Cenk zbay

TRKYEDE
HEGEMONK
ERKEKL ARAMAK

Cenk zbay

2008den beri stanbuldaki drt farkl niversitede verdiim

Sosyolojiye Giri ve Erkeklik Sosyolojisi derslerinin bir noktasnda
mutlaka rencilerle birlikte Avustralyal sosyolog Raewyn Connelln
kurucu erevesini izdii hegemonik erkeklik modelini Trkiyede
nasl dnebiliriz, buraya zg hkim ve etkili bir hegemonik erkeklik
tasviri yapabilir miyiz diye kafa yoruyoruz. Bu yaz, erkeklikler zerine
tekrar eden, akademik takvimin belirledii dzenli aralklarla birinci ya
da son snf rencileri ile yinelediimiz bu sorudan yola karak
Trkiyede hegemonik olan ve ol(a)mayan erkeklikleri ve bu balamda
kadnlar ve erkekleri yeniden dnmeyi amalyor.
Hegemonik erkeklik ve vurgulanm kadnlk Raewyn Connelln
(1989; 1995; 2001) yapsalc cinsiyet kuram iin kilit nemde
kavramlardr. Connelln yaklamna gre, tm dnyada ileyen bir
kresel cinsiyet dzeni var ve bu dzenin temel dayana erkeklerin

Y. Do. Dr. Cenk zbay, Boazii niversitesi, Uygulamal Bilimler Yksekokulu.

Bu yazy, on yldr akn bir sredir bana yol gsteren, erkeklikleri almam her zaman
tevik eden deerli hocam Ferhunde zbaya armaan etmek isterim. Alper Tmbal ve
Armaan ztrke katklarndan dolay ok teekkr ederim.

185
 Trkiyede Hegemonik Erkeklii Aramak

kadnlardan daha gl olmas, onlar boyunduruk altna almas,

tahakkm altnda tutmasdr. Connella gre eitsizlik ngren bu temel,
tek yapsal hakikati oluturuyor. Bu kresel yap iindeki her toplum,
kendi zel tarihsel koullaryla ekillenen, ancak gene erkeklerin
kadnlardan stnln muhakkak ngren, bu dengesizlii gzeten
farkl, o topluma ait cinsiyet dzenleri gelitiriyor. Toplumsal yap
iindeki eitli kurumlar da (aile, okul, devlet, siyaset, ordu, ekonomi,
popler kltr, sokak, din vb) ayn temel prensibi gzeterek kendi
cinsiyet rejimlerini oluturuyor, bu rejim dolaymyla, erkekleri
kadnlardan stn tutarak, ayrcalkl kabul ederek iliyorlar. Bu mantkta
erkeklikler, tpk kadnlklar gibi, znenin biyolojik cinsine (eril bedene)
bal doal ve deimez bir kategori tekil etmiyor, her eril beden
tpatp ayn erkek cinsiyet kimliini retmiyor. Aksine, her toplumsal
yap ierisinde birbirinden farkllk gsteren, rekabet eden, birbiri ile
elien erkeklik retileri, anlatlar, modelleri var. Dier bir deyile,
erkeklikler sadece tarihsel anlamda belli bir dnemden dierine ya da
antropolojik anlamda belli bir kltrden dierine gidildiinde farkllk arz
etmiyor; aksine, bir toplum dier tm ayrtrc, hiyerarik kategorilerde
olduu gibi erkeklikler hususunda da oul, eitli, birbiriyle benzemez
bir yelpaze meydana getiriyor.
oul erkeklikler eit deil, hiyerarik bir cinsiyet mimarisi yaratyor.
lerinden en az bir tanesi erkek znelere en doru, mantkl, salkl,
normal, faydal, makbul olanmasna (ve o dorultuda tekmiesine,
zaten olmas gerekenmiesine) aktarlyor, norm tekil edermiesine
vlyor ve erkek zneler de bu tip bir erkeklii benimsemenin, hayata
geirmenin, ona benzemenin ya da mmkn mertebe ona yaklamann
menfaatlerine olacana inanyor, kltrel dolaym ile inanmaya
arlyor, ikna ediliyorlar. Kabul gren, desteklenen, kutsanan, takdir
edilen bu hegemonik erkeklik biimi daima erkeklerin kadnlardan
stnln salk veren yapsal hakikat ile uyum iinde olmak
zorundadr. yle ki, eitli faktrlerle hegemonik erkeklik bu amatan ya
da etkiden uzaklarsa bir erkeklik krizi douyor ve yeni ancak yine
ayn temel prensiple uyumlu bir hegemonik erkeklik ekilleniyor.
Erkeklik krizini takiben farkl aktrlerin katlmyla kolektif ekilde ina
edilen yeni erkeklik eskilerden pek ok bakmdan farkllklar tayabilse
de hegemonikleebilen tm erkeklikler, erkeklerin kadnlardan stn
olduunun im edildii cinsiyet rejimleri ve dzenleri ile uyumlu oluyor
ve bunlar sorguya mahal vermeksizin yeniden retiyor.
Connelln oluturduu, zaman iinde kimi deiiklikler de gsteren
ve benim burada zetlemeye altm bu kurucu referans noktasndan

186
 Cenk zbay

yola karak Trkiyede nasl bir hegemonik erkeklik yaps olduunu

irdelemeye alacam. Trkiyede hegemonik erkeklii aramak ve
bulmak, ampirik ya da dnsel herhangi bir yaklam ya da lek ile
eriilmesi mmkn olmayan bir ama niteliindedir. Ben yaplabilecek
olann ancak belirli ipularn takip ederek bizleri Trkiyede hegemonik
olan, ona yknen, onu reddeden ya da bu imkna bile sahip olmadan
dlanm erkeklikleri tahayyl etmemizi salayacak kimi sorular
sormaktan getiini dnyorum.
Bu yaznn byk ksmn spanyaya bal zerk Bask Blgesinde
yazdm. Burada tantm Trk, spanyol ve blgenin insanlaryla
konuurken1 kafamda iki temel soru vard: spanyollardan farkl,
kendilerine zg bir kltr olduklarn savunan Bask blgesinin
erkeklerini zgn klan, Bask erkekliini spanyol erkekliinden ayran
bir zellik var m, ayet varsa bunu Trk erkeklii ya da Trkiyedeki
hegemonik erkeklik kurgusu ile nasl kyaslayabilirim? Bu sorularn daha
sorulduklar anda epeyce demode bir zcl akllara getirdiini
farkndaym. Cevap aramas kategorik olarak imknsz bu sorular, amacn
beyhudeliini de ele veriyor ve Connell yazana kadar pek fark edilmeyen
ancak hepimizin nnde vuku bulan bir cinsiyet dinamiini vurguluyor:
Hangi spanyolun, hangi Baskn ve hangi Trkn erkekliinden
bahsetmeye alyor, bunlar ne zerinden soyutluyor ve karlatrmaya,
ayrtrmaya alyorum? Sevillada yaayan, orta yal, evli, salkl,
dindar bir spanyol fabrikatrn erkeklii Bilbaoda okuyan Bask,
evreci, sava kart, gay bir niversite rencisininkine, onunki de
Trabzonda yaayan, milliyeti hislerle dolu, Atatrk, silahl mcadele
neticesinde gzi olmu bir Trknkine benzeyebilir mi? ayet benzemez
ise bunun yegne sebebi bu erkeklerin iki farkl devlet ve farkl kltr
ve toplumdan gelmesi midir? Elbette, hayr! Bu kk rnekte
grdmz kategorik oulluk bile bizlerin yekpare bir cinsiyet
znellii olarak ne spanyol erkekliinden bahsetmemize izin verir, ne
Bask, ne de Trk erkekliinden... Karmza daima tam olarak hangi
spanyolun erkekliini, hangi Baskn kimliini, hangi Trkn

1
spanyolcam ok zayf, Baska ise hi bilmiyorum. Dolaysyla konumalarm diyerek bir
antropolog gibi bu insanlarn dillerini renerek, onlarn anlam dnyasna szabildiimi kast
etmiyorum. Burada esas ilgin olan hem spanyollarn, hem Basklarn hem de bu kltrler ile
Trkiyeyi bir nebze kyaslayabilenlerin sz birlii etmiesine istisnasz burada kadnlar ok
gl demesiydi. Trkiyede her seviyede hkim olan sert, buyurgan, mao spanyol (ya da
Latin) erkeklii kliesinin anlamszln bir kez daha konumaya demez ancak
muhataplarmn erkeklikle ilgili bir soruya ncelikle kadnlardan bahsederek cevap vermeleri
Connelln tm kitaplarnda zenle vurgulad cinsiyetin ilikisellii (relationality of
gender) kavramna ho bir atf gibiydi.

