Professional Documents
Culture Documents
Alfabe PDF
Alfabe PDF
GRAMERA
KURDMANC
Celadet Al Bedir-Xan
BINGEHEN
GRAMERA
KURDMANC
Celadet Al Bedir-Xan
VVeanen NUDEM
WeanSn NDEM: 5
Bingehen Gramera Kurdmanc
apa Yekem 1994
Weann Ndem
Pergala berg rpelan: Ndem
VVeneya berge: C Bedir-Xan, ji M. Uzun
ISBN: 91-88592-04-9
END GOTIN
FiratCEWERI
MehmedUZUN
10
Wena kovare di nav kurdan de kefxweiyeke pir mezin an pe. Kovar
di destpeke de bi tpen latn ereb, pae j bi ten bi tpen latn
hate vveandin. Di hejmara pen debi nave"Armanc, awayS xebat
nivsandina Havvare" sernivsarek heye te de te gotin ku HAWAR de
ber her tit heyina zimane kurd bide nasn, ji levvre ziman serte
heyine ye pein e. paS j, di nivsare de evv kar xebaten ku kovare
dane ber xwe, yek bi yek, ten jimartin. Bi kurtebir, xebat ku kovare
behs dikir plan dikir, ev bn:
1 - Pekann belavkirina alfabeya kurd bi tpen latn di nav kurdan
de hnkirina vve.
2 - Li ser zaravayen kurd xebat kirin, vvan berhev kirin li ber hev
dann. Li bingehen zimane kurd, tarx avvaye rabn peketina vv
hr bn.
3 - Berhevkirina berhemen edebiyata kurd ya devk, vvek rok,
rrok, lavvje stran... vvan vveandin.
4 - Berhevkirin, senifandin belavkirina klasken kurd danasna
nivskar hozanen kurd.
5 - Li tarx erdngariya (corafya) vvelate Kurdistane hr bn. (ii)
Kovara HAVVAR'e bernama xwe pir ba bi cih an. Hejmara pen
ya kovare di sala 1932'an hejmara davvn j di 15'e trmeha 1943'an
de vveiya. Di ve deme de kovare 57 hejmar vveandin. Beguman, tev
bi hezaran dijvvar zehmetiyan. Hem hejmaren kovare, ji ser heta
davv, bi xebaten ku di hejmara yekemn de qala vvan hatib kirin, tij
ne: Bi sedan destan, rok, rrok, lavvje stran; perene heja ji ede
biyata klask ya kurd li ser vvan lekolnen pir ba; msal nivsaren
xwe ji genre'yen edeb; vvergeren ji zimanen biyan li ser zimane
kurd lekoln legernen heja(i2)
Piraniya lekoln legernen li ser ziman ku di kovare de vveiyan,
ji aliye Celadet Al Bedir-Xan hatin nivsn. Hervvek ku te zann, bi
sedan sal koer er hme esas ye jiyana civak ya kurdan b.
dsan bi sedan sal kurd nebn xwediye devvleteke netevvey ji ber van
sebeban j, kurdan nikarbn ziman edebiyateke nivsk ya peket
xurt ava bikirana. Pit sere chane ye yekemn, gava devvleta Osman
hilvveiya Komara Tirkiye ava b, revva kurdan hn xerabtir b.
Bere vvelate Kurdan du be bn (di navbera devvleten Osman Faris
de), le pit damezrandina Komara Tirkiye, 1923, Kurdistan b ar
pere zimane kurd li Tirkiye ( bee her mezin ye vvelate kurdan di
nav tixben Tirkiye de ye) hate qedexe kirin. Kurd ketin bin nre
asimilasyon zordariyeke eceb mezin. C. A. Bedir-Xan, biraye vv
Kamuran nevalen vvan hay ji revve hebn; eer xebateke xurt, freh
ilm nehata pekann, hinge zimane kurd di vvan ertan de, li ber
11
tehlka vvindabn b. Wan ev xeter dtin dest bi xebate kirin.
Xebate bi pekanna alfabeyeke latn ku li gora zimane kurd b,
dest pe kir. Ji roja ku slamiyet kete Kurdistane pe ve, kurdan dest
bi tpen ereb kirin.(i3) Le bele, ji ber ku zimane kurd, zimanek
Hindi-Evvrpay b, nivsna kurd bi tpen ereb gelek dijvvar b.(i4)
Nemaze di destpeka 1900' an de, kurdan dest bi xebate kirin ku dev ji
tpen ereb berdin tpen latn hilbijerin. Le bele, yekemn car bi
avvayek tekz, alfabeyeke kurd bi tpen latn ji aliye C. A. Bedir-
Xan ve hate pe.(i5) Di hejmara yekemn ya HAWAR'e de, digel
nivsaren ku bi tpen latn hatib nivsn, li ser alfabeya n j
agahiyen freh hene. Bi d vvena kovare re j, alfabeya n vvek
kitebokeke, vve sale, 1932, hate vveandin. Di pegotina kitSboke de,
Celadet Al Bedir-Xan sebeben ku alfabeya latn anbn pe, vveha
didezann:
"Di sala 19 19' an de, me dab iyayen Meletyi. Em ketibn nav
era Rewan. Micer Nowel (ngilzek) j digel me b. Micer zari
nvro dizanb, daebit ko hn zari bakr bibe ji xwe re her tit
dinivsandin. Min j hin methelok, stran rok berhev dikirin.
