Univerzitetske i specijalne biblioteke kao podrka naunom i obrazovnom razvoju

Biblioteka je ustanova koja prikuplja, uva, obrauje i daje na korienje grau i informacije
svim graanima, bez obzira na njihove verske, starosne, polne, profesionalne, kulturoloke i
druge razliitosti, a u cilju irenja obrazovanja i vaspitanja, kulturolokog i naunog razvoja.
Re biblioteka je grkog porekla. Nastala je od rei biblion (to znai knjiga) i teka (skladite). U
veini evropskih jezika razliiti oblici ove rei su se odrali do danas, dok je jedan od izuzetaka
engleski jezik koji koristi re library (od latinske rei librarion, to znai ormar za knjige).
Minimalni fond za osnivanje biblioteke jeste 3000 knjiga, nakon ega se vri angaovanje
bibliotekara sa visokom strunom spremom.
Biblioteke mogu biti pozajmne i otvorenog tipa (na primer narodne, gradske, javne) i zatvorenog
tipa (nacionalne, visokokolske, specijalne), koje koriste ue profilisan krug istraivaa.
Prve biblioteke u naoj zemlji zaete su jo pre 8 vekova pri manastirima (Hilandar, Mileeva,
Mateja kod Prilepa, ia, Graanica, Peki manastir, Kruedol, Visoki Deani), bogaene u
duhovnim svetionicima srednje veka pri crkvi (crkva Svetih apostola u Rasu iz 13. veka) i na
dvoru vladarske dinastije Nemanjia i desopta Brankovia, krilatile se u italitima i javnim
bibliotekama tokom entuzijazma udruenja graana i prosvetiteljskog zanosa u 19. veku, da bi
20. vek doneo dugo oekivanu demokratizaciju znanja i irenje akcije za osnivanje javnih
biblioteka, naroito posle Drugog svetskog rata.
Najstarija srpska biblioteka jeste biblioteka manastira Hilandara sa izuzetno bogatim fondom koji
obuhvata 1150 rukopisa, 383 hrisovulja i povelja na pergamentu i papiru, 6 inkunabula, 76 starih
tampanih knjiga i 4518 starih knjiga i preko 40.000 monografskih i serijskih publikacija od 18-
20. veka. Jedno vreme je u ovoj biblioteci uvano i Miroslavljevo jevanelje.
Srpsko bibliotekarstvo se inae oduvek temeljilo na zakonima i prvi pomen imamo jo u
nomokanonu Svetog Save (oko 1220. godine), gde se koristi i posrbljen izraz knjigohranitelj,
poto su se i prve biblioteke nazivale ledbenicima due (bolnicama) i knjigohranilitima.
Meutim, prvi pravi zakon u kome se definie uloga biblioteka i arhiva potie iz 1881. godine.
Drutveno-ekonomske promene su oduvek sa sobom nosile i promene zakona, tako da su
meani oni iz 1901. i 1960. godine, a vaei je onaj iz 1994. godine sa dopunama iz 2011.
U Srbiji je u periodu izmeu 1827. godine (Vozarovievo italite u Beogradu) i 1881. (itaonica
u Petrovcu na Mlavi) osnovano i postojalo 79 italita, esto preimenovanih u itaonice, koji su
sluili kao informacioni, prosvetiteljski, kulturoloki, pa ak i politiko nacionalni centri, a prema
istraivanju Desanke Stamakovi, do 1845. postojali su svi tipovi biblioteka.
Do zamaha u razvoju javnog bibliotekarstva dolazi tokom 50-tih i 60-tih godina 20. veka. Novi
biblioteko-informacioni sistem poiva na 27 okrunih biblioteka, proglaenih zakonom iz 1994.
godine i objedinjenih funkcijom matinosti koje podrazumeva: voenje registra biblioteka,
voenje kataloga biblioteke grae, pruanje strune pomoi bibliotekama, nadzor nad strunim
radom biblioteka, staranje o usavravanju strunog kadra za obavljanje biblioteke delatnosti,
praenje i prouavanje stanja, potreba i uslova rada u bibliotekoj delatnosti, predlaganje metoda
za unapreenje biblioteke delatnosti i sprovoenje istih.
Vrh i krunu srpskog bibliotekrstva ine nacionalne biblioteke, koje sprovodei funkciju
matinosti sa jedne strane podravaju opti proces decentralizacije, a sa druge strane
omoguavaju odravanje i unapreivanje biblioteko-informacionog sistema koji objedinjava
2476 biblioteka, od kojih je 1179 narodnih sa 958 stacionarnih i pokretnih ogranaka, 293
specijalnih, 101 visokokolskih i 1175 kolskih.
Mreu biblioteka univerziteta ine univerzitetska biblioteka, biblioteke pri fakultetima, viim
kolama, institutima i studentskim domovima. Sve one ine biblioteko-informacioni sistem
univerziteta. Osnovna funkcija univerzitetskih biblioteka jeste razvijanje nauno-istraivakog i
obrazovnog procesa Univerziteta. Meu najznaajnijim univerzitetskim bibliotekama u Srbiji su
Univerzitetska biblioteka Svetozar Markovi u Beogradu, Univerzitetska biblioteka Nikola
Tesla u Niu i Univerzitetske biblioteka u Kragujevcu i Novom Sadu.
Specijalne biblioteke su one koje nisu samostalne, odnosno, to su biblioteke koje se nalaze u
sklopu drugih ustanova, kojima biblioteka delatnost nije primarna. Najznaajnije specijalne
biblioteke nae zemlje su Biblioteka Srpske akademije nauka i umetnosti i Biblioteka Srpske
Patrijarije..

