Tatjana Beanovi

INTERKULTURALNO IZUAVANJE KNJIEVNOSTI

Sarajevske Sveske br. 32/33
Da li nam je poslije perioda od gotovo 20 godina potrebno da imamo katedre za izuavanje
junoslovenskih knjievnosti?

Interkulturalne studije knjievnosti zasnivaju se na prouavanju sloenih i interaktivnih veza

izmeu knjievnog teksta i kulture, to podrazumijeva rekonstrukciju kulturnih kodova koji utiu
na ureenje teksta i u njemu se donekle reprodukuju. Predmet ovakvog izuavanja postaju i
razliiti modeli intertekstualnosti, kao i komunikacija koja se ostvaruje meu razliitim
kulturama a rezultira interferencijom, kontaminacijom i kulturnim sinkretizmom. Kulturni
kodovi nisu uslovljeni genetskim kodom niti se ovjek raa kao kulturno bie, ve se kultura ui,
pri emu se usvajaju razliiti oblici komunikacije kako verbalne, tako i neverbalne, a to uenje
podrazumijeva ovladavanje odreenim religijskim, naunim i umjetnikim kodovima. Kultura
funkcionie kao sistem ogranienja i zabrana koje u manjoj ili veoj mjeri reguliu i uslovljavaju
ponaanje pojedinca u nekoj socijalnoj zajednici. Pod kulturom se podrazumijeva i suma
stvorenih tekstova koji stoje na raspolaganju jednoj interpretativnoj zajednici a ine znaajan
element njenog zajednitva i kohezije formirajui njen identitetski nukleus. Stoga su kulturna
ogranienja ili pak njihovo uvoenje u minus-postupak izuzetno vana za razumijevanje likova i
semantikog sistema u cjelini, ali i sloenih, interaktivnih veza izmeu knjievnog teksta i
kulture, koje ine osnov interkulturalnog prouavanja knjievnosti: Umetniki lik se ne izgrauje
samo kao realizacija odreene kulturne sheme, nego i kao sistem znaajnih odstupanja od nje,
koja nastaju pomou posebnih ureenja... Ova znaajna odstupanja obrazuju izvesno neophodno
verovatnosno 'rasejavanje'' u junakovome ponaanju oko srednje norme, koju propisuje
vanumetniko shvatanje ovekove prirode... Stepen, veliina ovoga 'rasejavanja' kree se od
gotovo potpune, u formulama fiksirane normiranosti svakoga detalja u ponaanju junaka u
narodnoj knjievnosti ili srednjovekovnim tekstovima, do hotimino nepredvidljivoga ponaanja
junaka u pozoritu apsurda.

Teritorijalnost, koja je po Edvardu Holu jedna od osnovnih sociokulturnih kategorija, prenesena

u drugostepeni modelativni sistem umjetnosti, konkretno knjievnosti, jasno korelira sa
funkcijama i znaenjima umjetnikog prostora i veoma je vaan predmet izuavanja u
interkulturalnim studijama knjievnosti. Smjetanje likova, to jest njihovo kretanje i djelovanje
unutar umjetnikog prostora, uvijek ima odreene modelativne vrijednosti, a spacijalni jezik je
nosilac kulturne informacije jer su u jeziku prostora sadrana kulturna ogranienja, koja
predviaju dozvoljeni i zabranjeni prostor za sve pripadnike zajednice, to jest formiranje
klasifikacionog semantikog polja, odnosno semantikog antipolja. Arhetipska prostorna
opozicija gore dolje uvijek namee raspored likova po odreenom vrednosnom obrascu, pa se
junaci i heroji najee smjetaju u prostorne strukture ije je osnovno obiljeje visina, koja
prestaje da bude samo mimetiko obiljeje prostora i postaje simbol moralne uzvienosti.
Nasuprot tom principu prostorne i duhovne uzvienosti, jezik prostora moe djelovati i kao
moan razgraivaki mehanizam programiran da uniava heroja i rastae njegovu uzvienost, pa
se na sloenom jeziku prostora artikuliu znaenja pogubna po herojski model svijeta i miljenja,
koja korozivno djeluju na sve kanonizovane i tradicijom uspostavljene vrijednosti.

Za funkcionisanje junoslovenskih interpretativnih zajednica i uspostavljanje interkulturalnog

dijaloga od presudnog su znaaja odnos i komunikacija izmeu razliitih semiotikih sfera kao
to su umjetnost, nauka, religija, politika, odnosno njihova organizacija unutar uih nacionalnih
semiosfera , kao i njihov dijaloki potencijal. Od pomenutih semiotikih sfera najnesklonije
dijalogu su religija i politika, koje su trenutno opsjednute formiranjem nacionalnog identiteta i
njegovim snaenjem, pa je, posebno u bivim jugoslovenskim republikama, jasno uoljiva sprega
religije i politike, kojima se esto pridruuje i ,,angaovana knjievnost, u ostvarivanju viih
ciljeva formiranju i jaanju nacionalnog identiteta, odnosno kaljenju nacije. Razaranje
jugoslovenske semiosfere, njenih kanonskih formi, ideolokih, politikih, umjetnikih i kulturnih
kodova, odvija se gotovo podjednakim intenzitetom u svim bivim republikama, pri emu su
posebno na udaru kljune jugoslovenske ideologeme ateizma, kulta radnike klase, bratstva i
jedinstva, koji su glavna prepreka uspostavljanju novih, naalost nacionalno a ne graanski
koncipiranih drava, iji je glavni oslonac stara, dobra crkva, pouzdani uvar svetinja.
Unitavanje i obespravljivanje radnike klase odlino ide, anatemisanje ateista i okupljanje stada
oko vjernih pastira jo bolje, dok je bratstvo i jedinstvo ve udavljeno krvlju prolivenom u ratu
90-tih. Ovaj proces praen je prevrednovanjem svih vrijednosti koje je uspostavila jugoslovenska
interpretativna zajednica, kao i razaranjem njenih svetinja i aksiolokih parametara.
Dezintegracija jugoslovenske semiosfere ukljuuje dezintegraciju srpskohrvatskog jezikog
standarda i nacionalistika iivljavanja nad jezikom koji postaje osnovno sredstvo
mitologizacije, glavni nosilac ugroenog identiteta nacije-rtve, uvar svete prolosti i arhetipske
istine o nama. Jugoslovenski identitet je razoren, razgraeni su mitovi i kultovi na kojima je
poivao konstrukt jugoslovenske, oduvek krhke nacije, polifone, heterogene i disperzivne,
nikada dovoljno jake i koherentne, zbog ega je lako dezintegrisana. Mrtva kultura postaje
komina: slatko se smijemo onome to nam je utjerivalo strah u kosti sve do jue: kultu
petokrake i NOB-a, Tita i Partije, srpa i ekia, komunistikoj dogmi, mitovima o bratstvu i
jedinstvu i o mrtvom bogu...