Carinan me li nivsarin xwe aven xwe digerandin, dimendin
diedilandin. Min bala xwe dida Micer, bi bilivkirineke biyan, li bi
dijwar destnivsa xwe dixwend, li beli ez, heta ku min ( ) i ( o
) ()ji (e ) h.p. derdixistin, dikelim ber hezar dijwar. Ma
cima?.. Ji ber ko Micer bi herfen latn, li min bi herfen ereb
dinivsandin. Ser vi yeke, di cih de min qerara xwe da ji xwe re ji
herfen latn alfabeyek pik an. "(16)
Ji vvena HAWAR'e vir ve ye ku krden Suriye Tirkiye alfabeya
latn ya HAWAR'e bi kar tnin gelek kitab, kovar rojname bi ve
alfabeye divvenin. (17) Pekanna alfabeya n ya latn, nemaze ji bo
Kurdistana Tirkiye, pir girng b. Ji ber ku karbidesten devvleta Tirk,
ji qedexekirina zimane kurd pe ve, di sala 1928'an de dev ji tpen
ereb berdan xwe spartin tpen latn. Wan dil heb ku evv bikaribin
bi v avvay, ji bo and, ziman tarxe, br bavveriyen mil
biafrnin. Kurdan j li Tirkiye, ji ber sebeben diyar, dest bi xwendina
pen latn kirin. Ji ber ve yeke j, pekanna alfabeyeke kurd bi tpe
latn, digel ku di navbera alfabeyen kurd tirk de ferqine mezin
hene, ji bo Kurdistana Tirkiye b destketineke mezin.
Pi pekanna alfabeya n, zimane kurd, ji aliye nivsandine, bi
pe ve ket. Ev yek di HAWAR'e de ba dixuye. Salek bi d vvene re,
kovare di hejmara xwe ya 20' an de, bi semama Heyineke Yeksal
nivsarek vveand. Ev nivsar pir ba nan dide ku kovare bernama
xwe ya li ser ziman pevena zimn bi zann meandiye. Di ve
12
nivsare de vveha te gotin:
"Beli, HAWAR, ev zaroka yeksaldijiyina mileti me de heyineke
weli ye ko hmi zimane me dan ye. Ed zimani me ne teni zimani
amftini ye, bye zimane nivsandini j. Ji mili din vi zaroka haniji
me re ev herf anne pi nivsandina zimani me gelek hisan bye
her dengi zimani me yek bi yek weke xwe, li ser kaxezi hatiye
reandin... weke em dibejin zimani nivsandini, nabit em bawer
bikin ku zimane me gihtiye wi reza ko her tit pi tele nivsandin."
(18)
Digel alfabe, yek ji xizmeten C. A. Bedir-Xan ya din j, xebata vv
ya li ser zimane kurd ye. W bi xebateke tekz pir heja bingeha
rezimana kurdiya bakur, kurmanc, an pe esas qadeyen zimane
nivsk bi ch kirin. W ji milek alfabeya xwe an pe ji milek j li
ser rezimane xebit; zaravayen zimane kurd dan ber hev ji bo zara-
vaye kurmanc reznaneke tekz an pe. rezimana HAWAR'e ro j ji
bo zimane nivsk esas e. (19) Di her hejmara HAWAR'e de end rpel
ji bo reziman hatibn veqetandin. vv fikir xebaten xwe di van
rpelan de divveandin.
Ji kovaren HAWAR, RONAH nivsaren vv yen din ku di deren
din de vveiyane, ba dixuye ku C. A. Bedir-Xan hem Kurdistan, gav
bi gav, geriyaye, li zarave devoken kurd ba hr bye, edebiyata
klasik ya kurd ba nasiye zimane edebiyata klask ba zanbye. Di
sala 1933'an de, vv ji seroke Komara Tirkiye, Mustafa Kemal re na-
meyeke (nivsareke) direj bi re kir. Ev nivsar krah xurtiya zanna
vv ba nan dide. Di ve nivsara xwe de, ji gelek babeten din pe ve,
evv li ser gotin ideayen zimanzanen nijadperest en rk radivveste
vvan yek bi yek p dike bi msalen freh avabn pevena
zimane kurd, peyvvendiya vv zimanen din dide zann. po)
Henveha danstandina Celadet Al Bedir-Xan bi kurdnas, rojhelat-
nas zimanzanen Evvrpaye re j xurt b. W evv didtin, ji vvan re
name dinivs cama j bi vvan re dixebit. Beguman, yek ji sebeben
rek pek tekzbna alfabe rezimana vv, ev danstandinen enter
nasyonal e. Ji xwe alfabe rezimana ku vv anbn pe, di sala 1970' an
de, li Franse, ji aliye dplomat kurdnase frensiz Roger Lescot ve
hate vveandin (Ev kiteb bi fransiz ye, msal bi kurd ne.)
Eer meriv gotina davv bibeje, xebat berhemen Celadet Al Bedir-
Xan, ji bo ziman, and edebiyata kurd ku di bin ereke tnd ni
jadperest de ye, pir giranbiha ne. Zimanek mna zimane kurd ku li
ber xetera vvindabne ye, bi saya xebat berhemen C. A. Bedir-Xan
jiriya vvindabne bi dr ketiye.
Le bele meriv dive xebat, eser aliyen C. A. Bedir-Xan yen din j ji
13
br neke; evv herend zimanzanek heja rojnamevanek xurt b,
evvend j nivskar, ar vvergervanek hoste b. iren ku vv hem bi
nave xwe hem j bi navine din (mustear) nivsne, ro j car bi car, di
kovar rojnameyen kurdan de ten vveandin nive n ji vvan dest-
kevvt dibin. Kurteroken vv ji aliye edeb, evve estetik xurt in.
vvergeren vv ku rpelen HAWAR RONAH'ye dineqinin, ro j bi
keftenxwendin.
Zimane ir, kurterok nivsaren vv devvlemend, rehet, xwe
manetij ye. Beguman, Celadet Al Bedir-Xan yek ji hosteyen her
mezin yen zimane kurd ye evv yek ji vvan nivskaran e ku kurd pir
ba bi kar ne.
1) Garo Sason, Krt Ulusal Hareketleri ve Ermeni Krt ilikileri, Orfius Frlag, Stockholm
1986.
