verebiliriz. Bu konuda, yeni-kapitalizm savunucusu ya da
reformist topyaclarmzm hayalgc harekete geer ve bize
otomasyon genelletiinde olmayacak vaatlerde bulunurlar (ya
ni snflarn sonu, komnizm!)... nk deyim yerindeyse
Emek-gc artk iin iine katlmayacaktr... dolaysyla smr
s de ortadan kalkacaktr!
Ciddi olalm. Eer kapitalist retim tarz gerekten de top
lumsal yararll olan nesneler retiyorsa, bunlar ancak ok
zel retim ilikileri koullarnda retmektedir (bunlarn, ok
geici bir biim altnda neler olduunu ksaca grdk), smr
ilikilerini de bunlar yaratmaktadr. Bu, tm snfl toplumlar
iin dorudur, ama bu smr ilikileri kapitalist toplumsal for
masyonlarda zel bir biim alr.
te bu nedenle kapitalist retim ilikileri kapitalist smr
ilikileridir. Bu, genelde u ekilde ok somut olarak ifade edi
lir.
retim A ralar: Bir fabrikada ilenen hammadde, fabrika bi
nalar, retim aletleri (makineler), vs. zellikle kapitalist mlk
sahibine (ya da anonim irkete; bir ey deimez) aittir. Kapita
list mlk sahibinin mlk sahibi olarak (Marx) kendi iletme
sindeki retim srecini bizzat ynetiyor olmas ya da bu grevi
bir mdre devretmesi durumu hi deitirmez.
Louis Althusser
58
Buna karlk, Emek-gc, her bir parasnda, ok sayda kii
ye aittir; bunlar hibir retim aracna sahip deildir, yalnzca
kendi kiisel emek-gcnn sahibidirler ve az ok kalifiye bu
emek-gcnn kullanm hakkn belirli bir sre iin retim
Aralar sahibine satarlar. Bu kiiler, gnlk, haftalk, baz du
rumlarda da aylk olarak ie alnrlar, karlnda da onlara bir
cret verilir. cretliler, Marxm gsterdii gibi, gnn, haftann
ya da ayn sonunda cret aldklarndan, kendi i glerini nce
den kullanm olurlar. cretliler arasnda farkl personel kate
gorileri vardr: En altta, vasfsz iiler, uzmanlam iiler, son
ra da profesyonel iiler, sonra teknisyenler, daha st dzeyde
de, eitli dereceden kadrolar, sonra da retim mhendisleri ve
eitli mdrler. Dahas, bir bro personeli (daktilolar, muhase
beciler, vs.).19
Herkesin bildii gibi, gerek retim ancak (tek balarna
almayan) retim Aralar Emek-gcyle, yani cretli emek
ilerle ilikiye girdiinde -v e onlar tarafndan ilendiinde- ger
ekleebilir. Ama cretli iiler ile -onlara deil kapitalist mlk
sahiplerine ait olan - retim Aralarnn tam da bu ekilde ili
kiye sokulmasyla, maddi retimin meydana gelmesine imkan
tannm olur, bu temas kapitalist rejimde cereyan eder ve ancak
bir yandan retim Aralarna sahip olma ve dier yandan ayn
retim aralarna sahip olmama ilikileri altnda gerekleebilir
(retim Aralarna sahip olmayanlar ancak kendi kiisel i g
19) Gnmzde gndemde olan -h ak l olarak elbette!- iki sorunu bir kenara b
rakyorum: retici olan ve olmayan emeki ile kolektif emeki arasndaki
farkllk. Bu kolektif emeki kavram zerinde gnmzde yle ok yazlp
izilmektedir ki, durum mit vericidir. Kolektif emeki kavramn uygun bir
teorik bak asyla harekete geirebilmek iin, onu iitilmedik bir kavram
la birletirmek gerekir; bu da, kolektif emeki merakllannm dnmeleri
iin nerdiim kolektif smrc kavramdr... Marxta bunun bildik bir ad
vardr: serm ayeyi ellerinde tutanlar ve dolayl ve dolaysz eyleyici y a da yardm
c la r .
59
lerine sahiptirler); bu da kapitalist retim ilikilerini ipso facto s

mr ilikilerine dntrr.
Bu smrnn nerede bulunduunu grdk (Marxm byk
kefi de budur): Kapitalistin, emek-gcnn kullanmn satn
alma karlnda zgr emekiye brakt deerdedir. Kapita
list (szleme karlnda) kendi cretlisine yalnzca cretini b
rakr, yani cretlinin emeinin rettii deerin yalnzca bir bl
mn. Kapitalist, hukuki olarak tm rnlerin sahibidir, bu
rnlerin deeri, 1/ emekinin salad retimde, hammadde,
makinelerin anmas, vs. gibi harcanan makinelerin deerini ve
2/ bir ts! rn temsil eder; bu st-rn de iki paraya (eitsiz
olarak) blnr, bir yandan emekiye braklan cret, ve dier
yandan emekiden zorla koparlan art-deger, kapitalist bunu
baka bir ilem biimi olmakszn tahsil eder. Ve herkes mutlu
der kapitalist, nk o kendi sermayesini riske etmitir, ve
kendi... riskinden dedii bir kr tahsil etmesi elbette gere
kir, ve iinin emei de kendi deerinden denmitir.
Marxm un ufak ettii bu akl yrtmenin bahtszl udur
ki, 1/ hibir hukuki ya da baka trl kategori, sermayeye sahip
olma ansna sahip olana, urad, hatta genelde hi uramad
risk... karlnda kr verme gerekliliini kaydetmi ola
maz, ve 2/ cret biiminde bireysel emekiye braklan deer
emeinin degerini asla temsil etmez, bu sadece kiisel emek-
gcnn yeniden retimi iin gereken deerdir, emein dege-
riyle hi alakas yoktur, emein deeri zaten her trl teorik
anlamdan yoksundur.20
te bu nedenle kullanm deerlerinin (ya da toplumsal ya-
* Ipso facto (Lat.).: Doas gerei, (.n.).

2 0 ) Miktar rnlerin deerini lmeye-karlatrmaya yarayan emek, tanm ge
rei deere sahip olamaz. (Marx) [san logaritma], [Gnderme iin bkz.,
Kapital, cilt 3, s. 7 1 9 , Sol Yaynlan, 1997, y.h.n.].
Louis Althusser
60
rarlrl olan rnlerin) gerek retimini salayan kapitalist re
tim ilikileri, ayn zamanda, gznn yama bakmadan, Serma
ye tarafndan Emek-gcnn smrsn de salar. te bu ne
denle kapitalist retim ilikileri ayn zamanda kapitalist smr
ilikileridir.
Kapitalist rejimin zne ait bir belirlemeyi de buna eklemek
gerekir.
Gerekten de, sunulan analizin gerekliini kabul edecek bir
miktar okur olabilir. Ama onlar da unu ekleyecektir: Pekala,
kapitalist retim tarz adamakll bir retim tarzdr, toplumsal
yararll olan nesneler retiyor, ama bu retim vesilesiyle kapi
talist, emekilerden art-degeri alacak ekilde dzenliyor. Ksa
cas, insanlarm ihtiyalarnn gerektirdii toplumsal bakmdan
yararl nesnelerin gerek retimi zerinden zenginleecek ka
dar kurnaz biri olur kapitalist.
Durum hi de byle deildir. Marx, bu aklamann belki de
geerli olabildii nceki retim tarzlarnn ounun tersine ka
pitalizmin, birinci hedefi toplumsal bakmdan yararl nesneler
retmek deil, art-deer retimi ve sermaye retimi olan bir
retim tarz olduunu gsterdi. Kapitalist rejimin motoru kr
araydtr eklindeki yaygn deyimin ifade ettii budur. Daha
kesin olarak unu sylemek gerekir: Kapitalizmin motoru, top
lumsal yararll olan nesneler retimi a r a c l y la art-deer
retimidir, retim a r a c l y la smrnn kesintisiz, dolaysy
la genilemi21 olarak bymesidir.
Kapitalist retim tarznda, toplumsal yararll olan nesnele
rin retimi art-deer retimine tmyle, yani Marxtn dee
rin deerlenmesi olarak adlandrd sermayenin genilemi
21) Genileme kavram kapitalist retim tarz teorisinde ok nemli bir rol oy
nar. Bunu saptama olanamz olacaktr.
Yeniden retim zerine 61
retimine tabidir. Toplumsal yararll olan mallar (kullanm

deerleri), kapitalist retim tarz elbette retir, ama onlar bu
grnte ilksel amaca -toplum sal ihtiyalar karlam ak- yne
lik, toplumsal yararll olan nesneler olarak retmez. Bunlar,
emek-gc denen bu metann satn alnmasyla retilmi meta
olarak yalnzca, tek ve biricik bir amala retir: ki deer arasn
daki -arretim deeri ve cret deeri- eitsiz oyunla iiler
den art-deger skp almak.
Hem yeni-kapitalizmin ideologlarnn hem de yeni-anarst-
lerin smry gzard ettikleri, birincilerin artk kapitalist eko
nominin deil hizmet ekonom isinin olduunu savunduklar,
kincilerin ise, smrnn znn bask olduunu ilan ettikle
ri bir dnemde, Marxm gn na kard bu hakikati hatr
lamak gerekir. Kapitalist bir toplumsal formasyonda olup biten
her ey, buna elik eden devletin bask biimleri de dahil (bun
larn neler olduunu ve ninini greceiz) kapitalist smri ili
kileri olan kapitalist retim ilikilerinin maddi temelinde ve retimin
kendisinin smrye tabi olduu, dolaysyla serm ayenin geniletil
mi retimine tabi olduu bir smrl sistemi iinde kk salm lar
d r.
Ama devlet basksnn bu pek mehur biimlerine gelmeden
nce, snrl birka rnek zerinden bile olsa, kapitalist retim
ilikilerinin bu nceliinin, kapitalist retimin teknik biimleri
de dahil, bu bask biim leri iinde nasl ifade bulup uyguland
n grmek gerek.
IV. Emein Toplumsal Blnmesi, Teknik blmnn

Gereidir: retim, Smr Ve retim inde Snf Mcadelesi
Savunacamz tez tamamen klasiktir, ve bunun temelleri

Louis Althusser
62
Marxin K apital inin her yerinde ve Leninin ve takipilerinin

eserinde bulunabilir. udur bu tez:
1/ retim ilikileri iblmnn ve iin rgtlenmesinin g
rnte teknik tm ilikilerini kkten belirler.
2/ Buna bal olarak, retim ilikileri kapitalist smr iliki
leri olduundan, kapitalist smr ilikileri, maddi retime da
hil olan teknik grnml tm ilikileri -genel olarak ve ay
rmsz deil- zgl biim ler altnda kkten belirler.
Baka deyile, smr ilikileri, -cretin ve pazar ekonomi
sinin tm etkilerinin kutsad- art-deerin zorla alnmasyla
ifade edilmez yalnzca. Smrnn bir numaral etkisi cret
iinde grlr, ama retim pratiinde de -iblm trleri al
tnda- zgl baka etkilerde bulunur.
Bu etkilerden bazlarn ortaya karmak iin, Marxin kullan
dndan farkl bir anlamda, teknik iblmne kart olarak em e
in toplumsal blnmesi kavramn daha nce22 ortaya atmtk.
Marx gerekten de K apitalde, bizim toplumsal iblm diye ad
landrabileceimiz eyi belirtmek iin emein toplumsal bln
mesi terimini kullanr; yani toplumsal retimin, tarm ve sanayi,
ardndan sanayinin farkl dallara blnmesidir bu. Bize ok can
l gelen terimin kullanll asndan, bizim getirdiimiz termi
nolojik yenilii kullanmay neriyoruz; dolaysyla retim sreci
nin barnda smr ilikileri olarak retim ilikilerinin etkisini
emein toplumsal blnmesiyle belirteceiz. Dmanmz yine ay
ndr: Ekonomist olarak adlandrarak belirtebileceimiz teknisist-
teknokratik ideoloji. Her retim tarznn, tanmlanm baz ilem
lerin kalifiye eyleyiciler tarafndan, kesin olarak tanml bir dzen
22) Nouvelle Critique dergisinde yaynlanan renci Sorunlar (Problmes tu

diants) balkl bir makalede, Bkz. Nouvelle Critique", Problmes tudiants,
no. 152, janvier 1964. Bu makalede yeralan baz amlamalara damgasn vur
mu olan teknisist" ve teorisist" eilimi burada dzeltiyoruz.
63
ve kesin olarak tanml biimler iinde gerekletirilmesini gerek
tiren emek srecinin bir bileimini uygulamaya koyduunu gr
dk. Bu da, her emek sreci iin, tanml farkl mevkilerde teknik
bir blnmeyi ve bir rgtlenmeyi, yani tanml iblm rgt
lenmesinin ynetimini ierir. Her emek sreci iin geerlidir bu:
Bir retim sreci, ok sayda emek srecini ierdiinde ise -k i du
rum her zaman budur- bu haydi haydi geerlidir.
Bizim iyi ekonomistlerimiz bundan annda en basit sonucu
karrlar, yani retim srecinde yalnzca tamamen teknik grn
glerin sz konusu olduu sonucunu karrlar: Emein tama
men teknik blnmesi, emein tamamen teknik rgtlenmesi, ve
emein tamamen teknik ynetimi. retimin gereklerini de belir
terek, retimin salanmas iin, emein blnmesinin, rgtlen
me ve ynetiminin olmas gerektiini syleyeceklerdir; sonu
olarak, kol emekileri ile kafa emekileri vardr, bir yanda
farkl kalifikasyonlara sahip ii ve teknisyenler, ve dier yanda
mdrlerin, idarecilerin, mhendislerin, st dzey teknisyen ve
kadrolarn, vs. tm hiyerarisi vardr. Bunlar kr gzm parma
na gereklerdir. Marx da bunlar belirtmemi midir? bl
mn rgtlemek ve bu rgtlenmeyi ynetmek iin atlye ef
leri ve bir orkestra efi gerekir. Bizim iyi iktisatlarmz buna,
iletme iinde bir yandan kadrolar, mhendisler, mdrler ile di
er yandan iiler arasndaki ilikilerin insaniletirilmesinin ye
terliliini eklerler. Ekonomist ideoloji ile hmanist ideoloji
nin tek ve ayn ideolojinin iki yz olduunun gndelik kant;
Louis Armand ya da Bloch-Laneyi okumak yeterlidir.
Oysa, Marxin tm eseri bunun yorumudur, ve tm pratik
deneyim, emein teknik blnmesine ve rgtlenmesine ege
men olan ve bunu dzenleyen gerek ilikilerden iilerin kar
dklar etin ve acmasz gndelik deneyim bunun kantdr;
Louis Althusser
64-------------------------------------------------------------------------------------
emein tamamen teknik blnmesinin, rgtlenmesinin ve y

netiminin bu gereklikleri tamamen bir yanlsamadr, daha
kts, znde, iileri smrlen konumlarnda tutmak iin
kapitalist snf mcadelesinin ii snfnn mcadelesine kar
kulland dorudan bir ikiyzllktr.23
Gerekten de, smrenlerle smrlenler arasndaki acma
sz snf mcadelesi retime kk salmtr, nk her an burada
mevcuttur.
Kapitalist snf mcadelesinin bir numaral argman, bu d
zeyde, emein blnmesi, rgtlenmesi ve ynetiminin doas
nn tamamen teknik olduu eklindeki ideolojik ikiyzllk
tedir. Oysa biz, M arala birlikte, bu gizemletirmenin tersim sa
vunuyoruz, ve iblmnn szmona teknik ilevlerinin i
ledii tm biimlerin, egemen retim ilikilerinin -bizd e kapita
list retim ilikilerinin- dorudan ve dolayl etkileri olduklarm
sylyoruz. Buna bal olarak, emein her trl teknik ibl
mnn gerekte emein toplumsal iblm olduunu ileri sr
yoruz. Tamamen teknik olan iblmnn gncel biimlerinin
her argman ya da sunumunun, kapitalist snf mcadelesinin
basit argmanlar olarak reddedilmesi ve geersiz ilan edilmesi
gerektiini Marksistler olarak kabul etmeliyiz.
Bunu kantlamak iin, noktay aklamakla yetineceim.
1/ Her retim sreci, birok emek srecinin varln, retim
srecinin rgtlenmesi, koordinasyonu ve ynetimi iin gerekli
23) Gen bile olsalar, niversite renimlerini yksek dozda ekonomist-hma-
nist" alanmayla tamamlam mhendislerin, kendi koullann ve almalar
n tamamen teknik olarak -tam bir iyilik yapma istenci de d ahil- (kendileri
iin) gerekten yayor" otmalan bu durumu hi deitirmez. stihdam edil
dikleri iyerinde hkm sren ideolojiyle okullarnda ans eseri eitildiklerine
gre (durum her zaman bu deildir, koullar -rnein Mays 6 8 - yardm etti
inde srtmeler" daha teye gidebilir), kendi ideolojilerini eyann tabiat
gerei" diye kabul ederek yaamamalan mmkn mdr? O nlan yanlgdan
kurtarmak iin, bu durumdan karlar yoksa olmasa da, arzulan olduunu
varsayarsak, kutsal deneyimler gerekir.
___________________ Yeniden retim zerine____________________
dzeyler de dahil olmak zere, tanml bir miktar kalifiye emek

grevinin varln ierir. Son zmlemede, bu grevlerin tan
mna hkmeden ey, retim aralarnn durumu, ncelikle al
ma nesnesi - alma aletleri24 arasndaki teknolojik birliktir.
Oysa bizim kapitalist snfl toplumumuzda, bu grevler
amansz ve ba edilemez bir snf blnmesi temelinde yerle
milerdir. ilerin kol emegine dayal grevleri ve baz teknis
yen ve kk kadro (ustaba, ve gerektiinde atlye efleri) g
revleri, ii snf yelerince mr boyu igal edilmitir. Dier mev
kiler, biraz daha yksek rgtlenmeler, ve em ek srecinin ks
men kavranmas ve idaresi, mhendisler ve teknisyenler, orta
ve yksek kadrolar gibi baka toplumsal tabaka yelerinin teke
lindedir; nihayet, en nemli mevkiler kapitalistlerin kendilerinin
ya da dorudan temsilcilerinin tekelindedir.
Toplumsal snflara blnme, demek ki, retim srecinin b
lnmesinde, rgtlenmesinde ve ynetiminde kendini gsterir;
mevkiler buralar igal eden bireylerin snf aidiyetine (ve buna
denk den az ya da ok ksa eitim formasyonlanna) bal
olarak datlr.
Bu kiilerin ounluunun -mhendisler, yksek kadrolar ve
hatta Mdrler- giderek sradan cretliler halini almas25 durumu
hi deitirmez. cretliler arasnda snf farkllklan vardr, nk
snf aidiyetini belirleyen ey gelirin kayna deildir.26 Snf b

lnmelerinin bu amansz etkilerinin iblmnde uygulanyor
olmas, yalnzca ok az sayda iinin birka basamak trmanma
2 4 ) Bkz. Balibarn kantlamas, Lire Le Capital, cilt 11, Petite Collection Maspero.
2 5 ) Sradan cretliler. Bu iliki altnda bile, durumu daha yakndan grmek ge
rekir. Bir mhendisin geliri, rnein, tek bir ey belirtirsek, borsaya tasarruf-
lann yatrmasn salar. Bu durumda, gelir bakmndan sradan cretli de-4
ildir, art-deer zerine speklasyonun yeniden dalm yoluyla kapitalist s
mrye katlr.
2 6 ) Kapital'in, ne yazk ki yanda kalan son satrlan bunu kantlamaktadr.
Louis Althusser
y baarmasnda, ok etin abalar sayesinde biraz daha kalifiye

olmay baarmasnda kendini gayet iyi gsterir, -am a mhendis
olan ii (hele ki mdr olan), bizim toplumumuzda imkansz
olann olanakl olduuna inandrmak iin, toplumsal snflarn
var olmadna inandrmak iin ve iinin kendi snfnn zeri
ne ykselebilinecegine inandrmak iin sergilenen mzelik bir
paradr. Basit ve plak gereklik bu rezilce tehirlere kar kar.
ilerin byk ounluu yaam boyu iidir. Tersi de doru
dur: Bir mhendis ya da yksek kadrolu biri asla iinin koulla-
nna dmez, yalnzca (yine ender olarak!) felakete yol aan ik
tisadi bunalm durumlar hari. Snflar arasndaki acmasz bir s
nr izgisi, iki insan kategorisini kesin olarak birbirinden ayrr:
Emein teknik blnmesi, yalnzca bazlarnn ii olarak park
etmesinin maskesidir, ve bakalar iin de ya hemen verilen yk
sek mevkilerin, ya da yeterince veyahut (ok) geni olarak ak
kariyer imkandr.27
27) Teorik ve siyasal adan son derece inat ve zarar verebilir bir yanlsamay
burada belirtiyorum. Bir iletmede olup biten (madem ki burada bunu rnek
alyoruz), btn olarak ele alman kapitalist sistemde olup bitenin bir sonu
cundan baka bir ey deildir, dolaysyla, belli durumlarda, tek bir iletme d
zeyinde tam anlamyla deifre edilemeyen bir sonu ortaya kar. Burada ortaya
koyduumuz park etme dalmnn durumu da budur. Herhangi bir m
hendis size diyecektir ki: Ya sonra? Bir frezeciye ihtiyacm var diye ilan veri
yorum. Karma bir frezeci kyor. e alyorum. O yalnzca frezeciyse su ben
de mi? Szc szcne ve bu snrlar iinde, yanl deildir. Ama tam
olarak kapasiteler", yani kalifiye olmak ya da olmamak, tek bana ele alnd
nda, iletmenin ii deildir, iletmenin dndaki bir sistemin, bireylerin k-
kensel ortamlarna bal olarak, inceleyeceimiz mekanizmalarla herhangi bir
bireyi az ok oluturan ve iyerlerine giren bireylerin, snf temeline bal ola
rak nceden p ay latktan pratik, iktisadi ve ideolojik (kltrel: Bunlar Bour-
dieu-Passeron tarafndan incelenmitir) karlar artran okul sisteminin iidir.
Bu adan, iletme sahibinin akl yrtmesi yanl deildir: Yalnzca iverenin
olaylar tarafndan aldm kantlar. Ama, ivereni aan bu olaylar, park
etme dalm yla hayranlk verici biimde, sanki tesadf gibi nceden uyum
salar; tam da iinin smrlmesi iin gerekli olan bu dalmn dzenei i
yerinde nceden hazr ve her zaman mevcuttur. nk ulusal planda park et
me dalm iin hazr bir n-yatknlk salayan okul sistemi, kapitalist snfn
smr sistemine denk den kapitalist okul sistemidir, bakas deil: Kapita
list smrnn temelleri, yani kapitalist retim ilikileri yerinde kaldka, ba
z hayalcilerin houna gitmese de, baka trl olmasna imkan yoktur.
2/ Bu snr izgisi tam olarak bir bakasn, birincisini do

