INTERNACIONALNI UNIVERZITET TRAVNIK

SAOBRAAJNI FAKULTET
TRAVNIK

SEMINARSKI RAD
Uloga saobraaja u privredi i drutvu

Predmet:

Osnovi transportnog sistema Student:

Mentor:
Sadraja stranica
1. UVOD..................................................................................................................................3
2. ULOGA SAOBRAAJA U DRUTVENOJ REPRODUKCIJI...................................4
3. FUNKCIONALNA ULOGA SAOBRAAJA KAO IZVOR CILJEVA I SADRAJA
FUNKCIJA UPRAVLJANJA SAOBRAAJNIM SISTEMOM..........................................6
4. ULOGA SAOBRAAJA KAO DRUTVENE INFRASTRUKTURE I FUNKCIJE
DRAVE U UPRAVLJANJU SAOBRAAJNIM SISTEMOM..........................................8
5. EKONOMSKE OSNOVE ORGANIZACIJE SAOBRAAJA I POSLOVANJA
SAOBRAAJNIH PREDUZEA........................................................................................10
5.1 TENDENCIJE RAZVOJA SAOBRAAJNOG SISTEMA.................................10
6. KARAKTERISTIKE STRUKTURE I EKONOMIJE RADNE SNAGE..................13
6.1 FUNKCIJA RADNIKA I KARAKTERISTIKE TROENJA RADNE SNAGE
U SAOBRAAJU...............................................................................................................13
6.2 USLOVI RADA I REPRODUKCIJE RADNE SNAGE.......................................14
7. SAOBRAAJ I TURIZAM............................................................................................16
7.1 MEUNARODNA OGRANIENJA SAOBRAAJA I TURIZMA..................17
7.2 SAOBRAAJNA USLUGA KAO TURISTIKI PROIZVOD...........................18
8. ZAKLJUAK..................................................................................................................19
LITERATURA........................................................................................................................20

~2~
1. UVOD
Saobraaj kao sloeni sistem, bez koga dananji svijet ne bi ni priblino ovako izgledao i bez
koga bi u ovim uslovima ivot bio nezamisliv. Kroz itavu ljudsku historiju je predstavljao
glavni faktor pojave i razvoja bilo koje djelatnosti, izgradnje naselja i gradova, a samim tim i
naseljavanja stanovnitva.

U nastavku bie detaljnije objanjeno i obrazloeno kako to saobraaj ima veliku ulogu u
razvoju privrede i drutva. Razvoj strukture saobraajnog sistema drugom polovinom XX
vjeka, prije svega u privredno razvijenim zemljama Zapadne Evrope (a neposredno zatim i u
ostalim evropskim zemljama), nedvosmisleno je potvrdio da saobraaj predstavlja prvi opti
uslov normalnog odvijanja drutvenog ivota i ekonomskog razvoja.

Kao posljedica takve uloge saobraaja pojavila se nuna potreba da dravni organi
osmiljenom saobraajnom politikom u okviru opte ekonomske i socijalne politike drave i
drutva pristupe svjesnom, savjesnom i planskom usmjeravanju saobraaja.

Prema tome, cilj proizvodnje lei u ostvarivanju povoljnog ekonomskog efekta, a sredstvo da
se taj cilj ostvari jeste organizacija koju treba uspostaviti i njome upravljati. To znai da se
organizacija moe definisati kao tenja da se privredna aktivnost u praktinoj realizaciji
ekonomskog cilja mjeri i objanjava, kako bi rukovodstvo i upravni organi (preduzea) mogli
da uoavaju pojave i probleme i sve procese usmjeravaju i njima ovladavaju.

U savremenom razvoju drutvene podjele rada teorija organizacije i upravljanja razvija se po

granama privrede: organizacija i poslovanje industrijskih, poljoprivrednih, saobraajnih,
turistikih i ugostiteljskih preduzea, itd..

~3~
2. ULOGA SAOBRAAJA U DRUTVENOJ REPRODUKCIJI

Uloga saobraaja u privrednom ivotu svake zemlje jeste mnogostrana. Postoji uzajamna
zavisnost izmeu stupnja razvitka saobraaja i drutvene reprodukcije.

Saobraaj kao privredna djelatnost omoguava obavljanje procesa reprodukcije za najvei

broj proizvoda. Za sve one proizvode ije se mjesto proizvodnje ne poklapa sa mjestom
potronje, njihov prevoz jeste neophodan uvjet reprodukcije.

Njegov znaaj i uticaj na nacionalnu privredu odraava se preko funkcija koje u njoj obavlja.
Saobraaj je privredna djelatnost koja savladavanjem prostora i vremena omoguava
obavljanje procesa reprodukcije, jer se isto kao ostale vrste saobraaja pojavljuje kao njen
uslov u reprodukcionom lancu iji krajnji cilj je povezivanje proizvodnje i potronje.

Saobraaj funkcionie, dakle, kao bitan faktor u drutvenoj podjeli rada. Utie na razvoj novih
industrijskih grana to mijenja strukturu privrede.

Saobraaj je opti uslov razvoja svake drave i njenih regiona. Saobraajna infrastruktura
omoguava obavljanje procesa proizvodnje saobraajnih sredstava, a istovremeno je i faktor
prostornog povezivanja razliitih inilaca proizvodnje i time uslov za njeno funkcionisanje.

Cirkulisanje robe, tj. stvarni promet robe u prostoru svodi se na njen transport. Transportna
industrija sainjava, s jedne strane, samostalnu granu proizvodnje, a stoga i posebnu oblast za
plasiranje kapitala.

S druge strane, ona se odlikuje time to se pojavljuje kao produenje procesa proizvodnje koji
se vri u okviru saobraajnog procesa i za saobraajni proces.