187
 Trkiyede Hegemonik Erkeklii Aramak

zelliklerini kast ettiimize ynelik sorular gelmesi kanlmazdr.

Orijinal sorumuz bizi ya sosyolojik anlamda kabul edilemeyecek kadar
fazla genellenmi, deta karikatr seviyesine inmi temsiller zerinden
anlamsz karlatrmalar yapmaya iter ya da yeni sorular reterek anlam
retmeye altmz cinsiyet alann kltr ve belirginletirmeye
arr. Bu sebeple Trkiyede erkeklikde aranacak, bulunacak,
allacak, anlalacak, yorumlanacak ve bakalarna aktarlacak bir bilgi
ve aratrma alan olamaz: Bylesi bir tavr ya her eyi sylemeye
alrken hibir ey syleyemez ve karikatrleir ya da (umulur ki) yeni
sorular retecek bir k noktas tekil eder.
te yandan, sosyologlarn bir grevinin de ii boaltlmam,
abartlmam, balamndan tmden koparlmam genellemeler
retebilmek, toplumsal eilimlere dair anlaml genellemeler yapabilmek
olduuna inananlar da ok. Ben de bu gruptanm. Dolaysyla bu yazda
amacm Trklerde ya da Trkiyede hegemonik erkeklii tespit ve tarif
etmek olmasa da gnmz Trkiyesinde, zellikle de byk kentte
(ki, bunlar da aslnda birbirlerinden epeyce farkllar) hegemonik olan ya
da olmayan erkekliklerin paylatklar ya da paylamadklar zellikler
zerine neler sylenebilir, ortak alanlar nasl bulunabilir, bu sorular
ortaya koymaya almak olacak. Farkl erkekliklerin hangi dorultularda
yaygnlatn ya da kuvvet kazandn anlamaya almann, tabiri
caizse farkl erkeklikler arasndaki ortak paydalar bulmaya uramann
anlaml olduunu dnyorum. nk erkeklii tahkim eden bu
zellikler ayn ekilde klasik feminizmin ataerki dedii, Connella gre
cinsiyet dzeninin devamn salayan eitsizlikleri de daha iyi
anlamamza, cinsiyet dinamiklerini daha ayrntl bir halde grmemize
yardmc olabilir.
Burada deinilmesi gereken bir nokta, erkekliklerin yalnzca eril
bedenler ya da erkek cinsiyeti ile beraber mevcut olmad ve ecinsel ya
da heteroseksel olan kadnlarn da erkeksi, erkekvari ya da erkek
gibi olabilecei, erkeklii bedenselletirebilecei, erkeklik yapabilecei
vurgusu (Halberstam 1998; zbay ve Soydan 2003; Savc 2012).
Erkekliin testosteron hormonu seviyesine, kromozom dizilimine, reme
organlarna endeksli bedensel-biyolojik bir kstas olmadn, toplumsal
ve kltrel ereveler iinde muhtelif mcadelelerle ekillenen, bireyin
yn verdii ancak toplumsal etkileimle anlam kazanan ve srekli
yeniden yorumlanan, tartlan bir rn, bir davurum ya da icra
(performans) olduunda hemfikirsek; kadnlarn da erkeklik
yapabileceklerini, kendi bedenleri ve toplumsal konumlarnda bir
erkeklik tr sergileyebileceklerini de teslim etmemiz gerekir. Bununla

188
 Cenk zbay

birlikte, ben bu yazda kadnlarn erkeklii fiile dkme biimleri ya da

Judith Halberstamin deyiiyle dii erkeklii (female masculinity) ile
ilgilenmiyorum.
Trkiyede hegemonik erkeklii ararken kaale alnmas gereken bir
dier husus da erkeklii zellikle kadnlarn maduniyeti ekseninde
tartmaya ama ya da yeniden tanmlama gibi siyasi bir hedefi olan
cinsiyet temelli, pro-feminist sosyal hareketler, aktivist gruplar ve
bunlarn faaliyetleri (Connell 2005; Messner 1997).2 Erkeklik, en az
tartlan, en az grnr, hakknda gerek akademik dnyada gerek
toplumsal hayatta belki hi konuulmayan, zerinde kafa yorulmayan bir
iktidar tr. Erkeklii ve onun rettii iktidarn erkek ve kadn bireylerin
ilikilerini dzenleyen ynetici mantn cinsiyet sorunlarnn temelinde
yattn ne sren gruplar, ncelikle mdahale edilmesi ve deimesi
gerekenin erkeklik ve bu yapnn byk ounlukla gnll taycs
olan erkekler olduunu ileri sryorlar. Erkeklikle uraan bu sayca
kk ancak ok nemli gruplar ve rettikleri sylemsel alternatifleri de
bu yaznn odana oturtmuyorum.

ASKERLK VE ORDU
1990larn sonunda ya da 2000li yllarn banda Trkiyede cinsiyet
ilikileri ya da ok nadiren erkekliklerden bahsedildiinde Trk
ordusunun Trkiyedeki erkeklikleri ekillendirmede belki tek deil ama
en etkili kurum olduu vurgulanmadan geilmezdi (zbay ve Bulut 2003;
Sinclair-Webb 2000). Bugnlerde pek de revataym gibi gzkmeyen
ama 90lar boyunca hkm sren siyasi havada kulaklarmzdan eksik
olmayan her Trkn asker olduuna dair buyurgan sylemler (Altnay
2004) hem Trkl hem askerlii hem de erkeklii ayn anda hizaya
sokmasnn, ne birden konumasnn ve ne ayn anda
hkmetmesinin yannda militarizmi ve iddetin farkl biimlerini
doallatryor, daha dorusu grnmez klyordu. Askerlik yapmay,
haki niformay, kla disiplinini, otoriteye itaati ve militarist dnce
tarzn ba tac eden bu kltr, hem Abdullah calann yakalanmasn
takip eden atmasz dnem, hem ar ekonomik krizlerin altnda ezilen
kitlelerin asker bbrlenmelere ve vatandalarn denetimine kapal asker
harcamalara pek itibar etmeyii, hem de hzlanan Avrupa Birlii ile
btnleme srecinin yaratt heyecan ve hatt toplumun bir kesiminde

2
Trkiyede erkeklii sorgulayan en nemli giriim Biz Erkek Deiliz nisiyatifi.
http://bizerkekdegilizinsiyatifi.blogspot.com/ adresinden eylemlerine ve aklamalarna
ulamak mmkn. Bir dier rnek iin bkz. www.erkekmuhabbeti.com.

