Sleyman

Demirel niversitesi
Gzel Sanatlar Fakltesi Hakemli Dergisi
ART-E Kasm-Aralk14 Say:14
ISSN 1308-2698

SANAT ve SYASET LKSNN DNM1

CHANGING RELATIONS on ART and POLITICS

Aye Nahide YILMAZ2

Z
Modernizm/postmodernizm tartmasnn ortaya kard alg deiiklii, sanat ve
siyaset ilikisini yeniden gndeme getirmitir. Sanatn siyasetten bamsz olmas
gerektiine ilikin modernist tez, ncelikle Frankfurt Okulu tarafndan sanat ve
siyaset arasndaki snrn belirsizletii ve ortadan kalkt gryle sarslm,
postmodern yorumlara ilham vermitir. 1980'lerde yeni liberal ekonomi siyasetinin
bir gerei olarak, devletlerin kltr konusundaki belirleyici rol byk oranda zel
irketlere devredilmi; bu sayede, i dnyasnn siyas gten ald pay artmtr.
Sanat ve siyaset ilikisi, hem bu iki alandaki znelerin birbirleriyle etkileimleri; hem
de tr, biem ve eilim ekimeleri gibi daha isel sorunlarla karmak bir hal
almtr. Bu almada, sanat ve siyaset ilikisi balamnda deien alglara dair bir
inceleme yaplm, dnya ve Trkiye sanat ortamndan rneklere yer verilmitir.
Anahtar Szckler: Modern, postmodern, sanat, siyaset, ada

ABSTRACT
The changing perception proceeding from the modernism/postmodernism debate
has brought up the relationship between art and politics. The modernist thesis
about that art should be freed from politics, firstly, has been weakened by Frankfurt
School's view that the borderline between art and politics had been undetermined
and inspired postmodern interpretations. As a requirement of neoliberal politics of
economy in 1980's, the distinctive role of the states on cultural field has been
significantly transmitted to private corporations. So, world of business has raised its
lot of politic power. The relation on art and politics has been ambigously elaborated
by both interactions of the subjects on these spheres and more endogenous issues
such as styles, genres, and movements. This work studies these changing
perceptions in the context of art's engagement to politics and features some
exemplifications from world's and Turkey's art scenes.

1
Bavuru tarihi: 27.08.2014 Kabul tarihi: 06.11.2014
Bu makalede, Aye Nahide Ylmazn Hacettepe niversitesi Edebiyat Fakltesi Sanat Tarihi Anabilim Dalnda
2014 ylnda tamamlam olduu 1980li Yllarda Trkiyede Sanat ve Siyaset likisi balkl doktora tezinden
yararlanlmtr.
2
Dr., Ar. Gr., Gazi niversitesi, Mimarlk Fakltesi Endstri rnleri Tasarm Blm,
aysenahide@hotmail.com

285
Sleyman Demirel niversitesi
Gzel Sanatlar Fakltesi Hakemli Dergisi
ART-E Kasm-Aralk14 Say:14
ISSN 1308-2698


Keywords: Modern, postmodern, politics, art, contemporary.
1. GR
Modernizm/postmodernizm tartmasnn ortaya kard alg deiikliiyle
balantl olarak, sanat ve siyaset ilikisi son yllarda yeniden ele alnan konular arasna
girmitir. Pr (saf) modernizmin, sanatn zerk bir doas3 olduu ve bu yzden de
siyaset (ve yan sra ahlk, din ve gelenek gibi) sanat d alanlara araclk etmemesi
gerektiine dair sylemler eski gcn yitirmi; modern temsil ve eletiri yntemlerinin
yerini postmodern eilimlere brakmtr.

19. yzyl sonlarndan bugne, sanat ve siyaset ilikisini derinlemesine

irdeleyen balca ideolojinin Marksizm olduu bilinmektedir. Sanatn siyasetten
bamsz olmas gerektiini iddia etme noktasna gelen modernist eletirmenler bile,
bir zamanlar ok etkilendikleri bu retiyi zihinlerinden skp atamamlar,
zmlemelerini yaparken onun yntem ve kavramlarndan yararlanmlardr
(Greenberg, 1997:357-363; 2004:244-263; Kahraman, 1995:95-108). Marksist
retiye hep sadk kalanlar ise, sanaty yaratc bir retici, sanat da ii snfn
zincirlerinden kurtaracak aralardan biri olarak grmeye devam etmilerdir. Onlara
gre, sanatn siyasetten bamsz olmas gerektiine ilikin modernist tez bir burjuva
ideolojisi olup, tamamen kandrmacadr. nk, karlar birbirleriyle elien snflara
blnm bir toplumda tarafsz kalmak olanakszdr. Tarafszlk, srmekte olan
smr arkna ses karmayarak onu onaylamak demektir. Bu yzden, kendisi de
temelde bir retici olan sanat, ii snfnn yannda yer almal; elikili toplumsal
gerekleri aa karmal, onu yanstmal; yeni bir toplum ina etme srecinde
stne deni yapmaldr (Fischer, 1993:7-14; Lukacs, 1985:33-76; Ziss, 1984:31-41).

Sanat 1980lere dek, Marksist evrelerde basit bir sunum/gsterim ilikisi

3
Esasen zerk (saf, soyut) sanat syleminin ABDde dorua kt 1950lerde bile sanat siyasetten hibir zaman
bamsz olmam; ancak yleymi gibi bir alg yaratlmt. nk tam tersine, bu eilim bireysel zgrln
gstergesi ve bir kltr siyaseti olarak bizzat devlet tarafndan desteklenmi; eski Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler
Birlii ve Dou Bloku lkeleriyle 1980 sonlarna kadar sren souk sava srecinde nemli bir propaganda arac
olarak kullanlmtr (Guilbaut, 2008:25-57, 133-143, 151-155).

286
Sleyman Demirel niversitesi
Gzel Sanatlar Fakltesi Hakemli Dergisi
ART-E Kasm-Aralk14 Say:14
ISSN 1308-2698


gibi alglanmt; ama artk bu yaklamn ada sorunlara yant vermekten uzak
kald grlmtr. Sanat, zerkliin gerei olarak, ne zel yaants ne de
sanatsal tercihlerinden taviz vermeli, ancak anm tarzlar da yinelemekten
vazgemelidir. Geleneksel temsil alkanlklar paralanmal, yeni yntem ve aralar
denenmelidir. Yalnzca gncel siyasal konular ele alan yaptlar deil; hatta onlardan
te, yerleik ahlak kurallara, uyuturan deerlere saldran erotik resimler de son
derece siyasal bir nitelik tayabilir. zetle, l topra serpilmi bir ortamda
heyecan ve tartma yaratmak, uyarc bir yapt ortaya koymak siyasal bir etkinlik
olarak kabul edilmelidir (Kahraman, 1990:13; 1995:95-108).

Gnmzdeki sanat ve siyaset ilikisini daha iyi anlayabilmek iin, sanatn

zerklii dncesinin geliimine biraz daha yakndan bakmakta yarar var. nk
sanatsal zerklik dncesi, gerek bireysel ve sivil, gerek toplumsal ve resm
balamda, burjuva sanat siyasetinin dnden bugne nasl evrildiiyle dorudan
balantldr.
2. MODERN SANAT SYASET
Batda 18. yzyldan itibaren sanattaki siyasal sylemler gittike artmt.
rnein, Jacques-Louis David 4 gibi partili sanatlar, yaptlarn aka devrime
adadklarn ilan etmilerdi. Ancak, 19. yzylda bireysellik ve zgrlk dncesi
gelitike, sanatlarn gnll olarak bir ideolojinin hizmetine sunan sanatlar bile,
dardan siyasal bask ya da mdahalelere direnmeye baladlar. nk, iktidar
evreleri tarafndan dayatlan dnceler, sanatnn i sesini yanstmadndan,
sanatsal zerklik dncesine aykryd. Sanat gncel siyasetle iliki kursa bile, bu karar
tamamen kendisine ait olmalyd (Hauser, 1984:123-148; Kreft, 2008:19).

4
Fransz Devrimi srecinde Jacobenler saflarnda yer alan ve devrimi destekleyen David, Gvenlik Komitesi'ndeki
grevi gerei ok sayda insann sorgulanmasna da elik etmi, kraln idam iin oy vermitir. "Marat'nn lm"
adl yapt (Grsel 1), T.J. Clark'a gre, politik bir meseleyi malzeme edi tarzyla ilk modernist resimdir (T.J. Clark,
1994).

287
Sleyman Demirel niversitesi
Gzel Sanatlar Fakltesi Hakemli Dergisi
ART-E Kasm-Aralk14 Say:14
ISSN 1308-2698

Grsel 1. Jacques Louis David, Grsel 2. Eugne Delacroix, "zgrlk Halka Yol
"Marat'nn lm", 1793, Belika Gzel Gsteriyor", 1830, Louvre Mzesi, Paris
Sanatlar Kraliyet Mzesi, Brksel,

Sanat ve siyaset ilikisi dendiinde, genelde sanatlarn siyaset evresine

(iktidara ve dier siyasetilere) bak anlalmaktadr. Oysa iliki tek tarafl deildir.
Hkmet ya da dier siyasal partilerin de kendilerince bir sanat siyasetinden (bu konuda
izledikleri yol ve yntemlerden) sz etmek olasdr. Hkmetler iktidarlarn srdrrken
bir vitrin olarak; muhalefet evreleri de direnme ve mcadele etme arac olarak kullanrlar
sanat. Bir de ayrca, sanat d alanlardan grece bamsz, sanatn i siyaseti vardr ki, bu
da sanatlar arasnda yaanan hem tr, akm ve bieme ilikin tartmalar (tr ve biem
siyaseti); hem de yer (konum, stat) kapma mcadelesi eklinde gstermektedir kendini.
'Sanatlarn siyasete bak', 'siyasetilerin sanata bak' ve 'sanatn i siyaseti', i ie
gemi halde, elikili bir ekilde birlikte var olurlar.