Proces transporta spaja fazu proizvodnje i fazu potronje u procesu drutvene reprodukcije i to
u fazi razmijene. U tome saobraaj ima veoma znaajnu ulogu, jer: Kruno kretanje kapitala
vri se normalno samo dok njegove razliite faze normalno prelaze jedna u drugu, bez zastoja.

To znai da saobraaj predstavlja vezu izmeu svih faza drutvene reprodukcije. Bez
normalnog funkcionisanja transporta kao djelatnosti, ni ostale oblasti proizvodnje ne mogu
biti efikasne ni svrsishodne.

Odavde proizilazi i meusobna uslovljenost razvoja saobraaja i ostalih oblasti proizvodnje.

Razvoj strukture industrije, ekstraktivne industrije i poljoprivrede, na svakom stepenu
njihovog razvoja, zahtjevao je odgovarajui sistem transporta i odgovarajuu strukturu
transportnih sredstava, isto kao to je i razvoj saobraaja povratno djelovao na razvoj ovih
oblasti proizvodnje.

~4~
Ove meuzavisnosti su, od poetne faze procesa industrijalizacije i pojave eljeznice kao prve
masovne transportne organizacije, neprestano djelovale na razvoj tehnike, tehnologije i
strukture saobraajnog sistema.

Prema tome same funkcije saobraaja u procesu drutvene reprodukcije odreuju:

S jedne strane, njegovo mjesto i ulogu u procesu drutvene reprodukcije,

I s druge strukturne promjene u razvoju privrede i demografskom razvoju kao
izvore tranje za saobraajnim uslugama i zahtjevaju prilagoavanje strukture
saobraajnog sistema i realizaciju njegovih funkcija.

Jer, uloga saobraaja u privredi i drutvu odreuje mu i mjesto u ekonomskoj i razvojnoj

politici drutva u svim njegovim razvojnim fazama i drutvenim sistemima.

~5~
3. FUNKCIONALNA ULOGA SAOBRAAJA KAO IZVOR CILJEVA I
SADRAJA FUNKCIJA UPRAVLJANJA SAOBRAAJNIM
SISTEMOM
Kada se prethodno izloene razliite strukture funkcija saobraaja sistematizuju iz aspekta
ciljeva i sadraja funkcija upravljanja saobraajnim sistemom, tada se one mogu integrisati u
sledeih pet osnovnih funkcija saobraaja:

Prva funkcija saobraaja u privredi svake zemlje jeste povezivanje procesa drutvene
reprodukcije i obezbjeivanje njenog nesmetanog toka. To, u prvom redu, predstavlja
zadovoljenje globalnih potreba za saobraajnim uslugama, kao opti uslov
funkcionisanja privrede. U procesu industrijske ili poljoprivredne proizvodnje
proizvod poprima samo fizika ili hemijska svojstva (ili pak oboje) kao kvalitete
kojima moe da zadovolji potrebe proizvodne ili potroake tranje. Meutim,
upotrebnu vrijednost proizvod stie iskljuivo u procesu njegove potronje. Za najvei
broj proizvoda proces potronje je vremenski i prostorno odvojen od procesa njihove
proizvodnje. Prema tome, da bi stupio u potronju, proizvod mora biti transportovan.
Zbog toga, proces transportovanja predstavlja produetak procesa proizvodnje
upotrebne vrijednosti svakog proizvoda, jer se proizvodnja dovrava tek
dostavljanjem proizvoda s mjesta proizvodnje na mjesto potronje.Specifinost
funkcije saobraaja, kao integralnog sektora privrede, ispoljava se u specifinosti
upotrebne vrijednosti saobraajne usluge kao proizvoda rada u saobraaju.
Saobraajna usluga predstavlja ostvarenu promjenu mjesta nahoenja transportovanog
proizvoda ili putnika. Od toga proizilazi da se funkcija saobraaja, kao funkcionalnog
djela privrede, ispoljava:

a) U povezivanju sirovinskih izvora i proizvodnih centara prevozom ruda, sirovina i

reprodukcionog materijala do mjesta procesa proizvodnje novih upotrebnih vrijednosti;

b) U povezivanju proizvodnje i potronje, prevozom gotovih proizvoda od mjesta

proizvodnje do mjesta potronje, bilo proizvodne, opte ili line.

Druga funkcija saobraaja ispoljava se u omoguavanju teritorijalne podjele rada, a

naroito u savremenom razvoju privrede, zasnovane na visokom stepenu
specijalizacije proizvodnje i kooperacije u irokim teritorijalnim okvirima.
Specijalizacija pojedinih proizvoaa za odreene proizvode i poluproizvode vodi
visokom stepenu podjele rada i poveanju produktivnosti rada, s pozitivnim efektima
za privredu i drutvo i, takoe, optoj racionalizaciji proizvodnje. Ovo je, meutim,
mogue realizovati samo u uslovima razvijenog saobraaja i njegovog uspjenog
funkcionisanja. Koritenje sirovinskih izvora na razliitim geografskim podrujima,
na bazi podjele rada, funkcijom saobraaja dopunjavaju se prednosti specijalizacije
proizvodnje putem redovnog prevoza proizvoda, djelova i sklopova, izmeu
kooperanata u proizvodnji. Ova funkcija zahtjeva odgovarajuu teritorijalnu politiku
~6~
 razvoja saobraajnog sistema u skladu s politikom teritorijalnog razvoja privrede i
nerazvijenih podruja.
Trea funkcija saobraaja ispoljava se u omoguavanju razvoja drutvene podjele
rada. Razvoj pojedinih grana industrije uslovljen je odgovarajuom strukturom
saobraajnog sistema i stepenom razvoja odreenih grana saobraaja. U pojedinim
granama proizvodnje saobraaj omoguava njeno intenziviranje i koritenje prednosti
koncentracije proizvodnje i masovne proizvodnje. Takve tendencije zahtevaju
masovan prevoz velikih koliina robe, formiranje robnih tokova koji omoguavaju
obiman i brz transport u dovozu ruda, sirovina i repromaterijala za proizvodnju i
svakovrsno snabdevanje industrijskih regiona. Isto tako, formiraju se i tokovi
saobraaja, a to pretpostavlja nunost formiranja odgovarajue politike razvoja
strukture saobraajnih grana prema ekonomskoj politici razvoja strukture proizvodnih
grana i djelatnosti.