rulayan bir izgiyi kapsar. Gerekten de baz ierik ve bilgile
rin, dolaysyla beceri biimlerinin tekeline sahip olanlar vardr
(mhendisler, kadrolar ve yksek teknisyenler, Mdrler ve
tm yardmclar); tekiler ise (vasfsz iiler, geici ilerde al
anlar, vs.) baka ierik ve beceri biimlerine demir atmlardr.
retim hznn tkettii iilerin byk ounluu iin, ve hayal
edilebilecek tm akam dersleri mitine ramen, birincilerin te
kelini dengeleyen kartlk, pratikteki bir yasaktr: Smrnn
onlara demir attrd bilgi ierik ve biimlerinin dna k
ma yasa.
Her retim srecinin iindeki bu ayrm, emein szmona
teknik her blnmesinin toplumsal karakterini derinden belir
ler. Bunun her zaman, mhendisler ve dier teknisyenlerden
oluan szmona bilimadamlarmdan yana olduu sylene
mez. ilerin pratikleri iinde ya da kiisel abalaryla rendik
leri bir yn eyi onlar bilmez, iiler de bunun farkndadr, ba
z mhendisleri ok rahatsz eden sorunlar ou zaman iiler
zer ve sonu olarak da bu mhendisleri deerlendirmi
olurlar. Bu durum da, park etm e deneyimine bal olarak, i
ilerin snf bilincine ve snf savama katkda bulunur.
Ama baz bilgilerin resmi tekeli ile ayn bilgileriin iiler iin
pratikte yasak olmas, ktlesel etkileri bakmndan, tamamen tek
nik olarak ilan edilen iblm ilikileri iinde, birincilerin
kinciler zerindeki otoritesi sayesinde, retim ilikilerinin top
lumsal blnmesini tm gcyle srdrr. Oysa, otorite her za
man ayn taraftadr, ve bunu uygulayanlar daima ayn kiiler ol
duu gibi bu otoriteye pratik olarak yaam boyu maruz kalanlar
da hep aynlardr.
3/Kant: Bu snf egemenliinin cezalandrc uygulamas ol
Louis Althusser
68
madan, polise hibir ey borlu olmayan bir bask olmadan,
-n k bu bask iblmnn iinde ve kendi eyleyicileri tara
fndan uygulanmaktadr- hibir fabrikada emek sreci rgtle-
nemez. yerinin human-relations alannda psikososyolojinin
szde-bilimsel teknikleriyle yetimi ultramodem bir personele
sahip olmadn varsaysak bile, emein rgtlenmesiyle grevli
eyleyicilerin -kadrolar, mhendisler, v s.- tekelinde -y a da deil
gzetim ve bask ilevleri vardr. Para cezalan, grev deiiklikle
ri, prim verilmesi ya da kaldrlmas, iten karma gibi uygula
malar iilerin her gn karlatklar eydir. Bu dzeyde, gizliden
gizliye bir snf mcadelesi iin iindedir. Sonuta bu, ie almada
polisiye deilse de, az ok siyasal bir denetimdir, ve sendika de
legelerinin ya da militanlarnn gzetimi her zaman iin tehlike
dedir ve suistimal ederek bile iten karlrlar. Birok patron ger
ekten de arzu edilmeyen bir unsurun varlna hogr gs-
termektense, uyumazlk yarglar karsnda para cezasna
mahkum olmay tercih ederler; bu cezay genel masraflar ara
sna katacaklardr. ilerin eyleminin sonuta onlara mahkumi
yetten daha pahalyla mal olacam hakl olarak dnrler. a
lma mfettilerinin ounun, bu suistimallerin su orta deil
lerse eer, bunlar karsnda gsz kaldklarn herkes bilir.
Her zaman bir snf ynetimi olan ve iyerinde bir smr ve
am-smr siyaseti uygulayan idarenin emrindeki cretlilerin
cretliler zerinde uygulad i bask, sonunda, emein teknik
blnmesinin ok baka bir blnmenin, snf blnmesinin et
kisi olan toplumsal blnmenin maskesinden baka bir ey olma
dn pratikte kantlar. ilerin mhendis iin patronun para
s demeleri haksz deildir. Baz mhendislerin belli bir evrim
yayor olmas ktlesel olarak sorunun zn hi deitirmez.
Bu nedenle, Marxn Alman Ideolojisinde belirttii, kol emei
69
ile kafa emei arasndaki snf aynm, formln ham ve kaba ka
rakterine ramen, adamakll bir gerekliktir. Tm snfl top-
lumlarn gereidir bu, ve modem kapitalist snfl toplumun ise
her zamanki gereidir ve bilimin ve tekniin gz kamatrc ge-
limelerine ve kafa em ekilerinin yeni kategorilerinden -rn e
in yeri geldiinde szn edeceimiz aratrmaclar- alan sa
ysndaki arta ramen giderek daha fazla bu toplumun gerei
olmaktadr. Bu nedenle, Marx sosyalizmin kol emei ile kafa
emei arasndaki aynm ortadan kaldracain sylediinde, do
ru bir noktaya temas ediyordu. Bu nedenle, Leninin gerek retim
iinde kol emei ile kafa emeini birletiren yeni bir eitim oluu
munu -p olitekn ik- yerletirmedeki (ne yazk ki ok snrl bir ba
aryla) mitsiz srar byle bir nem tayordu ve hl da tayor.29
Bu nedenle, baz Kltr Devrimi deneyimlerinden kartabi
leceimiz eylerden bize ulaan bilgiler (dorudan retim iinde
her dzeyden entelektel iin zorunlu stajlar, reticilerin fark
l kafa ve kol ilerine dalmnn kurala bal olarak bozulma
s, icraya dayal grevlerin daha byk yetenek ve sorumluluk
isteyen grevler olarak ykseltilmesi), emein toplumsal bln-
mesinin emein teknik blnmesini belirledii eklindeki
bizde mevcut kkten belirlemeye kar snf mcadelesiyle ili
28 ) Bu kol emei ile kafa emei kartl, temli bir teorik derinletirmeyi
aka gerektirir, nk tartmasz bir gerei belirten ilk ifadedir yalnzca.
Marx bunu formle ettiinde, akimda elbette ok klasik referanslar vard;
(servetlerinden yararlanmak dnda) hibir ey yapmayanlar ya da smrlen
lere emredenlerin hepsi kendi zekalaryla altklanna inanyor gibi grn
yorlard, aa snflarn, zekadan yoksun olduklan iin ancak yalnzca elleriy
le alabileceklerini hissettirmek iin bunu yapyorlard (Eflatun). Aynca
Marx yine byk sanayiyi dnyordu, burada emeki, makinenin dolaysz bir
ekinden (otomatik) baka bir ey deildir. Gereklik daha karmaktr: Asgari
b ir zeka almas olmadan hibir kol emei mmkn deildir. Ama, ilke ola
rak, belirgin biim ve etkilerini aramamz gereken gerek b ir s n f ayrm n a ia
ret etmesi anlamnda bu ayrm tamamen dorulanm kalr.
2 9 ) Yaknda kacak olan Ecoles'de bu konu zerine Krupskayanm hibir mulak
la yer vermeyen uzun bir metnini yaymlayacaz: Bu metinde Leninin ks
m en mitsiz teebbsleri ve renim siyasetinin ksmi yenilgisi anlmaktadr.
Louis Althusser
70
kiliymi gibi gelir bize.

Tm bunlarda smf mcadelesinin varl, ve bu snf mca
delesinin dorudan doruya retim srecinin iindeki retim
ilikilerinin etkilerinde kk salyor olmas, sanyorum yeniden
kantlamay gerektirmez.
Analizimizin sonularn zetlersek yle diyebiliriz.
1/ Kapitalist retim ilikileri kapitalist smr ilikileridir.
Bu smr, cret snrlar iinde benimsenmi olan art-deere
el konulmasyla uygulanr. cret ise, buna karlk, retim ilet
melerinde gerekleen bir almaya verilir.
2/ Bu retimin iindeki retim ilikileri, snf ve snf mcade
lelerinin etkilerini keserek ve artrarak, u ktlesel sonuca varan
etkide ifade bulur: Emein szmona tamamen teknik bln
mesi zerinde toplumsal iblmnn ortadan kaldrlamaz ege
menlii. Bireylerin snflar halinde paylatrlmasmn sonucu olan
bu toplumsal iblm, iletme iinde, personelin bir blm
ne ayrlm (baz bilgilere bal) baz ilerin tekeli ile perso-
nelin dier blm olan iilerin ast (ve bilgi"nin yasak olduu)
ilerde park etm esi arasndaki ikili ve birbirine bal snra varr.
3/ Bu durumda bir iletmedeki toplam personel byk
kategoriye ayrlr:
a- Yalnzca retim ilevlerini yerine getiren kategoriler: Tm
iiler, vasfsz alanlar, geici iiler ve (durum gerektirdiin
de) birka teknisyen: Terimin dar anlamyla proleterler.
b- Smr ilevini salayan kategoriler, bu ilevler ayn z a
m anda retim ilevleridir (mhendisler, st teknisyenler, retim
mdrleri, vs.).
c- B ask ilevi gren kategoriler, bu ilevler smr ilevle
riyle i ie girebildii gibi (ustabandan baz mhendislere ka
dar kadrolar), girmeyebilir de (sendika-kart aalk mcade
lenin tm polisiye dmenleri ve ispiyonculuk iin birok fabri

kada bu amala ie alnan acmasz bekiler).
Tm bu personelin cretli olduu, dolaysyla u ya da bu s
fatla smrld bilindiinde; dier yandan, eitli cretler
ile farkl alma koullar (iiler mahvedici alma ritimlerine
tabiyken mhendisler ok baka koullarda alr) arasnda b
yk farkllklar olduu da bilindiinde; bir yandan katksz re
tim ilevleri ile dier yandan smr, retim ve bask ilevlerinin
ok eitli bileimi arasndaki temel farkllklardan sz etmesek
bile, retim srecinde hkm sren sn f m cadelesinin bilinli
ve bilinsiz biimlerinin ar karmaklna emin olunabilir.
4/ Analiz ettiimiz tm elerin ( ilev de dahil) zellikle
temel olarak amacnn cretli emekilerin, ncelikle de en ok
smrlenlerin, daima en sert biimde smrlenlerin, reti
min katksz eyleyicilerinin, proleterlerin smrlmesi olduunu,
her koulda iyi grmek gerekir.
Tm tekel ve park etme sisteminin, (sisteme ikin elerle
bir olan) bask ilevleri dahil, tm ilev farkllklarnn yalnzca
bu smr ve ar-smr iin birbirleriyle yartklarn iyi
grmek gerekir.
retimin baskyla iledigini ileri srmek, dolaysyla re-
tim-smr srecinin n planna elerden birini, stelik tali
olan -b a sk y - koymak anarist bir hatadr.
retim-smr nasl iler?
ncelikle ve her eyden nce, hibir retim aracna sahip ol
m ayan proleterler ve dier cretliler, yalnzca yaam ak iin, ken
dilerini smren retimde almak zorunda olduklar iin iler.
Bu nedenle, i bulma brosuna tek bana giderler ve bir kez
ie alndklarnda da, gece gndz ie tek balarna gitmeye
devam ederler. Bu kesinlikle belirleyici nedendir, ama tek neden
Louis Althusser
72
de bu deildir.
retim-smr ayn zamanda retim Aralarnn fiili dzen
leniiyle, emekileri kapan ve kendi ritmini onlara acmaszca da
yatan z in c irle de iler. Marx bunu zaten byk lde fark
etmiti: iler, el emei olmaktan kp makinenin basit oto
matik ekleri haline dnmlerdir.
retim-smr, burjuva alma ideolojisiyle de iler, bu
nun etkilerine ilk nce iiler maruz kalr, nk bu kapitalist
snf mcadelesinin bir ideolojisidir. ileri altran bu ide
oloji, esas olarak, hem yanlsama hem de dzenbazlk anlamna
gelen, ama ii snf tarafndan mcadelesi verilmedii srece
baarl olan u eleri ierir: 1/ Emein deeri denir eklin
deki burjuva hukuku yanlsamas; 2/ alma szlemesine uy
ma ve dolaysyla iletme ii dzenin kurallarna uyma gerei
ne denk den hukuki-ahlaki ideoloji; ve 3/ iblmnde fark
l grevlerin olmas ve buralarda grev yapacak kiiler olmas
gerektiini ileri sren ekonomist-teknisist ideoloji. Bu ideoloji,
iileri altrmaya baskdan daha fazla katkda bulunur.
retim-smr, nihayetinde, bazlar kendiliinden ileyen,
bazlar ise (sava patronlar: acmasz bekiler + iveren sen
dikas tarafndan, kr. Simca ve Citroen) iyice dnlp ta
nlarak uygulanan baz bask nlemlerinin yardmyla yrr.
Bu koullarda, retim alanndaki ii snf mcadelesinin tek
bana ilerlemedii anlalr. Smr deneyiminin son derece sert
gndelik gereklikleri iinde; vasfszlarla vasfsz-olmayanlar
arasndaki mevcut snf snrnda; herhangi bir mhendis ya da
teknisyenin (ou zaman basit bir himayeci maskesi altnda)
liberal, hatta ilerici tavrnn ortadan kaldramad snrda;
kadrolann, mhendislerin ve bask grevlilerinin tavrlarnda
kk salmtr ve buralarda olumaktadr. Ama bu ayn snf m
73
cadelesi karsnda kapitalist snf mcadelesinin korkun silah

larn da bulur; bunlar silah olarak grnr olmadklar lde
daha da korkunturlar: lk olarak, retim Aralarna sahip ol
mann ve art-deger elde etmenin ardndan, szn ettiimiz
burjuva alma ideolojisinin yanlsama-dzenbazlklar. Snf
mcadelesinin sendikal militanlar bunu iyi bilir: Bu ideolojiye
kar adm adm mcadele etmek ve kendi bilinlerinde (bu ko
lay deildir) ve yoldalarnn bilincinde bu gizemletirmeyi yok
etmek iin ayn mcadeleyi gn be gn yeniden srdrmek zo
rundadrlar. Smrye kar mcadele (cretler, retim hz, i
sizlik), burjuva alma ideolojisinin dzenbazlklarna kar
mcadele, baskya kar mcadele; retimdeki iktisadi snf m
cadelesinin, her zaman i ie gemi biimi bunlardr.
Eer durum byleyse:
1/ Snf mcadelesinin niin esas olarak alma koullar iin
de ve iletmelerdeki iblm biimleri iinde yaandn ve si
yasal snf mcadelesinin iktisadi snf mcadelesinde kk saldn,
2/ ktisadi snf mcadelesinin niin srekli byyen sm
rye kar bir mcadele olduunu anlarz. Yalnzca smrnn
kaba maddi biim i olan kapitalizmin cret drme eilimine
ve retkenlii artrmann snf tekniklerine (retim ritmi, vs.)
kar deil, ayn zamanda iletmelerde hkm sren toplumsal-
teknik iblm hakknda da ve burjuva ideolojisine ve baskya
kar da mcadeledir bu. Yalnzca maddi smrsnn deneyi
miyle (cret, retim ritmi) deil, ii snfnn snf bilincini
oluturan iblmne park etm e biim lerinin deneyimiyle de
srer: Ancak burjuva alma ideolojisine kar srekli ideolojik
mcadelede vcut bulabilir.
Bu durumda, kapitalist snfn ve ideologlannn, son zm
lemede snfsal iblm olan toplumsal-teknik iblmn ta-
Louis Althusser

mamen teknik bir blnme olarak sunmakta niin karlar oldu

u anlalr. Kapitalist snf mcadelesinin bu gizemletirmesine
ve bu dzenbazlna kar ak mcadelenin, proletaryann
devrimci snf mcadelesi iin niin byle bir nem tad an
lalr. Ekonomizm, - teknikin ve teknikligin gereklik bi
imleri de d ah il- hangi biimde kendini gsterirse gstersin, i
i snfnn bilincini, temelinde, kapitalist smrnn uygulan
d yerde, yani retimde tehdit eden bir numaral tehlikedir.
Toplumsal iblmnn snf ilikilerini, tm Marksist
teorinin tehir ettii szmona teknik iblmnn yansz
ilikilerine bal olarak arptmaktan kar olanlarn, kapitalist
retim ilikilerini basit mlkiyet ilikileri olarak, basit hukuki
ilikiler olarak kabul etmekte de niin karlar olduu kolay an
lalp. iblmnn ekonomist-teknisist yorumuyla retim
ilikilerinin hukuki kavran arasnda tek ve ayn birliin -k a p i
talist snf mcadelesinin burjuva ideolojisi- olduunu da artk
anlamaya balyoruz. Bunun ii Hareketi asndan tad pra
tik sonularn neler olabileceini birazdan greceiz.
V. Sonu
retim ilikilerini tamamen teknik ilikiler olarak ya da hukuki

ilikiler olarak grm em ek gerekir.
Sylediimiz doruysa retim ilikilerinin basit mlkiyet s
fatlaryla alakas olmad aktr. Hukuki sfatlar ve dolaysyla
hukuki ilikiler, bu biimden tamamen farkl gerek bir ierii
-yani retim ilikileri ve etkilerini- onaylayan bir biim den ba
ka bir ey deildir.
retim ilikilerinin ve snf ilikilerinin, dolaysyla bundan
treyen snf mcadelesinin, retim srecinde hakim olan ger
___________________ Yeniden retim zerine___________________
ek ilikilerde hangi derinlie kadar nfuz ettiini grdk.

Kolaylk olsun diye aklamamza balarken yaptmz sunu
mun savunulamaz olduu aktr. retim ilikileri, hukuki sfat
lar altnda, retim srecinden nce ve sonra, yalnzca retim
Aralarna ve rnlere sahip olmay, dolaysyla art-deger elde
etmeyi hukuki olarak dorulamak ve onaylamak iin mdahale
ediyor deildir. retim ilikileri, korumas altnda tamamen ve
kusursuz biimde teknik bir retim srecinin gerekletii hu
kuki bir at deildir.
Dolaysyla tam am en u zak durulmas gereken iki ideolojik bu
lan klk un lardr:
1/ Teknik bulanklk:
retim ilikileri tamamen teknik ilikiler deildir, grd
mz gibi, tmyle retimin somut yaamna mevcut haliyle da
hil olmu kapitalist smr ilikileridir.
2/ Hukuki bulanklk:
retim ilikileri hukuki ilikiler deildir, tamamen baka
eylerdir: retimin iinde bile snf ilikilerini tartma konusu
ederler.
Durum byleyse eer, Marksist bilimsel retim tarz kavra
m nn ieriini az ok sezmeye balyoruz demektir.
Bunun, doaya saldrnn bir tarz [olduunu] saptadk. Bu
saldnnm retim likilerine bal olarak retici Glerin ile
tilmesinden ibaret olduunu grdk. Snfl toplumlarda, bu
retim ilikileri smr ilikileridir. Snfl bir toplumun (snf
lara blnm toplumsal formasyon) retim tarz basit bir re
tim teknii srecinin tamamen tersidir. retim tarz, retimin
yeri olmakla birlikte, snf smrsnn de yeridir. Ve bir snf
mcadelesinin yeridir. Snf ilikileri ve smrye bal snf
mcadelesi, retim tarznn retim srecinde kurulur. Bu snf
Louis Althusser
76
mcadelesi proletaryann snf mcadelesini kapitalist snf m
cadelesinin karsna karr: Bu iktisadi bir snf mcadelesidir,
ama dolaysyla ve ayn zamanda ideolojik bir snf mcadelesidir,
bu nedenle, bilinli ya da bilinsiz, siyasa! kapsam da bir snf
mcadelesidir. Tm snf mcadelesi biimlerinin belirleyici bir
dm att tamamen siyasal snf mcadelesi de dahil, tm di
er snf mcadelesi biimleri, bu temeldeki snf mcadelesi
iinde kk salmtr.
Kapitalistlerin, retim srecini mevcut durumun tersi olarak
-b ir smr sreci olarak deil, katksz teknik bir sre ola
rak-; ve retim ilikilerini de mevcut durumdan ok baka ola
rak -sn f ilikilerine ve snf mcadelesine dahil ilikiler olarak
deil, hukuki ilikiler olarak- sunmalarndaki kar anlalr.
M uzaffer bir devrimci snf mcadelesinin yazgs da dahil, s
nf mcadelesinin tmyle yazgsnn, retim ilikilerinin doru
kavranna kesin olarak bal olduu da bylelikle anlalr.
Sosyalizmi ina etmek iin, eski retim ilikilerinin smr et
kilerini ve tm snf etkilerini ortadan kaldran yeni retim ili
kileri yerletirmek gerekir. Demek ki sosyalizmin inas, retim
aralarnn mlkiyeti + retim srecinin teknik olarak daha iyi r
gtlenmesi gibi tamamen hukuki formllerle dzenlenemez.
Eninde sonunda bunlar formldr ve eger ciddi olarak eletiril
mez ve dzeltilmezse -v e ok abuk olarak bu yaplmazsa- a
lmann ekonomist-teknisist-hukuki-hmanist-burjuva ideolo
jisi iinde kstrlm kalr.
Bu formllere dayal tm yanl anlamalar ve bunlarn acma
sz mantklar, devrim ve sosyalizmin inas davasn nesnel ola
rak yolundan saptnr.
III
Hukuk
Kapitalist retim tarzndan kaynaklanan toplumsal formas
yonlarda hukuk ad altnda belirtilen eyi inceleyeceiz. Ancak
u an iin yalnzca betimleyici bir analize girieceimiz konusun
da nceden uyaralm, imkanlara sahip olduumuzda sorunu da
ha teorik olarak yeniden ele alacaz (Kr. Yeniden Hukuk
zerine Hukukun Gereklii: Devletin Hukuki deolojik
Aygt, ideoloji Ve Devletin deolojik Aygtlar.).
Hukuk, derlenip yasa haline getirilmi kurallar sistemidir
(Kr. Medeni Kanun, Ceza Hukuku, Kamu Hukuku, Ticaret Hu
kuku, vs.); bunlar uygulanr, yani gndelik pratikte bunlara
uyulur ya da uyulmaz. Sunumu basitletirmek iin, ncelikle,
hukuki temeli oluturan (Medeni Hukuk iinde toplanan) zel
Hukuku ele alacaz; Hukukun dier blmleri bundan yola
karak kendi nosyonlarn ve kurallarn sistemletirmeye ve bu
na uyumlu klmaya abalarlar.
ok ematik olarak yle diyelim.
zel Hukuk, ticari alverileri, yani -s o n kertede mlkiyet
hukukuna dayanan- alm ve satm dzenleyen kurallar siste
matik biimde ifade eder. Mlkiyet hukukunun kendisi de u
genel hukuki ilkelerden yola karak aklanr: Tzel kiilik (t
zel kiilik, bireyleri tanml hukuki yetilerle donanm, haklar
olan kiiler olarak tanmlar); mlkiyetin yneldii mallar kul
lanma ve suistimal etme hukuki zgrl; ve hukuki eitlik (t-
Louis Althusser
80-------------------------------------------------------------------------------------
zel kiilikle donanm tm bireyler - u anki Hukukumuzda

-h u ku ki eitlikten dlanm bir miktar fire h ari- tm insan
lar.)10
Bununla birlikte, Hukuk nedir?
Kantm ve ksmen de Hegelin ardndan, Marx ve Engelsin
zerinde durduu karakteristii belirtmek gerek.
I- Hukukun Sistematiklii
Hukuk, kanlmaz olarak, i elikisizlie ve i yeterlili

e/doygunlua doallnda ynelen bir sistem biimini alr. Bu
rada teknik grnml iki kavram kullandmz iin zr dili
yoruz. Bunlar anlalmas kolay kavramlardr.
Hukuk, uygulamal, yani hem uyulan hem de uyulmayan ku
rallar sistemi olduundan, bu sistemin tm kurallar arasnda bir
tu ta rll n hkm srmesi gerekir, yle ki bir kuraln dierin
den daha yararl olduu ileri sndem em eli, yoksa birinci kuraln
etkisi kincinin etkisiyle yok edilir. Bu nedenle, Hukuk kendi
iinde tm eliki olasln yok etmelidir ve bu nedenle hukuk
ular olaanst bir sistematikletirme abas sergilerler; onlarn
bu abas her zaman iin tm insanlarn hayranln kazanm
tr ve onlar da bu sayede hukuku ve rnek kural ve uygulama
larn manya olmulardr.
Ama ayn zamanda hukukun yeterlilii olmaldr, doyunlm a-
ld r , yani gereklik iinde ortaya kan tm olas durumlar
kapsamaya ynelik bir kurallar sistemi sunmaldr; yle ki, Hu
kukun iine, sistemin btnlne tecavz edebilecek hukuki-
olmayan pratiklerin girebilecei fiili bir hukuki keif tarafin-
30) Patolojik nedenlerle -kararla kapatlm zihinsel hastalar- ya da cezai nedenler
le, ya da hukukd nedenlerle: ocuklar, yetikin olmayanlar, yabanclar, ve
ksmen kadnlar, vs.
dan hazrlksz yakalanmamaldr.