Grsel 3. Honore Daumier, "Crispin and Scapin", Grsel 4. Kathe Kollwitz, "Sava
1863-65, Orsay Mzesi, Paris Mahkumlar", 1908, Art Gallery NSW,
Sidney, Avustralya

288
Sleyman Demirel niversitesi
Gzel Sanatlar Fakltesi Hakemli Dergisi
ART-E Kasm-Aralk14 Say:14
ISSN 1308-2698


Sanatn zerklii eilimi, siyasal bir sanat program olarak domutur. Bata
gelen sloganysa sanat iin sanattr. lk bakta, siyaset d ya da tarafsz gibi grnse
de, dnemin koullar dikkate alndnda, bu slogann mevcut siyasal koullar ile
sanatn kendi i siyasetinin (zerk doasnn) kesitii bir yerde durduu aktr.
Theophile Gautier, Mademoiselle de Maupin adl romannn nsznde, sanatn ahlk,
din ya da siyasetten bamsz bir doas olduunu, bu yzden de onlara itaat yerine,
yalnzca kendi kurallarna uymas gerektiini yazmt. Ona gre sanat, sanat iindi.
Sanat, sanat d alanlardan uzak durmal, gereksiz yklerle uramamal, yalnzca
sanatsal sorunlara younlamalyd. Bu ayrca, egemen glere ve geleneksel bak
asna bir bakaldr anlamna gelmekteydi. Batda yzyllarca gerek din gerek
aristokrat evreler, iktidarlarn srdrmek iin sanat bir ara olarak kullanmt. O
halde, onlarn bu aratan mahrum braklmas, hem domakta olan yeni snf (burjuvazi)
hem de zgrlne dkn sanatlar asndan ok nemliydi. Siyasal iktidar ele
geirme mcadelesinde, burjuvazinin sanatlarn zerklik istemlerini alklamas
akllcayd. Sanatlarn, aristokratik evrelerden uzaklatrlarak burjuva saflarna
ekilmesi mkemmel bir sanat siyasetiydi. imdi daha net grld zere, burjuva
snfnn 19. yzyldaki bu hamlesi apolitik deildi. Tam tersine, bu hamlenin anti-politik
bir ierii vard. nk, hem o yllardaki resm sanat politikasna muhalefet etmekte,
hem de Fransada 1848 Devrimi sonras egemen olan yeni kapitalizm ve anayasal
cumhuriyeti radikal bir ekilde eletirmekteydi (Kreft, 2008:35).

lerleyen srete burjuvazi, bu zerk sanat siyasetinin devrimci ieriini

boaltarak, onu kendi istedii ekle sokmaya zen gstermitir. Burjuva iktidar
kurulduktan sonra, kapitalist piyasa ortamnda sanatlarn kendi aralarnda zgrce
malzeme ve biem tartmaya devam edebilirlerdi; nasl olsa, altn kafese
kapatlmlard (Hauser, 1984:227). 19. yzyldan 20. yzyla Delacroix (Grsel 2),
Courbet, Daumier (Grsel 3), Picasso, Kollwitz (Grsel 4), Dix (Grsel 5), Lger ve
Cahun (Grsel 6) gibi sanatlar, bir yandan sanatn isel (zerk) sorunlaryla

289
Sleyman Demirel niversitesi
Gzel Sanatlar Fakltesi Hakemli Dergisi
ART-E Kasm-Aralk14 Say:14
ISSN 1308-2698


urarken, bir yandan da eitli siyasal meseleleri ele aldklar yaptlaryla, ite bu
altn kafesten seslerini duyurmaya almlardr.

Grsel 5. Otto Dix, "Kat Oynayanlar", Grsel 6. Claude Cahun, "dmandaym, Beni
1920, Nationalgalerie, Berlin pme", 1927, MOMA, San Francisco

1940lara kadar bu modern sanat siyasetinin merkezi Paris oldu. kinci Dnya
Sava'nn ardndan bu rol New York stlendi. ABDnin nderliindeki Bat Bloku,
1991e dek yaayan SSCB ile yrtt souk sava srecinde; konu yklemeyen,
gncel siyasal sylemden uzak duran tarafsz sanatlara ve onlarn biemsel
aratrmalarna, zellikle de soyut eilimlere zel bir ilgi gstermi, desteklemitir.
Mze ve eitim kurumlar da yine bu dorultuda ekillendirilmitir (Clark, 2004:13,
168; Guilbaut, 2008:251-61).

Hi kukusuz, modern dnemle balantl olarak siyasal yapt denince

Picassonun Guernicas ne kmaktadr (Grsel 7). Guernicann gc, yalnzca sava
kart olmasndan deil, ayn zamanda klasik temsil geleneinin dnda yer almasndan
kaynaklanmaktadr. Ayrca, Picasso o srete Fransz Komnist Partisine ye
olduundan sol evrelerin ba sanats olup kmt (Berger, 1989:174-181; Clark,
2004:55-63). Sanatnn gerek 1937 tarihli bu yapt ve onunla ilgili yan rnleri, gerekse

290
Sleyman Demirel niversitesi
Gzel Sanatlar Fakltesi Hakemli Dergisi
ART-E Kasm-Aralk14 Say:14
ISSN 1308-2698


1945te kaleme ald u szleri, yalnzca modern dnemin deil, tm zamanlarn
unutulmazlar arasndaki yerini alm durumdadr:

Siz bir sanaty ne sanyorsunuz? Eer bir ressamsa sadece gzleri olan, bir
mzisyense sadece kulaklar olan, bir airse kalbinin her kesinde sadece lir olan
bir aptal m? Tam tersine, dnyadaki ateli, mutlu ya da korku verici olaylara kar
her an uyank, bu gibi olaylar yanstmaya hep hazr siyasal bir varlktr sanat.
Tarafsz kalmak bahanesiyle, kendinizi yaamdan nasl koparabilirsiniz?
Yaantnza bylesine ok ey katan dier insanlarla ilgilenmemek nasl mmkn
olabilir? Hayr, resim evleri sslemek iin yaplmaz. Dmana kar bir saldr ve
savunma aracdr resim (Picasso, 2001:165-66).

Grsel 7. Pablo Picasso, "Guernica", 1937, Reina Sofia Mzesi, Madrid

Bu arada, sanatnn yalnzca sol deil, burjuva evrelerce de sahiplenildii

unutulmamaldr. kinci Dnya Sava'nn ayak seslerinin duyulduu o srete ABD,
ngiltere ve Fransa gibi lkeler faizme kar yrttkleri mcadele balamnda,
SSCB ve dier sol evrelerce yan yana gelmi grnyorlard. Picasso'nun gnl
sosyalistlerden yanayd; ama onlarn sanata baklarn da ynlendirici ve tutucu
buluyordu. Kapitalist lkelerdeki sol partiler, ierii Stalin'in sanat komiseri Judanov
tarafndan belirlenen ve modernizme kar nerilen toplumcu gerekilik anlaynda
srar ediyorlard (Clark, 2004:55-63).

Picasso'nun, spanyaya demokrasi gelene kadar Guernica'y SSCB'ye deil

de ABD'ye emanet etmesinin balca nedeni, sosyalistlerin o srete modern sanata

291
Sleyman Demirel niversitesi
Gzel Sanatlar Fakltesi Hakemli Dergisi
ART-E Kasm-Aralk14 Say:14
ISSN 1308-2698


mesafeli durmalaryd (Berger, 1989:186). Picasso'nun bu tavr simgeseldir. Gzler
artk ABD'ye evrilmitir. kinci Dnya Sava'nn balca galibi olan bu lke, kendisini
Bat dnyasnn kurtarcs olarak grmeye balam; yalnzca ekonomik ve siyasal
deil, kltrel alanda da liderlii ele alarak ustaca yrtt sanat siyaseti sayesinde
modernizmi sahiplenmitir. nce Avrupa'daki modern yaptlar satn alm; hemen
ardndan da soyut davurumculuu en modern akm olarak dnyaya yayma karar
almtr (Grsel 9). Batl evrelerin bu akm modernizmin en saf gstergesi diye ne
srmeleri, doal olarak, sosyalist lkeleri kar hamle yapmaya zorlam, onlarn
toplumcu gerekilik konusundaki sylemlerinin keskinlemesine yol amtr
(Ylmaz, 2011:84-102; 2012:365-6). Toplumcu gerekilik, sosyalist lkelerde rejimi
desteklerken; kapitalist lkelerde rejimi eletiren ve ezilen kitlelere yol gsteren bir
ierie brnmtr (Grsel 8).

