Noli Metangere

ISANG PAGCACAPISAN.
nag-
anyaya ngg pagpapacain nang isng hapunan, ngg magttapos ang Octubre, si Guinoong
Santiago de los Santos, na lalong nakikilala ngg bayan sa pamagt na Capitang Tiago, anyayang
bag man niyn lamang hapong iyn canyang inihayg, laban sa dati niyang caugalan, gayn
ma'y siyang dahil na ngg laht ngg mgg a usap- usapan sa Binundc, sa iba't ibang mgg a nayon at
hanggang sa loob ngg Maynl. Ngg panahng yao'y lumalagay si Capitang Tiagong isng
lalaking siyang lalong maguilas, at talastas ngg ang canyang bahay at ang canyang
kinamulatang bayan ay hind nagssara ngg pint canino man, liban na lamang sa mgg a calacal
sa an mang isip na bago pangg ahs. Cawangg is ngg kislp ngg lintc ang cadalan ngg
pagcalaganap ngg balt sa
daigdi- gan ngg mgg a dp, mgg a langg aw mgg a "colado"[5], na kinapal ngg Dios sa canyang waln
g hanggang cabaitan, at canyang pinararami ngg boong pag-irog sa Maynl. Nangg agsihanap
ang ib nang "betn" sa canilng zapatos, mgg a botn at corbata naman ang ib, ngg uni't silng
laht ay nangg ag iisip cung paano cay ang mabuting paraang bating lalong walng cakimang
gagawin sa may bahay, upang papaniwalin ang macacakitang sila'y malalaon ngg caibigan,
cung magcatao'y humingg pang tawad na hind nacadalng maaga. Guinaw ang anyaya sa
paghapong it sa isng bahay sa daang Anloague,
at yamang hind namin natatandan ang canyang bilang (nmero), aming ssaysayin ang
canyang any upang makilala ngg ayn, sacali't hind pa iguiniguib ngg mgg a lindl. Hind cam
naniniwalang ipinaguib ang bahay na iyon ngg may-ar, sa
pagca't sa ganitong gawa'y ang namamahala'y ang Dios ang Naturaleza[6], na tu- mangga
p din sa ating Gobierno ngg pakikipagcayar upang gawn ang maraming bagay.Ang bahay na
iyo'y may calakhan din, tulad sa maraming nakikita sa mgg a lupang it; natatay sa pampang
ngg ilog na sangg ngg ilog Pasig, na cung tawaguin ngg iba'y "ra" (ilat) ngg Binundc, at
gumganap, na gaya rin ngg laht ngg ilog sa Maynl, ngg maraming capacan-ang
pagcapaliguan, agusn ngg dum, labahan, pinangg ingg isdan, daanan ngg bangcang nagddala
ngg sarisaring bagay, at cung magcabihir pa'y cucunn ngg tubig na inumn, cung
minamagalng ngg tagaiguib
na insc[7]. Dapat halatang sa lubhng kinakailangg ang gamit na it ngg nayong ang dami ngg
calacal at tong nagpaparoo't parito'y nacatutulig, sa layong halos may sanglibong metro'y
bahagy na lamang nagcaroon ngg isang tuly na cahoy, na sa anim na bowa'y sir ang
cabilng panig at ang cabil nama'y hind maraanan sa nlalabi ngg taon, na ano pa't ang mgg a
cabayo, cung panahng tag-init, canilang sinasamantala ang gayong hind nagbabagong any,
upang mul roo'y lumucs sa tubig, na ikinagugulat ngg nalilibang na tong may camatayang
sa loob ngg coche ay
nacacatulog nagdidilidili ngg mgg a paglag ngg panahn. May cababan ang bahay na sinasabi
namin, at hind totoong magaling
ang pagcacany; cung hind napagmasdang mabuti ngg "arquitectong"[8] namatnugot sa
paggaw ang bagay na ito'y cagagawn ngg mgg a lindl at mgg a bagy, sino ma'y walang
macapagsasabi ngg tucoy. Isng malapad na hagdanang ma'y cacapitng culay verde, at
nalalatagan ngg alfombra sa mumunting panig ang siyang
daanan mul sa silong macapasoc ngg pintuang nalalatagan ngg "azulejos"[9] hanggang sa ca
bahayn, na ang linalacara'y napapag-itanan ngg mgg a maceta[10] at lagaan ngg mgg a bulaclac
na nacalagay sa "pedestal"[11] na lozang gaw sa China, na may sarisaring culay at may
mgg a dibujong hind mapaglirip. Yamang walang bantay-pint alilang humingg magtanong
ngg "billete" sulat na anyaya, tayo'y pumanhic, oh icaw na bumabasa sa akin, catoto
caaway! sacali't naaakit icaw ngg tugtog ngg orquesta, ngg ilaw ngg macahulugng "clin-
clan" ngg mgg a pingga't cubiertos[12] at ibig mong mapanood cung paano ang mgg a pigung
doon sa Perla ngg Casilangg anan. Cung sa aking caibign lamang at sa aking sariling
caguinhawahan, hind cat ppagalin sa pagsasaysay ngg calagayan ngg bahay; ngg uni't lubhng
mahalag ito, palibhasa'y ang caraniwan sa mgg a may camatayang gaya natin ay tulad sa
pawican: hinahalagahan at hinihirang tayo alinsunod sa ating talucab tinatahanang bahay;
dahil dito't sa iba pang mgg a any ngg
pang tawad na hind nacadalng maaga. Guinaw ang anyaya sa paghapong it sa isng
bahay sa daang Anloague,
pang tawad na hind nacadalng maaga. Guinaw ang anyaya sa paghapong it sa isng
bahay sa daang Anloague,
pananamit, nangg acatalicod camy at d umimic ay nangg agpaparoo't paritong malalak ang
hacbang sa magcabicabilang dulo ngg salas, tulad sa guingaw ngg mgg a naglalacbay-
dagat sa "cubierta"[29] ngg isng sasacyn. Ang masaya't mahalagng salita'y na sa isang
pulutng na ang bumubuo'y dalawang fraile,
dalawang paisano[30] at isng militar na canilang naliliguid ang isng maliit na mesang kinal
alagyan ngg mgg a botella ngg alac at mgg a biscocho ingls[31]. Ang militar ay isang matandang
teniente, matangcd, mabalasic ang
pagmumukh, na ano pa't anaki'y isang Duque de Alba[32] na napag-iwan sa escalafn[33] n
gg Guardia Civil[34]. Bahagy na siya nagssalita, datapuwa't matigs at maicl ang pananalit.