Ali ivi kultovi nikad nisu bezazleni, zna to dobro Goli otok. Kult Partije se nastavio samo to je
sa Komunistike partije, koja je bila veliki protivnik nacionalistikog koncepta i zagovornik
bratstva i jedinstva, oboavanje preneseno na nacionalistike stranke koje ispredaju priu o snazi
nacije i rehabilituju osporavane istorijske momente i linosti, pa je u tu svrhu kolektivna
memorija presloena, modifikovana. Dakle, Partija kao grupa ljudi srodnih politikih interesa,
sada pod velom demokratske fantazmagorije, i dalje je najsigurnije mjesto za opstanak na
balkanskom vilajetu, a najpopularnije partijske ,,ideje su mitovi o istoti: nacije, jezika,
identiteta, domoljublja... To umnogome deformie, pa ak i satanizuje sliku Drugoga u
imagolokim projekcijama i ugroava dijalog s ,,tuom kulturom, koji pak predstavlja osnov
interkulturalnih studija.

Da bi istorija i dalje mogla da bude ,,uiteljica ivota, reprogramiraju se mehanizmi kolektivne

memorije, pa ponovo ispisujemo istoriju, prevrednujemo etniki pokret, Sekulu Drljevia,
Nedia, Ljotia, Hrvatsko proljee, jer ,,istorijske injenice drugaije izgledaju posmatrane sa
pozicija diferencirane nacionalne strategije i svijesti. Posmatraka i vrednosna pozicija
postjugoslovenskih interpretativnih strategija bitno je izmijenjena pa se mijenja i na pogled na
osporavane segmente istorije, koji se sada sagledavaju iz nove ideoloke perspektive. Ono to je
u jugoslovenskoj semiosferi prepoznato kao negativno jer je uruavalo njen integritet i kanonske
forme, sada se vrednuje pozitivno jer pojaava identitetsku strukturu izdvojenih nacionalnih
zajednica i uestvuje u formiranju nacionalnih kultova i ideala. Odnos izmeu individualne i
kolektivne egzistencijalne sfere u drutvima koja su prola kroz socijalizam i bila podvrgnuta
snanom djelovanju komunistikih ideologema, ozbiljno je poremeen jer se interpretativni
modeli, navike i potencijal uobliavaju pod snanim uticajem kolektivne memorije i tradicije.

Povratna sprega ili fidbek naih kultura, koja bi se aktivirala kroz interkulturalne studije
knjievnosti, bila bi u interesu svih junoslovenskih zajednica jer bi pomogla u suzbijanju i
kontrolisanju nacionalistikih izliva bijesa prema Drugome, koji je uvijek prepoznat kao neko ko
prijeti naoj voljenoj domovini i njenim svetinjama. Tako koncipirane studije, kao i jaa kulturna
saradnja, intenzivnija komunikacija i razmjena tekstova onemoguila bi konstrukte
nacionalistike svijesti i ozbiljno ugrozila proizvodnju domoljubnih mitova koji se zasnivaju na
satanizaciji tue kulture, jer to nam je tua kultura manje poznata, lake ju je satanizovati i o
njoj izmisliti mnogo politiki korisnih i upotrebljivih ,,istina.

Heterogenost i visok stepen diferencijacije nekadanje relativno jedinstvene jugoslovenske

semiosfere na nacionalne kulturne i semiotike prostore osnovno je svojstvo postjugoslovenskog
perioda, obeleenog jaanjem nacionalnih kanona i identitetskih struktura od kojih su kljune
jezik, knjievnost i kultura. Kretanje svih bivih jugoslovenskih republika ka Evropskoj uniji
generie komunikacione aktivnosti i prisiljava nas na dijalog, pri emu bi nam nadnacionalna
svijest kao jugoslovensko nasljee dobro dola da nas podsjeti kako smo nekad mogli zajedno
uklopiti sve svoje razliitosti.

