PANEVROPSKI UNIVERZITET

FAKULTET PRAVNIH NAUKA

BANJA LUKA

ULOGA I ZNAAJ ARHIVA

DIPLOMSKI/SPECIJALISTIKI RAD

Student : Mentor :

Banja Luka, april 2015.godine

 PANEVROPSKI APEIRON UNIVERZITET
FAKULTET PRAVNIH NAUKA
BANJA LUKA

ULOGA I ZNAAJ ARHIVA

DIPLOMSKI/SPECIJALISTIKI RAD

Student : Mentor :

Banja Luka, april 2015.godine

 SADRAJ

1. UVOD ................................................................................................................... 1

2. OSNOVI ARHIVISTIKE ................................................................................... 2

2.1. Osnovni pojmovi o arhivistici ..................................................................... 2
2.2. Podjela arhivistike ....................................................................................... 5
2.3. Zadaci arhivistike ........................................................................................ 6

3. ARHIVSKA USTANOVA ARHIV ................................................................. 7

3.1. Etimologija .................................................................................................. 8
3.2. Osnovni zadaci arhiva ................................................................................. 8
3.3. Vrste arhiva ................................................................................................. 9
3.4. Arhivska graa ............................................................................................. 10
3.4.1. Vrste arhivske grae ...................................................................... 11
3.4.2. Arhivski fond i arhivska zbirka ..................................................... 12
3.4.3. Arhivska graa u nastajanju .......................................................... 14
3.4.4. Pravo na koritenje arhivske grae ................................................ 15
3.4.5. Objavljivanje arhivske grae ......................................................... 16
3.5. Kulturno prosvjetna djelatnost arhiva ...................................................... 18
3.6. Nauna uloga i rad arhiva ............................................................................ 19
4. NASTANAK I RAZVOJ ARHIVA ................................................................... 20
4.1. Nastanak i razvoj arhiva u svijetu ............................................................... 21
4.2. Nastanak i razvoj arhiva na prostorima bive Jugoslavije .......................... 23
NASTANAK I RAZVOJ ARHIVA NA TERITORIJI BOSNE I
5.
HERCEGOVINE ................................................................................................. 24
5.1. Arhiv Federacije Bosne i Hercegovine ........................................................ 28
5.1.1. Kantonalni arhivi ........................................................................... 33
5.1.2. Gradski arhivi ................................................................................ 34
5.1.3. Opinski arhivi .............................................................................. 35
5.2. Arhiv Republike Srpske .............................................................................. 35
5.3. Djelatnost arhiva Bosne i Hercegovine ....................................................... 37

6. ULOGA I ZNAAJ ARHIVA ........................................................................... 40

 7. ARHIVI U SAVREMENOME DRUTVU ...................................................... 41
7.1. Informacijske tehnologije i njihov uticaj na arhivistiku i arhivsku
djelatnost ................................................................................................... 42
7.1.1. Digitalizacija ............................................................................... 44
7.1.2. Mikrofilmovanje ......................................................................... 46
8. MOGUNOSTI RAZVOJA ARHIVA ............................................................ 48
8.1. Savremena arhivska teorija ....................................................................... 48
8.2. Perspektive razvoja arhivske slube u svijetu ........................................... 51
9. ARHIVSKE ASOCIJACIJE .............................................................................. 52

10. VAEI ARHIVSKI PROPISI ......................................................................... 54

10.1. Arhivski propisi u Federaciji BiH ............................................................. 55
10.2. Arhivski propisi u Republici Srpskoj ........................................................ 56
10.3. Kantonalni arhivski propisi ....................................................................... 56

11. ARHIVSKA TERMINOLOGIJA ...................................................................... 58

12. ZAKLJUAK ...................................................................................................... 62

13. POPIS KORITENE LITERATURE ............................................................... 63

14. POPIS ILUSTRACIJA ....................................................................................... 66

14.1. Popis slika .................................................................................................. 66
 1. UVOD

Od samog postanka ljudske vrste nastoje se sauvati odreene pojave koje su za ovjeka
smatrane veoma vanim. uvanjem zapisa koji su za ovjeka pretstavljali potrebu nastali su
arhivi. Pisanog dokumenta tj. Traga o prvim arhivima nema. Smatra se da su oni nastali kao
praktina potreba da se sauvaju veoma vani dokumenti.

Pojave prvih arhiva se veu za Bliski istok i za zapise koji su nastali na glinenim
ploicama u tom vremenu, ali pisanog dokumenta o prvim arhivima nema. Nakon tog vremena
pa do danas arhivska sluba ili arhivska nauka zauzima veoma znaajno mjesto u ivotu
ovjeka. U 19. stoljeu je odreen poloaj i ulogu arhiva kao ustanova koje preuzimaju, uvaju,
obrauju i daju na koritenje gradivo raznih stvaratelja, te razvijena dva osnovna naela
arhivistike: naelo provenijencije i naelo prvobitnog reda, koji su temelji na kojima poiva
arhivistika teorija i praksa 20. stoljea. Arhivistika se razvija kao nauka koja se bavi
prouavanjem biti arhivskog gradiva, njegova sreivanja, upravljanja, uvanja, istorije i prava
koja ga reguliraju. Za arhive u Bosni i Hercegovini moemo rei da predstavljaju dio zajednice
ustanova koje u osnovi vre javnu funkciju, te kao takve zauzimaju veoma vano mjesto u
cjelokupnom sistemu informisanja, dajui korisnicima brze, jasne i neophodne informacije.
Prvi arhivi u BiH su nastali relativno kasno za razliku od mnogih drugih zemalja, meutim
njihova funkcionalnost je u mnogome doprinijela razvoju nauke i kulture na prostorima Bosne
i Hercegovine. Trenutno u Bosni arhivska sluba je podjeljena na entitetsku, kantonalnu,
opinsku i gradsku arhivsku slubu. Iako je pristup informacijama u bosanskohercegovakim
arhivima brz i jednostavan, te rezultati na tom planu zadovoljavajui, prisutni su i odreeni
problemi koji stoje ne samo pred arhivima, ve i pred cjelokupnim drutvom i dravom.

Bosni i Hercegovini i iroj zajednici su neophodne funkcionalne i strune arhivske usta-

nove, sposobne ispotovati sve ustavne i zakonodave obaveze, to podrazumjeva i potivanje
ljudskih i graanskih prava, a time i pravo pristupa informacijama. Samo u ureenim arhivskim
ustanovama korisnici e imati potpune i cjelovite informacije, a arhivi cijelim svojim kapacite-
tom uestvovati u demokratizaciji drutva.

1
 2. OSNOVI ARHIVISTIKE

Kada se govori o arhivistici obino se misli na nauku koja se brine o tome kako su
nastali arhivi, koji zadatak oni imaju i koja je svrha njihovog postojanja. Kao osnovni cilj
arhivistike kao naune discipline postavlja se opcija da se iznau najbolje i najefikasnije metode
za ouvanje, obradu i prezentaciju arhivske grae. Sam zadatak arhivistike je da na naunim
osnovama utvrdi principe i metode praktinog rada u arhivu, jer arhivistika u svojoj oblasti
objedinjuje i teoriju i praksu.

2.1. Osnovni pojmovi o arhivistici

Govoriti o arhivistici, znai govoriti o pomonoj istorijskoj nauci koja se u sutini bavi
prouavanjem i unapreivanjem same metodologije strunog rada u arhivskoj struci. Takoer,
moemo rei da se arhivistika bavi i utvrivanjem zakona putem analize i sinteze koji se
primjenjuju u radu sa arhivskom graom.
Profesor Azem Koar (1995) u svojoj knjizi o arhivistici navodi da je arhivistika pored
istorije veoma tijesno povezana sa velikim brojem pomonih istorijskih nauka : paleografijom
(radi itanja starih pisama), diplomatikom (radi klasifikacije stare grae), sfragistikom (radi
identificiranja i datiranja peata), hronologijom, heraldikom itd. U novije vrijeme javlja se sve
vie potreba za uspostavljanjem tijesne veze izmeu arhivistike i informacionih nauka.
Sutina pojma arhivistika se odnosi na bavljenje dokumentima uope, od trenutka kada
nastaju, do trenutka kada se odlau u arhivske depoe. Uenje o arhivistici i onome to je vezano
za arhivistiku, predstavlja znanje o tome kako su u prolosti nastajali arhivski materijali, kako
se o njima vodila briga, kako su oni uvani, odlagani i kako se o njima vodila briga. Za
arhivistiku kao nauku moemo rei da je nauka koja se javila u novije vrijeme, meutim
predmet bavljenja arhivistike je star koliko i samo ovjeanstvo. Na osnovu toga moemo rei
da je arhivistika veoma kompleksna nauna disciplina koja se izborila za svoj status tek u 20.
stoljeu.

U udbeniku namijenjenom uenicima druge faze srednjeg usmjerenog obrazovanja

prevodilake i arhivsko-muzejske struke, Ivanka Bruk i Ljubodrag Popovi (1985) naveli su
odreene predmete koje prouava arhivistika, i to :

- Metodologija evidentiranja i zatite registraturne i arhivske grae van arhiva;

- Metodologija preuzimanja i smjetaja arhivske grae u arhive;

2
 - Metodologija klasificiranja, sistematizovanja i sreivanja arhivske grae i izrade
nauno informativnih sredstava o grai (vodii, pregledi, inventari, regesta i dr.),
kao i izrade historijske biljeke o fondu ili zbirci;
- Metodologija koritenja arhivske grae u naune, javno pravne i privatno
pravne svrhe;
- Metodologija publikovanja nauno informativnih sredstava o arhivskoj grai kao
i same grae;
- Metodologija kulturno prosvjetne i propagandne djelatnosti arhiva
(organizovanje izlobi arhivske grae, predavanje, saradnja sa RTV i filmom,
saradnja sa turistikim organizacijama, kolama i sl.);
- Tehnologija fizikog uvanja dokumenata (vlanost vazduha, temperatura,
svjetlost) u vezi sa raznim vrstama materijala arhivalija ( papir, pergament, film,
fotografija, magnetofonske trake, digitalni i optiki mediji i dr.).

Pored svega gore navedenog za arhivistiku moemo rei da takoe prouava istorijat i
razvoj arhivske slube arhivskih institucija u prolosti i oblike moderne organizacije arhivske
slube i arhivskih institucija u svijetu danas.

Za pojam arhiv u novije vrijeme se koristi vie znaenja, a prema Bruk i Popovi (1985)
oznaavao je :

a) Jedan arhivski fond (arhivski fond koji je nastao radom jedne institucije ili jedne
osobe);
b) Registratura, odnosno pisarnica gdje se odlau dokumenti;
c) Arhivsku grau uope;
d) Depo arhive u kojem se uva arhivska graa;
e) Specijalnu strunu instituciju koja uva arhivalije.

U osnovi ovi pojmovi su nastali tokom samog razvoja arhivskih institucija, kao i
arhivske slube i zadrali su se itavim vremenom do dananjeg doba. Kroz razvoj strune
arhivistike literature, terminolokih rijenika, a prije svega zakonskih propisa, pojam arhiva i
arhivske slube bio tano odreen u dananjem znaenju, kad kaemo da je arhivska sluba
specijalizovana struna sluba koja se bavi zatitom arhivske i registraturne grae.

3
 Putem mree arhivskih institucija, arhivska sluba obavlja slijedee zadatke (Bruk i
Popovi, 1985) :

- Vri struni nadzor nad arhiviranjem, uvanjem, strunim odravanjem i

odabiranjem arhivske grae;
- Nalae preduzimanje mjera za otklanjanje nedostataka u pogledu zatite arhivske i
registraturne grae van arhiva;
- Preuzima u arhive, uva i odrava arhivsku grau, sreuje i obrauje arhivsku
grau;
- Objavljuje informativna sredstva o grai koju uva, kao i samu grau;
- Istrauje grau koja ini cjelinu sa onom koju uva;
- Svim zainteresovanim institucijama i pojedincima obezbjeuje uslove za korienje
arhivske grae koju uva, bilo da je ele koristiti u naune, bilo pravne ili privatno
pravne svrhe;
- Pribliava grau iroj javnosti putem prireivanja izlobi arhivske grae,
predavanjima, kontaktima sa kolama, preko radija, televizije, filma i sl.

U pojedinim europskim zemljama u okviru same arhivske slube postoji vie vrsta
arhiva. Obino je podjela napravljena na istorijske i administrativne arhive. Zadatak istorijskog
arhiva je uvanje starije arhivske grae, dok administrativni arhiv ima za zadatak uvanje grae
mlaeg datuma tj. grae iz novijeg vremena. Pored ovih arhiva u europskim zemljama moemo
sresti jo i privatne arhive u kojima se uz novanu naknadu uva graa privatnih preduzea,
udruenja i slino. Takoer je vano napomenuti da postoje i crkveni arhivi koji imaju ulogu
ouvanja arhivske grae vjerskih organizacija i crkava.

U nekim zemljama postoje i specijalizovani arhivi za odreenu vrstu arhivske grae kao
npr. privredni arhivi, u kojima se uva graa privrednih organizacija i udruenja, audio-vizuelni
ili kino fono arhivi, gdje se pod posebnim odgovarajuim uslovima uvaju gramofonske
ploe, magnetofonske trake, filmovi, fotografije i sl. kao i kartografski arhivi, gdje se uvaju i
obrauju karte, mape, planovi i sl. U SAD i mnogim evropskim zemljama arhivske grae ima
u rukopisima u odjeljenjima biblioteka i muzeja.

4
 2.2. Podjela arhivistike

Meunarodno arhivsko vijee - MAV (Interantional Concil on Archives-ICA) osnovano

je 1950. godine na Prvom meunarodnom kongresu arhiva u Parizu. Razvilo se iz Komiteta
arhivskih strunjaka, koji je formiran prije Drugoga svjetskog rata, iz kojeg je 1948. nastalo
Meunarodno udruenje arhiva. Kolektivna je lanica UNESCO-a, kao meunarodne
organizacije za obrazovanje nauku i kulturu. Osnovna podjela arhivistike se odnosi na podjelu
koja je napravljena i usvojena od strane Meunarodnog arhivskog vijea, a obuhvata ukupno
pet cjelina s obzirom na njen zadatak i cilj.
Dr. Sejdalija Gui u svom priruniku za arhiviste vri podjelu arhivistike prema MAV-
u na :

1. istu arhivistiku arhivsku teoriju;

2. Arhivsku tehniku;
3. Istoriju arhivistike i arhivske slube;
4. Na propise o arhivskoj slubi i arhivima arhivsko zakonodavstvo;
5. Arhivsku praksu.

ista arhivistika, ili arhivistika u uem smislu te rijei, bavi se prouavanjem

arhivistike teorije i utvrivanjem principa i pravila koji se primjenjuju u strunom radu sa
arhivskom graom. Ona prouava metode evidentiranja i zatite registraturne i arhivske grae
van arhiva, metode izluivanja bezvrijedne registraturne grae i odabiranje i preuzimanje
arhivske grae u arhive, nain i uslove smjetaja i uvanja grae u arhivima, metode
klasificiranja, sistematizovanja, sreivanje grae i izrade nauno informativnih sredstava o
grai, metode publikovanja, izlaganja grae na izlobama kao i sve druge oblike korienja
arhivske grae u naune i druge svrhe.

Arhivska tehnika prouava tehnike uslove i mogunosti uvanja i zatite arhivske

grae, arhivsku zgradu ( njenu lokaciju, graevinske zahtjeve, proporcije izmeu koliine
arhivske grae i veliine prostorija za njenu obradu i smjetaj i dr.), opremu arhivske zgrade
(namjetaj u radnim prostorijama, itaonici, laboratorijama, depoima i sl.), tehniku opremu
(vrste polica u depoima, vrste alata i instrumenata za radionice i laboratorije, mikroitae za
itaonice, aparate za umnoavanje i kopiranje i sl.).

5
 Istorija arhivistike i arhivske slube prouava razvoj arhivske djelatnosti, arhivskih
institucija i arhivske teorije od najstarijih vremena do danas, kao i modernu organizaciju
arhivske slube i arhiva danas.

Propisi o arhivskoj slubi i arhivima reguliu osnovne principe statusa ove slube,
njenog odnosa prema drutvu u cjelini, odnosa prema drutvenim slubama sa kojima je u
dodiru, meusobnog odnosa arhivskih institucija, kao i osnovne principe na kojima poivaju
savremeni meunarodni odnosi arhivskih slubi pojedinih zemalja.
Arhivska praksa se bavi izuavanjem i unapreenjem praktine djelatnosti arhivskih
ustanova i radnika u njima. Obuhvata sve mjere i poslove oko zatite arhivske grae kako u
nastajanju tako i prilikom rada na preuzimanju zajedno sa izluivanjem, rad na obradi i
sreivanju preuzete grae, rad informativne slube u arhivu, radi lakeg koritenja grae. Tu su
i poslovi tehnike zatite, njenog obnavljanja pa je arhivska praksa ustvari oivljena arhivska
teorija. Da bi arhivist mogao obavljati posao neophodno je prije svega da zna iz koje i kakve
ustanove potie arhivska graa. Arhivistika ga upuuje kako se vri sastavljanje inventara i
kataloga koja e omoguiti bre i lake upoznavanje sa arhivskom graom. Praksa daje i
uputstva kako se arhivska graa najbolje uva od propadanja.

Kao nauna disciplina arhivistika se bavi:

1. Spoljnim ustrojstvom arhiva - gdje spada poloaj arhivske zgrade, prostorija i

namjetaja za smjetaj grae i sve ono to se tie zatite i uvanja arhivalija;
2. Unutranjim ustrojstvom arhiva - podrazumijevamo evidentiranje registraturnog
materijala, sakupljanje, sreivanje i inventarisanje i katalogiziranje arhivske grae,
naina koritenja i objavljivanja arhivske grae.

2.3. Zadaci arhivistike

Osnovni zadaci arhivistike su da na naunim osnovama utvrdi osnovne principe i

metode praktinog rada u arhivskim ustanovama. Jedan od glavnih zadataka arhivistike jeste
da iznalazi najbolje teorijske metode koji e u arhivskoj praksi pomoi da se arhivska i
registraturna graa to bolje uva, sredi, obradi i zatiti od tetnih utjecaja, te prezentira javnosti
odnosno koristi u naune i privatno pravne potrebe.

6
 3. ARHIVSKA USTANOVA - ARHIV

Nastajanje arhiva vezuje se za nastanak ljudske vrste. Tanih i pouzdanih podataka o

nastanku arhiva nema, ali se pretpostavlja da su arhivi stari koliko i sama ljudska pismenost.
Postojanje privatnog vlasnitva i zakona, dovodi do biljeenja podataka o stanju imovine ili
osobe koja posjeduje tu imovinu. Sauvane obavijesti o takvim podacima datiraju jo iz
najranijeg doba. U tim spisima su sauvane obavijesti o imovini, osobi koja posjeduje tu
imovinu, porezima, sudskim sporovima, osvajaima, vladarima. Ovakve obavijesti su obino
bile urezane u kamenu ili ispisane na glinenim ploicama, neke su ak bile uzidane u dijelove
tadanjih graevina.

Uloga arhiva mijenjala se vremenom u skladu sa promjenom shvaanja drave, a

posebno sa shvaanjem znaaja i uloge dokumenta kao predmeta rada samih arhiva. Negdje do
kraja XVIII stoljea dokumenti su smatrani vlasnitvom vladara, vjerskih ustanova, a njihova
uloga se ogledala u ulozi dokaznog materijala. Negdje od tog perioda poinje znaajnije da se
razvija uloga arhiva kao posebnih ustanova u kojima se sakuplja i uva arhivska graa.

Za arhiv moemo rei da je ustanova u kojoj se prvenstveno skuplja, a zatim evidentira,

sreuje, obrauje i daje javnosti na koritenje arhivska graa. Arhivskom graom smatra se sav
izvorni i reproducirani (pisan, crtan, tampan, snimljen ili na bilo koji drugi nain zabiljeen)
dokumentacioni materijal koji je od znaaja za istoriju i druge znanstvene oblasti, a nastao je
kao rezultat rada dravnih organa, ustanova, drutava, obitelji i pojedinaca, bez obzira kad i
gdje.

Kada je rije o Europi, datiranje arhiva se vee za XVIII stoljee kada se deava
promjena u drutvu koja se odraava na samo postojanje arhiva i arhivske grae. Do XVIII
stoljea arhiv i arhivska graa imali su, kako smo ve naveli, dokazni znaaj u pravnim i
sudskim sporovima. Pravo nad koritenjem arhivske grae imao je jedino njen stvaralac, ijim
je djelovanjem nastala pisana graa. Samim tim, arhivska graa koja je uvana predstavljala je
iskljuivo pravo u zatiti linih interesa stvaraoca. Tek u XVIII stoljeu, kada je dolo do
ojaanja europskih nacionalnih drava, interes za arhivsku grau se mijenja. Arhivska graa
postaje izvor za izuavanje i pisanje nacionalnih historija, pa arhivski dokumenti dobijaju
znaaj prvorazrednog istorijskog izvora, pored znaaja u dokazno pravnom postupku. Zbog
toga izmijenjenog odnosa, javila se potreba za trajnim pohranjivanjem arhivske grae, kako bi
se mogla uvati i koristiti. Tek tada dolazi do formiranja arhivskih ustanova (prva takva
ustanova je bila Nacionalni arhiv u gradu Parizu) sa mreom podreenih arhiva.