Grsel 8. Geli Korzhev, "Komnistler: Bayra Kaldrmak", Grsel 9. Jackson Pollock, "No.
1957-60, Rus Devlet Mzesi, St. Petersburg 18", 1950, Guggenheim Mzesi,
New York

3. MODERN SRETE ALTERNATF KURAMSAL ARAYILAR

ABD'deki aydnlarn ou 1940'lara kadar Marksizm'e yakn durmular;

SSCBdeki parti ii kavgada da Staline kar ve Trokiyi desteklemilerdi. Aydnlarn
Trokiye scak bakmalarnn bir nedeni de onun kltrel birikimiydi. Troki o sralar
Meksikada srgnde olduundan, sanat evresi onun grlerinden yararlanma
olana buluyorlard. Troki 1940ta Stalinci bir spanyol tarafndan ldrlnce,
ABDli aydnlarn dmanl Staline bir kat daha artm, ilerleyen srete bu

292
Sleyman Demirel niversitesi
Gzel Sanatlar Fakltesi Hakemli Dergisi
ART-E Kasm-Aralk14 Say:14
ISSN 1308-2698


dmanlk yaylarak SSCB kartlna dnm ve derken Marksizm'den
uzaklamalarna yol amtr. Aslnda aydnlar bir sredir Amerikanclk ve Marksizm
arasnda bocalyorlar, bir k yolu aryorlard. Trokinin katledilerek meydann
Staline kalmas ve bu yetmezmi gibi ortodoks Marksistlerin modernizme karlk
toplumcu gerekilii desteklemesi, ABDli sanatlara ite bu frsat vermitir.
Madem ABD hkmeti ve i evreleri modernizmi destekleme karar almt, o halde
bu kltr siyasetinin kanatlar altna girmek gayet akllcayd (Guilbaut, 2008:31-57).

Avrupa'daysa Marksizm'in etkisi daha uzun srmtr. Ernst Fischer ve

Georg Lukacs bu reti zerinden 1930'lardan itibaren sanat ve kltr konularn
irdelemeye balamlar, 1980 sonlarna dek etkili olmulardr. Bu yazarlarn yan sra,
Adorno, Horkheimer ve Marcuse gibi yine Marksist kkenden gelen dnrler de
kendi dnemlerindeki siyasal atmosferi zmlemek zere 1923te yola kmlar;
ama dikkatleri 1950'lerden itibaren ekebilmilerdir. Almanyada Toplumsal
Aratrma Enstits (Frankfurt Okulu) ats altnda bir araya gelen bu dnrlerin
ortak amac, Marksizmi eletirel bir perspektifte ele alarak zne dndrmekti.
nk onlara gre bu reti oktandr bir dogmaya dnm durumdayd. Adorno
ve Horkheimer 1933te Nazi basklarndan kaarak ABDye gnce, burada ina
edilmekte olan kltrel ortam incelemeye deer grmler, bu arada da ortodoks
Marksizm'den uzaklamlardr. Bu iki dnrn 1953te yeniden Almanyaya
dnnceye kadar ABD'deki aratrmalar, bugn kltr endstrisi diye bilinen
kuramlarnn temelini oluturmutur. Adorno ve arkadalarnn gzlemlerine gre,
sermaye dorudan hem siyaseti hem de sanat ynetmekteydi. Bu, sanat ve siyaset
arasndaki snrn belirsizlemesi, hatta ortadan kalkmas demekti. Kltr endstrisi
(film, mzik, televizyon ve reklam sektr araclyla) yksek ve alak kltr
ayrmna son vermiti. Kltr artk kitlelerden doan bir ey olmaktan km,
sermaye tarafndan kitlelere sunulan bir endstri haline gelmiti (Lunn,1995:186-
215; Adorno, 2003:76-78). Kukusuz, Adorno ve arkadalarnn almalar
kendilerinden sonraki postmodern tezlerin habercisi niteliindeydi.

293
Sleyman Demirel niversitesi
Gzel Sanatlar Fakltesi Hakemli Dergisi
ART-E Kasm-Aralk14 Say:14
ISSN 1308-2698


Michel Foucault da 1970lerden itibaren kapitalist lkelerdeki iktidar ve
siyaset meselelerine yeni aklamalar getirme urandayd. Ona gre snf savam,
Marksist-Leninist parti ncl, aydnlarn kitlelere bilin gtrmesi gibi sylemler
anmt. ktidar ilikileri, devlet, partiler ve toplum (snflar) arasndaki ilikiden
ibaret deildi. ktidar mcadelesinin, her yerde (evde, iyerinde, bireyler arasnda,
medyada, cemaatler ve cinsiyetler arasnda, hatta tek tek her insann bedeninde)
cereyan ettiini belirtiyordu Foucault. Kitlelerin, ortodoks Marksizm'e iman etmi
aydnlardan renecek eyleri yoktu. Nasl olsa, bir iinin kendi konumu ve yapt
i hakkndaki bilgisi onlardan daha fazlayd (Foucault, 1994:32,45; 2000:15,45,181-5,
238-50).

4. POSTMODERN SANAT SYASETNE GDEN YOL

Bir yandan Adorno ve Foucault gibi dnrlerin, bir yandan Joseph Beuys,
Hans Haacke, Daniel Buren, Marina Abramovi, Frank Gehry ve Charles Jenks gibi
ada sanat ve mimarlarn, bir yandan da biliim devrimiyle gelen ortamn
etkisiyle, baz kuramclar sanat ve siyaset ilikisini yeni bir gzle yorumlama gereini
duymulardr.

Bu kuramclardan Jean-Franois Lyotard, biliim devrimini bata SSCB olmak

zere sosyalist rejimlerin yakalayamadklarn ve ayrca ortadaki yeni durumu
aklamada Marksizmin yetersiz olduunu ilan etmi; sanat ve kltrle ilgili olarak
da sanatnn nnde yeni seenekler bulunduuna iaret etmitir (Lyotard,
1994:20,112). Fredric Jameson, ise Marksizm temelinden ilerledii makalesinde
postmodernizmi 'ge kapitalizmin kltrel mant' olarak yorumlamtr. Dnr
ayrca, estetik retimin meta retimiyle iyice btnletiine dikkat ekmektedir ki,
bu gr Adorno ve arkadalarnn kltrn bir endstri kolu haline geldiine ilikin
daha nceki saptamalaryla rtmektedir. Vitrin ne kadar gzel olursa olsun, arka
tarafta gzya, kan ve smr srp gitmektedir (Jameson, 1994:61-93; 2005:42).
Kltrel ortamn bu noktaya gelmesinin bir nedeni de yeni liberal ekonomi
siyasetinin bir gerei olarak, devletin kltr konusundaki belirleyici roln zel

294
Sleyman Demirel niversitesi
Gzel Sanatlar Fakltesi Hakemli Dergisi
ART-E Kasm-Aralk14 Say:14
ISSN 1308-2698


irketlere devretmesidir. Kltr siyasetindeki bu dnm, i dnyasnn siyas g
sahibi olma gdsyle balantldr. Sanat ve kltr etkinlikleri onlar iin bir eit
vitrindir. Gnmz sanatlarndan Hans Haacke'nin almalar (Grsel 10), i
dnyasnn sanata niin destek verdiklerini deifre edici niteliktedir (Haacke,
1993:105; Wu, 2005:36).

Grsel 10. Hans Haacke, "Piyasann Grnmez Eli", 2009

Hal Foster, ortaya kan alg deiikliini, siyas sanat kavramnn anmas ve
yerini siyaseti olan sanat kavramna terk etmesi eklinde aklamaktadr. Foster
siyas sanat derken, hem 1850-1940 arasnda kapitalist lkelerde grlen temsil
biimlerini, hem de 1930-70 arasnda sosyalist lkelerde ekillenen ve kapitalist
lkelerdeki sol evrelere nerilen (kitlelere yol gsterici, bilin alayc, ajitatif,
eletirel) bir sanatsal gelenei kastetmektedir. Fostera gre, siyas sanatn
syleyecei pek bir ey kalmadndan, meydan artk siyaseti olan sanat
devralmtr. Bu ikincisi, siyaseti yanstmaktan ya da olup biteni yeniden retmekten
ziyade, dncenin yapsal konumlann ve pratiin toplumsal btn iindeki
etkinliini dert edinen, gnmzle ilgili anlaml bir siyasal kavram oluturmaya
alan bir sanattr (Foster, 2008:151).

295
Sleyman Demirel niversitesi
Gzel Sanatlar Fakltesi Hakemli Dergisi
ART-E Kasm-Aralk14 Say:14
ISSN 1308-2698


Sanat ve siyaset ilikisinin eski ltlere gre deerlendirilmesinin
eskidiine Lev Kreft de dikkat ekmektedir. Ona gre, bu iki kavramn ierik ve
biimleri deimi, en azndan birbiri iine girmitir. Sanat eskiden hakikatin
bilgisine dorudan katk salamaktan ziyade mutluluk vadeden gzel bir ey
(beaux-arts) iken, artk yle deildir. Yine, siyaset de artk uluslararas arenada
birer kii gibi davranan ulus-devletler arasndaki iliki ya da belli bir toprak
parasnda yaayan insanlar arasndaki ilikilerden ibaret deildir. Siyaset artk,
devasa medya irketlerinin el birliiyle dzenledikleri elenceli gsterilerden,
tartma programlar ve reality showlardan ayrt edilemeyecek derecede
estetiklemi durumdadr. Tm gsterilerin, nesne ve aralarn ok gzel
tasarlanmalar yznden, sanat kendini bunlardan ayrt edebilmek iin, gzelle
arasna bir mesafe koymak zorunda kalmtr. Ne var ki, sanatsal rnler de tpk
sradan rnler piyasa nesneleri haline gelmi; bu da deerlendirme konusunda
salam bir lt ortaya koymay olanaksz klmtr. Sanat yaptlar modernizm
srecinde de alnp satlyordu geri; ama her ey mmkn mertebe zerkti,
snrlar daha belirgindi. imdiyse hibir ey kendi halinde deildir (Kreft, 2008:9-
12).