Graanska svijest podrazumijeva nadnacionalni koncept, od koga su, naalost, jako udaljene sve
novonastale drave, a njeno formiranje zahtijeva dezintegraciju nacionalne svijesti i njenih
kultova. Poto smo mi (postjugoslovenske zajednice) tek u procesu njihovog uspostavljanja,
jasno je koliko je od nas udaljen nadnacionalni koncept, graanska svijest i evropsko ponaanje:
Veina zapadnoevropskih zemalja sebe vidi kao multikulturalne i multireligijske zajednice u
kojima je osnovni princip javnog ivota zasnovan na potivanju zakona i ustava, a ne na etnikoj
pripadnosti. Mi, meutim, jo uvijek sebe vidimo kao pripadnike prave vjere, nacije i partije, i
pri tom je mono identitetska i komunikaciona varijanta najbolja od svih, to iskljuuje
mogunost heterogenih, neistih identiteta a kao osnovni oblik kulturne komunikacije forsira
monolog jer teko podnosi tuu istinu o sebi, koju bismo eventualno mogli doznati priajui s
Drugim. Dakle, pod hitno nam je potrebna intenzivnija komunikacija a osnivanje katedara za
interkulturalno izuavanje junoslovenskih knjievnosti treba da bude na zajedniki inter-
akcijski cilj, ija bi realizacija doprinijela suzbijanju nacionalistikog divljanja.

Strategije moi, autoriteta i adaptacije, otimajui se za prevlast, zloupotrebljavaju, i to veoma

uspjeno, identitetska pitanja, a u tu svrhu koriste upravo jezik, knjievnost i kulturu kao
instrumente za jaanje nacionalnog identiteta i kao oruje za razbijanje svakog oblika zajednitva
sa nekadanjim jugoslovenskim republikama. Nacionalistika iskljuiva svijest bie najvei
neprijatelj interkulturalnog dijaloga u koji spada i komparativno prouavanje junoslovenskih
knjievnosti jer bi to dovelo do pootravanja aksiolokih parametara, pa veliki pisci palanke ne
bi mogli postati elementi kanona, a moda bi se uruio i omiljeni mit lingvonacionalizma o
autohtonosti jezika naeg nasunog.

Od sutinskog znaaja za uspostavljanje identiteta i granica svoja Ja, kao i kolektivnog identiteta
i granica nacionalnog bia kome pripadamo, jeste ne samo tolerancija, ve i sposobnost
razumijevanja i komunikacije sa Drugim. Treba traiti kohezione faktore, semiotike jedinice i
funkcije koje objedinjuju junoslovenski kulturni prostor, ali ne na principu poistovjeivanja i
nasilnog izjednaavanja, ve uvaavanja razliitosti kulturnih kodova. Jedna od takvih
kohezionih sila svakako su katedre za interkulturalno izuavanje junoslovenskih knjievnosti, a
uei o drugima, mnogo saznajemo i o sebi.

U postkolonijalnim kulturama kakve su balkanske, nakon propasti Osmanskog carstva i Austro-

Ugarske monarhije i aktivnosti razliitih religijskih, kulturnih i ideolokih kodova, dolazi do
emitovanja raznorodnih tekstova, esto suprotnih semiotikih funkcija, koje emituju heterogeni
centri u junoslovenskoj semiosferi, zbog ega je ona izuzetno pokretna u svojim granicama,
dinamina i polifona. Popucale su i granice jugoslovenskog semiotikog prostora, formirane su
ue nacionalne semiosfere i pri tom presloeni tekstovi i kodovi, uspostavljeni novi centri i nove
periferije. Meutim, u centru svih novoformiranih semiotikih prostora nalaze se nacionalistiki
ideoloki kodovi koji prevrednuju prolost i profiliu nove aksioloke sisteme, pri emu se
uspostavlja kult domoljublja i svoje nacije-rtve, s jedne strane, i stigmatizacija domaih
izdajnika i nacije-neprijatelja, s druge strane. O dinaminosti junoslovenske semiosfere svedoi
i status religijskih kodova koji su sa krajnje periferije, gdje ih je svojevremeno potisnula
komunistika ideologija, ponovo dospjeli u sami centar. Procesi dinaminog kretanja deavaju se
i na drugim nivoima: periode dominacije jedne junoslovenske kulture i njenog uticaja na drugu,
smjenjuju etape pojaane autokomunikacije (kultura se okree svojim tekstovima i tradiciji), pri
emu uzajamna napetost izmeu razliitih kulturnih i identitetskih obrazaca stvara razliito
usmjerene struje tekstova... A rezultat tog neprekidnog vrenja je oslobaanje ogromne semiotike
energije, nastale uglavnom u disensnom dijalogu razliitih kultura koji se transformie u
kreativno naelo. U ideolokom i politikom smislu, to e uvijek biti bure baruta, ali u
kreativnom, umjetnikom i kulturnom, to je nepresuan izvor semiotike energije koju
oslobaaju naa razliitost i mrnja, nai bogovi, idoli i svetinje. Pri tom velikosrpske
konstrukcije o identitetu i agresivnost ideolokih i kulturnih kodova srpskog nacionalizma, koji
porie postojanje bilo kog drugog oblika identiteta, djeluju kao produktivni mehanizam
balkanskih identitetskih obrazaca, kao mona samonegacija velikosrpske strategije.

Apstraktna zajednica kao to je nacionalna poiva na velikom broju konstrukata, fantazmata i

mitova, koji vjetaki proizvode njeno jedinstvo i koheziju, pri emu semiotike funkcije jedne
zajednice zavise od snage i upeatljivosti naracije o porijeklu, identitetu, kolektivnoj memoriji,
istorijskoj istini... U svakoj nacionalnoj zajednici izdvajaju se reci, izuzetne perlokucijske moi,
koji su u direktnoj komunikaciji sa ponovo oivljenim bogom i njegovim jo ivahnijim
predstavnicima na zemlji. Komunistiki ipovi i memorijske kartice na kojima su urezani Tito i
Partija, zamjenjuju se novom, ratopomazanom memorijom koja sada uva nove svetinje Naciju
i Crkvu. Nacionalistika i klerikalna svijest, koja ne podnosi tueg Boga niti dijalog s drugim
kulturama, najvei su protivnici uspostavljanja interkulturalnog dijaloga na junoslovenskom
prostoru. To potvruje i sledea injenica: naime, u Crnoj Gori na Filozofskom fakultetu ve
postoji Studijski program za crnogorski jezik i junoslovenske knjievnosti, koji je trn u oku i
srpskim i crnogorskim nacionalistima, ija suena svijest profesore sa te katedre prepoznaje kao
domae izdajnike i dravne neprijatelje. Stoga na pitanje da li nam je poslije perioda od gotovo
20 godina potrebno da imamo katedre za izuavanje junoslovenskih knjievnosti, odgovor glasi:
neophodne su nam jer takve katedre djeluju kao sredstvo jaanja graanske svijesti i suzbijanja
nacionalistike i klerikalne.