etvrta funkcija saobraaja ispoljava se u integrisanju privrede, proizvodnje i

prometa, u prevozu velikih koliina robe na razliita udaljena domaa i inostrana
trita i proirivanju trita pojedinih proizvoda. Saobraaj se javlja kao odluujui
faktor formiranja jedinstvenog nacionalnog i integralnog meunarodnog tj. svjetskog
trita. Razvijen saobraajni sistem, pored privredne integralnosti, obezbjeuje i
integralnost zemlje u politikom pogledu, putem povezivanja regionalnih centara
zemlje. Stoga je nivo razvoja saobraaja, sa stanovita nacionalne i spoljnotrgovinske
politike zemlje, veoma bitan.

Peta funkcija saobraaja ispoljava se u obezbjeenju zadovoljenja drutvenih potreba

u prevozu. Ova funkcija se odnosi na socijalne potrebe, mobilnost stanovnitva,
razvoj kulturnog, sportskog i politikog ivota. Funkcija saobraaja generalno je
izraena u razvoju velikih gradova i industrijskih centara, gde poseban znaaj ima
struktura saobraajnog sistema zbog specifinog dejstva saobraaja na kvalitet ivotne
sredine stanovnitva.

~7~
4. ULOGA SAOBRAAJA KAO DRUTVENE INFRASTRUKTURE I
FUNKCIJE DRAVE U UPRAVLJANJU SAOBRAAJNIM
SISTEMOM
Izloenim funkcijama saobraaja izraava se komplementarnost saobraaja s privredom i
optom ekonomskom politikom drutva, iz kojih proizilazi osnovni sadraj funkcija
upravljanja saobraajnim sistemom. Meutim, time se uloga saobraaja u privredi i drutvu ne
iscrpljuje u cjelini, a samim tim ni potpuni sadraj funkcija upravljanja.

Uloga saobraaja kao komplementarnog sektora privrede posebno dolazi do izraaja kroz
ulogu saobraajne infrastrukture koja je opti uslov razvoja i funkcionisanja privrede, pa se i
na taj nain saobraaj ispoljava kao sistem ukupne drutvene infrastrukture.

Saobraajna infrastruktura je veoma znaajan izvor ciljeva i sadraja ekonomske politike

drutva, zato to istovremeno predstavlja sredstvo za funkcionisanje saobraaja i opti uslov
razvoja privrede i njene infrastrukture. Jer, saobraajna infrastruktura ima ne samo svoje
saobraajne ve i nesaobraajne funkcije. To znai da ona ima direktne i indirektne korisnike,
pa samim tim i direktne i indirektne efekte. Direktni efekti saobraajne infrastrukture
manifestuju se saobraajnim funkcijama.

Saobraajna infrastruktura omoguava funkcionisanje saobraaja kao procesa transportovanja

kretanjem transportnih sredstava. Time, ona vri funkciju komponente transportnog
kapaciteta, zajedno s transportnim sredstvima. Indirektni efekti saobraajne infrastrukture
ispoljavaju se u nesaobraajnim funkcijama i samo djelimino u saobraajnim. Jedino u
eljeznikom saobraaju infrastruktura slui iskljuivo u saobraajne funkcije, pa se
funkcionisanjem eljeznikog saobraaja izraavaju uglavnom njeni direktni efekti.

Meutim, ve samo postojanje eljeznike mree stvara uslove za razvoj kljunih sektora
privrede, naroito rudarstva, ugljenokopa, koritenje sirovinskih izvora, formiranje velikih
industrijskih zona i koncentraciju proizvodnje. Mnoge od ovih privrednih djelatnosti, kao i
brojne drutvene, ne bi se mogle skladno razvijati bez eljeznice.

Tako se eljeznika infrastruktura specifino ispoljava i kao optenarodno bogatstvo sa svojim

posrednim nesaobraajnim, indirektnim efektima i funkcijama. Infrastruktura u ostalim
granama saobraaja, posebno u drumskom i rijenom, ima izrazite nesaobraajne funkcije.
Saobraajni put u ovim granama dostupan je irokom krugu korisnika i u nesaobraajne svrhe.
Putevi, u drumskom saobraaju, slue i raznim sportskim, drutvenim, kulturnim i ostalim
manifestacijama.

Putevi, takoer, olakavaju pristup irokim prostranstvima u poljoprivredi, a time i

racionalnije koritenje poljoprivrednih povrina, uma i panjaka. Rijeke, izmeu ostalog,
slue u razne nesaobraajne svrhe (za industrijsku potronju vode, za snabdevanje gradskih
naselja, za razliite vodene sportove, uivanje, ribolov...). Aerodromi, u vazdunom

~8~
saobraaju, takoer omoguavaju organizovanje razliitih sportskih dogaanja i drugih
manifestacija.

