1.

VER HABERLEME SSTEMLER LEMLER

Bu blmde; genel iaretleme kavramlar, modlasyon teknikleri ve iletim oranlarna genel
bir giri yaplmtr. Ek olarak, veri haberleme kodlar ve makinelerin birbirlerine iletim
yaparken ezamanlamann nasl saland konularna deinilmitir.

1.1 Verinin letilmesi

Bilgisayarlarn, veri haberlemesinin ve alarn amac veriyi bilgiye evirmektir. Veri bir
bilgisayarda saklanr ve bir haberleme sistemi zerinden ikilik tabanda (0 veye 1 ler
biiminde) iletilir.

Bir bilgisayardaki bitler elektrik iaretinin polarizasyon seviyeleri ile gsterilirler. Bir
bilgisayardaki saklama eleman iindeki yksek-seviye iareti 1i ve alak-seviye iareti 0
gsterebilir. Bu elemanlar birlikte dizilerek belirlenmi kodlara gre say ve karakterleri
olutururlar.

Veri; haberleme yolu zerinden (rnein telefon hatt) bilgisayar-ynlendirmeli cihazlar

arasnda elektrik iaretleri ve bit katarlar ile iletilir. Bu elektrik iaretleri ve bit katarlar harf
ve karakterleri belirtir. Baz durumlarda, veri k iaretleri ile gsterilir (fiber optik hatlarda).
Bit dizileri kullanc verisini ve kontrol verisini tanmlar. Kontrol verisi, haberleme an ve
kullanc verisi akn ynetmek iin kullanlr.

ekil 1-1de, verinin gnderici cihazdan k, haberleme ortamndan geii ve alc cihaza
gelii grlmektedir. kilik veri kodu, terminaller ve klarda on tabanna evrilirek
gsterilir.

Saniye bana bit (bit/sn) terimi iletim hzn belirtmek zere kullanlr. Bu terim haberleme
yolu veya paras zerinden saniyede iletilen bit saysn verir. rnein 2400 bit/snlik bir hat,
bir say veya karakteri belirtmek iin 8-bitlik kodlar kullanyorsa, saniyede iletilen karakter
says 300 (2400 / 8) olur. Haberleme hz genelde bit/sn oran ile verilir.

1.1.1 letim karakteristikleri

Veri haberlemesini anlamak iin, elektriin iletim karakteristikleri hakknda genel bir bilgiye
sahip olunmaldr. Hat kapasitesi, hata kontrol teknikleri, haberleme yazlm, ve dier pek
ok a bileeni elektriin yapabildikleri ve snrlamalar erevesinde analiz edilir ve
tasarlanr.

ekil 1-1den de grld gibi veri, haberleme kanal zerinden elektrik iaretinin
deiimleri ile iletilir. Bu deiimler 1 ve 0lar gsterir. Elektrik iaretinin konumu kendini ya
bir iaret seviyesi ya da bir baka kompleks elektrik iareti eklinde gsterir. Bir iaretin iletim
yolu zerindeki hareketine iaret yaylmas denir. Bir kablo yolu zerinde, iaret yaylmas
elektrik akm eklindedir. Bilgisayar siteleri arasndaki radyo transmisyonu ise, havada
elektromanyetik dalga olarak yaylan elektrik iaretlerinin alglanmas ile baarlr.
 ekil 1-1 Verinin letilmesi

Tm maddeler temel paralarn bileiminden oluur. Bu paralar elektriksel yk tayabilirler.

Bu paralardan bazlar, sras ile negatif ve pozitif polarizasyonlu elektronlar ve protonlardr.
Bu paralar belli bir dzende birleerek atomlar olutururlar. Negatif ve pozitif atomlar
birbirlerini ekerek atomun kararln salarlar. Elektrik akm haberleme yolu veya
iletkeninin bir ucundan elektrik yk girii ile salanr. rnein, iletkenin gnderici ucuna
negatif yk yerletirirsek, bu yk yoldaki negatif ykl elektronlar dier uca itecek ve bir
akm oluacaktr. Esasen, elektrik akm, dolaysyla bir veri haberleme iareti, bu
elektronlarn iletken yol zerindeki hareketleridir.

Haberleme kanalndaki birok iaret ekil 1-1 ve ekil 1-2(a)da grld gibi salnm
yapan dalga ekilleri ierir. Bilgisayar verilerinin tanmasn salamak iin salnm yapan
iaretlerin parametresi deitirilebilir (genlik, frekans, faz). Genlik veya gerilim kablo
zerine den elektrik yk miktar ile belirlenir. ekil 1-1den bu gerilimin ikilik konumlara
(1 veya 0) bal olarak yksek veya dk olduu durumlar grlmektedir.

Elektriin bir dier karakteristii watt birimi ile llen gtr. aret gc, iaretin bir
kablolu haberleme devresinde gidebilecei veya yaylabilecei mesafeyi belirler.