2) Chris Kutchera, Le Moument National Krde, Ed. Flammarion, Paris, 1979.
3) Halil Nadir Kutlik, Orman ve Av dergisi, say 2, Ankara, 1963.
4) C. Kutchera, kitaba li jor qalkirt.
5) C. Kutchera, kjq.
6) Dnya Gazetesi, stanbul 5 Haziran 1977.
f) Zinar Silop, Doza Kurdistan, ap. Stevvr, Beyrut, !969.
8) Hemre Reo, Mr Celadet Bedir-Xan Jnengariya w bi kurt, HAWAR, apa 2.
Berlin, 1976.
9) C. A. Bedir-Xan, Rpelin6n Elfabe, am, 1932, apxana Teraq.
10) C. A. Bedir-Xan, HAVVAR, hej. 3, am, 1932.
ll)Hawar,hej.l,am, 1932.
12) C. A. BedirOCan, di dema sere duemn chanS de, digel Hawar6 kovareke n j
weand: RONAH. Ev kovar j, mna Hawar li ama hat vveandin km zede bi poltka xwe
ya wean6 mna Hawar b. L bele di Ronahiy de vvergerta ku ji gelek zimanan biyan
hatibn kirin hn betir, cih digirtin. Meriv div bibfije ku van vvergeran j tesreke ba li
pgketina zimane kurd kirin. Ronah di navbera 1 nsan 1942-adar 1949'an de, 28 hejmar
vveiya.
13) Rehber Rzan, Celadet Bedir-Xan, kov. Roja N, hej. 11, Stockholm, 1986.
14) Fuat Hama Khorshd, Kurdish Language and Geographical Distribution its Dialects,
Badat, 1983.
S) Bi qas ku min ji notta C. A. Bedir-Xan ku min ji ber avan derbas kiribn, fam kirin,
demek dirj bert vveandina HavvarS, vv alfabeyeke taybet bi tpn latn Skirib notan xwe
bi w alfabe dinivsandin.
16) C. A. Bedir-Xan, rplin alfabe, am, 1932.
17) Li perfin tran Iraq y8n Kurdistane hft j alfabeya ereb tS bikarann.
17) Havvar, hej. 20, am, 1933.
19)ZimanS kurd ji ar zaravn esas tene p& kurmanc soran, lort, dimil. Ji van kurmanc,
ji aliy kurdan Tirkiye, Suriye, Kurd6n Kafkas; soran ji aliye kurd6n ran6 Iraqe, rrna
zimane nivsk te bikarann ( Fuat Hama Khorshid, eqk.)
20)C. A. Bedir-Xan, Mektup-1933, apa 1. Heleb, 1937, apa 2. Ankara, 1978, we.
Komal.
14
BINGEHEN GRAMERA KURDMANCI
REMANEN BERPEKI
15
me di navbera du avan de ye.
16
dibe. Dengdaren zimane kurdmanc bst sise ne: b c
dfghjklmnpqrstvwxy z.
anek- Di pratike de dengder j i dengdaran bi avvaye
jern tene derexistin. Dengder bi sere xwe j dikarin
kteke bnine pe. Le dengdar be dengdereke tu kte
naynin pe. Hervvek di kta "par" de heke me dengdaren
(p) (r) xistin (a) bi tene hit ew (a) bi sere xwe j ktek e.
Le (p) (r) be (a) ye, an dengdereke din, nikarin kteke
bnin pe.
9- Doma dengderan: Dengder j i awire dome ve bi du
biran par dibin, kurt direj:
Dengderen kurt : e i u
Dengderen direj: a e o
Dengderen kurt bi derbeke ji deve me dertgn, deve me
bi nv vedibe, doma vvan hindik e evv tu caran direj
nabin.
Dengderen direj gava ji deve me derten dom dikin,
deve me bi temam vedibe evv tu caran kurt nabin.
Herend dengderen kurt (e i u) dengderen direj (e )
ji aliye ikil ve nzing hev bibin j, ji aliye deng ve ji
hev dr gelek bi ferq in. Ji ber ko cihderka heryeke
cidaye.
17
Ji mile din bejeyen ko di esle xwe de ne kurdmanc ne,
ji zimane biyaniyan ketine zimane me bi "i" ye destpe
dikin. Wek: "ibret, icra, iflas, imza, inkar, insaf, iaret". Ji xwe
kurdmancen kevin gava ev bejeya ha bi lev dikirin "h"
yek didan peiya vvan digotin: (hibret, hicra, hiflas, himza,
hinkar, hinsaf, hiaret). Ev bilevkirina ha hetan ro j di
hin cihen Kurdistane de peyda dibe.
18
Tevin, tevneprk).
Lebele, heke ji bervaj ve di bejeya n hevedidan de
(i) hate bilevkirin tete nivsandin j. ( Sikir, ikirdar. Sihir,
sihirbaz. Qedir, qedirgiran.)
E
pe pryenmin vpiy
de diyate vediye
re riya vvan vannyan(l)
19
I
der deriye me v deriyi
tl tiliyen min ve tiliye
xan xaniyete vanxaniyan
kurs kursiyenvv vankursiyan
20
ye diguhere. Hervvek di bejeyen jern de:
r rye min v ry
xwes xwesya te ve xwesye
21
12 - Tpa dubare : Di zimane kurdmanc de tpa dubare
nne. Ji levvre, heke di bejeyeke de tpek dubare b, yeke
vvan ji ber xwe de dikeve tpek bi tene dimne. Wek
niho, parkta (tir) gava dikeve paiya bejeyen ko bi (t) ye
temam dibin yek ji vvan her du "t" yan dikeve. Ji levvre
di nivsandine de j (t) yek bi tene tete nivsandin Ji ber
ko di vekta kurdmanc de tpa ko naye xwendin, naye
nivsandin.