Biblioteka Srpske akademija nauka i umetnosti je specijalna i optenauna biblioteka sa

fondom od oko 1.200.000 svezaka, najvie izdana akademija nauka, od kojih je oko 70% na
stranim jezicima. Prevashodno je namenjena lanovima Akademije, ali je od 1952. godine
delimino otvorena za nauna istraivanja akademske populacije. Biblioteka poseduje posebne
bilioteke: Mihajla Petrovia Alasa, Stevana Bokovia, Milutina Milankovia, Viktora Novaka,
Vukovu biblioteku, biblioteku Instituta za prouavanje sela, Drutva Jugoslavija-SSSR,
biblioteku knjiga tampanih u periodu od 1941-1944, bibliografsku arhivu i fotografije za oko
3000 akademika. Izdava je monografskih (tematske i personalne bibliografije) i serijskih
publikacija (Izdanja Biblioteke SANU).

Osnovana je Ustavom i Ustrojenijem Drutva srpske slovesnosti 1841, pratei istorijski razvoj
institucije domaina, te 1864. menja ime u Biblioteka Srpskog uenog drutva, 1886. u Biblioteka
Srpske kraljevske akademije, 1945. u Biblioteka Srpske akademije nauka i 1960. u Biblioteka
Srpske akademije nauka i umetnosti.

Biblioteka Srpske Patrijarije jedna je od najstarijih sauvanih srpskih biblioteka, koja datira
jo od prve sauvane zbirke knjiga koju je patrijarh Arsenije arnojevi preneo iz Pei prilikom
seobe iz 1690. godine. Pridruena joj je zbirka Beogradske mitropolije preneta u Sremske
Karlovce 1737. godine. Znaajno je bogaena zahvaljujui odluci iz 1769. godine da u njen
sastav ulaze biblioteke preminulih arhijereja. Ratna deavanja su znaajno uticala na njenu
sudbinu, pa je tako 1790. preseljena u Sent Andreju, 1848-49. u Beograd, gde je pokradena 1941.
godine pa je preneta u Zagreb, i tom prilikom je znaajni deo fonda oteen i nakon rata, tanije
1949. samo delimino vraen.

Broji oko 120.000 knjiga, 587 godita stare periodike, 420 rukopisnih knjiga od 14-18. veka i
posebne biblioteke: mitropolita Stefana Stratimirovia, Zaharija Orfelina, itd. Iako je zatvorenog
tipa, svojim istraivaima omoguava korienje fondova u itaonikom prostoru.