Hem geleneksel hukukun farkn, hem de hukuk biliminin
sapmalarn (mevcut kurallarn, ou zaman bu kurallar geride
brakan somut durumlara uygulanmas) Hukukun iine yer
letirmek iin srekli abalayan hukukularn hayranlk verici
faaliyetinin dier ehresi de buradan kaynaklanr.
Dolaysyla sistemletirme faaliyetini yalnzca mevcut hukuk
kurallar arasndaki olas elikilerin ortadan kaldrlmas olarak
deil, ayn zamanda ve zellikle hukukun i sisteminde zaten ta
nml kurallar ile z Hukukun henz gerekten entegre ve sis-
tematize olmad durumlar tanmak olan hukuk ilminin hu
kukla ilikili snr pratikleri arasndaki olas elikilerin ortadan
kaldrlmas olarak da anlamak gerekir. Bu iliki altnda hukuk
ilmi elbette Hukuk tarihinin -y a z l hukuktan (hukuki kuralla
rn her sistemine yazl bir teminat bulunur) farkl olarak- gele
neksel hukuk biimi altnda varln kabul ettii bu Hukukd
alana balanmaldr. Ama, hukukun gvenlii asndan bakt
mzda, bizi yalnzca az ok tehditkar bir hukukd alann varl
n belirttii lde ilgilendiren bu noktay bir yana brakalm.
II- Hukukun Biimsellii
Hukuk mecburen biimseldir, yalnzca alm-satm szlemele

rinde tzel kiilerin alverite bulunduu eyin ierii ile ilgili
olduu iin deil, bu mbadele szlemelerinin biimiyle, hukuk
karsnda biimsel olarak eit ve zgr tzel kiilerin (biimsel)
edimleriyle tanmlanm biimle de ilgili olduundan biimseldir.
Hukuk biimsel olduu lde sistematiklemitir, tpk eilim
olarak elimez ve doymu olmas gibi. Hukukun biimsellii ve
buna bal olan sistematikligi, onun biimsel tmelliini olutu-
________________________Louis Althusser________________________
rur: Hukuk, tzel kiilik olarak hukuki anlamda tanmlanan ve

kabul gren herkes iin geerlidir -v e herkes bavurabilir.
Genellikle hukukun biimsellii bir biim cilik olarak, yani
ahlaki bir bak as olarak deerlendirilir ve eletirilir. Ahlaki
bak as, ahlaki bak asdr: Onaylamalar ya da mahkumi
yetler retir. Hukuk ise mahkum edilmekle ya da tasdik edil
mekle ilgilenmez: Vardr ve iler, ve ancak biimsel olarak var
olabilir ve ileyebilir.
Hukukun biimselliinin , elbette, Hukukun kendi iinde, Hu
kukun biiminin uyguland ierikleri askya alma etkisi vardr.
Ama bu ierikleri by yoluyla ortadan kaldrma etkisi asla yok
tur. Tam tersine: Hukukun biimciliinin, biimselliinin anla
m, Hukukun kendi iinde yofeolmast ille de gerekmeyen, tanm
lanm ieriklere uygulanmasmdadr. Bu ierikler, retim ilikile
ri ve etkileridir,31
Bundan yola karak unlar kavramaya balarz:
1/ Hukuk ancak mevcut retim ilikilerine bal olarak vardr,
2/ Hukuk ancak varln borlu olduu retim ilikilerinin
Hukukun kendisinde tam am en var olm am as kouluyla hukuk bi
imine, yani biimsel sistematikliine sahiptir.
Kendi iinde tam am en soyutlad bir ierie (retim ilikileri)

bal o la ra k var olan hukukun bu tekil konumu, klasik Marksist
forml aklar: Hukuk, retim ilikilerini ifade eder, ama sz
konusu retim ilikilerini, kendi kurallanmn sistemi iinde asla
zikretmez, tersine onlar gizler.
31) Hukuk, eit hukuki zneler olan tm insanlara, mlkiyet hakkm tanr. Ama
baz znelerin (kapitalist) retim aralarnn mlk sahibi olmasn ve dierleri
nin (proleterler) retim aralarndan yoksun olmasn kabul eden hibir yasa
maddesi yoktur. Bu ierik (retim ilikileri) demek ki Hukukta yoktur, ama
Hukuk ayn zamanda da bu ilikileri garanti eder. (Kr. Blm I.)
83
Bir yanda retim ilikileri ve dier yanda Hukuk arasndaki

ayrm, Marksist teoride temel nem tar. Bunlarn kartrlma
s yalnzca ok ciddi teorik hatalarn deil, bunun sonucu olan
ok ciddi siyasal hatalarn da kaynadr.
Yalnzca kapitalist retim tarznda olup biten eyi analiz et
mek iin deil, sosyalist retim tarznda olup bitecekleri ngr
mek iin de bu ayrm gerekten dnlebilir bir ey deildir.
Yalnzca bu rnei alrsak, sosyalist retim tarzn retim
aralarnn kolektif ya da sosyalist mlkiyetiyle tanmlamann
yanl olduu kesinlikle aikardr. Sosyalist devrimi bir mlkiyet
ten dierine gei olarak, yani bireylerin ya da (bir avu kiiye
indirgenmi) tekelci gruplarn retim aralarnn mlkiyetine
sahip olmasndan, ayn retim aralarnn mlk sahibinin kolek-
tivite... yani bir yanda devlet ve dier yanda kooperatifler olma
sna gei eklinde tanmlamak yanltr.
nk, retim aralarnn kolektif mlkiyetinden sz eder-
32) [Karalanm blm:] rnein sosyalizmi (retim aralarnn bireysel -kap ita
list- mlkiyetine kart olarak) retim aralarnn "kolektif mlkiyeti" zerine
kurulu olarak tanmlamak isteyen bir forml, hukuki ilikilerle (kolektif ml
kiyet) snrl kalr, burjuva hukukunun temel ilkesini korur: Tzel kiilik (birey
sel kiilik yerine kolektif kiilik -d e v le t- ya da kolektiviteler -kolhozlar).
Bu tanm, burjuva Hukukundan yola karak, (burjuva) hukuki ilikilerle re
tim tarznda olacaklar ngrlmeye alldnda ksmen ie yarayabilir, nes
nesini ise, sosyalist retim ilikilerini tamamen elinden karr.
Byle bir formln sosyalizmi ina edecek olanlan hangi teorik ve pratik
sapmalara srkleyebilecei kolaylkla anlalabilir, nk nasl ki kapitalist
retim ilikileri hibir koulda burjuva Hukukuyla karlatrlamazsa, sosyalist
retim ilikilerini yalnzca Hukuk terimleriyle deil, stelik burjuva Hukuku te
rimleriyle tanmlamak iyice bir rezalettir.
Burada okurun hayal gcn kollayarak, o halde, burjuva Hukuku bak a
sn terk edip sosyalist Hukuk bak asn benim sem ek gerek," dedirtmeye kal
kacak bir tuzaktan saknmak gerekir. Bu, ayn hatay bir baka dilde tekrar
lamaktan baka b ir ey olmaz: Gerekten de, kapitalizmden sosyalizme gei
evresinde Hukuk ister istemez varlm srdrecekse, varln srdren Hu
kuk, tzel kiilikler kolektif olduundan sosyalist olarak adlandnlsa da,
burjuva Hukuku olarak kalr, nk varolan tek H ukuk ticari, dolaysyla burjuva
Hukuktur. Sosyalist retim tarz tm hukuku ortadan kaldracaktr. Marx bunu
gayet iyi grm ve kendi terimleriyle, G otha Program nn Eletirisinin ska
alnt yaplan ama ender olarak anlalan b ir blmnde ifade etmitir.
Louis Althusser
84
ken, sosyalist retim ilikilerinden deil, -diyebiliriz k i- sosya

list hukuktan sz edilmektedir. Ve o zaman Sosyalist (denen)
hukuk, sosyalist retim ilikileri olarak kabul edilmi olur. Sos
yalist retim tarznn tamamen hukuki bu tanmna bal kal
nrsa, ok ciddi d krklklarna dme riskiyle karlalr -d e
neyim bunu kantlamaktadr.
Gerekten de biliyoruz ki, Marx sosyalist retim tarzn olu
turan retim ilikilerini daima retim aralarnn kolektif (sosya
list) mlkiyetiyle deil, zgrce bir araya gelmi insanlarn ko
lektif ya da ortak sahiplenmesi olarak tanmlad. Dolaysyla, sos
yalist dense bile Hukukun tammlayamayaca eyin Hukukla ta
nmlanmasn reddetti. Bu ret, Marxta ok telere kadar gider,
nk onun gznde aka, her Hukuk, son zmlemede tica
ri ilikilerin Hukuku olduundan, kesin olarak bu burjuva kusu
run damgasn tar: Dolaysyla, her Hukuk z gerei, son
zmlemede, eitsiz ve burjuvadr. Bu konuda G otha Program nn
Eletirisindeki hayranlk verici ama ok ksa notlara bakn.
O halde, zgrce bir araya gelmi insanlarm retim ara
larna kolektif, ortak sahiplenmesinden ne anlyoruz? Aktr ki,
her trl hukuki referans ve egemenlii uzak tutan bu ifadede,
bu program niteliindeki ifadede, sorun ortaya konmu olsa da,
zm getirilmemitir. Bu sorunun Marksist ii hareketi iinde
hangi tartmalara yol at ve hl da amakta olduu (ve bit
medii) bilinmektedir. Kimileri devlet mlkiyetini, retim ara
larnn kooperatif mlkiyetini savunmaktadr ve o zaman sosya
lizm bir ktisadi Planlama sorunu olmaktadr. Onlara gre,
Marxin szn ettii bu retim aralarnn sahiplenilmesini iyi
bir sosyalist Hukuk ve iyi bir Planlama kendiliinden ve gerek
anlamda gerekletirebilecektir. retimin eyleyicileri araclyla
retim aralanna dorudan sahiplenmeye hemen gemek iste
85
yenler de vardr ve bunlara gre de bu sahiplenme anlamna ge

len zynetimi yerletirmek gerekir. i iktidar gibi, iktisa
di demokrasi33 gibi sloganlar, bu eilimden kaynaklanr ya da za
mannda kaynaklamtr. Durum ise bu kadar basit deildir.
Basit deildir, nk retim aralarna ortak sahiplenmenin
sosyalist, ardndan da komnist retim ilikileri ile sosyalizme ge
i evresinde yerletirilecek ilikileri birbirine kartrmamak ge
rekir: nk, nasl ki sosyalizmi komnizmle kartrmamak ge
rekiyorsa, sosyalizme gei evresini de (sosyalizmin inas evre
sini) sosyalizm sanmamak haydi haydi gerekir.
Proletarya Diktatrl denilen sz konusu gei evresinde,
-L en in in defalarca belirttii g ib i- henz sosyalist retim iliki
leri yoktur, gei ilikileri vardr; bu evrede, Sosyalist denen Hu
kuk, biimi itibariyle hl eitsiz ve burjuva bir Hukuktur; dev
let mlkiyeti ve kooperatif mlkiyeti ancak geici biimlerdir;
gelecekteki sosyalist retim ilikilerinin inasn uzun uzun, sa
brla ve inatla hazrlamak a m a cy la Proletarya Diktatrl ge
ici olarak kullanlmaldr. Aamalar ortadan kaldrarak, stelik
topyac Sosyalizmdeki ok klasik kk burjuva zmlen
nererek, ii iktidar, zynetim ve iktisadi demokrasi ya
da retim demokrasisi ina etmek isteyenlere kar Leninin sk
sk hatrlatt ey buydu.34
Ama Proletarya diktatrlnn gei evresinin sorunlar bu
evreye braklrsa (ki bunlarn ilki Proletarya Diktatrlnn
alp almaddr...)35 ve bunlar ina edilmi sosyalizmin sorun
laryla kantrlmazsa, retim aralarnn kolektif, sosyalist sa-
3 3) ktisadi demokrasi slogan sosyal-demokrat slogandr. Marksist teorik ba

k asndan, tamamen anlamszdr. Lenin bunu hatrlatt: Demokrasi, siyaseti
ilgilendiren siyasal bir kavramdr -v e ekonomiyle alakas yoktur.
3 4 ) Burada, Leninin metni, uvres, c. XXXII, s. 19, Moskova, 1962.
3 5 ) Kruhev olduka ihtiyatszca bu evrenin SSCBde aldn ve SSCBnin kom
nizmin inasna giritiini ilan etti.
Louis Althusser
86
hiplenilmesinin doas sorusu kendi bana sorulabilecegi gibi,
balang olarak, Marxin bu programatik terimle ne hedefledii
de sorulabilir.
Marx, devletin kne bal olarak hukukun keceini
aka grmt. Hukukun kmesi, ticari trdeki alverilerin,
meta olarak mallarn alveriinin (doal olarak, en bata, kapi
talist ticari ilikiler iinde emek-gc denen bu metann) k
mesi ve ticari alverilerin yerini ticari olm ayan alverilerin al
mas anlamna gelir. O zaman, ticari olmayan bu alveriler na
sl salanr? sorusu kanlmaz olarak gelir. Klasik cevap: Sos
yalist planlama yoluyla. Ama sosyalist planlama nedir?
Gnmzde bu sorunun can alc olduu aktr, ama 3 0 lu
yllardan beri Sovyet planlamasna Stalin siyasetinin damgasn
vurduu ok zel biim tarafndan - brokratik demeyelim, dev
let planlam as diyelim (brokratik etki daha genel bir siyasetin
ikincil bir etkisidir)- korkun biimde belirlenmitir.
Gnmzde SSCBde, ekoslovakyada, Macaristanda, vs.
sonular bu lkelerin ekonomisi iinde ticari ilikileri kabul et
mek ve yaymak olan liberal nlemlerle planlamay yumuat-
maya alan herkes hl ve daima bu ok zel biimin snrla
r ierisinde debelenmektedir.
Yerel teorisyenlerin zerinde kafa patlattklar ve blndkleri
teorik sorunlar, anahtar sorunlarn zm yntemleri, bu ok
zel biimin snrlar iinde ortaya atlmaktadr: rnein fiyatla
rn sabitlenmesi sorunu.36 yi bir Marksist retide, bu teorik so
runlarn merkezinde yer alan emek-deer teorisi, planlamada,
-sylemeye dilim vanrsa eer- etin bir snava tabi tutulmutur!
Sonuta, dev bilgisayarlarn hiper-merkeziletirilmesi saye
36) Bu tartmalar, varsaymlar ve amazlar hakknda bkz. Ch. Bettelheimm ma

kalesi, Les problmes des prix dans les pays socialistes dEurope, La Pense,
no 133, Haziran 1967, ve no 134, Austos 1967.
sinde, iletmelerin verimlilik ltnn (tesadfen gerekli

olan) kk katksyla tm bu sorunlar matematiksel olarak
byl bir Planlamayla37 zmeyi salamas gereken otomas
yon ve elektroniin ikili mitine bavurulur... ktisadi liberalizm
(uzun vadede denetlenemez) dozuyla ve (zorunlu kontrpuan
olarak) zorunlu bir hmanist ideolojiyle lmllatrlm bu
teknisist zmn, zgrce bir araya gelmi insanlarn retim
aralarna sahiplenm e ilikilerine vcut verebilecek sosyalist
planlamay bize salayacandan kukuluyum.
Dolaysyla, bu sorunlar daima yneten Stalinin siyasetinin
dayatt planlanma biimi karsnda, tarihsel, siyasal ve teorik
olarak ciddi bir mesafe almak ve olaylar daha doru bir bak
37) Burada tartma konusu edilen sorunun zne dokunmak iin -v e Planlamay
salamann yollan zerine tm teorik-teknik tartmalann tesinde- bana
kalrsa u saptamada bulunmak gerekir. Aslnda planlamann temel hedefinin
sosyalist retim ilikilerini, o pek mehur gerek sahiplenme ilikilerini gerek
letirmek, ina etmek, ksacas yaratmak olduu dnlmekte ya da umul
maktadr. Aslnda, planlama bu devasa sorunu ya tek bana, ya egemen biim
de stlenme eiliminde olduka, gerek ilevi konusunda yanlgya dlr;
bu ilev, sosyalist retim likilerini yaratmak olmad gibi, mevcut retici
Gleri ve pratik olarak yalnzca bunlan en rasyonel" ekilde rgtlemek de
deildir. Ekte szn ettiim bir siyaset vardr burada: retici Glerin re
tim likileri zerindeki ncelii. lke olarak yanl siyaset, Leninin nl Sos
yalizm eittir sovyetler art elektriklendirmedir," sloganna ters den siyaset.
Bu ksa ve zl szde Lenin doru, temel bir tez ifade etmektedir ve bunun
gzard edilmesi balanr bir ey deildir; burada Sovyetlerin elektriklendir
me konusundaki nceliini belirtmekte ve Sovyetlerin bu ncelii araclyla
da. retim likilerinin retici Gler zerindeki siyasal nceliini belirtmek
tedir. Siyasal ncelik diyorum. nk Sovyetler siyasal kitle rgtleridir. Ve
sosyalist retim ilikileri retici Glerin Planlanmasndan (burada simgesel
olarak elektriklendirmeyle temsil edilen) treyen bir etki olarak deil, kitlelerin
siyasal mdahalesi olarak (bu rnekte, Sovyetler) yerletirilecektir. ncelikli he
defi retici glerin rgtlendirilmesi olan Planlama, siyasal mdahalenin ve
yeni sosyalist retim likilerini icat edecek (1905 ylnda Sovyetleri kitleler
icat etti), oluturacak siyasal hattn aralanndan biridir. Planlama, anlay da
hil, yntemleri dahil, (hedeflerinden sz etmiyorum; bu doal olarak gelir), de
m ek ki zm deil, Proletaryann (siyasal) Diktatrlnn ina etmesi gere
ken retim likilerinin nceliine dayal bir siyasal hatta tabi bir aratr. Snf
mcadelesinin uzun soluklu ii! Ne var ki sorunun doru terimlerle ortaya
konmas ve ekonomizm-hmanizm eilimine kar, retim likilerinin nce
liinin olgularda salanm olmas iin siyasetin komuta mevkisine yerletiril
mesi gerekir.
Louis Althusser
88
asyla yeniden incelemek doru olur. En azndan benim kiisel
grm budur, bu ekilde belirtiyorum. Ama bu mesafe koyma
ve sonular, olaylarn bugnk ak ierisinde deerlendirildi
inde, hemen yarn gereklemeyecek ve ancak doumu acl ola
cak ciddi dnmler sayesinde gerekleebilecek siyasal ve
teorik koullar gerektirir. nk tm bu sorunlarn arkasnda,
-sosyalist lkelerde b ile - ok ciddi sorunlar vardr: Marksistleri
artmamas gereken snf ve snf mcadelesi sorunlar.
Sonu itibariyle, uygulanmakta olan farkl deneyimler arasn
da; kapitalizme doru bir gei-gerileme evresinden baka bir
ey olmad kesin sonucu teden beri kartlabilir olan Yugos
lavya deneyimi; Stalinin anlaynn damgasn tayan Sovyet
planlamas; (ruhu ve biimi hissedilir lde farkl) in planla
mas gibi farkl deneyimler arasnda gerekten tartma konusu
edilen ey, gerek sahiplenme ilikileri olan bu nl sosyalist re
tim ilikilerinin var olabilecei o zamana dek grlmemi biim
lerin arandr. Yine aktr ki, bu biimlerin aran, burada
teorik (Marxn ve Leninin teorisini kastediyorum) ok nemli
bir rol oynasa da basit bir teorik sorun deildir, son derece siya
sal bir sorundur, ve henz balangcn yaamakta olduumuz
siyasal mcadelelerle ancak zme balanabilir (bunlar znde
iktisadi, siyasal ve ideolojik snf mcadeleleridir).
te, retim ilikileri ile hukuki ilikiler rasndaki Marksist
farkllk -b ak a eylerin yansra- bu nedenle de bu kadar
nemlidir.
III- H ukukun Baskcl
Hukuk ister istemez baskcdr. Bunu Kant, adna ramen

pek metafizik olmayan Ahlak Metafiziinin Temellendirilmesinde
89
(Birinci Blm: Hukuk retisi) gayet iyi grm ve ifade etmitir.