Ang is sa mgg a fraile'y isang dominicong bata pa, magand, malinis at maningning, na tulad
sa canyang salamn sa matang nacacabit sa tangcy na guint, maaga ang pagca ugaling
matand: siya ang cura sa Binundc at ngg
mgg a nacaraang tao'y naguing catedrtico[35] sa San Juan de Letran[36]. Siya'y balitang "dial
ctico"[37], caya ngg a't ngg mgg a panahong iyng nangg angg ahas pa ang mgg a anac ni Guzmang[38]
makipagsumag sa paligsahan ngg catalasan ngg sip sa mgg a "seglar"[39], hind macuhang malit
siya mahuli cailan man ngg magalng na "argumentador"[40] na si B. de Luna[41]; itinutulad si
ya ngg mgg a "distingo"[42] ni Fr. Sibyla sa mngg ingg isdang ibig humuli ngg igat sa pamamag-itan
ngg sl. Hind nagsaslit ang dominico at tila mandin pinacatitimbang ang canyang
mgg a pananalit.
Baligtd ang is namng fraile, na franciscano, totoong masalit at lal ngg manam
magcucumps. Bag man sumusungg aw na ang mgg a uban sa canyang balbs, wari'y
nananatili ang lcas ngg canyang malusg na pangg angg atawn. Ang mukh niyang magand
ang tabas, ang canyang mgg a pagtingg ing nacallaguim, ang canyng malalapad na mgg a pangg
at batbot na pangg angg atawan ay nagbibigay
any sa canyng isng patricio romanong[43] nagbalt cay, at cahi't hind sinasadya'y inyng
mgugunit yaong tatlong monjeng[44] sinasabi ni Heine[45] sa canyng "Dioses en el destier
ro"[46], na nagdaraang namamangc pagcahating gabi sa isang dagatan doon sa Tyrol,[47] cu
ng "equinoccio"[48] ngg Septiembre, at sa tuwing dumaraa'y inillagay ngg abang mmamangca
ang isng salapng plac, malamg na cawangg is ngg "hielo," na siyang sa canya'y pumupuspos
ngg pan- glulum. Datapuwa't si Fray Dmaso'y hind mahiwagang gaya nil; siya'y masay, at
cung pabug-al bug-al ang canyng voces sa pananalit, tulad sa isang taong cailan ma'y hindi
naaalang-alang, palibhasa'y ipinallagay na banal at wal ngg ggaling pa sa canyng sinasabi,
kinacatcat ang saclp ngg gayng ugal ngg canyng twang masay at bucs, at hangang sa
napipilitan cang sa canya'y ipatawad ang pagpapakita ngg mgg a paang walng calcetn at mgg a
bintng mabalahbo, na icakikita ngg maraming pagcabuhay ngg isng Mendicta sa mgg a feria sa
Kiap. Ang isa sa mgg a paisano'y isang taong malingguit, maitm ang balbs at
walng kinatatngg cung d ang ilng, na sa calakh'y masasabing hind cany; ang is,
nama'y isang binatang culay guint ang buhc, na tila bagong datng dito sa Filip- inas: it ang
masilacbng pinakikipagmatuwiranan ngg franciscano. Makikita rin ninyang sabi ngg
franciscanopagca p cay'y ntirang ilng bowan dito, cay'y maniniwl sa aking sinasabi:
ib ang mamahala ngg bayan ngg Madrid at ib, ang mtira sa Filipinas! Ngg uni't.... Ac, sa
halimbwang patuloy na pananalit ni Fr. Dmaso, na lalong itinaas ang voces at ngg d na
macaimc ang canyang causapaco'y mayroon na
ritong dalawampo at tatlong tang saguing at "morisqueta"[49], macapagsasabi aco ngg
mapapaniwalan tungcl sa bagay na iyan. Howg cayng tumutol sa akin ngg alinsunod sa
mgg a carunungg an at sa mabubuting pananalit, nakikilala co ang
"indio"[50]. Acalain ninyong mul ngg aco'y dumatng sa lupang ito'y aco'y iniucol na sa isang
bayang maliit ngg a, ngg uni't totoong dmog sa pagsasaca. Hind co pa nauunawang magalng
ang wicang tagalog, gayon ma'y kincumpisal co na
ang mgg a babae[51] at nagcacawatasan cam, at lubhng pinacabig nila aco, na ano pa't ngg
macaraan ang tatlng tan, ngg aco'y ilipat sa ibng byang lalong malak, na walng
namamahl dahil sa pagcamaty ngg curang "indio" roon, nangg agsi- panangg is ang lahat ngg
babae, pinuspos ac ngg mgg a handg, inihatid nila acong
may casamang msica.... Datapowa't iya'y nagpapakilala lamang.... Hinty cay! hintay
cay! howag naman sana cayng napacaningg as! Ang humalili sa akin ay hind totoong
nagtagal na gaya co, at ngg siya'y umals ay lal ngg marami ang naghatd, lalo ngg marami ang
umiyc at lalo ngg mainam ang msica, gayng siya'y lal ngg mainam maml at pinataas pa
ang mgg a "derechos ngg parro- quia"[52], hangang sa halos nag-ibayo ang lak. Ngg uni't
itutulot niny sa aking.... Hind lamang iyan, ntira aco sa bayang San Diegong
dalawampong
tan, may ilng bown lamang ngg ayong aking.... iniwan (dito'y nagpakitang tila masam ang
loob). Hind maicacait sa akin nino mang dalawampong tao'y mahigut cay sa catatagn upang
makilala ang isang bayan. May anim na libo ang dami ngg taong namamayan sa San Diego, at
bawa't tagaroo'y nakikilala co, na parang siya'y aking ipinangg anac at pinasuso: nalalaman co
cung aln ang mgg a lisyang caasalan nito, cung an ang pinangg angg ailangg an niyon, cung sino
ang nangg ingg ibig sa bawa't dalaga, cung ano anong mgg a pagcadupilas ang nangyari sa
babaeng it, cung sino ang tunay na am ngg batang inianac, at iba pa; palibhasa'y
kinucumpisal co ang
calahatlahatang taong-bayan; nangg ag-iingg at ngg mainam sila sa canicanilng catungculan.

Magsabi cung nagsisinungg aling aco si Santiagong siyang may ar nitong bahay; doo'y marami
siyang mgg a lup at doon cam nagung magcaibigan. Ngg ayo'y makikita niny cung an ang
"indio"; ngg aco'y umals, bahagya na ac
inihatid ngg ilang mgg a matatandng babae at ilng "hermano" tercero[53], gayng ntira
aco roong dalawampong tan! Ngg uni't hind co mapagcr cung an ang cabagayn ngg
inyong mgg a sinabi sa pagcacalis ngg "estanco ngg tabaco"[54]
ang sagot ngg may mapulng buhc na causap, na canyang sinamantala ang sandaling
pagcatiguil dahil sa pag-inom ngg franciscano ngg isang copita ngg Jerez[55]. Sa pangguiguilalas
ngg d an lamang ni Fr. Dmaso ay caunt nang mabitiwan nito ang copa. Sandalng tinitigan
ang binata at: Paano? paano?ang sinabi pagcatapos ngg boong pagtatac. Datapowa't
mangyayari bagang hind ninyo mapagwar iyang casng liwanag ngg law? Hind ba niny
nakikita, anc ngg Dios, na ang lahat ngg ito'y nagpapatibay na totoo, na pawang cahalingg n ang
mgg a pagbabagong utos na guingaw ngg mgg a minstro?