Ovim nesaobraajnim funkcijama uloga saobraajne mree se u velikoj meri proiruje izvan
okvira njenih saobraajnih funkcija i funkcionisanja saobraaja kao djelatnosti. Prema tome,
saobraajna infrastruktura manifestuje se nizom direktnih, kvantitativno mjerljivih efekata,
kao i indirektnih, nemjerljivih efekata koji se odraavaju u drugim sektorima privrednih i
vanprivrednih djelatnosti.

Iz ovih razloga, saobraajna infrastruktura u svome razvoju nije ni mogla da ostane samo
predmet razmatranja njenih direktnih korisnika (saobraajnih organizacija) ve je za njenu
izgradnju, razvoj i odravanje u dobrom stanju radi ostvarivanja direktnih (saobraajnih) i
indirektnih (nesaobraajnih) efekata zainteresovana, u prvom redu, cjelokupna drutvena
zajednica, tj. drava. Jer, saobraajni putevi omoguavaju i kulturne i privredne veze izmeu
razliitih naroda i drava.

Teritorije preko kojih vode vani saobraajni putevi raspolau velikim potencijalnim
mogunostima razvoja. Industrijalizacija je najbolje pokazala da saobraaj ima odluujui
znaaj za privredni rast i razvoj svih sektora privrede, kao i za drutveni razvoj. Saobraajna
infrastruktura ima poseban znaaj za privredu jer se za njenu izgradnju troe velike koliine
razliitih proizvoda ostalih sektora privrede.

Meusektorski odnosi saobraaja i drugih privrednih grana su dvosmerni, poto saobraaj

svojim uslugama i funkcijom omoguava razvoj ostalih sektora (proizvodnjom usluga za
druge sektore), a iz tih ostalih sektora apsorbuje velike koliine proizvoda i stimulie njihov
razvoj.

Razvoj novih teorija sistema, logistike, fizike distribucije i marketinga dao je nove osnove i
pristupe teoriji i praksi organizacije saobraaja. Znaaj racionalizacije u organizaciji robnog i
putnikog saobraaja u velikoj mjeri je porastao.

Efikasnost saobraaja, kojom se mjeri efikasnost privrede, u osnovi predstavlja rezultat

racionalizacije organizovanja saobraaja. Stoga, savremeni pristup organizaciji saobraajnih
preduzea mora se zasnivati na principima ovih teorijskih koncepata i u robnom i u
putnikom saobraaju, kao posebnim segmentima saobraajnog trita na kojima nastupaju
saobraajna preduzea.

~9~
5. EKONOMSKE OSNOVE ORGANIZACIJE SAOBRAAJA I
POSLOVANJA SAOBRAAJNIH PREDUZEA

5.1 TENDENCIJE RAZVOJA SAOBRAAJNOG SISTEMA

Tehniko-tehnoloka struktura saobraajnog sistema predstavlja osnovu na kojoj se razvija i

njegova ekonomsko organizaciona struktura, kao i uloga pojedinanih saobraajnih grana u
cjelokupnom funkcionisanju saobraaja kao etvrte oblasti proizvodnje u privredi i drutvu.
Samom injenicom da je proces transporta produetak procesa proizvodnje u sferi prometa, tj.
da predstavlja dodatni proces procesu proizvodnje, ekonomska uloga saobraaja u privredi i
drutvu manifestuje se kroz transportne trokove kao dodatne trokove procesima
proizvodnje. Uee transportnih trokova u trokovima distribucije i cijenama koje plaa
krajnji potroa znatno je pa ekonomija transporta predstavlja vaan odjeljak ukupne
drutvene ekonomije. Funkcija procesa transporta u sutini je sadrana u svim tokovima
fizike distribucije i povezivanju proizvodnje i potronje u sferi prometa, s jedne strane, i
omoguavanju svih drutvenih tokova u putnikom saobraaju, s druge. Stoga, organizacija
saobraajnog sistema i njegovih pojedinih grana predstavlja osnovni uslov normalnog
funkcionisanja saobraajnog sistema u procesu drutvene reprodukcije. U isto vrijeme
saobraaj, kao kategorija, vri funkciju integralnog djela privrede i integrativnog inioca
cjelokupnog drutva. Optimizacija strukture saobraajnog sistema, sadrana u obezbjeenju
njegovog funkcionisanja, predstavlja osnovni cilj drutva. To pretpostavlja obezbjeenje
razvoja svake saobraajne grane prema njenim komparativnim prednostima na principu
drutvene rentabilnosti sa stanovita cjelokupnog saobraajnog sistema, a ne sa stanovita
svake saobraajne grane posebno i saobraajnih preduzea u okvirima tih saobraajnih grana.
Prema tome, cilj je sadran u tome da se svaka saobraajna grana orijentie na one prevoze
koje moe da izvri najbre i najefikasnije, uz najnie drutvene trokove. U savremenoj
organizaciji saobraaja taj cilj se ostvaruje, ili bolje rei tome treba teiti, prema sledeim
osnovnim ekonomsko-organizacionim pretpostavkama koje karakteriu savremeni saobraajni
sistem:

Slobodan izbor prevoznika od strane korisnika saobraajnih usluga;

Slobodno i samostalno nastupanje saobraajnih preduzea (u ponudi usluga) na
saobraajnom tritu;
Ostvarivanje uloge drave u podjeli rada na saobraajnom tritu definisanim
mjerama koordinacije saobraaja i harmonizacije saobraajnog sistema, kao i kroz
druge oblike odnosa drave prema saobraaju (mjerama investicione politike, poreske
politike, zakonodavstvom, regulisanjem karaktera javne slube, kontrolom
bezbjednosti saobraaja). U razvoju ekonomsko-organizacione strukture saobraajnog
sistema po granama saobraaja i njihovom ueu u okviru ukupnog saobraajnog
sistema, poslovanje saobraajnih preduzea u prethodnom periodu obiljeavale su
~ 10 ~
 znatne razlike u uslovima pod kojima se to poslovanje u razliitim saobraajnim
granama odvijalo, to je za posljedicu imalo formiranje neracionalne strukture
saobraajnog sistema.