Vjeronauka i religijski kodovi aktivno uestvuju u formiranju identitetskih struktura, a njihova

zastupljenost u medijima i centralno mjesto u postjugoslovenskim kulturama rezultira pogubnim
uticajem na gladne i razoarane mase, umorne od tajkunskih operacija, korupcije i kriminala.
Ispostavilo se ipak da sloboda ne ume da peva kao to su sunji pevali o njoj, a nacionalne
drave formirane nakon raspada SFRJ postale su dogmatske tvorevine ograniene uskom
nacionalistikom svijeu koja servira mitove o autohtonom porijeklu jezika i entikih grupa,
domiljelih iz prapostojbine sa ve formiranim nacionalnim identitetom i jezikom.
Nacionalistike teorije ue nas o autohtonom porijeklu jezika i etnike grupe ,,odabranih koja
se, mimo svih ostalih Junih Slovena, obrela na Balkanu nacionalnom magijom predaka, a ne
munim hodom kroz istoriju, jer su nai preci jo u VII vijeku pouzdano znali kojoj od uzvienih
nacija pripadaju. Na kraju e nam istai nacionalnog bia objasniti da smo pali s Marsa, da je
na jezik zelen i stoga bitno razliit od svih ostalih na bijeli svijet. Na beznadeno beskrajnu
priu o precima i potomcima, zvanu istorija, upozorava Nie i tvrdi da je poznavanje prolosti u
svim vremenima poeljno samo u slubi budunosti i sadanjosti, a ne za slabljenje sadanjosti,
ne za iskorenjivanje jedne ivotno sposobne budunosti.

Interkulturalno izuavanje junoslovenskih knjievnosti djelovalo bi kao integrirajui faktor za

razvoj naeg osjeanja zajednitva i zajednikog pripadanja, ali da li to zaista elimo dok su
nacionalistiki modeli miljenja i ponaanja jo tako ivahni i otporni. Nacionalistika
ideologija, osnaena u svim socijalnopolitikim zajednicama formiranim nakon raspada
Jugoslavije, opire se kulturnom poliglotizmu i semiotikom ujedinjenju tog prostora, pa je ona
glavna prepreka dijalogu i interkulturalnom prouavanju knjievnosti. Konzumiranje sopstvenog
identiteta, kulture, istorije, istine o nama i drugima, mnogo e nam lake pasti ako se pokrene
sistematsko osnivanje junoslovenskih studija na svim relevantnim akademskim institucijama na
prostoru bive Jugoslavije. Ako se konzumentska aktivnost bude obavljala u okviru nacionalnog
geta, uz nadzor ,,visokouzvienog klera i uvara istote nacionalnog bia, presjee nam ivot,
smuie nam se sopstvena nacija i svi mitovi, kultovi i ,,vii ciljevi.

Junoslovenska interkulturna zajednica funkcionie kao specifian transnacionalni entitet, kao

semiotiki prostor srodne znakovnosti, a interkulturalno izuavanje podrazumijevalo bi razmjenu
i poreenje tekstova, intenzivnije nego do sada, to moe stvoriti odreene probleme u
komunikaciji sa visoko ideologizovanim, domoljubnim tekstovima. Razmjena domoljubnih
tekstova nikad nije bezazlena, a ono to se u jednoj zajednici smatra prihvatljivim, mjereno
uskim nacionalnim interesima i parametrima, u drugaijem semiotikom okruenju, meu
drugaijim ideolokim kodovima, moe djelovati okantno (kao na primjer Ne tikaj u me Rajka
Noga i hrvatska domovinska poezija).

Evropske integracije podrazumijevaju prevazilaenje nacionalnih identiteta, a mi smo tek u fazi

uspostavljanja tih identiteta. Tek uivamo u novootkrivenim ljepotama svojih nacionalnih bia i
reanimiranih bogova, i laemo se ko je od koga stariji, ko je imao dravu a ko nije, iji je jezik
autohtoniji, a preci slavniji. Opijat za pripadnike nacionalne zajednice u izgradnji su #istorijski
mitovi, osmiljeni s ciljem da popunjavaju praznine u kolektivnom sjeanju i izmiljaju
istorijske trenutke koji generiraju identitetske semiotike jedinice i koheziju blaene zajednice.
Mitska udnja usmjerena je ka istoti; nacionalistiki reci prizivaju nacionalnu, jeziku, vjersku,
moralnu i, naravno, identitetsku istotu, a nikad nije bilo toliko prljavtine, nikad se nije vie
prialo o Bogu, a nikad njegovo odsustvo nije bilo tako oigledno.