Kreft ve Foster'n modern dneme ilikin iddialar, geleneksel figratif temsil

biimlerine gre yaplan resim ve heykeller balamnda net olarak
somutlamaktadr. Ancak, genellemeleri delen istisnalarn olabilecei gz ard
edilmemelidir. rnein, modern dnemin bayaptlarndan Guernica sz konusu
olduunda, Kreftin terimleriyle sylenirse, bu yaptn yalnzca mutluluk vadeden
gzel bir eyden ibaret olmad ortadadr. Yine ayn yaptn, Fostern terimleriyle,
hem siyas sanat hem siyaseti olan sanat kapsamna girdii sylenebilir. Siyas
sanat dediinde, Guernica zaten dne kadar ilk akla gelen rneklerdendi hl da
yle kabul edenlerin says az deildir. te yandan, geleneksel temsil pratiklerinin
dna kmasndan; yani, siyaseti yanstmaktan ya da yeniden retmekten ziyade,
dncenin yapsal konumlann ve pratiin toplumsal btn iindeki etkinliini

296
Sleyman Demirel niversitesi
Gzel Sanatlar Fakltesi Hakemli Dergisi
ART-E Kasm-Aralk14 Say:14
ISSN 1308-2698


dert edinmesinden tr, ayn yapt pekl siyaseti olan sanat balamnda da
deerlendirilebilir. Kukusuz, benzer durum, dadac ve gerekstc yaptlar iin de
geerlidir. Bu da bize, gerek siyas sanat ile siyaseti olan sanat, gerek eski ve yeni
temsil biimleri arasna net bir izgi ekmenin pek mmkn olmadn
gstermektedir.

Jacques Ranciree gre, mimesis geleneinin szde eletirisiyle geen

modernist srecin ardndan, bugn sanatsal ve siyasal anlamda ykc olmak
isteyen sanatsal biimlerde mimesis gelenei gl bir ekilde varln
srdrmektedir. Sanat, adaletsizlikleri gstererek isyana armakta; atlye ya da
mzenin dna taarak (bu sistemin bir unsuru olduunu reddederek) bizi
muhalif bireylere dntrmeye almakta ve, iin garibi, biz de sanatnn
beceriksiz, sistemin de uslanmaz olduunu aklmza bile getirmeksizin, isyan
ettiimizi sanmaktayz. Bu sanat siyaseti, bu alg, bir eit izofreni gstergesidir.
Bir sergi meknnda, bir etnik temizlik saldrsna uram kurbanlar gsteren
fotoraflara nasl bakmalyz; onlar nasl deerlendirmeliyiz? Celltlara isyan m,
yoksa kurbanlara pek bir faydas olmayacak sempati mi duymalyz? nsanlarn
aclarn sanatsal bir gsteri frsatna dntren fotoraflara fkelenmeli
miyiz? Yoksa, ibirlikilere kzgnlk m duymalyz? Yazara gre, bunlar karar
verilemeyecek sorunlardr (Rancire, 2010:49-51).

Rancirein iaret ettii ikilemler, dn olduu gibi bugn de kafalar megul

etmektedir. yle grnyor ki, hem sistemi ynetenler karlar dorultusunda
davranmaya devam edecekler; hem de sanatlar farkl ara ve yntemlerle
gerekleri ifa ederek alglar dntrme abalarn srdreceklerdir. Sistemin
dna kmaya alan giriimler, bir ekilde sisteme dhil edilmektedir. Sanatlar,
siyasetiler, i evreleri ve izleyiciler, varlklarn bu verili koullarda srdrmektedir.
Her birinin zel sanat siyasetlerinin gerilimli ilikileri, bir toplumdaki genel sanat
siyasetini oluturmaktadr.

297
Sleyman Demirel niversitesi
Gzel Sanatlar Fakltesi Hakemli Dergisi
ART-E Kasm-Aralk14 Say:14
ISSN 1308-2698


Sanat cephesinden bakldnda, esasen hangi duruun daha siyasal olduu,
koullara ve bak asna gre deiebilmektedir. rnein, iktidar sylemini din ve
ahlk zerine kurmu olan rejimlerde, erotik resimlerin ya da cinsel kimlik
meselesini kurcalayan performanslarn, dzen kart doalarndan tr, pekl
siyasal olduu sylenebilir. Yine, en iyi sanat, soyut (non-figratif) sanattr denen
bir ortamda pop, fotogereki ya da yeni davurumcu tarzda almak; ya da en iyi
aralar tuval ve boyadr dncesinin egemen olduu bir yerde kamera
teknolojisiyle yapt retmek, sanatn isel siyasetiyle ilgilidir. zetle, sanatta siyaset,
hem bu iki alandaki znelerin birbirleriyle ilikileri; hem sanatlarn birbirleriyle
giritikleri yer kapma taktikleri; hem de tr, biem ve eilim ekimeleri gibi, kendini
farkl ekillerde ve i ie girmi halde gsterebilmektedir.

5. TRKYE'DE DURUM

1923'te ilan edilen Cumhuriyet rejimi, daha Osmanl Devleti zamannda

sanatsal alanda uygulamaya konan ve el yordamyla srdrlen Batllama
abalarn daha planl ve kktenci bir sanat siyaseti haline getirmeye zen gstermi;
aydnlar tarafndan da gnlden desteklenmiti. Anayasayla koruma altna alnan bu
kltr siyasetini sonraki Cumhuriyet hkmetleri bir sre devam etmise de,
ilerleyen srete bu bilin yerini farkl kayglara brakmtr.

Bu yeni dnemin ilk iaretlerinin genelde Demokrat Parti'yle 1950'lerde

ortaya kt kabul edilmektedir. DP zamannda Bat'yla, zellikle de ABD ile kurulan
yakn ilikiler sonucunda, ekonomideki liberallemeyle balantl olarak piyasa
ortam canlanmaya balam; ok az da olsa bu canllk sanat ortamna da
yansmtr. Bugnden bakldnda, 'devlet himayesinden piyasa sistemine geiin
balangc anlamnda, o yllarn simgesel bir neme sahip olduu grlmektedir
(Yasa Yaman, 1998:136; Germaner, 1999:13). O yllar ayn zamanda aydnlarla
devlet/hkmet arasndaki sorunlarn da habercisiydi. DP, 'yeter, sz milletin', 'mill-
manev deerler' ve 'zgrlk' gibi sylemlerle iktidara gelmiti. ok gemeden bu
zgrln daha ok iktidar evresine, toprak aalarna ve i adamlarna yarad;

298
Sleyman Demirel niversitesi
Gzel Sanatlar Fakltesi Hakemli Dergisi
ART-E Kasm-Aralk14 Say:14
ISSN 1308-2698


mill ve manev deerler kavramnn ise otoriter rejimi maskelemek ve halkn
desteini hep canl tutabilmek iin kullanld anlalm (nsel, 1999:41); bu da
aydnlarn tepkisine yol amtr. DP ile balayan bu sre 1960 darbesiyle ksa bir
sre kesintiye uram; ancak AP ve onun nderliindeki milliyeti cephe
hkmetleriyle ilerlemitir (Kongar, 2000:187-196,253; Ahmad, 2002:229). Bu
srecin belli aamalarnda, teden beri Cumhuriyet'i canla bala desteklemesine
karn bekledikleri ilgiyi gremeyen, hatta aalanan sosyalistler, resm sylemle
balarn tamamyla koparmaya balamlar; daha dorusu, bu noktaya itilmilerdir.
Nazm Hikmet ve Aziz Nesin bu konuda en bilinen rneklerdir. Sosyalistlerin yan
sra, siyasal yelpazede kendilerini Kemalist ya da Kemalizmle harmanlanm bir sol
izgide grenlerse, duruma gre, ya resm sanat siyasetinden uzaklamlar ya da
resm kurumlarda almaya devam etmiler; ancak, mmkn mertebe eletirel bir
tavr sergilemilerdir (Yetkin, 1970:232-284; Ylmaz, 2011:34-35).

1970lerde sanat ve kltr evrelerinde tartlan balca konular ulusal/mill

kltr, sanatta ulusallk/evrensellik ve sosyalist/devrimci sanat olmak zere,
ana balkta toplanmaktayd. Bu tartmalarn arka plannda hem 1950'lerle
balayan srecin Cumhuriyet'in kurucu felsefesiyle elitiine ilikin iddialar, hem de
1960 sonras yaanan toplumsal, siyasal ve kltrel oluumlar vard. Batnn
hegemonyasndan karak zgn bir kimlie sahip olma, kltr ve sanatta halka
inme dncesi, gemile ba kurulmas talepleri ne km durumdayd (Yasa
Yaman, 1998:103; Bek, 2007:31-33).