7
 Postojanje glavnog arhiva i mree podreenih arhiva (koji su se nazivali departmani)
dovelo je do prvog pravog formiranja arhivskih ustanova. Ovim ustanovama povjeravala se
briga o ouvanju, sreivanju i davanju na koritenje u naune svrhe arhivske grae (najee za
izuavanje nacionalnih istorija). Formiranjem arhiva prvi puta se zakonom regulie uvanje
arhivske grae, a arhivskim ustanovama se nalagalo da su obavezne vriti zatitu arhivske
grae, kako one u samom arhivu, tako i one grae koja je u nastajanju. Arhivi su osnivani na
principu teritorijalne i hijerarhijske nadlenosti, s tim da je cjelokupni teritorij jedne drave
morao biti pokriven mreom arhivskih ustanova.

3.1. Etimologija

Etimoloko znaenje rijei Arhiv potie od grke rijei arheion to znai nadletvo ili
administrativna institucija.

Kroz istoriju arhivisti su izjednaavali rije arheion sa grkom rijeju arhajotis to znai
starina, pa su pogreno smatrali da sve starine ine bitno obiljeje arhiva.

Od grke rei arheion nastao je latinski izraz. archivum sa dvostrukim znaenjem

nadletvo i grupa dokumenata koja se uva i taj izraz e sauvati oba znaenja kroz sve vrijeme
administriranja na latinskom jeziku. Arhiv je u prolosti imao razliita znaenja : zbirka pisane
grae, mjesto gdje se ona uva, ustanovu u kojoj se pisana graa uva, obrauje i sl. U
savremenoj arhivskoj teoriji i praksi, terminom arhiv oznaava se samo arhivska ustanova.

3.2. Osnovni zadaci arhiva

Sadraji rada arhiva su se u prolosti mijenjali, sve u skladu sa drutvenim statusom koji
su u odreenim vremenskim razdobljima arhivi imali. Dananji savremeni arhivi, kao i
uposlenici koji rade u njima, pred sobom imaju slijedee zadatke :
1. Evidentirati stvaraoce i imaoce i njihovu registraturnu i arhivsku grau;
2. Preuzima arhivsku grau od stvaralaca i imalaca;
3. Vodi evidenciju o arhivskoj grai svojih fondova i zbirki;
4. Vodi knjigu ulaznog inventara i inventara za pojedine fondove i zbirke;
5. Preduzima tehnike i tehnoloke mjere zatite arhivske grae (mikrofilmovanje,
restauracija, konzervacija i dr.);
6. Vri strunu i naunu obradu arhivske grae;

8
 7. Izrauje metodska uputstva, standarde i normative za arhivsku djelatnost;
8. Prati i prouava razvoj arhivske djelatnosti;
9. Obezbjeuje uvjete za koritenje arhivske grae i istu daje na koritenje;
10. Izrauje nauno obavjetajna (informativna) sredstva;
11. Vri istraivanja u cilju kompletiranja arhivskih fondova;
12. Objavljuje arhivsku grau, strune asopise i inventare;
13. Organizira predavanje, izlobe i druge pogodne oblike kulturne, prosvjetne i naune
djelatnosti;
14. Vri struno obrazovanje i usavravanje uposlenika arhivske struke;
15. Obavlja meu arhivsku i meu dravnu saradnju;
16. Na zahtjev zainteresiranih pravnih i fizikih lica izdaje uvjerenja, potvrde, ovjerene
prepise, fotokopije i druge isprave o injenicama koje su sadrane u arhivskoj grai.

3.3. Vrste arhiva

Arhivske ustanove razlikuju se prema sadraju i vrsti arhivske grae koju uvaju.
Postoje arhivi opeg tipa, specijalni arhivi i arhivska odjeljenja.

Arhivi opeg tipa mogu biti javni i privatni.

Javni arhivi preuzimaju i uvaju grau nastalu djelovanjem stvaralaca iz svoje

nadlenosti (dravni organi, institucije, drutva, porodice, pojedinci, preduzea).

Privatni arhivi koje osnivaju pojedinci (privatna pravna lica i privatna lica) prikupljaju
i uvaju samo onu grau koju oni ele. U Sarajevu djeluje privatni arhiv u okviru Bonjakog
instituta Adila Zulfikarpaia.

Specijalni arhivi uvaju, sreuju i obrauju arhivsku grau odreenog stvaraoca.

Najei specijalni arhivi su: filmski arhivi, arhiv RTV, diplomatski, vojni, MUP-a i sl.

Arhivska odjeljenja su organizacione jedinice u okviru neke ustanove ili institucije.

Arhivska odjeljenja se formiraju za potrebe tih institucija, a grau prikupljaju, sreuju prema
arhivskim standardima. Odjeljenja djeluju kod akademija, sudova, zavoda za izgradnju grada
(zbirke planova i nacrta), geodetskih zavoda, instituta i sl.

9
 3.4. Arhivska graa

Pojam arhivska graa ima svoju dugu evoluciju, poevi od 16 stoljea pa do

savremenog doba. Na to su uticala dva presudna faktora : jaanje administracije i razvoj
arhivistike.

Znaenje pojma arhivska graa se mijenjalo kroz istoriju, meutim ni danas ne postoji
zvanina jedinstvena definicija arhivske grae i ovaj pojam je nemogue pravilno shvatiti bez
pojma arhivski dokument, zato to arhivski dokument ini arhivsku grau (jednina) odnosno
to arhivska graa (mnoina) predstavlja skupinu arhivskih dokumenata. Ipak, teoretiari
arhivistike iz mnogih zemalja svijeta proiruju pojam arhivske grae na svu dokumentaciju bez
obzira na njeno porijeklo (slubena i privatna) utvrujui da je njeno osnovno obiljeje poslovni
karakter. Arhivsku grau ne ine vie samo pisani dokumenti, ve sve ono to moe posluiti
kao dokazno informativno sredstvo. Prema njemakom arhivistu Adolfu Breneku pod pojmom
arhivske grae se podrazumijeva skup dokumenata koji su izrasli iz poslovne ili pravne
djelatnosti, fizikog ili pravnog lica, a odreeni su da budu trajno uvani kao izvori i dokumenti
prolosti na nekom odreenom mjestu. To je Brenekova formulacija.

Meutim, danas vai slijedea formulacija : Arhivskom graom smatramo sav izvorni i
reprodukovani materijal u koji spadaju: pisani materijal, crtani, fotografisani, tampani i sl.,
kao i na drugi nain zabiljeeni dokumentarni materijal koji ima znaenja za istoriju i kulturu,
a nastao je radom dravnih organa, ustanova, privrednih i drutvenih organizacija, graansko-
pravnih lica, porodica i sl. Najkrae reeno arhivska graa su dokumenta koja vie ne slue
tekuem poslovanju ali zasluuju da se trajno uvaju zbog svoje dokumentarne i historijske
vrijednosti.

Azem Koar (1995) u svojoj knjizi Arhivistika u teoriji praksi navodi da se pod
pojmom arhivske grae ili arhivalija obuhvataju :

1. Isprave ili liste, povelje, diplome kojima se bavi pomona historijska nauka
diplomatika, mogu biti originali i prepisi, uvaju se i jedni i drugi;
2. Rukopisne knjige starih kancelarija u koje ubrajamo protokole, registre i sl.;
3. Odabrani spisi arhivskih nadletava, ustanova i preduzea, zajedno sa urudbenim
zapisnicima ili protokolima, zatim abecednim indeksima ili registrima;
4. Zbirka arhivalija naunih i kulturnih institucija te heraldike, svragistike i
genealoke zbirke;

10
 5. Arhivi crkvenih ustanova, cehova i drugih korporacija;
6. Mape, geografske i katastarske karte crtei, skice, fotografije i sl.;
7. Arhivi znaajnih historijskih linosti ili porodica u koje ubrajamo prije svega
privatna pisma, memoare, dnevnike i sl.;

Porijeklo arhivske grae je najznaajnije pitanje arhivske teorije i prakse. U modernoj

registraturi lee ulazni spisi u originalu, a izlazni u konceptu, ujedinjeni na istom mjestu samo
ukoliko se odnose na isti predmet. Kod modernih spisa lahko je utvrditi porijeklo, a najtee je
utvrditi porijeklo isprava ili diploma koje slue kao dokazno sredstvo pri prodaji posjeda.
Arhivsku grau ne ine vie samo pisani dokumenti, ve sve ono to moe posluiti kao
dokazno i informativno sredstvo (pisma, knjige, novine itd.)

3.4.1. Vrste arhivske grae

Postoje razliite vrste pisane grae (na tvrdom materijalu, nadgrobnim spomenicima,
graevinama, pergamentu, papiru, magnetnoj i filmskoj traci i u elektronskome obliku kao skup
simbola). Analizirajui djelo profesora Koara, globalno posmatrano, postoje etiri vrste
osnovne arhivske grae, i to : isprave, akti ili spisi i knjige i graa na novim nosiocima
informacija.

Isprave u osnovi predstavljaju najvaniju arhivsku grau srednjeg vijeka koja je

sauvana u veoma malom broju. Isprave ine razni pisani sastavi pravne naravi najrazliitijih
oblika i sadraja. Veoma esto kroz istoriju njihovi nazivi su se mijenjali, pa su tako nazivane
raznim imenima : charte, instrumenta, littera, privilegia, documentum, hrisovulja, prostagma
itd. Pisane su na pragmentu i papiru, crnom tintom pomou drvenih ili metalnih tapia i gujih
pera. Postoje vladarske (banske, carske i kraljevske), crkvene (papske i dr.) i privatne
(feudalaca, velmoa i sl.) isprave. Ispravama se vie bavi diplomatija kao posebna nauna
disciplina, ali neka njihova svojstva treba da poznaju i arhivisti. Isprave su se sauvale u tri
oblika: originali, koncepti i prepisi (kopije). U radu sa ispravama bitno je poznavati njihova
unutranja i vanjska svojstva. Svaka isprava sadri istorijski i diplomatiki tekst.

Akti ili spisi su pisani dokumenti, nastali u radu neke ustanove ili u sklopu slubenog
poslovanja nekog dravnog organa ili ustanove. Njima se pokree, dopunjava, prekida ili
zavrava neki pravni postupak. Od isprava ili diploma se razlikuju po tome to nemaju pravnu
snagu isprave o tome jer je isprava cjelina za sebe dok je spis uvijek u vezi sa nekim drugim
spisom i dio je neke cjeline.

11
 Postoje razliite vrste spisa : opti, posebni, glavni i sporedni, komisijski i runi, serijski
i predmetni, itd. Za svako vrijeme moemo rei da ima svoje specifine spise.

Knjige predstavljaju poseban rod arhivalija, koje se za razliku od isprava i spisa

razlikuju vie po formalnim nego po sadrajnim karakteristikama. Smatra se da su arhivske
knjige nastale kao administrativna potreba, pisane su rukom i razlikuju se od literarnih i drugih
knjiga. Sastavni dio arhivalija su: protokoli, djelovodni protokoli koji mogu biti: opi,
povjerljivi i personalni, zatim registri: imenski i predmetni registri od kojih treba odvojiti
sudske koji se posebno vode. Tu su i interne dostavne knjige te zemljine ili gruntovne knjige i
defteri.

Posebnu vrstu arhivske grae ini graa najnovije produkcije. To je graa koja je nastala
na osnovu rezultata savremenih nauno-tehnikih dostignua (audio-vizuelna graa,
mikrofilmska, filmska i dr.). Veoma bitno je i pomenuti arhivsku grau koja je u nastajanju.
Ovakvu vrstu arhivske grae obino nazivamo operativnom ili registraturnom graom, a
rukovanje sa ovakvom graom vre registrature. U ovu kategoriju spadaju i elektronski zapisi
nastali primjenom informatikih sredstava (raunara). Prema definiciji Odbora za elektronsku
grau MAV-a zapis je zabiljeena informacija stvorena ili zaprimljena tokom pokretanja,
obavljanja ili zavravanja aktivnosti odreene institucije ili osobe i obuhvaa, u dovoljnoj mjeri,
sadraj, kontekst i strukturu tako da, bez obzira na oblik ili medij, prui dokaz o toj aktivnosti.
Zapisi su elektronska forma dokumenta (spisa) za ije itanje je potrebno tehniko pomagalo
(raunar).

3.4.2. Arhivski fond i arhivska zbirka

Za arhivistiku moemo rei da se ne bavi pojedinanim dokumentima, ve se bavi

raznim skupovima spisa. Na osnovu toga razlikujemo arhivski predmet, fond i zbirku. Kada
odreeni dokument dobije karakter grae, neophodno je i odgonetnuti njegovo porijeklo,
odnosno porijeklo te grae.

Da bismo razumijeli to je to arhivski fond, najprije moramo dati definiciju predmeta.

Kada se odredi porijeklo i mjesto jednog spisa na kraju njegovog slubenog puta (tamo gdje je
rijeen), onda taj spis uzrokuje nastanak novih spisa koji su nastali pri njegovom rjeavanju,
samim tim nastala je i skupina spisa o jednom pitanju, koji se svi zajedno trebaju uvati, a
zajedno ine arhivsku grau koja se naziva predmet. Broj spisa u predmetu je razliit zavisno
od sluaja do sluaja i specifian je za svaki predmet. Predmet dakle predstavlja najmanju
arhivsku jedinicu nastalu principom provenijencije.

12
 Svi ovi materijali, koje sainjavaju koncepti i duplikati otposlanih akata i originali i
kopije primljenih spisa, dokumenti nastali kao posljedica unutranje aktivnosti odreenog
organa ili lica, kao i skupine od drugih organizacija nasleene u cjelini ili djelimino, skupine
su spisa raznovrsne prirode. Najvanija odlika ovog skupa je njihova zajednika pripadnost po
porijeklu, jer su ih sva administrativna tijela, sva fizika ili pravna lica automatski i organski
ujedinjavala svojim funkcijama ili aktivnostima. Ovakva organska skupina arhivske grae
nastala iz djelatnosti odnosno poslovanja pravnih lica (nekog organa vlasti, radne organizacije,
drutveno-politike organizacije) i fizikih lica naziva se arhivskim fondom.

Da bi neka graa dobila status arhivskog fonda, ona mora da zadovolji odreene
kriterije. Osnovni i najsloeniji kriterij pri formiranju fonda je utvrivanje samostalnosti
njegovog tvorca. Karakteristino obiljeje samostalnosti jeste njegov status pravnog lica. Pod
tim se podrazumijeva postojanje pravnog (zakonskog) ili faktikog akta o osnivanju i
postojanju pravnog lica (njegovim funkcijama, kompetencijama i strukturi), kao i pravni ili
faktiki akt o njegovom spajanju, izdvajanju, razdvajanju i likvidaciji. Jedan od inilaca u
odreivanju kriterija je i politikog karaktera. Korjenite politike i drutvene promjene, a to su
promjene u dravnoj vlasti, dravnim granicama, upravnome i pravnom sistemu, odraavaju se
i na arhivskoj grai.

One imaju za posljedicu odreene promjene u radu i organizaciji tvorca fonda. inioci
pravnog i administrativnog karaktera su takoe jedan od kriterijuma za formiranje fonda. To
su, na primjer, izmjene naziva i obima djelatnosti (proirenje ili suenje bez radikalnih
promjena prvobitnih funkcija), reorganizacije (prenoenje svih ili dijela funkcija na jednu ili
vie novostvorenih organizacija, administrativno-teritorijalne promjene (proirenje ili
suavanje nadlenosti, odnosno ukidanje starih teritorijalnih jedinica, njihova zamjena novim).

Svako fiziko lice vai kao samostalni tvorac fonda. Graa koja je nastala radom jednog
fizikog lica (u toku njegovog ivota i rada) formira, odnosno predstavlja, lini fond. Graa
koja je nastala radom vie lica (u toku ivota i rada jedne porodice) formira porodini fond. Za
razliku od arhivskih fondova pravnih lica, na ove fondove ne utie ni jedan od navedenih
kriterijuma (Bruk i Popovi, 1985).

Prema svjetskim standardima arhivski fond se definie kao : Cjelina zapisa, bez obzira
na njihov oblik ili nosa, koju je organski stvorio i/ili primio i koristio neki pojedinac, familija
ili pravna osoba u obavljanju svojih poslova (Opa meunarodna norma za opis arhivskog
gradiva, Zagreb 2001).

13
 Na osnovu gore iznesenog moemo zakljuiti da svaka osoba i svaka porodica su
potencijalni stvaraoci fonda, bez obzira na kojem su podruju djelovali. Sama struktura takvih
fondova zavisna je od vremena u kojem su djelovali, takoe od zanimanja, slubenog poloaja
u drutvu, od linih preokupacija, obrazovanosti itd. Na osnovu nabrojanih razloga ovi fondovi
mogu biti veoma heterogene strukture grae, tako da se za ove fondove esto koristi i termin
rukopisna ostavtina.

Arhivska zbirka (kolekcija) predstavlja arhivsku grau koja nastaje potpuno suprotno
od osnova arhivskog fonda. Za grau koja se nalazi u zbirkama moemo rei da nije organski
povezana kao kod fonda, ve je vjetaki sakupljena. Ovakva zbirka ako je pohranjena u arhivu
naziva se arhivska zbirka. Sadraj ovakve zbirke zavisi od njenog stvaraoca (kolekcionara)
Obino su arhivske zbirke sastavljene od spisa veoma razliite provenijencije. U arhivima se
formiraju zbirke za starije periode koji posjeduju mali broj dokumenata i ija je graa veoma
rijetka.

3.4.3. Arhivska graa u nastajanju

Za arhivsku grau moemo rei da nastaje od strane i pravnih i fizikih lica koja se
podvode pod zajedniki pojam stvaraoci arhivske grae. Meutim, kada je arhivska
terminologija u pitanju, za stvaraoca (kao i za imaoca) arhivske grae esto se koristi pojam
registratura, iako taj pojam u uem smislu rijei predstavlja pisarnicu. Ipak u upotrebi su oba
pojma. Registratura kao sinonim pojma stvaralac arhivske grae, pisarnica kao organizaciona
jedinica stvaraoca u kojoj se evidentiraju, primaju i usmjeravaju u rad sva akta (nastala i
primljena). Pojedini strunjaci preporuuju da je za stvaraoce arhivske grae bolje koristiti
pojam operativa, a za nastalu grau operativni arhivi, a da se pojam registratura treba koristiti
za oznaavanje potencijalne arhivske grae, tj. arhivske grae u fazi nastajanja.

3.4.4. Pravo na koritenje arhivske grae

Nakon registraturne faze arhivska se graa preuzima u nadleni arhiv, jer ona
predstavlja izvor informacija i dokaza od znaaja za naune radnike i raznovrsne
administrativne svrhe. Do skora se arhivska graa mogla samo koristiti u arhivima, dok danas
zahvaljujui razvoju informacionih sistema ta ista graa moe da se koristi putem
informacionih sredstava.

14
 Arhivska graa koja se uva u arhivima Bosne i Hercegovine javno je dobro i koristi se
u: znanstvene / nauno istraivake, dokazne, kulturno obrazovne i publicistike svrhe.
Arhivsku grau u arhivima Bosne i Hercegovine mogu koristiti sve zainteresirane osobe
odnosno fizika i pravna lica, a u skladu sa Zakonom o slobodi pristupa informacijama (Sl.
glasnik BiH, br. 28/2000).

Obaveza arhiva je da omogui svima pod istim uvjetima koritenje podataka sadranih
u grai koju uva. Godine 1997. Vijee Evrope izdalo je Nacrt preporuka o evropskoj politici
o dostupnosti arhivske grae. Neke od osnovnih postavki preporuka su da arhivi ine bitan i
nezamjenjiv element kulturne batine, osiguravaju opstanak ljudske memorije te da odreena
zemlja ne postoje potpuno demokratska dok svaki od njenih stanovnika nema mogunost
objektivne spoznaje elementa svoje historije. Nacrtom je kao korisnik odreena kao svaka
osoba koja koristi dokumente iz arhiva, ne ukljuujui osoblje zaposleno u arhivu.

Arhivska graa u arhivu, po pravilu, koristi s u posebnoj prostoriji, itaonici, iji je rad
reguliran internim aktom, pravilima o radu itaonice. U itaonici se koristi i biblioteka graa
(knjige, asopisi i novine) koje posjeduje arhivska biblioteka. Sve operativne poslove u vezi sa
nalaenjem, voenjem, zaduivanjem i drugim uslugama korisnicima i istraivaima u itaonici
objavljuju struni arhivski uposlenici. Osoba koja eli koristiti arhivsku i biblioteku grau u
arhivu, popunjava zahtjev za koritenje (prijavnicu) koji sadri sljedee podatke: identifikacija
korisnika grae, tema istraivanja, arhivska graa koja se eli istraivati, datum i potpis
korisnika, te izvode iz pravila o radu itaonice. Prema pravilima, korisnik grae svojim
potpisom obavezuje se da svu pozajmljenu grau kancelarijano vrati, te da biblioteci arhiva
ustupi rad odnosno knjigu koja je napisana na temelju koritene grae. Graa koja se izdaje
korisniku (istraivau, znanstvenom radniku) zavodi se u revers (svaki spis odnosno predmet
posebno) na obrascu koji sadri odreene rubrike. Reversi su zatita grae, jer je korisnik
potpisom zaduen za nju, a istovremeno je i evidencija o temama koje su istraivane, te o
koritenim fondovima. Prijavnice i reversi uvaju s kao trajna dokumentacija arhiva.