Bu adan, Hegelci Hukuk anlay, samasapan idealizmiyle,
Kant Hukuk anlay karsnda olduka geridir.
Hukuk, balantl bir cezalandrma sistemi olmadan var ola
mayaca iin baskcdr. Baka deyile, hukuk dzeyinde Mede
ni Kanunun gereklemesi demek olan Ceza Kanunu olmadan
Medeni Kanun mmkn deildir. Bu kolaylkla anlalabilir:
Hukuki szleme ancak uygulanmas kouluyla, yani Hukuka
uyulmas ya da uyulmamas kouluyla var olabilir. Dolaysyla,
hukukun uygulanma (ve uygulanmama) hakk, yani hukuki sz
lemenin kurallarna itaat (ya da itaat etmeme) hakk olmas ge
rekir.
Bir szlemede, iki tzel kiilik, tanmlanm alveri y
kmllklerini yerine getirmeyi stlenirler. Ayn zamanda, sz
leme hkmlerine uymazlarsa cez a la n d rlm a y da stlenirler,38
Bir szlemede teyit edilen hkmlere itaat(sizli)i cezaland
ran hukuki kurallar sistemi olan Hukukun bu temel hukuki ta
mamlaycsyla, yani Ceza Kanunu araclyla Medeni Kanunun
hukuki olarak tamamlanmasyla, hukuk, kendi iinde, b a s k c
bir zorlam ann kurallar olmadan var olam ayacan, yani tzel
kiiler tarafndan uygulanamayacan kabul eder.
Kantn Ahlak Metafiziinin Temellendirilmesin d e (Birinci B
lm: Hukuk retisi) mkemmel biimde grm olduu ey bu-
dur: Hukuk zorlam ay ierir. Ama doal olarak Kant bunu ahlak
l lk asndan grmtr, dolaysyla Hukuk (eliik olmayan -
doymu, b a s k c , biimsel sistem) ile Ahlakllk (eliik olmayan
3 8 ) Tabii, anlamaya uymamann (hukuki) bir yolunu bulmamlarsa; bu durum

da ya (bu amala cret alan hukuki uzmanlar sayesinde) ilemlerini saklayan
hukuki bir kural kefederler; ya da onlan her trl (kelimenin tam anlamyla
Hukuktan ya da hukuk biliminden kaynaklanan) hukuki itirazdan koruyan
hukuki kurallarn yokluunu (id) [idem: ayn, y.h.n. ], Hukuki bir boluu ke
federler.
Louis Althusser
90
- doymu, cez a la n d rm a n n olm ad, dolaysyla b a sk sz b ir

ykmllk -G re v - ieren, biimsel sistem) arasnda farkllk
olarak grmtr. Hukuk zerine bizim bak amzn Kantm-
ki (ahlaktan kaynakl farkllk bak as) olmamasna, ok ba
ka bir bak as (retim ilikilerinden kaynaklanan farkllk ba
k as) olmasna armamal.
Durum basittir. Kim ki zorlama derse, cezalandrmadan sz
etmi olur; kim ki cezalandrma derse bask demi olur, dolay
syla, ister istemez b ask aygtlarn dan sz etmi olur. Bu aygt
lar, szcn dar anlamnda devletin bask aygtlar iinde bu
lunur. Bunlara: polis kuvvetleri, mahkemeler, ceza ve hapisane-
ler denir. Hukuk, burada, devletle bir btn m eydana getirir.
Ama, ayn zamanda, hukuk pratiinin zellikle edimsel bas
kya dayanmad aktr. Bask, ou zaman, -dendii gibi
nleyici"dir. Bask aygtnn bizzat mdahalesi olmadan ve bir
bask sreci balatlmadan uyulan ok sayda szlemeyle kyas
landnda pek az rnekte hukuki-devletsel biimler iinde m
dahale grlr. ou durumda her ey sorunsuz yaanr: Szle
me hkmlerine uyulur.
Ama burada, ok dikkat etmek gerekir.
IV- Hukuk, Hukuki deoloji Ve Ahlak deolojisinin Eki
Saduyu (halk samalklarnn bu Alm anach Vermot'u ) insa

n kahkahadan gebertebilir: taraflarn, szleme hkmlerinde
teyit edilen ykmllklere uymasn salayan ey, jandarma
korkusudur. nk herkesin bildii gibi, jandarma korkusu
usluluk balangcadr.
Namuslu insanlar buna, btn o akll halleriyle, hukuki
* Almanach Vermot: Daha ok kom ik olaylan toplayan eski bir almanak, (y.h.n.).
ykmllkler jandarma korkusunu tasa da, szleme tarafla-

nnn bilincinde byle bir korku asla yoktur, karln verecek
lerdir: dahas, ja n d a rm a ahs olarak da yoktur.
Namuslu insanlar hakldr; onlara hak veren nedenlerin ne
ler olduunu anlamak kouluyla, zaten onlar her zaman hakl
dr. Bu durumda, onlar dinlemek yeter: mzaladmz hkm
lere sayg gsteriyorsak, jandarm a korkusundan deil -tanr ko
rusun!, yaln zca namuslu olduumuz iin dir.
Gerekten de, namuslu olmak iin jandarma korkusuna hi
ihtiya duymayan namuslu taraflar vardr. Onlar, basite mes
leki bilin ya da yalnzca ahlaki bilin nedeniyle namusludur
lar, bu durumdan (az ok gizlice) ticari yarar salamyorlarsa
eger itibar kazanyorlardr, nk ulusal ve uluslararas pazar
yerlerinde, falanca firmamn tamamen dzgn ve sznn eri
olduunu herkes bilir, hatta falanca halkn da -Alm anlar, Ja-
ponlar, vs - byle olduunu bilir, oysa bakalarnn ticari iler
de (iyi) davranmay, yani ykmllklerini yerine getirmeyi
(erefli olmay!) bilmedikleri sylenir.
Evet, namuslu insanlarm dediklerini dikkate almak gerekir,
nk, tm gizli Poujadec inelemelere karn, onun (kk
burjuvazinin) ancak aldatlarak batabileceim hayal eden k
k burjuva hzn vardr onlarda; temelde de hakldr. Bu hak
kn adn koyalm.
Biraz nce, burjuva Hukukunun ihtiya duyduu bask ayg
tna (Devlet aygtnn bir blm ) adn verdiimiz gibi, bu hak
kn da adn verelim: Bu, hukuki ideolojidir, ve ona ek olarak
hizmet eden ahlaki ideolojidir.
Tzel kiilerin byk ounluunun teyit ettikleri szleme
hkmlerine sayg gsteriyor olmas, gerekten de devletin uz
manlam bask aygtnn nleyici mdahalesi, hatta tehdidi sa
Louis Althusser
92
yesindedir: nk Hukuka sayg gsterme tavrlarna dahil olan

ve Hukukun tam anlamyla ilemesini, yani hukuki pratiin
-bask ya da tehdidin yardm olm akszn- tek bana yrme -
sini salayan hukuki ideolojinin drstl onlara nfuz etmi
tir.
Burada da dikkat edelim.
Hukuki ideoloji, Hukuk pratii tarafndan, dolaysyla Hu
kuk tarafndan elbette talep edilmitir (uygulanmayan bir Hu
kuk asla bir Hukuk deildir), ama Hukukla kartrlmamaldr.
rnein Hukuk yle der (Yasalarnda yazar): Herkes (biraz
nce saydmz istisna fire hari) hukuki olarak (szleme yap
makta ya da yapmamakta, mallarn kullanmakta, ktye kul
lanmakta ya da hi kullanmamakta, vs.) zgrdr. Bu zgrl
n hukuki bir tanmdr, yani zgrln Hukuk yoluyla, kural
lar sistemi yoluyla tanmdr -tam am en belirgin, yalnzca Huku
kun snrlar iinde geerli bir zgrlk tanmdr bu; ahlaki ve
felsefi zgrlkle alakas yoktur, hatta, greceimiz gibi, huku
ki ideolojinin zgrlyle de alakaszdr.
rnein Hukuk der ki: herkes (fireler, vs. hari) her trl
szleme edimi ve sonular karsnda (zellikle cezai sonula
r karsnda) eittir. Bu, eitliin hukuki bir tanmdr, yani eit
lii Hukuk yoluyla, kurallar sistemi yoluyla tanmlamaktr - t a
mamen belirgin, yalnzca Hukukun snrlar iinde geerli bir
eitlik tanmdr bu; ahlaki, siyasal ve metafizik eitlikle alakas
yoktur, hatta greceimiz gibi, hukuki ideolojinin eitliiyle de
alakaszdr.
rnein Hukuk, teyit edilen ykmllklere uyulmas ge
rektiini syler. Bu ykmlln hukuki bir tanmdr, yani y
kmlln Hukuk yoluyla, ceza kurallar sistemi yoluyla ta
nmlanmasdr -tam am en belirgin, ancak Hukuk snrlan iinde
93
geerli bir ykmllk tanmdr bu; ve ahlaki ykmllkle ve

metafizik ykmllkle alakas yoktur, hatta greceimiz gibi,
hukuki ideolojinin ykmllyle de alakaszdr.
Hukuki ideoloji, -b az kesinlikleri olan bir dilde ve fiilen asga
ri bir saygyla sz edersek- zgrlk, eitlik ve ykmllk nos
yonlarn tekrar ele alsa da, bunlar H ukukun dnda, Hukuk
kurallar ve snrlar sisteminin dnda, tamamen baka nosyon
larn yaplandrd ideolojik bir sylem iinde belirtir.
Hukuki ideolojinin bu temel nosyonlarnn zn zetler
sek, u kk farka dikkat etmek gerekir.
Hukuk der ki: kiiler hukuki olarak zgr, eit ve tzel kiilik
olarak ykml, tzel kiilerdir. Baka deyile, Hukuk, Hu-
kuktan kaynaklanmaz, her eyi namusluca hukuka yneltir.
Onu eletirmeye gerek yok: Hukuk meslegini namusluca ya
par.
Hukuki ideoloji de grnte benzer bir sylev tutturur, ama
aslnda tam am en fa rk ld r. yle der: insanlar, doas gerei z
gr ve eittir. Hukuki ideolojide, demek ki, insanlarn (yoksa,
hukuki kiilerin deil) zgrln ve eitliini kuran Hukuk
deil, doadr. Nans fark...
Geriye elbette ykmllk kalr. Hukuki ideoloji insanlarn
doas gerei ykml olduklarn sylemez: Bu noktada k
k bir eke ihtiya duyar, tam olarak ahlaki bir kk eke; yani
hukuki ideoloji, Vicdan ve Grev ahlak ideolojisine dayana
rak ayakta durabilir.
Gstermek istediimiz ey anlalm olmaldr. Hukuk, tek
bana var olam ayan, (egilimsel olarak) eliik olmayan ve doy
mu, sistemletirilmi, biimsel bir sistemdir.
Bir yandan, devletin bask aygtnn bir blmne dayanr
ken, dier yandan, hukuki ideolojiye, ve ahlaki ideolojinin k
Louis Althusser
94
k bir ekine dayanr.

Hi kukusuz, her hukuki pratiin ufkunda, nbet bekleyen
ve kanlmaz olduunda mdahale eden jandarma vardr (dev
let aygtnn bir blm). Ama ou zaman mdahale etmez,
hatta hukuki pratiin ufkundan tamamen yok olduu bile sy
lenebilir.
Pekala bu uzamn ufkunda deil, iinde mevcut olan ey ne
dir? Hukuki ideoloji + ahlaki ideolojinin kk eki. Sanki hukuki ve
ahlak ideoloji, szlemelerin hukuki pratik alanndaki var ol
mayan jandarma roln oynuyormu gibi, var olmayan jandar
mann temsilcileriymi gibi cereyan eder her ey.
Var olmayan ey var olmayandr. Var olmayan bir eyin tem
silcisi var olmayan ey deil, onun temsilcisidir. (Bizim diplo
matlarmz, kendilerinin -d e Gaulleden farkl olarak- Fransa!
deil, yalnzca temsilcisi olduklarn, tanrya kr, iyi biliyor
lar, yoksa lkenin arl altnda pestilleri kard! Bunu biliyor
olmalar da onlarn kendilerine ait kk bir yaamlarnn, bir
ailelerinin, tatillerinin ve mesleki olarak da dahil, gelecek umut
larnn olmasn salyor).
Hukuki-ahlaki ideoloji, demek ki, jandarmann yerini tutar,
ama onun yerini tuttuu lde de jan d arm a deildir.
Bu bir incelik, ya da temelsiz bir ayrm deildir. Bu ayrm,
zellikle de jandarmann fiziksel mdahalede baskc bir g ol
mas anlamnda olgularn iinde grlmektedir. Hukuken su
ilemi kiiyi tutuklamaya ve nakletmeye (gerek olursa, elleri ke
lepeli) yeminlidir, ona hesap soracaktr, bu hesabn ucunda da
tutuklama tezkeresi, kodes, mahkemeler ve mahkumiyetler var
dr. Jandarma, bir niformann babacan (ya da deil) grnm
altndaki devlet iddetidir ve ancak iddet yoluyla var olduunu
unutmak iin zellikle gayri ciddi eyler yaplmaktadr. Diye
____________________Yeniden retim zerine____________________
biliriz ki, jandarma gibi trler altnda, hukuki ilev, devlet ayg
tnn (kurall) iddetiyle iler.
Ama genel kural olarak, ou durumda, devlet iddetinin
mdahalesine ihtiya yoktur. Hukuksal pratiin ilemesi iin,
hukuki-ahlaki ideoloji yeterlidir ve iler kendi balarna" yrr;
aka ortada olan bu gerekliklere tzel kiilikler nfuz etmi
olduundan, insanlar doalar gerei zgr ve eittir, ve (ideolo
jik zn maskelemek iin profesyonelce verilen adyla) basit
hukuki-ahlaki bilin sayesinde ykmllklerine uymak zo
rundadrlar. Dolaysyla diyebiliriz ki, Hukuk pratii ou du
rumda hukuki-ahlaki ideoloji olarak ilev grr.
Elbette hukukun bu ekilde ileyi biiminin sonular
(hem devlet iddeti olarak, hem de iddetsiz ideoloji olarak),
retim ilikileriyle ve iblmnde ve almann rgtlenme
sinde retim ilikilerinin varlk biim leriyle ilgili olarak hesapla
nabilir bir ey deildir. Elbette bundan sz edeceiz. Ama im
dilik bu nemli sorunu erteleyip, dikkatimizi bir sonraki sapta
mada younlatryoruz.
nk Hukukun doas ve ileyiiyle ilgili analizimiz, biz
zellikle aramasak da, bize iki gerei gsterdi: Bunlar olmadan
Hukukun varl ve ileyii tam anlamyla kavranlamaz. Bu
gereklikler, devlet ve ideolojidir. imdi bunlardan sz etme
nin sras.
IV
Fransz Kapitalist
Toplumsal Formasyonunda
Siyasal Ve Sendikal DAlar
zerine Ksa Saptamalar
Gerekten de kavramlarmzn anlalabilmesi iin, teorik ve
siyasal yararlln alglamak ve her trl yanl anlamay nle
mek iin birka saptamada bulunmak kanlmazdr.
DA kavramnn siyasal yaama ve sendikal yaama yayl
masyla, bu saptamalar dolaysyla gerekten anlayacamz gibi,
DA kavramnn her kullanm zerinde gerekten de iki yanl
anlama hemen arln hissettirir. Dolaysyla bu iki yanl an
lamay hemen ortadan kaldrmak gerekir.
Her okur iin grnte glk yaratmaktan uzak durma
yacak eye dosdoru yneliyorum: bir burjuva devletin DAlar
altna, proletaryann siyasal (Parti) ya da iktisadi (sendikal) snf
mcadelesi rgtlerini yerletirmek.
Yalnzca grnteki bu gln yok olmas iin, u iki
noktay iyice belirtmek gerekir:
1/ 1920 li yllardan beri Fransz toplumsal formasyonunun
DAs iinde siyasal bir parti ve bir proletarya sendikas, baz
yllar yasaklamayla (Petain dneminde) ve srekli bask nlem
leri pahasna da olsa (1 9 2 1 il 1939 arasnda komnist yneti
cilerin defalarca hapse atlmas ve mahkumiyeti: Rif Sava, son
ra, rnein 1 9 2 9 da), gerekten de yer almaktadr. Bu rgtler,
aka ilan edilmi, kabul grm ve denk den kamusal hak
Louis Althusser
100
lardan yararlanmaktadr.
Bunlar, denk den Fransz DlAlannm paralardr.
Yine de onlarn ideolojisi -b u ideoloji snf mcadelesinin
proletarya ideolojisi olduundan- paras olduklar DAlarda
gerekleen burjuva Devlet deolojisinin gereklemesi olarak
grlemez. lke olarak bu ideolojiye kkten karttr.
Paradoks da buradan kaynaklanr: bir DA sisteminin bir
paras nasl olur da hem bir burjuva DlA sistemi iinde yer
alp hem de proletaryann snf mcadelesinin ideolojisinin ger
eklemesi olabilir?
Cevap basittir: bu rgtler yalnzca denk den DAlar siste
minin mantgna bal olmakla kalmaz, proletaryann snf m
cadelesinin yasal Partisi ve sendikas olarak kabuln ve sz ko
nusu DlAlarm iine dahil edilmelerini dayatm uzun bir s n f
mcadelesinin sonucuna da baldrlar.
Bu rgtler, proletaryann snf mcadelesinin rgtleri ola
rak, Fransz toplumsal formasyonunun tarihindeki mcadelele
ri sayesinde, d olaysyla z o rla bu kabul ve bu dahil olmay ko
parmlardr. Sz konusu DlAnm iinde proletaryann snf ide
olojisini, snf mcadelesi sayesinde koruyabilmilerdir.
Sz konusu DAlarda, proletarya Partisi ve sendikas demek
ki bir yer igal eder: bunlar yasal olarak bu DAmn parasdr,
bu Aygtlara dahil olmalarnn ve kabul edililerinin verdii tm
haklardan yasal olarak yararlanrlar. Aslnda, bunlara her zaman
istisnai nlemlerle yaklalr, parlamentoda komnist oylar dik
kate alnmaz, Komnist Parti D Mihrakh Parti ya da Ayr
lk ilan edilir, ve Aygtn iinde bile siyasal bir snf getto
s u n a kapatlr. Proletarya sendikasna kar da ayn taktik izle
nir: bakalarna rza gsterilen ya da pazarlk edilen avantajlar
ona verilmez -m ecb u r kalnd durumlar hari.
101
Burada, ilke olarak burjuvazinin sindiremeyecei, uzlamaz
bir eliki vardr. Eer bu elikiyi yaamak zorunda kalmsa,
baka trl yapamad iindir: snf mcadelesinin geliiminin
etkisi.
Biimsel olarak, bir sistemin paralarndan birinin, sz ko
nusu sistem iinde yer alarak, sistemin doasn kkten tehlike
ye atmadm sylemek eliik deildir. Proletarya ideolojisi, si
yasal ya da sendikal DA sistemini kazanm deildir: tersine,
burada egemen olan her zaman burjuva Devlet ideolojisidir. Bel
li koullarda bunun burjuva siyasal ve sendikal DIAlarn ileyi-
iride glkler yaratt aktr. Ama burjuvazi bu tehlikeye
kar koymak iin hissedilen bir dizi tekniin tmne sahiptir:
bunlarn neler olduunu greceiz.
2/ Ele alman DIAlarn dndaki bir snf mcadelesinin so
nular olan proletarya Partisi ve sendikas, DAlar snrlar iin
de ve zellikle DlAlarm yasal biimleri iinde kendi snf mca
delelerini srdrr. Burjuva DAlar iinde proletarya rgtleri
nin snf mcadelesinin bu nazik pratiini elbette byk tehlike
ler tehdit etmektedir, bunlarn hepsi snf ibirliine dme teh
likesiyle zetlenebilir: parti iin parlamenter budalalk, sendi
ka iin ekonomizm; reformizmin iki biimidir bunlar.
Bunlardan sz edelim.
Ne olursa olsun, proletarya Partisinin ve sendikann varl
n, bunlara denk den DAlarda dayatan snf mcadelesi, bu
DAlar iinde srdrebilecekleri ok snrl snf mcadelesini
son derece aar. DlAlarm dnda bir snf mcadelesinden do
an, bu mcadele tarafndan desteklenen, buna yardm etmek
ve tm yasal imkanlarla bunu desteklemekle grevli, sz geen
DAlar iinde yer alan proletarya rgtleri, DAlar iinde sr
drlen snf mcadelesinin ok snrl biimlerinde yansmak
Louis Althusser
102
tan baka bir ey yapmayan dardaki snf mcadelesini DlAla-
rm iindeki snf mcadelesine indirgerlerse eer grevlerine
ihanet etmi olurlar.
Sosyal-demokrat ii partileri, hem DAlar iinde gerekle
en burjuva devletin ideolojisine, hem de bu DAlarn siyasal
ve sendikal oyununun kurallar"na hazmedilmek zere ken
dilerini teslim eden burjuva DA paralarmn kusursuz rnek
leridir. Onlarn ideolojisi, burjuva ideolojisindeki iilere yne
lik basit bir alt-rndr: reformist kk burjuva ideolojisi. O n
larn siyaseti, herhangi bir kapris ya da gevezelik pahasna, snf
ibirlii siyasetidir.
Leninin sosyal-demokrat parti ya da sendikalarn snf ibir
lii siyasetine ve reformist ideolojiye kar kesin uyarlar anla
lyor. Sz konusu DAnn paralar olarak, entegre olmaya ve
hazmedilmeye kendilerini tamamen brakrlar, l.derleri ikti
d a r c a , yani hkmetin banda (bir hkmetin devrilmesini
devlet iktidarnn ele geirilmesiyle kartrmamak gerekir) ol
duunda, Leon Blumun gzel ifadesiyle, kapitalist rejimin na
muslu idarecileri olarak davranrlar; aklamalarnda olmasa
da, en azndan tavrlarnda gerekten devirme arzusu hi yok
tur. Baz durumlarda, istemedikleri kadar teye srklendikleri
ni biliyorum, ama bu gerekten de onlarn hatas olmaz...
Sosyal-demokrat rgtlerin burjuva DAlarda tm haklary
la yer almalar bir tesadf deildir. Burjuvazinin bak asyla,
orada tam ve tm olarak yerleri vardr ve burjuvazi onlar her
hangi bir siyasal ve sendikal gettoya hapsetmez. Dahas: bun
lar, denk den DAlann temel paras olur; burjuva snf,
pek maharetli bir ekilde, proletaryann bir Partisi ya da bir sen
dikas olan, pek rahatsz edici bu paray para yapmaya a
lr. Seksen yldr burjuva siyasetinin tm tarihi bu taktie da
103
yanr: ii glerinin blnmesi, siyasal blnme, sendikal b

lnme. Bu teknik sayesinde, burjuvazi aslnda kendi DAlar
iindeki proletarya rgtlerinin varlm ortadan kaldrr.
II- Birka Tarihsel Veri
ok ematik olarak gelitirdiim iki saptamay tm anlamla

r iinde ifade etmek iin, proletaryann snf rgtlerinin burju
va DAlar iinde niin ve nasl yer aldklarn anlamay salayan
birka olgusal veriyi hatrlatmak istiyorum.
ncelikle, bu sonucun bu lkelere zg snf mcadelesinin
tarihi dnda kavranamayacan anlamak iin Fransz (ya da
talyan) Formasyonundan baka toplumsal formasyonlarda olup
biteni ele almak gerekir.
ncelikle basit karlatrma yoluyla, iki yapc rnek.
Faist burjuva rejimler, ister Avrupal olsun ister Gney-
Amerikal, -b u iki rnekle snrl kalrsak e er- faist Devletin
DlAsma tamamen entegre olmu paralard: Faist Almanya ve
talyada, tpk Peron Arjantininde olduu gibi, Emek Cephele
ri ya da Devlet Sendikalar vard. Peron u hayranlk verici s
z bile etmiti: Burjuvazi ii snfn rgtleme lidir: Onu Mark-
sizme kar korumann en iyi yolu budur.... Francocu devlet
sendikalar gnmzde bunun bir dier rneidir. Bu sendika
lar iinde Francocu siyasetin ok iyi ilememesi kukusuz ki
Devlet deolojisinin ya da ii ya da renci Devlet Sendikalann-
dan sorumlu Bakanln ii deildir...
Bir dier rnek: ok sayda kapitalist lkede, snf mcadele
sinin proletarya rgtleri dorudan doruya y asaklan m tr. S
n f mcadelesinin g ilikisi, zellikle ABD emperyalizminin
dorudan ya da dolayl denetimi altndaki Asya, Afrika ve Latin
Louis Althusser
104
Amerika lkelerinde bu rgtlerin tannmasn salayamad.