Univerzitetska biblioteka Svetozar Markovi - sa nastankom Liceja, 1838. godine,

oformljena je i mala Licejska biblioteka, koja je zakonski potvrena kolskim ustrojenijem tek
1844. godine. U godini prestanka postojanja Liceja i poetka rada Velike kole, 1863. godine,
osnovana je, pri ovoj, Akademska biblioteka. Opta biblioteka Velike kole postojala je sve do
1901. godine, kada od nje nastaju seminarske biblioteke. Prva priruna biblioteka u Beogradu
formirana je na Filozofskom fakultetu pri Srpskom seminaru, koji su inila tri odeljenja:
Odeljenje za jezik, Odeljenje za knjievnost i Odeljenje za narodnu istoriju. Biblioteka, koja je
bila zajednika za sva tri odeljenja, rasformirana je na tri dela 1919. godine, ali su knjige
inventara za sve biblioteke bile zajednike do 1936. godine, kada se poinje sa voenjem
zasebnih inventara. Pravo reenje iskristalisalo se zahvaljujui, izmeu ostalog, i zauzimanju
upravnika Srpskog seminara Filozofskog fakulteta, profesora nacionalne knjievnosti, Pavla
Popovia. Sve knjige su primane, obraivane i uvane u pomenutoj seminarskoj biblioteci, a
znaajan deo njenog fonda poklonjen je, kasnije, Univerzitetskoj biblioteci, oformljenoj,
nastojanjima Pavla Popovia i Komisije za osnivanje Univerzitetske biblioteke, koju su pored
Popovia sainjavali Aleksandar Beli i Veselin ajkanovi. Komisija za osnivanje
Univerzitetske biblioteke je konstituisana januara 1921. godine odlukom Saveta Filozofskog
fakulteta, potom i Univerzitetskog centra. Od 1923. godine brigu o Univerzitetskoj biblioteci od
Biblioteke komisije preuzima Biblioteki odbor.
Univerzitetska biblioteka sagraena je sredstvima iz fonda zadubine Endrua Karnegija (100.000
dolara, tj. 3.267.210 dinara), koja su srpskoj vladi poklonjena 1920. godine za kulturnu
obnovu, kao i od sume od 1.143.000 dinara koju je biblioteci darovala srpska drava. Umesto da
poklonjena svota Karnegijeve zadubine poslui za izgradnju manje biblioteke i kompletno
opremanje njenog enterijera, a da deo sredstava bude ostavljen za njeno kasnije odravanje,
Ministarstvo prosvete i rektor Univerziteta Jovan Raji zalagali su se za podizanje biblioteke
optenaunog karaktera, koja bi mogla da zadovolji, ne samo sadanje, ve i budue potrebe
Univerziteta. Zgradu su 1921. godine projektovali profesori Tehnikog fakulteta, inenjeri Nikola
Nestorovi i Dragutin orevi. Zidanje je zavreno 1924. godine, dok je za itaoce biblioteka
otvorena 24. maja 1926. godine, kada je u predvorju zgrade postavljena i bista Endrua Karnegija,
a iznad nje mermerna ploa sa natpisom.

U Univerzitetskoj biblioteci uniteno je 2.028 naslova asopisa i knjiga, od kojih su neke nestale
posle 6. aprila 1941. godine, a neke su sa sobom ponele u Nemaku izbeglice iz Ministarstva
prosvete, dok su pojedine odnete na antikomunistiku izlobu avgusta 1942. godine. Bilo je
predvieno da veliki broj jevrejskih i komunistikih knjiga bude uniten, ali Komisija za zabranu
knjiga na ijem elu je bio dr Dimitrije Kirilovi, uspeno je odugovlaila donoenje definitivnog
reenja, pa su, tako, anatemisane knjige ipak spasene. Sama zgrada biblioteke koriena je tokom
rata (1944. godine) ak i kao bolnica za kone i venerine bolesnike.

Biblioteka od 1946. godine nosi ime Svetozara Markovia. Pod njenim okriljem je nastalo i
Drutvo bibliotekara Srbije 1948. godine, a potom pokrenut i asopis Bibliotekar. Biblioteka,
pored ve pominjanih periodinih publikacija, izdaje ediciju Legende Beogradskog univerziteta i
zbornike sa okruglih stolova.

Univerzitetska biblioteka Nikola Tesla u Niu je osnovana 1967. godine, a ime slavnog
naunika je ponela 11 godina kasnije.
Univerzitetska biblioteka u Kragujevcu je osnovana 1977. godine. Raspolae sa dve itaonice i
ukupno 200 italakih mesta.

Centralna biblioteka Univerziteta u Novom Sadu je osnovana 2002. godine kada je na

Okruglom stolu Funkcije univerzitetskih i fakultetskih biblioteka u procesu tranzicije
univerziteta, odranom na Filozofskom fakultetu u Novom Sadu, Silvija Brki obrazloila
potrebu osnivanja samostalne univerzitetske biblioteke Univerziteta u Novom Sadu.