Ngg ayo'y ang may pulng buhc naman ang natigagal, lalong ikinunot ngg teniente ang
canyang mgg a kilay, iguinagalaw ang ulo ngg taong bulilit na parang ipina- hahalat niyang
binbigyan niyang catuwiran hindi si Fray Dmaso. Nagcasiya na lamang ang dominico sa
pagtalicd sa canilang lahat halos. Inaacal bag niny ...?ang sa cawacasa'y nagawang
tanng ngg boong catimpian ngg bint, na tintitigan ngg boong pagtatac ang fraile. Na cung
inaacal co? Sinasampalatayanan cong gaya ngg
pagsampalataya sa Evangelio[56]! Napaca "indolente"[57] ang "indio"! Ah! ipatawad po
ninyong salabatin co ang inyong pananalitanang binat, na idinahan ang voces at inilapt
ngg caunt ang canyang upuan; sinabi po ninyo ang isang salit na totoong nacaakit sa aking
magdilidili. Tunay ngg a cayang catutub ngg mgg a dalisay na tagarito ang pagca "indolente,"
nangyayari ang sinasabi ngg isang maglalacby na taga ibang lupain, na tintacpan natin ngg
pagca indolenteng ito ang ating sariling pagca indolente, ang pagchuli natin sa pagsulong
sa mgg a carunungg an at ang ating paraan ngg pamamahala sa lupang nasasacu- pan? Ang sinabi
niya'y ucol sa mgg a ibang lupang sacp, na ang mgg a nananahan doo'y pawang sa lah ring
iyan!...
Oh! Mgg a cainguitan! Itanong p ninyo cay guinoong Laruja na nacakiklala rin sa lupang
it; itanong ninyo sa canya cung may mgg a catulad ang camangmangg an at ang pagca
"indolente" ngg indio! Tunay ngg aang sagt namn ngg bulilt na lalaking siyang binangguit
hind po cay macacakita sa alin mang panig ngg daigdg ngg hhiguit pa sa pagca indolente
ngg indio, sa alin mang panig ngg daigdg! Ni iba pang lalong napacasama ngg asal na
pinagcaratihan, ni iba pang lalong hind marunong cumilala ngg utang na loob! At ngg ibang
lalong masam ang tr! Nagpasimul ang binatang mapul ang buhc ngg
pagpapalingg aplingg ap sa magcabicabil ngg boong pag-aalap-ap. Mgg a guinooang sinabing
marahantila mandin tayo'y na sa bahay ngg isang "indio". Ang mgg a guinoong dalagang
iyan.... Bah! huwag cayng napaca magugunigunihin! Hind ipinalalagay ni Santi- agong
siya'y "indio," bucd sa roo'y hind siya nahharap, at.... cahi't nhaharap
man siya! Iya'y mgg a cahalingg n ngg mgg a bgong dating. Hayaan ninyong macaraan ang ilang
bowan; magbabago cayng isipn pagca cayo'y nacapagmalimt
sa maraming mgg a fiesta at "bailujan"[58], nacatulog sa mgg a catre at nacacain ngg maraming
"tinola". Tinatawag po ba ninyong tinola ang bungg ang cahoy na cahawig ngg
"lo- to"[59] na ... ganyan ... nacapagmamalimutin sa mgg a tao? Ano bang loto ni loteria!
ang sagot ni pr Dmasong nagttawa; nagsasalit cay ngg mgg a cahalingg n. Ang tinola ay
ang pinaghalong inahng manoc at sac po. Buhat pa cailn dumating cay? Apat na araw
ang sagot ngg binatang ga namumuh na. Naparito ba cayong may catungculan? Hindi
p; naparito ac sa aking sariling gugol upang mapagkilala co ang lupang it. Aba,
napacatangg namang ibon!ang saysay ni Fr. Dmaso, na siya'y minamasdan ngg boong
pagtatacPumarito sa sariling gugol at sa mgg a
cahalingg n lamang! Cacaib namng totoo! Ganyang caraming mgg a libro ...
sucat na ang magcaroon ngg dalawang dling noo[60].... Sa ganya'y maraming sumulat ngg mgg a
daklang libro! Sucat na ang magcaroon ngg dalawang daling noo....
Sinasabi ngg "cagalanggalang po ninyo"[61] ("Vuestra reverencia"), pr D- masoang biglang
isinalabat ngg dominico na pinutol ang salitaanna cayo'y nanahng dalawampong tan sa
bayang San Diego at cayo umalis doon.... hind p ba kinallugdan ngg inyong cagalangg an ang
bayang iyon? Biglang nawal ang catowaan ni Fr. Dmaso at tumiguil ngg pagtataw sa tanng
na itong ang anyo'y totoong parang walang an man at hind sinsady. Nagpatuloy ngg
pananalit ang dominico ngg anaki'y lalong nagwwalang bahl: Marahil ngg a'y
nacapagpipighati ang iwan ang isng bayang kintahanang dalawampong tan at
napagkikilalang tulad sa hbitong suot. Sa ganng akin lamang naman, dinaramdam cong
iwan ang Camilng, gayng iilang buwan acng ntira roon ... ngg uni't ya'y guinaw ngg mgg a
pn sa icagagaling ngg Capisanan ... at sa icgagaling co namn. Noon lamang ngg gabng
iyn, tila totoong natilihan si Fr. Dmaso. Di caguinsaguinsa'y pinacabigyanbigyan ngg suntc
ang palungg n ngg camy ngg canyng silln, humingg a ngg malacs at nagsalit:
O may Religin wala! sa macatuid baga'y ang mgg a cura'y may calayan wal!
Napapahamac ang lupang it, na sa capahamacn! At sc mulng sumuntc. Hindi!ang
sagt na paangg il at galit, at saca biglang nagpatinghig ngg boong lacs sa hilign ngg silln. Sa
pagcmangh ngg nangg asasalas ay nangg agtingg inan sa pulutng na iyn: itin- unghy ngg
dominico ang canyng ulo upang tingnn niya si pri Dmaso sa ilalim ngg canyng salamn sa
mata. Tumiguil na sandali ang dalawng extranjerong nangg agpapasial, nangg agtingg inan,
ipinakitang saglt ang canilng mgg a pangg il; at pagdaca'y ipinagpatuloy uli ang canilng
pagpaparoo't parito. Masam ang loob dahilng hind niny binigyn ngg Reverencia
(Cagalang- galang)!ang ibinulng sa taingg a ngg binatang mapul ang buhc ni
guinoong Laruja. An p b, ang ibig sabihin ngg "cagalanggalang" niny (Vuestra
Rever- encia)? an ang sa inyo'y nangyayari?ang mgg a tanng ngg dominico at ngg teniente,
na iba't ib ang taas ngg voces. Cay dumarting dito ang lubhng maraming mgg a sacun!