12 Eyll Darbesi'nden 7 ay nce, Sleyman Demirel'in ekonomiden sorumlu

mstear Turgut zal'n nerisiyle, 24 Ocak Kararlar diye bilinen yeni liberal
program uygulamaya konmu olsa da, lke 1980'in ortalarna kadar hl ekonomik
ve kltrel adan da kapalyd. 5 Ayrca, sanat ve kltr konularna sa

5
Trkiyede 1980in hemen ncesi ve sonras tartlan konulara baknca, o yllarda Bat'da dikkatleri ekmekte
olan Foucault, Adorno ve evresinden ziyade Georg Lukacs ve Ernst Fischer gibi Marksist gelenee sadk
yazarlara ilgi gsterildii anlalmaktadr. Trkede Fischerin Sanatn Gereklilii adl kitab 1968de; Georg
Lukacsn Estetik, Avrupa Gerekilii ve ada Gerekiliin Anlam adl kitaplar 1978de yaymlanm; 1980

299
Sleyman Demirel niversitesi
Gzel Sanatlar Fakltesi Hakemli Dergisi
ART-E Kasm-Aralk14 Say:14
ISSN 1308-2698


muhafazakr evreler pek ilgi gstermiyor; bu konular daha ok sol evreler
tartyor; onlar da genelde toplumcu gerekilik ile soyut eilimler arasnda gidip
geliyordu. 1980 sonrasnda, kltr henz bir endstri kolu haline gelmediinden,
kltr endstrisi gibi kuramsal tartmalar doal olarak balam dyd. Sanat ne
kadar eletirel olursa olsun, gzel ve yceyle ban koparmamt ve hl mutluluk
vaadeden bir ey olarak alglanmaktayd. Sanat deyince, gzel sanatlar kavram
akla geliyordu. Trkiyede 1980in hemen ncesi ve sonrasnda bu alanda kurulan
tm faklte sfatlarnn gzel sanatlar olmas, ortadaki algy zetlemektedir. Siyaset
kavram da yine byk lde geleneksel anlamn korumakta; yani, hem bir
devletin i ilikileri, hem uluslararas arenada bir zne gibi davranan devletlerin
birbirleriyle ilikileri anlamnda kullanlmaktayd (Kreft, 2008:9). Sanat ve siyaset
ilikisi dendiinde, bu ikisi bamsz kategoriler olarak alglanyordu ve genelde de
sanatn siyasete (devlete/iktidara, devletin/iktidarn ileyi biimine) bak
anlalyordu. Bu yzden, sanatlarn gznde siyaset, yaplacak bir eyden ok,
ilgi duyulacak, eletirilecek bir alan; sanat da bu konudaki tepkileri yanstacak ya da
olup biteni temsil edecek bir ara gibi grlyordu.

Grsel 11. Ahmet ktem, "Ak ve Kapal", 1989-2011

Kltrel kapalln alabilmesi iin 1974-1977 arasnda stanbul'da yaplan

Gnmz Sanatlar stanbul Sergileri' 1983'de yeniden balatlm; yine 1977-1987
arasnda Yeni Eilimler ve 1984-88 arasnda da nc Trk Sanatndan Bir Kesit
gibi etkinlikler dzenlenmitir. Yine, 1977den itibaren Ahmet ktem ve kr

sonrasnda da hepsinin yeni basklar yaplmtr. Kagan'n 1982'de, Ziss'in 1984'de evrilen Estetik kitaplar da
yine ayn gelenein uzantlaryd.

300
Sleyman Demirel niversitesi
Gzel Sanatlar Fakltesi Hakemli Dergisi
ART-E Kasm-Aralk14 Say:14
ISSN 1308-2698


Aysann nderlik ettii Sanat Tanm Topluluu da sanatn neliini sorgulayan metin
ve etkinlikler dzenlemilerdir. Bunlarn yan sra Altan Grman, Sarkis, Fsun Onur
ve Nil Yalter gibi sanatlar Fransa, Almanya ve ABD gibi lkelerde kazandklar
deneyimlerle, 1970lerden 1990lara uzanan srete, gncel siyasal olanla ilikili
resim, yerletirme ve videolarla yeni olanaklar zerinde almlardr. Bir sonraki
kuaktan Serhat Kiraz bilimsel ve felsef kavramlar, Ahmet ktem baz belgeler
zerinden brokratik yap (Grsel 11), Canan Beykal bilgi edinme sreleri (Grsel
12), Erda Aksel nesnelerin ideolojik ierikleri (Grsel 13), Glsn Karamustafa
popler kltr ve kent yaam, Vahap Avar asker vesayeti (Grsel 14) gibi konularla
gnlk yaam, etnik, kltrel ve ekonomik kimlikleri sorgulayc iler yapmlardr.
Modern sanat ve ada sanat ayrmnn yan sra, siyasetteki yeni yol ayrmlar da
ite bu dnemde belirginlemitir (Erdemci, 2007:43; alkolu, 2008:9; Avar ve
Kortun, 2011:14-65; tgn, 2012:93-6; Ylmaz, A. N., 2012:22-31).

Grsel 12. Canan Beykal, "Adsz" Grsel 13. Erda Aksel,
(hastanelerdeki bebek lmleri raporlar ve "Tormentumero" (Gerilim
ocuk giysilerinden oluan kiisel sergiden Nesneleri), 1986
belge), 1987

Bu hareketliliin en nemli nedeni, Turgut zaln uygulad ekonomi siyaseti

sayesinde zenginleen bir grup insann ellerindeki parann bir ksmn sanat
yatrm olarak deerlendirmeleri ve bylelikle zel sektrn denetiminde sanat

301
Sleyman Demirel niversitesi
Gzel Sanatlar Fakltesi Hakemli Dergisi
ART-E Kasm-Aralk14 Say:14
ISSN 1308-2698


piyasasnn olumasdr (Madra, 2006:76; Erdemci, 2007:3). Galeri saysnn
artmas, vakf, holding ve bankalarn sanat etkinlikleriyle kendini gstermesi,
mzayedeler dzenlenmesi sanat piyasasn glendirmi; piyasa d alternatif
varlk alanlar yaratmak isteyen sanatlara da, yukardaki rnekler gibi, farkl
olanaklar salanmtr.

Grsel 14. Vahap Avar, "Yasak Blge", 1985

Trkiye sanat ortamnn daryla ban asl kuran etkinlikler zinciri kukusuz
1987'de stanbul Kltr Sanat Vakf aracl ile dzenlenen Uluslararas stanbul
Bienali olmutur (bir yl nce Ankara'da Kltr Bakanl tarafndan Uluslararas
Avrasya Bienali balatlm, ama yalnzca drt kez yaplabilmitir). Siyasal konularn
stanbul Bienallerinin balca kavram haline gelmesiyse, 1995'te kavramsal
erevesi Orient/ation olarak saptanan 4. bienalden itibarendir. O tarihten sonra
tm stanbul bienalleri coraf, toplumsal, siyasal, kltrel ya da cinsel kimlik gibi
balca makro ve mikro sorunsallar irdelemilerdir.

Bu srete sanatn hem genel siyasete ilikin bak deimi; hem de

biem, eilim ve tr balamnda, kendi i siyasetinde de bir dnm
yaamtr. Kavramsal tartmalarla balantl olarak, yerletirme ve video gibi
yntem ve aralar ykselirken, teden beri ba kede yer alan resmin itibar
sarslmtr. Balamn kavramsal eilimlere kaymasyla birlikte, Neet Gnal,
Nee Erdok, Hsn Kolda, Aydn Ayan ve Nedret Sekban gibi toplumcu
gerekiler (figrcler) ile Adnan oker, zdemir Altan ve Devrim Erbil'in

302
Sleyman Demirel niversitesi
Gzel Sanatlar Fakltesi Hakemli Dergisi
ART-E Kasm-Aralk14 Say:14
ISSN 1308-2698


ban ektii 'modernler (soyutular)' arasnda cereyan eden figratif mi yoksa
soyut mu? sorunsal gndem d kalmtr. Bienallerin bir dier yarar da bu
noktada, yani, 1950'lerden 80'lerin ortalarna dek Trkiye'de 'figr/soyut'
sorununa takl kalm akademik modernizm yznden ihmal edilen baz
sanatlarn anlalmas konusundaki abalara olan katksnda grlmtr.
rnein, Yksel Arslan (d.1933), 1950lerde kendi halinde ve srad biri
olduunun ilk sinyalleri vermesine ramen, asl dikkatleri 1980lerde eken
sanatlardandr. Arslan, 1968den itibaren Marxn 1844 Elyazmalarnn
etkisiyle nce Yabanclamalar, arkasndan 1980e kadar aralksz sren Kapital-
Artureler dizilerini gerekletirmi; ileriki yllarda da gncellemek iin bu
temalara sk sk geri dnmtr. Bunlarn yan sra, Arslan'n ilgin erotik
eretilemeleri de (Grsel 15) yerleik ahlak kurallara saldrmasndan tr
siyasal yaptlar olarak deerlendirilebilir (Arslan, 2009:235-247).

Grsel 15. Yksel Arslan, "Arture 234", Grsel 16. Bedri Baykam, "Meet The Turk", 1985
1981

1980 ortalarndan itibaren sanat ve siyaset balamnda adn en ok duyuran

sanatysa, kukusuz, Bedri Baykam olmutur. Sol/Kemalist bir izgiyi benimseyen ve
kendini yeni davurumculukla ilikilendiren Baykam, o tarihten bu yana yalnzca
resim ve yerletirmeleriyle deil, yaz ve demeleriyle de aktif siyasetin iinde yer
almtr. Baykam, sanat siyaseti balamnda ilk kn, San Franciscoda The Human
Condition (nsanlk Koullar) sergisinin alnda datt, protesto niteliindeki

303
Sleyman Demirel niversitesi
Gzel Sanatlar Fakltesi Hakemli Dergisi
ART-E Kasm-Aralk14 Say:14
ISSN 1308-2698


Modern Sanat Tarihi: Batnn Bir Oldu Bittisi adl bildirgesiyle 1984te
gerekletirmitir (Grsel 16). Baykam o bildirgesinde, Batnn modern sanat
tarihini kendi tekeline aldn iddia ederek, Bat d sanatlarn haklarna dikkat
ekmitir (Yasa Yaman, 2011:135; Ylmaz, 2013:432-34). Sanatnn Boyann Beyni
(1990) ve Maymunlarn Resim Yapma Hakk (1999) adl kitaplar bu iddialarnn
topland metinlerden olumaktadr.