189
 Trkiyede Hegemonik Erkeklii Aramak

hkim olan zorunlu askerliin kaldrlaca beklentisi ile zayflad ve eski

gcn kaybetti. 2012 ylnda milliyeti sylemlere belli kanallar iinde
rabet edilip ve militarizm bir dnce sistemi olarak toplumsal sorunlara
bir zm olarak savunulabilse de ordunun toplumsal mhendislik yapan,
vatandalar eiten ve ekillendiren, kimlik kazandran bir kurum
olduuna inanldn iddia etmek bugn olduka zor.
Bu balamda, muhtelif sebeplerle yarglanan, kelepelenen ya da
hapse atlan askerlerin, gen erkekler, aileleri ve sosyal evrelerinde
imrenilecek bir erkeklik modeli olarak alglanmayabilecei de
savunulabilir mi? Bylesi bir eilimi belki ilginin dzenli olarak dt
ileri srlen asker okul snavlarnda gzlemlemek mmkn olabilir.
1980lerde ve 90larn byk ksmnda yksek puanl rencilerin de ilgi
gsterdii asker akademiler bugn daha mtevaz bir tercih grnm
iziyor. Bu eilimin nemli bir nedeninin kreselleme ve iletiim
kolaylnn salad dnyadan haberdar olma hali olduu ne
srlebilirse de ben bunu daha kuvvetli bir sebebe giriimci benlik diye
de zetlenen neoliberal zne iin Trk Ordusunun (aslnda tm
ordularn) elverili bir gelecek, kariyer ya da hayat seenei olmamasna
balyorum. Bugn idealize edilen, arzu edilen erkeklik neoliberal
deerleri, esnek bir rgt yapsnn iinde hzl ve stratejik terfiyi, en u
noktasnda bir bireycilii, gerektiinde kurallarla oynayabilmeyi ve
mzakere edebilmeyi, para odakl dnce ve duygusal yapy talep
ederken, bu beklentilerin hibirine cevap veremeyen ve kat bir disiplin
ve hiyerari sisteminin galebe ald bir kurumun hegemonik erkeklik
retmesi ya da bu erkeklik kalbna etki etmesi de beklenemez. Neoliberal
erkeklik tartmasna aada tekrar deineceim.

BEDEN VE YA
Hegemonik erkekliin tekil edilmesinde ve srdrlmesi srecinde
beden ve ya merkezli bir bak atarsak ne ile karlaabiliriz? Buna yant
verebilmek iin hangi erkekliklerin dier erkekler ve elbette kadnlar
zerinde daha fazla iktidara sahip, daha hkmedici ve daha etkili
olduuna yakndan bakmamz gerekir. Bedeni merkezine alan byle bir
yaklam da karmza engelli olmayan belirgin bir salk sorunu
bulunmayan orta yal erkekleri karr. Trkiyede, baka yerlerde de
olduu gibi, hegemonik erkeklik ne henz tam olmam,
olgunlamam, geiini, evrimini tamamlayamam gen erkeklikler,
ne ii bitmi, dnyadan kopmu, gsz yal erkeklikler, ne de
eksik, bakma muhta, natamam sakat ya da hasta erkeklikler

190
 Cenk zbay

zerine kurulmaz. Hegemonik erkeklik hegemonikleebilmesi,

etkileyebilmesi, cazip grnmesi iin iktidara, gce, kuvvete muhtatr ve
bu hem fiziksel kuvvetin, saln, performansn hem de akln
(deneyimin, grgnn, her trl eitimin) zirvesinde olduu orta yata
mevcuttur denebilir.
Az gelimi ve kk lekli topluluklardan ataerkil ge kapitalizme
kadar pek ok toplumsal yap yal erkeklerin iktidar zerine kuruludur
(Gerschick ve Miller 2007; Thompson 1994). Her tr iktidar ve otorite
yal, bazen ok yal erkeklerin elinde toplanr ve bu grup kendilerinden
gen erkekler ile gen ya da yal tm kadnlar muhtelif iktidar sistemleri
vastasyla ynetirler. Elbette genlik, delidoluluk, toyluk ile orta ya
arasndaki snrn mphem ve kafa kartrc olduu gibi orta ya da
yallktan, ihtiyarlktan, yorgunluktan ayran izgi de tartmal ve
belirsizdir. inde yaadmz sanayi-sonras, bilgi temelli, ulusar
akmlarn hkim olduu toplumlar en yalya hrmet eden, dediini
yapan, szlerine itimat eden, onu takip eden bir tavrdan toplumsal
deimeyi ve teknolojik gelimeleri anlamlandrabilen, ayn zamanda da
gnmz kresel kltrnn ayrlmaz bir paras olan beden-
merkezcillii gz ard etmeyen, kendine yeterli, uzun saatler alabilen,
salkl ve fit olann dierlerinden stn olduuna hkmetti. Orta yal
ve salkl eril bedenlerin ve erkekliklerin hegemoniklemesi tesadf bir
deiim deil, byk lekli toplumsal, ekonomik ve siyasi dnmlerin
kanlmaz bir neticesidir de denebilir.
Bu srete yal erkekler ve onlarn iktidarsz bulunan hayatlar da
kanlmaz olarak marjinalleiyor. Erkeklerin de tpk kadnlar gibi ya
da kadnlar takiben gen kalmaya abaladklarn, bunun iin kozmetik
kremler satn aldklarn, sa ektirdiklerini ya da estetik operasyonlar
bavurduklarn sk sk gazetelerde okuyoruz. Bu haberlerdeki
kadnslatran, dolaysyla iktidarszlatrc, iktidardan uzaklatrc ton
olduka bariz. Neticede kendine dikkat etmek ya da belli bir biimde
grnmeye uramak (bakan) erkeklerin deil, (baklan) kadnlarn
itigal etmesi gereken bir konu ve bununla ne kadar uramak zorunda
olmuyorsanz, doal olarak o kadar da erkek, o kadar glsnz.
Erkeklerin sayca daha byk bir ounluu iinse orta yata ve onun
vaat ettii erkeklik ve iktidarda kalma halinin esas mcadelesi cinsellik
alannda veriliyor. Yakn bir zamana kadar tbbi terimlerle anlmayan ve
bir problem olarak tanmlanmayan andropoz gittike daha fazla byyen
ve zm aranan toplumsal bir mesele, eitli destek ve takviyelerle
genileyen bir salk ve psikoloji sektr, daha ok erkein karlamas
normal ve aksi ynde aba gstermesi gereken bir arena haline geliyor

191
 Trkiyede Hegemonik Erkeklii Aramak

(Erol ve zbay 2012). Kart zampara ve teneir esprileri havada

kalrken, malum kk haplarn satlar tavan yapyor ve andropozu
doallatran, bu srete erkeklerden evliliklerini terk etmek ve yaa
kendilerinden epeyce kk kadnlarla beraber olmak gibi akl-d
davranlar bekleyen, bunlarn geici olduunu vurgulayan ve mazur
grlmesini talep eden, orta yatan yalla gemeye alan erkeklere
bir nevi dokunulmazlk ve iktidar alan tahsis eden bir popler psikolojik-
tbbi sylem yaygnlayor. Dolaysyla, hegemonik erkekliini orta
yatan karken terk etmek, andropozla girdikleri mcadeleler ve henz
lmediklerini ispatlamalar ile orantl bir biimde daha ok yal ve
yalanan erkek iin mecbur kaldklar bir tercih olmaktan kyor.

MEKN
Erkeklik nerelerde oluur, ekillenir, kimlikleri ve ilikileri yneten bir
kodlar btn haline gelir? Ya da erkeklik hangi yerlerde ve meknlarda
bulunmay uygun bulurken hangilerini yakksz bulur, tasvip etmez?
Yer, mekn ve cinsiyet ile ilgili bu problemleri iki temel eksende
dnmek mmkndr. Bunlardan birincisi erkeklere zg ve kadnlarn
dland ya da ancak konuk statsnde, istisna olarak kabul
edilebildikleri, mevcudiyetlerinin asla tam olmad, snrland
alanlar. Hemen akla gelebilecek kimi rnekler erkekler hamam,
mahallelerdeki kraathaneler, futbol stadyumlar, at yar hipodromlar,
geleneksel birahaneler, madenler, erkek rencilere mahsus okullar ve
yurtlar, erkek soyunma odalar, asker klalar, camiler, ecinsel barlar,
kamyoncu duraklar vs Bunlarn bazlarnda, baz anlarda kadnlar
bulunsa da bu meknlarn aslnda erkek meknlar() olduklar gereini
deitirmeye yetmiyor. kinci eksen ise kadnlarla erkeklerin paylatklar
yerlerde gelitirdikleri meknsal iblm ile ilgili. Kimi u rnekler,
rnein bir pavyonda, randevuevinde, ya da striptiz kulbnde erkeklerin
ve kadnlarn ne yaptklar, kimin ne iin orada olduu titizlikle
belirlenmitir ve birbirine karmaz. Bunlarn dnda gndelik hayatn
retildii drt temel mekn hem erkek hem de kadnlarca paylalr ve
erkeklik ve kadnlk buralarda mevcut olmann, hareket etmenin ve ilev
grmenin politikas ile eklemlenir: Ev, iyeri, ulam aralar ve
terminalleri ile sokan da dhil olduu kamusal alanlar.
Cinsiyet ve mekn politikalarnn kesiiminin en berrak olduu
yerlerden biri evdir (zbay ve Bali 2004). zellikle byk kentlerde
says hzla artan yalnz yaayanlar u an iin kaale almayp,
konvansiyonel aile formasyonunu dnrsek, evin kadna m erkee mi