Son bir rnek: ok sayda kapitalist lkede, ii rgtleri ka
pitalist DA sistemine gayet iyi entegre olmulardr, rnein s
kandinav lkelerinde, sosyalistlerin ynetiminde ya da ngilte
rede. ngilterede snf mcadelesinin ak, sendikalarda trade-
unionist, Labour-Partyde uvriyerist, reformist bir izginin za
ferine vard. Tabanda doal olarak alkantlar vardr, ama Tra
de-Unions ve Labour-Party ynetimi esas olarak, u an iin el ele
yrmektedir. Sonu: Trade-Unions ve Labour-Party ngiliz ka-
pitalist-emperyalist snf devletinin sendikal ve siyasal DAlar
sistemine kusursuzca dahil olmutur.
Amerikan sendikalar iin ya da Alman sendikalar ve sosyal-
demokrat parti iin bunu kantlamaya gerek var m? Siyasal ve
sendikal reformist rgtlerin ngilterede, ABDde ve Almanyada
olduu gibi, ayn zamanda, kapitalist iktisadi gler olmas da
mmkndr.
Bu durumda, Fransadaki durum nasl farkl olabilir?
Nasl olur da Fransz burjuvazisi, baka lkelerin burjuvazi
sinin, baka koullarda, bana geerek kendisinin rgtleyebil
dii, yasaklayabildii ya da yalnzca iine alp boyun egdirebil-
digi rgtleri kabul etmeye raz olmu ya da bunlar ortadan kal
dramamtr? Fransz snf mcadelesi tarihi nedeniyle.
Fransz burjuvazisinin tarihi skalad byk bir olayp
egemenliindedir: Fransz Devrimi. Burjuva bak asndan, bu
gerekten kirli bir devrim oldu. Olaylarn temiz cereyan et
mesi iin, ngilterede olduu gibi, aristokratik-feodal ve tccar-
sanayici burjuva ynetici snflar arasnda bir gentleman agre
ement olmas gerekirdi. Ne yazk ki, 1 7 8 0 li yllarda, ne paha
sna olursa olsun feodal haklann talep etme zevksizligine sa
hip -h e m de bu haklann tatllkla (ve baka nedenlerle de) orta
105
dan kaldrlmakta olduu bir dnemde (bkz. T u rgot)- iflas eden

bir krsal kk soyluluun aptall nedeniyle olaylar ho olma
yan bir hal ald: halk sahneye girdi ve iddetle saldrd. atolarn
atee verildii kylerde kyl isyanlar, ehirlerde ve zellikle
Pariste devrimci gnler, 4 Austos gecesine ramen, ve Ji-
rondenlerin reformist siyasetine ramen, en fazla denetleneme
yen pleb Paris sokaklarna hzla, dalga dalga akn etti, kendi
devrimci komitelerini dayatt, iktidara Robespierrei ve Salut
Public Komitesini kard, vs. Kar-devrmci sava (gmenler
le birlikte mdahaleyi talep etmi olan kraln ve kralienin yar
dmna koan feodal devletler) snf mcadelesini daha da sert
letirdi, radikalletirdi. Bir sre boyunca, burjuvazinin Terr
olarak adlandrd Kamu Selametinin nlemlerine dayanan
halk kitlelerinin yurtseverlii ve devrim, sz konusu burjuvazi
nin karsna kendi Devriminden ok baka bir eyin tehdidi
ni kard: burjuvazi iin lmcl perspektifler; devrimciler, se
falet iindeki halkn bir tr Drdnc devletini sosyal ve eit
liki bir Cumhuriyeti talep ediyordu, ticari ve snai kapitalizm
de bundan tamamen ekiniyordu. Maratnn ve Eitlik yanls di
er ajitatr ve propagandistlerin bror ve sylevlerinin ufkun
da, rnein bir Babeuf n ve bir Buonarottinin komnizrriin-
de, hl kaba ama kaypaklktan uzak biimlerde ifadesini bulan
bir ey vard.
Fransz burjuvazisi Terr unutmad (Komn ona ayn ter
r esinletti ve Komne kar ayn Beyaz Terr kulland). Halk
kitlelerini kendi yerlerine -iktidara deil, ie, smr ve egemen
lik altn a- yerletirmek iin acil nlemler almak zorundayd.
Aamalar: Thermidor, sonra Konsllk, sonra Bonaparte ve Na
polon.
Bonapartizm, bu 1 7 8 9 un bedbaht devnrriyle Fransada
Louis Althusser
06
zincirlerinden boanm snf mcadeleleri tarzna tamamen Fran
sz bir zmdr. Bu, halk kitlelerini [kendi yerlerine] yerletir
menin burjuvaca bir tarzdr, egemen snflar aras atma onlar
engelleyememi, daha kts, ak snf mcadelesi sahnesine
dorudan ve silahl mdahalede bulunmay talep etmilerdir.
Egemen snflar aras atmann ve halk kitlelerinin mdahalesi
nin, burjuva snfnn egemenliini tehdit ettii her seferinde bur
juvazinin, iktidar, tanrnn yollad Bonapartist bir adama ver
mesi tesadf deildir: 1789 Devrimnden sonra, halk yerine yer
letirmek ve burjuva Devlet aygtlarn, styapsn, Hukukunu
(Medeni Kanun) ve Devletin ideolojik Aygtlarn (niversiteleri
ni olduu kadar Ticaret Odalarn ve ... Comdie Franaise!,
Concordaty da) yerli yerine yerletirmek iin bunu yapmtr;
1848 Hazirannda barikatlarda proletarya mdahalesinin ok
iddetlenmesinden sonra bunu yapmtr; Fransz burjuvazisini
blen ifte bunalmdan sonra (1 9 4 0 yenilgisi, ardndan Cezayir
isyan) bunu yapmtr. I. Napolon, III. Napolon, de Gaulle,
Fransz burjuvazisinin, kendi hedeflerinin zaferi iin sradan hal
k, ardndan proletaryay sokaa dkmeye rza gsterdii kendi
snf mcadeleleri tarihi iin dedii ve hl demek zorunda ol
duu bedeldir. Burjuvazinin, halk mcadelelerinin (1 7 8 9 da,
1830da, 1 9 4 8 de) sonucunu zellikle kendi yararna evirmesi
yetmedi. Halk kitlelerinin kendi snf mcadelelerine katlmn
kanla (Beyaz Terr, 1848 katliamlar), tutuklamalarla, 2 Aralk
tutuklama ve kitlesel srgnleriyle ok pahalya detti. Bona-
partizm ve iddetli bask onun zmleriydi.
Burjuvazi iin felaket, sradan halkn -v e ok ksa srede
proletaryann- devrimci gnlerdeki mcadelelerde eliklemi
olmalar, barikat kurma ve Orduya kar savama sanatn ren
meleriydi; ve bir anlamda burjuvazi, kendi tarihiyle, halk kitle
lerinin ve proletaryann eitimini gerekletirdi; proletarya g

nn birinde, proletaryann kurtuluu proleterlerin kendi eseri
olacaktr nl deyiine uygun olarak kendi hesabna elde si
lah dvebileceim sezmiti.
Bu szckleri tarihe Marx ve Engels yazd. Manifesto 1848de
yaymland. 1864 ylnda, Enternasyonal kuruldu. Fransz pro
letaryas bunun derslerini unutmad. Ardndan Paris Komn
denen ey geldi.
Bonapartist zmn (burjuvazi iin de) kusurlarndan bi
ri,... istikrarszldr. Daima kt biter. Farkl nedenlerle: so
nunda rahatsz edici olan kiisel iktidarm keyfilii (tanrnn
gnderdii adam kendini gerekten Fransa sanr), ve uzun va
dede (I. Napoleon, III. Napoleon) ancak askeri seferlerle ayakta
durabilir, bunlar da igal edilen halklarn direniiyle sonunda ta
mamen macerac askeri operasyonlarla (spanya, Meksika, vs.)
kt biter. Prusyaya kar Sedanda ok kt sonulanmtr.
O zaman ei benzeri grlmemi ve insanlk tarihine, ayn
zamanda da btn olarak snf mcadelesi tarihine damgasn
vuran bir olay meydana gelir: Komn. Thiersin yksek burjuva
zisi Versaillesda igalci Prusyayla anlama yaparken, Paris pro
letaryas yurtsever direniin ban eker, tarihte ilk kez, Ulusu
savunma davasn burjuvazinin elinden koparp alr. Ve snf ge
rekeleri nedeniyle, bu atlm insanlk tarihinin ilk Sosyalist
Devrim teebbsne vard: bu lgnca, grlmemi, mitsiz
ama dhice teebbs ve ii ve halk kitlelerinin, teorinin ancak
hissedebildii eyi, devletin ve aygtlarnn imhasn kefettii te
ebbs... Marxi ve Lenini etkileyen bu teebbs... ve dnyann
te tarafnda, inde de hl buna bavurulur. Prusyal igalci
nin desteini alan Fransz burjuvazisinin halk yerli yerine na
sl yerletirdiini biliyoruz: on binlerce kadn ve erkein ortalk
Louis Althusser
108
yerde, duvar dibinde katledilmesinin ardndan, ilerinin bana,

retime, smrye yeniden yerletirilmeleri...
Ksa kesiyorum. Burjuvazi iin deil, proletarya ve Fransz
halk iin rnek oluturan (Engels) tm bu snf mcadeleleri
yle bir ders kard ki, byk glkler ve saysz fedakarlklar
pahasna kendilerini kabul ettirmeyi baardnda proletaryann
siyasal ve sendikal snf mcadelesi rgtlerini burjuvazi kabul
edebildi. Burjuvazi, yalnzca on sekizinci yzyl yazar ve ide
ologlarnn mcadelesiyle deil, kendi gemiiyle, demokratik
geleneiyle de (zgrlk, Eitlik, Kardelik) kseye sktrld-
nda; ne 1 8 3 0 da, ne ubat 1 8 4 8 de, ne de Aristokrasiye kar
snf mcadelesinin son atlmlarmda (rnein on dokuzuncu
yzyl sonundaki kiliseye kar mcadelesinde) ineyip gee
medii ii kitlelerinin yardmn alm olan burjuvazi, ksacas
halkn ardndan da proletaryann snf mcadelesinin gcyle
kskvrak yakalanm olan burjuvazi, kendi D Alarmda proletar
yann siyasal ve sendikal snf mcadelesi rgtlerini kabul et
meye raz oldu. Bu rgtleri orada yenme, onlarn stesinden
gelme, gerektiinde saptrma, ya da onlarn karsna sosyal-de-
mokrat rgtler kararak onlar yok etme midiyle bunu yapt
kesindir. Ama, ister akl ya da kurnazlk olsun, isterse de g
szlk ya da maharet; gerek budur.
Baka lkelerde durumun byle olmamas, son zmleme
de tarihsel 'bir rf mcadelesindeki g ilikileri sorunudur.
Fransa k o n u su n a dediklerim, her halkarda, snf mcadelesi
nin doasnn byle olduunu kantlamaktadr. Bu snf mca
delesi, sz konusu DAlarda egemenlik sren hukukun ngr
d biimlerde ancak basit bir etki olarak, iinde ifade bulabi
lecei tm yasal biimleri son derece aan tamamen baka bir s
nf mcadelesinin basit bir aracs olarak cereyan edebilir.
V
retim likilerinin
Yeniden-retimi
Ve Devrim
Engin bir konu hakknda birka sz syleyelim yalnzca; ve
hem ileri srdkleri hem de ar ematizmi bakmndan bu bir
ka sz iin zr dileyelim.39
I- zetleyelim.
Bir retim tarznn ne olduunu ana hatlaryla grdk. Ve, alt

yapnn ya da retim tarznn tem efi zerinde ykselen styap
nn (Hukuk-Devlet-ldeoloji) varln ve ilevini anlamak iin ye-
niden-retim bak asna ulamamz gerektiini de anladk.
Bir miktar klasik metne bal olarak gemite gelitirdiimiz
ve tekrarladmz eyin tersine, bir yanda Altyap ile dier yan
da hukuki-siyasal styap ve ideolojik styap arasndaki iliki
yi, bir bina yerlem i uzamsal eretilemesi iinde temsil etmenin
-b u yerlemsel temsilin dzey ya da m ercilerde grebilecei
ok byk hizmetlere ram en- yetmediini anladk.
styapnn ilev ve ileyiinin ne olabileceini anlamak
iin, retim koullarnn yeniden-retimi bak asna yksel
memiz gerektiine ikna olduk.
Gerekten de, iktisadi altyap mekanizmalarnn basite m-
39 ) Kapitalist rejimde yeniden-uretimin her zaman geniletilmi olduunu bir yana

koyarak, daima genel olarak yeniden-retim bak asn benimsediimi hatr
lataym. nem tayan bu nokta Igeniletilmi yeniden-retim; .n] 11. Ciltte
ele alnacaktr.
________________________Louis Althusser________________________
iahazas (burada yalnzca kapitalist retim tarzn iliyoruz),

emek-gc de dahil, retici glerin koullarnn yeniden-reti-
mini aklamay salasa da, retim ilikilerinin yeniden-retimini
aklamay hibir biimde salamaz.
Oysa, son zmlemede bir retim tarzn niteleyen eyin,
ona ait olan retim ve deiim ilikileri" olduunu (Marx) biliyo
ruz; dolaysyla, deiim ilikileri retim ilikilerine bal oldu
undan, bir retim tarzn niteleyen ey, retim ilikileridir.
Dolaysyla, u ok basit nerme ileri srlebilir: bir retim
tarz, retim ilikilerinin yeniden-retiminin belirleyici bir rol oy
nad retim koullarnn yeniden-retimi saland lde
ancak v a r l n srdrr.40
Oysa, (devletin bask aygt tarafndan) bu yeniden-retimin
ve (DA tarafndan) bu yeniden-retimin koullarn salayan,
styapdr. Bu nedenle, tm styap bize, snfn bask iktidar ve
snfn ideolojikletirme iktidar eklindeki iki vehesi altnda ele
alnan Devlet zerinde gruplam ve merkezlemi olarak gr
lr. Bu nedenle, biraz nce, hfcuki-siyasal merciden tamamen
ayr bir m erci olarak ele alma eilimde olduumuz deoloji de,
bize, devlete indirgenebilecek ve karmak eitliliini rten bir
lik iinde, devlet ideolojisi olarak dnlebilecek bir eymi gibi
gelir.
Eer byleyse, verili bir retim tarznn egemenliindeki top
lumsal bir formasyonun (incelenen durumda: kapitalist retim
tarznn) sresi sorunu, bu yeniden-retimin koullarn sala
40 ) Bu sunumun snrlan dikkate alndnda, retici glerin yeniden-retimini

bir yana brakyorum. retici glerin ya da retici glerin o dnemde belir
leyici herhangi bir esinin basite bile olsa yeniden-retimini imkansz klan
kazalarn -doal olarak ok yakndan incelenmelidir, nk kelimenin tam
anlamyla kaza" yoktur- ardndan, baz toplumsal formasyonlarn tarihten yok
olduunu dlamamak gerekir. Bu varsaym belki de Tarih ideolojilerinin uy
garlk dedii eyin yok oluunu anlamay salar; bu uygarlk"lann... ldkle
ri iin lml olduklann Valry sayesinde biliyoruz.
____________________Yeniden retim zerine____________________
yan styapnn sresine ve bu yeniden-retimin kendisinin,

yani bask aygt ile ideolojik aygtlarnn birlii iinde ele alman
snfl devletin sresine baldr.
11- D evrim N edir?
Bu koullarda, retim ilikilerindeki her devrimin, ya devletin

dalmasn onaylayc (devlet, Byk stilalar trnde bir ka-
zayla yklabilir; ama burada ben, hem ok ksmi hem de -k u
ku verici olmasa d a - ok geici bir varsaym ileri sryorum), ya
da devlet iktidarnn ele geirilmesiyle, yani aygtlara el konul
mas ve yerine bakalarnn konmasyla mevcut devleti altst edi
ci etkisinin olmas artmamaldr. Dolaysyla siyasal mcadele
kanlmaz olarak devletin etrafnda dner: tamamen klasik
Marksist tez. Kapitalist bir toplumsal formasyon erevesinde:
Devlet iktidarnn korunmas ve (reformlar ylu da dahil olmak
zere) devlet aygtlarnn glendirilmesi iin kapitalist snf
mcadelesi [ile] devlet iktidarnn ele geirilmesi, burjuva aygt
larn imhas ve proletarya diktatrl koullarnda, proletarya
aygtlarnn onlarn yerine gemesi iin proletaryann snf m
cadelesi.
Demek ki, gl anlam da toplumsal bir devrim, egemen sn
f devlet iktidarndan yoksun brakmaktan, yani mevcut retim
ilikilerinin yeniden-retimini salayan devlet aygtlarnn kulla
nmndan onlar mahrum brakmaktan ve yerine, eski devlet ay
gtlarnn imhas ve yeni devlet aygtlarnn (uzun ve zahmetli
bir srete) kurulmasyla yeniden-retimi salanan yeni retim
ilikilerini yerletirmekten ibarettir. Gl (toplumsal) anlamda
devrim rnekleri: Fransada 1789 burjuva devrimleri, Rusyada
1917 sosyalist devrimi, in sosyalist devrimi (1 9 4 9 ), vs.
Louis Althusser
114
Ama z a y f anlamda devrimler de vardr, bunlar retim iliki
lerini, dolaysyla devlet iktidarn ve devlet aygtlarnn btn
n etkilemez, yalnzca siyasal DAy etkiler. Zayf anlamdaki bu
devrimlere rnek: Fransada 1830 ve 1848 devrimleri.
Bunlar, siyasal DIAy devrimciletirirler; zellikle 1 8 3 0 da,
X. Charlesm Meruti [Chartistel Monarisinin yerine Louis-Phi-
lippein parlamenter monarisi ve 1848 ylnda da Louis-Philip-
pein parlamenter monarisinin yerine parlamenter cumhuriyet
gemitir. Dolaysyla, siyasal DAdaki basit deiiklikler, elbet
te, dger DAlardaki -rnein O k u l- deiimlerle uyum iinde
dir. Bu devrimler elbette ki iki aamann sonucudur; bu aa
malar araclyla, burjuvazinin ve kk-burjuvazinin snf m
cadelesi, devletin bandaki toprak aristokrasisinin siyasal tem
sillerinden kurtulmutur: ksacas, egemen snflar arasndaki ai
levi snf mcadelesi.
Buna karlk, biimsel olarak ayn trde bir devrim olan 2
Aralk hkmet darbesinin devrim sfatn kullanma hakk yok
tur, nk ufak bir yardmla gerekletiren birka kiinin komp
losunun rndr, yoksa halk kitlelerinin eyleminin bir sonucu
deildir. Yalnzca Petain -b u konuda Mussolini, Flitler ve Fran-
coyu izleyerek- meslek yaamnn sonunda Nazi ordular kar
sndaki askeri yenilgisinin getirmi olduu siyasal ykselii ulusal
-kavramsal anlamda almamak gereken bir takliti klelii gste
rerek- devrim olarak adlandrma yzszln gstermitir.
htiyatl davranan de Gaulle ise, 13 Mays 1958 tarihli hkmet
darbesini devrim" olarak adlandrmama siyasal sezgfsine sahip
ti. Ama yine de bu biimsel olarak bir devrimdi, nk Peta-
ininki gibi, parlamentoyu kayt odasna ve genel oyu da plebisit
rolne indirgeyerek siyasal DAda nemli bir eyi deitiriyordu.
Ama, kiisel iktidar, 6 0 l yllarn Fransz emperyalizmine
uygun kapitalist snf devletinin (gnmze dek) dokunulmaz