Na osnovu arhivske grae koju posjeduje, arhiv izdaje uvjerenje o injenicama koje su
sadrane u grai koju uva. Na zahtjev zainteresiranih, fizikih ili pravnih lica, arhiv izdaje;
uvjerenja, potvrde, kopije dokumenata, ovjerene prepise i sl. Njihov dokazni karakter u sistemu
drava ima svoje mjesto i znaaj u dokaznom postupku. Zbog ovakvog korienja arhivske
grae, arhivska ustanova ima i upravnu funkciju.

15
 Objavljivanje arhivske grae jedna je od temeljnih zakonskih obaveza arhiva. Arhivi u
skladu sa svojim kadrovskim i materijalnim mogunostima objavljuju arhivsku grau
znaajnijih fondova radi njene dostupnosti irem krugu zainteresiranih korisnika, ali i zbog
zatite originalnih dokumenata.

Arhivska praksa je da se za pojedine fondove, za pojedine serije spisa u fondu ili za

odreene teme izrauju i objavljuju informativna sredstva (analitiki inventari, regesta, vodii)
kao i izbori iz dokumenata za odreenu temu iz jednog ili vie fondova kao zasebne knjige u
manjem tirau. Pored izdanja u vidu zasebnih knjiga, arhivi objavljuju inventare, vodie kao i
tematske izbore dokumenata za znaajnije teme ili odreene dogaaje (radniki pokret, razvoj
kolstva, poljoprivrede i sl.) u arhivskim asopisima, u rubrici iz arhivske grae.

3.4.5. Objavljivanje arhivske grae

Objavljivanje arhivske grae predstavlja veoma specifian nauni zadatak koji je po

svemu i veoma teak zadatak arhiva. On se javlja kao krajnji tj. finalni zadatak strunog-
arhivistikog rada za ije je uspjeno obavljanje potrebno vie znanja osim arhivistike.

Objavljivanje grae samo po sebi ne predstavlja samo arhivistiko pitanje. Kako Balta
i Koar (2004) navode : arhivistika komponenta i arhivistika funkcija su u tome
prepoznatljive iz najmanje tri razloga :

1. Objavljivanjem se postie potpuni efekat na zatiti arhivske grae;

2. Objavljivanjem se u cjelosti zadovoljava arhivistiki princip o dostupnosti grae
istraivaima;
3. Objavljivanjem grae se doprinosi razvijanju shvaanja o drutvenoj, naunoj i
uopte o civilizacijskoj ulozi arhiva.

Da bi se obavilo objavljivanje arhivske grae od istraivaa se zahtjeva poznavanje

multidisciplinarnih znanja. Obino se za objavljivanje arhivske grae uzimaju arhivisti tj.
istraivai, strunjaci koji prevazilaze okvir struno-tehnikih operacija s graom.

Gotovo u svim zemljama svijeta arhivi su ustanove koje su obavezne i ovlatene da

objavljuju arhivsku grau. U arhivima ovu obavezu obavljaju obino posebne slube ili posebni
pojedinci. Kada je rije o Bosni i Hercegovini, i ona je kao druge europske zemlje pridavala
veliki znaaj objavljivanju arhivske grae. U Bosni i Hercegovini je objavljeno vie publikacija
arhivske grae, od strane Arhiva BiH i regionalnih arhiva.

16
 Arhiv BiH je izdao desetak takvih izdanja, meu kojima: "Sarajevski atentat",
"Kultura i umjetnost u Bosni i Hercegovini pod austrougarskom upravom", "Agrarni odnosi
u BiH (1878-1918)", itd. Vano je istai injenicu da je objavljivanje arhivske grae u
bivoj Jugoslaviji pa i u Bosni i Hercegovini motivisano, prije svega, interesima
historiografije, da su tim izdanjima uglavnom rukovodili historiari, a arhivi su participirali
u skladu sa svojim kadrovskim mogunostima,

Objavljivanje arhivske grae mora se zasnivati na nauno utemeljenoj metodologiji koju

neki smatraju posebnom naunom disciplinom, najee nazivanom arheografija (u 'bivem
SSSR-u), odnosno egdotika (u zemljama zapadne Evrope). Iako je primjena metodolokog
pristupa veoma specifina za pojedine kategorije arhivske grae, u konanom obliku jedna
zbirka objavljene grae bi trebala da ima ove dijelove:

- Uvod i predgovor;
- Popis skraenica;
- Popis koritene grae;
- Hroniku (pregled) dogaaja;
- Tekstove dokumenata (sa zaglavljem, legendom i podnonim napomenama).
- Priloge (dodaci koji objanjavaju tekst, dokumenta);
- Rjenik manje poznatih izraza i termina (toponima, onima, hidronima i sl.);
- Prevode dokumenata na stranim jezicima (ili najvanije podatke u vidu
regesta);
- Bibliografiju;
- Ilustracije, registre, geografski imenik i dr.;
- Kao i sadraj.

Realiziranje ovako struktuiranog sadraja objavljene zbirke dokumenata prolazi kroz

sloen istraivaki postupak koji zapoinje izborom teme i namjenom (vrstom) izdanja,
preko utvrivanja originalnoga teksta pa sve do popisa konkretnoga sadraja na kraju zbirke.

Pri tome su, razurnljivo, meu najvanijim pitanjima za istraivaki postupak ove
vrste pitanja izbora teme, vrste i namjene izdanja, odnosno izbora dokumenata,

To su, ustvari, strateka (osnovna) pitanja koja treba da prui odgovor plan (projekt)
izdanja. Sve su to meusobno povezana pa i uslovljena pitanja, o kojima se ne moe odluivati
mimo arhiva koji posjeduje grau.

17
 U krajnjem, objavljivanje zbirke dokumenata predstavlja osobno nauno djelo koje iako
ne nudi neku konkretnu naunu sintezu o odreenome dogaaju predstavlja realnu osnovu za
donoenje osobnoga suda (zakljuka) svakoga onog ko se njome koristi. To je nain
svojevrsnog "primicanja" istine irokom krugu korisnika grae. Znaaj ove vrste zanimanja
arhiva i arhivskih strunjaka ne dovodi u pitanje ni savremeni pristup dokumentima - putem
interneta i sl., a to bi zahtijevalo dodatna objanjenja.

3.5. Kulturno obrazovna djelatnost arhiva

Dinamian razvoj nauke i tehnike, a naroito informatikih nauka, doprinio je znatno

veoj ulozi arhiva u svim oblicima savremenog ivota. Obrazovanje uporedo sa kulturnim
uzdizanjem ovjeka a ujedno i njegovo humaniziranje, postalo je znaajna poluga ukupnog
drutvenog napretka.

Umjesto klasinih funkcija arhiva koje su nekada postojale, arhivi zahvaljujui

informatici i informatikim naukama postaju ustanove kompleksnoga karaktera. Meutim,
opseg i dubina kulturno obrazovnog karaktera arhiva zavisila je i danas dan zavisi od niza
karaktera. Ovakav stav je rezultat novih koncepcija o arhivima i njihovoj ulozi u drutvu,
nastalih na osnovu novih drutvenih pojava koje su se zbile u prolom i, naroito, u ovom
vijeku, posebno po zavretku II svjetskog rata, kada se unose bitne promjene u ranija shvatanja
o arhivima.

Za ovakvu promjenu, za opravdano zauzimanje ovakvog stava, postoji vie razloga, od

kojih emo navesti samo neke. Savremeno drutvo ne moe zamisliti, na primjer, neku naunu
ili kulturnu instituciju koja bi mogla ivjeti izolovano, zatvoreno, iskljuivo posveena svom
internom, strunom i naunom radu, a to znai koja bi bila dovoljna sama sebi. Osnovna ideja
u savremenoj demokratizaciji svih drutvenih djelatnosti, pa i kulture, upuuje ih, naravno sa
institucijama koje u njoj djeluju, na to intenzivnije obogaivanje tekueg drutvenog ivota.
Ovaj problem demokratizacije kulture, o kome se u savremenom svijetu sve vie govori, za
nau zemlju ima duboko znaenje. On je sastavni, neizostavni dio provoenja njenog
socijalistikog preobraaja. Jedna od osnova na kojima se temelji ovakav preobraaj je
revalorizacija kulturne batine naih naroda, u ta spada i arhivska graa. Njena interpretacija
u istoriografiji, publicistici i ostalim djelatnostima kulturno-prosvjetnog ivota treba da
doprinese pobjedi nad starim shvatanjima i idejama u nauci.

18
 Arhivi mogu dati znaajan doprinos u nastojanjima svih drutvenih faktora, a posebno
nauke i kulture da sa pozicija naunog socijalizma nadvlada, moemo rei poberi, zastarjela
shvatanja u tumaenju i objanjenju istorije i procesa koji su se u njoj dogaali. Karakter
arhivskog dokumenta, koji on ima po svom obliku, tekstu koji sadri, po elementima koji ga
ine izvorom informacija i svjedokom istorijskih procesa, ine da je on ne samo nezaobilazno
sredstvo za naune i druge (pravne i sl.) potrebe ve i veoma pogodan za razne oblike kulturno-
prosvjetne djelatnosti.

Ogromna je snaga kojom originalni arhivski dokumenat, a uz to i na savremen nain

prezentiran, djeluje na njegovog posmatraa. Vrlo su raznovrsni oblici rada koji nam
omoguuju da to sredstvo koristimo. To su arhivske izlobe i predavanja, prouavanje zaviajne
istorije, saradnja sa kolama, bibliotekama, muzejima i galerijama, sredstvima javnog
informisanja (tampom, radiom, televizijom), turistikim i drugim organizacijama zdruenog
rada i sl.

3.6. Nauna uloga i rad arhiva

Pitanje naune uloge arhiva ima dva aspekta: faktiki i pravni, naime jedna ustanova ne
mora biti registrovana za bavljenje naunim radom, ali se ipak ona bavi naunim radom ili
obrnuto. Zakonom o naunim ustanovama arhivi nisu obuhvaeni, dakle pravno nisu
obuhvaeni, a faktiki oni se bave naunim radom bez kojega arhivska sluba ne bi mogla
opstati ni postojati.

Dva su vida naunog rada u arhivama: nauna obrada arhivske metodologije i teorijski
rad sa arhivalijama. Nauno-arhivistika metodologija se obrauje na fakultetima, ali treba
imati u vidu da nema teorije bez prakse pa je nauni rad u arhivama vezan za njegov struni rad
jer je to kompleksan posao, oni koji se bave strunim radom u arhivu treba da doznaju sve
zahtjeve naunog rada, a to ujedno moraju biti lica koja su upoznata sa strunim ali i naunim
radom koji se sastoji od sagledavanja potreba historijske nauke. Neprihvatljivo je stanovite da
rad arhiva treba da se svede samo na struni dio. Nauni rad u arhivu treba da bude tano
odreen i da se odnosi na one grane ili ua podruja koja su usko povezana sa strunim radom.
Dakle, jedan zavisi od drugog; nauni od strunog rada i struni od naunog rada.

19
 4. NASTANAK I RAZVOJ ARHIVA

Pitanja pojma, znaaja i uloge arhiva prola su dug evolutivni hod, poev od zaetka u 14.
vijeku prije nove ere na podruju zemalja Drevnog istoka, preko stare Grke i Rima, evropskoga
srednjovjekovlja, pa do dananjih izdiferenciranih shvatanja.
Za arhivistiku moemo rei da je nastala iz praktinih razloga, odnosno da se u postupku
rada sa aktima utvrde metode klasifikacije i sistematizacije, tj. da se u momentu potrebe traeni
akt moe veoma lako pronai. Njihovo postojanje je potvreno pronalaskom starih dokumenata,
a osim toga o tim arhivima imamo pomena i u sauvanim zapisima iz tadanjih vremena.

4.1. Nastanak i razvoj arhiva u svijetu

Kao najstariji arhiv koji se pominje u istoriji je svakako je onaj iz Egipta koji je otkriven
u XX vijeku u mjestu El-Amarni, koje je inilo prijestonicu faraona Amenofisa (1375-1358.
stare ere). U ovom arhivu su pronaene glinene ploice na kojima je bila ispisana diplomatska
prepiska Amenofisa III i njegovog oca Amenofisa IV sa ostalim vladarima Bliskog istoka. Ovi
dokumenti i danas dan predstavljaju veoma veliko otkrie jer pruaju podatke o cjelokupnoj
istoriji jednog naroda, a i o susjednim dravama koje su u to vrijeme postojale na Bliskom
istoku. Ovo otkrie se desilo tek u prvoj deceniji dvadesetog vijeka.
Jo jedan od prvih pronaenih arhiva je arhiv u staroj Perziji koji je bio veoma slian
arhivu pronaenom na Bliskom istoku. Posjedovao je zbirke dravnih dokumenata ispisanih na
posebno preraenim koicama. Ovaj arhiv predstavlja veoma vano otkrie jer istorija ovog
naroda je u tom arhivu ispisana hronolokim redom, tako da je ovaj arhiv predstavljao dragocjen
izvor informacija o prouavanju naroda Perzije.

Podaci o prvim arhivima kod Grka potiu iz VII stoljea stare ere. Centralizacija
arhivskog materijala u Grkoj nastaje tek prvom polovinom IV vijka stare ere. Tada su svi
dravni akti sakupljeni i prenijeti na uvanje u hram Metrooen pored zgrade suda na Atenskom
trgu. Pojedini pisci tvrde da su se u hramu Metrooen uvali zakoni, dekreti, zapisnici, protokoli sa
sjednica dravnog savjeta i narodne skuptine, zatim razni sudski predmeti, finansijski rauni i vaniji
raspisi.U vrijeme starog Rima prvo pominjanje arhiva javlja se u doba republike. U domovima su uvani
dokumenti pojedinih porodica i to u naroito odreenoj sobi za uvanje koja se nazivala tablinum.
Tablinum je predstavljao manju dvoranu u rimskoj kui koja se nalazila obino izmeu atrijuma i
peristilijuma.

20
 Godine 449. stare ere zbog propadanja dokumenata donosi se odluka da se senatorske
odluke uvaju na odreenom mjestu i to u hramu Cerere (boginje etve, zemljoradnje i
civilizacije. Nedugo nakon toga donesena je odluka da se ovi dokumenti prenesu u hram boga
sunca Saturna gdje je zvanino osnovan i prvi rimski arhiv. U ovom arhivu su sakupljani i
uvani: zakoni, senatorske odluke, odluke skuptine, zapisnici senatske sjednice, razni
cenzorski spisi, izvjetaji zvaninih lica, a od perioda carstva i edikti dravnih poglavara (edikt
znai nareenje, a dekret odluka). Jo moemo istai da su arhivski dokumenti starog Rima bili
pisani na raznovrsnim materijalima. Meutim, u toku vremena Rimljani su osnovali tri vrste
arhiva, i to:

1. Sistematski;
2. Carski;
3. Cenzorski.

Kada je rije o nastanku arhiva u Europi, u ranom srednjem vijeku vladajua klasa svetovnlh i
crkvenih feudalaca stvorila je veliki broj malih arhiva u posebnim prostorijama svojih zamkova i
manastira. Arhivi su u to doba bili lina svojina vladara feudalaca i crkve i sluili su za
dokazivanje njihovih steenih prava u posjedima. Srednjovjekovni arhivski materijal se dijeli
na :

1. Crkveni;
2. Svjetovni (u vladarskim kancelarijama).

Poeci arhivistike povezani su stvaranjem administrativnog aparata u XVI vijeku. iji

djelokrug premauje onaj srednjovjekovnih kancelarija. Jaanjem pismenog kontaktiranja
dolazi do poveanja akata to je imalo za posljedicu arhiviranje registratura gdje su odlagani
spisi koji odgovaraju tekuem obrascu. Praktinom upotrebom dokumenata se uvodi red meu
aktima, te je to dovelo do rasprava voenih u XVII vijeku to predstavlja temelj arhivistike kao
naune discipline. U Holandiji od XVI vijeka se uvodi stalni sistem sreivanja tekue
dokumentacije principom slobodne provenijencije. Najvie uspjeha ima Austrija. 1749.g. carica
Marija Terezija u Beu osniva centralno skladite arhiva Habsburke monarhije. Po istom uzoru
njen kancelar osniva depo u Budimu za kraljevinu Ugarsku, u Milanu za Langobardsko-
mletaku kraljevinu, u Briselu imenuje prvog arhivistu. Jedino u Francuskoj i Engleskoj nije
dolo do osnivanja centralnog depoa arhiva. Tek nakon Francuske revolucije u Francuskoj su
se stekli uvjeti za nastanak arhiva.

21
 Tada je proglaeno naelo javnosti arhivske grae. Znaajna promjena je u pravcu
koritenja arhivalija. Od sada su one dostupne svim graanima.

Za razliku od tzv. glavnih arhiva XVIII vijeka sada moderni centralni arhiv prima
registrature svih dravnih nadletava. Nacionalni arhiv u Parizu koji je osnovan 1789.g. postoji
centralni arhiv za cijelu dravnu upravu. Da bi se 1791.g. podjela Francuske na detertmane
prouzroila osnivanje tzv. detertmantiskih arhiva, pa je nastao haos te su neki arhivi uniteni.
Da bi se to sprijeilo doneseni su zakoni 1794. i 1795.g. po kojima nacionalni arhiv preuzima
arhivsku grau ministarstva i centralnih dravnih ustanova. 1897.g. u Francuskoj je osnovana
direkcija francuskog arhiva.

Danas mreu arhiva u Francuskoj ine: optina, ustanova, departmanski i nacionalni

arhiv. Do XVIII vijeku. u arhivu se uvala samo graa koja je imala dokaznu mo u nekom
sporu. Tek u XVIII vijeku. poinje stvaranje arhiva kao samostalnih ustanova.

U XIX vijeku. nastaju brojni arhivi:

- U Belgiji polovinom XIX vijeku. nastaje glavni kraljevski arhiv;

- U Engleskoj 1838.g. centralni dravni arhiv u Londonu;
- Maarski nacionalni arhiv organizovan je 1756.g., a 1875.g. pretvoren je u centralni
dravni arhiv;
- U Njemakoj 1919.g. osnovan je arhiv Potsdamu;
- U Grkoj 1914.g. osnovan je arhiv u Atini.

U Italiji zbog politike rascjepkanosti nije moglo doi do organizovanja arhiva.

Polovinom u XIX vijeku. u Napulju je organizovan generalni arhiv. 1875.g. arhivi su podijeljeni
na centralne i provincijske. U Italiji je postojao veliki broj privatnih i crkvenih arhiva od kojih
je najznaajniji Vatikanski arhiv. To je jedan od najsavrenijih arhiva. U Turskoj, arhivski
materijal se uvao u vjerskim institucijama i porodinim arhivima. Tek 1846.g. imamo poetak
rada centralnog turskog arhiva u Istanbulu. Godine 1918.g. su postavljeni temelji
organizovanja arhiva u SSSR-u. Dekretom su ukinuti svi dravni arhivi u SSSR-u i Pomone
istorijske nauke objedinjene u jedan fond kojim je rukovodila glavna uprava. Danas centralni
dravni arhiv je u Moskvi i Lenjingradu gdje se uva graa dravnog arhivskog fonda i starije
i novog perioda centralnih, arhivske vlasti uprave i ustanova. U Moskvi pored centralnog
dravnog arhiva postoji arhiv Oktobarske revolucije i zatim centralni dravni arhiv Crvene
armije SSSR-a.

22
 4.2. Nastanak i razvoj arhiva na podrujima bive Jugoslavije

Nakon zavretka Prvog svjetskog rata i stvaranja tadanje jugoslovenske drave dolo
je do uspostave dravnog administrativnog aparata iji se rad prostirao na cijelu teritoriju
jugoslovenske drave (Dravni savjet, ministarstva, Dravna skuptina itd.). Nakon odreenog
vremena dolo je do nagomilavanja arhivske grae i potrebe za predaju neoperativnih arhivalija
ovih institucija. Tada dolazi do potrebe osnivanja centralnog arhiva na nivou drave koji bi tu
arhivsku grau uzimao od navedenih institucija. Negdje poetkom 1935. godine napravljen je
projekat Zakona koji je u osnovi predviao formiranje Centralnog jugoslovenskog arhiva, ali
zbog krize koja je u to vrijeme vladala dravom, nije dolo do realizacije tog zakona. Meutim,
zbog krize i nemogunosti realizacije projekta centralnog arhiva, funkciju centralnog arhiva
poela je da obavlja Dravna arhiva u Beogradu i tako su u godinama neposredno pred poetak
Drugog svjetskog rata u njene depoe unoene arhivalije nastale radom jugoslovenskih dravnih
institucija. Uskoro izbija i Drugi svjetski rat, a tek po njegovom zavretku prilo se stvaranju
Centralnog dravnog arhiva.

Ukazom Prezidijuma Narodne skuptine FNRJ 1950. godine proglaen je Opti zakon
o dravnim arhivima, kojim se predvia osnivanje Dravne arhive FNRJ sa sjeditem u
Beogradu, a Uputstvom o prikupljanju, uvanju i povremenom kartiranju arhivskog
materijala, koje je donijeto 1952. godine, blie je odreeno nad kojom graom ta Arhiva vri
nadlenost. Arhiva je poela sa radom krajem 1952, kada je dobila prvi prostor za smjetaj i
prvo osoblje. Donoenjem posebnog Zakona o Arhivu Jugoslavije 1964. godine, Arhiva je
produila rad pod nazivom Arhiv Jugoslavije. Tim, kao i novim Zakonom o Arhivu Jugoslavije
iz 1973. godine detaljno je utvrena djelatnost Arhiva (Bruk i Popovi, 1985).