Baud terimi de veri haberlemesinde ska kullanlr. Bu terim hat zerindeki iaretin deime
orann tanmlar. Bunu iaret hz olarak da aklayabiliriz. rnek olarak, ekil 1-1deki
gnderici cihaz bitleri ikili gruplar halinde toplamakta (00,01,10,11) ve bunlardan her bir grup
iin farkl genliklerde salnm yapan dalga ekilleri elde etmektedir. Bu rnekte, bit transfer
oran baudun (ya da iaret deime orannn) iki katdr. Gnmzde kullanlan modemler her
bir baud iin 8-bit oranlarna kadar karak daha byk bir iaret transfer kapasitesine
ularlar.

ekil 1-1de grlen ileme modlasyon denir. Bu terim veri katarnn haberleme yolu iin
deitirilmesi veya modle edilmesi anlamndadr.

aret ayn zamanda frekansndan, baka bir deyile belli bir zaman aralnda yapt tam
salnm saysndan tannr. Frekans saniye bana yaplan salnm says ile llr. Elektrik
endstrisinin tanmlad 1 Hz birimi, saniyede bir salnm demektir.
 ekil 1-2 Salnm Yapan aret

Frekans tanmlamak iin kullanlan bir baka terim birim saniyedeki evrim saysdr (cps:
cycles per second). Dalgann frekansnn, genlii ile ilgisi yoktur. aretler genlik ve
frekansn deiik kombinasyonlarna sahip olabilirler. Genlik iaret seviyesini ve negatif veya
pozitif gerilim deerini belirtirken frekans, iaret salnm orann (Hz birimi ile) belirtir.

aretin faz, iaretin evrimine ne kadar ileriden baladn tanmlar. ekil 1-2(b)de iaretin
faz; balang (0), evrim (90), evrim (180), evrim (270) ve tam evrim (360)
noktalarnda gsterilmektedir. Dalga, ekilde grld zere, sins dalgasnda veya bir
emberde olduu gibi dereceler ile de etiketlenebilir. Sins dalgas denmesinin sebebi,
dalgann trigonometrik sins fonksiyonunda olduu gibi deiim gstermesindendir. Sins
dalgas, embersel hareketten retilmitir. Elektrik iaretlerinin trigonometri kullanlarak
tanmlanmas mhendisler iin ok deerlidir.

Bir yoldaki veri iaretinin bilgi oran ksmi olarak iaretin genlik, frekans (veya frekanslar) ve
fazna baldr. ekil 1-1den grld gibi bilgi oran (bit/sn), iaretin hangi sklkta durum
deitirdiine baldr. aretin genlik, frekans ve fazndaki deiiklikler hat zerinde bir
durum deiimi olutururlar. Bu deiim 0 1e veya 1i 0a evirir. kilik 1ler ve 0lar, hat
zerinde bilgisayarlar aras akan, kullanc veri mesajlarndaki karakter ve harfleri temsil
etmek zere kodlanrlar.

1.1.2 Analog iletim

Yukarda bahsedilen iarete analog iaret denir nk srekli yani ayrk olmayan bir
karakteristik gsterir. Bu ekildeki bir iletim, bilgisayarlarda kullanlan ayrk ikilik saylarn
iletimi iin tasarlanmamtr. Geni bir kullanm alanna sahip olmasnn nedeni, ilk
zamanlarda veri haberleme alar gelitirilirken analog kolaylklar salayan telefon
sisteminin halihazrda mevcut olmasdr.

Telefon hatt, analog bir doas olan sesi tamak iin tasarlanmtr. nsan sesi analog dalga
eklinde kar. aretler hava basncnn deimesi ile salnm yapan rneklerdir. Bu mekanik
titreimler telefon mikrofonu tarafndan hissedilir ve elektriksel gerilim rneklerine evrilir.
Analog ses iareti ve dntrld elektriksel iaret tek bir frekansta deildir. Daha dorusu
ses ve onun telefon hattndaki elektriksel karl, birok farkl frekanstaki dalga ekillerini
ierir. Bu frekanslarn belirli bileimleri sesi ve sesin perdesini tayin eder. Doadaki bir ok
olay farkl frekanslarn bileimi ile meydana gelir. rnein; gkkuandaki renkler farkl k
dalgas frekanslarndan; mzik sesleri yksek veya alak perdelerin oluturduu farkl akustik
frekanslardan oluur. Bu olaylar frekans bandlar veya aralklar ierirler.

nsan kula 40 Hz ile 18000 Hz aras sesleri alglayabilir. Telefon sistemi bu frekans bandnn
tmn iletmez. Tam aralk, ses iaretini alcda oluturmak iin gerekli deildir. Ekonomik
nedenlerden dolay telefon hatlarnda 300 Hz ile 3300 Hz band iletilir (tam aralk biraz daha
fazladr). Bu nedenle telefonla yaptmz konumalarda sesimiz doal halinden farkldr.

1.1.3 Band genilii

Bir haberleme hattnn tayabildii frekans aral, hattn band genilii olarak tanmlanr.
Band genilii veri haberlemesi iin ok nemli bir etkendir nk haberleme hattnn
kapasitesini (bit/sn), hattn band genilii belirler. Eer telefon kanalnn band genilii 3 kHz
den (300-3300 Hz) 20 kHz e karlsayd, kanal sesin tm karakteristiini tayacakt. Bu,
ayn zamanda iletilen verinin doruluunu arttrr. Daha byk band genilii kullanlarak
daha iyi bir veri iletim oran salanaca aktr.

Band geniliinin etkileri Shanonon, Fourier ve Nyquist gibi bilim adamlar tarafndan
saptanmtr. Fourier, periyodik iaretlerin sinzoidal fonksiyonlarn toplam biiminde elde
edilebileceini gstermitir. Periyodik olmayan fonksiyonlar da baz koullar altnda bu
ekilde elde edilebilir. Bylece elde edilen toplama Fourier serisi denir (daha detayl bilgi iin
Bkz. Haberleme Teorisi, Prof. Metin YCEL, Yldz niversitesi Yaynlar). ekil 1-3te
hattn durumu saniyede 2000 kez deimektedir; baka bir syleyile iaret deime oran
2000 baudtur. 500 Hz ile snrl bir band genilii iaretin doru olarak alglanmas iin
yeterli olmaz. Band genilii bydke saysal seviyeler daha doru bir biimde ortaya
kacaktr.