Pomenute razlike u uslovima poslovanja svode se uglavnom na:

Nejednake ekonomske uslove konkurencije na saobraajnom tritu izmeu

eljeznice i ostalih grana saobraaja, koji su posljedica sledeih injenica:
Snoenja trokova infrastrukture, gde jedino eljeznica snosi sve trokove
infrastrukture u tekuim cijenama usluga, a ostale grane saobraaja te trokove snose
samo djelimino kroz takse i naknade za koritenje saobraajnog puta i kroz poreze na
goriva i maziva sadrane u cijeni energenata;
obaveza javne slube, koje ima jedino eljeznica, a to znai: obaveza odravanja
saobraaja, tarifne obaveze i obaveza prevoza, dok kod ostalih saobraajnih grana nije
tako, ve one mogu birati prevoze prema sopstvenom interesu;
odreivanja i sprovoenja politike cijena usluga u eljeznikom saobraaju (ta uloga
drave, u neto izmenjenom obliku, jo uvek postoji) to znai da je drava eljeznicu
koristila kao instrument ekonomske i socijalne politike;

Nejednake tehnike uslove konkurencije, koji su posljedica sledeih injenica:

Drava je vie ulagala u razvoj putne infrastrukture, dok je eljeznica pod pritiskom
ekspanzije motorizacije tehniki zaostajala i gubila prevoze za koje je drutveno
rentabilnija;
Sporog i neadekvatnog prilagoavanja eljeznice promenama uslova konkurencije na
saobraajnom tritu to je posledica njenog inertnog ponaanja primjerenog vremenu
u kom je imala monopolski poloaj na tritu saobraajnih usluga.

Na razvoj strukture saobraajnog sistema i podjelu rada na saobraajnom tritu, pored

organizacionih i ekonomskih uslova konkurencije izmeu saobraajnih grana, uticali su i
spoljni faktori. Dolazilo je do promjene strukture privrede i demografske strukture, a samim
tim i do promjene strukture tranje za saobraajnim uslugama.

U elemente demografskog razvoja koji su od znaaja za istraivanje i analizu razvoja

saobraaja spadaju:

Globalni rast broja stanovnika, a time i rast ukupnog obima tranje za saobraajnim
uslugama, kako u putnikom tako i u robnom saobraaju;
Migracije i promena strukture stanovnitva (gradskog i seoskog), a time i strukture
tranje za uslugama, pored rasta ukupnog obima tranje;
Geografski faktori i urbanizacija;
Stvaranje velikih gradova i industrijskih centara s inicijalnim procesima
centralizacije, pa zatim decentralizacije pomenutih aglomeracija, i kao posljedica tih
procesa, promjena u strukturi tranje za saobraajnim uslugama;

~ 11 ~
 Mjenjanje socijalne strukture stanovnitva koje je takoe prouzrokovalo promjenu
strukture tranje za saobraajnim uslugama.

Uporedo s promjenama demografskog razvoja mjenjala se i struktura privrede u oblasti

proizvodnje. Raslo je, i stalno raste, uee grana industrije vieg stepena obrade, finalnih
proizvoda iroke potronje, a istovremeno raste i uee tercijarnih djelatnosti.

S obzirom na to da je eljeznica od strane drave bila dvojno tretirana, i kao javna sluba
(gde je sluila kao instrument ekonomske i socijalne politike) i kao privredna organizacija,
njen ne definisan i ne razrijeen ekonomski poloaj u konkurenciji sa ostalim granama
saobraaja nije joj mogao obezbjediti adekvatno ukljuivanje u konkurentske odnose koji su
nastali liberalizacijom evropskog saobraajnog trita poetkom devedesetih godina
dvadesetog vjeka.

Meutim, u saobraajno razvijenim dravama (Zapadne Evrope) osmiljeni su koncepti

saobraajne politike usmjereni na reafirmaciju eljeznice i njenu brzu elektrifikaciju i
modernizaciju.

Ovi koncepti saobraajne politike zasnivaju se na programima i koncepcijama formiranja i

primjene ekonomskih i organizacionih mjera za obezbeivanje takvih uslova konkurencije
izmeu saobraajnih grana u kojima eljeznica moe biti ravnopravan konkurent na
liberalizovanom saobraajnom tritu.

~ 12 ~
6. KARAKTERISTIKE STRUKTURE I EKONOMIJE RADNE SNAGE
Pored sredstava za rad i predmeta rada, radna snaga predstavlja trei inilac procesa
proizvodnje. U saobraajnim preduzeima specifinosti formiranja strukture radne snage
ispoljavaju se u sledeim elementima:

U funkcionalnoj ulozi i procesu potronje radne snage;

U uslovima rada radnika;
U uslovima ivota van radnog mjesta.

6.1 FUNKCIJA RADNIKA I KARAKTERISTIKE TROENJA RADNE SNAGE U

SAOBRAAJU

Specifinost reprodukcije radne snage u saobraaju ispoljava se, prije svega, u funkciji
radnika u procesu proizvodnje i nainu potronje radne snage. U svakoj materijalnoj
proizvodnji radnik djeluje sredstvima za rad na predmete rada, mjenja njihov oblik i stvara
nov proizvod. U saobraaju, nasuprot tome, radnik ne djeluje na predmet transportovanja u
pomenutom smislu. Radnik djeluje na sredstva za rad i direktno ili indirektno regulie njihovo
kretanje (motorovoe u lokomotivama, vozai u autobusima itd.). Vuna sredstva pretvaraju
odgovarajuu energiju u mehaniku i pokreu transportne jedinice, a u njima putnike i/ili
robu. Pri tome, osnovni zahtjev jeste da se objekat transporta (ljudi ili roba) preveze
neizmenjenog oblika, sastava i kvaliteta, tj. bez ikakve promene. To znai da radnik u
saobraaju ne proizvodi materijalni proizvod ve samo kretanje transportnih sredstava.