Ev in end misal:
pa - v pav
ba - ev baev
yek-kte yekte
rind-tir rintir
pist - davv pidavv
bilind - tir bilintir
devvlemend - tir devvlementir
22
hin tp - nemaze di daekan de - herend neyin j bi lev
kirin, tene nivsandin. Evv nayine bi lev kirin, ji ber ko
bi avvak tpeke dubare ditnin pe. Le evv ne bi hev ve ne,
ji hev cida, yeke vve di divviya bej eke de a din di
destpeka bej eke din de ye.
Ez ji k zanim. ( e'ji)
1-a e
2 - no an ez ma pe
3 - dev erd per sto kar
4-qenc dran deng pist
5 -stran stand
23
no.
Bejeyen pirkte: serok, dengbej, mevandar, hilfi-
randin, dixwne, qermiandin, balafirgeh, rojname-
van.
Not - Bejeyen pirkte li gora hejmara kten xwe binav
dibin: Yekte, dukte, sekte, arkte, penckte...
24
Di zimane kurdmanc de biren qisete deh in: navder,
veqetandek, rengder, pronav, leker, jimarnav, hoker,
daek, gihanek, banean.
Pronav - ez, vve, evv, yen min, eve ha, i, k, ke, ko,
kjan.
25
Rengdr - Gevvr, n, qenc, bilintir, helesor, mezin, speh,
nizim.
Hoker - Hole, ro, hinge, nik, bes, k6m, k, kenge, niho,
no, bele.
Daek - di, li, ji, di-de, ji-re, der, digel, beri, pa,
pit.
G&anek - vvek, , an, le, ko.
le, lo, ax, hey, vvay, ho, ox.
26
NIQTEAN
27
Niqte - Niqte paiya komeke an dide. Ji levvre gava
komek temam dibe li davviya vve niqteyek tete dann:
Hev tariya eve diedilne. Bi reandina ave evvat tete
vekutin. Bedena Diyarbekre bedeneke kevnare ye.
Xwn bi xwne naye itin.
28
giredan. Di v hal de bihnok, bi avvak cihgirtiye giha-
neke ye. Ji mile din ev nandek dikare bikeve navbera
biren komeke en kiik j. Bi serte ko bi danna vve mana
komeke neyit guhartin. Temo, Cangr, Hevind Fer-
zende brayen hev in. Sor, sp, kesk zer rengen ala me
ne. Mirov bi axaftin, nivsandin xwendine ji heyvva-
nan tete ferq kirin. Kren min, hon ire bi ya min
nakin bi ya xelke dikin. Em hem, eme herin sere
vvelet. Bele. ez j, eze bi vve re bem.
29
ne bihstiye ko dibejin: "Her tit bi zrav diske; mirov
bi str". Ehmede Xan ji bo kiteba xwe gotiye:
30
NAVDER
31
GUHERBARIYA NAVDERAN
32
Bra Xweh
Pismam Dotmam
Bura Di
Kur Ke
Braz Braze
Hesp Mehn
Yekane Meh
Beran Mih
Ner Bizin
Dk Mirk
kevvener kevvame
kere ner kerame
pisinge ner pisinga me
sxure ner sxura me
hirener hirame
gre ner gurame
kevroke ner kevroka me
fe ner flame
43 - Qeyda jorn, qeyda gelemper e. Yan me neren
heyberen rihber, nemaze heyvvanan, bi gelemper bi v
avvay tene nan kirin. Le kem caran ji ve qeyde der,
bejeyen "me, ner, del, mak, mang" dikevin peiya bejeya
33
ray be tu tit bi vvan ve dibin; bej eke n bihevket
ditnin pe. Hinge evv beje bi hev ve tene nivsandin.
Hervvek: "nereker, maker, mekevv, delegur, mange".
34
MEJER
35
leker, tevvang veqetandeke dixuyin.
YEKEJMAR GELEJMAR
36
TEVVANG
37
Di komeken jern de navderen "hesp" "mehn" ne
hatine tevvandin. Ji ber ko evv her du j di vvan komekan
de kirar in kirar nayine tevvandin. Le ev navder bi xwe
di komeken jern de hatine tevvandin. Ji ber ko te de ed
ne kirar le bireser in.
Ez hesp dibnim. Ez hespan dibnim.
Ez mehn dibnim. Ez mehnan dibnim.
Di msalen jorn de navder hem biresere lekere ne. Le
navder biresere navdereke din j dibin. Hinge j navder
tene tevvandin. Hervvek: Ev gote eleke ye. Ava gole
sern e. Di iyayen Kurdistane de her texlt dehbe ce-
navvir hene. Gola Wane goleke speh ye.
38
yan "an" tevvang e. Ji levvre diviya b "gulan" ne hata te
vvandin. Le ev beje ji qeyde der bi avvartey careke din
tete tevvandin dibe " gulane" li una ko Dibejin "meha
gulan" dibejin "meha gulane". Ji ber ve yeke "an" a gulane
divet ji esle bejeye bete hesibandin.
39
mirov dikare bibeje "ez ji kevir-an-kevir ketim" dikare
bibeje j "ezjikevir ketim" bejeya "kevir" netevvne.
40
Ji ber ko di tevvange de esil navdera pan e hikim li
mejere vve ye heke evv ne hatiye tevvandin navdera me j
be tevvang dimne. "Eze herim keik kurik bibnim. Tu Revven
Felemez dibn?"
41
paiya navderan ten zede kirin.
Bireser gava dikevin peiya navderan be tu tit bi
vvan vedibin: ev keik, kjan mirov, ar xan, hin iya, end kiteb,
deh bizin, van zarokan.
Le gava navder bi xwe li pe e bireser dane pey, hinge
veqetandekek dikeve navbera navder bireser vvan
digihne hev: Beriya Merdine, hespe beza, mehna speh, iyaye
bilind, pehnava iye, nevvala kr, reke direj, stna xen, deste bi tene,
dara ikest, xencera min.