Daha byk band genilii, daha yksek hat kapasitesi demektir. Bu durum, Tablo 1-1in
incelenmesi ile anlalabilir. Elektromanyetik frekans spektrumu aralklar greceli olarak
snrldr. Bu aralk, ses frekans bandndan balar, X-n veya kozmik k bandna kadar
srer. Yksek frekanslarn nemi, ses frekans spektrumu ve mikrodalga veya koaksiyel kablo
iletim ortamlar incelenerek anlalabilir. 1 kHz ve 10 kHz aras band genilii 9 kHzdir ki bu
hemen hemen 3 kHzde ses tayan hatlarn 3 katdr. 10 MHz ile 100 MHz aras (HF ve VHF
spektrumu) band genilii 90 MHzdir ki bu da teorik olarak ses-snf hattn 30000 katna
edeerdir. Bu kk rnek, haberleme endstrisinin daha byk band genilii kapasitesi
iin niye yksek radyo frekanslarn kullanan teknolojilere yneldiini gstermektedir.
 ekil 1-3 Band Geniliinin Etkisi
Tablo 1-1 Frekans Spektrumu

1.1.4 Periyot ve dalga boyu

Bir evrim iin gereken sreye periyot denir. rnein, 2400 Hzdeki bir iaret, 0.000416
snlik bir evrim periyoduna sahiptir (1 sn / 2400 = 0.000416 sn). Periyot (T), 1/F olarak
hesaplanr ki burada F frekanstr (Hz).

WL = S / F (1-1)
WL : Dalga boyu
S : aretin yaylma hz
F : Frekans

aretin dalga boyu a cihaz seiminde, protokol tasarmnda ve cevap-zaman analizinde ok

nemlidir.

1.1.5 Dier dalga ekilleri

ok yaygn olan dier bir yaklam da ikilik deerleri simetrik kare dalga kullanarak
iletmektir (ekil 1-4). Kare dalga pozitif polarizasyondan negatif polarizasyona anlk srede
geen bir gerilimi gsterir. Kare dalga, saysal veri iletimi iin mkemmel bir ekildir, nk
ikilik durumlar olan 1 ve 0lar, pozitif ve negatif deerler ile gsterebilir.

ekil 1-4 Kare Dalga

1.1.6 DC iaretler

Bir ok haberleme sistemi analog (AC) iletim kullanmaz. Doru-akm (DC) iletim, daha
basit bir yaklamdr. DC iaretler, yalnzca ayrk 1ler ve 0lar gsterebilen simetrik kare
dalgaya benzerler. Ancak DC iletici, salnm yapan dalga ekli yerine, ak-kapal elektrik
enerjisi darbelerini kullanr. Ek olarak, DC iaret olduu gibi iletilir, zerine baka iaret veya
frekans bindirilmez (modle edilmez). Bir AC iaret, baka frekanslar tarafndan tanmak
zere (yeterlilik, hz ve iletim mesafesi etkenleri yznden) yeniden ekillendirilir. Bu iaret
ekillendirilmesi modlasyon olarak anlr. Bir ok sistem snrl bir mesafede alt iin
daha gl ve daha pahal olan AC iletime ihtiya duymaz, bunun yerine DC iaretlemeyi
kullanr. Sinzoidal dalga ekli, simetrik kare dalga gibi, uzak mesafe veri haberleme hatlar
iin gerekli iletim tipidir. Saysal bit katarlar hem DC hem de AC iaretlerle tanabildii
halde, uzak mesafe iletiminde AC iaretler kullanlr.

Telgraf, DC iaretleme iin iyi bir rnektir. Telgraf cihaznn dmesi bir anahtardr ve
operatr tarafndan baslnca devreyi kapayarak hattn gnderici ucuna bir gerilim drr.
Gerilim, hat zerinde bir akm oluturur ve alcda darbe olarak alglanr. Alc, akm darbesini
ksa, duyulabilir bir tona evirir. lk sistemlerde iletilen akm, alc tarafta pille beslenen bir
elektromknatsla aktif edilmekteydi. Elektromknats gelen iarete gre anahtar eker veya
iterdi (devreyi kapar veya aard). Bu yapda alan bir anahtarlama cihazna rle denir.
Anahtarn mekanik hareketi ile, duyulabilir tklamalar retilirdi ve bu tklamalar bir kod
deseni olutururdu. Anahtarn baslma sresi mehur Morse Kodunun nokta ve izgilerini
belirlerdi.

1.1.7 letim sas, hz ve gecikme

Bir haberleme sisteminin iletim sas (kapasitesi) bit/sn olarak gsterilir. Bilgisayar zerinde
alan kullanc uygulamalar iin cevap sresi ve veri ak, sistemin sasna baldr.
rnein; 4800 bit/snlik hat, 2400 bit/snlik hattn iki kat saya sahiptir. Bu da arttrlm bir
ak ve daha ksa bir cevap-sresi salar.

Bunu syledikten sonra neden hattaki iaret durumunu (baud) daha hzl deitiren bir iletici
tasarlanmyor? diye dnlebilir. Belirli snrlar dahilinde bu gerekten baarlabilir. Ancak
haberleme sistemlerinde kstlamalar vardr ve bunlar iletim oranlarna snrlarlar.