I ako je 1992. godine dolo do raspada Jugoslavije, Arhiv Jugoslavije je postojao do

kraja 2009. godine kada je stvaranjem Zajednice Srbije i Crne gore preimenovan u Arhiv Srbije
i Crne Gore. Ovaj arhiv i danas u svojim okvirima uva : 840 fondova i zbirki uva 24,5
kilometara arhivske grae, nastale u periodu od 1914. do 2006. godine. Graa se odnosi na
rad centralnih organa vlasti i dravne uprave u oblasti unutranje i spoljne politike, finansija,
privrede, zdravstva, prosvjete, kulture, socijalne politike, pravosua, bankarstva i dr. Arhivsku
grau poslijeratne Jugoslavije ine 633 fonda nastala u periodu od 1945. do 2006. godine.
(http://sh.wikipedia.org/wiki/Arhiv_Jugoslavije, pristupljeno : 11.4.2015.).

23
 5. NASTANAK I RAZVOJ ARHIVA NA TERITORIJI BOSNE I
HERCEGOVINE

Kao i kod svih zemalja, tako je i u Bosni Hercegovini postojala briga o vrijednim
dokumentima koji su nastajali na ovim teritorijama. Ve od samog srednjovjekovlja dolazi do
potrebe o osnivanjima arhiva. Ta potreba se jos vise javljala u doba osmanske, a naroito
ugarske uprave.

Kada je rije o srednjovjekovnoj Bosni i Hercegovini, bosanski vladari su na svojim

dvorovima imali posebne kancelare. To su bile osobe koje su vladarima sastavljale isprave. Na
najstarijoj sauvanoj, povelji Kulina bana iz 1189. godine, taj se kancelar potpisao kao dijak.
Kulinov nasljednik, Matej Ninoslav, u XIII stoljeu kao kancelara ima gramatiga. Osim dijaka
i gramatiga, na srednjovjekovnim se poveljama javlja i logotet. Razvoj starih bosanskih
kancelarija osobito je ojaao krunisanjem kralja Tvrtka. Stare bosanske isprave pokazuju
mnoge diplomatike, paleografske i sfragistike specifinosti bosanske kancelarije. Na
bosanskim poveljama natpisi su i na narodnom, a ne samo na latinskom jeziku; potuje se
simbolika crvene boje peatnog voska kao iskljuivo vladarske; postoji konzistentnost u
pisarevu potpisu, a tu su i jo neke karakteristinosti u pripremi pergamenta za pisanje, samom
pisanju te stavljanju peata. Na naem teritoriju sauvano je samo nekoliko povelja iz srednjeg
vijeka. Zemaljski muzej u Sarajevu uva original povelje kralja Tvrtka izdate Hrvoju Vukiu
u Motrima 12. marta 1380, a u Arhivu BiH uvaju se povelje kralja Dabie od 26. aprila 1395,
Stjepana Tomaa Ostojia iz februara 1459. i jedan prijepis povelje kralja Dabie iz XVI
stoljea.

Za vrijeme osmanske vladavine na podruju Bosne i Hercegovine (1463-1878) spisi

vlasti su sreivani po kancelarijaima, hronoloki i po predmetima. Najvie panje se poklanjalo
uvanju katastarskih deftera, koji su uvijek bili zapeaeni u sanducima. Institucija defter-
emina, kao uvara zvaninih katastarskih knjiga i openito arhive, u Sarajevu kao centru
Bosanskog sandaka javlja se u XVI stoljeu. Raznim vrstama deftera poklanja se najvea
panja i do danas, zbog svoje velike vrijednosti i obilja podataka koje sadre. Zbog reformi koje
su nastupile sredinom devetnaestog stoljea u Osmanskom carstvu, dolazi do promjena i kod
upravnog i administrativnog ureenja. Po proglaenju Uredbe o Bosanskom vilajetu 7.
novembra 1864. i njezine sprovdbe 9. juna 1865. godine, pri sredinjoj vilajetskoj upravi u
Sarajevu osnovano je nadletvo za uvanje spisa. Na osnovu ovih promjena u Bosni i
Hercegovini je uvedeno moderno kancelarijsko poslovanje.

24
 Na drugoj strani od zvaninih vlasti, skupljala se u BiH arhivska graa uglavnom po
samostanima. Upravo od bosanskih franjevaca potjee i prvi pomen arhiva u
bosanskohercegovakoj istoriji, i to iz 1544. godine, kad je zaslugama fra Pavla Civia, osnovan
Arhiv Redodrave Bosne Srebrene. Osobito su u ovom pogledu znaajni franjevaki samostani
u Fojnici, Kraljevoj Sutjesci i Kreevu. Poari su unitili kroz istoriju velike koliine
samostanske grae. Znaajna ustanova koja posjeduje orijentalnu grau je Gazi Husrevbegova
biblioteka u Sarajevu, iji je fond dodatno obogaen spajanjem nekih drugih biblioteka iz raznih
gradova u BiH. Danas je u njoj 4500 rukopisa, 3000 dokumenata i 260 deftera i sidila. I u
nekim dananjim arhivima u BiH postoje vrijedne orijentalne zbirke (Istorijski arhiv Sarajevo,
Arhiv Bosne i Hercegovine, Arhiv Hercegovako-neretvanskog kantona, Arhiv Tuzlanskog
kantona).

Zauzimanjem Bosne i Hercegovine od strane Austro-ugarske vlasti 1878. godine dolazi

do poboljanja na planu arhivske slube, jer je Austro-ugarska kao drava imala ve dobro
razraenu i uhodanu arhivsku slubu. Ve u XVIII stoljeu u ovoj su monarhiji poznate
instrukcije o odvajanju tekuih i starih spisa; postoji dosta dobro ureenih arhiva pri raznim
kancelarijaima, ali i organizirane arhivske ustanove, kao i namjenski izgraene zgrade. U ovom
etrdesetogodinjem periodu u Bosni i Hercegovini je u dva navrata pokretana inicijativa za
osnivanje Zemaljskog arhiva.

Prvi pokuaj osnivanja zemaljskog arhiva je uinjen 1909. godine za pokrajine Bosne i
Hercegovinu. Meutim, inicijativa se svela samo na pokuaj. Ista stvar se dogodila 1914.
godine, ali ni tada nije dolo do formiranja arhiva zbog straha vlastodrca ... da bi takva
ustanova isuvie pojaala viemanje formalnu dravnopravnu posebnost ovih zemalja.
(Hauptmann, 1968/69, str. 13)

Do osnivanja prvog Dravnog arhiva Bosne i Hercegovine dolo je tek 1947. godine.
Tanije, 12.12.1947. godine u vrijeme kada je BiH odlukama ZAVNOBiH-a i AVNOJ-a,
odnosno Ustava Demokratske BiH i Demokratske Federativne Jugoslavije iz 1945. i 1946.
godine, postala federalna jedinica nove drave. Nakon 1947. godine Arhiv BiH nastavlja sa
radom na osnovu odredbi Zakona o arhivima koja je donesena 1965. godine. Pod imenom koje
je te godine usvojeno arhiv djeluje i danas dan. Iako je prvi arhiv osnovan tek 1947. godine, na
podruju Bosne i Hercegovine prikupljana je i uvana arhivska graa koju su prikupljale i
ouvale biblioteke, muzeji i druge ustanove, kao i od drave ovlateni pojedinci.

25
 Iako je u Bosni i Hercegovini u prolosti ovakvih ustanova bio relativno mali broj i u
prikupljanju se nisu koncentrirale na ono to nam je danas poznato kao javna arhivska graa,
bez njih ne bi bilo ouvano mnogo arhivske batine. Nakon toga cijeli prostor BiH pokriven je
mreom regionalnih arhiva, tako da ih je do rata 1992. godine bilo osam, uz matini Arhiv
Bosne i Hercegovine (slika 4.1.).

Slika 4.1. : Mrea regionalnih arhiva nastala nakon osnivanja

Dravnog arhiva Bosne i Hercegovine

Izvor : Koar (1995)

Arhiv, kao vaan segment dravnosti, dobio je na znaaju tek nakon Ustava SR Bosne i
Hercegovine iz 1974. godine kada su pitanja arhiva i arhivalija, kao i sva druga, pitanja
kulture i nauke stavljena u nadlenost republika (Koar, 1995).

26
 Nakon rata koji se desio na prostorima Bosne i Hercegovine (1992-1995) dolazi do
reorganizacije arhivske slube. Potpisivanjem Dejtonskog sporazuma dolazi do promjena u
skladu sa novonastalom situacijom. 1994. godine dolazi do osnivanja Arhiva Republike Srpske,
zatim 1996.godine do osnivanja Arhiva Federacije Bosne i Hercegovine, dok su regionalni
arhivi u Sarajevu, Tuzli, Bihau i Travniku preimenovani u kantonalne. Arhiv Hercegovine u
Mostaru, iako funkcionira, nije ureen kao kantonalni. Arhivi u Doboju i Foi postali su
odjeljenja Arhiva RS (uz tri nova odjeljenja u Zvorniku, Trebinju i Palama). Novoosnovan je
Arhiv Herceg Bosne (1994), te Arhiv Zapadnohercegovake upanije. Za Posavski, Zeniko-
dobojski i Livanjski kanton, te Distrikt Brko. Status arhiva je razliit: jedni su organi uprave,
a drugi javne ustanove u oblasti kulture. Arhivsko zakonodavstvo je nekonzistentno donijeto
na tri nivoa: drava, entiteti i kantoni bez ureenja sinhronizirajue strune funkcije Arhiva BiH
kao centralne dravne arhivske institucije.

Slika 4.2. : Mrea regionalnih arhiva nastala nakon Dejtonskog sporazuma 1995. godine

Izvor : Admir Hadrovi, Arhiv Federacije BiH.

27
 Kada je rije o organizacijskome, kadrovskom, finansijskom i svakom drugom pogledu,
arhivi su dovedeni na distancu preivljavanja. Npr. Arhiv BiH ima samo pet zaposlenika,
umjesto bar 50 koliko ih je imao prije rata. U takvoj situaciji sutinska pitanja struke ostaju u
drugome planu. Ovdje je posebno vano istai da kudikamo najvanije pitanje djelatnosti
arhiva, koje je istovremeno i vano pitanje i obaveza drave a to je zatita arhivske grae u
nastajanju, ne funkcionira. Entuzijazam skromnoga broja arhivskih zaposlenika ne moe
kompenzirati sve propuste ove i ovakve drave. Na ovaj nain krucijalna pitanja arhiva (tj.
struke) i funkcije drave u ovoj oblasti sa svim svojim sadrajima ostaju i dalje otvorena sa sve
veim posljedicama koje udaraju upravo u njen temelj, jer sa stradanjem arhivske grae strada
i dio njene memorije i njenog identiteta kao i memorije i identiteta svakoga sastavnog dijela tog
jedinstvenog narodnog identiteta.

S druge strane, mogue kao neki korektiv za postojee stanje centralnih dravnih
institucija, koje vode brigu o kulturno-istorijskom nasljeu kao vanom temelju drave, odvija
se rad po Aneksu Dejtonskog sporazuma osnovane Komisije za nacionalne spomenike. Mada,
sa politikih stajalita posmatrana, nije upitna pozitivna uloga te Komisije na zatiti svake vrste
nacionalnih spomenika, ipak se upueniji u ovu problematiku ne mogu oteti utisku da sve to
lii na neku vrstu ponavljanja i utvrivanja gradiva.

5.1. Arhiv Federacije Bosne i Hercegovine

Zakonom o ministarstvima i drugim organima dravne uprave FBiH (Slubene novine

Federacije br. 2/94) osnovan je Arhiv Federacije Bosne i Hercegovine sa sjeditem u Sarajevu.
Arhiv je poeo sa radom 01.06.1997.godine, kada je Vlada Federacije Bosne i Hercegovine
dala saglasnost za imenovanje direktora arhiva i zamjenika direktora arhiva. Na osnovu Zakona
o federalnim ministarstvima i drugim tijelima federalne uprave ("Slubene novine Federacije
Bosne i Hercegovine", broj: 19/03). lanom 27. odreeno je da je Arhiv samostalna federalna
ustanova, to jeste i danas.

Arhiv FBiH nadlean je za svu arhivsku grau koja je nastala djelovanjem vlasti na
podruju Federacije Bosne i Hercegovine (Parlamenta Federacije, Predsjednika i
Potpredsjednika Federacije, Vlade Federacije, federalnih organa uprave, drugih federalnih
institucija, udruenja graana i drugih pravnih lica koja su organizirana na nivou Federacije.

28
 Nakon preuzimanja arhivske grae, zadatak Arhiva je: njeno sreivanje, arhivistika
obrada, izrada nauno-informativnih sredstava, objavljivanje arhivske grae, davanje grae na
koritenje, kao i organizacija izlobi arhivske grae. Arhiv preduzima tehnike i tehnoloke
mjere zatite arhivske grae i omoguuje koritenje arhivske grae.

lanom 22. Zakona o federalnim ministarstvima i drugim tijelima federalne uprave

("Slubene novine Federacije Bosne i Hercegovine", broj: 19/03), odreeno je da Arhiv
Federacije, kao dravna upravna organizacija na nivou Federacije Bosne i Hercegovine, vri
strune i druge poslove koji se odnose na :

- Evidentiranje, sreivanje, obradu, zatitu i korienje ukupne arhivske grae i

registraturskog materijala;
- Izradu metodskih uputstava, standarda i normativa za arhivsku djelatnost;
- Razvoj arhivske djelatnosti u Federaciji; mjere osiguranja i zatite arhivske grae;
- Struni nadzor nad uvanjem i zatitom registraturskog materijala i arhivske grae
i odabiranje arhivske grae iz registraturskog materijala, izdvajanje uvjerenja,
potvrda i drugih zvaninih isprava o injenicama i dokazima koji se nalaze u grai
koju uva;
- Struno usavravanje radnika arhivske slube i nauno - istraivaki i publicistiki
rad u arhivskoj djelatnosti kao i meunarodnu arhivsku saradnju
(http://www.arhivfbih.gov.ba/, pristupljeno 11.4.2015.).

Zahvaljujui osnivanju Arhiva Federacije Bosne i Hercegovine, poelo je prikupljanje i

nabavka knjiga, prije svega, strune literature koja je sluila kao vodilja strunom osoblju u to
boljem obavljanju postavljenih zadataka. Meutim, kasnije dolazi do proirivanja knjinog
fonda, te se pruanje usluga korisnicima umnogome upotpunjuje. Tako je, za relativno kratko
vrijeme, u Arhivu Federacije je stvoren knjini fond koji je omoguio da pone funkcionisati
biblioteka Arhiva Federacije. Biblioteka Arhiva Federacije pripada grupi specijalnih biblioteka.
Danas biblioteka ima 2.500 bibliotekih jedinica (1000 knjiga i 1.500 periodine publikacije).
Nabavka publikacija vri se kupovinom, poklonom, otkupom i razmjenom, kao i prijemom
obaveznog primjerka. Broj bibliotekih jedinica iz dana u dan sve vie raste, kao i broj samih
korisnika tih fondova koji fondove koriste mahom u svrhu nauno-istraivakog rada.

29
Kada je rije o bibliotekom fondu, njegovu strukturu ine :

- Knjige - prevashodno iz oblasti opte i nacionalne istorije, pomonih istorijskih

nauka, prava, politike, javne uprave, statistike, filozofije, geografije, knjievnosti,
kolstva, bibliotekarstva, religije itd.;
- Naslovi periodike - slubeni listovi, i glasnici zakona, informativni listovi, asopisi
iz oblasti kulture, umjetnosti i obrazovanja, kao i periodine publikacije iz oblasti
istorije, arhivistike ;
- Rjenici i prirunici, spomenice ustanova i preduzea i raznih dogaaja, leksikoni,
bilteni, monografije, jubilarna izdanja, katalozi izlobi itd.

Vlada Federacije Bosne i Hercegovine, na prijedlog direktora Arhiva Federacije, donosi

Kancelarijabu o organizovanju i nainu vrenja arhivskih poslova u pravnim licima u Federaciji
Bosne i Hercegovine, kojom se u skladu sa Zakonom o arhivskoj grai Federacije Bosne i
Hercegovine ureuju se arhivski poslovi u javnim preduzeima, javnim ustanovama, udrugama
graana, fondacijama i drugim pravnim licima organizovanim u Federaciji Bosne i
Hercegovine, koji se odnose na nain donoenja liste kategorija sa rokovima uvanja, postupak
obraivanja arhivske grae iz registraturne grae, nain voenja i koritenja arhivske knjige,
uvjeti uvanja registraturne i arhivske grae, odabiranje arhivske grae iz registraturne grae i
nain primopredaje arhivske grae izmeu pravnih lica i nadlenog arhiva.

Nadleni arhivi, u smislu ove Uredbe su :

1. Arhiv Federacije za pravna lica organizovana na nivou Federacije;

2. Kantonalni arhivi za pravna lica organizovana na nivou Kantona;
3. Opinski arhivi za pravna lica organizovana na nivou opine;
4. Gradski arhivi za pravna lica organizovana na nivou grada;

Zakon o arhivima iz 1965. implicirao je donoenje podzakonskog akta Odluke o

utvrivanju mree arhiva za ue podruje, prema kojoj arhivsku mreu Bosne i Hercegovine
ine: Arhiv Bosanske Krajine u Banja Luci, Arhiv Hercegovine u Mostaru, Arhiv grada
Sarajeva u Sarajevu, Arhiv srednje Bosne u Travniku i Istorijski arhiv u Tuzli. Ovom arhivskom
mreom nije predvieno postojanje Arhiva u Doboju, pa je ubrzo iza toga (1968) donesen
Zakon o ukidanju Arhiva u Doboju (koji je sve do ponovne uspostave kao Regionalni arhiv
Doboj 1973. godine bio u sastavu Istorijskog arhiva Tuzla, a kao Arhivski sabirni centar u
Doboju).

30
 Na osnovu Dejtonskog sporazuma Bosna i Hercegovina je definisana kao drava sa dva
entiteta : Federacija Bosne i Hercegovine (51% teritorije) koja je podijeljena na 10 kantona i
Republika Srpska (49% teritorije) iji je prostor administrativno jedinstven. Veliki problem je
predstavljalo podruje Brkog koje je na osnovu pregovora dobilo status zasebne
administrativne jedinice tj. Brko Distrikta Bosne i Hercegovine. Nakon toga dolazi do brojnih
komplikacija i tekoa u donoenju arhivskih zakona na nivou Bosne i Hercegovine. Shvatajui
situaciju u kojoj se zemlja nalazi, a nastojei istovremeno da to prije normalizira stanje u
arhivskoj djelatnosti Bosne i Hercegovine, u okviru obnovljenog Drutva arhivskih radnika
Bosne i Hercegovine, intenzivirane su aktivnosti na pripremi teksta novih zakona prije svega
na nivou drave, ali i entiteta i kantona. O tome je odrano vie rasprava, a odrana su i dva
okrugla stola 1998. (u Sarajevu i Bihau). Dodatan impuls rjeenju ovog pitanja dao je
Meunarodni seminar o obnovi arhivske slube Bosne i Hercegovine, odran u Londonu 7. i 8.
05. 1998. u organizaciji Meunarodne arhivske asocijacije (ICA-e) i Bosanskog instituta iz
Londona, a koji je obavezao Arhiv Bosne i Hercegovine, entitetske arhive i DAR BiH, da saine
transparentne prijedloge arhivskih zakona (kantoni, entiteti, drava), te da iste upute nadlenim
institucijama u Bosni i Hercegovini i meunarodnoj zajednici, kako bi isti mogli posluiti kao
valjano struno polazite. Arhivska sluba je u skladu sa ovim, kao i ranije zapoetim
aktivnostima, uradila prijedlog Zakona o arhivskoj grai i Arhivu Bosne i Hercegovine. Njime
je predvieno da postoji Arhiv Bosne i Hercegovine kao centralni dravni arhiv, istina sa
minimum funkcija koji se tiu voenja registra arhivskih fondova i zbirki Bosne i Hercegovine,
voenja evidencija o arhivskoj grai u inozemnim arhivima, zastupanje interesa arhivske slube
Bosne i Hercegovine u meunarodnim odnosima i meunarodnim strunim asocijacijama, da
sarauje sa entitetskim i kantonalnim arhivima i sl. Predvieno je i osnivanje Saveza drutava
arhivskih radnika Bosne i Hercegovine, te Arhivskog savjeta Bosne i Hercegovine kao strunog
savjetodavnoga organa pri Vijeu ministara (Vladi) Bosne i Hercegovine. Postojanje Arhiva
Bosne i Hercegovine podrale su i zvanine i meunarodne institucije zaduene za
implementaciju Dejtonskog sporazuma, tako da je prijedlog ovog zakona u neto izmjenjenom
tekstu usvojen od strane parlamentarne skuptine Bosne i Hercegovine 2000. godine. Bio je
ovo prvi zakonski propis kojim je u dejtonskoj Bosni i Hercegovini uspostavljena jedna
institucija na nivou drave. I pored mnogobrojnih nedostataka, izmeu ostalog i zbog
reduciranja matine funkcije Arhiva Bosne i Hercegovine ovaj zakon je bio dobra pravna
osnova za uspostavu bar nekih funkcija Arhiva Bosne i Hercegovine (putem uspostave kontrole
nad vrijednim arhivskim fondom kojim je neovlateno raspolagao Arhiv Federacije Bosne i
Hercegovine, postepenom popunom sistematizacije radnih mjesta i sl.).