192
 Cenk zbay

ait olduu ve nihayetinde kime kalaca, ev alannn dzenlenmesine,

eya seimine ve yerlemesine, oda dalmna kimin karar verdii,
alan erkeklerin evde zaman geirme aral ve bu esnada yaptklar,
erkeklerin evde girmedikleri odalar ve yapmadklar faaliyetler, evde
erkein yeri, emekli olan erkein evle (yeniden) kurduu iliki gibi
saysz soru ve farkl ekillerde formle edilmi yant ile karlarz.
Hepsinin ortak noktas en az (vurgulanm ya da farkl bir) kadnln
telkin ettii kadar, hegemonik erkekliin de erkeklere evde ne yapmalar
ve ne yapmamalar, ev meknn nasl kullanmalar ve dier alanlardan
nasl ayrmalar gerektiini hissettiriyor oluudur.
Feminist dncenin olduka erken bir evresinden beri eletirmekte
olduu kamusal-zel alan ayrmnda ev zel, kiisel, mahrem, darya
kapal ve haliyle kadns olarak iaretlenirken dier tm alanlar, sokak,
iyeri ve ulam da dhil, kamusal yani erkeksi olarak kodlanmtr.
Kadnlar kendilerini evde ya da dier korunakl alanlarda gvende
hissederken (Alkan Zeybek 2011) erkekler dier tm ak alanlarn ve
kapal meknlarn gerek sahipleridir. Bu noktada, hegemonik erkekliin
meknsal bir boyutu olduu yadsnamaz. Bir toplumda hegemonik
erkeklie meyleden, ona yknen erkek bu yapnn getirdii meknsal
kaidelere de uymal, onlarla elikiye dmemelidir. rnein aysa ya
da kuafrse sadece iyerinde almal, evde kadnlarn megul olduu bu
aslnda kadns meselelerle ilgilenmemeli, erkeklikle kadnln snrn
evle dars arasnda da muhafaza etmelidir.
Tecrbe ettiimiz toplumsal deime, Trkiyede hegemonik
erkekliin meknsal boyutuna da meydan okuyor. Bugn artan sayda
erkein kendilerine mahsus bir evi olduu gereinin yannda evle
ilgilenmenin, eve dair hobiler gelitirmenin, keann ve yap-
marketlerin yolunu andrmann yadrganacak bir taraf kalmad
ortada. Bunun da tesinde darack, plansz ehirlere skmamz ve
ehirlerimizin de yalnzca kapatlm meknlar olan alveri merkezleri
ile sosyalleebilecek alanlar retmeleri, alveri merkezlerinin de
kadnlara m erkeklere mi daha fazla hitap eden yerler olduklar sorusuna
cevap vermenin gl erkekleri nerede ne zaman mevcut olmalar ve
ne ile itigal edip neyle uramamalar gerektii konusundaki
kstlamalardan bir anlamda azade klyor ve evde zaman geiren, evine
alka gsteren, alveri merkezlerine gidip gene kadns olarak
kodlanagelmi tketim biimlerini ifa eden erkekler kanlmaz olarak
hegemonik erkeklik ile onun beraberinde getirdii meknsal dengeleri
yeniden mzakere ediyorlar.

193
 Trkiyede Hegemonik Erkeklii Aramak

SINIF
Kltr zerine kafa yormulara fazlasyla tandk gelebilecek bir soru:
Hegemonik erkeklik, hegemonik snfn erkeklii midir? yle ya da deil
tartmasndan nce yantlanmas gereken soru muhtemelen Trkiyede
hegemonik bir snfn nasl tanmlanaca olur herhalde. Elbette bu
yaznn amalarn ve boyutlarn fazlasyla aacak byle bir kap
aralamay gze alamam. Ksa yoldan sylemek gerekirse, Trkiyede
allageldik anlamda kapitalist, kkl sermaye sahiplerinin, en st
snfn, en zenginlerin erkekliinin hegemonik olmas gibi bir durumla
kar karya olmadmz savunulabilir. Szgelimi, Rahmi Ko ya da
Cem Boyner, ok byk varla sahip, ok iyi eitimli, stanbul
beyefendisi, salon erkei gibi zgn bir erkeklik biimine mkemmel
rnekler olsalar da onlar gibi davranan, konuan, yaayan, giyinen, onlar
gibi birer erkek olmak isteyen kitlelerin varlndan sz etmek abes
olurdu.
te yandan Trkiyede, belki bugn deil ama grece daha fazla
sanayi toplumu olunan gemi bir dnemde, en azndan kentlerde bir ii
snf erkekliinin oluup olumadn ve bunun hangi elere ayrcalk
tand, kadn-erkek ve erkek-erkek ilikilerini nasl tanzim ettiini
ayrca incelemek gerekir. Elbette ayn ihtiya, say ve kltrel nem
anlamnda hzl bir dte olsa da iftiler iin de sz konusu olabilir.
Erkekliin ekillenmesinde etkisi olan dier faktrleri bir an iin yok
kabul edip, yalnzca snfa odaklanmaya alrsak, Trkiyede bir beyaz
yakal erkekliin hegemonikletiini, idealletiini, normatifletiini
sylemek mmkn olabilir. Profesyonel ya da yar-profesyonel bir ite
alan, belli bir seviyenin zerinde aylk geliri olan, ev ve otomobil
sahibi ya da almak isteyen, belki de en nemlisi alan bir kadnla evli
ya da evlilik yolunda ve yzeysel bir cinsiyet eitliine byk oranda
inanyormu grnen bir kentli erkeklik bu. Dier bir deyile, orta snf
erkeklii. Trkiyedeki sosyal bilimcilerin szgelimi Amerika Birleik
Devletleri, Fransa ya da Hindistandaki meslektalarnn aksine orta
snflar tanmak, anlamak ve anlatmak iin byk bir gayret iinde
olmadklarn zaten biliyoruz. Ayn eksiklik, byk lde orta snf
erkeklii iinde geerli. Byle bir kategoriye hangi meslek gruplarn
dhil edebileceimiz, bunun kent corafyasndaki dkm, kadnlarla
mnasebetler, cinsel deneyimler, din ve inan sistemleri ile iliki, devlete
ve sylemlerine mesafe, evlilik-boanma ve ocuk yapma oranlar,
tketim kalplar, sahip olduklar hrslar ve arzular, Trkiyede hl

194
 Cenk zbay

biimlenme aamasnda olan bir orta snf erkekliine dair aratrlmas

zorunlu meseleler olarak karmzda duruyor.