42
II - VEQETANDEK
43
iyayen bilind, deriyen male, dvvaren hevve, pismamen min,
miroven qenc, kevven ner, mehnen Cemd, nevvalen kr, dotmamen
vv, jinen delal, stnen str, aven tenik, destmalen Sineme, kevven
me.
Bi rast, gava em "Hespe Soro" dibejin, v hesp bi veqe-
tandeka "e" ji hespen din vediqetnin, xweser Soro
dikin. Bi v avvay em dizanin ko ev hesp hespe miro-
vek ye ko nave vv Soro ye evv ne hespe Gurgn,
Felemez an mirovek din e.
Dsan di msala "iyaye bilind" de j bi veqetandeke
vvesfe bilindbne em pe ve dikin v iyay ji vvekheven
vv nemaze ji iyaye nizim cida dikin ferqa bilind
nizimbne dixin navbera vvan.
Gava em "dotmama vv" dibejin, em el vve dotmame
dikin ko ne ya min e, ne j ya te ye, le ya vv mirov ye ko
evv bi me her divvan nas e.
44
- Ez en sor dixwazim ( yan destmalen sor dixwazim).
66 EK, EK, N.
EK - Ji bo yekejmara zayende ner.
EK - Ji bo yekejmara zayende me.
N - Ji bo gelejmara her du zayendan.
Ev veqetandek dikevin paiya vvan navderen ko hej bi
sere xwe ne tu bireser bi vvan ve ne bne.
Hespek hat Hespin hatin.
Mehnek hat. Mehnin hatin.
Min hespek dit. Min hespin ditin.
Min mehnek dt. Min mehnin dtin.
Ev hespek e. Ev hespinin in.
Ev mehnek e. Ev mehnin in.
Gava em "hespek hat" dibejin, em v hesp ji vvekheven
vv vediqetnin, le em vv nadin zann gelo ev kjan hesp
e? an hespe ke ye? Em vv bi ve veqetandeke nebinavkir
dikin.
Wezfa veqetandeka nebinavkir ji hevdbeja jern
xwe tete seh kirin. Kur ji bave xwe re dibeje:
- Ezben min dit, hespek hat kete hevve.
45
Bav - Gelo evv kjan hesp e? an hespe ke ye?
Kur - Nizanim ez herim le fedkirim.
Kur die, le fedkire, vedigere ji bave xwe re dibeje:
- Ezben, hespe ko hat hespe kumet e; an, hespe ko hat
hespe Gurgn e.
Bediro, hetan ko kur ne li hesp fenekir, kur
bav bi tene dizanin ko yek ji heyvvanen ko je re hesp
dibejin hatiye ketiye hevve. Le ji ber ko tu vvesfe vv bi
vvan ne nas e, evv hesp bi vvan ne binavkir ye evv niza-
nin evv kjan hesp e. Ji levvre veqetandeke nebinavkir
peve ye. Le pit ko kur die le fedkire vedigere, hinge
kur bav dizanin ko evv hesp, hespe kumet e; an hespe
Gurgn e. Bi gotinen din evv hesp bi vvan binavkir dibe.
Ji xwe veqetandeka binavkir "e" pe ve bye.
46
serek daye pey vvan.
Hespek delal hat. Hespine delal hatin.
Mehneke delal hat. Mehnine delal hatin.
Hespek sor hat. Hespine sor hatin.
Mehneke sor hat. Mehnine sor hatin.
Gelek ekere ye ko gava em "hespek delal " an "hespek
Soro" dibejin, ev gotin ne bi mana "hespek Soro" hr
bibin. Di gotina "hespe Soro" de qala hespek vvele dikin
ko bi her avvay bi me nas e. Le gava "hespek Soro" dibejin
ev hesp bi me bi temam ne nas e. Bi tene em dizanin ko
evv, hespek ji hespen Soro ye. Le evv kjan hespe Soro ye;
em pe nizanin.
47
"pismame min dotmama min hatine" Mirov dikare bibeje:
"Met mame min hatine". "Pismam dotmama min hatine".
end msalen din: Hesp mehna Lezgn. Ke kurek min
hene. Mih bizinine zozanan.
48
bigota "Kura Hacoye mezin". Heke me el keen Haco
bikira hinge mee "a mezin" bigota, ji ber ko veqetande-
ka kee "a" ye. "Kea Haco a mezin" Le heke me mezinbn bi
aliye Haco ve da hinge veqetandeka " Haco" pe ve dibe:
"Kea Hacoye mezin". end msalen din: Tifinga min a direj.
Hespek min xurt beza heb. Kiteba Hevind a perit. Mehna min
a kumet.
49
aneka tarz - Gramera frensizi dibeje ko zimane
frensizi veqetandeken xwe ji pronaveke latn girtine.
Gelo me yen xwe, ev bejeyen hr, ji k girtine?
Li gora tedqqaten ko heta niho min ekirine, me j
veqetandeken xwe ji hin pronavan girtine, le ne ji pro-
navine biyan, ji pronavine xwe.
Bele, veqetandeken me en binavkir ji pronavine me
en iark bi der hatine. Hervvek pedetir de bete gotin
"ye, ya, yen" pronavine iark ne veqetandeken me en
binavkir ji vvan hatine pe. Di esi bingeh de gava ev
pronav diketin peiya navdereke dibn rengderine
iark "" di" yek dikete navbera vvan navdere. Mesela
gotina "Hespe Soro" di esle xwe de "Hespe di Soro" (1) ye.
Bediro, pronaven "ye, ya, yen" di sikle "e, a, en" de bne
veqetandek bi paiya navderan ve zeliqne; carina j
ketine peiya rengderan. Yan "Ev hesp ye Soro ye " bye
"Ev hesp ye Soro ye". Msalen jern biserveketina veqe-
tandeken kurdmanc bi temam an didin.
50
Ev mehn, yen di Soro ne. Ev mehn, yen Soro ne.