Yeni davurumculuk, tm dnyada olduu gibi Trkiye'de de, orta ve gen

kuaktan ok sayda sanatnn ilgisini ekmi, gerek bireysel gerek toplumsal ifade
ve tepkinin yanstlmasnda etkili bir tavr olarak hzla benimsenmitir. Bu melez ve
anarist bir eilim, 20. yzyln bandaki Alman davurumculuundan 1950lerdeki
Amerikan soyut davurumculuuna, gerekstclkten pop ve sokak sanatna ve
hatta taban tabana zt saylan minimal ve kavramsal eilimlere kadar, iine yarayan
her eyden beslenmi, ok katmanl yapsyla postmodernizmin bir eitlemesi
olarak kabul edilmitir (Beykal, 1987:14; Kahraman, 1987:53; Baykam, 1988:50;
Madra, 1990:50; Baykam, 1999:268-269). Sanatsal sorunu bir estetisizm sorunu
olmaktan knca, gzelin karsna irkin, dzene kar kaos, yerleik deerlere kar
edepsiz olan rahatlkla konulmu, sanat tm muhafazakarlklar sorgulayan bir ara
haline gelmitir (Grsel 17 ve 18). tkrldm tavr kran resimler, nemli bir politik
boyutun yaratlmasn salamtr (Erzen, 1999:208).

304
Sleyman Demirel niversitesi
Gzel Sanatlar Fakltesi Hakemli Dergisi
ART-E Kasm-Aralk14 Say:14
ISSN 1308-2698

Grsel 17. Yavuz Tanyeli, Portre, 1989 Grsel 18. Mehmet Ylmaz, Film Birden,
1985-89

1990'lara gelindiinde, siyasal ortamdaki sa/sol ekimesinin yerini Trk/Krt,

laik/dindar, snn/alev gibi etnik ve inan temelli ekimeler almtr. Bu, Trkiye sanat
ortamnda o gne dek pek grlmeyen bir ayrmay da beraberinde getirmitir.
Muhafazakr dindar ve milliyeti evreler ada (gncel) sanat konularna mesafeli
durduundan, asl tartma Trk ve Krt ulusalclar arasnda yaanmtr. Bedri Baykam ve
Halil Altndere kuann ayrmas, bunun simgeleri saylmaktadr. O tarihe kadar,
Altndere Adana'da renciyken, konferans iin Baykam' bir ka kez davet etmi; mezun
olup stanbula yerletiinde bir sre daha ilikisini srdrm; ancak Trk/Krt tartmas
alevlenince ilikisini kesip atmtr. Bu ayrmada, bir dier oyuncu olarak kratr Vasf
Kortun dikkati ekmektedir. Kortun, Altndere ve evresi, hem art-ist dergisindeki yazlar,
hem birbirlerini destekledikleri sergiler araclyla yeni bir odak olmay baarmlardr.
Trkiye'de, 1970 sonlarndan itibaren kendini yava yava hissettiren ama henz ad
konmam olan modern ve gncel (contemporary) ayrmas, 1990larda Kortunun
devreye girmesiyle iyice belirginlemitir. Kortunun, contemporarynin Trke karl
olarak ada deil de gncel kavramn tercih etme nedeninin ideolojik olduu
anlalmaktadr. ada kavram teden beri hem sol hem ulusalc evrelerce, sekinci,

305
Sleyman Demirel niversitesi
Gzel Sanatlar Fakltesi Hakemli Dergisi
ART-E Kasm-Aralk14 Say:14
ISSN 1308-2698


laik ve devleti bir gelenekle balantl kullanld iin, bu kavramla arasna bir mesafe
koymutur. Doal olarak Kortun etkinliklerini dzenlerken, resim satna odaklanm
galerilerden ve resm kurumlardan uzak durmu, banka ve dier zel irketlerin desteiyle
ilerlemitir (Kortun, 1999:126-133; Ylmaz, 2012:33-57; Ylmaz ve zcan, 2012:145).

1990lar, stanbul dnda da hareketlenmelerin balad bir sre olarak

dikkat ekmektedir. 1991de Ankarada Jale Erzenin nderliinde Sanart Dernei
kurulmu, uluslararas etkinlikler gerekletirilmitir. Bundan bir yl sonra yine
Ankarada Hangar Sanat Oluumu ad altnda Cebrail tgn, Atilla lkyaz, Cezmi
Orhan, Murat elik, Hlya Ula ve Sevin Akkayadan oluan bir grup gen sanat,
Ankarann rehavetini krmaya dnk sanatsal pratiklere iaret etmilerdir (tgn,
2012:96-97).

6. SONU

1989da Dou Blokunun, iki yl sonra da SSCBnin kendi i elikilerinin altnda

ezilip dalmas, ABD ve ngilterenin on yl nce yrrle koyduklar yeni liberal siyasetin
nndeki engellerin tamamen ortadan kalkmasn mjdeliyordu (Hardt ve Negri,
2001:195). imdi artk, yeni dnya dzeni zamanyd. Yeni liberalizmin szclerinden
Francis Fukuyamaya gre, liberalizmin faizm ve komnizmi alt etmesiyle, artk tarih ve
byk anlatlar devri sona ermiti. Marx, tarihin sonu fikrini Hegelden bozarak almt
ama Marksizmin kmesiyle, insanlk bu olanaksz ve gereksiz hayalden kurtulmutu
(Fukuyama, 1993:192-200).

Minc ve Wallersteina greyse, 1980lerde olup bitenler, kendini asl 1990'larda

hissettirecek olan merkezsiz bir dnyann, belirsizliklerle dolu bir eit yeni ortaan
gstergeleri niteliindeydi (Minc, 1995:14-41; Wallerstein, 1993:45). Nitekim 1990lardan
itibaren belirginleen ortam, yeni liberalizmin egemenlii asndan Fukuyamay
dorulamakla birlikte, Minc ve Wallersteinn ngrlerinin de isabetli olduunu
gstermektedir. Ulus- devlet modelinin eskidiine ilikin iddialar; ABDde 11 Eyll 2001de
El Kaidenin kiz Kulelere yapt saldr ve kar hamleler; Bat dnyasndaki ekonomik ve

306
Sleyman Demirel niversitesi
Gzel Sanatlar Fakltesi Hakemli Dergisi
ART-E Kasm-Aralk14 Say:14
ISSN 1308-2698


siyasal bunalmlarla dev irketlerin iflaslar; Balkanlar, Asya ve Orta Douda etnik ve inan
farkllklar bahanesiyle gerekletirilen toplu kymlar gibi, hepsi birbiriyle balantl (ve
gittike derinleen) sorunlar yuma, gerekten de belirsizliklerle dolu bir eit yeni
ortaa artrmaktadr.

Tm bu olaylarla e zamanl olarak, yeni dnya dzeni kavram, 2000lerde

yerini kreselleme kavramna brakmtr. Sermaye ve iletiimin kresellemesiyle,
yalnzca i alanlarnda deil, ksa zamanda spor, elence, giyim kuam, beslenme ve
sanata kadar, her alana yaylm, kltrel benzerlikler ortaya kmtr. Bu da ister
istemez Marx ve Engelsin bir buuk asr nceki tahminlerini anmsatmtr. Onlarn
1848de birlikte kaleme aldklar Manifestoda yer alan ve burjuvazinin retim
aralarnda, dolaysyla retim ilikilerinde ve dolaysyla tm toplumsal ilikilerde
srekli devrim yapacana; madd manev her alandaki retimi srekli dntrerek,
tm toplumsal kesimleri aralksz bir ekilde sarsntya uratacana; yeryuvarlann
btnne yaylacana ve nihayet ulusal snrll kaldrarak bir dnya kltr
yaratacana ilikin szleri (Marx ve Engels, 1999:49-51), sermayenin kresellemeci
doasn genel hatlaryla zetlemektedir. Arene gre de, bu, kanlmaz bir sreti.
Kreselleme, gerekten de ulusal bamszln ve dolaysyla kltrel zgnln
trplenmesi anlamna gelmektedir. Ancak bunu durdurmann da olana yoktur. Bu
durumda yaplmas gereken ey, ie kapanmak yerine, gelimi lkelerle her alanda
yarabilecek nitelikte rnler meydana getirmektir (Aren, 2002:59-67).

Kreselleme denen eyin znde, piyasa glerinin tm dnyaya yaylmas

yatmaktadr. Erol Manisal (2006:11), genelde piyasann sadece iktisadi bir e
sanldn, ancak bunun ksmen doru olduunu sylemektedir. nk bu iktisadi
faktr, znde siyaset, gvenlik ve kltrle, hatta dinle i ie gemi haldedir.
Piyasay ele geirenler, ilerini yrtebilmek iin siyasete, dine ve kltre kaynak
aktararak bu alanlar denetim altna almaya zen gstermektedirler. Bu, iin teknik,
mekanik ve nesnel boyutu olup, hemen her lkede grlen olaan eylerdir.
Manisalya gre, gerek derin devlet artk serbest piyasadr. Trkiyenin yakn

307
Sleyman Demirel niversitesi
Gzel Sanatlar Fakltesi Hakemli Dergisi
ART-E Kasm-Aralk14 Say:14
ISSN 1308-2698


tarihinde, derin devlete en ok yaktrlan kesim ordu olmutur. Oysa darbe yapan
ordunun ya da onu yneten 3-5 generalin derin devlet gibi gsterilmesi, bir
aldatmacadr. Vitrinde sunulan derin devlet, resm bir rt olup; asl gler daha
derinlerdedir. Washington, Londra, Berlin ve Paristeki merkezler ve onlarn
gdmndeki glerden olumaktadr asl derin devlet. Bu, serbest piyasa
biiminde, kresel dzeyde rgtlenmi ok byk bir gtr. lkelerin zel
koullaryla balantl olarak ayrntlarda farkllklar grlse de, genelde bu
mekanizma tm dnyada byledir (Manisal, 2008:11).