Osnovni proizvod rada radnika u ovom procesu rada predstavlja ostvareni bruto rad
transportnih sredstava, a cilj preduzea je zapravo ostvarenje to je mogue veeg neto rada,
odnosno saobraajnih usluga. Karakter procesa proizvodnje saobraajnih usluga ispoljava se u
razlici izmeu bruto rada transportnih jedinica, izraenog u bruto tonskim kilometrima i neto
rada tj. usluga, izraenog u putnikim ili neto tonskim kilometrima. Ostvarenim bruto radom
moe se realizovati manje ili vie neto rada. Osnovni problem je kako inicirati motivaciju
radnika za ostvarenje to veeg neto rada, jer se neposredno moe mjeriti samo bruto rad.

Posebnu specifinost predstavlja nepostojanje neposredne zavisnosti ostvarenog neto rada od

zalaganja radnika u saobraaju. U granama materijalne proizvodnje radnik u toku celokupnog
radnog vremena radnu snagu troi proizvodno. Na taj nain broj proizvoda, odnosno koliina
proizvodnje je neposredna funkcija troenja radne snage i zavisi od produktivnosti radnika.

U saobraaju, na velikom broju radnih mjesta u neposrednoj proizvodnji saobraajnih usluga

postoji kategorija obavezne prisutnosti na radu. Na primjer, na radnim mjestima: otpravnika
vozova u eleznikom saobraaju, blagajnika na alterima, konduktera u svim granama
saobraaja itd. Vrijeme njihovog ukupnog angaovanja olieno je u radnom vremenu,
vremenu troenja radne snage i vremenu proizvodnog troenja radne snage u procesu rada.

~ 13 ~
6.2 USLOVI RADA I REPRODUKCIJE RADNE SNAGE

Sledea specifinost reprodukcije radne snage u saobraaju proizilazi iz karakteristika

pokretnog radnog mjesta i radnog vremena u turnusima. Saobraajna djelatnost funkcionie
neprestano, i danju i nou, kao i za vrijeme praznika, to nije sluaj u ostalim djelatnostima.

U ostalim granama industrije radnik u osnovnom procesu proizvodnje obavlja svoj posao koji
je vezan uz relativno ili apsolutno stabilne maine. U takvim procesima proizvodnje kreu se
sirovine, poluproizvodi i gotovi proizvodi, i to od magacina gde je uskladiten materijal,
preko radnih mesta u pogone za proizvodnju, a zatim se gotovi proizvodi linijama internog
transporta odvoze u magacine za otpremu.

U saobraaju, meutim, radnici putuju u transportnim sredstvima. U eljeznikom saobraaju,

na primjer, sluba u turnusima (12/24 i 12/48 sati) organizuje se i u stanicama, to znai da je
radnik 12 sati u slubi, a 24 sata slobodan, a zatim ponovo 12 sati radi pa je 48 sati slobodan.
Pri tome, radnik u voznim sredstvima ima sasvim drugaije uslove ivota i promenljivi
bioritam ivota, jer se vreme turnusa esto mijenja.

Uslovi ivota i rada radnika na pokretnom radnom mjestu veoma su specifini. Recimo,
radnik na radnom mjestu vozaa autobusa u drumskom saobraaju ima posebne uslove
psihofizikog troenja radne snage. U toku procesa rada postoji stalna opasnost po ivot
radnika koji upravlja vozilom i voznog osoblja, kao nosilaca procesa proizvodnje.

Od njih zavisi kvalitet saobraajne usluge, jer upravo oni iz razliitih razloga mogu
prouzrokovati saobraajni udes i ugroziti ivote putnika i ostalih uesnika u saobraaju. Zbog
toga su oni neprestano izloeni posebnim psiho-fizikim naporima u smislu koncentracije pri
procesu rada. Takvi uslovi rada zahtjevaju tzv. prvu zdravstvenu grupu koju radnici u
saobraaju moraju da zadovolje.

Od njihove sposobnosti i koncentracije prvenstveno zavisi bezbjednost saobraaja. Jednaki

kriteriji vae i u eljeznikom saobraaju gde jedna greka u procesu proizvodnje moe da
izazove katastrofalne kumulativne posljedice, ljudske rtve i veliku materijalnu tetu.

U avio-saobraaju, kriteriji zdravstvenih grupa i strune osposobljenosti su naroito strogi, a

sva radna mjesta u procesu proizvodnje saobraajne usluge (leta) pokrivena su s najmanje dva
struno osposobljena radnika za svaki pojedinani segment posla koji obavljaju za vrijeme
kretanja transportnog sredstva (aviona).

S druge strane, u saobraaju, vozai kamiona i autobusa, piloti u avionima i mainovoe u

lokomotivama rade (i ive) na skuenom radnom mjestu i ne naputaju ga ni za momenat.
Voza je sve vrijeme usredsreen na upravljanje transportnim sredstvom i stalno se nalazi pod
tekim fizikim i psihikim naporom.
~ 14 ~
 Pored toga, radnici na ovakvim radnim mjestima izloeni su neprestanim promjenama
mikroklime u okviru ve pomenutog skuenog radnog prostora.