POPLER KLTR
Hegemonik erkeklik kavramn cinsiyete tbi bir temsil sistemi dnda
dnmeye olanak yok.3 Tahkim edilen erkeklik modelleri iaret edilen,
belirginletirilen, kamuoyuna takdim edilen sembollerden, onlarn
grnrlklerinden faydalanarak kesinletiriliyor ve sabitleniyoren
azndan bir sreliine (Nixon 1997) Popler kltrn farkl kanallarn
kullanarak ne kabilecek ve kendilerine zg karizmalar ile hegemonik
erkeklik denklemine eklemlenebilecek figrler her zaman olabilir.
Trkiyede sinema zayf, dizi endstrisi ise ok gl olduundan
rnein zcan Denizin Asmal Konak dizisinde canlandrd Seymen
Aa rol, evket Altuun Sper Baba adl dizideki Fiko karakteri ya
da Kurtlar Vadisi, Ezel ve Kuzey/Gney gibi erkek merkezli dizilerin
zellikle genlerin nasl birer erkek olmay, bir erkek olarak nasl hareket
etmeyi, iliki kurmay arzu edilerine tesirinden bahsedilebilir.4 Elbette
bunu sylerken, dizilerin belirli bir dnem yaynlandklarn ve en
kuvvetlisinden bile olsa etkilerinin geici olacan gz ard etmemekte,
bir anlamda dizileri fazla ciddiye almamakta fayda var.
Popler kltrn bir dier nemli ayan oluturan mzik ise
zellikle erkeklikler konusunda byle bir sembolleme kabiliyetine ve
temsil yeteneine sahip grnmyor. brahim Tatlsesin bir dnem (belki
uzun 1980ler boyunca) Krt erkekliinin grnen ve belli kesimlerce
beenilen yz ya da vcuda gelmi hali olduu tartlabilse de,
mzisyenler ve arkclar zerinden Trkiyede hegemonik erkeklik izi
srmek pek mmkn grnmyor. En popler erkek romanclar ve ne
kan edeb kimlikler farkl ekillerde egzantirik olduklarndan, onlar
da hegemonik erkeklik tartmasnn iinde dnmeye olanak yok.
Televizyoncularda ise bir dnem (belki ge 90lar, erken 2000ler) haber
spikerlii de yapan gazeteci-yazarlarn yaratt etkiden sz edilebilirse
de gnmzn en etkili figrnn programc, sunucu ve yapmc Acun

3
Cinsiyetin, ncelikle bir temsil ilikisi olduunu srarla tekrarlayan Nkhet Sirmana teekkr
ederim.
4
Ayn paralelde, benzenmemesi ve yle davranlmamas gerektii vurgulanan abject anti-
kahramanlarn da retildii belirtilebilir. Mesela en son Ak- Memnu uyarlamasnda Kvan
Tatltuun hayat verdii Behll, ya da Yaprak Dkmnde Tolga Karelin oynad Ouz
tipleri, srekli yanl yapan, baarsz, mutsuz ve ahlken zayf karakterler izerek, hegemonik
erkekliin snrlarn negatiflik zerinden belirlemilerdir demek de mmkn.

195
 Trkiyede Hegemonik Erkeklii Aramak

Ilcal olduu sylenebilir.5 Ancak bence burada daha bariz olan

Trkiyede popler kltrn belli bir erkeklik halinin oluumu ve
hegemoniklemesi zerinde ksmen ekilsel ve gelip geici akmlar
dnda ok da nemli bir tesirinin olmaddr.6

DN VE MEZHEP
Din ve inan sistemlerinin gerek toplumlarn cinsiyet dzenlerine ve
kurumlarn cinsiyet rejimlerine gerekse de bireylerin kendi cinsiyetlerini
biimlendirme srelerine yapabildii etki yadsnamaz. Trkiyede de
hegemonikleen herhangi bir erkekliin iinde slmdan eler
bulunmasnn, bugnk hkim erkeklik oluumlarna yakndan
baktmzda ise muhtemelen gemitekinden daha belirgin bir dindarlk
ve din merkezli bir muhafazakrlk vurgusu ile karlaabileceimiz
aktr. Elbette Dnyada ok sayda slmi kltr, kimlik ve yorumlama
var ve tm bu eitliliin iinden standartlam tek bir slmi yaam tarz
yaratmaya almak ne kadar imknszsa, tek bir slmi erkeklik tarifi
yapmak da o kadar beyhude olur (Gerami 2005; Ouzgane 2006).7
zellikle Batdan Douya baknca ayrt edilebilen bu slmc
erkek modelinin Trkiye iinde de geerli olduu karlamalara
rastlamak mmkn olabilir. Peki, bu abartya dayanan zorlama temsilin
tesinde bir Snni erkeklii ve Alevi erkeklii ayrm yapmak,
Trkiyedeki dinsel mezheplerinin bir noktaya kadar kendilerine zg bir
kltr oluturduunu ve bu kltrlerin de kendi cinsiyet kimliklerini
dinsel kurallar, gelenekler ve riteller ile beraber var ettiklerini
dnebilir miyiz?
Din ve erkeklik ilikisi, ayn zamanda, din bir lider ya da szcnn
bir erkek olarak model oluturma, rnek tekil etme imknna ne oranda

5
Akas, hibir programn izlememi, sadece hakknda yazlanlar okumu ve izleyenlerle
konumu birisi olarak Acun Ilcalnn programlarnda (belli ki baaryla) sergiledii mfik
erkeklik-arkadaa aabeylik performans ile ilgili syleyebilecek pek bir eyim yok. Beni
Ilcal rneinde daha ok ilgilendiren ksm, onun neoliberal erkekliin ina ettii ya da
vazettii deerler ile birebir rttn dnmem. Buna yaznn son blmnde
deineceim.
6
Erkekliklere mahsus bu durum, kadnlklar iin geerli olmayabilir. Trkan oraydan Ajda
Pekkana popler kltrn farkl alanlarnda kendine yer etmi kadn figrlerin, tam olarak
Connelln kast ettii vurgulanm kadnlk ekseninde olmasa bile Trkiyedeki muhtelif
kadnlk halleri ile ilikilendirilebileceinden bahsedilebilir.
7
rnein, sosyolog Shahin Gerami (2005) bu imknszlkla ba edebilmek iin bir temsil
yoluyla, zellikle de Batllarca izilen bir prototip olarak tanmlad slmc Erkeklik
(Islamist Masculinity) ile bizzat tecrbe edilen ve ulus, snf, etnik kken, cinsel ynelim gibi
snrlarla netlik kazanan oul Mslman Erkeklikler (Muslim Masculinities) arasnda bir
ayrma gidiyor.

196
 Cenk zbay

sahip olduunu da sorgulamay gerektirir. Trkiyede erkeklerin,

zellikle de gen erkeklerin, bir cinsiyet kimliine yknmek, onu takip
etmek, benzemek anlamnda onun gibi olmak isteyecekleri bir dinsel
figr mevcuttur denebilir mi? Burada ortaya kan iki sorundan birincisi
Trkiye gibi laik bir devlet yapsn benimsemi ve (baz Arap
lkelerinde de olduu gibi) dindarl hayatnn merkezine koymayan,
Batl normlar ve hayat tarz ile kavgal olmayan geni bir orta snfa ev
sahiplii yapan bir lkenin, zellikle de byk kentlerinde bu ne kadar
gereki bir soru olabilir. Dier soru da phesiz dinin bir iktidar
mekanizmas olarak istisnalar hari hibir zaman dinsellik, inan ya da
ruhaniyet diye tanmlanabilecek alan ile snrl kalmad ve daima baka
g sistemleriyle, zellikle de siyaset ve ekonomi ile eklemlendii
vurgusu olur. Dier bir deyile, bugn sadece ve sadece din ile megul
olan ve dier g eksenlerinde yer tutmaktan imtina eden bir figrn
dier erkekleri bir cinsiyet modeli olarak etkileyebilme ans ne olabilir,
byle bir ihtimal gereki olur mu?