Telefon a ses tamak iin retilmitir ve dk band genilikli iaretlerle alr. Yeterli ses
kalitesi 3 kHzlik bir frekans spektrumu gerektirir. Ses-snf devrelerin frekans spektrumu,
yksek bit/sn oranlarnn iletimini gerekletiremez.

Band genilii, iaret gc ve iletken zerindeki grlt, iletim sasn snrlayan etkenlerdir.
Gerekten de arttrlm bir iaret gc hat sasn arttrr ve ayn zamanda daha uzak
mesafelere iaret yaylm yaplabilmesini salar. Ancak ar g, sistemdeki paralara zarar
verebilir ve/veya ekonomik olarak karlanamayabilir.

Hattaki grlt problemi hattn tabiatnda olan ve ortadan kaldrlamayan bir problemdir.
Grlt (Termal, Gaussian, beyaz veya arka plan grlts), elektronlarn iletken zerindeki
sabit, rasgele hareketlerinden meydana gelir ve kanal sasna bir snrlama getirir. Telefon
hatlarnda iittiimiz sla benzer ses byle bir grltdr. Tm elektrik iletkenleri birer
grlt kaynadr. Grlt gc, band genilie ile doru orantldr, yani band geniliini
arttrmak ek grltye yol aacaktr. Eklenen grlty azaltmak iin szme olarak bilinen bir
elektronik teknik kullanlr.

Haberlemenin temel kanunlarndan biri Shannon Kanunudur. Shannon bir iletim yolunun
sasn aadaki formlle gstermitir:

C = W log2 (1+S/N) (1-2)

C = bit/sn olarak maksimum sa, W = Band genilii,

S/N = aret gcnn (S) grlt gcne (N) oran

Bir kanal zerinden gnderilebilecek maksimum bilgi miktar kanal sas olarak
adlandrlr. Forml incelendiinde Wyi arttrmann, iaret gcn arttrmann veya grlt
seviyelerini drmenin msaade edilen bit/sn orann arttraca grlebilmektedir. 1000e 1
S/N oran olan bir ses-snf hattn msaade edebilecei maksimum sa 25900 bit/sndir.
Shannon kanunu ile bulunan teorik limit, pratikte daha dktr. letimde oluan hatalar
nedeniyle Shannon kanunu tam snrlar ile kullanlamaz. rnein; 25900 bit/sn oran o kadar
kk bir zaman ister ki (1 sn/25900 = 0,00004 bit zaman) hattaki ufak bir kusur bile bitlerin
bozulmasna neden olabilir. aret konumunun kendi bana 1 bitten fazlasn gstermesi
salanarak, yani baud deeri arttrlarak Shannon kanununun zorlamalar hafifletilebilir.

S/N orann ykseltmek iin kullanlan bir yntem, hatta daha ok iaret ykselticisi
koymaktr. aret hatta ilerlerken, ykselticiler tarafndan periyodik olarak glendirilir. Hat
boyunca grlt sabit olduundan, ykselticiler iaret gcnn belli bir seviyenin altna
dmemesini salayacak yeterli aralklarla yerletirilmelidir. Ancak ykselticilerin sk
aralklarla yerletirilmesi S/N orann arttrrken, ayn zamanda olduka masrafl olur. Dikkat
edilmesi gereken bir nokta da, ykselticilerin dikkatli bir biimde tasarlanarak iaretle birlikte
ykseltilen grlt orannn en dk seviyede tutulmasn salamaktr.

Tablo 1-2 letim Gereksinimleri

Saysal iletim teknii kullanlarak bir devrenin gerekten de 25.9 kbit/sn oranndan ok daha
byk iaret oranlarn tayabilmesi salanabilmektedir. Ancak saysal iletim daha byk
band genilii ve daha sk aralklar ile saysal tekrarlayclarn (analog ykselticinin saysal
edeeri) kullanlmasn gerektirir. Saysal iletim iin yksek bir S/N oran gerekmez nk
Shannon kanunundan grld gibi, greceli olarak, band geniliindeki kk bir artma,
S/N oranndaki ok daha byk bir azalma ile karlanabilir.

Gnmzde, farkl hat hzlarn destekleyen, geni bir fiyat yelpazesine sahip rn
seeneklerinin says hzla artmaktadr. Seim, kanlmaz olarak kullanc ihtiyac ve bu
ihtiyacn karlanmas iin gereken maliyete gre yaplr. Tablo 1-2de, baz bulunabilir iletim
hz aralklar ve bunlar kullanan tipik kullanc uygulamalar grlmektedir. Grld gibi
ok geni bir seenek aral mevcuttur, ve kbit/sn mertebelerindeki iletim oranlar birok
iletim tipi iin uygun olmamaktadr.