Tinatangklik ngg mgg a pinn ang mgg a "hereje"[62] laban sa mgg a "ministro" ngg Dios[63]! ang i
pinagpatuloy ngg franciscano na ipinagtutumas ang canyng malulusog na
mgg a panuntc. An p ba ang ibig ninyng sabihin?ang mulng itinanng ngg abot ngg kilay
na teniente na anyng titindig. Na cung an ang big cong sabhin?
ang inulit ni Fr. Dmaso, na lalong inilacs ang voces at humarp sa teniente.Sinasabi co
ang ibig cong sabihin! Ac, ang ibig cong sabihi'y pagca itinatapon ngg cura sa canyng
libingg an ang bangcy ngg isng "hereje," sino man, cahi ma't ang hr ay walng
catuwirang makialm, at lal ngg walng catuwirang macapagparusa. At ngg ayo'y ang
isng "generalito"[64], ang isng generalito Calamidad[65] ...! Pr, ang canyng Carilagn[
66] (ang marilg bagng Gobernador General) ay Vice-Real Patrono[67],ang sigaw ngg tenient
e na nagtindg. An bang Carilagn Vice-Real Patrono[68] man!ang sagt ngg francis- ca
nong nagtindg din.Cung nangyari it sa ibng panaho'y kinaladcd sana siy ngg pabab sa
hagdanan, tulad ngg minsa'y guinaw ngg mgg a Capisanan ngg mgg a
fraile sa pusng na Gobernador Bustamante[69]. Ang mgg a panahng iyn ang tunay na panah
n ngg pananampalataya! Ipinauunaw co sa iny na di co maitutulot ... Ang "Canyang
Carilagn," ( ang marilg na Gobernador General) ang pinacacatawn ngg Canyng
Macapangyarihan, ang Hr[70]. An bang hr cung Roque[71] man! Sa ganng amin ay

walng ibng hr cung d ang tunay[72].... Tiguil!ang sigw ngg tenienteng nagbabal at
wari'y mandin ay nag-uutos sa canyng mgg a sundalo; inyng pagsisisihan ang laht
ninyng sinabi bcas din ay magbbigay sabi ac sa Canyang Carilagn!... Lacad na cay
ngg ayn din, lacad na cay!ang sagt ngg boong paglibc ni Fr. Dmaso, na lumapt sa
tenienteng nacasuntc ang camy.Acal ba ninyo't may suot acng hbito'y wal acng ...?
Lacad na cayo't ipahihram co pa sa iny ang aking coche! Naoow ang salitaan sa
catawatawang any. Ang cagalingg ang palad ay nakialam ang dominico.Mgg a guinoo!ang
sabi niyng taglay ang anyng may capangyarihan at iyng voces na nagdaraan sa ilng na
totoong nababagay sa mgg a fraile;huwag sana ninyng papagligwligawn ang mgg a bagay, at
howag namn cayng humnap ngg mgg a paglapastangg an sa walng makikita cay. Dapat
nating ibucd sa mgg a pananalit ni Fr. Dmaso ang mgg a pananalit ngg tao sa mgg a pananalit
ngg sacerdote. Ang mgg a pananalit ngg sacerdote, sa canyng
pagcasac- erdote, "per se"[73], ay hind macasasakt ngg loob canino man, sa pagca't mul sa l
ubs ngg catotohanan. Sa mgg a pananalit ngg tao, ay dapat gawn ang is pa
manding pagbabahagui: ang mgg a sinasabing "ab irato"[74], ang mgg a sinabing "ex- ore"
[75], datapuwa't hind "in corde"[76], at ang sinasabing "in corde". Ang mgg a sinasabing "in
corde" lamang ang macasasakt ngg loob: sacali't dating tinatagly
ngg "in meate"[77] sa isng cadahilanan, cung nasabi lamang "per accidens"[78], sa pagcaci
nitan ngg salitan, cung mayroong....
Ngg uni't aco'y "por accidens" at "por mi"[79] ay nalalaman co ang mgg a cadahilanan, pri
Sibyla!ang isinalabat ngg militar, na nakikita niyng siya'y nabibilot ngg gayng caraming mgg a
pag tatangg itangg i, at nangg angg anib siyng cung mapapatuloy ay siy pa ang lalbas na may
casalanan.Nalalaman co ang mgg a cadahilanan at papagtatangg iin ngg "cagalangg an p ninyo"
(papagtatangg itangg iin p ninyo). Sa panahng wala si pri Dmaso sa San Diego ay inilibng ngg
coadjutor[80] ang bangcy ngg isng tong totoong carapatdapat ...; op, totoong carapatdapat
; siya'y macilan cong ncapanayam, at tumloy ac sa canyng bahay. Na siya'y hindi
nangg umpisl cailan man, at iyn bag'y an? Ac ma'y hindi rin nangg ungg umpisl, ngg uni't
sabihing nagpacamaty, iya'y isng casinungg alingg an, isng paratang. Isng tong gaya
niyng may isng anc na lalaking kinabubuhusan ngg boong pag-irog at mgg a pag-asa, isng
tong may pananampalataya sa Dios, na nacacaalm ngg canyang mgg a catungculang dapat
ganapn sa pamamayan, isng tong mapagmahl sa capurihn at hindi sumisinsay
sa catuwiran, ang ganyng tao'y hind nagppacamatay. Ito'y sinasabi co, at hind co sinasabi
ang mgg a ibng aking iniisip, at kilanlng utang na loob sa akin ngg "cagalangg an" p niny. At
tinalicdn ang franciscano at nagpatuloy ngg pananalit: Ngg magcgayo'y ngg magbalic ang
curang it sa bayan, pagcatapos na maali- pust ang coadjutor, ang guinawa'y ipinahucay ang
bangcy na iyn, ipinadala sa labs ngg libingg an, upang iban hindi co maalaman cung saan. Sa
caruwagan nang bayang San Diego'y hindi tumutol; tunay ngg a't iilan lamang ang nacaalam,
walang camag-anac ang nasir, at na sa Europa ang canyang bugtng na anc;
ngg uni't nabalitaan ngg Gobernador General, at palibhasa'y tong may dalisay na ps,
ay hiningg i ang caparusahn ... at inilipat si pri Dmaso sa lalong magaling na bayan. It ngg
lamang ang nangyari. Ngg ayo'y gawn ngg "iny pong cagalangg n" ang pag- tatangg itangg i. At
pagca sabi nit'y lumay sa pulutng na iyn. Dinramdam cong hind co sinsadya'y
nbanguit co ang isng bagay na totoong mapangg anib ani pr Sibylang may pighat.