31
 Najvei nedostaci su u neprovoenju ovog zakona: niti je formiran Savez drutava
arhivskih radnika Bosne i Hercegovine (u skladu sa l. 43 Zakona), to je trebalo da vodi
sinhronizaciji i demokratizaciji odnosa unutar arhivske djelatnosti, niti je oformljen Arhivski
savjet Bosne i Hercegovine (u skladu sa l. 40 Zakona) ime bi se moglo utjecati na poveanje
drutvene brige za bolje shvatanje, a time i pravilno situiranje arhivske djelatnosti u dravnim
proraunima i drugim oblicima finansijske podrke a u cilju podizanja njene materijalne,
tehnoloke, kadrovske i svake druge osnove. U skladu sa zakonskim nadlenostima Arhiva
Bosne i Hercegovine donesena su neka podzakonska akta mada time nije zaokruena arhivska
legislativa na nivou drave. Radi se prije svega o dva pravilnika: Pravilnik o preuzimanju
arhivske grae Arhiva Bosne i Hercegovine i Pravilnik o zatiti i uvanju arhivske grae u
Arhivu Bosne i Hercegovine i registraturne grae u institucijama Bosne i Hercegovine. Osim
propisa koji se iskljuivo odnose na arhivske poslove, odreena pitanja iz reda registratura koje
su u nadlenosti Arhiva Bosne i Hercegovine (organi uprave i instutucije Bosne i
Hercegovine),regulirana su pitanja kancelarijskog poslovanja. Donesena je Odluka o
kancelarijskom poslovanju ministarstava, slubi, institucija i drugih tijela Savjeta ministara
Bosne i Hercegovine i Upustvo o nainu vrenja kancelarijskog poslovanja ministarstava,
slubi, institucija i drugih tijela Savjeta ministara Bosne i Hercegovine. Znatno obuhvatniji su
arhivski propisi na niovu oba entiteta.

Izmeu ostalih podrku ovom prijedlogu dao je i OHR u svom stavu od 22. 12. 1998.
godine konstatujui: Arhiv BiH (...) e biti zadran na dravnom niovu (kao ranija institucija
BiH) poto obavlja djelatnost od znaaja za izvravanje nadlenosti koje Ustav izriito svrstava
u odgovornost institucija BiH. (Zakljuak OHR-a upuen Harisu Silajdiu
kopredsjedavajuem Vijea ministara Bosne i Hercegovine, kao odgovor na njegovu tzv.
Bijelu knjigu, potpisan od strane zamjenika Visokog predstavnika za Bosnu i Hercegovinu za
pravna pitanja gosp. Johana Van Lamoen-a). Slubeni glasnik BiH, br. 16/01.

Nakon donoenja Zakona o arhivskoj grai i Arhivu Bosne i Hercegovine, postojee

DAR BiH je vodilo aktivnosti na transformaciji ovog drutva u skladu sa l. 43 ovog Zakona.
Meutim, na zakazanoj osnivakoj skuptini, odranoj u Vogoi 2003. godine stajalita
Predsjednitva DAR BiH nisu prihvaena ve su, suprotno Zakonu, dva entitetska drutva
donijela odluku (preglasavanjem) o osnivanju Drutva arhivskih radnika Bosne i Hercegovine
koje bi inila samo entitetska drutva, diskriminirajui Drutvo arhivskih zaposlenika
Tuzlanskog kantona koje je jo jedino tada postojalo.

32
 Poto je to bilo protivno Zakonu ovakva odluka nije mogla proi i ovako sastvaljeno
arhivsko udruenje se nije moglo registrirati kao dravno u skladu sa l. 43 Zakona. Uslijedilo
je polulegalno sazivanje nove skuptine 2004. godine, kada je osnovano Arhivistiko udruenje
Bosne i Hercegovine koje tvore dva entitetska arhivska drutva ali time nije ispunjena Zakonska
obaveza.

5.1.1. Kantonalni arhivi

Dejtonskim sporazumom u Federaciji Bosne i Hercegovine formirano je deset kantona,

pri emu su mnoge slabosti u organizaciji i funkcionisanju arhivske slube dole do izraaja.
Sjedita pet od osam prijeratnih regionalnih arhiva nala su se u Federaciji Bosne i Hercegovine:
u Sarajevu, Mostaru, Travniku, Bihau i Tuzli. Ovih pet prijeratnih arhiva preimenovani su u
kantonalne arhive, ime je u mnogome smanjena njihova nadlenost.

Pored nedostataka koje smo pomenuli, sam proces podjele arhiva na kantone je tekao
sporo, posebno na podruju Arhiva Mostar, gdje je u toku rata paralelno sa Arhivom Mostar
funkcionisao i Arhiv Herceg Bosne. Slian problem desio se i na podruju Travnika gdje je
dugo vremena bio sporan status Arhiva i izvori finansiranja. Formiranje arhiva na podruju
Sarajeva, Tuzle i Bihaa tekao je u mnogome bre i bolje.

Za ostale kantonalne arhive na podruju Bosansko-podrinjskog kantona, Zeniko-

dobojskog kantona, te u upanijama Zapadnohercegovakoj, Posavskoj i Livanjskoj teklo je
takoe usporeno. Dva kantona/upanije su donijele arhivske propise, konstituiralo arhive i
uspostavile arhivsku djelatnost (Zapadno-hercegovaka upanija sa sjeditem u irokom
Brijegu i Bosansko-podrinjski kanton sa sjeditem u Goradu), Zeniko-dobojski kanton je
donio propise i radi na uspostavi arhiva, dok Posavski i Livanjski kanton to jo uvijek nisu
uinili. Sve to arhivsku mreu na podruju federacije ini nezaokruenom, te otuda arhivsku
djelatnost neadekvatnom.

Za osam od deset kantonalnih arhiva obavlja svoju djelatnost u kantonalnim arhivskim

propisima zakonima i podzakonskim aktima i to arhivi u Unsko-sanskom, Sarajevskom,
Tuzlanskom, Srednjebosanskom, Bosansko-podrinjskom, Hercegovakom, Zapadno-
hercegovakoj upaniji i Zenikodobojskom kantonu.

Neki od kantonalnih arhiva kao to su Sarajevski, Tuzlanski, Bihaki i Srednjebosanski

su donijeli svoja podzakonska akta koja predstavljaju provedbene propise.

33
 Zbog svoje neharmoniziranosti u odreenim organizacijskim i strunim pitanjima,
kantonalni arhivi ne doprinose unapreenju struke. Umjesto da se u arhivske propise ugrade
savremena arhivska znanja, na kantonalnom nivou se na njih gleda sa strahom od prestia i ona
se odbacuju. Dakle, anahronost i konzervativnost ovog zakonodavstva, koja se ogleda i u
nereguliranju ophoenja arhiva i registratura sa elektronskim zapisima, je veoma izraena.

S druge pak strane, neki kantonalni arhivi imaju pozitivno zakonodavstvo, koje je dobra
osnova za adekvatno radno, struno i nauno organiziranje, to su potvrdili svojim ukupnim
rezultatima kantonalni arhivi u Sarajevu i Tuzli.

5.1.2. Gradski arhivi

Nastanak gradskih arhiva vee se za srednji vijek, kada je razvitak trgovine izazvao pojavu
novih gradskih arhiva. U gradskim arhivima su uvani dokumenti vezani za prava gradova i njihov
ivot. ivot i ekonomske prilike gradova doprineli su stvaranju i drugih vrsta akata. Tako na primer,
sve do XV vijeka saobraaj na putevima nije bio bezbjedan, pa su trgovci morali robu da prevoze
karavanima, uz jaku pratnju svojih naoruanih ljudi. Gradski trgovci dobijali su od feudalaca isprave
kojima im je potvrdjeno pravo da dre oruane ljude, a ponekad i itave odrede vojske. Osim toga,
trgovci, a esto i drugi gradjani, imali su pravo na trista, za ta su dobijali naroite isprave uverenja,
potvrde itd. Tako se javlja nov izvor iz kojeg su priticala dokumenta. U gradovima su stvarani
takozvani trini sudovi, a pravo na njih potvrdjivano je opet naroitim aktima. Poele su se izdavati
i razne gradske naredbe, koje su se odnosile na uvanje gradske imovine na rad itd. Osnivane su
korporacije, kao to su esnafi i gilde. Vremenom su ustanovljene i gradska knjiga u koju su unoeni
pravni zakljuci i reenja o kupoprodaji, nasledstvu, mirazu, tutorstvu i sl.

Sve ove dokumente trebalo je uvati na jednom odredjenom mestu, pa su tako nastajali
srednjevekovni gradski arhivi, koji su ne samo poslovno nego i po mestu smetaja bili u neposrednoj
vezi sa gradskim upravama ili veima.

Teritorijalna nadlenost gradskih arhiva u Bosni i Hercegovini vezana je za koncepciju

razvoja arhivske slube u Bosni i Hercegovini, koja se u nekoliko navrata prilagoavala
politiko-administrativnom ustrojstvu Bosne i Hercegovine. Danas u Bosni i Hercegovini
imamo dvanaest slubenih gradova i svi oni pod svojim okriljem imaju gradske arhive, koji
funkcioniu kao arhivi pod organizacijom kantonalnih/upanijskih odnosno Federalnih arhiva,
odnosno pod organizacijom arhiva Republike Srpske.

34
 5.1.3. Optinski (komunalni) arhivi

Za optinske arhive na podruju teritorije Bosne i Hercegovine moemo rei da su arhivi koji
su u strunom smislu podreeni departmanskim arhivima (Grad, Kanton ...), a obavljaju sve
arhivistike poslove na grai koja je prikupljena sa teritorije svoje nadlenosti. Ovi arhivi predstavljaju
centre za prouavanje lokalne istorije jedne opine tj. teritorije svoje nadlenosti. Ova vrsta arhiva
predstavlja centre za prouavanje lokalne istorije i ivo sarauje sa muzejima, gradskim i drugim
arhivima na svojoj teritoriji.

5.2. Arhiv Republike Srpske

Izbijanjem rata u Bosni i Hercegovini poetkom 1992. godine vlasti Republike Srpske
su donijele odluku o osnivanju Arhiva Republike Srpske, a nakon toga i Naredbu o zbrinjavanju
i zatiti kulturnih vrijednosti i dobara. Ova dva propisa, uz preuzeti Zakon o arhivskoj
djelatnosti, predstavljali su pravni osnov i okvir za obavljanje arhivske djelatnosti na teritoriji
Republike Srpske. Arhiv RS je do izbijanja rata u Bosni i Hercegovini bio Arhiv Bosanske
Krajine, a svoju teritorijalnu i stvarnu nadlenost ovaj arhiv je tada vrio na teritoriju srezova
Banja Luka i Biha. Poetkom 1993. godine, kada je donesen Zakon o ministarstvima, arhivsku
djelatnost na teritoriji Republike Srpske obavlja Arhiv Republike Srpske, kao republika
upravna organizacija sa sjeditem u Banjoj Luci i detairanim odjeljenjima u Doboju i Foi.
Nakon zavretka rata oformljena su jo tri odjeljenja Arhiva Republike Srpske i to u : Zvorniku,
Istonom Sarajevu i Trebinju.

Arhiv Republike Srpske predstavlja republiku upravnu organizaciju u sastavu

Ministarstva prosvjete i kulture. Svoju djelatnost obavlja na teritoriji cijele Republike Srpske.
Djelatnost ovog arhiva na odreen nain odvaja ovaj Arhiv od ostalih kulturnih djelatnosti, jer
Arhiv kulturno dobro (arhivsku grau) prikuplja po principu obaveznog transfera javne
arhivske grae. Zakon o arhivskoj djelatnosti je regulisao sve specifinosti arhivske djelatnosti,
naelno naglaene u Zakonu o kulturnim dobrima Republike Srpske, i uskladio mogunosti i
potrebe sadanjeg stepena razvoja arhivske djelatnosti u Republici Srpskoj sa meunarodnim
dostignuima i standardima.

35
 Na osnovu odredbe stava 2. lana 64. Zakona o kulturnim dobrima, Arhiv uiva status
centralne ustanove zatite kulturnih dobara. Misija Arhiva je obezbjeenje dostupnosti,
upotrebljivosti, vjerodostojnosti i autentinosti dokumenta sve dok je on potreban kao sredstvo
za zatitu javnih i privatnih prava ili dok predstavlja dio kolektivne memorije naroda.
(http://www.arhivrs.org/, pristupljeno 12.4.2015.).

Razvoj Arhiva tei e u pravcu njegovog daljnjeg osposobljavanja za prihvat

konvencionalne arhivske grae, ali i osposobljavanja za preuzimanje nekonvencionalnih zapisa.
Sve prisutniji interes za arhivsku grau konstantno dovodi do poveanja broja njenih korisnika,
to pred Arhiv stavlja obavezu da korisnicima omogui liberalan i brz pristup informacijama
koje uva. Preduslov za to ostvaren je projektovanjem informacionog sistema koji predstavlja
samostalno rjeenje strunih arhivskih radnika. Arhiv je u posljednjih par godina uinio i niz
drugih krupnih iskoraka. Razvoj informacionih tehnologija stavio je posljednjih godina pred
Arhiv problem definisanja okvira njegove misije i mandata u elektronskom okruenju. Pravne
pretpostavke za rjeenje ovog problema sadrane su u novom Zakonu o arhivskoj djelatnosti, s
tim to ih u vremenu koje je pred nama moraju da prate i odgovarajua kadrovska,
organizaciona i tehnoloka rjeenja.

Unutranja organizacija Arhiva ustanovljena je u skladu sa Kancelarijabom o naelima

za unutranju organizaciju i sistematizaciju radnih mjesta u upravi Republike Srpske,
Strategijom razvoja Arhiva Republike Srpske, tekuim potrebama, programima i planovima
rada i normativima i standardima koji se primjenjuju u arhivskoj djelatnosti.

Arhiv raspolae sa ukupno 2.774,10 m2 poslovnog prostora, od ega 1.666,65 m2 ini

spremini prostor. U arhivskim depoima deponovano je 736 fondova i 34 zbirke
(http://www.arhivrs.org/, pristupljeno 12.4.2015.).

36
 5.3. Djelatnost arhiva Bosne i Hercegovine

Na osnovu Uredbe o Dravnom arhivu NRBiH 12.decembra 1947. godine, arhiv Bosne
i Hercegovine predstavlja samostalnu ustanovu koja po nalogu Predsjednitva vlade skuplja,
sreuje uva arhivsku grau i omoguava njeno prouavanje. Na osnovu te Uredbe odlueno je
da sve dotadanje ustanove koje su ouvale arhivsku grau, istu predaju Arhivu Bosne i
Hercegovine. Ustanove su obavezne dostavljati spiskove materijala koji posjeduju, te
obavjetavati Dravni arhiv o svim prinovama, kao i promjenama na uvanoj grai.
30. januara 1948, inicijator Milan Popovi je postavljen za upravnika, a zvanino je
arhiv poeo radom 2. februara 1948. godine. U momentu osnivanja Dravnog arhiva BiH,
arhivska graa u zemlji bila je fiziki ugroena. Zato je osnovni zadatak novoosnovane
ustanove bio prikupljanje, a samim tim interveniranje u smjeru spaavanja arhivske grae, to
postaje prioritetnom zadaom arhiva i u duem vremenskom periodu. Zahtijeva se briga o zatiti
arhivske grae i o sprovedbi propisa o njenom uvanju. Poinju se izraivati prva uputstva za
pregledanje registratura i odabiranje bezvrijedne grae u njima. Arhiv obavlja mnoge poslove
na preuzimanju arhivskih fondova iz registratura koje nadzire. Ovu djelatnost Arhiv obavlja na
cijelom podruju Bosne i Hercegovine, jer se prva stvarna arhivska mrea u Bosni i Hercegovini
uspostavlja 1953. i 1954. godine, kad je u Bosni i Hercegovini osnovano pet novih arhiva (1953.
u Banja Luci; 1954. u Doboju, Travniku, Tuzli i Mostaru).

Rad na fizikom spaavanju mnoge arhivske grae i njenom preuzimanju u arhiv inio
je s poetka glavninu poslova Arhiva. U prvim godinama, Dravni je arhiv za smjetaj grae
imao samo jednu prostoriju. Drugi osnovni problem u radu arhiva bio je stalni nedostatak
kvalificiranog kadra. Takva situacija znaajno je utjecala na rezultate Arhiva. Uslijed takvih
okolnosti, zadugo je izostajao struni rad na arhivskoj grai, obrada arhivske grae i izrada
informativnih pomagala, konzervacija i restauracija arhivske grae, objavljivanje arhivskih
izvora. Ipak, i druge djelatnosti poinju se razvijati pedesetih i ezdesetih godina prolog vijeka.

Loe stanje preuzetih fondova, kao i teki smjetajni uvjeti, koji su dodatno doprinijeli
oteenjima grae od raznih uzroka (vlaga, praina, fizika oteenja usljed pretrpanosti
prostorija i sl.) dodatno su aktualizirali znaaj djelatnosti restauracije i konzervacije arhivskoga
gradiva. 1956. godine u Arhivu su nabavljeni prvi potrebni materijali, kao i laminator, a na
raspolaganju je bio i godinu dana ranije nabavljeni aparat za mikrofilmiranje.

37
 1956. godine zapoet je projekt Graa za prouavanje politikih, kulturnih i socijalno-
ekonomskih odnosa iz prolosti BiH (XIX i XX vijek), kao projekt stalne edicije kroz koju bi
se objavljivala arhivska graa. Veoma brzo pokrenuto je i pitanje izdavanja strunoga asopisa,
pa je 1961. Arhiv sudjelovao i u pokretanju Glasnika arhiva i Drutva arhivskih radnika, u
socijalistikom periodu jedinog strunog glasila u Bosni i Hercegovini. 1956. godine, takoer,
Arhiv je sudjelovao i u organizaciji prve Nedjelje arhiva, koja je odrana od 16. do 30.
septembra. Niz godina, ovo je bila najprikladnija manifestacija za iru akciju arhivske slube
na kulturno-prosvjetnom planu. Za cjelokupnu arhivsku slubu Bosne i Hercegovine, snaniji
razvitak i mnogo vee mogunosti zapoinju od 1962. godine, kad je proglaen Zakon o
arhivima, prvi bosanskohercegovaki arhivski zakon i jedan od najvanijih arhivskih propisa
donesenih u BiH. Ovim zakonom je arhivska graa zatiena bez obzira u ijem se vlasnitvu
nalazi i je li evidentirana, a jednako je zatiena i arhivska graa u nastajanju, tj. registraturna
graa, koja se redovito odabire i izluuje. Zakonom je utvren kompleksan karakter arhivskih
ustanova kao upravnih, strunih, znanstvenih i kulturno-prosvjetnih ustanova. Izmjenama i
dopunama ovog zakona, uinjeni su znaajni pomaci, te je donesen novi Zakon o arhivima iz
1965. Ovim zakonom u definiciji arhivske grae po prvi put pominje se izriito i filmski
materijal; definisana je i registraturna graa, kao graa nastala radom drutveno-politikih
zajednica i njihovih organa, radnih i drugih organizacija, dok je od znaaja za njihov rad i dok
iz nje nije odabrana arhivska graa; ustanovljeni su rokovi predaje arhivske grae arhivima;
izriito je reeno da arhivska graa ima svojstvo spomenika kulture, a s time u skladu fondovi
se poslije sreivanja i arhivistike obrade registriraju kod nadlenog zavoda za zatitu
spomenika kulture. Osim toga, Zakonom je odreena funkcija Arhiva Bosne i Hercegovine kao
matinog arhiva. U predstojeem periodu, Arhiv BiH postigao je znaajne rezultate na
sreivanju i obradi arhivske grae. Dok je do 1968. godine u ovome arhivu bilo oko 80%
nesreenih fondova, 1991. godine 59% arhivskih fondova bilo je pokriveno nauno-
obavijesnim pomagalima za 403 fonda postojalo je 85 vodia, 12 analitikih, 89 sumarno-
analitikih i 31 sumarni inventar, te 13 regesta, a 6 registara (Koar 1995).

Koncem sedamdesetih i poetkom osamdesetih godina, Arhiv BiH proirio je struni

rad na zatitu i obradu filmske grae u zemlji. Iako je filmska graa proglaena arhivskom
Zakonom o arhivima iz 1965. godine, tek je Zakonom o kinematografiji iz 1973. godine
odreeno uvanje filmske grae Bosne i Hercegovine u kinoteci.