Od nacije kao romantiarskog ideala organskog jedinstva jednog naroda i jednog jezika do
univerzalnijeg, nadnacionalnog graanskog identiteta dug je i naporan put, a poto se mi nismo
dovoljno izmolili boginji svete nacionalne prolosti i jo svetijeg nacionalnog identiteta, za taj
put e nam trebati jo dosta vremena. Dakle, po dijahronijskoj neminovnosti prvo dolazi do
izgraivanja prie o nacionalnom identitetu, koja na Balkanu poinje da lii na Hiljadu i jednu
no, a tek nakon toga slijedi razgraivanje te prie i uspostavljanje graanske svijesti, kao vieg
oblika identitetske evolucije. Studije junoslovenskih knjievnosti mogu doprinijeti formiranju
nadnacionalne svijesti i izlasku iz uparloenih i umalih lokalpatriotskih zajednica kojima su
zavladali plemenski prvaci sa provincijalno-tajkunskim aksiolokim kriterijumima, dok
nacionalistiko ludilo rui institucije, srozava sve kriterijume do palanakog nivoa jer se
nacionalistika svijest osjea dobro i ostvareno jedino u palanakom kontekstu.

Odbrana kao kulturna kategorija duboko je usaena u oblast religije, meutim, da li osjetimo
trenutak u kome odbrana prerasta u svoju suprotnost, u napad na drugoga, izazvan naom
nesigurnou u sopstveni identitet i strahom od izumiranja vrste. Kao prastara boginja plodnosti
ogromnog trbuha, ,,naivna kolektivna svijest raa mitove, svetinje, heroje, idole, raa svijet sa
zadahom trulei, memle i zelene umalosti. Stoga su religija i ratovi omiljeni obredi kolektivne
svijesti koja ivi za vie ciljeve i nemilice troi svoje pojedince kao meso kojim e nahraniti
mitske zveri: slobodu, pravu vjeru, svetinje, ast, patriotizam...
Konstrukt identiteta je veoma lelujava, krhka tvorevina, o emu svedoi i mogunost njegove
promjene, odnosno izbora religije, nacionalne pripadnosti, kolektivne prolosti, jer svijest o sebi
zasnivamo na tekstovima, varijabilnim semiotikim jedinicama, sa ogromnim spektrom
interpretativnih mogunosti, a ta se semiotika nestabilnost prenosi i na nae bie, obuhvatajui
sve nae istine. Vjerni uvar naeg nacionalnog identiteta svakako je istorijska naracija, ali se
kao mnemoniki mehanizmi javljaju i mitoloki i religijski kodovi, koji uvaju zalihe simbola te
funkcioniu kao simboliki nosioci identitetskog nukleusa, a identitet je jak koliko i pria koja ga
podupire.

Svi mi u Crnoj Gori, kao uostalom i nai susjedi, klanjamo se istoriji, uiteljici ivota, boginji
crnogorske mudrosti, i to zato to mi u Crnoj Gori drugih trenutaka osim istorijskih i nemamo.
Dakle, nama je svaki trenutak istorijski, pa i ovaj u kome sada diemo, a sve svoje istorijske
trenutke mi vrijedno i revnosno biljeimo u svoju svijetlu istoriju. Dodue, desi nam se tu i tamo
da zabrljamo, da nismo ba na nivou svoje istorijske teine i visine, takve stranice dobro
zamaemo da ih niko ne bi itao, jer ako nema teksta, kao da se nita nije ni desilo. Istorijski
njeno, ispareno i bespomono sa stranica udbenika zuri u nas naa svijetla istorija, na rat za
mir.

Rehabilitacija prolosti, odnosno prekodiranje istorijske naracije ide u pravcu koji joj ucrtava
nacionalistika svijest jer su potrebni mitovi za ubjeivanje u identitetske konstrukte i za
glancanje nacionalnog bia, to podrazumijeva otklanjanje svih tragova stranog i tueg, sve mora
biti autentino i autohtono nae. Osnovanje katedara za izuavanje junoslovenskih knjievnosti
predstavljalo bi otpor zatvaranju u uske granice nacionalne svijesti jer je nacionalna svijest
uvijek suena, ksenofobina, martiromanska, optereena zlobom snenih pahuljica u junu (Nie).

Poto se znaenje teksta, odnosno njegovo semantiko polje, proizvodi, izmeu ostalog, i
prizivanjem tradicije i kulture kojoj tekst pripada, od kljunog znaaja za njegovu interpretaciju
su upravo interkulturalna prouavanja junoslovenskih knjievnosti i metodoloki principi,
zasnovani na intertekstualnosti i izuavanju kulturnog i ideolokog konteksta. Kako ideoloki
kodovi utiu na knjievni tekst i knjievnu semiozu, moemo pokazati na primjeru najfatalnije
crnogorske ideologeme i miteme srpstva, koja umnogome ometa formiranje crnogorskog
nacionalnog identiteta jer je srpstvo vjekovima servirano kao dio crnogorskog kulturnog
identiteta, a takve su informacije stizale iz knjievnih tekstova vrhunskog estetskog kvaliteta.
Kad se tome pridrui naa opinjenost pjesnikom istinom, jasno je da je srpstvo u procesu
intenzivne semiotizacije putovalo od ideologije ka knjievnom tekstu i nazad, punei se pri tom
semantikom energijom koja ga je proizvela u dilogian i opasan socijalni, ideoloki, kulturni i
knjievni fenomen, koji je postao osnovno prehrambeno sredstvo srpskog nacionalizma. Dakle,
upravo su ideoloki kodovi formirali naraciju, odnosno sloili priu o srpstvu, koja je iz te
ideoloke sfere ula u knjievni tekst gdje je podvrgnuta dopunskom ureenju, odnosno estetskoj
artikulaciji to u nju unosi ljepotu i strast zvukova. Iz tog konteksta, estetskog i fiktivnog, ova
fatalna ideologema vraa se u ideoloku sferu i ubrizgava u nau stvarnost, osnaena poezijom i
magijom, pjesnikom zloupotrebom rijei pretvorena u lepotu, ona postaje ubojito ideoloko
oruje. Jer uvijek najvie vjerujemo ljepoti. Ideologema pretoena u veoma monu, ubojitu
estetsku poruku izuzetno je opasna za one koji ne znaju ta je estetska poruka i kako ona
funkcionie, ta je fikcija a ta stvarnost.