Datapuwa't cung sa cawacasa'y nakinabang naman cay sa pagpapalt-bayan.... An bang
pakikinabangg in! At ang nawwal sa mgg a paglipat ... at ang mgg a papel ... at ang mgg a ... at
ang laht ngg mgg a nliligwn?ang isinalabat na halos nauutl ni Fr. Dmaso na hindi
macapagpiguil ngg galit. Untiunting nanag-li ang capisanang iyn sa dating
catahimican. Nangg agsidatng ang ib pang mgg a tao, caacby ang isng matandng
castilng pily, matams at mabat ang pagmumukh, nacaacay sa bsig ngg isng
matandng babaeng filipinang pun ngg cult ang buhc, may mgg a pint ang mukh at
nacasuot europea. Sila'y sinalubong ngg bating catoto ngg naroroong pulutng, at nangg agsiup
sa
tab ngg ating mgg a cakilala ang Doctor De Espadaa at ang guinoong asawa
niyang "doctora" na si Doa Victorina. Doo'y napapanood ang ilng mgg a "periodista"[81] at mgg
a "almacenero"[82] na nangg agpaparoo't parito at walng maalamang gawn. Ngg uni't
masasabi p ba ninyo sa akin, guinoong Laruja, cung anng tao cay ang may ar ngg bahay?
ang tanng ngg binatang mapul ang buhc.Aco'y hind pa naipapakilala sa cany[83].
Ang sabihana'y umals daw, ac ma'y hindi co pa siy nakikita. Dito'y hind cailangg anang
mgg a pagpapakilala!ang isinabd ni Fr. D- maso,Si Santiago'y isng tong mabat. Isang
tong hindi nactuclas ngg plvorang idinugtong ni Laruja. Cay p namn, guinoong
Laruja!ang sinabi sa malambing na pagsisi ni Doa Victorinang nag-aabanico.Paano p
bang matutuclasan pa ngg abang iyn ang plvora, ay alinsunod sa sabi'y natuclasan na ito ngg
mgg a insc na malaong panahn na?
Nang mgg a insc? Nasisir b ang isip ninyo?ang sabi ni Fr. Dmaso, Tumahn ngg
cay! Ang nactuclas ngg paggaw ngg plvora'y isang franciscano, is sa aming samahan, Fr.
Hind co maalaman Savalls, ngg siglong ... icapit! Isang franciscano! Marahil nagung
misionero sa China, ang pr Savalls na iyanang itinutol ngg guinoong babae na hind
ipinatatalo ngg gayongayon lamang ang canyang mgg a isipan.
Marahil Schwartz[84] ang ibig p ninyong sabihin, guinoong babaeang itinugn namn ni
Fr. Sibyla, na hind man lamang siya tintingnan. Hind co maalaman; sinabi ni Fr. Dmasong
Savalls: wal acng guinaw cung d inulit co lamang ang canyang sinalit. Magalng!
Savalls Chevs, eh an ngg ayon? Hind dahil sa isng letra ay siya'y maguiguing insc!ang
mulng sinaysay na nayyamot ang franciscano. At ngg icalabing-apat na siglo at hind ngg
icapitang idinugtng ngg dominico, na ang anyo'y parang sinsala ang camalan at ngg
pasakitan ang capalaluan niyong isng fraile. Mabuti, datapuwa't hind sa paglalabis
cumulang ngg isng siglo'y siya'y maguiguing dominico na! Ab, howag p sanang magalit
ang cagalangg n p ninyo!ani pr Siby- lang ngg umngg it.Lalong magalng cung siya ang
nactuclas ngg paggaw ngg plvora, sa pagca't sa gayo'y naibsan na niya sa pagcacapagod sa
gayng bagay ang canyang mgg a capatd.
At sinasabi p ninyo, pr Sibyla, na nangyari ang bagay na iyn ngg ical- abng apat na
siglo?ang tanng na malak ang nais na macatals ni Doa Victo- rinangg hind pa ngg
macapagcatawng tao na si Cristo? Pinalad ang tintanong na pumasoc sa salas ang
dalawang guinoo.
II. CRISOSTOMO IBARRA
Hind magagand at mabubuting bhis na mgg a dalaga upang pansinn ngg lahat, samp ni Fr.
Sibyla; hind ang crilagdilagang Capitan General na casama ang canyang mgg a ayudante
upang maals sa pagcatigagal ang teniente at sumalubong ngg ilang hacbng, at si Fr. Dmaso'y
magung tila nawal-an ngg dw: sila'y wal cung d ang "original" ngg larawang naca frac, na
tangg an sa camy ang isng binatang luks ang boong pananamit.
Magandang gab p, mgg a guinoo! Magandang gab p "among"[85]!ang unang sinabi ni
Capitang Tiago, at canyng hinagcan ang mgg a camy ngg mgg a sacerdote, na pawang nacalimot
ngg pagbebendicion. Inals ngg dominico ang canyang salamn sa mata upang mapagmasdan
ang bagong datng na binat at namumutl si Fr. Dmaso at nangddidilat ang mgg a mat.
May capurihan acng ipakilala p sa iny si Don Crisstomo Ibarra, na anc ngg nasir cong
caibigan!ang ipinagpatuloy ni Capitang Tiago.Bagong galing sa Europa ang guinoong ito,
at siya'y aking sinalubong. Umalingg awngg aw ang pagtatac ngg mringg ig ang pangg alang ito;
nalimutan ngg tenienteng bumat sa may bahay, lumapit siya sa binat at pinagmasdan niya
ito, mul sa paa hanggang ulo. Ito'y nakikipagbatian ngg mgg a ugaling salit ngg sandalng iyon
sa boong pulutng; tila mandin sa canya'y walang bagay na naiba sa guitn ngg salas na iyon,
liban na lamang sa canyang pananamt na itm. Ang canyang taas na higut sa caraniwan, ang
canyang pagmumukh, ang canyang mgg a klos ay pawang naghahalimuyac niyang cabataang
mainam na pinagsabay inaralan ang catawa't clolowa. Nababasa sa canyang mukhng bucs
at masay ang cauntng bacs ngg dugong castil na naaaninag sa isang magandng culay
caymanggui, na mapulapul sa mgg a pisngg i, marahil sa pagcpatira niya sa mgg a
bayang malalamg. Ab!ang biglang sinabi sa magalc na pagtatacang cura ngg
aking bayan! Si par Dmaso: ang matalic na caibigan ngg aking am! Nangg agtingg inang lahat
sa franciscano: ito'y hindi cumilos. Ac po'y pagpaumanhinan niny, aco'y nagcmali!ang
idinugtong ni Ibarra, na ga nahihiy na. Hind ca nagcmali!ang sa cawacasa'y naisagot
ni Fr. Dmaso, na sir
ang voces.Ngg uni't cailan ma'y hind co nagung caibigang matalic ang iyong am. Untiunting
iniurong ni Ibarra ang canyang camy na iniacmng humawac sa camy ni par Dmaso, at
tiningnan niya it ngg boong pangguiguilalas; lumingg n at ang nakita niya'y ang mabalasic na
any ngg teniente, na nagpapatuloy ngg pagmamasd sa canya. Bagongtao, cay po b ang
anc ni Don Rafael Ibarra? Yumucd ang binat. Ga tumindg na sa canyang silln si Fr.