38
 Proizvoai filmova obvezani su na predaju jedne nekoritene kopije filmova u prvoj
godini njihova prikazivanja, a uvoznici da predaju najbolje kopije uvezenog filma odmah po
isteku licence. Odredbama Zakona o filmskoj djelatnosti 1978. godine odreeno je uvanje
filmske grae u Kinoteci pri Arhivu BiH. U poetku se operiralo brojem od 600 naslova u
filmskom fondu. Formirana je kartoteka filmova za period 1945-1978. godine, a dobri rezultati
polueni u prikupljanju grae (oko 250 kutija spisa, 200 knjiga scenarija i knjiga snimanja, oko
100 dijalog listi, 150 plakata, 7000 fotografija i 40 kutija reklamnog materijala), to je
obiljeeno i prigodnom izlobom "35 godina bosanskohercegovake kinematografije". U julu
1994. iz Arhiva BiH Kinoteka je izdvojena u samostalnu ustanovu.

ezdesetih godina prolog vijeka, zapoinje se razvijati i informacijsko-

dokumentacijska djelatnost u arhivskoj slubi Bosne i Hercegovine. Ve 1962. godine, "referat
nauno-informativne slube" pri Arhivu BiH prikupio je podatke o svim arhivima u republici.
Bio je to temelj jednome centru pri sredinjem arhivu u zemlji. Informacijsko-dokumentacijska
sluba u svoje je zadatke dobila :

1. Evidenciju svih arhivskih ustanova i zbirki arhivske grae u BiH, te grae u

privatnom posjedu, kao i iz inostranih arhiva;
2. Evidenciju arhivske grae, informativnih pomagala koja za grau postoje,
arhivskih izvora u inostranstvu, stvaranje bibliografije radova nastalih koritenjem
arhivske grae;
3. Evidenciju koritenja arhivske grae na osnovi rada itaonice; tj. evidenciju svih
korisnika i njihovih istraivakih tema;
4. Evidenciju registratura arhivske grae u nastajanju, kao i stvaratelja i imatelja
te grae. (http://www.arhivbih.gov.ba/, pristupljeno 12.4.2015.).

Poseban dio kad je rije o arhivskoj grai ini arhivska graa u inostranstvu. Arhivska
struka u BiH od samoga poetka bila je svjesna da istraivanja arhiva u inostranstvu, u kojima
se nalaze fondovi relevatni za bosanskohercegovaku istoriju ne predstavljaju tek nadogradnju,
ve obvezu da se stranim izvorima ispune praznine u memoriji naroda.

39
 6. ULOGA I ZNAAJ ARHIVA

Od kako je ovjek postao svjestan prolaznosti vremena, nastojao je da otrgne od

zaborava sjeanje na minule ljude i dogaaje. U najstarije vrijeme, znanja o prolosti uvao je
i irio kroz mitove, da bi razvojem civilizacije poeo da biljei pojave i dogaaje oko sebe i da
ih tako ostavlja buduim pokoljenjima.

Poznato je da se u arhivima, pa i u bibliotekama i muzejima irom Europe, kao i drugim

dijelovima svijeta uva ogromno ljudsko znanje i iskustvo koje je vjekovima stvarano i uvano.
Arhivi su jedan od produkata ljudske potrebe da se ne zaboravi prolost. U njima se prikupljaju,
obrauju, uvaju i daju javnosti na koritenje dokumenta i srodni materijali nastali radom
razliitih institucija ili znaajnih pojedinaca i porodica u prolosti. U tom pogledu arhivi se
razlikuju od muzeja, u kojima se uvaju predmetni ostaci prolosti, i od biblioteka, u kojima se
nalazi mahom publikovana nauna i literarna zaostavtina minulih epoha.

Savremena funkcija arhiva je rezultat istorijskoga razvitka uloge i znaaja arhivske

grae u drutvenome ivotu. Njena srednjovjekovna uloga dokaza za ostvarenje odreenoga
prava, postepeno prerasta od 18. st. u znaaj izvora naunog istraivanja. Zahljevi ukupnoga
drutvenog razvitka trebovali su kulturno-obrazovnu ulogu arhivske grae kao kulturnog dobra,
ime se postepeno upotpunjavala i oblikovala sve kompleksnija uloga arhivske grae i samih
arhiva. Razvija se ideja o uvanju gradiva zbog irih interesa, kao izvora informacija i
svjedoanstava o povijesnom i kulturnom identitetu naroda. Arhivi se izdvajaju iz uprave i
postaju mjesta gdje se istrauje nacionalna istorija, a arhivisti (koji su sada preteito istoriari
a ne pravnici) prikupljaju sve to moe svjedoiti o nacionalnoj istoriji. Mnoge arhivske
vrijednosti povelje, spisi, raritetni rukopisi, inkunabule, rukopisne ostavtine, hronike, matice
uvaju arhivi u Bosni i Hercegovini i one su u njih dospjele na razliite naine. Dokumenti
nastaju iz praktinih potreba jedne dravne ili privatne ustanove, porodice ili pojedinca, radi
redovnog obavljanja njihovih djelatnosti. Posle odreenog niza godina, oni gube upotrebnu
vrijednost u poslovanju stvaraoca ili, kada je ustanova u pitanju, ako se i sama ustanova ugasila.
Tada se dokumenti predaju arhivu koji je nadlean za njihovo uvanje.

40
 7. ARHIVI U SAVREMENOME DRUTVU

Uloga i znaaj arhiva u savremenom drutvu je viestruka, a u osnovi je determinirana

zahtjevima ukupnog drutvenog razvoja. U osnovi arhivi, kao kompleksne ustanove
polifunkcionalnog karaktera, obavljaju: upravnu, informativnu, kulturno-obrazovnu i naunu
funkciju. Da bi u optimalnome obimu izvrili naznaene funkcije, arhivi se prije svega bave
poslovima zatite i uvanja arhivske grae (one u nastajanju i one pohranjene u arhivima),
preuzimanjem, arhivistikom obradom i sreivanjem grae, valorizacijom, izradom
informativnih sredstava o grai, izdavanjem dokaza pravnim i fizikim licima iz pohranjene
arhivske grae, omoguavanjem korienja grae u naune, odgojno-obrazovne i druge svrhe,
tehniko-tehnolokim pitanjima zatite i uvanja (od uvjetnog smjetaja do svih oblika
reprografije i osiguranja migriranja dokumenata), itd.

Arhivi rukuju arhivskom graom na klasinim i novim nosiocima informacija (od papira
do elektronskih zapisa), to zahtijeva razliite pristupe u svim segmentima ophoenja posebno
na planu zatite i uvanja. Dok je za klasine nosioce sve vie predmetna potreba prenoenja na
nove podloge (putem mikrofilmovanja, skeniranja i sl.), dotle je za elektronske zapise upitna
njihova trajnost, tj. ono to je za informatike tehnologije od sekundarnog znaaja. Ovo posebno
zbog toga to je standardizacija elektronskih zapisa jo uvijek za arhivistiku otvoreno pitanje,
zbog ega se kao prelaznom rjeenju pristupa produkciji neke forme analognih zapisa. Iako su,
dakle, informatike tehnologije doprinijele unapreenju informatike funkcije arhiva, one su
istovremeno pred arhivstiku postavile brojne druge izazove, meu kojima je i ona koja se tie
postojanosti zapisa. Ukupna djelatnost arhiva, a posebno njena informativna i upravna
komponenta, bitno se odravaju na stepen demokratizacije drutvenih odnosa u jednoj dravi.
Ova funkcija arhiva sve vie dolazi do izraaja, pa otuda i interes drave za istom naglo raste.
Eklatantan primjer za to su interesiranja graana zemalja u tranziciji za imovinom koja im je iz
razliitih razloga ranije oduzeta, a sada im je data mogunost da je vrate u posjed. Zbog ovih i
niza drugih razloga arhivi su danas u svijetu organizirani uglavnom kao dravne ustanove. To
znai da drava sve vie shvaa ulogu arhiva za svoje funkcioniranje, te im otuda zbog te
njihove operativne funkcije pridaje sve vei znaaj. Savremeno oraganizirane i ureene drave
su gotovo besprijekorno kancelarijaile sistem zatite i uvanja arhivske grae u nastajanju, tj.
dok se ona nalazi kod stvaralaca (registratura), i to na nain da su iskustvena i struno izuena
rjeenja posredstvom drave pretoena u obavezujue pravne norme.

41
 Time je do perfekcije doveden sistem racionalnog i sigurnog rukovanja spisima svih
vrsta, to za rezultat ima cjelovite arhivske fondove koji su istovremeno, osim dijela koji se
odnosi na dravnu ili linu tajnu, dostupni javnosti, odnosno istraivaima i korisnicima. Time
struka i nauka, a i drava, dobijaju na znaaju. Ovdje je potrebno naglasiti da interesi struke i
nauke s jedne strane i drave s druge strane nisu uvijek kompatibilni, i to uglavnom u onoj mjeri
u kojoj drava (misli se na vladajue strukture) nije do kraja demokratina kako bi sauvala sve
relavantne izvore pa i one koji joj ne idu u prilog. Razumljivo, ovaj raskorak je znatno manji u
razvijenim demokratskim zemljama Evrope i svijeta, a znatno vei u zemljama u tranziciji
kakva je i Bosna i Hercegovina.

Dakle, u savremenim drutvima, postoji organska veza i podudaran interes izmeu

arhiva i drave. Izmeu ostaloga, jedan od regulatora njihovoga odnosa jesu meunarodne
pravne i strune norme koje se dosljedno primjenjuju. Sva primarna pitanja djelatnosti su
optimalno ureena, a otrica aktivnosti usmjerena je na adekvatno rjeavanje pitanja koja pred
arhivistiku postavljaju nove informacijske tehnologije.

7.1. Informacijske tehnologije i njihov uticaj na arhivistiku i arhivsku djelatnost

Savremeni razvoj tehnike i nauke, posebno informatikih nauka, a u tijesnoj vezi

sa njima i nastajanje novih tehnologija i novih nosilaca informacija, postavljaju pred arhiviste
i arhive nove zadatke koji se podvode pod pojam "tehnoloki imperativi". Oni logiki
proizlaze ili su rezultat trendova informacionih tehnologija, a koji obuhvaaju : promjenu
oblika dokumenta, promjenu naina rada i promjenu same tehnologije strukturu podataka
i ona dokument ini razumljivim.

Fizika struktura dokumenta odnosi se na oblikovanje, kako je autor zamislio da

dokument izgleda i prikaz (kako dokument vidi korisnik). Fizika i logika struktura su kod
klasinih dokumenata neodvojivo povezane, dok su kod elektronskih dokumenata one
razdvojene i zasebno pohranjene. Postoje dva osnovna i usko povezana koncepta koja ine
osnovu novoga oblika elektronske dokumentacije :

1. Baza podataka (vrijednosti podataka se vremenom mijenjaju);

2. Virtualni dokument (dokument se sastoji od niza veza i pokazivaa podataka) koji
su sami fizike cjeline u bazi i on je kao takav samo naizgled. elektronski dokument,
jer je proizvod spajanja cjelina teksta (podataka) u bazi podataka, koji e tek
tampanjem postati fiziki entitet.

42
 Tehnoloki imperativi treba da daju odgovor na pitanje odnosa elektronskoga
dokumenta i principa provenijencije kao temelja modeme arhivske nauke. Naime,
tradicionalni dokumenti ine zapisanu informaciju koja postoji kao fizika jedinica i
to tako da osigurava dokaz .iz prve ruke ili potvrdu neke aktivnosti. Vremenom su
nastali i audio-video zapisi kao posebna vrsta dokumenata, ime je definicija
dokumenta proirena, Elektronski se zapisi sastoje od niza .digitalnih signala i kao
posljedica toga imaju malo ili nimalo fizikih obiljeja koja su svojstvena
tradicionalnim zapisima. Ali i oni imaju svoju strukturu i predstavljaju dokaz o
izvrenju neke radnje. U stvari elektronski zapisi se sastoje od etiri elementa:
sadraja, strukture, konteksta i oblika. Prva tri moraju biti sauvana, a zadnji element
je bolje ne uvati jer uveliko ovisi o mediju koji se koristi za prikaz.

Da bi se odreena informacija u zapisu mogla pronai, podaci trebaju biti

strukturirani, Zavisno od namjene zapisa postoje dva glavna naina za strukturiranje
podataka:

1. Baza podataka (podaci su smjeteni u skladitu informacija iz kojeg se mogu

pretraivati i aurirati);
2. Dokumenti (ova se struktura koristi kada su podaci sreeni na neki ureen
nain kako bi predstavili neki sadraj ili opisali neku aktivnost).

to vanost informacija unutar organizacija postaje vea, to struktura dokumenata

i baze podataka postaju sve sloenije. S druge strane, slijediti naelo provenijencije znai
osigurati da se sauva kontekst u kome je dokument nastao, veze izmedu dokumenata
i njihovih stvaralaca i veze medu samim dokumentima. .Kontekst ukljuuje znanje o
tome gdje je dokument nastao, u okviru kojega procesa, za koju svrhu, za koga, kada
i kako ga je primalac zaprimio i kako je doao u nae ruke. Sve to je znatno lake
utvrditi na klasinim dokumentima. Meutim, identificiranje i odravanje konteksta
elektronskih dokumenata je veliki izazov za arhiviste, jer elektronski zapisi ne postoje
kao zaseban fiziki entitet sve dok veliki dio informacija o kontekstu elektronskih
zapisa ne postane vidljiv korisnicima ili se ne biljei automatski. Logiki ili
kontekstualni odnosi izmeu segmenata elektronskih informacija su od kljune
vanosti.

43
 Problem identifikacije i odravanja provenijencije elektronskih dokumenata je mnogo
ozbiljniji tamo gdje postoji mrea ili korporacijska baza podataka, jer veze izmeu
raunara ukidaju tradicionalne granice izmeu organizacija, njihovih odjela i
kancelarijaa, koje su ranije osiguravale veinu informacija o provenijenciji.

Dosljedno potivanje naela provenijencije je vrlo bitno za elektronske zapise.

Da bi se osiguralo potivanje tog naela, arhivisti moraju uestvovati u oblikovanju
direktorija informacionih izvora i sistema meta podataka, te osigurati da oni sadre sve
informacije o kontekstu koje su bitne za puno razumijevanje dokumenata. Sve to govori
da je princip provenijencije mogue odrati i meu elektronskim zapisima, s tim da se
dokumentom upravlja u svim fazama njegovoga postojanja: od nastanka do koritenja.

7.1.1. Digitalizacija

Digitalizacija je konverzija analognog zapisa u digitalni zapis. Digitalizirati moemo

razliitu grau (kucanu i tampanu grau, slike, geografske karte, rukopise, pokretne slike,
zvuk). Svrha digitalizacije jeste uvanje originala (polazimo od oekivanog, da e prisutnost
digitalnog faksimila smanjiti broj zahtjeva za rukovanjem originalom), te poboljanje pristupa
grae (u veini sluajeva je graa, izabrana za konverziju, rijetka, unikatna ili esto
upotrebljavana, fiziki pristup do njih je esto ogranien ili otean, slika na internetu je prilino
dostupna neogranienom broju korisnika istovremeno).

Arhivska graa se pretvara u digitalni oblik ili mikrofilmuje u arhivu ili drugom javno-
pravnom licu na osnovu izbora i strunih uputa nadlenog arhiva. Sigurnosni snimci se uvaju
odvojeno od originala. Digitalizacija je naime i mogunost i prilika, da se na neki nain vrati
izgubljeno i dopuni vlastita graa. Mnogo je fondacija naunog i kulturnog nasljea, koji su
kroz istoriju nastali na nekom prostoru, te su bili podijeljeni, prodani, opljakani, a danas se
uvaju u arhivima po cijelom svijetu. Mogunost, koju imamo u takvim sluajevima je. Da u
saradnji sa dananjim vlasnicima grae dobijemo, odnosno izradimo digitalne kopije originala.
Prednost digitalizacije je prepoznala i Evropska komisija, koja je ve 2006. Godine objavila
Preporuku o digitalizaciji i Internet dostupnosti kulturne grae i digitalnom arhiviranju. Ove
preporuke Evropske komisije i njeno poticanje drava lanica ka razvoju digitalizirane grae iz
biblioteka, arhiva i muzeja, te ka usklaenim mjerama za digitaliziranje kulturnom nasljea su
potakle i Sloveniju jer se i ona u periodu od 2007 do 2013.god. ukljuila u proces digitalizacije.

44
 Cilj digitalizacije jeste da se povea raspoloivost i ponude elektronskih sadraja i
usluga na internetu, te cjelovitog uenja, to posljedino predstavlja osnovu u obrazovanju
osnovnog drutva i konkurentnosti privredno uspjenih drava.

Digitalizacije je zajednika djelatnost arhivara i drugih spomenutih institucija.

Institucija, koja se prihvati nekog projekta mora znati vrednovati sve pozitivne i negativne
djelatnike, koji utiu na odreeni poticaj. Strateko planiranje ukljuuje i rasporeivanje
neophodnih ljudskih, materijalnih i finansijskih izvora, utvrivanje rizika i postupaka, te
mogunost dugoronog koritenja digitalnih zbirki. Arhivi zbog finansijskih ogranienja ne
mogu priutiti digitalizaciju svoje, koju uvaju, ni vlastitu izvedbu cjelovite digitalizacije, zbog
toga je posebno vano postaviti pravu strategiju, koja e uvaavati: izvor primjerene grae za
digitalizaciju (starost dokumenta, oblik i veliinu dokumenta, reprezentativnost, uestalost
upotrebe, oteenost), analizu izvodivosti, ciljnu publiku kojoj je graa namijenjena,
najprimjereniji metod i oblik digitalizacije, eventualnog izvoaa, opredjeljenje zahtjeva
korisnika (informacije o grai, uvid u grau te upotreba informacija iz grae), sadraj podataka
zatienih zakonom o uvanju osobnih podataka, postojanje informativnih pomagala, odrediti
ulazne oblike kod postupaka digitalizacije, zatim, odreivanje zahtjeva za arhiviranje i
predstavljanje digitalne kopije, odreivanje uslova uvanja digitalnih kopija, odreivanje
naina oznaavanja digitalnih kopija, zatim, ocijeniti potrebne kapacitete za uvanje digitalnih
kopija i td.

Sa tehnologijom, koju danas poznajemo, digitalizacija je postala veoma praktian i

kvalitetan nain pripreme reprodukcije. Sa digitalizacijom zadovoljavamo zahtjeve jer
pripremamo sigurnosne kopije, koje e biti kvalitetnije, te e nadomjestiti original, koje e biti
kvalitetnije, te bi eventualno nadomjestila original, korisnike kopije, koje bi bile dovoljne za
kvalitetnu upotrebu, te one koje su namijenjene samo za reklamne svrhe, za predstavljanje na
internetu. Isto tako u lanovima je odreeno da ako je traena arhivska graa u slabom
materijalnom stanju ili postoji opasnost, da e se kod upotrebe otetiti, na upotrebu se daju
kopije arhivske grae, koje mogu biti pretvorene u digitalni oblik, mikrofilmove ili nekako
drugaije pohranjene.

45
 7.1.2. Mikrofilmovanje

Poseban nain provoenja preventivne zatite arhivske grae predstavlja

mikrofilmovanje. Za registrature je mikrofilmovanje znaajno zbog lakeg manipulisanja sa
registraturnom graom i omoguavanja breg protoka informacija, to utie na ekonominost
poslovanja, a za arhive mikrofilmovanje je prije svega znaajno zbog zatite arhivske grae,
posebno u sluaju vanredne okolnosti kakve su elementarne nepogode i ratovi.

Osim brojnih prednosti mikrofilmovanje ima i svojih nedostataka koji su vezani za

trokove opreme, snimanja (i presnimavanja) i obrade. U nekim zemljama spora je i dokazna
vrijednost mikrofilma. Inae i sam proces mikrofilmovanja obuhvata neposrednu pripremu
dokumentacije, poslove mikrofilmovanja i obradu snimljenih materijala. Svaka od tih faza
zahtijeva upotrebu specijaliziranih arhivistikih znanja (Koar, 1995).

Digitalizacija mikrofilmova

U svijetu mikrofilma postoji nekoliko vrsta mikrofilmskih oblika a svaki od oblika ima
svoju specifinu namjenu. Kao i kod svih oblika skeniranja ili digitalizacije vano je da
prepoznamo na emu i u kom obliku se nalazi na zapis. Od toga zavisi koliko se proces
digitalizacije moe automatizovati, a to je proces digitalizacije vie automatizovan, cijene
usluga su nie. Nabrojati emo nekoliko osnovnih vrsta mikrofilmskih oblika i to :

- 16 mm mikrofilmske rolne ( os 30. i 40,5 m duine). Ovaj oblik mikrofilma se

uglavnom koristi za snimanje poslovne dokumentacije do veliine A3 formata;
- 35 m mikrofilmovi (duine 30m i 40,5m). Ova veliina mikrofilma se koristi za
snimanje dokumentacije od A3 do A0, tehnike crtee, plakete itd;
- Apreturne kartice su zapravo isjeeni pojedinani snimci sa 35 mm mikrofilma
zalijepljeni na kartonske kartice precizne veliine i definisane pozicije otvora za
mikrofilmski snimak. Ovaj mikrofilmski oblik se uglavnom koristi za snimanje
tehnikih crtea.

Mikrofilmovanje dokumenata

Mikrofilmovanje predstavlja pouzdan i zakonski validan medij za pohranjivanje

dokumenata ijom upotrebom se postie velika uteda u prostoru za smjetaj arhive. Na ovaj
nain se i dalje zadrava forma dokumenta koji je po Zakonu ekvivalentan originalnom,
papirnom dokumentu.

46
 Korisnici mikrofilma su sve institucije i poslovni sistemi kojima ovaj medij predstavlja
zatite arhivske grae i nain da se prostor gdje je ona smjetena rastereti. Mikrofilm
omoguava bre i tanije informisanje, lake distribuiranje informacija, njihovo obezbjeivanje
i zatitu od elementarnih nepogoda.

Prednost mikrofilma u odnosu na druge medije:

- Omoguava veu gustinu memorisanja informacija;

- Informacije se memoriu u izvornom analognome obliku;
- Pronalaenje informacija na mikrofilmu je pouzdanije (vijek trajanja mikrofilma je
i do 500 godina);
- Informacije prebaene na mikrofilm zauzimaju mnogo manje prostora pri odlaganju
i uvanju;
- Mikrofilm je znatno jeftiniji od drugih nosilaca informacija;
- Koritenjem mikrofilma postie se znaajna uteda u materijalu, vremenu i
transportu.