aretin iletim veya yaylma gecikmesi, mhendis ve kullanclar iin gz nne alnacak bir
baka konudur. Yaylma gecikmesi; kullanlan devrenin tr, alc ile verici arasndaki ara
noktalarn says ve bu noktalarn tr gibi eitli etkenlere baldr. Yaklak olarak koaksiyel
kablo ve mikrodalga yollar zerindeki iletim, 130,000 mil/sn hzndadr. Ancak, iaretin hz
frekansa bal olarak deiir. rnein, tipik bir telefon hatt (19 gauge) 10 kHzde yaklak
110,000 mil/sn hznda ve 50 kHzde 125,000 mil/sn hznda almaktadr. Frekans ve
kablonun belirli elektriksel karakteristikleri nedeniyle bu hzlar hattn teorik hz olan 186,000
mil/snden daha yava olmaktadr. Mesaj a zerinde ara istasyonlara girip karken ek ve
nemli gecikmeler meydana gelebilir. Ancak ncelikli iletim gecikmesi, hattn kendinden
kaynaklanmaktadr. Anahtarlar ve bilgisayarlar gibi ara paralar gecikmeye sebep verseler de,
genelde ok yksek hzlarda alrlar (nanosaniyeler veya saniyenin milyarda biri
mertebelerinde). Tabii ki, bu istasyonlarn mesajlar disk veya teyplerine saklamalar
durumunda gz nne alnmas gereken ek gecikmeler meydana gelebilir.
"130,000 mil/sn iletim hz yeterli midir?" Unutulmamaldr ki teorik olarak Birleik
Devletlerdeki 3000 millik bir hat zerinden, iaret hedefine 0.023 snde (3000 mil/130,000
mil/sn = 0.023 sn) varmaktadr (Hatrlayalm ki, ara paralar ek bir gecikmeye sebep
vermektedir). Bu soru yle yantlanabilir: letim hznn yeterlilii kullancnn ihtiyacna ve
kullancnn uygulamasna baldr. rnein, 0.023 snlik gecikme, insan operatrler
arasndaki bir mesaj transferi iin yeterli olurken, iki bilgisayarn dalm veri tabannda
multiprosess yapt bir evrede yetersizdir. 23 msnlik bir bekleme sresi bilgisayar
ilemcisinin ciddi veri taban ezamanlama problemleri ile karlamasna sebep olmaktadr.

1.2 Ezamansz ve Ezamanl letim

ekil 1-5te basit bir iletim sreci gsterilmitir. letilen bitler birbirlerini tam olarak eit
zaman aralklar ile izlemektedirler ve alc taraftaki alglama ve zamanlama mekanizmalar
ile llmektedirler. Bala biti, veri karakterinin nnde gelir ve alc tarafa verinin yolda
olduunu belirtir (bala bitinin alglanmas). Bala biti gelmeden nce yol veya hat botur
denir ve bir bala biti gelene kadar hat bo konumunda kalr. Bo konumda kald srece, hat
akm eker. Bu seviyeden dk iaret seviyesine gei; alc cihazdaki rnekleme, sayma ve
veri biti katar alcs (bit saycs) mekanizmalarn balatr. Veri bitleri akm varsa mark
(ikilik 1), akm yoksa space (ikilik 0) olarak alglanr.

Kullanc veri bitleri, register veya tampon (buffer) gibi geici bir saklama alanna aktarlr.
Daha sonra da bu bitler ilenmek zere bilgisayara veya terminale aktarlr. Dur biti, bir yada
daha fazla mark iaretinden oluur ve alc tarafa (eski cihazlarda) sradaki karakter iin
mekanizmasn hazrlayacak bir zaman aral salar. Dur bitinden sonra iaret bo seviyesine
geer ve sradaki karakterin 1-0 geii ile balamasn garanti eder. Eer nden gelen karakter
hep 0lardan oluursa ve dur biti, gerilim yksek veya bo seviyeye alnarak gsterilmezse,
bala biti alglaycs aracaktr.

ekil 1-5 Ezamansz iletim sreci

Alc ve verici arasnda srekli bir ezamanlama olmad iin bu haberlemeye ezamansz
iletim denmektedir. Bu iletim veri karakterinin, n bir zamanlama iaretine baklmakszn,
herhangi bir anda iletilebilmesini salamaktadr. Zamanlama iareti veri iaretinin bir
parasdr. Ezamansz iletim genelde yazclarda ve dk hzl bilgisayar terminallerinde
kullanlr. Birok kiisel bilgisayar ezamansz iletimi kullanr. Ezamansz iletimin avantaj
basit olmasdr.

ekil 1-6 Bit rnekleme

Saat cihaz bir veri haberleme sisteminin en nemli unsurlarndan biridir. Kullanlma amac,
hat zerinde nceden tanmlanm iaret seviyelerinin varln veya yokluunu srekli olarak
incelemek ve rneklemektir. Ayrca tm i paralarn ezamanlamasn salamaktadr. Saatin
hz, bir saniyede rettii darbe says ile belirlenir. unu da not edelim ki saat, sistemi
oluturan dier elemanlara da balanarak tm elemanlarn tutarl bir biimde zamanlamasn
salar.

Gerekte, rnekleyici saat haberleme hattn gelen veriden daha hzl bir oranda rnekleme
ilemini gerekletirir. rnein; veri 2400 bit/snde gelirken zamanlama mekanizmas belki
de saniyede 19,200 kere (gelen iaretin 8 kat) rnek almaktadr. Daha sk rnek almak,
alcnn 1-0 ve 0-1 geilerini daha erken alglamasn salar. Bu sayede alc ve verici cihaz
daha yakn bir ezamanllkta tutulmaktadr.

rnekleme hznn nemi ekil 1-6da aka grlebilmektedir. 2400 bit/sn hzndaki bir
hatta bit zaman 416 msn olur. Saniyede yalnzca 2400 rnek alnrsa bitin balangcnda ve
sonunda bitten rnek alnabilir. Her iki durumda da bit alglanmaktadr. Ancak, bir iaretin
hafife deimesi ve hat zerinde daha ksa veya daha uzun bir sre bulunmas muhtemeldir.
Yava bir rnekleme oran hat zerindeki durum deiimini doru zamanda rnekleyemez ve
iaret srklendike, bitler alc istasyondan doru olarak alnamaz.

ekil 1-7 Ezamanl iletim sreci (Ksa mesafelerde alan devrelerde)

Daha etkin bit yntem olan ezamanl iletimde, alc ve verici istasyonlarda ayr zamanlama
iaretleri vardr. ekil 1-7de ezamanl iletim emas grlmektedir. Bu yntemle veri,
kontrol bitleri arasna yerletirilmektedir. Bu bitlere genelde bayrak (flag) denir. Bunlar
alcya mesajn geldiini haber verirler. Ksa mesafeli devrelerde cihazlar aras zamanlama
iaretlerini salamak zere ayr bir kanal kullanlabilir.