Pored toga, radnici u saobraaju su stalno izloeni djelovanju toksinih materija kao
produkata sagorjevanja iz motora, a koliina kiseonika potrebna za normalno disanje je
smanjena. Brojna istraivanja su pokazala da je zagaenost vazduha u kabinama motornih
vozila znatno iznad nivoa koji bi se mogao tolerisati.

U kabinama dizel lokomotiva koncentracija isparenja nafte dvostruko su vea, a pojedinanih

otrovnih gasova i mnogostruko vea od dozvoljenih.

U kabinama autobusa i kamiona ova su isparenja jo izraenija, a naroito u autobusima

gradskog saobraaja.

Pored toksinih materija, uticaj buke i vibracija koje organizam trpi takoer su znaajni
faktori oteavanja normalnih uslova rada radnika u saobraaju.

Uz sve to, radnici na pokretnim radnim mjestima u saobraaju izloeni su i estim klimatskim
promjenama. Iz ovih razloga radnici na pokretnim radnim mjestima u saobraaju imaju tzv.
beneficirani radni sta budui da se njihova radna sposobnost gubi bre nego na radnim
mjestima u ostalim djelatnostima.

Pored toga, radnici na pokretnim radnim mjestima danima su odvojeni od kue i porodice,
naroito u kamionskom, pomorskom, rijenom i interkontinentalnom vazdunom saobraaju.
U autobuskom i eljeznikom saobraaju, radnici u turnusima izloeni su neredovnoj ishrani,
nespavanju i nehigijenskim uslovima, to ostavlja izrazito tetne posljedice po zdravlje.

~ 15 ~
7. SAOBRAAJ I TURIZAM
Historijski razvoj saobraaja i turizma pratila je uzajamna povezanost. Danas je ona vidljiva
vie nego ikada ranije.

Turizam utie na saobraaj na vie naina od koji su najznaajniji:

Inteziviranje izgradnje i modernizacije saobraajne infrastrukture,

Porast i modernizacija kapaciteta saobraajnih sredstava,
Uvoenje novih oblika organizacije saobraaja,
Porast saobraaja putnika i tereta.

Saobraaj utie na turizam savladavanjem udaljenosti, dakle omoguavanjem putovanja u

turistike svrhe. to su saobraajni kapaciteti vei i savremeniji, a relacije sa organiziranim
saobraajnim vezama brojnije to su mogunosti razvitka turizma vee. Tokom historijskog
razvijanja eljeznikog saobraaja je uticao na masovnost putovanja pa tako i putovanja sa
turistikim motivima.

Drumski saobraaj je uticao na elastinost u dostupnosti brojnih destinacija i na

individualnost u vremenskom i prostornom organiziranju putovanja, a zrani saobraaj je
uticao na brzinu i porast udaljenosti turistikih putovanja. Zahvaljui nekada nezamislivim
saobraajnim mogunostima, sa stajalita dostupnosti posjetiteljima gotovo svaka destinacija
na Zemlji potencijalno je turistiko odredite.

Trino pozicioniranje destinacije zavisi uglavnom od tri osnovna elementa:

Dostupnost
Privlanost
Organiziranost

Mogunost fizikog svladavanja udaljenosti od trita do destinacije mogua je jedino

saobraajem stoga se saobraajem postie realizacija trine potranje. Saobraaj proima i
ostala dva elementa destinacije privlanost i organiziranost. Izmeu saobraaja i spomenutih
elemenata destinacije postoji odnos proporcionalnosti, pa je destinacija koja je uslijed
kvalitetnijeg saobraaja lake dostupna, bolje organizirana i privlanija, na turistikom tritu
bolje pozicionirana jer se prepoznaje kao kvalitetnija.

Danas se odnos uzajamne povezanosti izmeu saobraaja i turizma najbolje ogleda u injenici
da vremenski i sadrajno usklaeno investiranje u saobraajnim i turistiki kapacitet daje vee
finansijske uinke od uinka koji bi se ostvarili zasebnim ulaganjem jednakog kapitala u
jednu ili drugu djelatnost ali vremenski i lokacijski neusklaeno.

Ova pojava poznata je pod nazivom sinergijski uinak i zasluuje uvaavanje prilikom
investiranja u saobraajne i turistike kapacitete.

~ 16 ~
7.1 MEUNARODNA OGRANIENJA SAOBRAAJA I TURIZMA

Odnosi meuovisnosti saobraaja a i turizma vrlo su kompleksni, jer je osim uzajamnog

propulzivnog uinka, prisutno i ograniavajue djelovanje. Zagaivanjem okolia i niskom
razinom sigurnosti saobraaja ne samo da stvara velike probleme drutvu i privredi, ve i
direktno ugroava razvijanje turizma.

Ograniavajui utjecaj saobraaja na turizam ostvaruje se saobraajnom infrastrukturom i

saobraajnim sredstvima. Saobraajna infrastruktura koja zbog porasta saobraajnih tokova,
signalno-sigurnosnih ureaja i ostalih sigurnosnih konstrukcijskih elemenata, postaje sve
veih dimenzija i sve vee gustoe po jedinici povrine, vizualno degradira prostor i oduzima
od prirode podruja koja bi se mogla koristiti na druge drutvene prihvatljive naine.

Kretanje saobraajnih sredstava prati stvaranje: buke, tetnih plinova i tvari, te potreba za
velikim povrinama namjenjenih saobraajnoj infrastrukturi. Saobraajna sredstva osim
saobraajnica trebaju i prostor za mirovanje pa su izgraene povrine za nesmetano odvijanje
saobraaja jo vee.