diktatrlnn basit bir deikesinden baka bir ey olmad
ndan, bunlar yalnzca burjuvalar arasnda olup biten eylerdir.
Dolaysyla, biz gl anlamdaki devrimlere, yani devleti ve
aygtlarn paralayarak mevcut retim ilikilerini deitiren
devrimlere geri dnelim.
Bir retim tarz, temelinin -yani retim ilikilerinin- yeni-
den-retm koullarm (yeniden-retim = sre) salayan devlet
aygtlar sistemi srdke sryorsa, devlet aygtlar sistemine
saldrmak ve bir retim tarznn yeniden-retim (= sre = varlk)
koullarm kesintiye uratmak iin devlet iktidarn ele geirmek
ve yeni retim ilikilerini yerletirmek gerektii kolaylkla anla
lr. Bu yerletirme yeni bir devletin ve yeni retim ilikilerinin
yemden-retimini (= sre = varlk) salayan yeni devlet aygtla
rnn korumas altnda cereyan eder. Sosyalist devrim sz konu
su olduunda, bu yem devlet proletaryann ve mttefiklerinin
temsilcilerinin eline geer, iktidar onlar ele alr, yan aygtlar
onlar denetler ve bu da proletarya diktatrl devletidir.
Bu ema basit, ak, ikna edicidir. Ama biimseldir. nk
bilmekteyiz ki, burjuva devletinin devrimci bir ekilde ele gei
rilmesi, imhas ve yerine proletarya diktatrl devletinin gei
rilmesi, basit bir mantksal akl yrtmenin sonucu deildir, ne
de eski kapitalist retim ilikileri sisteminin basite tkenmesi
nin sonucudur, bu durum, kitlelerin snf mcadelesinin sonucu
dur, ki bu da, Marxn ve Leninin tezlerini gayet iyi zetleyen
Mao Zedunsun doru deyiiyle ancak uzun sreli bir snf mca
delesi olabilir. Halk kitlelerinin bu snf mcadelesinin kalc za
ferini garanti eden mutlak koullar bir sre nce anmtk. Ama
imdi bu snf mcadelesinin zel koullarndan birine dair bir
eyler eklemek istiyorum.
Louis Althusser
116
III- Devrimci Snf Mcadelesinin ki Nesnesi
Bir kez daha belirtelim, devletin bask aygt ile devletin ide
olojik aygtlar arasndaki ayrm, ileyi tarzlarnn farkll (bas
k aygt iddetin nceliinde iler, ideolojik aygtlar ideolojinin
nceliinde), ve devletin tek bir bask aygtnn olmasn, ama
birok ideolojik aygt olmasn salayan ayrm hatrlamazsak
kavranlamaz.
Bu farkl ayrmlar nda, iki noktada kendini sunan bir Tez
ileri srebiliriz:
1. Devletin sert ekirdei, b a s k ay g td r. Tanm gerei
her smamaya direni ve gle donanmtr.
Bu ekirdein ekirdei paramiliter bask birliklerinden (po
lis, CRS,' vs.) ve ordudan (ayn zamanda da, yardma arldk
larnda snrlar kolayca aan karde emperyalist devletlerin or
dularndan) oluur. Bu nihai ekirdektir, son istihkarrTdr, y
le ki, egemen snf iin son argmandr, katksz iddetin ulti-
m a ratiosudur.
Ayn zamana en yon haliyle de bir ekirdektir, demirden
bir disiplin'e (ordularn temel gc budur) ve en ciddi i bas
k y a tabidir (asker kaaklan ve isyanclar kuruna dizilir). Bu e
kirdein kendisi app kaldnda, zldnde (savan ve
bozgunlarn iren zdraplan altnda 1917 Rusyasnda olduu
gibi), devlet uurumun kenarnda sallanr, son areden yoksun
dur (karde devletlerin ordulan hari: 1 9 1 7 -1 8 de Rusyaya
Fransz, ek, ngiliz ve dier ordularn mdahalesine bkz.).41
Bu nihai ekirdek, tamamen iinden gelen bir baka zayfla
* lkemizdeki evik Kuvvet benzeri polis birimi, (y.h.n.).

4 1 ) Ama bu karde devlet ordulan her zaman gvenilir deildir: Bkz. 1918de
Fransz mdahale donanmasndaki Karadeniz lsyanclan: A. Marty, Ch. Til-
lon ve yzlercesi.
1
da urayabilir: Profesyonel bir ordu olmadnda (Jauresin st
lendii 89 geleneine kar de Gaullen profesyonel bir ordudan
yana olduunu unutmayn), kura erlerinden yani halk kkenli
ikinci snf askerleriden olutuunda, tpk 1914 sava nce
sindeki Gney Fransa baclarna ate amay reddeden 17.
Birliin cesur askerleri gibi, ya da Generallerin Darbesi srasn
da subaylarn hapseden ve yrmeyi reddeden Cezayir O r
dusunun kk adamlar [gibi]. Ama btn olarak, polis,
CRSler ve ordu dayankllk gstermek iin vardr ve kaybedil
mi sava ya da Devrim hari, bu kurumlan sarsmak -imkansz
olmasa d a - son derece gtr.
2. Buna karlk, devletin ideolojik aygtlar ok daha daya
nkszdr.
Devlet ideolojisinin varln gerekletirdiklerinden, ama bu
ideolojinin varln dank dzen iinde gerekletirdiklerin
den (her biri nsbeten zerktir), ideoloji olarak ilev grdkle
rinden, egemen snflar devirebilecek, yani egemen snflar sa
hip olduklar devlet iktidarndan yoksun brakabilecek snf m-
cadelesininin uzun sreli savamnn nemli bir blm42 bu
aygtlarn b a rn d a ve onlarn biimleri iinde cereyan eder.
Herkes bilmektedir ki, devletin bask aygtndaki, polisteki,
ordudaki, hatta idaredeki snf mcadelesi normaldir, yani ta
mamen kayp bir dava olmasa da, en azndan ok snrl bir gi
riimdir. Buna karlk, devletin ideolojik ay g tla rn d ak i snf
mcadelesi, olas, ciddi bir eydir ve ok teye gidebilir, nk
militanlar, ardndan da kitleler kendi siyasal deneyimlerini so
nuna kadar gtrmeden nce bu aygtlarn iinde yaarlar.
Maran, insanlarn kendi karlarnn bilincine ideolojinin iinde
42 ) S n f m cadelesinin devletin ideolojik aygtlarn byk lde atn ikinci

ciltte greceiz. Sz konusu edilecek devletin ideolojik aygtlarnda snf m
cadelesinin s n r la r n iyi anlamak iin bu klasik Tezi aklda tutmak gerekir.
Louis Althusser
118
vardklarm ve snf mcadelesini sonuna kadar srdrdklerini
sylemesi tesadf deildir. Buraya kadar yapm olduumuz ey,
bilimsel sosyalizmin kurucusunun bu dhice sezgisini biraz da
ha belirgin bir dilde ifade etmek oldu yalnzca.
zellikle devletin ideolojik aygtlar iindeki snf mcadele
si zerine birka saptamada bulunmak istiyorum. Ama, okurun
zihninde bulankla yol amamak iin, baz temel olgular be
lirtmek gerekir.
IV- K apitalist retim ilikileri, K apitalist Sm r ilikileridir
Siyasal ve sendikal DAlardaki ii rgtlerinin snf mcade

lesinden daha nce sz ettik. Ve siyasal snf mcadelesinin, ik
tisadi snf mcadelesinin iine, talepler iin mcadele iine
derinlemesine kk salmas gerektii eklindeki klasik Tezi sa
vunduk. Bu konuda iletmelerden, zellikle de kapitalist iletme
lerden sz ettik.
Bilimsel bir aklama verebilmek amacyla Marksist teorinin
olaylarn tm karmakln nasl dikkate aldn anlatmak iin
1969 ylnda Fransada iletmelerde olup biten durumdan yola
kalm .
1969 Fransasnn kapitalist bir toplumsal formasyon olmas,
burada, baskn biimde, kapitalist retim tarznn iledii anla
mna gelir, dolaysyla (iletmelerin iinde meydana gelen) re
tim, kapitalist retim ilikilerinin egemenliindedir ve onun tara
fndan dzenlenir. Bu retim ilikileri, ayn zamanda kapitalist
smr ilikileridir.
Bu durum, somut olarak, ampirik olarak, binalarn (rnein
fabrika), iletmede ilenen hammaddenin (yar-ilenmi, vs.
rn de olabilir), makine ve aletlerin, vs. ksacas, ad geen i
-------------------------------------------------------------------------------------
letmenin retim aralarn n , kendi kapitalist mlk sahibine ait ol

masnda ifade bulur; bu mlk sahibi iletmedeki retimi kendi
ynetebilecei gibi cretli bir mdre de ynettirebilir.
Bu, ayn zamanda (nk bu tamamen ayn eydir, ama bu
kez durum proleterler tarafndan irdelenmi olur) iletmenin
gnlk, haftalk ve (daha ender olarak) aylk iiler (ve ii-ol-
mayan baka emekiler: sekreterler, muhasebeciler, mhendis
ler, kadrolar, vs.) ie almasyla ifade bulur. cretli biri, retim
aralarna sahip olmadndan kendi imkanlaryla (kollaryla)
hibir ey retemeyen, dolaysyla tam da retim aralann ba
rndran bir iletmenin mlk sahibine k o lla rn n k u llan m n
satan kiidir.
Kapitalist retim ilikilerinin yaratt bu temel durum bir
kez iyice kavrandnda, geriye bunlarn niin ayn zamanda s
mr ilikileri olduunu anlamak kalr.
Bunlar retim ilikileridir, nk zgr emekiler retim
ilikileriyle ilikiye girmi olmasalard retim diye bir ey ol
mazd. Ya bizim ya da onlarn bahtszlna, retim aralar tek
balarna ilemez, (tanr gibi...) insanlara ihtiya duyar, hem de
rastgele deil: kalifiye43 insanlara ihtiyalar vardr (uzmanlam
iiler, profesyoneller, kadrolar, teknisyenler, mhendisler,
vs., ayrca, kapitalistin bizzat kendisi ya da bir numaral Mana
ger! olan retim rgtnn orkestra efi de buna dahildir).
Ama bu retim ilikileri, ayn zam an d a smr ilikileridir,
hem de kapitalist retim tarznn zgl smr ilikileridir, bu
da an-almanm art-d e er biimlerinde zorla gaspedilmesi
halini alr.
retim ilikilerinin ayn zamanda kapitalist smr ilikileri
olmasn Marx, metalarm kapitalist retim srecinin ayn zaman-
4 3 ) Kalifiye olmamak, tanmlanm bir kalifikasyondur.

, ---------
Louis Althusser
da art-degerin retim sreci olduunu syleyerek ifade eder.

Maddi temel budur, yani kapitalist retim tarznn yalnzca
maddi varlk koulu deil, k sa ca m addi varl budur. Smr
sreci bizzat retim srecinde yer alr. Smrnn bu maddi te
meli, yani smr ilikilerine zde retim ilikilerinin bu mad
di temeli olmadan kapitalizm olamaz. Baz hayalcilerin karm
za kapitalist retim tarzn baskya, dahas, otoriteye indirge
yen modas gemi baz anarist dnceleri kardklar bir d
nemde bu tesbiti defalarca tekrarlamak gerekir.
Kapitalist retim tarznn ksaca m addi varl'ndan sz edi
yordum. Ama olaylara yakndan bakldnda, bu analitik yakla
mda, varlktan sz eden sreden sz eder, dolaysyla zamana
bal olarak geimden sz eder dolaysyla retim koullarnn
yeniden-retiminden sz eder, ve ncelikle de retim ilikileri
nin yeniden-retiminden sz eder. Biz tm bunlar biliyoruz.
Tpk devletin bask ve ideoloji aygtlarnn retim ilikilerinin
yeniden-retimi dzeyinde mdahale ettiklerini biliyor olmamz
gibi.
V- Devletin deolojik Aygtlarnda Snf Mcadelesi
Demek ki artk konumuza geri dnebiliriz: insanlarn snf

mcadelelerinin bilincine ideolojinin iinde vardklarn ve bu
mcadeleyi sonuna kadar gtrdklerim syleyen Marxm k
k cmlesini ciddiye alarak, konumuzun, Devletin ideolojik ay
gtlarnda sn f m cadelesi biim lerinin doas olduunu syleye
biliriz.
ncelikle belirtelim ki Marx ideolojiden sz etmektedir ve
biz de devletin ideolojik a y g tla rn d an sz etmekteyiz. Bu dil
fark, ideolojinin doas hakknda (Aydnlanmac felsefe tarzn
121
da) idealist-burjuva bir kavray gelitirenler iin sorun olabilir.

nk ideolojinin var olduu yer, grnme ramen, yani
fikirler ve ideoloji hakkndaki nyarglara ramen, fikirler deil
dir. deoloji, fikirlerin taycsym gibi gzken yazl (kitap
lar) ya da szl (vaazlar, dersler, sylevler, vs.) sylemler bii
minde var olabilir. Ama tam da fikirler hakknda oluturulan
fikir bu sylemlerde olup biteni ynetir. lerde salayacamz
kantlamalar hakknda imdiden ngrde bulunursak, fikir
le r in , fikir ideolojisinin inandrmaya alt gibi, ideal, id easal
y a da tinsel bir varoluu asla olmadn, m addi bir varolular ol
duunu syleyebiliriz. Burada genel bir kantlamaya bavurmak
ii ok uzatacaktr. Ama, ok genel olan u nermeyi yapmam
za izin varsa eer, devletin ideolojik aygtlar rneinde bunu
saptayabiliriz.
deolojinin var olduu yer, tinsel dnya olarak tahayyl
edilen fikirler dnyas deildir, ideoloji, kurumlarda ve bu ku
ramlarn pratiklerinde vardr. Daha kesin olarak unu bile
syleyebiliriz: ideoloji, aygtlarn iinde ve bu aygtlarn p ra tik
lerinde yer alr. Devletin ideolojik aygtlarnn, bu aygtlarn her
birinin maddi dzenei iinde ve onlara ait pratiklerde, onlarn
d n d a olan ve o dnemde bizim ilksel ideoloji olarak adlandr
dmz ve imdi kendi adyla adlandrabileceimiz bir ideoloji
yi -D evlet ideolojisi; egemen snfn ya da egemen snflarn temel
ideolojik temalarnn b irlii- gerekletirdiklerini bu anlamda
syleyebiliriz.
Elbette bu aygtlarn ve pratiklerinin nesnesi ve hedefi, re
timde ve yeniden-retimde toplum sal-teknik iblmnn
mevkilerini igal eden bireylerdir v e dolaysyla ideoloji, hem
ideolojik aygtlar araclyla, hem de bu bireylerin pratiklerinde
bu aygtlarn pratikleri araclyla vardr. Onlarn pratikleri di
Louis Althusser
122
yorum: bu, iblmnde kendilerine den (retici, bilimsel,

ideolojik, siyasal, vs.) pratik zerine kendiliinden fikirleri
de dahil olmak zere hem onlarn fikir ya da kanlarn ie
rir, hem de rf ya da itiyat olarak bilinli ya da bilinsiz
gerek davranlar dahildir.44
Egemen snfn ideolojisi bireylerin en mahrem bilinlerine
ve en zel ya da kamusal davranlarna nfuz ettiinden, dev
letin ideolojik aygtlar, bireysel bilincin en gizli yerine kadar
(mesleki, ahlaki, babalk, annelik, dini, siyasal, felsefi, vs., vs. bi
lin) retim ilikilerinin yeniden-retimini salayabilir. Bir sonraki
blmde, bunun hangi genel mekanizma sayesinde olduunu
greceiz.
Elbette, devletin ideolojik aygtlar egemen ideolojinin (devle
tin birlii sayesinde devlet ideolojisi birliini oluturan egemen
snf ideolojisinin) gereklemesi olduundan, egemen ideoloji
den sz edildiinde, her zaman ideolojiye bal olan ama ege
menlik altndaki -dolaysyla egem enlik altndaki snflara bal
olan - bir eyin varln anlamak gerekir.
Buradan yola karak, ideolojinin ve dolaysyla iinde bu
ideolojinin var olduu devletin ideolojik aygtlarnn, toplumsal
s n fla r -egem en snf ve egemenlik altndaki snf (ve geici
olarak orta snflar diye adlandrlanlar)- sahneledikle-
rinden kukulanrz. Kapitalist retim tarznda bunlar kapita
listler snf (ve mttefikleri) ve proleterler snfdr (ve m tte
fikleri).
44) deoloji diye adlandrdmz eyin teorisinde olduka uzaa gitmi olan
baz 18. yzyl filozoflar, kan ve rf diye adlandrdklar ey arasnda bel
li bir pratik ilikinin varln kavramlard; hatta deflerin, daha direnli ol
duklarndan, kanlardan daha nemli olduklann da fark etmilerdi. Hatta
yasalann ou zaman rfle r karsnda, eer bunlarla uyum iinde deil
lerse, gsz kaldklarm bile grmlerdi. Bu gerekleri fark etmek iin sam
(Montesquieu) ve solun (Rousseau) kart olmak gerekiyordu.
Bundan kacak sonu, sn f m cadelesinin devletin ideolojik

aygtlar biim leri iinde cereyan ettii, ama bunu da byk l
de atdr.
V I- Egemen DA iinde Ve Etrafnda Snf mcadelesi
Snf mcadelesinin siyasal DtA iinde (siyasal partiler arasn

da mcadele, vs.) cereyan ettiini herkes bilir. Herkes mi? Hayr.
nk herkesin siyaset diye adlandrd eyin gerekte s n f
mcadelesinin, bizim kendi dilimizde siyasal DA olarak adlan
drdmz siyasal sistemde edindii biim olduunu yalnzca
nfusun bir aznl kabul eder.
Buna karlk, snf mcadelesinin ayn zamanda sendikal
DA iinde iktisadi snf mcadelesi biiminde cereyan ettiini
sadece en yetimi militanlar bilirler. (Burada da ayn saptama:
Talep mcadelesinin snf mcadelesinin iktisadi biimi oldu
unu ka kii bilmektedir? Patron sendikalarnn da, rnein
CNPFnin,* kendi kapitalist sn f mcadelelerini iktisadi biimi
altnda srdrdklerini ka kii bilmektedir?)
Snf mcadelesinin ayn zamanda tm DAlarda, rnein
okulda, kilisede, haberlemede, basnda, gsterilerde ve... ailede
-elbette bu ideolojik aygtlarn her birine zg biim lerde- ce
reyan ettiini syleyerek ok sayda okuru artmaktan ekini
yorum.
Ve kapitalist toplumsal formasyonlarda egemen olann ei
timle ilgili DA, yani okul, daha dorusu Okul-Aile ifti olduu
nu ileri srebildiimize gre, snf mcadelesinin burada da ce
reyan ettiini adalarmzn gznde aikar klmak iin uzun
bir kantlamaya ihtiya olmad kansndaym. Mays 68 olay-
* Fransz verenler Sendikas, (y.h.n.).
Louis Althusser
124
lan ve ardndan gelen tm olaylar, bizim tezimizi ampirik ola

rak dorulamtr. Daha dorusu bu olaylar, insanlarn byk
ounluunun kuku duymad bu snf mcadelesine kkten
yeni olarak getirdikleri eylerden baka, snf mcadelesinin
Okul, Aile, Kilise, vs. gibi DlAlarmda elbette zgl biimlerde
her zam an var olduunu da gsterdiler. Yalnzca u farkla ki, bu s
nf mcadelesindeki g ilikileri Mays aynda grkemli bir e
kilde tersyz oldu; bu durum, nceden Okul-Aile iftinde, hat
ta Kilisede srdrlen snf mcadelesinin, byk lde bur
juva snfn temsilcilerinin -Akadem i Mfettii eliindeki M
dr, Baba, Rahip, v s.- snf mcadelesi olduunu ortaya kar-
masa da en azndan bu konuda kuku uyandrd.
Buna ikna olmak iin gazeteleri okumak yeterlidir: hakarete
uram gerici Profesrleri ve g durumdaki Lise Mdrlerini
desteklemek iin Okullarda gl olan renci Velileri grupla
rnn zora dayal baskn, bu gzel dnyann, renci isyanlar
skandalina kar, kendi ocuklarnn isyanna kar alaca bir
rvan olduunu adamakll gstermektedir. Alnacak bu r
van, ve bu isyan olaylar unu ak seik gstermektedir: ni
versite ve lise rencilerinin ideolojik isyanndan nce, bu aygt
lardaki burjuvazi ajanlarnn ya da temsilcilerinin snf mcade
lesi, okul aygtnda ve aile aygtnda ezici b ir biim de basknd.
yle ezici bir biimdeydi ki, Fakltelerin ve Liselerin43 huzur
lu dzeni ve sessizlii iinde, zgl de olsa snf mcadelesinin
bir biiminin varlndan kuku bile duyulmuyordu.
Veliler ve Profesrler, bir sre sonra da mdrler zellikle
laiklik militanlar olmakla avunabilirler. Snf mcadelesinin
nihayet ak deneyimini Kendi aygtlarnda yaayanlar yalnzca
onlar deildir. Ayn olgular Kilisede de meydana gelir; hatta yal
4 5 ) Ve ailelerin, diye eklemeye cesaret edebilirim.