SYASET
Trkiyede bugn hegemonik erkekliin ekillenmesine en ciddi etkiyi
siyasetin yaptn sylemek abartl olmaz. Siyasetle erkeklik arasndaki
bu youn iliki phesiz ki her dnem byle deildi ama Trkiyenin
cinsiyet dzeninde hegemonik erkekliin, tpk vurgulanm kadnlk ya
da belki toplumsal hayatn kendisi gibi devlet ve siyaset marifetiyle
dzenlenmesinin dorua kt aralk, Atatrkn olmas gereken,
yeni, makbul bir erkek vatanda olarak bir ideali vcuda getirdii,
bunu da saysz fotorafla grselletirdii, belgeledii andr. Elbette
Atatrkn kuvveden fiile geirdii, ncelikle kentli, eitimli, milli elitler
ve evreleri zerinde etkili olabilecek bir erkeklikti. Cumhuriyetin pek
ok reformu ya da yenilii gibi yeni erkekliin ve erkein de
kasabalara ve krsal alanlara yayld, Anadolunun iletiim
olanaklarndan yoksun cra noktalarndaki erkeklerin Atatrknkne
benzeyen bir cinsiyet kimliini oluturmaya altklar, onu taklit
ettikleri sylenemez. Hegemonik erkeklik tam da byle kurulur ve iler
aslnda: Herkesi kapsamas, tm erkekleri iermesi beklenemez. Bir
zellikler btn, bir erevedir, iktidarla ilintilenir ve erkekleri o yoldan
gitmeye, yle davranmaya, o idealle zdelemeye arr. Elinden
geldiince benzeyebilenler, kurallara uyanlar bunun faydasn da grr, o
an o toplumdaki kymetlerini arttrrlar. Atatrkn rnek tekil ettii
erkeklik, klk kyafetiyle, batllyla, modernliiyle, akla ve bilime

197
 Trkiyede Hegemonik Erkeklii Aramak

ncelik tanmasyla ama en nemlisi de ekirdek ailenin reisi olmas,

mnevver bir kadnla evlenmesi ve evliliini de eitlik kisvesi altnda
srdrmesi ile pekl hegemoniklemitir.
Atatrkn lmnden gnmze kadar gelen ve biri hari hepsi
erkek olan politik ve asker liderler iinde muhakkak kitlelere cinsiyet
kimliiyle, bir erkeklik rnei olarak tesir edebilenler olmutur. Herhalde
Adnan Menderes, Blent Ecevit ya da Sleyman Demirele yknen,
onlar gibi birer erkek olmak isteyen, hi phe yok ki zel hayatlarn ve
evliliklerini bu figrleri model alarak kuran erkekler olmutur. Ben bu
konuda gemi politikaclardan hi birisinin Tayyip Erdoan kadar etkili
olduunu dnmyorum.8 Bunda hi phe yok ki Erdoann
kendisinden nce konuulagelen ve aslnda Atatrkten miras kalan
Batl, eitimli, aydn, sekinci dili reddetmesi kadar Trkiyede dinin ve
ordunun yeniden konumlan ile neoliberalizmin bir ynetici mantk
olarak sistemlemesi de etkili olmutur denebilir. Her halkrda bu
yaznn snrlarn aan ve hem Erdoann hayatnn, yaptklarnn ve
sylediklerinin ayrntl bir analizini hem de takipilerinin bunlar nasl
yorumladklarnn bir dkmn yapmay gerektiren bu sav, bugn
Trkiyede kendini onun savunduu deerlere yakn hisseden gen (ya da
pek o kadar gen olmayan) bir erkek iin takip edilebilecek tek modelin
Erdoan olduunu, ciddi bir hegemonik erkeklik mefhumunun onun
etrafnda olutuunu syleyerek kapataym.

SPOR
Erkeklik ncelemeleri (Masculinity Studies) balangcndan beri zellikle
Amerika Birleik Devletlerinde erkeklik ve spor, bilhassa lise ve
niversite rencilerinin amatr ve profesyonel sporlarla ilikisi zerinde
durmutur (Messner 1992, 2005). Erkekliklerin netletii, erkek
znelliinin ekillendii lise ve niversite yllarnda okulun ne kan bir
takmnda spor yapmak, o takmn bir paras olabilmek, Amerikan
genlik dizilerini ya da filmlerini kazara izlemi olanlarn bile
bilebilecei bir ayrcalk, gen sporcunun imrenilen, stn bir erkek
8
Erdoann keskin siyasi kimlii ile Trkiyedeki nfusun bir blm iin hegemonik
erkekliin kristalletii bir rnek sunamayaca da ortada... Bugn siyaset yapan dier
liderlerin ise benzer bir erkeklik etkisine sahip olduklarn savunmak hayli g. Kemal
Kldarolu, CHP genel bakan olduktan sonra Blent Ecevite benzetilen hal ve tavrlara
sahipti, ancak zamanla bundan uzaklat. Bugn kendisini muhafazakrlktan uzakta, sosyal
demokrat, pozitif bilime ve eletirel aklcla inanm gren bir kitlenin nndeki erkek
modelinin kim olabilecei ayr bir aratrma konusu. Tpk, Krt siyasi hareketinde alan, ya
da o mcadeleye inanm, kendisini Krte ifade eden erkeklerin nasl bir erkek olacaklarna
karar vermek iin hangi rnekten feyzaldklar sorusu gibi.

198
 Cenk zbay

olarak kendi kendini anlamas ve etraftakilerce (dier erkeklerce de)

farkna varlmas srecidir. Haliyle, bu oluumlar, Trkiyede karl
olmayan erkeklere mahsus renci kulp-evleri olan fraternityler ile
birlikte erkeklik zerine kafa yoran akademisyenler ve aratrmaclar iin
adeta bir laboratuar ilevi grmtr. Elbette gen sporculara ve onlarn
erkeklik hallerine odaklanmak sadece fit ve salkl bir beden ve fizik
yaps ile takmda oynamann, bir btnn paras olarak mcadele
vermenin psikolojik altyaps gibi meselelere deil, belki daha nemlisi,
derin toplumsal eitsizliklerin, ayrmclklarn ve dlama
mekanizmalarnn, rnein rkln, kadn dmanlnn, yabanc
nefretinin ve homofobinin ayrcalkl ve bakalarnca takdir edilen bir
erkeklik balamnda nasl yeniden retildiine de yakndan bakmay
gerektirir.
Trkiyede sporla, zellikle de futbol ile fazlasyla ilgilenildii ancak
insanlarn byk ounluunun spor yapmad hep sylenegelmitir.
Salk Bakanl televizyon reklamlar ile kadn erkek herkesi hareket
etmeye aryor. Okullarmzda ciddiye alnabilecek bir spor ubesi ile
takmlarn varlndan ve buralarda serpilen imtiyazl, dier
rencilerden ayran, onlara (genelde pek eriilemeyecek bir) model
sunan bir erkeklik oluumundan bahsetmenin de pek imkn yok.
Hegemonik cinsiyet kimliinin btn erkekleri hayatlarnn bir
aamasnda, bulunabilecek herhangi bir yerde, yarm yamalak malzeme
ile futbol oynamaya ve daha da byk oranda hayatlar boyunca
futboldan konumaya ittiini bilebilsek de, ben bunun bugnk kentlerde,
kapal sitelerde ya da eski usul apartmanlar arasndaki araba dolu dar
sokaklarda ne oranda devam ettiinden, televizyona ve bilgisayara bal
oyun konsollarnn sokakta top oynamann yerini ne oranda aldndan
emin deilim. Ayn ekilde ykselen kentli (neoliberal) ve orta snf
erkekliinin futbol sevgisi ve taraftarl kadar futbol konumasn ne
derece deitirdiini de bilebildiimizi dnmyorum. Futbolun hl
snflar aras bir diyalog kaps, futbol muhabbetinin de toplumsal
farkllklarn zerini izerek ok farkl aktrleri bir paydada
buluturabilen bir forml olduuna dair yeterli bilgiye sahip deiliz.
Bugn hegemonik olan erkeklik hali ile futbol ilgisinin doal ve ayrmaz
bir yap arz ettiini kabul edip, garantiymi gibi yaklayor olabiliriz.
Trkiye ehirlerinde yaayan sradan erkein futbolla ilintisi (ve
ilintisiz olma halinin yaratabilecei aknlk ya da yadrgama) kadar,
muhtemelen o seviyede dahi bilemediimiz baka bir konu da
profesyonel, profesyonel olmaya alan ya da profesyonel olamadan
oyun d kalan sporcularn erkek kimliklerini nasl kurguladklar.