Po isteku vjeka trajanja dijelova ili itava saobraana sredstva potrebno je uiniti
nekodljivim za prirodu, te ih razgraditi i eventualno iskoristiti u novom ciklusu proizvodnje
istog ili drugaijeg proizvoda. Dio toga zadatka jo uvjek nije mogue ostaviti bez dodatnog
devastirajueg utjecaja na okoli.

Sa smanjenjem sigurnosti saobraaja, raste svijest o potrebi poduzimanja brojnih aktivnosti u

domeni nositelja saobraajne politike, ali i u donoenju sudionika u prometu. Zbog niske
razine sigurnosti pojedinih saobraajnih modaliteta, a u uvjetima nepostojanja prihvatljivog
alternativnog rjeenja, u pojedinim turistikim destinacijama moe doi do smanjenja
turistikog saobraaja.

Ograniavajui uticaj turizma na saobraaj sastoji se u odreivanju granica do koje e se

saobraaj na turistikom podruju razvijati. Prvi korak u postizanju toga cilja je planski
razvitak saobraajne infrastrukture prema turistikoj destinaciji i na podruju turistike
destinacije, jer se time determiniraju mogui saobraajni pravci i odreuje gustoa
saobraajne infrastrukture.

Istodobno, to znai izbor podruja na kojima e se manifestirati i svi negativni uinci

saobraaja, pa treba imati na umu da se na tim podrujima turistika ponuda moe ogranieno
razvijati.

Pretpostavljanje turistikog razvitka saobraajno, moe se ogledati u odabiru daljih i

graevinski nepovoljnijih trasa saobraajnica, a time i viim trokovima izgradnje

~ 17 ~
infrastrukture, kako bi se pojedina podruja ekoloki sauvala i u njima razvijali turistiki
sadraji.

7.2 SAOBRAAJNA USLUGA KAO TURISTIKI PROIZVOD

Saobraaj prodaje saobraajnu uslugu, koja predstavlja promjenu mjesta u odeenom

vremenu. Proizvodnja prometne usluge je sam saobraajni proces koji predstavlja kretanje
saobraajnog sredstva od poetne do zavrne take, dok se u njemu nalazi korisnik (teret ili
putnici). S prestankom saobraajnog procesa prestaje i saobraajna usluga, a rezultat je
promjena mjesta za korisnike-sudionike u saobraaju.

U proizvodnji saobraajne usluge sudjeluju tri osnovna elementa:

Sredstva za rad,
Predmet rada,
Rad (intelektualni kapital)

Ulogu sredstava za rad imaju saobraajna sredstva koja za kretanje trebaju saobraajnu
infrastrukturu. Predmeti rada jesu predmeti saobraaja, koji meutim ne mjenjaju svoja
svojstva. U proizvodnji saobraajne usluge troi se energija, maziva i ostali pomoni
materijali.

Sve ove elemente povezuje rad, kako onaj koji direktno sudjeluje u proizvodnji saobraajne
usluge tako i onaj koji je neophodan da bi se proizvela kvalitetna saobraajna usluga koja ima
upotrebnu vrijednost.

Saobraajna potranja i ponuda doivljavaju svoju sublimaciju u saobraajnoj usluzi.

Nepredvidljivost saobraajne potranje oteava preciznije planiranje veliine i kvaliteta
ponude, pa je nemogue utvrditi obim saobraajne usluga.

~ 18 ~
8. ZAKLJUAK

Uloga saobraaja u privrednom ivotu svake zemlje jeste mnogostruka i znaajna.

Postoji vrsta uzajamna zavisnost izmeu stepena razvitka saobraaja u jednoj zemlji i
razvoja privrede. Saobraaj je rezultanta odreenog nivoa razvitka privrede s jedne strane, a
sa druge strane on sam vri uticaj na privredni razvoj svake zemlje.

Kvalitet upravljanja saobraajnim sistemom i kvalitet njegove organizacije na

makroekonomskom nivou, koji se postiu pravilnim usmjeravanjem razvoja strukture
saobraajnog sistema prema komparativnim prednostima svake saobraajne grane
pojedinano i obezbeivanjem podjednakih uslova konkurencije izmeu saobraajnih grana i
preduzea u njima na saobraajnom tritu, direktno povezani i snano utiu na uslove
organizacije i upravljanje poslovanjem samih saobraajnih preduzea kao osnovnih nosilaca
transportnih funkcija u privredi i drutvu.

Saobraaj je veoma vaan faktor sve ukupnog privrednog i drutvenog razvoja zemlje.
Saobraajem se povezuju krajevi zemlje, integriu se svi sektori proizvodnje.
Bez saobraaja nema razvoja privrede niti povezanosti sa ostalim djelovima svijeta.

Dobar, efikasan i jeftin saobraaj utie na smanjenje trokova proizvodnje te proizvodi

postaju konkuretniji na svjetskom tritu. Modernizacija saobraajne mree jeste prvi i
odluujui element u okviru saobraajnog sistema koji predstavlja opti uslov drutvenog i
privrednog razvoja svake zemlje.

~ 19 ~
LITERATURA

[1] eki, . Ekonomika u transportu i komunikacijama Fakultet za saobraaj i

komunikacije Sarajevo, 2005. Godina

[2] Novakovi S. Boi V. Ekonomika saobraaja Centar za izdavaku djelatnost

ekonomskog fakulteta u Beogradu, 2008. Godina

Internet izvor

http://www.visokaturisticka.edu.rs/skripte/saobracaj/saobracaj.pdf

http://documents.tips/documents/3-saobracaj-kao-faktor-razvoja-privrede-i-drustvappt.html

http://weblibrary.apeiron-uni.eu:8080/WebDokumenti/11610-cip.pdf

~ 20 ~