nzca mminler ile ruhban arasndaki, yalnzca alt-rahipler ile

baz st-rahipler arasndaki, hatta baz st dzey rahipler (zel
likle Latin Amerika) ile Vatikan arasndaki -h atta Vatikan Hden
sonra bile d eil- skandal yaratc olaylarda grlmekle kal
maz, -ayn zamanda P apaz O kullarnda bile grlr (dehet ve
rici!), Kilisenin (uzunca bir Haber Edinme pratii olan) siyasal
yneticileri, Kutsall ve Kutsamay ilgilendiren her eye uygun
olan ll ruhbanlk rtsn bu okullarn zerine frlatr. Pa
paz okullarnda, telafisi im kansz kutsal hikayeler cereyan et
mektedir.
Yine de unu syleyebiliriz: Snf mcadelesinin g ilikile
ri bir numaral DA iinde (ya da, en azndan, bu aygtn bir b
lmnde, burjuvazi iin en az tehlikeli olannda - isyann henz
bulamad iiler saladndan temel nemdeki, yaamsal b
lmde) tersine dndnde, retim ilikilerinin yeniden-reti-
minden en yetkin biimde ykml aygt, -e n yetkin, nk
egemen ideolojik aygt b u d u r- hakknda sylenebilecek en hafif
ey, dnemin bir iareti olduudur.
Neyin iareti? Leninin dedii gibi, Devrimin gndemde olduu
nun iareti; ama bu iaret, -nem li nans budur- devrimci duru
mun olduu anlamna gelmez (bu durumun henz uzandayz).
V II- "deolojik Snf mcadelesi Niin Dierlerini nceler?
imdi, doru bir ekilde deerlendiremeyecegimiz kadar bi

ze yakn olan bu olaylardan biraz uzaklaalm. u saptamay ya
pabilmek iin araya bu mesafeyi koyalm.
Az ok yakndan ve yeterince ayrntl ekilde bildiimiz tm
byk toplumsal devrimlerin - 1 7 8 9 Fransz devrimi, 1917 Rus
devrimi ve 1949 in devrim i- ncesinde, yalnzca yerleik
Louis Althusser
126
DAlar etrafn d a deil, bu ideolojik aygtlarn iinde de cereyan
eden uzun bir snf m cadelesinin varl rastlant deildir. Mark-
sizmin ustalarnda grlen klasik bir ayrma gre bu hem ide
olojik, hem iktisadi, hem de siyasal bir snf mcadelesidir.
Onsekizinci yzyl Fransasn ya da ondokuzuncu yzyl
Rusyasn ve 1949 in devrimi ncesindeki yarm yzyl d
nmek yeter.
1789 ve 1917 devrimlennden nce, egemen DAlar iinde
son derece iddetli mcadelelere tank oluruz: ncelikle Kilise
nin etrafnda, hatta Kilisenin iinde, ayrca siyasal aygtn iinde
ve etrafnda, sonra Basnda ve Haberlemede... Tm bu mcade
leler i ie geer, birbirine karr, karlkl olarak birbirlerini
destekler, ve mcadeleye katlanlarm ounun bilmedii nihai
hedefe belli belirsiz ynelinir: mevcut retim ilikilerinin yeni-
den-retimini salayan aygtlarn imha edilerek bunlarn yerine
yeni devlet aygtlarnn konmas ve bu aygtlarn korumas altn
da, yeni devlet aygtlarnn yeniden-retimini salayaca yeni
retim ilikilerinin yerletirilmesi.
ktisadi mcadele her zaman glgede kalr, bu onun yazgs
dr, nk en nemli mcadele odur. Siyasal mcadele sonun
da aka patlak verir ve tm gleri bir araya getirerek, bu g
lerin nihai mcadelede, iktidar mcadelesinde ynetimini sa
lar: siyasal mcadelenin yazgsdr bu, nk ilevi budur. de
olojik mcadele (ideolojik denir), yani Haberleme ve Basn ay
gtlarndaki snf mcadelesi (ilerici ve devrimci fikirlerin d
nlme, ifade edilme, baslma ve datlma zgrl iin mca
dele), genel kural olarak, siyasal mcadelenin ak biimlerini
nceler, hatta fa z la sy la nceler.
Fransz Devrimi ncesi yzlerce yllk tarihi dnelim. Ve,
devrimcilik-ncesi aamaya henz varmadan yalnzca ilerici
olan burjuva ideolojik snf mcadelesinin, o dnemde (her za

man olduu gibi) tad anlamn ayn alanlardaki snf mca
delesine bal olduunu unutmayalm. Feodalitenin ve Kilise
bata olmak zere devlet aygtlarnn yrtt bu ideolojik
snf mcadelesinin inanlmaz iddetini dnelim: bu tarih yal
nzca yasaklar ve inan deiiklikleriyle deil, ikence ve yakma
larla da doludur. Yalnzca iki ad sayarsak, Galleo ve G. Bruno;
Din Savalarnda (dinsel DtAda srdrlen keskin snf mca
delesi: Ortodokslara kar heretikler) katledilen saysz halk y
nlar, cin arpmlar", cadlar ve Fransada ilk kez M. Eouca-
ultnun belirtme cesaretim gsterdii ikenceye ya da Byk Ka
patlmaya tabi tutulan deliler kitlesi.46 Spinozamn lmnden
nce Evrensel Dlanm dnelim (Kilisesinden dlanan, fel
sefeden dlanan, yaklacak ya da diri diri gmlecek eytan: ya-
klamad iin gmlecektir); dlama yzyl srecektir.
Fransada ya da lke dnda baslm ve el altndan datlan
imzal ya da imzasz eserlerle, hatta Aydmlanmaclardan olan
bir bakann suortaklyla, Kiliseye ve aydnlanm bile olsa
(mutlak monarinin despotizminin sac muhalifi -M ontesquieu
tarznda- ok muhalifi vard, solcu muhalifi pek azd -M eslier
ya da Rousseau tarznda- ve ok sayda da savunucusu vard,
bunlarn kimileri inanl, kimileri de -D id ero t- taktik gerei sa
vunuyorlard) Despotizme kar Kitap ve Gazeteler araclyla,
hatta tiyatro ve Operalarda, ak bir mcadelenin srdrlebil-
dii Aydmlanmaclarn -kukusuz muzaffer ama son derece da
4 6 ) Histoire de la Folie, Pion. Kapitalist toplumsal formasyonlanmzda tbbi DA

olarak adlandrabileceimiz ey hakknda bu ana kadar sessiz kaldk. Bu konu
bal bana bir incelemeyi hak etmektedir. Tp Otoritelerinin kmsedii (ne
yazk ki artk kitap yakamyorlar!) Foucaultnun kayda deer eseri bize nem
li elerin soyktn salar. nk Pinel'in Hmanizmasyla ve Delaym
farmakolojisiyle lmllatnlm bile olsa bir bask tarihi olan Deliliin tarihi
devam etmektedir. Ve birok doktorun rahata kaarak delilik diye adlandr
d eyi byk lde aan bir durumdur.
Louis Althusser
128
ha az kahramanca olan - onsekizinci yzyln yerli yerine otur
tabilmek iin, devrimcilik-ncesi burjuvazinin ideolojik snf
mcadelesinin bu korkun gemiini unutmamak gerekir.
Ama bu tarihsel rnekleri bir yana brakp tezimize geri d
nelim. Bu tez, grld kadaryla, her toplumsal devrimin h a
bercisi" fenom enleri anlamay deilse de, en azndan daha iyi yer
li yerine oturtmay -tam am en geici biimde de olsa (bu gei
ciliin ilk bilincinde olan b en im )- salar.
Bu fenomenlerin, D Alarm iinde, bu aygtlarn her birine
zg kipliklere uygun olarak srdrlen snf mcadelesinin
tm biimlerini bir araya getirdii sylenebilir. Bu DAlarn
iinde, snf mcadelesinin bir numaral hedefinin, retim iliki
lerinin yeniden-retiminde egemen olan DA olduu (ya da nor
m alce byle olmas gerektii) sylenebilir. Kitle katliamlarnn
ve akla hayale gelmez iddet, terr, bask, antaj ve yldrma n
lemlerinin damgasn tayan, yzyllarca srm uzun snf m
cadelesinin, 1 7 8 9 -1 7 9 3 te feodal devlete ve aygtlarna kar si
yasal nihai saldry hazrlam olan uzun sreli bu savan, Kili
se etrafnda ya da Kilisenin savunduu tutum etrafnda cereyan
etmesini bu aklar.
retim ilikilerinin yeniden-retiminde uzmanlam aygt
lara saldran burjuvazi, devlet aygtlarnn (yalnzca eitlenmi
olduu iin deil, ayn zamanda halk kitleleriyle dorudan ve
gndelik iliki iinde de olduundan) en dayanksz blmn
ierden sarsyordu, DAlar bir kez sarsldnda, devletin sonun
cu tabyasn -kraliyet bekisinin sonuncu taburlarnn ardnda
sipere yatm devlet iktid ann - g kullanarak ortadan kaldr
maktan baka bir ey kalmyordu geride.
Bana yle geliyor ki, tm farkllklar dikkate alndnda,
- 1 9 1 7 devrimi iin ve 1949 in devrimi iin farkllklar daha
byktr (en azndan terimin Batl anlamyla inde kilise yok

tu r)- ayn trden bir analiz yaplabilir.
Eer yorumumuz doruysa, yalnzca styapnn ilevini ve
ileyiini kavramak iin deil, devrimlerin somut tarihini -g e r
eklemi devrimler ve gerekleecek devrim ler- biraz daha net
grmeyi salayacak kavramlara sahip olmak iin (velhasl, he
nz bilimden ziyade tarihsel gnceye daha yakn olan devrim ta
rihinin bilimini oluturmak iin) yen ien - retim bak asndan
yola kmak gerekir. Ayn zamanda da, Proletarya Diktatrl
koullarnda, sosyalizme geii, yani ada tarihin bize ok r
neini sunduu kontroll adlandrmalar altnda az ok kamuf
le edilmi elikiler iinde yerinde saymak yerine, devletin ve
tm aygtlarnn kn fiilen h azrlam aya uygun DAlar
yerletirecek koullan dnmek gerekir.
VT11- Dikkat! Altyapnn ncelii
Bu blm bitirmeden nce, son bir saptama yapalm; bu ay

n zamanda bir uyar da olacaktr.
1- ncelikle DAlarda snf mcadelesini balatmak, mca
delenin vurucu gcnn egemen DAya (gnmzde Okul)
yneltilmi olmasna zen gstermek;
2- Tm DAlardaki snf mcadele biimlerini birletirmek,
bylelikle retim ilikilerinin yeniden-retimi ilevlerini imkan
sz hale getirecek kadar onlar sarsmak, ardndan da;
3 - Devrimci Siyasal Partinin, devrimci snfn partisinin yne
timinde bir araya gelmi tm halk glerinin devlet iktidarna
saldrya gemesi ve devletin son aygtn -b ask aygtn (polis,
CRS, Ordu, vs.) ezmesi... Bu kurallar erevesinde ifade edilebi
lecek, devrim pratiine dair kk bir elkitab sunmu deiliz
Louis Althusser
130
asla.
Byle bir ey sama, stelik ocuka olur, nk iradeci, ma
cerac ve idealisttir. Olaylara bu ekilde emredilemez. Ve eger te
sadfen byle emredilse de, DAlardaki snf mcadelesinden
sz ederken tarif ettiimiz her eyin yalnzca styapy ierdii
ni, styapnn da son tahlilde belirleyen deil, belirlenen ve tali
olduunu hatrlatmann yeri burasdr. Son kertede belirleyici olan
alty ap d r. styapda olup biten ya da olabilecek olan ey, de
mek ki, son kertede altyapda, retici glerle retim ilikileri a r a
sn d a olup biten (ya da olmayan) eye baldr: Snf mcadele
si burada kk salmtr -b u durumda, grnr bir hal ald DA
biimlerini son derece at anlalr.
styapnn altyap zerinde geriye dnk etkisinn olduu
-byle sylenir- dorudur. Ama bu olgu basite dile getirilmi
tir. Aslnda geriye dnk etki olmayan - n k styapnn alt
yapyla ilikisi altyapnn ileyi koullarnn yeniden-retim idir-
bu geriye dnk etkiyi biraz aydnlatmaya altk. Geriye d
nk etki eklinde tanmlanan belirgin durumlar kukusuz bu
kavramn ve snf mcadelesinin etkileri nda yeniden incele
memiz gerekiyor.
Ama bu bize alty ap d a olup bitenin, zellikle altyapda (re
tici Gler / retim ilikileri birliinde) olup bitenin ve snf m
cadelesini kkrtma, ardndan da balatma yeteneine sahip
olan eyin anahtarn asla vermemektedir; bu snf mcadelesi,
styapda, DAlara saldrarak balar, sonra da devletin baskc
aygtna saldrya geer ve sonunda da devrimci snfn devlet ik
tidarn ele geirmesiyle noktalanr.
styapda devrimci snf mcadelesinin balamas ve zaferi
iin altyapda belirleyici olarak cereyan eden ey hakknda, ney
se ki, K apitalde ve Rusyada Kapitalizmin Geliiminde baz sapta
------------------------------------------------------------------------------------------------131
malara sahibiz. Ama, unu ifade etmek gerekir ki, bu teori he

nz olgunlam deildir. retici glerle retim ilikileri ara
snda denklik ya da denk dmeme kavramlar gibi betimleyici
ve totolojik kavramlar sayesinde bu sorunu zebileceimizi
ciddi olarak ummamz mmkn deildir; herkes bunu kabul et
melidir.
Bu belirgin noktada, sorun askda kalmtr. Bir gn buna ce
vap bulmaya almak gerek.
VIII
Ek:
retim ilikilerinin
retici Gler Karsnda
nceliine Dair
Uluslararas Sosyalist Hareketin, ardndan da Komnist Ha
reketin tarihinin bir dneminin belki de anahtar olan son dere
ce temel bu teze dair eylerin mmkn olduunca ak olmas ge
rekir.
Niin kusursuz bir aklk deil de, mmkn olduunca ak
olmal? Bu snrlandrma ve bu tr ekince neden? nk:
1/ eyler ak seik deildir ve yaadklar Tarih nedeniyle
birok Marksistin ve komnist militann kafasnda da bunlarn
aydnla kavuturulmas kolay deildir.
2/ nk, bu militanlar, bu tarihin yaratt bulanklklardan
baka, temelde ekonom ist olan ve son zmlemede her eyin
retici Glere, zellikle de tan olduumuz Bilimlerin ve
Tekniklerin cokun geliimine, olaanst dnme (sic)*
bal olduu eklindeki yanl gereklii srekli kafalara sokma
ya (hatta dayatmaya) ara vermeyen burjuva ideolojisinin etkisi
ne maruz kalmaktadrlar.
3/ nk, ne yazk ki, Marxm olduka anlalmaz -d ah a faz
lasn sylem iyoruz- metinleri vardr; zellikle bunlardan biri,
1859 tarihli Ekonomi Politiin Eletirisin e nszdr ve bu m e
tin II. Enternasyonalin ve Stalinin nciliydi.
4/ nk sorun tamamen zmsenmi biimde ifade edile
meyecek kadar teorik bakmdan etrefildir, aba ve zaman
* Sic: Aynen byle, (y.h.n.).

Louis Althusser
136
gerekir.
Bunlar dedikten sonra, sz konusu Tezin u kesin biimini
sunuyorum: retici Gler ile bir retim tarzn oluturan re
tim likilerinin zgl birliinde, mevcut retici Gler temelinde ve
bu glerin belirledii nesnel snrlar iinde belirleyici rol oynayan,
retim likileridir.
Polemik de annda balar. Polemii ben balatacam.
Gerekten de Marxm metinlerindeki bu Teze annda kar
klr. ncelikle Felsefenin Sefaletinin (1 8 4 7 ) iyi bilinen cm
lelerinde Marx yle demektedir: Su deirmeni varsa Feodalite
vardr, buhar makinesi varsa kapitalizm vardr. Dolaysyla,
gelime dzeylerine uygun olarak, bir anlamda onlarn retim
ilikileri olarak, yani bu retici Glere denk den, uygun re
tim likileri olarak kendilerini gsterenler retici Glerdir.
retici Glerdeki her devrim, eski retim likileriyle uyum
suzlua yol aarak, retim llikilerinde bir devrime yol aar, bu
da yeni retim ilikilerini yeni retici Glerle yeni bir (uygun
luk) denklik iine sokar.
Bu, Ekonomi Politiin Eletirisine K atknn nl nsznde
(Marxin kendisi tarafndan 1 8 5 9 da yaymlandndan onun
tarafndan doru kabul edilmitir) aka sylenmitir. Bu n-
sz un temel blmn, Dietz basksndaki Almanca metni esas
alarak tercme ediyorum (Zur Kritik... s. 13-14):
nsanlar, yaamlarnn toplumsal retiminde, belirli, zorun
lu ve iradelerinden bamsz ilikilere girerler, maddi retici
Glerinin belirledii bir gelime derecesine denk den retim
likileridir bu. Bu retim likilerinin btn toplumun ik
tisadi yapsn, hukuki ve siyasal bir styapnn zerinde yksel
dii ve belirli toplumsal bilin biimlerinin denk dt gerek
temeli temsil eder. Maddi yaamn retim tarz genel olarak top
lumsal, siyasal ve tinsel yaam srecini koullar. nsanlarn var

lklarn belirleyen onlarn bilinleri deil, tersine, bilinlerini
belirleyen toplumsal varlklardr. Toplumun maddi retici gleri,
gelimelerinin belli bir dzeyinde, mevcut retim likileriyle elikiye
derler, ya da bu retim ilikilerinin hukuki ifadesi olan ve o
zam an a dek barnda hareket ettikleri Mlkiyet likileriyle eli
kiye derler. retici Glerin gelime biimleri olan bu likiler ter
sine dnerek ayn retici Glerin engeli olur. Bylelikle toplum
sal bir devrim dnemine girilir. ktisadi temelin deiimiyle bir
likte, grkemli styapnn tmyle, az ok yava ya da hzl al
tst oluu meydana gelir... Toplumsal bir formasyon, ierebildii
tm retici Gler gelimeden asla y ok olm az; ve yeni ve yksek
retim likileri, maddi y aam koullan eski toplumun barnda ol-
gunlam adan-ortaya km adan asla eski ilikilerin yerini alam az.
Bu nedenle nsanlk ancak gerekletirebilecei grevleri nne
koyar, nk, olaylar yakndan incelendiinde, srekli olarak
grlr ki, grev de an cak gereklem esinin m addi koullar hazr
olduunda, y a da en azndan form asyon srecinde olduunda ortaya
kabilir. Ana hatlaryla, Asyatik, antik, feodal ve modern-bur-
juva retim tarzlar, iktisadi toplumsal oluumun tedrici evreleri
olarak saptanabilir. Burjuva retim ilikileri, bireysel uzlamaz
lk anlamnda deil, bireylerin yaamnn toplumsal koullarn
dan kaynaklanan bir uzlamazlk anlamnda toplumsal retim
srecinin nihai uzlamaz biimidir; ama burjuva toplumunun
barnda gelien retici Gler, ayn zamanda bu uzlamazln
zm iin maddi koullar da yaratr. Bu toplumsal form asyon
sonu ola ra k insan toplumunun tarihncesini sonlan dn r.
Bir ayrnt: Metindeki italik szckler Marxn deil benim
dir, niin italik yaptm birazdan grlecektir.
Bir saptama: Bu kadar ksa, ister istemez son derece youn
________________________Louis Althusser_______________________
lam bir metne uygun dmeyen bir yntem uygulan

mamaldr. unu belirtmek gerekir ki, bu metinde devlet de,
toplumsal snflar da aka zikredilmedigi gibi, -Manifesto'da
belirtildii ekliyle- tm insanlk tarihinde ve zellikle burada
retici Gler ile retim ilikileri Arasndaki eliki bal al
tnda anlm olan toplumsal devrim lerde motor rol oy
nam olan sn f m cadelesi de zmni olarak bile anlmaz. Bu
tuhaf sessizlik belki de yalnzca sunumun younlatrlm olma
gereklerinden kaynaklanmyor olabilir.
Bir dier saptama: bu metin, Marxm Tarihsel Maddecilikin
temel ilkelerinin bir sunumunu ieren aslnda tek metnidir. Bu
nedenle klasiklem itir. Stalin, D iyalektik Ve Tarihsel
Materyalizm" adl makalesinde bunu neredeyse kelimesi kelime
sine almtr. Buna karlk, bildiim kadaryla (snrl bilgimle),
Lenin bunu asla dncesinin, eyleminin merkezine koymam
tr, hatta tarihsel materyalizmin son derece zetlenmi hali ol
masna ramen bu metni bir ncil olarak asla nermemitir. Yal
nzca tartmasz blmlerinden alnt yapmtr.
Nihayet, son bir saptama: Marxm 1858 ylnda Hegelin
Byk M an tkim tesadfen tekrar okuduunu ve hayranlk
duyduunu Engelsle yazmalarndan bilmekteyiz. 1857-59
tarihleri arasnda, Gnndrisselerde aikar olan Hegelci etki, bu
nszle birlikte bana aka ortada gelmektedir. Tamamen ba
ka bir ses veren Kapital'in sekiz yl sonraya tarihlendigini hatr
lyorum.
te benim kantlamam udur.
Hegeli ne kadar az okumu olsa bile (zellikle Tarih Felsefesi,
zellikle de nsz) herkesin saptayabilecei ve kabul etmesi
gerektii gibi, italik olarak belirttiim terimler toplam Hegelci
felsefeye aittir. Belirtiyorum: yalnzca Hegelci terminolojiden bir
139
dn alma sz konusu deildir, Hegelci a n la y n kendisi de

tekrar alnmaktadr; nemli bir farkllk vardr ama znde hi
bir ey deitirmez. Bu Hegelci terimler btn gerekten de
Marxn metninde Hegelci anlaya uygun ileyen bir sistem
oluturur.
Bu anlay, yabanclama anlaydr ve Biim ile erik arasn
daki denklik ve denk olmama halinin (ya da eliki, uzla
mazlk) diyalektii iinde ifade bulur. Biim ile ierik arasnda
elimemezlik (denklik) ya da elime (denk-olm ama)
diyalektii, retici Glerin geliim dereceleri diyalektii gibi
(Hegelde deanm geliim u raklar) yzde yz Hegelcidir.
Bu metinde Marxa zg olan ey. retici Gler, retim li
kileri, temel ve styap ve toplumsal formasyon kavramlardr.
Bu kavramlar u Hegelci nosyonlarn yerini tutar: dea urann
ierii, isellik-nesneleme, bu ieriin geliim biimleri, halk.
Yeni Marksist kavramlar, yalnzca hegelci nosyonlarn yerine
gemitir. Btnlk, erik ile Biim arasnda balangta eli
meyen, ardndan elien yabanclamann hegelci diyalektiiyle,
yani bizzat Hegelci kavrayn teorik temeli zerinde iler.
Bu Hegelci anlay her tarihsel halkm ldeanm bir geliim
uran (derecesini) temsil ettiini; bu derecenin ieriinin, bir
badem ekirdei gibi eski halkm iinde gelimi, eski uran
barnda olutuunu ve belirli bir anda yeni ieriin (badem) es
ki biimle (kabuk) eliki iine girdiini ve onu paraladm,
bylelikle kendi gelime biimlerine (yeni kabuk) sahip ol
duunu ileri srer.47 Bu sre Hegel tarafndan kendi biimleri
iindeki ieriin dsallam as-yabanclam as biim inde
dnlmtr: bu biimlerin barnda, yeni bir ekirdek, yeni
bir badem (deann geliiminin yeni bir st derecesi) nce
4 7 ) mge Hegele aittir.