47
 8. MOGUNOST RAZVOJA ARHIVA

Razvoj arhiva ovisi o cjelokupnom razvoju uprave koja se kree prema automatizaciji i
elektronikom informacijskome upravljanju, on-line komunikaciji i transakcijama s
graanima-korisnicima, to uzrokuje nestanak klasinih pismohrana. Hibridno
kancelarijsko poslovanje (istovremeni rad s klasinim i elektroniki dokumentima) je
stvarnost koju, ve i u BiH, podravaju relevantni zakoni. Suoena s ogromnim i
neminovnim promjenama u kancelarijskom poslovanju struka je dio odgovora pronala u
dekonstrukciji tradicionalnih arhivskih koncepata i naela. Post-modernizam u arhivistiku
uvodi novu paradigmu. Nova teorija nadilazi ivotni ciklus gradiva i govori o modelu
record continuuma u kojemu su kancelarijsko i arhivsko poslovanje jedinstveni proces.
Bez obzira na teorijske rasprave on-line dostupnost gradiva i zadovoljenje potreba korisnika
su imperativ, to rad arhivista usmjerava na podruje upravljanja znanjima i stvaranja virtualnih
arhiva.

Arhivi tek trebaju ostvariti Weberov ideal uprave, a istovremeno dosegnuti nivo EU.
Arhivi e svoje zadae i ciljeve moi ostvariti jedino pronalaenjem i eksploatacijom
unutranjih rezervi, iznimno proaktivnim i kreativnim radom, te koritenjem i kritikom
primjenom stranih iskustava.

8.1. Savremena arhivska teorija

1975. godine gotovo istodobno s elektronikim dokumentima, u arhivistici se pojavio

David Bearman. Bearman je uoio kako klasine arhivske metode ne daju eljene rezultate, i
postavio dva pitanja:

- Pretpostavimo li da nae najbolje metode uspijevaju u svakom pogledu, do

koje mjere ostvarujemo ciljeve koje smo si zadali ?
- Ako nae sadanje metode ne ostvaruju nae tenje, kako moemo promijeniti nae
ciljeve ili nae metode da bismo ih ostvarili ?

Bearman je elio pokazati postojanje velike razlika izmeu onoga to se eli vrednovati
i onoga to se moe vrednovati, te uoio potrebu za novim metodama odnosno novom
paradigmom u arhivistici. Zagovarao je nove metode koje e se usmjeriti na vrednovanje
aktivnosti iz kojih nastaje gradivo radije nego na samo gradivo, i naputanje ideje trajnog
uvanja u korist uvanja na temelju kontinuirane vrijednosti.

48
 Istaknuo je kako treba prevrednovati svaku pretpostavku da gradivo treba uvati u
originalnom formatu, ve treba uvati dokazni kontekst i funkcionalnost vezanu uz gradivo.
Kod sreivanja i opisa gradiva, koje po starim metodama zahtijeva previe posla, treba
dokumentirati kontekst stvaranja i upotrebe gradiva radije nego same spise, te razviti sistem u
kojem bi spisi opisivali sami sebe. Znanje koje korisnici steknu tijekom koritenja gradiva treba
ugraditi u obavijesna pomagala za budue korisnike. Arhivisti moraju imati kontrolu nad
gradivom u ranoj fazi njegova ivotna ciklusa. Arhivi se trebaju afirmirati kao centri
informacija a ne centri gradiva.

Bearman je definirao 6 novih arhivskih metoda:

- Stvoriti dokaze;
- Identificirati dokaze;
- Dokumentirati aktivnosti;
- uvati dokaze;
- Omoguiti koritenje;
- Mjeriti uspjeh.

Prije trideset godina Howard Zinn je u struku uveo pojam arhivista aktivista (activist
archivist) naglaavajui kako arhivsko gradivo pokriva mone i bogate elemente u drutvu, dok
su siromani i oni bez moi u gradivu nevidljivi, te apelirao na arhiviste da skupljaju gradivo o
ivotu, eljama i potrebama obinih ljudi (raznih manjina), jer e time arhivi biti
reprezentativniji. Istu su potrebu kasnije istaknuli Gould P. Colman, Gerald F. Ham te
zagovaratelji strategije dokumentiranja.

Elektroniki zapisi mijenjaju rad arhiva. Klasine metode ne odgovaraju novom gradivu
te se struka s praktinih okree teorijskim pitanjima. Klasini nacionalni arhiv proizvod je
politike tradicije. IT otvara temeljno pitanje i o tome je li potrebno zadrati tradicionalne
centralizirane arhive. U arhivistici trenutno egzistiraju dvije paradigme: 180 stara paradigma
je istorijsko-tehnistika (historical-technicist), a nova nauno-informacijska (scientific-
informatonal). Osnovni objekt arhivistike stare paradigme je dokument, a karakteristine
odrednice: nacionalna drava, vanost dokumenata za studij povijesti, nacionalna arhivska
sluba (nacionalni arhiv), arhivi su objektivni, neutralni i pasivni uvari istine, koncept fonda,
naela provenijencije i prvobitnog reda, privatno gradivo pohranjeno u dravnim arhivima,
arhivistika je pomona istorijska nauka, pragmatiko kancelarijsko poslovanje, ivotni ciklus
dokumenta.

49
 Osnovni objekt nove paradigme je drutvena informacija definirana kao niz
intelektualnih, kodiranih i drutveno kontekstualiziranih znaajnih simbola koje je mogue
zabiljeiti na bilo kojem nosau (papiru, raunalu, magnetskoj traci...) i stoga permanentno
priopavati. Osnovni objekt nove paradigme, informacija, moe biti izolirana i nauka je
moe prouavati. Arhivistika je informacijska nauka ali se od ostalih informacijskih nauka i
(bibliotekarstvo, dokumentaristika) razlikuje po tome to gradivo promatra na holistiki nain
kao (polu) zatvoreni sistem drutvenih informacija, zabiljeenih na bilo kojoj vrsti medija,
a koje odreuju dva faktora, struktura i koritenje, kojima se pridruuje i trei, memorija, koji
se preklapa s prva dva.

Najzapaenije su rasprave nastale pod utjecajem post-modernizma. Rasprave

dekonstruiraju sve segmente arhivske teorije i prakse, a razmatraju i pitanja koja su bila van
domene klasine arhivistike. Post-modernizam se pojavio 1970-ih, no arhivisti su ga otkrili
tek 1990-ih. Tvorac dekonstruktivizma Jacques Derrida je 1996. g. napisao knjigu Archive
Fever. Od arhivskih teoretiara koji piu pod utjecajem post-modernizma, i sebe nazivaju
arhivistima nove paradigme, valja istaknuti Terrya Cooka, a slijede Brien Brothman, Eric
Ketelaar, Joan Schwartz, Tom Nesmith, Verne Harris, Barbara Reed, Elizabeth Kaplan, i dr.
Prema Terryju Cooku arhivisti moraju razumjeti post-modernizam zbog njegova utjecaja na
popularnu kulturu. ivimo u post-modernistikoj eri teorijskih rasprava, a post-modernizam je
glavni intelektualni trend. Post-modernizam je na zapadnim sveuilitima predmet znanstvenih
studija. Post-modernizam nudi mogunosti obogaivanja arhivske prakse, a arhivistima priliku
da se izvuku iz svoje uahurenosti.

Fond prestaje postojati kao fiziki entitet, vie nije fizika stvar koja se konstruira ili
rekonstruira fizikim sreivanjem, ve niz odnosa izmeu gradiva, stvaratelja i poslovnih
procesa. Ti se odnosi i veze ne moraju iskazati fizikim grupisanjem i uvanjem gradiva ve se
prvenstveno iskazuju opisom, neovisnim o fizikoj lokaciji i sreivanju dokumenata. Ovaj
nekustodijalni pristup znai rekonstruiranje fonda konceptualno pomou opisa, umjesto fiziki
pomou sreivanja. Arhivska nauka mora se usmjeriti s analize dokumenata na analizu
funkcija, procesa i transakcija koje su dovele do stvaranja gradiva. Promjena fokusa s
proizvoda na proces dovodi do promjene osnovnih teorijskih formulacija: provenijencija (koja
postaje virtualna), prvobitni poredak (odraava radne procese), dokument (vie nije fiziki
objekt), fond (virtualni realitet odnosa), sreivanje i opis (daju kontekstualno razumijevanje
mnogostrukih meuodnosa), vrednovanje (vrednuju se funkcije, programi i aktivnosti), pohrana
(kontinuirana migracija), arhivi (virtualni).

50
 8.2. Perspektive razvoja arhivske slube u svijetu

Zadaama i poloajem arhiva u blioj ili daljoj budunosti bave se mnogi arhivisti, bez
obzira nazivaju li sebe pripadnicima nove paradigme, ili se svrstavaju uz staru. Pitanja
kojima se bave su virtualni arhivi, koritenje gradiva, preobilje informacija, isplativost uvanja,
vrednovanje itd. Dio odgovora na pitanje kakav e biti poloaj i uloga pismohrana i arhiva u
budunosti moemo nai u SF filmovima i romanima. Izravna komunikacija izmeu ovjeka i
stroja i roboti odavno su iz SF knjiga preli u realnost, a ljudska je rasa poela osvajati Crveni
planet.

Utjecaj razvoja znanosti i tehnologije na spise, u blioj budunosti, vidljiv je iz kultnoga

filma 5. element u kojem se glavnom junaku rjeenje o rastavi braka dostavlja u papirnatom
obliku. Postojanje papirnatih dokumenata o razvodu braka (dakle o privatnopravnim
poslovima) u drutvu koje je savladalo barijere meuplanetarnog leta i suivota bia s vie
planeta odgovara dananjem zakonu o elektronikom potpisu koji ne priznaje valjanost
elektronikih dokumenata o branim ugovorima i podrazumijeva hibridne sisteme, istovremeno
postojanje papirnatih i elektronikih dokumenata.

51
 9. ARHIVSKE ASOCIJACIJE

Bosanskohercegovaka arhivska sluba je dio evropske arhivske slube. lanstvo u

meunarodnim strunim organizacijama je vano radi praenja i sudjelovanja u tokovima
razvoja struke i prihvatanja narodnih normi.

Arhiv BiH je od 1994.godine kao lan Meunarodnog arhivskog vijea ICA

(International Council of Archives). ICA je profesionalna organizacija posveena promociji
zatite, razvoju i koritenju svjetskog arhivskog nasljea, koja prikuplja nacionalne strunjake
i udruenja. Ciljevi ICA-e su razvoj arhiva u svim zemljama, organizacija najboljih postupaka
i standarda u struci. Arhivisti iz Bosne i Hercegovine su i prije 1992.godine u sklopu
meunarodne saradnje uestvovali na vie meunarodnih skupova i savjetovanja ili na
specijalistikim i studijskim boravcima, a od stjecanja nezavisnosti i na svjetskim kongresima
arhiva, meunarodnim konferencijama Okruglog stola arhiva (CITRA Conference
International Tables Rondes Archives; The International Conference of the Round Table on
Archices, godinji sastanak direktora arhiva, predsjedatelja nacionalnih profesionalnih
udruenja i ravnatelja ICA-inih sekcija i komiteta); CIBAL, Jadransko Jonske inicijative.

Iz razumnih i praktinih razloga kao i zbog viedecenijske zajednike drave i

zajednike arhivske batine, intenzivna je saradnja sa zemljama bive Jugoslavije, emu se
poklanja posebna pozornost, pa su sa svim zemljama potpisani sporazumi ili protokol o
meunarodnoj saradnji. Udruivanje arhivista u strune asocijacije u zemljama Evrope
ima svoju dugu tradiciju. Na meunarodnom, pak, planu i na nivou bive SFRJ (do
1991) udruivanje je izvreno tek nakon Drugoga svjetskog rata. Imalo je (i ima) pozitivne
efekte na razvoj arhivske struke i nauke. Meunarodno arhivsko vijee - MAV (Interantional
Concil on Archives - ICA) osnovano je 1950. godine na Prvom Meunarodnom kongresu
arhiva u Parizu. Razvilo se iz Komiteta arhivskih strunjaka, koji je formiran prije Drugog
svjetskog rata, iz kojeg je 1948. nastalo Meunarodno Udruenje Arhiva.

MAV okuplja javne i privatne arhivske ustanove, arhivske asocijacije i pojedince, sve
to u pet kategorija lanstva i to:

1. Nacionalni arhivi;
2. Arhivska udruenja;
3. Regionalni, lokalni i privatni arhivi;
4. Pojedinci;
5. Poasni lanovi.

52
 Svoju djelatnost MAV ostvaruje preko organa: Centralne skuptine, Izvrsnog odbora i
sekretarijata. Generalna skuptina je najvii organ MAV-a, koja se sastaje svake etvrte
godine u vrijeme odravanja Kongresa arhiva. Pravo glasa na skuptini imaju lanovi iz
kategorija A i B. Bira predsjednika i pet potpredsjednika na vrijeme od etiri godine. Radom
MAV-a izmeu dvije skuptine (kongresa) upravlja Izvrni odbor koji ine: predsjednik,
potpredsjednik, etiri predstavnika regionalnih organizacija, po jedan predstavnik lanstva iz
kategorija B i C, sekretar i blagajnik (ukupno 10). Rad Izvrsnog odbora odvija se kroz tri
komisije: Komisija za razvoj arhiva, Komisija za podrku programu i Komisija za program.

Ciljevi i zadaci MAV-a jasno su definisani sistemom opih i posebnih propisa. a sadre
se u sljedeem:

- Da podstie razvoj arhivistika radi ouvanja arhivske grae;

- Da utie na sistem redovnoga obrazovanja arhivista, kao i na edukaciju onih
koji ve obavljaju arhivske poslove;
- Da podstie i razvija primjenu profesionalnog etikog kodeksa arhivista;
- Da podstie i razvija aktivnosti u sferi upravljanja arhivskim zapisima;
- Da podstie i razvija saradnju izmedu arhivista, arhiva i arhivskih asocijacija;
- Da unapreuje sistem zatite i ouvanja arhivske grae;
- Da unapreuje pristup arhivskoj grai za osobe i pravna lica, za naune, kulturne
i druge drutvene potrebe.

Preko razgranate mree strunih tijela, a na temelju utvrenih ciljeva i zadataka, MAV
se bavi svim vanijim pitanjima arhivske teorije i prakse. Meu njima su: zatita i uvanje
arhivske grae naroito u zemljama u kojima je ona ugroena, izradi strunih arhivskih
standarda, poboljanju kadrovske strukture putem osiguranja rada stalnih arhivistikih kola
i preko povremenih edukativnih seminara, irokim spektrom problematike koja se tie primjene
informatikih tehnologija i njenoga odraza na rad arhiva,problematikom mikrofilma, sabiranja
i uvanja usmene tradicije nekih zemalja itd. MAV se bavi pitanjima profesionaliziranja
struke, donoenjem Etikog kodeksa arhivista itd.

53
 10. VAEI ARHIVSKI PROPISI

Svaka zemlja donosi sopstvene propise kojima se reguliu pitanja kulturnih dobara. Radi
se o vie optih propisa (Ustav, zakoni i dr.) i niza posebnih propisa (zakoni i podzakonska akta
za pojedine oblasti kulture) koji se meusobno dopunjuju u kompatibilan pravni sistem.

Na nivou Bosne i Hercegovine vaei propisi koji ureuju arhivsku oblast su:

1. Zakon o arhivskoj grai i Arhivu Bosne i Hercegovine (Slubeni glasnik BiH,

broj 16/01);
2. Pravilnik o preuzimanju arhivskog gradiva u Arhiv Bosne i Hercegovine (Slubeni
glasnik BiH, broj 10/03 );
3. Pravilnik o zatiti i uvanju arhivskog gradiva u Arhivu Bosne i Hercegovine i
registraturnog gradiva u institucijama Bosne i Hercegovine (Slubeni glasnik
BiH, broj 10/03 ).
Naprijed navedene pravilnike donijelo je Vijee ministara Bosne i Hercegovine 13.
februara 2003.godine, na prijedlog direktora Arhiva Bosne i Hercegovine.
Odreena pitanja arhivskog poslovanja ureena su i propisima o kancelarijskom
poslovanju kod organa uprave i institucija, slubi i drugih tijela Bosne i Hercegovine. Naime,
arhivsko poslovanje je usko povezano s kancelarijaskim poslovanjem. Propisi o kancelarijskom
poslovanju na nivou Bosne i Hercegovine su sljedea :
1. Odluka o kancelarijskom poslovanju ministarstava, slubi, institucija i drugih tijela
Vijea ministara Bosne i Hercegovine (Slubeni glasnik BiH, broj 21/01 i
29/03), koju je donijelo Vijee ministara Bosne i Hercegovine;
2. Uputstvo o nainu vrenja kancelarijskog poslovanja ministarstava, slubi,
institucija i drugih tijela Vijea ministara Bosne i Hercegovine (Slubeni glasnik
BiH, broj 35/03 ), koji je na temelju lanka 18. naprijed navedene odluke donio
ministar pravde Bosne i Hercegovine.
Na temelju Odluke o kancelarijskom poslovanju ministarstava, slubi, institucija i
drugih tijela Vijea ministara Bosne i Hercegovine, ministar pravde Bosne i Hercegovine, u
saradnji sa direktorom Arhiva Bosne i Hercegovine, donio je Uputstvo o arhivskoj knjizi,
uvanju registraturne i arhivske grae, odabiru arhivske grae i primopredaji arhivske grae
izmeu ministarstava, slubi, institucija i drugih tijela Vijea ministara Bosne i Hercegovine
i Arhiva Bosne i Hercegovine (Slubeni glasnik BiH, broj 16/06 ).

54
 10.1. Arhivski propisi u Federaciji BiH

Na Nivou Federacije Bosne i Hercegovine, u odnosu na arhivsku djelatnost, na snazi su

sljedei propisi:

1. Zakon o arhivskoj grai Federacije Bosne i Hercegovine (Slubene novine

Federacije BiH, broj 45/02);
2. Uredba o organiziranju i vrenju arhivskih poslova u pravnim osobama u Federaciji
Bosne i Hercegovine (Slubene novine Federacije BiH, broj 12/03);
3. Uredba o organiziranju i vrenju arhivskih poslova u organima uprave i slubama
za upravu Federacije Bosne i Hercegovine (Slubene novine Federacije BiH, broj
22/03);
4. Uredba o uvjetima i nainu polaganja strunog arhivistikog ispita i nainu
stjecanja strunih zvanja u arhivistikoj struci (Slubene novine Federacije BiH,
broj 12/03);
5. Program strunog arhivistikog ispita za pripravnike i slubenike u organima
uprave i slubama za upravu i pravnim osobama u Federaciji Bosne i Hercegovine
(Slubene novine Federacije BiH, broj 55/03) navedeni program donio je
ravnatelj Arhiva Federacije na temelju lanka 38. Zakona o arhivskoj grai
Federacije Bosne i Hercegovine, i lanka 4. stavak 4. Uredbe o uvjetima i nainu
polaganja arhivistikog ispita i naina stjecanja strunih zvanja u arhivskoj struci.

Propisi o kancelarijskom poslovanju u Federaciji Bosne i Hercegovine su slijedei :

1. Uredba o kancelarijskom poslovanju organa uprave i slubi za upravu Federacije

Bosne i Hercegovine (Slubene novine Federacije BiH, broj 20/98);
2. Uputstvo o nainu vrenja kancelarijskog poslovanja u organima uprave i slubama
za upravu u Federaciji Bosne i Hercegovine (Slubene novine Federacije BiH,
broj 30/98, 49/98 i 5/00);
3. Odluka o postupku primopredaje slubenih akata ukinutih i novonastalih federalnih
organa i federalnih ustanova (Slubene novine Federacije BiH, broj 20/98).

55
 10.2. Arhivski propisi u Republici Srpskoj

U Republici Srpskoj doneseni su slijedei propisi o arhivskoj djelatnosti:

1. Zakon o arhivskoj djelatnosti (Slubeni glasnik Republike Srpske, broj 35/99 i

9/00);
2. Pravilnik o uvanju i zatiti arhivske grae i registraturskog materijala van arhiva
(Slubeni glasnik Republike Srpske, broj 31/00);
3. Pravilnik o odabiranju arhivske grae o odabiranju registraturskog materijala
(Slubeni glasnik Republike Srpske, broj 31/00);
4. Pravilnik o nainu primopredaje arhivske grae izmeu imalaca arhivske grae i
Arhiva Republike Srpske (Slubeni glasnik BiH, broj 31/00);
5. Pravilnik o evidencijama koje vodi Arhiv Republike Srpske (Slubeni glasnik
Republike Srpske, broj 14/02);
6. Pravilnik o uslovima za osnivanje i poetak rada Arhiva (Slubeni glasnik
Republike Srpske, broj 31/00);
7. Uputstvo o nainu voenja i koritenja arhivske knjige organa dravne uprave
(Slubeni glasnik Republike Srpske, broj 12/95).

Pored ovih propisa koji reguliraju arhivsko poslovanje i u Republici Srpskoj odreena
pitanja arhivskog poslovanja kod organa dravne uprave regulirana su i propisima o
kancelarijskom poslovanju i to:
- Uredba o kancelarijskom poslovanju organa dravne uprave (Slubeni glasnik
Republike Srpske, broj 1/04);
- Uputstvo o provoenju Uredbe o kancelarijskom poslovanju (Slubeni glasnik
Republike Srpske, broj 31/05).