199
 Trkiyede Hegemonik Erkeklii Aramak

zellikle futbol sektr ok sayda gen erkei ikinci ve nc

mevkideki kulplerde ve byk takmlarn altyap birimlerinde lisanl
ya da lisanssz olarak, futbolcu olacaklar beklentisi ve umuduyla
yetitiriyor. Bu ok sayda gen erkein arasndan kan ve hayatn (en
azndan oynayabildii dnemini) futbol zerinden idame ettirenleri
darda brakrsak, bir sebeple futbolcu olamayan erkeklere ve onlarn
hayl krklna uram, beklentileri boa km, belki de fkeli ve
tepkili hayatlarna temas etmek, sporcu yetitirmek ve sporcu olmak
kadar, sporcu olamamak zerine de, bunun cinsiyetle ilikisi hakknda
da kafa yormak gerekiyor.9

HETEROSEKSELLK
Connell yazlarnda sk sk hegemonik erkekliin deimez bir ze iaret
etmediinden, sabitlenebilecek bir karakter yaps sunmadndan,
kltrler arasnda seyahat edebilecek bir ilikisellik modeli
oluturmadndan sz eder. Bir kltrel ortamda hegemonik hale gelen
erkeklik etme, erkek olma biimi tamamyla o toplumun o anki siyasi,
ekonomik ve kltrel koullaryla balantl, cinsiyet eitlii
mcadelesinden etkilenen ve tarihsel dinamiklerin tetikleyebilecei
ngrlemez deimelere aktr. Connelln izdii ereveye gre
tanmlayabileceimiz her tr erkeklik biimi, gerekli artlar salanrsa
hegemonikleebilir: Ecinsel erkeklik hari. nk ecinsellik, bir
ynetici toplumsal mantk olarak heterosekselliin ve kurumlarn
itinayla izilmi, heteroseksellii asl, normal ve salkl sayan,
dier cinsel ynelimleri ya cezalandrlacak, tedavi edilecek, en iyi
ihtimalle de gizlenecek bir sapknlk olarak gren ya da liberal bir
anlayla mevcudiyetlerini ve kendilerini ifade edebilme haklarn tanyan
ancak eitli rtl siyasi mekanizmalarla cinsel vatandalk ekseninde
gerek eitlii engelleyen snrlarn ypratr. Cinsiyet dzeni ve onun
iinde ileyen muhtelif cinsiyet rejimleri, tek yapsal hakikatin istikrarl
devamll iin hegemonik erkeklii daima heteroseksellie ve
heteroseksel bir erkeklik anlayna yaslar, ecinsel erkeklii de
(varlna izin verdii oranda) gszletirir ve marjinalletirir.
Connelln hegemonik erkeklie dair bu en keskin sav baz rnekler
zerinden gelitirilebilecek tartmalarda10 onaylanmayabilse de mantk
9
nan Temelkurann 2009 yapm dll filmi Bornova Bornova, halen Trkiyede bu konuya
deinen en bariz alma.
10
rnein, ABDnin Kaliforniya eyaletindeki San Francisco ehri hem ev sahiplii yapt
youn ecinsel erkek ve kadn nfusu hem de kentin kltrel ve siyasi arenalarnda
heteroseksel olmayan cinsel ynelimlerin grnrl ile istisnai bir corafi alan oluturur.

200
 Cenk zbay

olarak yapsalc cinsiyet kuramnn temelini oluturur. Trkiyede

hegemonik erkekliin belkemiini de heterosekselliin oluturduu,
ecinsel (ya da heteroseksel olmayan, kendini heteroseksel olarak
tanmlayan) erkeklerin neredeyse otomatik olarak hegemonik erkekliin
iktidarndan uzaklat, bunun da tesinde bir erkein cinsel kimliinin
heteroseksellikten farkllaabilme ihtimalleri olutuunda dahi, bu kabil
sorular bertaraf edebilmek iin aba harcamas gerektii, bazen abartl
erkeklik sergileme gibi savunma tekniklerinin oluabilecei (zbay
2010a), erkekler aras duygusal yaknlama ve paylamn beraberinde
ecinsellik kukusu dourabilecei iin bundan da imtina edildiinden
sz edilebilir. Heteroseksellik, cinsiyet kimlii oluturan bir siyasi yap
olarak oul erkekliklere biimlendiren, erkeklikleri farkllatran (rk da
dhil) dier tm kategorik iktidar yaplarndan daha salam ve
hegemonikleme, normatif kalma ve kural koyma potansiyeli hepsinden
daha yksek.

SONU: NEOLBERAL ERKEKLK?

Tm Trkiyeyi, iindeki milyonlarca insan, saysz siyasi geleneini,
farkl leklerdeki ekonomisini, ok deiik kkenlerden beslenen ve
olduka farkl hayat tarzlar, beeniler, znellikler reten kltrleri
zetleyip, eklektik ve gerekten uzak bir Trk erkeklii ya da
Trkiyede hegemonik erkeklik emas izmeye imkn olduunu
dnmyorum. te yandan, bugn erkeklikle ilgili baz dinamiklerin,
cinsiyet sisteminin en temel, snrlayc ve kurucu kimi elerinin tespit
edilebilecei kansndaym. Bunlar hibir ekilde mutlak, mzakereye ve
deiime kapal ve herkese ayn gzkebilecek zellikler deil; aksine
paral, aslnda birbirleriyle uyumsuz, genellenmi olduklarndan
detaylarnn bulanklat baz nitelikler. Hibir kimse hegemonik erkek
deil, hibir erkek bu cinsiyet kimliinin tm ayrcalklarna sahip deil.
Herkeste hegemonik erkeklikten baz ynler, tm erkekliklerde
hegemonik olandan kimi izler var. Bu minvalde, Trkiyede bugn
hegemonikleen erkeklik biimlerinin altnda dier tm zelliklerden
nce ve daha fazla neoliberal mantn ve neoliberal znelliin
yattn, dier bir deyile hegemonik erkekliin neoliberal erkeklik
olduuna inanyorum.

San Francisconun hegemonik erkekliinin heteroseksel, aile babas figr olmad

tartlabilir. Ayn ekilde, moda endstrisi de yksek oranda ecinsel istihdam ve bunun bir
cinsel kltr tekil etmesiyle kendine zg bir cinsiyet rejimi meydana getirir. Bu cinsiyet
kltr iindeki hegemonik erkekliin de heteroseksel olmad dnlebilir.

201
 Trkiyede Hegemonik Erkeklii Aramak

Trkiyede neoliberalizmin Turgut zaldan bu yana tesis edilmesinin

erkeklikle ilikisini ve bugn hkim olan neoliberal znelliin erkeklik
kurgular arasnda zuhur edebileceini baka yazlarda anlatmaya
almtm (zbay 2010b; 2011). Burada amacm sadece genel bir tespit
yapmak.
Raewyn Connell, yakn tarihli almalarnda iki yeni kavram nerdi:
Neoliberal ebeveynler (Connell 2009) ve ulusar ynetici erkeklii
(Connell ve Wood 2005). Birincisi ocuk sahibi olmak da dhil,
mahremiyetin, kiisel ilikilerin, zel hayatn rekabeti serbest piyasa
ekonomisinin kurallar ve detleri ile i ie getiini, piyasa ilikilerinin
hayatn her alanna szdn anlatma amacndayken ikincisi de kresel-
neoliberal dnyada hegemonik erkekliin, snf piramidinin en stlerinde
yer alan, dnyann herhangi bir yerine ya da ulusuna ballk
gstermeyen, i gerei srekli first classta umakta olan, zamann
otellerin sitlerinde ya da havaalannn zel salonlarnda (lounge), aile
ykmllkleri (ayet varsa) hayatlarnn ok kk bir tarafn oluturan,
ben-merkezcil, duygusal ve cinsel ihtiyalarn para deyerek tatmin
etmeye meyilli, farkllklara ak, toplumsal eitlilii ynetmeyi ve
avantajna evirmeyi iar edinmi, fazlasyla rekabeti ve hrsl bir erkek
tipi ile hemhal olduunu vurguluyordu.
ki yaklamda da doruluk pay olduu kansnda olmakla birlikte
snrlar olduunu da dnyorum.11 Trkiyedeki duruma geri dnecek
olursak, bugn Trkiyede hegemonik erkeklik yapsnn kodlarndan
bahsedebileceksek bunun kilit noktalarnn lkenin yaad byk
lekli siyasi dnmde aramak gerekir. Atatrkten ilham alan, Bat
rasyonalitesine, bilimine, moderniteye ve Aydnlanmaya yatkn, Douya
ve onun temsil ettii dinsellik ve geleneksellie mesafeli bir erkekliin
dte olduunu bilebilmek iin Cinsiyet ncelemeleri uzman olmaya
gerek yok. lk dnceyi temsil etmi olan ordunun bir zamanlar sahip
olduu dokunulmaz itibarn kaybedii ve muhafazakr siyaset