Bienal ve benzeri sergileri destekleyenler, ite bu yabanc ve yerli kresel

irketlerdir. Bu noktada, akla u sorular gelmektedir: Sanatlar hem piyasa
glerinin desteini alp, hem de onlarn derin siyasetine muhalefet etmeyi ne kadar
gze alabilirler? Ayrca, piyasa gleri bizzat destekledikleri sanatlar tarafndan
eletirilmeyi isterler mi? yle bile olsa, eletirinin bir biimi ve snr olmaldr. Piyasa
gleri ve sanatlar, birbirlerine muhta olduklarndan, ll davranmalar
gerektiini bilirler. En azndan bu noktada, piyasa glerinin resm organlardan daha
hogrl olduu gibi bir izlenim mevcuttur. Zaten dikkat edilirse, sanatlar da
dorudan piyasa glerinden ziyade resm kurumlara yneltmektedir eletiri
oklarn. Her lkede bask ve yasaklarn uygulaycs devlet (ordu, hkmet, polis,
brokrasi) olduu iin, nce devlet organlarnn eletirilmesi anlalabilir bir
durumdur. Ayrca, resm organlarn asl derin devlete (kresel piyasaya) baml
olduu tezi dikkate alndnda, dolayl da olsa, bu eletiriden kresel glerin de
payn ald gibi bir sonu kmaktadr. Bu glerin, arya kamamalar artyla
sanatlarn eletirilerine ses karmadklar, hatta bienallerde olduu gibi, onlar
kkrttklar bile grlmektedir. Onlarn bu tutumlarnn altnda, Batl toplumlarn
sistemlerini srekli yenileyebilmek iin bilim ve felsefenin yan sra sanat da zerk
ve uyarc bir ara olarak grme gelenekleri yatt sylenebilir.

Bu arada gzden karlmamas gereken bir dier konu, kresel sermaye

gruplarnn birbirleriyle bartan ok yar iinde olduklardr. Bunlar kr igdsyle

308
Sleyman Demirel niversitesi
Gzel Sanatlar Fakltesi Hakemli Dergisi
ART-E Kasm-Aralk14 Say:14
ISSN 1308-2698


bir yandan resm kurumlar kendi lehlerine etkilemeye alrken, bir yandan da
birbirleriyle mcadele ederler. New York, Londra, Venedik, Berlin, stanbul, Dubai,
Abu Dabi, anghay, Pekin ve daha birok kentte dzenlenen uluslararas bienal ve
sanat fuarlar ite bu sermaye hareketleriyle dorudan balantldr. irketlerin sanat
siyasetleri, genel siyasetlerinin (pazardan pay kapma stratejilerinin) paralar olarak
dnlmelidir. Bu da kanlmaz olarak, Haackenin iaret ettii gibi (Haacke,
1993:105), bu irketlerle almaya raz olan her sanatnn, onlarn sanat
siyasetlerinin birer dilisi haline gelmeleri demektir.

Peki, btn yollar tutulmu durumda m? Her eye karn muhalif kalmak isteyen
sanatlarn nefes alabilecei, sistem d alanlar yok mudur? in gerei u ki, dars diye
bir yer yoktur. Her ey, burada olup bitiyor. Olsa olsa, kontrol edilmesi olanaksz derecede
zor, kaotik ara meknlardan sz edilebilir. Bunlarn en bata gelenleri de internet ve
sokaklardr. Bu iki ortam, sistemi sarsacak eletiri ve ifade biimleri retmeleri konusunda
korsan ruhlu sanatlara ilham vermekte, yasal snrlamalar aresiz brakmakta ve yeni
araylar iin umut olmaktadr.

KAYNAKA

Adorno, Theodor, W., (2003). Kltr Endstrisini Yeniden Dnrken, Cogito, Say. 36,
s. 76-78.

Ahmad, F., (2002). Modern Trkiyenin Oluumu, Doruk Yaynevi, Ankara.

Aren, S., (2002). Deime, Kreselleme ve Sosyalizm, Cogito, Say. 31, s. 59-67.

Arslan, Y., (2009). Yaamykm, der. Levent Ylmaz, Yksel Arslan Retrospektifi,

Santral stanbul, stanbul, ss. 235-247.

Ashton, D., (der.), (2001). Picasso Konuuyor, Mehmet Ylmaz ve Aye Nahide

Ylmaz (ev.), topya Yaynevi, Ankara.

Avar, V. ve Vasf K., (2011). Vahap Avar, RAMPA, stanbul.

309
Sleyman Demirel niversitesi
Gzel Sanatlar Fakltesi Hakemli Dergisi
ART-E Kasm-Aralk14 Say:14
ISSN 1308-2698


Baykam, B., (1988). "New York ilecek Denizdir", Gergedan, Trk Resim Sanat zel
Says, s. 46-50.

Baykam, B., (1990). Boyann Beyni, Ayhan Matbaas, stanbul.

Baykam, B., (1999). Maymunlarn Resim Yapma Hakk, Literatr Yaynclk, stanbul.

Bek, G., (2007). 1970 1980 Yllar Arasnda Trkiyede Kltrel ve Sanatsal Ortam, Doktora
Tezi, Hacettepe niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits Sanat Tarihi Anabilim Dal, Ankara.

Beykal, C., (1987). "Sanatta nclk ve nc Trk Sanatndan Bir Kesit", Hrriyet
Gsteri, Say. 80, s. 55-56.

Clark, T. J., (1994). "Painting in the Year Two", Representations, Say. 47, s. 1363.

Clark, T., (2004). Sanat ve Propaganda, Esin Hosucu (ev.), Ayrnt Yaynlar.

alkolu, L., (2008). 90l Yllarda ada Sanat: Krlma-Gerilim-oulculuk, haz.

Levent, ., (2008). ada Sanat Konumalar 3: 90l Yllarda Trkiyede ada

Sanat, YKY, stanbul, s. 7-16.

Erdemci, F., (2007). Byy Bozmak, Yeniden Yn Vermek, Modern ve tesi, Bilgi
niversitesi, stanbul, s. 37-85.

Erzen, J., (1999). "Cumhuriyetin Son eyreinde Sergiler", Cumhuriyetin Renkleri,

Biimleri, Trkiye Tarih Vakf, stanbul, s. 206-211.

Fischer, E., (1993). Sanatn Gereklilii, Cevat apan (ev.), V Yaynlar, stanbul.

Foster, H., (2008). ada Sanatta Siyasal Kavram, Sanat/Siyaset, ed. Ali Artun,
letiim Yaynlar, stanbul, s. 131-154.

Foucault, M., (1994). Dostlua Dair, Cemal Ener (ev.), Hil Yayn, stanbul.

Foucault, M., (2000). Entelektelin Siyasi levi, I. Ergden-F Keskin-O. Aknhay

(ev.), Ayrnt Yaynlar, stanbul.

Fukuyama, F., (1993). Tarihin Sonu mu?, haz. Hakan Ylmaz, Eski Dnyadan Yeni

310
Sleyman Demirel niversitesi
Gzel Sanatlar Fakltesi Hakemli Dergisi
ART-E Kasm-Aralk14 Say:14
ISSN 1308-2698


Dnyaya, Hil Yaynlar, stanbul, s. 193-221.

Germaner, S., (1999). Cumhuriyet Dneminde Resim Sanat, Cumhuriyetin

Renkleri, Biimleri, ed. Ayla dekan, Trkiye Tarih Vakf, stanbul, s. 8-25.

Greenberg, C., (1997). Modernist Resim, Modernizmin Serveni, haz. Enis Batur,

YKY, stanbul, s. 357-363.

Greenberg, C., (2004). nc ve Ki, Sanatn Felsefesi Felsefenin Sanat, haz.

Mehmet Ylmaz, Nazm zaydn (ev.), topya Yaynevi, Ankara, s. 244-263.

Guilbaut, S., (2008). New York Modern Sanat Dncesini Nasl ald, Elif

Gktepe (ev.), Sel Yaynlar, stanbul.

Haacke, H., (1993). Statement, Art in Theory, ed. Harrison & Wood, Blackwell, s.
105.

Hardt, M. ve Antonio N., (2001). mparatorluk, Abdullah Ylmaz (ev.), Ayrnt Yaynlar,
stanbul.

Hauser, A., (1984). Sanatn Toplumsal Tarihi, Yldz Gnl (ev.), Remzi Kitabevi,
stanbul.

nsel, A., (1999). Cumhuriyet Dneminde Otoritarizm, Bilano 1923-1998: Trkiye

Cumhuriyetinin 75 Ylna Bak, 1. Cilt, Trkiye Tarih Vakf Yaynlar, stanbul, s. 35-46.

Jameson, F., (1994). Postmodernizm ya da Ge Kapitalizmin Kltrel Mant,

Postmodernizm, haz. Necmi Zek, Ky Yaynlar, stanbul, s. 61-93.

Jameson, F., (2005). Kltrel Dneme, Kemal nal (ev.), Dost Kitabevi Yaynlar, Ankara.

Kagan, M., (1982). Gzellik Bilimi Olarak Estetik, Aziz allar (ev.), Altn Kitaplar, stanbul.

Kahraman, H. B., (1987). "Hamam Sergisinin Dndrdkleri", Sanat Olay, Say. 66, s.
52-56.