Ezamansz iletimde olduu gibi, alc cihaz bayrak bitlerini arar, ancak yerel olarak
zamanlama iareti reterek, gelen iareti ne zaman ve ne sklkta rnekleyeceine karar verir.
Zamanlama iareti, alcdaki ve vericideki zamanlama cihazlarnn ezamanlamasn salar.
Cihazlar arasnda ezamanlama bir kez saland m artk cihazlar bu konumda kalrlar. Saatler
biraz kayabilir, fakat sradan osilatr saatleri 1/100,000 znrlkte alrlar. Yani bu
osilatrler 100,000 sn sresinde 1 sn armaktadrlar. Bylece saniyede 2500 kez rnekleme
yapan bir osilatr belirli saniyeler boyunca ezamanl kalmaktadr. Ezamanlama iin
kullanlan bir baka yntem de, zel kodlar ile periyodik aralklarla ezamanlamay yeniden
salamaktr. Bu kodlara zamanlama kodlar denir.

Alc, bayra kullanc verisinden ayrabilmelidir. reticiler bu iareti, farkl bit katarlar
kullanarak belirtirler. Yaygn bir yaklam bir bayra gstermek iin 8 bitlik 01111110
deerini kullanmaktr.

1.3 Temel Terimler ve Kavramlar

1.3.1 ereveler, balklar ve kodlar

Elektrik iaretleri ve bit katarlar hat zerinden ereveler biiminde iletilirler (Bkz. ekil 1-
8). ereve, kullanc verisi, kontrol verisi veya her ikisinin birden bulunduu mantksal bir
birimdir. Bir ereve genelde aadaki alanlar ierir:

Kullanc verisi: Bir ya da daha ok alan kapsar. Kullanc verisi, bir terminal operatr
tarafndan tu takm ile veya bir bilgisayar programnn k ile oluturulur.
Bayraklar: Bir nceki blmde izah edilmitir.
Adres alan: Hat zerindeki alc ve vericiyi tantmak zere yegane rakamlar veya harfler
ierir.
Kontrol karakterleri: erevelerin doru bir sra ile akmasn salarlar.
Hata kontrol: Baarl, hatasz bir iletim yaplp yaplmadn renmek iin kullanlrlar.

Bit katarlar, karakterleri zel kod kmelerine dayanarak belirtirler. Gnmzde birok kod
eidi mevcuttur. Veri haberlemesinde kullanlan eski kodlar telgraf iletimi iin
tasarlanmtr. rnein; Morse kodunda noktalar ve izgiler vardr ve belirli dizililerle
karakterleri, saylar ve zel karakterleri belirlerler. Nokta ve izgiler, telgraf operatrnn
ileticinin dmesine basma sresine gre oluur.

ekil 1-8 Ezamanl iletimde kullanlan tipik ereve format

1970lerin balarnda, endstri tarafndan bir ok 5-bitlik kod gelitirildi. Modern sistemlerde
kullanlmamasna ramen Baudot kodu bugn dahi kullanlan bu 5-bitlik kodlardan biridir.

Bir ok kod Morse ve Baudot kodlarndan tretilmitir. Bugn en yaygn kullanma sahip
kodlar EBCDIC (Extended Binary Coded Decimal Interchange Code) ve ASCII (American
National Standart Code for Information Interchange) kodlardr. EBCDIC, IBM mimarisinde
yaygn olarak kullanlmaktadr. EBCDIC, 8-bit ikilik bir koddur. Bylece kod kmesinde
maksimum 256 karakter bulunabilir.

ASCII, veri haberlemesinde en yaygn kullanlan koddur (ekil 1-9). Bu kod, 7-bit art hata-
alglama amac ile eklenmi bir bitten (toplam 8-bit) oluur. Kod ilk kez 1963te gelitirilmi
ve standart olmutur.
 ekil 1-9 ASCII Kodu

ekil 1-9da grld gibi, baz 7-bit yaplar birden fazla karakteri gstermektedir. Baz
kodlar haberleme sistemlerinde kullanlan kontrol iaretlerini gsterir. Haberleme
sistemlerinde farkl kodlarn kullanmnn, uyumsuzluklar yarataca aktr. Bu nedenle farkl
kodlara sahip haberleme cihazlarnn birbirleriyle haberleebilmeleri iin kod evirme
paketleri gelitirilmitir.

1.3.2 Haberleme oturumlar

Bir adaki iki para arasndaki haberleme akna oturum denir. Oturum eitli ekillerde
olabilir. rnein, bir oturum, terminalleri aracl ile adaki iki operatr arasnda,
bilgisayarlar arasnda, iki yazlm program arasnda veya a kontrol programlar arasnda
olabilir. Elbette ki baka oturum ekilleri de mevcuttur. ekli ne olursa olsun, oturumlar son
kullancya hizmet etmek iin kurulur. rnein bu hizmet, bir terminal operatr veya
uygulama program iin verilebilir.