Pjesnika i religijska istina su najfatalnije od svih istina, a upotrebljene u ideoloke svrhe postaju
ubojitije od oruja: artikuliu se uvijek kao moni ekspresivni, indeksni znakovi jake
perlokucijske energije, koja sagovornika moe ubijediti da rtvuje svoj ili tui ivot za tako
uoblienu istinu, za ideologemu, u stvari, za prazne rijei. injenice na kojima se zasniva istina
za koju treba ginuti u borbi za ,,pravu vjeru tako su krhke da je zaista neophodna jaka jezika
artikulacija, omota od ljepote da prikrije slabost argumenata koji se iza takvih istina skrivaju.

Na formiranje identiteta utiu najvie ideoloki kodovi ali i estetski, od kojih su u tom procesu
najvaniji upravo knjievni, pa junoslovenske interpretativne zajednice svoj identitet iitavaju
iz svojih kanonskih tekstova, iji temelj ini usmena knjievnost. Kad je u pitanju folklorni tekst,
mi ne smijemo zaboraviti ko je zabiljeio veinu epskih tekstova i formirao epsku,istinu o
nama, i ne smijemo zaboraviti da je taj isti ovjek tvorac i jezike istine o nama, artikulisane u
gotovo magijskoj verbalnoj formuli svi tokavci su Srbi. Danak tom iskazu svi tokavci i
danas skupo plaaju, jer pokuavajui da pobjegnu u svoje posebne nacionalne identitete, oni
bjee i od zajednikog jezika. Kad se stvori tako mona sprega ideolokih i knjievnih kodova,
onda nam postaje jasno do kakve fatalne semiotizacije dolazi i kakve semantike eksplozije
nastaju u semiosferi prilikom pokuaja konceptualizacije naeg nacionalnog bia, odnosno
uspostavljanja veoma krhke, a ipak esencijalne ideologeme nacionalnog identiteta.
Konzervativne socijalne zajednice, sa ouvanim plemenskim modelima miljenja imaju sklonost
ka kulturnoj izolaciji pa uvaju obrasce ponaanja iz prolosti kao uzore dostojne oponaanja;
nesklone su kulturnom poliglotizmu jer se plae za sopstveni identitet, u koji jo uvijek nisu
dovoljno sigurne. Taj strah je donekle opravdan jer su zaista bile u opasnosti od gubitka
sopstvenog identiteta pred mnogo nadmonijim osvajaima. Pamtei strah kolektiva i potpuno
svjesne svoje ranjivosti, takve socijalne zajednice esto zapadaju u kulturnu izolaciju a monolog
biraju kao osnovno sredstvo komunikacije, odnosno autokomunikacije, koja se u tom sluaju
organizuje kao oblik zatite, odbrane. Meutim, da li osjetimo trenutak u kome odbrana prerasta
u svoju suprotnost, u napad na drugoga, izazvan naom nesigurnou u sopstveni identitet i
strahom od izumiranja vrste.

Potreba da sve pretvaramo u tekst odvaja nas od prirode i pretvara u bia kulture koja egzistiraju
u gustoj umi znakova, a svi nai mitovi, fantazmati i iluzije o tome da smo bolji od drugih, da je
na jezik mimo sve ostale na svijet, da je naa vjera ljepa od ostalih, da je naa istorija asna i
potena kao i mi sami, poivaju na zloupotrebi rijei. Svaka nacija ruga se drugima, i sve imaju
pravo, rekao bi openhauer.

Osnovanje katedara za interkulturalno izuavanje junoslovenskih knjievnosti omoguilo bi

potpunije tumaenje strukture i funkcija ideolokih znakova u knjievnim tekstovima naih
autora, kao i opta teorijska razmatranja o ueu ideolokih kodova u knjievnoj semiozi.
Interkulturalno izuavanje knjievnosti omoguie nam da bolje sagledamo uticaj ideoloko-
aksiolokog sistema formiranog u knjievnom tekstu na stvarnost, jer je to, po mnogo emu,
specifian proces semiotizacije koji moe dovesti do ozbiljnih sociopatolokih pojava u
odreenoj interpretativnoj zajednici, to je u junoslovenskoj semiosferi veoma est sluaj. U
tom smislu su vrlo zanimljivi tekstovi koje emituje Srpska pravoslavna crkva, a nameu pitanje
kakav mentalni i ideoloki sklop uopte omoguava prijem takvih tekstova, zasnovanih na
(ne)uzvienom, prizemnim obliku komunikacije i na propagiranju mrnje prema Drugom. ta
znai biti ukopan u svoju tradiciju kao u svoju grobnicu, i kako hrianski fanatici tumae
istoriju, moe se ilustrovati sledeim primjerom istorijske naracije, preuzetim iz publikacije
Nema ljepe vjere od hrianske, objavljene u izdanju Manastira Ostrog, uz blagoslov
mitropolita crnogorsko-primorskog Amfilohija:
ta je to Kosovski zavet?
U Bitki na Kosovu protiv Turaka (1389. g.) velikomuenik car Lazar, zajedno sa svojom
hristoljubivom vojskom, opredelio se za Carstvo nebesko, umesto prolaznog zemaljskog carstva.
'Umrimo sa Hristom, da bismo veno iveli', poruuje on svojim vojnicima. Jer, zemaljsko je za
malena carstvo, a nebesko uvek i doveka. To kosovsko opredeljenje i taj Zavet, to je savez koji
je Srpski narod sklopio sa Bogom i zapeatio ga muenikom krvlju. Na Kosovu je Srpski
narod glasao duom svojom za Carstvo nebesko, i to je bilo i ostalo njegovo jedino pravo
opredelenje. Odonda svi Srbi verni tom Zavetu, postaju narod Boiji Hristov novozavetni
narod, nebeska Srbija, sastavni deo Novog Izraila Boijega (str. 78 79).
Da tragedija bude vea, tekst je objavljen usred Crne Gore, ljeta Gospodnjeg 2005. Dakle, i
poslije svega nebeski narod.