Ev, mehnen di Soro ne. Ev, mehnen Soro ne.
51
Ev mehnin yen di Soro ne. Ev mehnin yen Soro ne.
Ev, mehnine di Soro ne. Ev, mehnine Soro ne.
52
III - PRONAV
53
74 - Di zimane kurdmanc de e texlt pronav hene.
1 - Pronaven kesn
2 - Pronaven iark
3 - Pronaven girek
4 - Pronaven pirsiyark
5 - Pronaven nebinavkir
6 - Pronaven xwedn
75 - Pronavan kesn. Ji van pronavan re pronaven
kesn dibejin. Ji ber ko evv, nemaze, dikevin una kesan
vvan dinimnin. Di qisete de se kes hene ko dikevin
axaftine. E xeberbej, yan ye ko daxeve, ye ko pe re tete
axaftin kese ko axaftin li ser vv ye. Di gramere de ji
vvan re kese pen, kese divvim kese eyim dibejin.
1 - Kese pen. Ye ko daxeve: Ez, min, em me, xwe.
2 - Kese divvim. Ye ko pe re tete axaftin: Tu, te, hon, vve,
xwe.
3 - Kese eyim. Ye ko di axaftine de qala vv dikin: evv,
vv, vve, evv, vvan, xwe, e.
Ji van pronavan "vv" ner, "vve" me en mayin tev de,
yan : "ez, min, tu, te, evv, em, me hon, vve, vvan, xwe, e" netar
in.
76 - Pronaven lihevxist. Ji pronaven netar ninen din
hene ko ji vvan re pronaven lihevxist dibejin. Ji ber ko
evv bi lihevxistina daek pronaveke tene pe.
77 - Pronaven kesn du tofen biserxwe ditnin pe:
Pronaven kirar, pronaven bireser.
Pronaven kirar bi gelemper dikevin una vvan
navderen ko di qisete de kirar in. Her bireser dikevin
una navderen ko di qisete de bireser in.
54
Ji levvre ev pronaven ha nayine tevvandin. Ji ber ko
iklen vvan en bireser iklen vvan en tevvand ne. Le
her pronaven ko iklen vvan en tevvand nnin, gava
evv, di qisete de dibin bireser, vvek navderen ko
dinimnin tene tevvandin.
Pronaven kirar Pronaven bireser
ez min
tu te
evv vv, vve
em me
hon vve
evv vvan
78 - Av/arte: Hervvek di mada (56) de hate gotin,
navder gava kirare lekereke gerguhez in, di zemanen
xwe en bor de vveke bireseran tene tevvandin ji bervaj
ve vvan en sererast vveke xwe diminin. Ji ber ve yeke di
van lekeran de pronaven kirar bi en bireser diguherin
her yeke vvan dikeve una a din; yan pronaven kirar
dibin bireser en bireser dibin kirar.
Ji levvre vvek "gotin, xwarin, xistin" di zemanen xwe en
bor de bi pronavine bireser tene evandin bireseren
vvan en sererast bi pronavine kirar tene nimandin.
Hervvek: min got, te xwar, vv xist, vve got, vve xwar, vvan
xist, me xwar. end msal:
Zne Ssin dit We evv dL
Hespan ceh xwar. Wan evv xwar.
Min qelemji deste xwexist Min evv ji deste xwe xist.
Cranan em dtin. Wan em dtin.
Soro ez xapandim. W ez xapandim.
55
PRONAVEN KIRAR
56
gerguhez hin j negerguhez in; hinge li gora pekhatina
komeke leker bi pronaveke an bi didovvan tene
evandin.
84- Pronava lekera negerguhez di peiy de:
Veca her leker li gora cisne xwe bi pronavine cihe tene
evandin. Yan lekeren negerguhez bi pronaven xwe
en gerguhez bi yen xwe. hervvek ji msalen jern
dixuye hevoken ko lekeran evv anne pe dikarin bi hev-
gihanga "" ye bi hev re bene giredan:
57
hatine existin. Di kesen eyim de pronavgn didovvan
yan "vv" "vvan" tene xistin komek dikevin iklen
jern:
Evv , ji xwe re hespek kir.
Evv n, ji xwe re hespek kirn.
Di v ikil de her du pronaven "evv" i yekejmar i ge
lejmar ed ne pronavine kesn le pronavine iark ne.
58
PRONAVEN BRESER
59
gotin: " Ez xwe di neynike de dibnim".
Le di komeka: " Ez pezeme diernim" de du pronav ji yek
kes yeke vvan kirar a din bireser gihane hev. Ji ber
ko evv herend ji yek kes bin j ne ji yek mejer ne; "min"
yekejmar her "me" gelejmar e.
Le ji mile din em dibnin ko di komeka "ez te biraye te
dibnim" de du pronav ji yek kes mejer gihane hev. Ji
ber ko her du j bireser in di vvan de tu kirar nne.
60
N1ANK - aneka jern li davviya mada ( 12) we bete zede
kirn. (Havvar: 28. rpel: 10)
S - Di hin cihen Kurdistane de gava ev dengdar "s" dide
pey dengdereke vve hinek tj vveke "z" k6 dixwnin. Ev
avvaye bilevkirine nakeve nivsandine "s" hergav
vveke xwe yan "s" tete nivsandin bi "z" ye nayeta gu-
hartin.
Avvaye Nivsandine Avvaye Bilevkirine
Biguhesne Biguhezne
Selete Zelete
Ez m Parse. Ez m Parze
Ez derbas bm. Ez derbaz bm.
Ji pesnan ditexile. Ji peznan ditexile.
61
PRONAVA BERBIHEVIN
brayen hev in " mana jern dide: " Ez braye te me, tu j braye min
".