Dmaso at tinitigan ang teniente. Cahimanawar dumatng cayong malualhat dito sa
inyong lupan, at magtam naw p cay ngg lalong magandang palad cay sa inyong ama!
ang sabi ngg militar na nangg ingg inig ang voces. Siya'y aking nakilala at ncapanayam, at
masasabi cong siya'y isa sa mgg a taong lalong carapatdapat at lalong may malinis na
capurihn sa Filipinas. Guinooang sagt ni Ibarrang nababagbag ang psang inyo
pong pagpuri sa aking am ay pumapaw ngg aking mgg a pag-alap-ap tungcol sa
caniyang kinahinatnang palad, na aco, na canyang anc ay di co pa napagttalos. Napun ngg
lh ang mgg a mat ngg matand, tumalicd at umals na daldl. Napag-isa ang binata sa
guitn ngg salas; at sa pagca't nawal ang may bahay, wal siyang makitang sa canya'y
magpakilala sa mgg a dalaga, na ang caramiha'y tinitingnan siya ngg may paglingg ap. Nang
macapag-alinlang may ilng minuto, tinungg o niya ang mgg a dalagang tagly ang
calugodlugod na catutubong kilos. Itulot ninyo sa aking lacdangg an coanyaang mgg a utos
ngg mahigpit na pakikipagcapwa tao. Pitng tan na ngg ayong umals ac rito sa aking bayan,
at ngg ayong aco'y bumalc ay hindi co mapiguilan ang nasang aco'y bumti sa
lalong mahalagang hiyas niya; sa canyang mgg a suplng na babae. Napilitan ang binatang
lumay roon, sa pagca't sino man sa mgg a dalaga'y walng nangg ahs sumagot. Tinungg o niya
ang pulutng ngg ilang mgg a guinoong lalaki, na ngg mmasid na siya'y dumarating ay
nangg agcabilog. Mgg a guinooanyamay isang caugalan sa Alemaniang pagca
pumaparoon sa isang capisanan, at walang masumpungg ang sa canya'y magpakilala sa mgg a
ib;
siya ang nagsasabi ngg canyng pangg alan at napakikilala, at sumasagot naman ang mgg a
causap ngg sa gayn ding paraan. Itlot p niny sa akin ang ganitng ugl; hind dahil sa ibig
cong dito'y magdal ngg mgg a asal ngg mgg a tag ibng lupain, sa pagca't totoong magaganda rin
naman ang ating mgg a caugalian, cung d sa pagca't napipilitan cong gawn ang gayong bagay.
Bumati na ac sa langg it at sa mgg a babae ngg aking tinubuang lp: ngg ayo'y ibig cong bumati
naman sa mgg a cababayan cong lalaki. Mgg a guinoo, ang pangg alan co'y Juan Crisstomo Ibarra
at Magsalin! Sinabi naman sa canya ngg canyang mgg a causap ang canicanilang
mgg a pangg alang humiguit cumulang ang pagca walang cabuluhan, humiguit cumulang ang
pagca hind nakikilala nino man. Ang pangg alan co'y A!ang sinabi't sucat ngg isang
binata at bahagya ngg yumucd. Bac po cay may capurihan acong makipagsalitaan sa
poetang ang mgg a sinulat ay siyng nacapagpanatili ngg marubdb cong pagsint sa
kinaguisnan cong bayan? Ibinalit sa aking hind na raw po cay sumusulat, datapuwa't hind
nila nasabi sa akin ang cadahilanan ... Ang cadahilanan? Sa pagc't hind tinatawag ang
daklang ningg as ngg isip
upang ipamalingcahod at magsinungg alng. Pinag-usig sa harp ngg hucm ang isang tao dahil
sa inilagy sa tul ang isang catotohanang hindi matututulan. Aco'y pinangg alanang poeta,
ngg uni hind aco tatawaguing ull. At mangyayari po bagang maipaunaw ninyo cung an
ang catotohanang yaon? Sinabi lamang na ang anac ngg len ay len din namn; cacaunti
na't siya'y ipinatapon sana. At lumay sa pulutng na iyn ang binatang may cacaibang
asal. Halos tamtacbo ang isng tong masay ang pagmumukh, pananamit filipino ang
suot, at may mgg a botones na brillante sa "pechera." Lumapit cay Ibarra, nakipagcamay sa
cany at nagsalit: Guinoong Ibarra, hinahangg ad cong mkilala co p cay; caibigan
cong matalic si Capitang Tiago, nakilala co ang inyng guinoong am ...; ang pangg alan co'y
Capitang Tinong, nannahan aco sa Tundng kinlalagyan ngg inyng bhay; inaasahan cng
pauunlacn niny ac ngg inyng pagdalaw; doon na p cay cumain bcas!
Bihg na bihg si Ibarra sa gayng calakng cagandahang loob: ngg umngg it si Capitang Tinong
at kinucuyumos ang mgg a camay. Salamat po!ang isinagt ngg boong lugd.Ngg uni't
pasasa San Diego po ac bcas ... Syang! Cung gayo'y sac na, cung cayo'y bumalc!
Hand na ang pagcain!ang bigy lam ngg isng lingcod ngg Caf "La Campana."
Nagpasimul ngg pagpasamesa ang panauhn, bag man nagpapa- manhc na totoo ang mgg a
babae, lalong lal na ang mgg a filipina.
III. ANG HAPUNAN
Jele jele bago quiere,[86] Tila mandn totoong lumiligaya si Fr. Sibyla: tahimic na lumalacad at
hind na nmamasid sa canyng nangg ingg ilis at manips na mgg a lab ang
pagpapawalng halag; hanggng sa marapating makipagusap sa pilay na si doctor De
Espadaa, na sumsagot ngg putl-putl na pananalit, sa pagct siya'y may pagc utl.