Oturumlar ereve balklarndaki bilgileri (veya baka parametreleri) kullanrlar. rnein; A

sitesindeki bir terminal operatrnn yapt veri taban gnderme istei mesajnda bir balk
bulunmaldr. Bu balkta; B sitesindeki bir adres, veri tabannn yeri veya veri tipi gibi
tanmlayc baz bilgileri bulunur. ereve a zerinde giderken, bal incelenir ve uygun
kaynaklar anlalr. Bylece bu kaynaklar servis isteine tahsis edilir. Gnmzde ileri alar,
kaynaklar salamak iin haberleme mantn katmanlara ayrrlar.

1.3.3 Hat karakteristikleri

letim yolu veya hatt, kullanclar aras veri alverii iin gerekli ortam salar. Alveri;
oturumun kurulmasn, kullanc mesajlarnn alveriini ve oturumun sonlandrmasn ierir.
Hattn elektriksel zelliklerine ek olarak, dier karakteristikler de baarma ve haberleme
sisteminin tasarmna nemli ekilde etki ederler. Bu balk altnda bir haberleme kanalnn
aadaki karakteristikleri incelenecektir:

Utan-uca ve ok-ulu (multi-drop) yaplar

Simplex, yar-duplex, duplex dzenlemeler
Anahtarlamal ve kiralk hatlar (leased lines)

1.3.3.1 Utan-uca ve ok-ulu yaplar

Utan-uca bir hat iki istasyonu birbirine balar (ekil 1-10a). ok-ulu bir hat zerinde ise
ikiden fazla istasyon vardr (ekil 1-10b). Bu yaplardan birinin seilmesi eitli etkenlere
baldr. lk olarak, uzun sre gerekli olan bir kullanc-kullanc oturumu gerekli ise, belki de
yalnzca utan-uca dzenlemesi uygun bir seim olabilir. kinci olarak, iki kullanc arasndaki
trafik hacmi, dier istasyonlarn hatt kullanmna engel olacak ldeyse yine utan-uca bir
yap uygun bir seim olacaktr. Baz bilgisayar-bilgisayar oturumlar ancak utan-uca hatla
gerekletirilebilir. nc olarak, iki kullanc belki de prosese katlacak maksimum saydr.
ok-ulu dzenlemeler genelde dk-hzl terminallerin birbirleri ile veya bir bilgisayar ile
haberletii durumlarda kullanlrlar. Hat, en yksek verimi elde etmek amacyla istasyonlar
tarafndan paylaml olarak kullanlabilir.

ok-ulu hatlar, utan-uca hatlara gre daha zel kontrollere ihtiya duyarlar. ok-ulu
yoldaki istasyonlar hattn tahsisi ve paylam iin denetlenmelidir. Oturumlarn
oluturulmasna dahili olarak izin verilebilmeli ve daha nemli oturumlara ncelik
tannabilmelidir. Veri balant kontrolleri (data link controls), bu oturumlardaki mesaj akn
kontrol etmekte kullanlr.

1.3.3.2 Simplex, half-duplex ve duplex dzenlemeler

Bu terimler sk sk birden ok yoruma uramaktadrlar. Genelde hat zerinde akan mesaj

trafii konusunda referans terimler olarak kullanlrlar. Daha az yaygn yorum ise iletime
katlan fiziksel yollarn says ile ilgili olduklardr. Aada iki bak as da incelenecektir.

1.3.3.3 Trafik ak

Simplex iletim, erevelerin yolda ancak bir ynde hareket edebilmelerini salamaktadr.
Alc mesaj gnderemez ve gnderici mesaj alamaz. Radyo yaynlar simplex iletime bir
rnektir. Simplex dzeni eitli uygulamalarda kullanlr. rnein, evresel szme ve
rnekleme sistemleri genelde simplex yapy kullanrlar. Burada su veya havadan rneklenen
veri, tek ynde ilerleyerek, analizinin yaplaca bilgisayara gider.

Yar-duplex iletim verinin hat zerinde iki ynde de hareket edebilmesini salar ancak iletim
bir kerede yalnzca bir ynde olur. nsan tarafndan iletilen tu takml bilgisayarlar genelde
bu yaklam kullanrlar. Terminal ve dier istasyon, hatt dnml kullanrlar; gnderici
istasyon bir baka mesaj gndermek iin cevap bekler.

Duplex iletim (full-duplex de denmektedir) istasyonlar arasnda iki ynl, ezamanl iletime
olanak salar. ok-ulu hatlar sklkla bu yntemi kullanrlar. rnein, A istasyonu, trafiini
merkez bilgisayara ynlendirmiken, merkez bilgisayar ayn anda trafiini B istasyonuna
ynlendirebilir. Duplex iletim, oturumlarda i-izine olanak salar ve kullanc verisinin birok
istasyon arasnda akmasna msaade eder.
1.3.3.4 Fiziksel yol

Fiziksel hatlar bazen yar-duplex ve duplex devreler olarak tanmlanr. ekil 1-10(c)de yar-
duplex yap grlmektedir. Bu yapda iki adet iletken bulunmaktadr ancak yalnzca bir tanesi
mesaj alverii iin kullanlmaktadr. kinci iletken devreyi tamamlamak zere varolan bir
dn kanaldr veya bir topraktr. Bu devreye iki-tel devresi demek daha dorudur.

ekil 1-10(d)de ise bir duplex devre grlmektedir. Bu durumda drt iletken; iki adet iletim
yolu ve iki adet dn kanal salamaktadr. Bu devreye de drt-tel devresi demek daha doru
olacaktr.