311
Sleyman Demirel niversitesi
Gzel Sanatlar Fakltesi Hakemli Dergisi
ART-E Kasm-Aralk14 Say:14
ISSN 1308-2698


Kahraman, H. B., (1995). "Sanat-Politika likisi: ada Toplumsallk Balamnda
Yeniden Temellendirme Denemesi", Manzaralar (Bedri Baykamn 27 Mays adl
sergisi iin hazrlanan gazete), s. 3.

Kahraman, H. B., (1995). Sanatsal Gereklikler, Olgular ve teleri, YKY, stanbul.

Kongar, E., (1983). Devlet Kltr-Sanat likisi: Devlet Felsefesi Asndan

Tartlmal Hrriyet Gsteri, Say. 36, s. 76-77.

Kongar, E., (2000). 21. Yzylda Trkiye, Remzi Kitabevi, stanbul.

Kortun, V., (1999). Vasf Kortunla Sylei, art-ist, Say. 2, s. 126-133.

Kreft, L., (2008). Sanat ve Siyaset: Sanatn Siyaseti ve Siyasetin Sanat,

Sanat/Siyaset, ed. Ali Artun, letiim Yaynlar, stanbul, ss. 9-49.

Lukacs, G., (1985). Estetik, 1. Cilt, Ahmet Cemal (ev.), Payel Yaynevi, stanbul.

Lyotard, J. F., (1994). Postmodern Durum, Ahmet idem (ev.), Vadi Yaynlar, stanbul.

Lunn, E., (1995). Marksizm ve Modernizm, Yavuz Alogan (ev.), Alan Yaynclk, stanbul.

Madra, B., (1990). "ada Sanatta pularn Yakaladk", Hrriyet Gsteri, Say. 110, s. 48-
51.

Madra, B., (2006). "Sermaye asndan kltr-sanat, mallarn dnda kalan bir mal

deildir", Evrensel Kltr, Say. 169, s. 76-78.

Manisal, E., (2006, 17 Temmuz). Gerek Derin Devlet Piyasa Gleri Olmasn?,

Cumhuriyet, s. 11.

Manisal, E., (2008, 30 Nisan). Piyasa zerinden Kar Devrim, Cumhuriyet, s. 11.

Marx, K. ve Friedrich E., (1999). Komnist Parti Manifestosu (1848), Ylmaz

Onay (ev.), Evrensel Basm Yayn, stanbul.

Minc, A., (1995). Yeni Ortaa, Mehmet Ali Aaoullar (ev.), mge Yaynlar,
stanbul.

312
Sleyman Demirel niversitesi
Gzel Sanatlar Fakltesi Hakemli Dergisi
ART-E Kasm-Aralk14 Say:14
ISSN 1308-2698


tgn, C., (2012). Bildirgeler Balamnda Sanata Hareketler, Oluumlar ve Hangar +/-,
Sanatn Gnceli, Gncelin Sanat, haz. Mehmet Ylmaz, topya Yaynevi, Ankara, ss. 79-119.

Rancire, J., (2010). zgrleen Seyirci, Burak aman (ev.), Metis Yaynlar,
stanbul.

Wallerstein, I., (1993). "1980'lerden Alnacak Dersler", Eski Dnyadan Yeni

Dnyaya, der. Hakan Ylmaz, Hil Yayn, stanbul, s. 45-65.

Wu, C. T., (2005). Kltrn zelletirilmesi - 1980ler Sonrasnda irketlerin

Sanata Mdahalesi, Esin Soanclar (ev.), letiim, stanbul.

Yasa Yaman, Z., (1998). 1950li Yllarn Sanatsal Ortam ve Temsil Sorunu,

Toplum ve Bilim, Say. 79, s. 94-136.

Yasa Yaman, Z., (2011). Suretin Sireti, Trkiye Cumhuriyet Merkez Bankas Sanat

Koleksiyonundan Bir Seki, 1 Kasm 2011 Sergi Katalou, Pera Mzesi, stanbul.

Yetkin, ., (1970). Siyasal ktidar Sanata Kar, Bilgi Yaynevi, stanbul.

Ylmaz, A. N., (2012). Gncele Sinmi Tarih, Sanatn Gnceli Gncelin Sanat,

haz. Mehmet Ylmaz, topya Yaynevi, Ankara, s. 13-32.

Ylmaz, M., (2011). Sakncal nk Edepsiz, topya Yaynevi, Ankara.

Ylmaz, M., (2012). Modern, ada, Gncel, Postmodern, Sanatn Gnceli,

Gncelin Sanat, haz. Mehmet Ylmaz, topya Yaynevi, Ankara, s. 22-31.

Ylmaz, M. ve efik ., (2012). Sanat ve Siyaset, Sanatn Gnceli, Gncelin

Sanat, haz. Mehmet Ylmaz, topya Yaynevi, Ankara, s. 136-171.

Ylmaz, M., (2013). Modernden Postmoderne Sanat, topya Yaynevi, Ankara.

Ziss, A., (1984). Estetik, Yakup ahan (ev.), de Yaynevi, stanbul.

313
Sleyman Demirel niversitesi
Gzel Sanatlar Fakltesi Hakemli Dergisi
ART-E Kasm-Aralk14 Say:14
ISSN 1308-2698



Grseller
Grsel 1. David, "Marat'nn lm", 1793, tuval zerine yalboya, 165x128 cm., <http://www.fine-arts-
museum.be/fr/la-collection/jacques-louis-david-marat-assassine?letter=d&artist=david-jacques-louis-1>
Grsel 2. Delacroix, "zgrlk Halka Yol Gsteriyor", 1830, tuval zerine yalboya, 260x325 cm.,
<http://www.louvre.fr/en/oeuvre-notices/july-28-liberty-leading-people>
Grsel 3. Daumier, "Crispin and Scapin", 1863-65, tuval zerine yalboya, 60.5x82cm.,
<http://www.musee-orsay.fr/en/events/exhibitions/extramural/exhibitionsmore/page/3/article/
daumier-3993.html?tx_ttnews%5BbackPid%5D=1388&cHash=2af58cd7d2>
Grsel 4. Kollwitz, "Sava Mahkumlar", 1908, gravr, 32.5x42.5 cm., <http://www.artgallery.nsw.gov.au/collection/
works/9234/>
Grsel 5. Dix, "Kat Oynayanlar", 1920, tuval zerine yalboya, kolaj ve fotomontaj, 110x87 cm.,
<http://www.nga.gov/exhibitions/2006/dada/images/artwork/202-108.shtm>
Grsel 6. Claude Cahun, "dmandaym, Beni pme", 1927, fotoraf, 10.4x7.6 cm.,
<http://www.sfmoma.org/explore/collection/artwork/10807>
Grsel 7. Pablo Picasso, "Guernica", 1937, tuval zerine yalboya, 349x776 cm.,
<http://www.museoreinasofia.es/en/collection/artwork/guernica>
Grsel 8. Geli Korzhev, "Komnistler: Bayra Kaldrmak", 1957-60, tuval zerine yalboya, 152x283 cm.,
<http://tmora.org/exhibition/raising-the-banner-the-art-of-geli-korzhev/>
Grsel 9. Jackson Pollock, "No. 18", 1950, fiber levha zerine yalboya ve emaye, 56x56.7 cm.,
<http://www.guggenheim.org/new-york/collections/collection-online/artwork/3484>
Grsel 10. Hans Haacke, "Piyasann Grnmez Eli", 2009, yerletirme, metin, hareketli el imgesi,
<http://www.paulacoopergallery.com/artists/HH/works/87>
Grsel 11. Ahmet ktem, "Ak ve Kapal", 1989-2011, yerletirme, metal dolaplar ve belgeler,
<http://www.kuadgallery.com/tr/artist/ahmet-oktem-3/yapitlar/>
Grsel 12. Canan Beykal, "Adsz", 1987, hastanelerdeki bebek lmleri raporlar ve ocuk giysilerinden
oluan kiisel sergiden belge,<http://saltonline.org/tr#!/tr/546/mutevazi-bir-miras-nilgun-ozayten-
kitabi?books>

314
Sleyman Demirel niversitesi
Gzel Sanatlar Fakltesi Hakemli Dergisi
ART-E Kasm-Aralk14 Say:14
ISSN 1308-2698


Grsel 13. Erda Aksel, "Tormentumero", (Gerilim Nesneleri), 1986, pirin ve elik, yaklak 45 cm
(Kaynak: Lucie-Smith, E., (1993), Erda Aksel, almalar 1986-1993, Rekmay Ltd., stanbul, s.22)
Grsel 14. Vahap Avar, "Forbidden Zone (Yasak Blge)", 1985, Trkiyenin farkl kamusal alanlarna
yaptrlm ve sanatlara gnderilmi 500er etiket, <http://vahapavsar.com/forbidden-zone/>
Grsel 15. Yksel Arslan, "Arture 234", 1981, kat zerine zel teknik (Kaynak: Ylmaz, L. (der.), (1993),
Yksel Arslan Retrospektifi, Santralstanbul, stanbul)
Grsel 16. Bedri Baykam, "Meet The Turk (Trk'le Tan)", 1985, tuval zerine kark teknik, 150x210 cm
(Kaynak: Selz, P., (1986), nsan Serveninden Dramlar, Aksoy Matbaaclk, stanbul, s.73)
Grsel 17. Yavuz Tanyeli, Portre, 1989, tuval zerine yalboya, 130x100 cm (Kaynak: Madra, B. (haz.),
(1989), 2. Uluslararas stanbul Biemali Katalogu, KSV, stanbul, s.194)
Grsel 18. Mehmet Ylmaz, Film Birden, 1985-89, kark malzeme, 63x30.5x30.5 cm (Kaynak: Sanat
arivi)

315