Jedno od osnovnih naela junoslovenske kulturne paradigme jeste permanentno prizivanje

istorije koja se u tom prizivanju mistifikuje, glorifikuje i na kraju transformie u mit, pa
junoslovenska semiosfera na poetku 21. stoljea vrlo ozbiljno boluje od mitomanije, praene
euforinom, hipertrofiranom religioznou. Moda zato to su tako pretjerane i egzaltirane, ove
nove religije povampireno pravoslavlje, rimokatolianstvo i islam, dobro nahranjene u
ratovima devedesetih zamijenile su smjernost, pokornost, pratanje i bogobojaljivost, kao
osnovna religiozna osjeanja, agresivnou i mrnjom prema svemu to je tue, a to se
automatski prepoznaje kao bezbono i nevjerniko.

Rigidna ideologija herojskog modela egzistencije, zasnovanog na epskim kodovima i usmenoj

kulturi, pokazala se kao veoma plodno tlo na kome se svojevremeno komunistika ideologija,
kao izrazito dogmatska, odlino primila. Podreenost individualne egzistencije kolektivnoj,
rtvovanje za ,,krst asni i slobodu zlatnu'' ili, u prevodu na komunistiki jezik, za Tita i Partiju,
dakle, slijepo sluenje ideji takoe predstavlja taku presjeka herojskog i komunistikog
kulturnog koda. Zato se religiozni model miljenja, kao izrazito rigidan i dogmatski, danas lako
prima u junoslovenskim interpretativnim zajednicama; on ve ima pripremljen teren u
herojskom i komunistikom nasljeu i njihovoj emotivnoj obojenosti fanatizmu. Dakle, sve su
to modeli egzistencije koji njen smisao i opravdanje pronalaze u podreivanju individualne
egzistencije viim ciljevima, koji su uvijek kolektivni, nacionalni, partijski. Stoga, da bi se
postigla osmiljena, zaobljena egzistencija u okviru junoslovenskih sociokulturnih zajednica,
neophodno je biti lan: plemena, partije ili stada svejedno. Pri tom je snaga i energija mita,
njegova uloga u ubjeivanju pojedinca da se rtvuje za ,,vie ciljeve nezamjenljiva i
neizmjerna.

Status istorijske injenice u junoslovenskim interpretativnim zajednicama umnogome odreuju

i optehrianska naela, odnosno ideologeme. Stav hrianstva prema istoriji i istorijskom
vremenu Mira Elijade komentarie na sledei nain:

Jedna stvar je, meutim, izvesna: hrianstvo nastoji da spase istoriju; pre svega zato jer pridaje
vrednost istorijskom vremenu, a potom i zbog toga to za hrianina istorijski dogaaj, ostajui i
dalje ono to jeste, moe da prenese nadistorijsku poruku. itav problem se svodi na odgonetanje
ove poruke... To nije uvek lak poduhvat: znaci boanskog prisustva u Kosmosu se mogu
srazmerno lako otkriti, dok su slini znaci u Istoriji dublje skriveni.

Nije sluajno to autor u svom iskazu grafiki istie kljunu semantiku strukturu hrianske
dogme jer su hriani opsjednuti spasenjem, kako sebe samih tako i drugih; dodue, spasavajui
svijet, oni ponekad poine i zloin, ali moralno opravdanje za to pronalaze upravo u svom
poimanju istorije i u neoborivoj, apsolutnoj istini da je Bog ipak na njihovoj strani. Ukratko,
hrianin je svakom istorijskom dogaaju primoran da pristupi sa strahom i drhtanjem: za njega
i najobiniji istorijski dogaaj, ostajui stvaran (to jest istorijski uslovljen), moe u sebi kriti
novo boje posredovanje u istoriji;...

Naa ,,svijetla istorija, monumentalna tvorevina kolektivne imaginacije, ukljuena vjeto u