10.3. Kantonalni arhivski propisi

Kantoni u Federaciji Bosne i Hercegovine takoer su donijeli svoje zakone o arhivskoj

djelatnosti, kojima se blie ureuju pitanja koja se odnose na registraturnu i arhivsku grau iz
nadlenosti organa vlasti i drugih institucija kantona, odnosno iz nadlenosti grada i opine,
kao i pitanja koja se odnose na registraturnu i arhivsku grau u vlasnitvu ili u posjedu fizikih
osoba, udruga graana i drugih pravnih osoba koje se osnivaju na razini kantona, grada i opine.

56
 Pri ureivanju navedenih pitanja, zakonom kantona moraju se osigurati osnovni arhivski
principi utvreni Zakonom o arhivskoj grai Federacije Bosne i Hercegovine. Zakone koji se
odnose na arhivsku djelatnost donijelo je sedam kantona i to:

1. Unsko sanski kanton Zakon o arhivskoj djelatnosti (Slubeni glasnik Unsko

sanskog kantona, broj 6/99);
2. Srednjo bosanski kanton Zakon o arhivskoj grai u Srednjobosanskom kantonu
(Slubene novine Srednjobosanskog kantona, broj 10/01);
3. Kanton Sarajevo Zakon o arhivskoj djelatnosti (Slubene novine kantona Sarajevo,
broj 2/00);
4. Tuzlanski kanton Zakon o arhivskoj djelatnosti (Slubene novine Tuzlanskog
kantona, broj 15/00);
5. Bosansko podrinjski kanton Zakon o arhivskoj grai Bosansko-podrinjskog kantona
Gorade (Slubene novine Bosansko podrinjskog kantona Gorade, broj 11/03);
6. Hercegovako neretvanski kanton Zakon o arhivskoj grai (Narodne novine
Hercegovako neretvanske upanije, broj 7/04);
7. Zapadno hercegovaki kanton Zakon o arhivskoj grai (Narodne novine upanije
Zapadnohercegovake, broj 18/99).

Iz navedenog slijedi da u Bosni i Hercegovini ne postoji jedinstven zakon koji bi

regulisao pitanje objavljivanja arhivskih poslova i zatite arhivske grae. Ova injenica rezultat
je veoma sloenog sistema uspostavljenog Aneksom IV Opeg mirovnog sporazuma za mir u
BiH (Ustav BiH). Iz dravnog ustrojstva Bosne i Hercegovine proizala su prava i obveze svih
navedenih razina vlasti da zakonskim i podzakonskim propisima kancelarijae pitanja zatite i
uvanja arhivske grae.

Dio kancelarijskog zakonodavstva koji se odnosi na prava i obveze arhiva i zatitu

arhivske grae, kao i druga struna pitanja grae, istovjetan je u svim zakonima, bez obzira na
nivo vlasti. Pored toga, sve javne arhivske ustanove u Bosni i Hercegovini utemeljena su
zakonom, kao ustanove od posebnog drutvenog interesa. Meutim, status ovih ustanova je
razliit.

57
 11. ARHIVSKA TERMINOLOGIJA

Pravilno ophoenje sa arhivskom graom zahtijeva poznavanje jezika strune arhivske

terminologije. Standardiziranje arhivske terminologije na meunarodnom nivou zapoelo je
1933.godine, a naroito od 1953. godine, kada je na Drugom kongresu MAV-a ustanovljen
Komitet za terminologiju. Rezultat toga obimnog i strunoga posla bilo je izdavanje Leksikona
arhivske terminologije 1964. godine. Meutim, ovaj leksikon je ubrzo postao prevazien usljed
krupnih promjena koje su se u to vrijeme i naroito kasnije odvijale u arhivistici. Na novom
rjeniku radio je novi komitet MAV-a tako da je 1988. godine izaao novi Rjenik arhivske
terminologije.

Na podruju bive SFR Jugoslavije rad na pripremi rjenika arhivske terminologije

zapoeo je 1963. godine imenovanjem posebne radne grupe od strane SARJ. Rezultat toga je
objavljivanje Rjenika 1972. godine Bosanskohercegovaka arhivska terminologija nije
adekvatna potrebama struke. Ne postoje ni mehanizmi za direktnu primjenu meunarodnih
arhivskih standarda, pa otuda ni terminologije. U primjeni je terminologija usvojena do rata
1992. godine i dijelom terminologija iz nekih meunarodnih arhivistikih standarda:

Registraturna graa je cjelokupna produkcija spisa (izdatih i primljenih) jedne

registrature.

Arhivsku grau ine spisi koji imaju trajnu vrijednost za uvanje zbog naunih,
kulturnih, umjetnikih, estetskih i drugih drutvenih vrijednosti.

Registraturni materijal su spisi koji imaju samo operativnu, tj. vremenski ogranienu
vrijednost i znaaj.

Stvaraoci registraturne grae su sva pravna i fizika lica u ijem radu nastaje poslovna
dokumentacija.

Imaoci registraturne grae su sva pravna i fizika lica u ijem radu nastaje i uva se
poslovna dokumentacija.

Kancelarijsko poslovanje obuhvaa sve radnje sa aktima od njihovog nastanka (ili

prijema), preko operativne funkcije (rjeavanja) pa do arhiviranja (odlaganja).

Arhivsko poslovanje ini sistem postupaka sa registraturnom graom od prestanka njene

operativne funkcije (rijeeni akti) pa do predaje nadlenom arhivu.

58
 Spis (ili akt) je svaki pisani sastav kojim se pokree, dopunjava, mijenja, prekida ili
zavrava neka poslovna djelatnost, postupak ili radnja. Moe biti obian, povjerljiv i strogo
povjerljiv, itd.

Zapis ini zapisano obavjetenje u bilo kojem obliku ili na bilo kojem nosau, koje je
stvorila ili primila i uvala neka pravna osoba ili pojedinac u obavljanju svoje djelatnosti.

Dokument je zapisano obavjetenje bez obzira na nosioca zapisa ili njegovu vanost.

Prilog je pisani sastav ili fiziki predmet koji se prilae spisu (aktu) radi njegovog
dopunjavanja, objanjavanja ili dokazivanja.

Predmet je skup akata koji se odnose na istu stvar, nastalih u toku istog postupka. Oni
predstavljaju jedinstvenu cjelinu sa istom bitnom sadrinom.

Dosije je skup predmeta koji se odnose na istu materiju, pravnu ili fiziku osobu.

Fascikl je skup vie odloenih predmeta ili dosijea.

Knjiga je klasino evidenciono sredstvo koje ini skup povezanih i ukorienih listova
ije su strane numerirane. Knjige su: registar preuzetih arhivskih fondova i zbirki, upisnik
predmeta, registar (index), arhivska knjiga, popis tambilja, peata i igova i dr.

Kartoteka je evidenciono sredstvo sastavljeno od odreenog broja zasebnih listia,

fascikli, kartica, mikrofilmova i sl. koji zajedno ine jednu cjelinu, a njihovo sreivanje je
izvreno po odreenome klasifikacionom sistemu.

Arhivska knjiga je evidencija (popis) cjelokupne registraturne grae nastale u radu

imaoca registraturne grae, kao i one grae koja se po bilo kojem osnovu kod istog nalazi.

Arhivski depo je posebna namjenska prostorija u kojoj se uva registraturna i/ili arhivska
graa.

Arhivsku opremu ine registraturne jedinice uvanja (fascikli, registratori, kutije i

arhivske knjige), stalae i kase, vodootpomi metalni sanduci (kontejneri), hidrometri,
termometri, protivpoarni aparati i drugi ureaji kojima se kontroliraju i odravaju uvjeti za
smjetaj i uvanje arhivske i registraturne grae.

59
 Lista kategorija registraturne grae je normativni akt imaoca registraturne grae u kojoj
je putem ekspertize sadraja svakom spisu odreen rok uvanja sa stanovita operativnog,
dokumentarnog, naunog i drutvenog znaaja, na osnovu kojeg se vri odabiranje arhivske
grae (dokumentacija koja se trajno uva) i izluivanje bezvrijednog registraturnog materijala
(dokumentacija koja se uva samo odreeni vremenski period).

Arhivistiki opis ini izrada tanog prikaza neke arhivske jedinice i njenih sastavnih
dijelova, izborom, ralanjenjem, rasporedom i zapisivanjem obavjetenja koja omoguavaju
prepoznavanje, upravljanje, odreivanje mjesta i tumaenje arhivske grae, kao i konteksta i
sistema kancelarijskog poslovanja u kojem je graa nastala.

Pisarnica je organizaciona jedinica registrature gdje se vre sljedei poslovi: prijem,

otvaranje, pregledanje i rasporeivanje pote, evidentiranje i zdruivanje akata, dostavljanje
akata odgovarajuim organizacionim jedinicama i pojedincima, otpremanje pote, razvoenje
akata kao i njihovo stavljanje u arhivu (arhiviranje i uvanje).

Arhiva je sastavni dio pisarnice gdje se uvaju rijeeni (arhivirani) predmeti, evidencije
o aktima i predmetima, kao i ostala registraturna graa (arhivska grada), do predaje nadlenom
arhivu, odnosno do unitenja (bezvrijedni registraturni materijal).

Fond ini cjelina zapisa, bez obzira na njihov oblik ili nosioca, koju je organski stvorio
i/ili primio i koristio neki pojedinac, porodica ili pravna osoba u obavljanju svoje djelatnosti.

Zbirku ine vjetaki zdrueni dokumenti, sakupljeni na osnovu nekih zajednikih

osobina, bez obzira na njihovu provenijenciju.

Obavjetajno sredstvo je opi naziv za sve vrste opisa ili pomagala to ih je neka
arhivska ustanova izradila ili primila tokom svog upravnog ili intelektualnog nadzora nad
arhivskom graom.

Seriju ine zapisi sreeni prema sistemu odlaganja spisa (zapisa) koji su se uvali kao
cjelina, zbog toga to su uinak istog postupka prikupljanja ili odlaganja, ili su nastali istom
djelatnou ili imaju poseban format, ili zbog nekog drugog odnosa koji proizlazi iz njihovoga
nastanka, prijema ili korienja.

Sreivanje grae ine intelektualni i fiziki postupci ralanjenja i rasporeda

dokumenata u okviru jedne arhivske jedinice u skladu sa arhivistikim naelima.

60
 Vrednovanje je sistem postupaka na utvrivanju vrijednosti svakoga spisa kao arhivske
grae (trajna vrijednost) i registraturnog materijala (vremenski ograniena vrijednost trajanja).

Provenijencija je odnos izmeu arhivskih spisa i pravnih ili fizikih osoba ijim su
djelovanjem oni nastali, prikupljeni i/ili uvani i koriteni u obavljanju djelatnosti tih fizikih i
pravnih osoba. Bez obzira na formu, oblik i nain poslovanja, u radu svake registrature nastaju
posebni i raunovodstveni spisi.

U posebne spise spadaju: osnovni akti (rjeenja i odluke o statusnim pitanjima),

normativni akti (statuti, pravilnici, poslovnici), zapisnici organa upravljanja (zapisnici sa
sjednica i sl.) i kadrovska dokumentacija (matine knjige zaposlenih, personalni dosijei i sl.).

U raunovodstvene spise spadaju: poslovne knjige, osnovna sredstva, obrtna sredstava,

inventar, bilansi, uplatnice i isplatnice, blagajniki izvjetaj, dnevnici, sitni inventar itd.

61
 12. ZAKLJUAK

Isotrijska zbivanja, kao proces razvoja istorije ljudskog roda, ostavljaju svoj rekli bismo
egzistencijalni trag, koji se odraava u stepenu istorijskog razvoja i konkretne ozbiljnosti
svakoga drutva.

Meutim, osim istorijskog traga, svaka generacija za sobom svjesno ili nesvjesno
ostavlja pisane tragove kao trajno svjedoanstvo svoga postojanja. Takve pisane tragove vec
od samog postanka ljudskog roda pokuavamo pohraniti i sauvati. Ustanove koje se brinu o
tome u svijetu a i kod nas su dobile naziv arhiv. Pisanih tragova od kada postoje arhivi nema,
mada se oni smatraju da su nastali od kada datira ljudska pismenost. Pojave prvih arhiva su
vezane za podneblje Bliskog istoka gdje su zabiljeeni i sauvani prvi pisani tragovi o
postojanjima naroda tog vremena. Pisane tragove koje svaka generacija za sobom ostavlja
nazivaju se uopteno arhivska graa, a nju su ostavili svi institucionalizirani oblici u kojima se
odvija ivot: upravne, pravosudne, gospodarske, kulturne, znanstvene i sve druge institucije.
Samo je po sebi, stoga, razumljivo da je veza izmeu arhivistike i institucija, kao stvaralaca
arhivske grae, a to je materijalni objekt arhivistike, tako tijesna i organska te je nemogue i
zamisliti arhivsku slubu bez temeljitog poznavanja razvoja i povijesti institucija i njihove
uloge u ivotu drutva u njegovoj povijesnosti. U Bosni i Hercegovini sve do stvaranja
socijalistike Jugoslavije nije bio formiran niti je djelovao nijedan arhiv. To i jeste bio jedan od
razloga to se nije vodila revnosna i detaljna evidencija i kretanja raznih vrijednih spisa i drugih
materijala koje bi imali karakter arhivske grae. Na razvoj, rezultate i domete arhivske struke i
nauke u Bosni i Hercegovini, bitno su utjecale brojne istorijske okolnosti pod kojima
sufunkcionirali drava i drutvo u toku svoje viestoljetne prolosti. Izmeu ostaloga, arhivska
djelatnost Bosne i Hercegovine je postepeno uspostavljena tek nakon Drugog svjetskog rata.
Unato svemu tome arhivistika dostignua na podruju Bosne i Hercegovine su prepoznatljiva
i veoma znaajna u svim vanijim oblastima djelovanja: na planu zatite, uvanja i preuzimanja
arhivske grae u arhive, strunog sreivanja i obrade, publikovanja i korienja arhivske i
dokumentarne grae, prepoznatljive kadrovske strukture te naune interpretacije raznovrsnih
arhivistikih otvorenih pitanja.

O svemu tome postoje pisani tragovi, te mjerljivi brojani i drugi kvalitativni i

kvantitativni pokazatelji. Meutim, sve to to je postignuto u razvoju arhivske djelatnosti, jo
uvijek joj ne osigurava status razvijene i funkcionalne djelatnosti, koja doprinosi unapreenju
ukupnih drutvenih tokova.

62
13. LITERATURA

[1] Bruk I., i Popovi LJ. (1985). Arhivistika za iii i iv razred usmerenog obrazovanja
prevodilake i arhivsko-muzejske struke zanimanja: arhivski pomonik, arhivar u our-
ima i arhivski preparator. Beograd : Zavod za udbenike i nastavna.
[2] Hauptmann F. (1968/1969). Pokuaj osnivanja zemaljskog arhiva za Bosnu i
Hercegovinu pred I svjetski rat. Sarajevo : Glasnik. br: 8/9.
[3] http://sh.wikipedia.org/wiki/Arhiv_Jugoslavije, pristupljeno : 11.4.2015
[4] http://www.arhivbih.gov.ba/, pristupljeno 12.4.2015.
[5] http://www.arhivfbih.gov.ba/, pristupljeno 11.4.2015.
[6] http://www.arhivrs.org/, pristupljeno 12.4.2015.
[7] Koar A. (1995). Arhivistika u teoriji i praksi, Knjiga prva. Tuzla.
[8] Koar A. (2005). Arhivistika u teoriji i praksi, Knjiga druga. Tuzla.
[9] Koar A., i Balta I. (2004). Pomone historijske znanosti i arhivistika. Tuzla : Arhiv
Tuzlanskog kantona.
[10] Odluka o postupku primopredaje slubenih akata ukinutih i novonastalih federalnih
organa i federalnih ustanova (Slubene novine Federacije BiH, broj 20/98).
[11] Odluka o kancelarijskom poslovanju ministarstava, slubi, institucija i drugih tijela
Vijea ministara Bosne i Hercegovine (Slubeni glasnik BiH, broj 21/01 i 29/03.
[12] Opa meunarodna norma za opis arhivskog gradiva, Zagreb 2001.
[13] Pravilnik o uvanju i zatiti arhivske grae i registraturskog materijala van arhiva
(Slubeni glasnik Republike Srpske, broj 31/00);
[14] Pravilnik o evidencijama koje vodi Arhiv Republike Srpske (Slubeni glasnik
Republike Srpske, broj 14/02);
[15] Pravilnik o nainu primopredaje arhivske grae izmeu imalaca arhivske grae i
Arhiva Republike Srpske (Slubeni glasnik BiH, broj 31/00);
[16] Pravilnik o odabiranju arhivske grae o odabiranju registraturskog materijala
(Slubeni glasnik Republike Srpske, broj 31/00);
[17] Pravilnik o preuzimanju arhivskog gradiva u Arhiv Bosne i Hercegovine (Slubeni
glasnik BiH, broj 10/03 );
[18] Pravilnik o uslovima za osnivanje i poetak rada Arhiva (Slubeni glasnik Republike
Srpske, broj 31/00);

63
[19] Pravilnik o zatiti i uvanju arhivskog gradiva u Arhivu Bosne i Hercegovine i
registraturnog gradiva u institucijama Bosne i Hercegovine (Slubeni glasnik BiH,
broj 10/03 ).
[20] Program strunog arhivistikog ispita za pripravnike i slubenike u organima uprave i
slubama za upravu i pravnim osobama u Federaciji Bosne i Hercegovine (Slubene
novine Federacije BiH, broj 55/03)
[21] aboti I. (2007). Arhivska praksa (1998.-2007), Tuzla.
[22] Uputstvo o arhivskoj knjizi, uvanju registraturne i arhivske grae, odabiru arhivske
grae i primopredaji arhivske grae izmeu ministarstava, slubi, institucija i drugih
tijela Vijea ministara Bosne i Hercegovine i Arhiva Bosne i Hercegovine (Slubeni
glasnik BiH, broj 16/06 )
[23] Uputstvo o nainu voenja i koritenja arhivske knjige organa dravne uprave
(Slubeni glasnik Republike Srpske, broj 12/95).
[24] Uputstvo o nainu vrenja kancelarijskog poslovanja u organima uprave i slubama za
upravu u Federaciji Bosne i Hercegovine (Slubene novine Federacije BiH, broj
30/98, 49/98 i 5/00);
[25] Uputstvo o provoenju Uredbe o kancelarijskom poslovanju (Slubeni glasnik
Republike Srpske, broj 31/05)
[26] Uredba o kancelarijskom poslovanju organa dravne uprave (Slubeni glasnik
Republike Srpske, broj 1/04);
[27] Uredba o kancelarijskom poslovanju organa uprave i slubi za upravu Federacije
Bosne i Hercegovine (Slubene novine Federacije BiH, broj 20/98);
[28] Uredba o organiziranju i vrenju arhivskih poslova u organima uprave i slubama za
upravu Federacije Bosne i Hercegovine (Slubene novine Federacije BiH, broj
22/03);
[29] Uredba o organiziranju i vrenju arhivskih poslova u pravnim osobama u Federaciji
Bosne i Hercegovine (Slubene novine Federacije BiH, broj 12/03);
[30] Uredba o uvjetima i nainu polaganja strunog arhivistikog ispita i nainu stjecanja
strunih zvanja u arhivistikoj struci (Slubene novine Federacije BiH, broj 12/03);
[31] Zakljuak OHR-a, . Slubeni glasnik BiH, br. 16/01.
[32] Zakon o arhivskoj djelatnosti (Slubene novine kantona Sarajevo, broj 2/00).
[33] Zakon o arhivskoj djelatnosti (Slubene novine Tuzlanskog kantona, broj 15/00).
[34] Zakon o arhivskoj djelatnosti (Slubeni glasnik Republike Srpske, broj 35/99 i
9/00);

64
[35] Zakon o arhivskoj djelatnosti (Slubeni glasnik Unsko sanskog kantona, broj
6/99).
[36] Zakon o arhivskoj grai (Narodne novine Hercegovako neretvanske upanije,
broj 7/04).
[37] Zakon o arhivskoj grai (Narodne novine upanije Zapadnohercegovake, broj
18/99).
[38] Zakon o arhivskoj grai Bosansko-podrinjskog kantona Gorade (Slubene novine
Bosansko podrinjskog kantona Gorade, broj 11/03).
[39] Zakon o arhivskoj grai Federacije Bosne i Hercegovine (Slubene novine Federacije
BiH, broj 45/02);
[40] Zakon o arhivskoj grai i Arhivu Bosne i Hercegovine (Slubeni glasnik BiH, broj
16/01);
[41] Zakon o arhivskoj grai u Srednjobosanskom kantonu (Slubene novine
Srednjobosanskog kantona, broj 10/01).
[42] Zakon o federalnim ministarstvima i drugim tijelima federalne uprave ("Slubene
novine Federacije Bosne i Hercegovine", broj: 19/03).

65
14. POPIS ILUSTRACIJA

14.1. Popis slika

Slika 4.1. Mrea regionalnih arhiva nastala nakon osnivanja Dravnog arhiva
Bosne i Hercegovine ......................................................................... 26
Slika 4.2. Mrea regionalnih arhiva nastala nakon Dejtonskog sporazuma
27
1995. godine .....................................................................................

66