Louis Althusser
140
tohum halinde, ardndan daha dayankl bir halde yeniden
oluur, bu da mevcut Biimle (kabuk) elikiye girecektir ve
sre, nihai elikinin (Hegele gre kendi felsefesinin ycelttii
Alman dindarl ile Fransz Devriminin birlii iinde) zm
lendii Tarihin sonuna dek devam eder.
Marxn metnini yeniden ele alrsak, ayn emayla kelimesi
kelimesine tekrar karlalr; derecelerin geliiminin ya da
deann geliim momentlerinin yerini tedrici dereceli - yk
sek- maddi retici Glerin geliimi alr. retici Glerin
(geliiminin) her derecesinin, mevcut retim likilerinin ona
ayrd alandaki tm kaynaklar gelimeden retim ilikileriyle
kanlmaz elikinin mdahale etmeyecei; bu durumda da bu
ilikilerin kendi biimini olduu kadar yeni ieriini de iere -
meyecek kadar darald, vs. tezi de burada grlr. Toplum
sal bir formasyonda gemiin yerine geecek olan gelecein her
an iin hazrlanmasn salayan bu ereklilik de burada yatar; bu
nl tezin temelinde u anlay vardr: nsanlk (tuhaf bir
M arksist kavram ...) ancak gerekletirebilecei grevleri
nne koyar," nk gereklemesinin aralar her seferinde,
tanr yollam gibi hazrdr ve el altndadr. Ayrca, II. Enternas-
yonalin evrimciliinin byk mutluluk duyaca bu ereklilik de
burada bulunur: snfl toplumlarn sonuna doru giden retim
tarzlarnn birbirini kurall ve tedrici olarak izlemesi. Bu
durumda, grnte her ey, ierik (retici Gler) ile biim
(retim ilikileri) arasndaki nce denklik, ardndan da eliki
oyunu tarafndan dzenlendiine gre, sn f m cadelesinin hi
bir ekilde zikredilmemesine armak gerekir mi?
Bir kez daha belirtelim, bu ok mphem anlaml birka satr
yazd diye, hatta ne de bunlar yaymlad diye (oysa - 4 4 Elyaz
m alar, hatta Alman ideolojisi g ib i- daha kukulu baka metinleri
141
yaymlamad) Marxa saldrmak sz konusu olamaz. nk,

Kapital en derinde yatan anlayyla, ve -anssz ama ender bir
ka ifade h a ri- lafzyla da, tmyle bu Hegelcilie kar k
maktadr. Kapitalde, gerekten de, 1/ retici Gler ile retim
likileri birlii, asla bir erik-Biim ilikisi olarak dnl
memitir ve 2/ vurgu retim likilerine yaplmtr, ve retim
ilikilerinin ncelii hi tartmasz kabul edilmitir.
Yine de, i Hareketi tarihi iin ok byk nem tayan
tarihsel bir olguyu gz nnde bulundurmamz gerekir. Ben
burada yalnzca tek bir eyi belirtiyorum, sonuta bu da bir
semptomdur, ama zerinde dnmeyi hak edecek kadar ciddi
olduu kansndaym.
Marksist i Hareketi tarihinde, 1859 tarihli bu nl ve
anssz nsz bazlar iin Peygamber Yasas olurken, kimileri
tarafndan da tamamen bir yana brakld. Baka deyile, reti
ci Gler / retim likileri birliinde, teorik ve siyasal olarak
ncelik verilecek ge hangisidir? sorusuna verilmi cevab ele
alarak Marksist i Hareketinin tarihi yazlabilir.
Kimileri (metinlerinde ve eylemlerinde) u cevab verdiler:
ncelii retici Glere vermek gerekir. Bunlar, bir yanda
Bernstein ve Kautsky, dier yanda Stalin olmak zere 11. Enter
nasyonal liderlerinin oudur.
Bakalar ise (metinlerinde ve eylemlerinde) u cevab ver
diler: ncelii retim likilerine vermek gerekir. Bunlar Lenin
ve Maodur. Lenin ile Maonun kendi Komnist Partilerini Dev
rimin zaferine gtrm olmalar tesadf deildir.
Ben yalnzca u soruyu soruyorum. nszdeki ana tezi, yani
Toplumsal bir formasyon, ierebildii tm retici Gler geli
meden asla yok olmaz; ve yeni ve yksek retim likileri, mad
di yaam koullan eski toplumun barnda olgunlamadan-or-
Louis Althusser
142
taya kmadan asla eski ilikilerin yerini alamaz, eklindeki tezi,

Lenin ve Mao bir an iin lafzi olarak ele alm olsalard, o zaman,
Lenin ve Mao Partinin ve Kitlelerin bana bir an iin bile olsa
nasl geebilir ve sosyalist Devrimi zafere ulatrabilirlerdi?
Kautskynin Lenine kar tezi de buydu; retici Glerin el
bette erken gelimi olan retim likilerini kabul etmeyi hak
edecek kadar yeterince gelimi olmaktan bin fersah uzak ol
duu gen bir lkede ok erken Devrim yapmakla Lenini (u
darbeci-iradec Lenin keratasn!) suluyordu... Hatta Kautsky,
u rahatsz edici 11. Nicolasdan kurtulduktan sonraki kapitalist
Rusyann retici glerinin, arln dnden nce yeterin
ce gelimi olan kapitalist yeni retim ilikilerindeki tm kay
naklar henz gelitirmediini bile ekleyebilirdi (belki de ek
lemitir: onu okumak gerek)...
Peki ya, 1949 devrimi srasnda retici glerinin geliimi
1917 Rusyasndaki retici glerin geliiminin altnda olan in
iin ne demeli? Kautsky sa olsayd, Maonun darbec-
iradeciliini daha ok kmard... leri doru Byk Atlmda, ar
dndan Maonun ayann kaydrlmas ve proleter Kltr Dev
rimi iinde yeniden iktidara ykselii srasnda inde yaanan
lar uzaktan fark etmemizin de tesinde, daima can alc olan bu
sorunlar bir yana brakalm. retici Glerin ya da retim li
kilerinin bu ncelii sorunu, bana yle geliyor ki, bir kez daha
belli bir rol oynamak zorundayd.
Ama bize daha yakn olandan ve daha iyi bildiimiz eyden
sz edelim; kiilie tapnmadan deil, 3 0 lu yllarda grld
ve eksiksiz bir kararllkla srdrlecei ekliyle Stalinin
siyasetinden sz edelim. Stalinin 1 9 3 8 ylnda 1859 ylndaki
nszn tezlerini kelimesi kelimesine el almasnn tesadf ol
duunu sanmyorum.
143
Hi tartmasz, Stalinin izledii siyaset (1 9 3 0 -3 2 yllarnn

dnemecinden itibaren son kertede tek karar veren o olduu
lde), retici Glerin retim ilikileri zerindeki nceliinden
kaynaklanan siyaset olduu sylenerek nitelenebilir. Stalinin
planlama siyasetini, kyllk siyasetini, Partiye verdii rol ve
insan en deerli serm aye olarak nitelendirerek, insana, aka
emek-gc bak asyla, yani dorudan doruya retici g
lerin esi olarak muamele eden (buna bal olan Stakhanovizm
temas hatrlansn) trden aknlk verici baz ifadelerine kadar,
tmyle bu iliki altnda incelemek ilgin olur.
Emperyalizmin kuatmas ve saldrganl tarafndan tehdit
edilen Sovyet Rusyay savan ngrlebilir - n k neredeyse
kanlm az- snavna kar koymay salayacak bir ar sanayiy
le ve retici Glerle donatma gibi kesinlikle acil bir gereklilik
le bu siyaseti hakl grmek elbette mmkndr. lkel sosyalist
birikimin, bu aciliyet karsnda ancak kyl snfnn srtndan
ve neredeyse her yola bavurarak salanabilecei gibi eyler el
bette sylenebilir. i snfnn 1917 Devrimni yapm olan en
aydnlk kesiminin ak i savata ve saysz ii militann l
drld seferberlik yllarnda hkm srm olan gizli i
savata katledilmi olduklar ve bu katliamlardan ve alk yl
larndan sonra Stalinin Partisinin artk Leninin Partisi olmad
da sylenebilir. Tm bunlara katlyorum.
Ama kafama taklan u soruyu sormaktan da kendimi
alamyorum - n k hepimizin kafasna taklyor: Stalin, 1938
tarihli metninin kantlad gibi, Leninin siyasetinin berisine, II.
Enternasyonal siyaseti geleneine, retici Glerin retim li
kileri zerindeki ncelii siyasetine dnm olmuyor mu? Tm
nesnel glklere ramen, bir baka siyaset mmkn deil miy
di?, seilmi siyasetin mant hepsinden daha gl olana ve
Louis Althusser
144
baka bir ey sylemesek de, bildiimiz eylere -h em Nazizm
karsndaki zafere, hem de yntemi ve kapsam aknlk veren
sistematik katliam lara- yol aana dek ok uzun sre mmkn ol
mam myd?
Hl kavrayamadmz ar olaylar karsnda pek az ey
nerdiimin ve aldm riskin bilincinde olarak bunlar sy
lediime gre; XX. Kongre sonras SSBCye ve planlama,
liberalleme, vs. sorunu zerinde tartlan glklerle dolu
tm sorunlara geri dnersek, bu bak asyla, bugnk SSCB,
-Stalin siyasetinin polisiye suistimallerini ortadan kaldrm
olarak- retici Glerin ncelii eklindeki bu ayn siyaseti srdr
myor mu? SSCB kaynakl okunabilecek her ey, Sovyet insan
laryla yaplabilecek tm syleiler, Kruevin, SSCBde
Proletarya Dikatrlgnn ald, SSCBnin komnizmin in
as evresine girdii eklinde duyurduu (ve bugne kadar
yalanlanmam) inanlmaz tez, dnyann geri kalannda sos
yalizmin yazgsna karar verecek olan ABDyle iktisadi rekabet
tezi (nl gula sosyalizmi hikayesi: onlar bizim rettiimiz
eyleri grdklerinde, sosyalizme kazanlm olacaklardr!),
tm bunlar dile getirmeden duramayacamz soruyu dn
drtyor: Sovyetler Birlii nereye gidiyor? Gittii yerin farkn d a
m ?
retim likilerinin retici Gler karsnda ncelii ner
meme geri dnyorum. Bu soru hakknda gr dile getirmek
iin engin bir teorik hazrlk almas srdrmek gerek: retici
Glerin ve retim ilikilerinin, yalnzca verili bir retim tarz
iin deil, ilerinden birinin egemenliinde birok retim tar
znn varolduu toplumsal bir formasyon iin ne anlama gel
diini bilmek; bu birliin sorununa ikincil deil, temel belir
lenimler katan em peryalizm evresindeki kapitalist bir toplumsal
145
formasyonda bu birliin ne hal aldn bilmek. rnein 1917

Rus Devrimi ve in Devrimi dnya savalarnn ertesinde, "en
zayf halkalar blgesinde patlak vermise, bu en zayf halkalarn
em peryalizm denen bir zincirin halkalar olduklar nasl grl
mez? Teknolojik olarak geri lkelerde zafer kazanm olan bu
devrimler nisbeten ksa bir zamanda retici Glerin gecik
mesini yakalayabilmise ve yakalayabiliyorsa, bunun, dnya
apndaki retici Glerin durumuna, zellikle teknolojinin en
gelimi olduu dnya durumuna bal olduu nasl grlmez?
Bu nedenle, her ey dikkate alndnda, ve macerac-iradeci
bir teorik eilime teslim olduumu dndrmemek iin, mod
ern retici Glerin znn, yani en yksek dzeydeki tek
nolojinin bundan byle, Devrimini yaparak retici Glerdeki
gecikmeyi eskiden hayal edilemeyecek koullarda yakalayabilen
her lkenin kullanmnda olduu olgusunu - k i bunun da snr
lar belirgindir, yan belirli koullara tabidir- dikkate alarak,
retim likilerinin retici Gler zerindeki nceliinin yerli
yersiz hatrlatlamayacan, mevcut nesnel retici Glerin snr
lar iinde ve bu tem elde sz edilebileceini yazdm ve defalarca
tekrarladm. SSCB, 1 9 1 7-1941 arasnda bunu kantlad, in de,
atom bombasnn temsil ettii anlamla da olsa bunu kantlamak
tadr.
Bildiimiz devrimlerin farkll zerine, teorik planda baka
mlahazalarda da bulunulmaldr. Fransz burjuvazisi 1789
Devrimi ncesinde yalnzca kendi retici Glerini gelitirmekle
kalmad, retim ilikilerinin nemli bir blmn de gelitirdi.
Rus kapitalist burjuvazisi de ubat Devrimi ncesinde bunu
yapt. in burjuvazisi iin de ayn ey saptanabilir. Rus ve in
devrimleri rneinde, burjuva devrimi ancak geni halk kit
lelerinin katlmyla mmkn olabilmitir ve bu kitleler annda
Louis Althusser
H 6------------------------------------------------------------------------------------
Proletarya Devrimine doru ilerlemilerdir. Bizde durum byle

deildir: burjuva devrimi oldu. Batl kapitalist toplumsal for
masyonlar iinde, kapitalist retim tarznn retim ilikilerinin
ok gl elerinin fiilen ortaya kt feodal toplumsal for
masyonlarda olup bitenin tamamen tersine, sosyalist retim ili
kilerinin eleri -p ek nemsiz bile olsa- hibir yerde -elbette-
gelmemektedir. Rusyada ve inde de gelimemilerdi. Demek
ki devrim bizde ister istemez baka bir biim alacaktr, bur
juvazinin en ufak yardm y a da rzas olm adan, yalnzca
proletarya etrafnda toplanm olan burjuvazinin kurbanlarnn
yardmyla olacaktr.
THAK TARH TOPLUM KURAM
L o u is A lth u s s e r
Marx in
Louis Althusser
Felsefe ve Bilimadamlannn Kendiliinden Felsefesi
Louis Althusser
deoloji ve Devletin deolojik Aygtlar

Louis Althusser
Gncel Mdahaleler
Louis Althusser
John Lewise Cevap

Louis Althusser
Felsefi ve Siyasi Yazlar Cilt I

Louis Althusser
Yeniden-retim zerine
Louis Althusser
Lenin-Tarihi Yazanlar ve Yapanlar

Edmutd Wilson
Kaynayan Orta Dou

Gilbert Achcar
komnist Manifesto
Marx-Engels
Kreselleme Heyulas
Hayri Kozanolu
Baka Bir Siyaset Mmkn
Ufuk Uras
Kbrs Dn ve Bugn
Derleyen: Mas is Krkgil
Latin Amerikann Kaynayan Damarlar

Derleyen: Masis Krkgil
Dou-Bat Hayali Krlma

Georges Corm
Anlamn Gizi - Dilden deolojiye

S ava Kl
Mithat en ve Beden Yazs 1

Zeynep Sayn
Tekeliyet 1
Yaln Kk
Tekeliyet 2
Yaln Kk
Bilim ve Edebiyat
Yaln Kk
ebeke
Yaln Kk
Srlar
Yaln Kk
Tekelistan
Yaln Kk
Putlar Ykyorum
Yaln Kk
syan
Yaln Kk
Baramadk
Pnar Selek
Porto Alegre
M. Gret- Y. Sintomer
Psikanalitik Edebiyat Kuram

Ouz Cebeci
Marksist-Liberal
Mehmet Alton
Ak Pencereden 2000li Yllar-1

M elih Ak
Ak Pencereden 2000li Yllar-2

M elih Ak
Mahallede Herkes Kahramandr (Yazlar)

Ahmet Tulgar
Tam Yakalandmz Yerden (Rportajlar)

Ahmet Tulgar
Aile Boyu Sinema

Gkhan Akura
Sahil Yolunda Yrmek

Metin Tkenmez
Kaptan
Marcel Desailly
Tannmn Eli
Jim m y Burns
Futbol Asla Sadece Futbol Deildir
Simon Kuper
Ajax (Hollandallar ve Sava)
Simon Kuper
Futbol ve Sinema
Tunca Aslan
Kocaman Bir Adam

Bar Tut
Futbolun Beceriksizleri Ansiklopedisi

Christian Eichler
Yer Fener Gk Cimbom

Murat Erdil
Futbolun Psikiyatrisi
Kaan Arslanolu
Elinizdeki m etin, Y eniden- retim zerine Jacques Bidet
ta ra fn d a n gerekletirilen editoryai alm ann ardndan,
Fransa'da 1995 ylnda yaynlanm tr. Yani A lthusser in
lm nden be yl sonra... id eoloji ve ye n id e n - re tim
kavram larnn enine boyuna irdelendii m akalelerden oluan
bu m etin, A lthusserin m etinde ska b e lirtti i gibi iki c ilt
olarak ta sa rla n m a sn a karn yazk ki ta m a m la n a m a m tr.
Tam a m la n m a m tk s a lt ta rih se l b ir olgu olm aktan ok,
A lthusser sz konusu olduunda k a ra k te ris tik tir de adeta,
o b a langlarn filozofudur...
Louis Althussere zg anlayn lye gelm ezlll her eyden

nce, b alangtan baka h i b ir yerde bulunm ak stemeyen
bir dncenin lye gelm ezllidin M achiavellinin yazlarnda
ok erken b ir ta rih te saptad ve zdeletii yalnzlk da
bundan kaynaklanr. Ancak bu yalnzlk, hep kendi kartn
kendi iinde tarm gibi olur hemen. Gerekten de, Althusser
kendi dncesini son derece boucu zorlam alar ama
hapsetm iti; stelik bu a kendi kendisine zorla kabul ettiren
de gene kendisiydi. Dolaysyla, boluk dncesi fa zla -d o lu
le ta rt r hep, balang se sonu gelmez canekimeyle;
A lthusser ln yaptnn tm de paradoks burcunda yer a lr.
Francois Matheron
9 7 8 9 7 5 8 7 2 5 4 1 0

Louis Althusser - Yeniden-Üretim Üzerine

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Louis Althusser - Yeniden-Üretim Üzerine

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Louis A lthusser, Birm andreisde (Cezayir) 16 Ekim 1 9 1 8 de dodu. Jean

Sur la reproduction / Yeniden-retim zerine

Franszcadan eviren: A. Ik Ergden

1. Bask stanbul, 2005

Yayn Koordinatr: Fsun Ta

Trke Yaymlayann N o t u .................................................. 7

Okura Uyar ............................................................................. 11

I. Felsefe N e d ir? ....................................................................... 25

II. retim Tarz Nedir ..........................................................39

IV. Fransz Kapitalist Toplumsal Formasyonunda

V. retim likilerinin Yeniden-retimi Ve Devrim .109

VI. Ek: retim likilerinin

Elinizdeki metin, S u rla reproduction (Yeniden-retim zerine)

lu ile tartr hep, balang ise sonu gelmez canekimeyle; Alt-

Sur la reproductionhn (Yeniden-retim zerine), ou ilk

Bidetnin de belirttii gibi, biimsel saylabilecek kusurlar d

Trke basknn yaymnda, metnin ideoloji temal VIII, XI

Idologiques DEtat makalelerini deoloji Ve Devletin deolojik

Keli parantezle verilen notlar. ]. Bidety e, (.n.) ile verilenler

Okurun dikkatini, kendisini birok adan artabilecek ve

pitalist smrnn aracndan baka bir ey deildir, nk ka

rinin Yeniden-retimi sorununun ilenecei ok uzun ve do

Marxin kurduu bilimden kaynaklanan her ey (zellikle, bu

1) (Karalanm not: Marksist-Leninist felsefe deyimini imdilik kastl olarak kul

zerinde kurulabilir ancak; felsefi bir proleter smf tavr temelin

Bilimsel pratik iinde (ncelikle Marxn kurduu Tarih

mnist yoldalarmla hemen hemfikir olsam da, Marksist adan

1) Vakit geldi, nk Marksist-Leninist felsefenin zerinde

Marx ve Engelsten bu yana, hatta Leninin Materyalizm Ve

2) Bugnk bunalm iki temel olayn egemenliindedir: 1. 3 0 lu yllardan beri Sta

Marxin Komn dnemindeki halk kitlelerinin inisiyatiflerin

2) Marksist-Leninist felsefe zerinde durmann tam zam an

Tam zamandr nk Markist-Leninist felsefenin ideolojik

engebelerden geerek, devrimin bundan byle gndemde olduu

yorsak, felsefenin kendisinden baka bir eye bavurmak zorunda

* Bkz. Trke yaymlayann notu, s. 7.

semeyi, yanlanlamay ve temelsiz tm itirazlar engelleyebil

ze erkenden dahil olur, ayn zamanda analiz ettiimiz nesnelere

alan kii karlnda belli bir hogr talep etmekteyiz, ama ay

Herkes doallnda felsefenin ne olduunu bildiine inanr,

ncelikle, felsefe y ap m ak = boyun emek fikrine vurgu yapt

II. Felsefe Her Zaman Yoktu

u basit gzlemle balayalm: Sradan anlamdaki felsefe, g

liyoruz. Bu iki gereklik -toplum sal snflar ve (kantlayc) mate

iyi ama Felsefe hangi gerekelerle devam etti ve varln sr

III. Siyasal-B ilim sel ttifa k la r Ve F e lsefeler

Felsefenin de nemli dnmler geirdiini gzlemekteyiz.

Makedonya Biyolojik Aristoteles

K leci Roma Yeni b ir fizik fikri Stoaclar

Feodalite + Roma Araplarn bilim sel Saint-Thom as

M utlak Monari G alileo'nun m atem atik Descartes

Burjuvazinin ykselii New tonu n fizii elden Kant

Fransz devrim inin Bir tarih teorisinin ilk Hegel

i H areketinin douu, Marxm kurduu M arx-Lenin

Emperyalizm ( kk Matem atikte Husserl

Em peryalizm in bunalm T ek no lo jin in geliimi Heidegger

u ana kadar ileri srdmz ham verilere bakldnda, son

Bu ematik tablonun elerini canl klma iini okura bra

bakmdan nem tayan bu iki olayn ittifakndan Descartesm

4 ) ncelememizin sonunda, vakti geldiinde, ok daha ileriye gideceiz.

Felsefenin ithali) nce iinde bulunduklar durumda ele alabile

I. Drt Klasik Tez

Merkezi kavram olan bu retim tarz kavramnn Marksist