Cag- ulatgulat ang sam ngg loob ngg franciscano, sinisicaran ang mgg a sillang nacaha- hadlng
sa canyng nilalacaran, at hanggng sa sinic ang isng cadete. Hind nagkikikib ang
teniente; nagsasalitan ngg masay ang ib at canilng pinupuri ang cabutiha't casaganan ngg
haying pagcain. Pinacunot ni Doa Victorina, gayn man, ang canyng ilng; ngg uni't
caracaraca'y lumingg ng malak ang glit, cawangg is ngg natapacang ahas: mangyari'y
natuntungg an ngg teniente ang "cola" ngg canyng pananamt. Datapuwa't wal p b,
cayng mgg a mat?any. Mayroon p, guinoong babae, at dalawng lalng magalng cay
sa mgg a
mat niny; datapowa't pinagmmasdan co p iyang inyng mgg a cult ngg buhc ang
itinugn ngg militar na iyong hind totoong mpagparay sa babae, at sac lumay. Bag man
hind sinasadya'y capuw tumungg o ang dalawng fraile sa dyo ulunn ngg mesa, marahil sa
pagca't siyng pinagcaratihan nil at nangyari ngg
ang mahhintay, na tulad sa nangg agpapangg agaw sa isng ctedra[87]: pinupuri sa mgg a panan
alit ang mgg a carapatn at catasan ngg sip ngg mgg a capangg agw; datapua't pagdaca'y
ipinakikilala ang pabaligtad, at nangg ag-ungg ol at nangg ag-uupasal cung hind sil ang
macapagtam ngg canilng hangg d. Ucol p sa iny, Fr. Dmaso! Ucol p sa iny, Fr.
Sibyla! Cayo ang lalong unang cakilala sa bahay na it ... confesor ngg nasirang may bahay
na babae, ang lalong may gulang, may carapatn at may capangyarihan.... Matandng
matanda'y hind pa naman!ngg uni't cayo p naman ang cura nitong bayan!ang sagt na
matabang ni Fr. Dmasong gayn ma'y hind binibiti- wan ang silla.
Sa pagca't ipinag-uutos p niny'y ac'y sumusunod!ang iniwacs ni Fr. Sibyla. Aco'y
hind nag-uutos!ang itinutol ngg franciscanoaco'y hind nag- uutos! Umuup na sana si Fr.
Sibylang hind pinpansin ang mgg a pagtutol na iyn, ngg macasalubong ngg canyang mgg a mat
ang mgg a mat ngg teniente. Ang lalong mataas na oficial sa Filipinas, ayon sa caisipn ngg mgg a
fraile, ay totoong
malak ang cababaan sa isng uldog na tagapaglt ngg pagcain. "Cedant arma tog"[88], ani
Cicern sa Senado; "cedant arma cotae"[89] anang mgg a fraile sa Filipinas. Data- puwa't
mapitagan si Fr. Sibyla, caya't nagsalit:
Guinoong teniente, dito'y na sa mundo[90] po tayo at wal sa sambahan; nararapat po sa inyo
ang umup rito. Datapuwa't ayon sa any ngg canyang pananalita'y sa canya rin nauucol
ang upuang iyn, cahi't na sa mundo. Ang teniente, dahil yat ngg siya'y howag
mag- pacagambal, ngg huwag siyang umup sa guitn ngg dalawng fraile, sa
maiclng pananalita'y sinabing yaw siyang umup roon.
Aln man sa tatlng iyo'y hind nacaalaala sa may bahay. Nakita ni Ibarrang nanonood ngg
boong galc at nacangg it sa mgg a pagpapalamangg ang iyn sa upuan ang may bahay. Bakit
p, Don Santiago! hindi p b cay makikisalo sa amin?ani Ibarra. Ngg uni't sa lahat ngg mgg a
upuan ay may mgg a tao na. Hind cumacain si Lcu- lo[91] sa bahay ni Lculo. Tumahimic p
cay! howag cayng tumindg!ani Capitang Tiago, casabay ngg pagdidin sa balicat ni Ibarra.
Cay pa namn gumgaw ang pagdiri- wng na ito'y sa pagpapasalamat sa mahl na Vrgen
sa inyng pagdatng. Nag- pagaw ac ngg "tinola" dahil sa iny't marahil malaon ngg hind
niny
ntiticiman. Dinal sa mesa ang isng umasong malaking "fuente"[92]. Pagcatapos maibuln
g ngg dominico ang "Benedcte"[93] na halos wal sino mang natutong sumagot, nagpasimul
ngg pamamahagui ngg laman ngg fuenteng iyon. Ngg uni't ayawan cung sa isng pagcalibng iba
cayng bagay, tumam cay pr Dmaso ang isng pinggang sa guitn ngg maraming po at
sabw ay lumlangg oy ang isng hubd na lig at isng matigs na pacpc ngg inahng manc,
samantalang cumacain ang ib ngg mgg a hit at dibdb, lalong lal na si Ibarra, na nagcapalad
mapatam sa cany ang mgg a aty, balonbalonan at ib, pang masasarp na lamng loob ngg
inahng manc. Nakita ngg franciscano ang laht ngg it, dinurog ang mgg a po, humigop ngg
cauntng sabw, pinatung ang cuchara sa paglalagy at biglng itinulac ang pingga't inilay
sa canyng harapn. Nallibang namng totoo ang dominico sa pakikipagsalitan sa binatang
mapul ang buhc. Gaano pong panahng npaalis cay sa lupang ito?ang tanng ni
Laruja cay Ibarra. Pitng tan halos. !Aba! cung gay'y marahil, nalimutan na niny ang
lupang ito? Baligtd p; bag man ang kinaguisnan cong lupa'y tila mandin linilimot na ac,
siy'y lagu cong inaalaala. An po ang big ninyng sabihin?ang tanng ngg mapulng
buhc. Ibig cong sabhing may isang tan na ngg ayng hind aco tumtangap ngg ano mang
balit tungcol sa bayang it, hanggang sa ang nacacatulad co'y ang isang d tagaritong hind
man lamang nalalaman cung cailan at cung paano ang
pagcamatay ngg canyang ama. Ah!ang biglang sinabi, ngg teniente. At saan naroon p
cayo at hind cayo tumelegrama?ang tanong ni Doa Victorina.
Tumelegrama cami sa "Peinsula"[94] ngg cami'y pacasal. Guinoong babae; nitong huling
dalawang tao'y doroon aco sa dacong ibab ngg Europa, sa Alemania at sac sa Colonia
rusa. Minagaling ngg Doctor De Espadaa, na hangg ngg ayo'y hind nangg angg ahs magsalit,
ang magsabi ngg caunt: Na ... na ... nakilala co sa Espaa ang isang polacong tag, Va ...
Varsovia, na ang pangg ala'y Stadtnitzki, cung hind masam ang aking pagcatand; hind p b
niny siya nakikita?ang tanong na totoong kim at halos namumula sa cahihiyan. Marahil
pang matams na sagt ni Ibarrangg uni't sa sandalng it'y hind ko naaalaala siy.
Aba, hind siy maaring ma ... mapagcamal-an sa iba!ang idinugtng ngg Doctor na
lumacs ang loob.Mapul ang canyng buhc at totoong masamng mangg astl.