lanac stvarnosnih, empirijskih injenica, estetski osnaenih energijom mitskih obrazaca, vjerno
slui ,,viim ciljevima politikih elita. Varljivost istorijske istine, koja je u okviru balkanske
sociokulturne paradigme uzdignuta na nivo svetinje, odnosno injenicu da je istorijska logika, u
stvari, bliska (narativnoj) logici prie, Jurij Lotman obrazlae na sledei nain: Dakle, sama
neophodnost za istoriara da se oslanja na tekstove, a za tekstove da dogaaje prepriavaju po
zakonima jezikih i logikih, retorikih i narativnih konstrukcija, povezana je s tim to istorijska
realnost dospeva u ruke istraivaa u nesumnjivo deformisanom obliku. Tome jo treba dodati
ideoloko kodiranje, koje ini vii hijerarhijski stepen izgradnje narativnog teksta i podrazumeva
anrovske, idejno-politike, socijalne, religiozne, filozofske i ostale kodove.
Zatvorene, autistine postjugoslovenske zajednice, koje su uglavnom oblikovane pod razornim
uticajem klerikalne i nacionalistike svijesti, meu sobom ostvaruju veoma oteanu
komunikaciju, i predstavljaju najistiji primjer kulturne netolerancije i uvoenja interkulturnog
dijaloga u minus-postupak. Ne bi trebalo da svoje knjievne kanone i kulture organizujemo na
monolokom principu, kao realizaciju autistinog samoizolacijskog kulturnog procesa, iniciranog
nacionalistikim ideologemama, paranojom i martiromanijom, koje vode jedino
autokomunikaciji, velianju ugroenog nacionalnog bia i uspjeno odigranoj ulozi rtve.
Ksenofobija i odbijanje dijaloga na liniji JA ONI, motivisana strahom za sopstveni identitet i
opstanak kolektiva, rezultira zatvaranjem kulture u uske nacionalne granice i komunikaciju samo
u okviru svoje suene semiosfere, pri emu takve kulture postaju konzervativne i u sebe
zatvorene, hermetine i statine: Kulture orijentisane na autokomunikaciju sposobne su da
razvijaju veliku duhovnu aktivnost, iako se esto pokazuju kao znatno manje dinamine nego to
to zahtevaju potrebe ljudskog drutva. Dakle, dinaminost i bre kretanje junoslovenskih
kultura i interpretativnih zajednica ka graanskoj svijesti predstavlja nunost, a katedre za
junoslovenske knjievnosti mogu znatno ubrzati taj proces.

Naalost, nai jeziki standardi (bosanski, crnogorski, hrvatski i srpski) osmiljavaju se tako da
naglase nemogunost pronalaenja zajednikog koda, zajednike kolektivne memorije i
nadnacionalnog identiteta, a ako adresant i adresat ne vladaju istim kodom, ukida se mogunost
komunikacije. Konzervativizmom i zatvorenou nae nacionalne zajednice brane se od tueg
kulturnog uticaja, koji doivljavamo kao agresivan i opasan po na identitet, pa se jedina
mogunost opstanka vidi u izolovanosti i kulturnom autizmu, to nas usmjerava na stalnu
komunikaciju sa sopstvenim tekstovima i na stalan proces prevrednovanja, a to na kraju dovodi
do povlaenja estetskih kriterijuma pred agresivnou ideolokih, i rezultira uvoenjem
treerazrednih pisaca u nacionalne kanone. Odbrana, kao kulturna kategorija vrsto je povezana
sa religijom , jer religija deluje kao mehanizam odbrane odreene kulturne paradigme, pa su
njene funkcije analogne medicini, ija je osnovna svrha da odbrani organizam od naleta bolesti.
Na isti nain religija titi kulturu od tueg uticaja zbog ega je, po pravilu, nesklona kulturnom
poliglotizmu, a odbrana je po svojim formalnim obrascima isto toliko obred koliko i religija.

Dakle, gusta odbrambena mrea pod okriljem religije treba da sauva istotu naih nacionalnih
zajednica, ija je kulturna kohezija ozbiljno ugroena upadima tuih religijskih i kulturnih
kodova, a u izolovanom i konzervativnom drutvu, uticaj tue kulture, izaziva paniku i strah za
sopstveni identitet, to se pretvara u agresivnost prema svemu tuem. Nosioci odbrambenih i
religijskih funkcija jesu nacionalistike partije i crkva, ije verbalne formule izuzetne
perlokucijske snage, djeluju kao dilogini blagoslov na sve vjernike, nacionalne istunce,
propovjednike lingvistike vrline i istote, a uvijek se svode samo na odbranu svog ugroenog
nacionalnog bia i poljuljanog identiteta. Nacionalistike divagacije o autohtonosti i
superiornosti sopstvenog jezika i nacije bie ozbiljno ugroene osnivanjem katedara za
interkulturalno prouavanje junoslovenskih knjievnosti, ija se neophodnost zasniva na jakim
argumentima kulture. Na kraju krajeva, autohtonost je u kulturolokom smislu vrlo siromana i
znatno suava mogunosti meutekstovne komunikacije, pa upravo zbog toga jezik, knjievnost
i kultura koji imaju svoje lingvistike, knjievne i kulturne srodnike nisu poeljni u toplom krilu
nacionalizma.

Nacionalne kulture koje formiraju junoslovensku semiosferu, posebno kompaktnu u dijelu gdje
je aktivan isti jezik sa etiri razliita standarda, tvore junoslovensko jedinstvo razlika, moan
kulturni polilog, koji je u poslednjih dvadeset godina usmjeren uglavnom na disensni tip
komunikacije. Da bi se pojaala aktivnost konsensnog tipa dijaloga, zaista je neophodno
osnivanje katedara za interkulturalno izuavanje junoslovenskih knjievnosti, koje e dovesti do
razmjena vrijednosti i omoguiti uzajamni prenos vrednosnih sistema jedne nacionalne kulture u
vrednosni opseg druge, to bi u svakom sluaju predstavljalo ozbiljnu smetnju jaanju
nacionalistike svijesti.

A danas, 27. februara ljeta Gospodnjeg 2011., dok stavljam taku na ovaj rad, u Hrvatskoj
domoljubi ponovo brane svoju domovinu, branitelji svoj rat, srpski navijai su nedavno
demonstrirali svoj nita manji patriotizam, a moji Crnogorci, voeni jotacionom logikom, ele da
ukinu Studijski program za crnogorski jezik i junoslovenke knjievnosti i otvore iste studije
svog istog, u mukama autohtonosti poroenog jezika. Devedesete na Balkanu ipak predugo
traju.