2 - Yen hazir "ez" peyayine din in . Hinge komeka
"Em brayen hev in" bi avvaye jern tete mana kirin: "Ez braye
vve me, hon j (yan tu evv ) brayen min in".
end msalen din. Medheloke gotiye: "Kalojibekes, pre
62
j benefs her divvan li hev pirs". Di ve medheloke de "hev" ji
kese eyim du mirovan dinimne: kalo pre. Heke me
medhelok ji hev de xist mana jern je bi der tet: "W
(kalo) li pre pirs; vve "pre" j li kalo pirs.
Dijminan xar berda hev. Yan v aliy berda vv aliy
vv aliy j berda v aliy.
Em du heval in em ji hev ne raz ne. Yan ez ji vv ne
raz me, evv j ji min ne raz ye.
63
PRONAVEN LIHEVXISn
64
93- Tofa divvim: jev -jek, lev- lek, pev - pek, tev - tek.
Me jev - jek stand: me ji hev - ek stand.
Me lev - ISk pirs: me li hev - ek pirs.
Em lev - lek dipirsin: em li hev - ek dipirsin.
Me pev - pek nikar b: me bi hev - ek nikar b.
Em pev - pek nikarin: em bi hev - ek nikarin.
Me tev - tek da : me di hev - ek da.
Em tev - tek didin: em di hev - ek didin.
65
PRONAVEN IARKI
66
vv dibnim, ez vve dibnim, vvan got, ez vvan dibnim.
Le neexistina "e" ye etir e. Ji ber ko gava "e" hate
existin pronava iark "evv" bi pronaven kesn "vv, vve,
vvan" tevl hev dibe.
aneka jern di pey mada 90 re de bete senifandin.
67
97 - Pronaven iark en qersene se pronav in: ye, ya,
yen. Ev pronav li kes, tit heyvvanan be ko dr an ni-
zingbna vvan bidin zann iaret dikin di komeke de
hergav kirar in tucaran nabin bireser.
Ye ko hat biraye min b.
Yen ko hatin birayen min bn.
Ya ko hat dotmama min b.
Yen ko hatin dotmamen min bn.
Hervvek di msalen jorn de tete dtin ev pronaven ha
tucaran ne bi sere xwe ne hergav bireserek dide pey
vvan. Ev bireser j pronava girek "ko" ye.
68
Di v ikil de me ner yan zayende bejeye dsan xuya
dike. Le tite ko li aliye roaveye vvelet qewim ye ev ferq
j ji orte rakiriye bi tene ferqa mejer hitiye.
Eve ha Eva ha Even ha
vaya vaya vana
Evve ha Evvaha Evvenha
vvaya vvaya vvana
Nemaze ev sikil bi tu avvay nikare bikeve zimane
ivsk.
69
PRONAVEN GIREKI
70
PRONAVEN PIRSIYARKI
71
" i" carina veqetandeke dibe.
Ev k ye? Ev Hevind e. Ev zarokek e. Ev mirovek min e.
Tu ke dibn? Ez Hevind dibnim. Ez zarokek dibnim.
Ez mirovek xwe dibnim.
Tu k y Ez dergevane dibistane me.
Ev i ye? Ev kiteb e. Ev iya ye. Ev xapandin e.
Tu j i y? Ez j ji xwe re zilamek im.
Ev iye te ye? Ev pismame min e.
end msalen din: Tu bi ke re hat? Ye ko hat k b? Ez i je
bikim? Ez pe i bikim? Ke k kut? K ke dikuje? Ke got? i dest
daye te ? Ke dest daye te ? Te i xwar ? Tu i dixw ? Ke kar ke ? K
kare ke ? Ev bi ye? Te deste xwe daye i ?
72
gava ev beje lihevxist je pronaveke pirsiyark an pe;
hinan ji nav van bejeyan "d" "ji" "yek" girtin ji pro
nava xwe re ikile " kjik" e dan. Hinen din li una "yek" e
"an" a "van" e girtin ji pronava xwe re ikile "kjan" e
dane.
K -ji- van -yek Kjik
K -ji- van -yek Kjan
Ji xwe em ro j dikarin bibejin; "Tu ke ji van dixwaz". Le
bi v ikil bi tene mirov tene nimandin.
73
PRONAVEN NEBNAVKR
107- Yek. Heryek: Yek hat. Yek got. Yeke digote yek. Ez yek
dibnim. Min ji yeke re got. Heryeke digot. Heryeke dixwend. Yek
din digot Yeke din digot.
108 - Tu. Kes: Min tu ne dt. Kes ne hat. Kes ne got. Ez tivvan
nabnim. Tivvan ne xwar.
74
1 1 1 - Hin. Hinek: Hin hatin. Ez hinan dibnim. Hinan got. Min
75
PRONAVEN XWEMALIN
76
1 17 - Hervvek tete dtin ev pronaven hevedidan bi
her birek xwe, di qisete de vvezfeyine tevel dibnin.
Biren pen yan pronaven iark en qersene, an vvan
titan dikin ko me qala vvan kirine em xwediye vvan
in. Her biren pan, pronaven ko dane pey vvan an
kes yan xwediyan didin. Ji ber ve yeke pronaven pen
ji mejer zayende titan pronaven pan j i mejer
zayende xwediyan tene bijartin.
destmalamin ya min destmalenmin yen min
gopalemin yemin gopalenmin yen min
Di kesen eyim de pronaven ko xwediyan an didin ji
zayend mejere peve dr nzingbna kesan j didin
zann. "v, ve, van" nzing "vv, vvan" dr. Her xwe kerem
bikin fedkirin mada: 87
118 - Di zimane kurdmanc de, ji en jorn peve, hin
pronaven din en xwemaln hene tene ekirin j.
Hervvek: ye ke, ya tukes, yen kjane, ya hinekan, ye flanan h. d.