Dikkat edilmelidir ki iki-tel devresinde devre zerindeki trafik ak mutlaka yar-duplex

olacaktr denilemez.

ekil 1-10 Hat yaplar

1.3.3.5 Anahtarlamal ve kiralk hatlar

Telefon a anahtarlamal hatlarn kullanmna verilebilecek en gzel rnektir. Anahtarlamal

hatlarda iki site arasndaki ar sresince geici bir balant kurulur. Ayn siteler aras daha
sonraki bir ar, telefon sisteminin farkl devre ve cihazlarn kullanabilir. Kiralk hat ise iki
site arasnda kurulan kalc bir balantdr. Haberleme yolunu oluturmak iin evirmeli bir
balant kurmay gerektirmez. Anahtarlamal ve kiralk hatlarn avantajlar ve dezavantajlar
aadaki gibidir:

Anahtarlamal hat, bir ary tamamlamak ve balanty salamak iin birka saniyeye
ihtiya duyar. evirme gecikmesinin kabul edilemeyecei durumlarda kullanc kiralk hat
kullanmak zorunda kalr.
Kiralk hatlar, daha iyi baarm ve daha az hata salayabilirler. Birincisi, kiralk hat
donanmlar ekranlandrlarak ve uygun ortamlara yerletirilerek baarmlar arttrlabilir
nk balant donanmlar sabittir. kincisi, baz anahtarlama sistemleri hat zerine grlt
ykleyebilmektedir ve grlt bazen verinin bozulmasna neden olabilmektedir.
Dk-hacimli trafii olan kullanclar, kiralk hatlarn yksek maliyetleri nedeniyle
anahtarlamal hatlar tercih ederler. Bir hat periyodik olarak kullanlacaksa evirmeli balant
yaklam, kiralk hat yaklamndan daha uygun olacaktr.
Anahtarlamal hatlar olduka esnektir. Kullanc bir devreyi kaybederse yalnzca kulland
a yeniden aramas (redial) yeterlidir. Bir kiralk hattaki bozulmann giderilmesi, daha fazla
aba gerektirir ve ek gecikmelere neden olur.

Kiralk ve anahtarlamal hat seimi, bir organizasyon iin dikkat edilecek ok nemli bir
unsurdur. Kiralk veya anahtarlamal hat kullanmak iin mantkl bir karar vermeden nce
nkoul; trafik hacmi, ak baarm, tepe ykler, cevap sresi gibi parametrelerin analizini
yapmaktr.

1.3.4 Telefon ann kullanm

 ekil 1-11 Bir arnn kurulmas

Bu blmde, telefon sisteminin bir ary nasl gerekletirdiine dair bir fikir verilmeye
allacaktr.

ekil 1-11de yerel telefon ve santrallerde bulunan baz paralar gsterilmitir. Telefonun
ahize yk ile ak tutulan anahtarlar (switch hooks-SH) vardr. Ahize on hook konumunda
olduu srece ak kalan anahtar, telefonun santral ile elektriksel balant kurmasn engeller.
Kullanc ahizeyi kaldrnca SH anahtar kapanr. Bu konuma off hook denmektedir. Bu
konumda, kapal SH anahtar santrale DC akm gitmesini salar. Bu akm, merkezi santral
tarafndan alglanr. Bir bilgisayar veya baka bir cihaz da, bir devre aracl ile off-hook
salayarak santrale ar gnderebilir.

Santralde, gelen blgesel evrim hatlarn tarayan bir alglayc bulunur. Yaklak 100 msnde
bir off-hook durumunu alglamak iin bir DC akmn hattan akp akmadna baklr.

Merkezi santralde arlar kurmak zere anahtarlar bulunur. Santral blgesel aboneden gelen
DC akm akn alglaynca S1 anahtarn kapayarak hatta evir sesi (dial tone) verir ve bu
480 Hzlik bir iaretin arayan telefona gitmesini salar. Abone evir sesi ile birlikte numaray
evirmek iin uyarlr. Numara, ya kadranl telefonun kadran evrilerek ya da tu takml
telefonun tularna baslarak girilir. Baz telefon devreleri evirme ilemlerini kendileri de
yapabilir.

aret blgesel santrale gelir ve ar blgesel gei merkezine aktarlr. ary telefon
sistemi iinde rotalamak iin bilgisayarlar kullanlr. Bilgisayar, evrilmi numaray alnca
rotalama tablosunu inceleyerek hangi yolun kullanlacana karar verir. Eer ar lkenin
baka bir blgesinde ise ar uzak gei merkezine aktarlacaktr. ar eitli gei
merkezleri seviyelerine kadar rotalanp, anahtarlanabilir.
ar saniyeler iinde alcnn blgesel santraline varr. Bu santral, uygun blgesel evrimin
megul olup olmadna bakar. Santral bunu, hatta bir DC akmn varlna veya yokluuna
gre anlar. Son santral S2 anahtarn kapatarak aranan telefonun zil mekanizmasn harekete
geirir. S2nin kapanmas ile 20 Hzlik bir iaret telefona gnderilir.

Aranan telefon alp off hook konumuna getirilirse S2 alarak zil iareti kaldrlr. Balant,
S3n kapanmas ile tamamlanr. ehirleraras anahtarlanan bir ar tipik olarak 4-9
anahtarlama merkezinden gemektedir.