11
Besbelli ki ebeveyn olma, insanlarn byk ksmnn stlendii bir toplumsal rol ve bu
insanlarn byk ksm da bunu dnmeden, igdymesine, hayatta kalmak iin,
zamanlamayarak, hesaplamayarak yapmyor. Anne ve baba olmak yalnzca duygusal bir
davurum deilse, bu deneyim bir takm aklc dnceler ve tedbirlerle ekilleniyorsa, bunun
neoliberal mantk ile yrmesi veya baka bir dnce sisteminin ya da ideolojinin ak ya da
rtk mdahalesi ile ortaya kmas arasnda biimsel olarak byk bir fark olmayabilecei de
savunulabilir. Ayn ekilde, ulusar ynetici erkekliinin hegemonik hale gelmesi gereki
bulunmayabilir, keza bu snf erkeklerinin ayrt edici bir zellii da kapallklar ve kendileri,
hayatlar, dnceleri hakkndaki ketumluklardr. Alt ve orta snflara szmayan, gzlerine
apmayan, kulaklarna fsldanmayan bir erkekliin nasl hegemonikleebilecei, yle bile olsa
st dzey yneticilerin hayatlarna ve erkeklik edi biimlerine erimenin imknszl,
Connelln nerisinin ciddi bir zayfl olarak deerlendirilebilir.

202
 Cenk zbay

liderlerinin yeni Trk erkeklii bayran devralnn byle bir makro

geri plan olmakla birlikte, hemen bu yzeyin arkasnda neoliberal
kiiliin pragmatistliinin, iktisadi gerekleri ve gereklilikleri en st
seviyede tutuunun, esnek rgt yaplar iinde kendisini merkeze
koyarak, menfaatini kollayarak hzla hareket edebilmesi kabiliyetinin
yattn da grmemiz gerekir. Trkiyede oluan yeni neoliberal
erkeklik, kadnlarla ve dier erkeklerle, d dnyayla, doayla, bilimle,
dinle, sanatla ve dnceyle, riskle ve gvenlikle ilikilerini de yeniden
yaplandrarak var olan cinsiyet dzenin dnmesine, yeni bir dzene
evrilmesine yol ayor. Bu balamda hegemonik erkekliin tasvir edilen
yz, vcudu, dnceleri, szleri, oturuu kalk, giyinii kuan da
deiiyor ve baka bir yaznn konusu olan yeni bir vurgulanm
kadnlk ile (ama Connelln tabiriyle tek yapsal hakikate ihanet
etmeden), daima onu kstlayarak, ondan zgr ve stn olacak ekilde
ilikileniyor. Trkiyede hegemonik erkeklii aramak ve tam mnsyla
bulamamak, en iyi ihtimalle her an deien baz suretleri takip etmek bize
cinsiyetin nasl dinamik bir iktidar arenas olduunu, ngrlmesinin g,
deiimin durdurulmasnn ise imknsz olduunu, bu ynyle de cinsiyet
eitlii iin mcadele eden kadn ve erkeklerin bo yere uramadklarn,
amalarnda hakl olduklarn bir kez daha gsteriyor.

KAYNAKA
Alkan Zeybek, Hilal (2001) Bir Aile Meknnda Cinsiyet, Cinsellik ve Gvenlik,
Neoliberalizm ve Mahremiyet: Trkiyede Beden, Salk ve Cinsellik, editrler Cenk
zbay, Ayecan Terziolu ve Yeim Yasin, stanbul: Metis.
Altnay, Aye Gl (2004) The Myth of Military Nation: Militarism, Gender and Education in
Turkey, Londra: Palgrave.
Connell, Raewyn (2009) The Neoliberal Parent: Mothers and Fathers in the New Market
Society, Mtter-Vter: Diskurse, Medien, Praxen, editrler P. I. Villa ve B. Thiessen,
Berlin: Verlag Westfalisches Dampfboot.
Connell, R. W. (2005) Change among the Gatekeepers: Men, Masculinities, and Gender
Equality in the Global Arena, Signs 30(3).
Connell, R. W. (2001) The Men and the Boys, Los Angeles: University of California Press.
Connell, R. W. (1995) Masculinities, Los Angeles: University of California Press.
Connell, R. W. (1989) Gender and Power, Stanford: Stanford University Press.
Connell, R. W. ve Julianne Wood (2005) Globalization and Business Masculinities, Men and
Masculinities, 7(4).

203
 Trkiyede Hegemonik Erkeklii Aramak

Erol, Maral ve Cenk zbay (2012) I Havent Died Yet: Navigating Masculinity, Aging and
Andropause in Turkey, Aging Men: Masculinities and Modern Medicine, editrler Antje
Kampf, Barbara Marshall ve Alan Petersen, Londra: Routledge.
Gerami, Shahin (2005) Islamist Masculinity and Muslim Masculinities, Handbook of Studies
on Men & Masculinities, editrler Michael Kimmel, Jeff Hearn ve R. W. Connell,
Thousand Oaks: Sage.
Gerschick, Thomas J. ve Adam Stephen Miller (2007) Coming to Terms: Masculinity and
Physical Disability, Mens Lives, editrler Michael Kimmel ve Michael Messner, Boston:
Pearson.
Halberstam, Judith (1998) Female Masculinity, Durham: Duke University Press.
Messner, Michael A. (2005) Still a Mans World? Studying Masculinities and Sport,
Handbook of Studies on Men & Masculinities, editrler Michael Kimmel, Jeff Hearn ve R.
W. Connell, Thousand Oaks: Sage.
Messner, Michael A. (1997) Politics of Masculinities: Men in Movements, Thousand Oaks:
Sage.
Messner, Michael A. (1992) Power at Play: Sports and the Problem of Masculinity, Boston:
Beacon.
Nixon, Sean (1997) Exhibiting Masculinity, Representation: Cultural Representations and
Signifying Practices, editr Stuart Hall, Londra: Sage.
Ouzgane, Lahoucine (ed) (2006) Islamic Masculinities, Londra: Zed.
zbay, Cenk (2011) Neoliberal Erkekliin Sosyolojisine Doru, Neoliberalizm ve
Mahremiyet: Trkiyede Beden, Salk ve Cinsellik, editrler Cenk zbay, Ayecan
Terziolu ve Yeim Yasin, stanbul: Metis.
zbay, Cenk (2010a) Nocturnal Queers: Rent Boys Masculinity in Istanbul, Sexualities
13(5).
zbay, Cenk (2010b) Neoliberalizm ve Erkeklik Halleri, Yeni Sol Yeni Sa, editr Armaan
ztrk, Ankara: Phoenix.
zbay, Cenk ve lkay Bali (2004) Erkekliin Ev Halleri, Toplum ve Bilim 101.
zbay, Cenk ve Kiraz Bulut (2003) Sava, Beden, Erkeklik, Sava ve Bar Atlyesinde
sunulan yaynlanmam bildiri, Boazii niversitesi ve Sabanc niversitesi, stanbul.
zbay, Cenk ve Serdar Soydan (2003) Ecinsel Kadnlar: Yirmi Drt Tanklk, stanbul: Metis.
Savc, Evren (2012) Queer Dil Meselesi: stanbullu Queer zneler Arasnda Batl Bilgi,
Politik-Kltrel Sermaye ve Aidiyet, Cinsellik Muammas: Trkiyede Queer Kltr ve
Muhalefet iinde, editrler Cneyt akrlar ve Serkan Delice, stanbul: Metis.
Sinclair-Webb, Emma (2000) Our Bulent is Now a Commando: Military Service and
Manhood in Turkey, Imagined Masculinities: Male Identity and Culture in the Middle
East iinde, editrler Mai Ghoussoub ve Emma Sinclair-Webb, Londra: Saqi.
Thompson, Edward H. (ed) (1994) Older Mens Lives, Thousand Oaks: Sage.

204