77
RENGDER
78
1 - Rengderen vvesfn
2- Rengderen iark
3- Rengderen jmarn
4 - Rengderen pirsiyark
5 - Rengderen nebinavkir
6 - Rengderen xwemaln
79
RENGDEREN VVESFN
boz, xank nizim, merek ba, mirovine xirab, jinine speh, destma-
leke sor, elekadoe. Hinge rengder biresere navdere ye.
2 - Bi lekera bne : ev tifing qenc e, evv xan nizim e, ederb ne
dagirt ye, hespe min beza ye, mehna ko hate avis e. Hinge
rengder pevebere lekera bne ye.
80
dema xeberdan an nivsandine de ninen din, ji n ve
tene saz kirin. Mna: pozberan, avbelek, diltenik, xwecivat,
nza, dilikest, kemxew, sorboz, warxwe, destvala h. d.
126 - Bi gelemper rengderen vvesfn di komeke de bi
navderen xwe peyda dibin. Le gava navderen vvan ne bi
vvan re ne, yan evv ji komeke ketine, hinge navder bi ve-
qetandeken ko rengder bi vvan ve dibn tene nimandin.
Hervvek di madeyen (64, 68) an de hate gotin veqetan-
dek dikeve peiya rengdere vvezfa pronave dibne.
Heke di qisete de, ji bere de, el li hesp mehne hati be
kirin, hinge mirov li una ko bibeje: " ez hespe boz dibnim "
an " ez mehna boz dibnim" dikare bibeje: " ez e re dibnim" "
ez a re dibnim"
127 - Le carina navder ji qisete yekcar dikeve
rengder vvek pronaveke li una vve radibe. Hinge
rengder, ji ber ko vvezfa navdere dibne vvesfe xwe e
rengdern vvinda dike, vvek navdere tete tevvandin ve-
qetandek bi paiya vve ve dibe.
Strane gnye:
Tirsim bimrim ne bnim esmera min
Riya Merdine bi ka e, delala min.
Bejeyen "esmer" "delal" herdu j rengder in. Le ji ber ko
li hire bne navder an jin an keikeke didin veqe-
tandeka me bi van ve bye. Heke me malike strane vege-
randin esilen vvan, hinge navder vedigerin nen xwe
rengder bi seren xwe be veqetandek diminin:
Tirsim bimrim ne bnim yara min a esmer
Riya Merdine bi ka e, yara min a delal.
81
DERECEYEN RENGDEREN VVESFN
82
rengderen adet "tir" eke zede dikin. Hervvek: qenc-qenctir,
bilind-bilintir, speh-spehtir, sor-sortir, direj-direjtir, freh- frehtir,
xurt-xurtir, beza-bezatir h. d.
129 - Ji mile din rengderen vvesfn di halen xwe en
adet kemper de bi zede kirina hin pirsan, nemaze ho-
keran di mana xwe de kem zede dikin.
1 - Ev hesp beza ye.
Ev hesp hinek beza ye.
Ev hesp gelek beza ye
Ev hesp yekcar beza ye.
Ev hesp ne evvend beza ye.
Ev hesp bi qas hev beza ne.
2 - Ev hesp (ji e din) bezatir e.
Ev hesp (ji e din) hinek bezatir e.
Ev hesp (ji e din) gelek bezatir e.
Ev hesp (ji e din) yekcar bezatir e.
Ev hesp (ji e din) ne evvend bezatir e.
Ev hesp ji hev ne bezatir in.
83
RENGDEREN IARKI
84
133 - Gava end navder didin pey hev, hervvek mirov
dikare her navdere bi rengdera xwe a iark an bide, li
gora zayend mejere navderan, dikare bi yek rengdera
iark j bes bike. m
Navderen ko dane pey hev ne ji yek zayend, le ji yek
mejer ne her du j yekejmar in. Rengdera iark ji
zayende navdera pan e bi tene navdera pan tete te
vvandin.
Ve re v kevan bide min.
an: V tr kevan bide min.
Tu v hesp ve mehne dibn?
an: Tu ve hesp mehne dibn?
Navderen ko dane pey hev ne ji yek mejer ne. Her
navder bi rengdera xwe tete nan kirin yek nikare
bikeve cihe a din li una vve rabe.
Tu v hesp van mehnan dibn?
Tu ve mihe van beranan dibn?
85
RENGDEREN JMARN
134 - Rengderen jmarn ji hin jmarnavan peve ne
tutit in gava bi navderan ve dibin an mejer mixdar
an reza vvan didin zann. Ji v avvir ve ev rengderen ha
du celeb in: jmarn rezn.
86
RENGDEREN PRSYARK
RENGDEREN NEBNAVKR
87
RENGDEREN XWEMALIN
88
- Heke rengderen xwemaln tev de ji yek mejer
ne hinge mirov dikare kurtebir bike bibeje: "Hespe min
te ann" Li una ko bibeje "Hespe min hespe te ann " an
"Hespe min ye te ann " .
JMARNAV
JMARNAVEN BNAVKR
89
144 - Her jmarnaven adet j i yeke heta dav/iye tev de
jmamaven bingehn in jmarnaven mayin tev de ji
van tene der.
90
TEVVANGA JMARNAVAN
91
Bst nv zebe (zebeek) bide min.
Bst zebe nvan bide min.
Bst nv seve (seveke) bide min.
Bst sev nvan bide min.
Zebe nv (nvek) bide min.
Sev nve (nveke) bide min.
Min ev hesp bi bst zer nvek kir.
Min ev hesp bi bst zer nvan kir.
Min ev hesp bi el zer nv kir.
Bi gote nv bizine em ter nabin.
92
Ev jmarnaven ha tevvangen xwe didin navderen xwe
vvan j vvek xwe ditevvnin: Bi e zeran, ji heft bizinan, di nav
hevdeh keikan de, bi el het eskeran ve, ji du sed nozdeh elekan,
ji hezar hete ar hespan.
93
BINGEHN
GRAMERA
KURDMANC
Celadet Al Bedir-Xan