Mabubuting mgg a pagcacakilalanan; ngg uni't doo'y sa casaliwang palad ay hind aco
nagsasalit ngg isa man lamang wicang castl, liban na lamang sa ilang mgg a consulado. At
paano ang inyng guingawang pamumuhay?ang tanong ni Doa Vic- torinang
nagttaca. Guinagamit co p ang wc ngg lupang aking pinagllacbayn,
guinoong babae. Marunong po b naman cayo ngg ingls?ang tanong ngg dominicong
natira sa Hongkong at totoong marunong ngg "Pidggin-English"[95], iyang halo-halong masam
ng pananalit ngg wic ni Shakespeare[96] ngg anc ngg Imperio Celeste[97]. Natira acng
isang tan sa Inglaterra, sa casamahn ngg mgg a tong ingls lamang ang sinsalit.
At aln ang lupang lalong naibigan p niny sa Europa?ang tanng ngg binatang mapul
ang buhc. Pagcatapos ngg Espaa, na siyang pangg alaw cong Byan, aln man sa
mgg a lupan ngg may calayang Europa. At cay pong totoong maraming nalacby ... sabihin
niny, an p b ang lalong mahalagng bagay na inyong nakita?ang tanng ni
Laruja. Wari'y nag-isp-sp si Ibarra. Mahalagng bagay, sa anng cauculn? Sa
halimbaw ... tungcl sa pamumuhay ngg mgg a byan ... sa bhay ngg pakikipanaym, ang lcad
ngg pamamahal ngg byan, ang col sa religin, ang sa calahatn, ang cats, ang
cabooan.... Malaong nagdidilidili si Ibarra. Ang catotohanan, bgay na ipangguilals sa mgg a
byang iyan, cung ibubu- cod ang sariling pagmamalak ngg bawa't is sa canyng nacin....
Bago co
paroonan ang isng lupain, pinagsisicapan cong matals ang canyng historia,
ang canyng Exodo[98] cung mangyayaring masabi co it, at pagcatapos ang nasusunduan
co'y ang dapat mangyari: nakikita cong ang iguiniguinhawa ipinaghihirap ngg isng baya'y
nagmmul sa canyng mgg a calayan mgg a cadilimn ngg isip, at yamang gay'y
nanggagaling sa mgg a pagpapacahirap ngg mgg a namamayan sa icgagalng ngg calahatn,
ang sa canilang mgg a magugulang na pagca walang ibng iniibig at pinagsusumakitan cung d
ang sariling caguinhawahan. At wal ca na bagng nakita cung d iyn lmang?ang
itinanng na nagttawa ngg palibc ngg franciscano, na mul ngg pasimulan ang paghapon
ay hind nagssalita ngg an man, marahil sa pagc't siya'y nalilibang sa pagcain;
hind carapatdapat na iwalds mo ang iyong cayamanan upang wal cang maalaman cung d
ang bbahagyang bagay na iyn! Sino mang musms sa escuelaha'y nalalaman
iyn! Npatingg n na lamang sa cany si Ibarra't hind maalaman cung an ang sasabihin; ang
mgg a iba'y nangg agtitingg inan sa pagkatac at nangg angg anib na magcaroon ngg caguluhan.
Nagttapos na ang paghapon, ang "cagalangg n p ninyo'y busg na"ang issagot sana ngg
binat; ngg uni't nagpiguil at ang sinabi na lamang ay ang sumsunod:
Mgg a guinoo; huwg cayng magttaca ngg pagsasalitang casambahy sa akin ngg aming
dating cura; ganyn ang pagpapalagy niy sa akin ngg ac'y musms pa, sa pagc't sa
cany'y para ring hind nagdaraan ang mgg a tan; datapowa't kinikilala cong utang na loob, sa
pagc't nagpapaalaala sa aking lubs niyng mgg a raw na madals pumaparoon sa aming
bhay ang "canyng cagalangg n", at canyng pinaunlacan ang pakikisalo sa pagcain sa mesa
ngg aking am. Sinulyp ngg dominico ang franciscano na nangg angg atal. Nagpatuloy
ngg pananalit si Ibarra at nagtindg: Itulot niny sa aking ac'y umals na, sa pagc't
palibhasa'y bago acng datng at dahil sa bcas din ay aco'y alis, marami pang totoong
ggawn acng mgg a bgay-bgay. Natapos na ang pinacamahalag ngg paghapon, caunt
lamang cung aco'y uminm ngg alac at bahagy na tumtikim ac ngg mgg a licor. Mgg a guinoo,
mtungcol naw ang laht sa Espaa at Filipinas! At ininm ang isng copitang alac na
hanggng sa sandalng iy'y hind sinsalang. Tinularan siy ngg Teniente, ngg uni't hind
nagsasabi ngg an man. Howg p cayng umals!ang ibinulng sa cany, ni Capitang
Tiago. Drating na si Mara Clara: sinund siy ni Isabel. Paririto ang sa byang bgong
cura, na santong tunay. Paririto ac bcas bago ac umals. Ngg ayo'y may ggawin acng
mahalagng pagdalaw. At yumao. Samantala'y nagluluwal ngg sam ngg loob ang
franciscano. Nakita na niny?ang sinasabi niy sa binatang mapul ang buhc na
ip- inagcucucumpas ang cuchillo ngg himagas. Iy'y sa pagmamataas! Hind
nil maipagpaumanhng sil'y mapagwicaan ngg cura! Ang acal nil'y mgg a taong
may cahulugn na! Iyn ang masamng nacucuha ngg pagpapadal sa Europa ngg mgg a bt!
Dapat ipagbawal iyn ngg gobierno. At ang teniente?ani Doa Victorinang nakikicamp sa
franciscanosa boong gabng ito'y hind inals ang pagcucunt ngg pag-itan ngg canyng mgg a
kilay; magalng at tayo'y iniwan! Matand na'y teniente pa hangg ngg ayn! Hind malimutan
ngg guinoong babae ang pagcacabanggut sa mgg a cult ngg canyng buhc at ang
pagcacayapac sa "encaonado" ngg canyng mgg a "enagua." Ngg gabng ya'y casama ngg mgg a
ib't ibng bagay na isinusulat ngg binatang
mapul ang buhc sa canyng librong "Estudios Coloniales," ang sumsunod: "Cung an't
macahihilahil sa casayahan ngg isng pigung ang isng liig at isng pacpc sa pinggn ngg
tinola." At casama ngg mgg a iba't ibng paunw ang mgg a ganit:"Ang taong lalong walng
cabuluhn sa Filipinas sa isng hapunan casayahan ay ang nagpapahapon nagpapafiesta:
macapagpapasimul sa pagpa- palayas sa may bahay at mananatili ang laht sa boong
capanatagn.""Sa mgg a calagayan ngg ayn ngg mgg a bagay bagay, halos ay isng cagalingg ang
sa canil'y g- gawin ang huwg paalisn sa canilng lupan ang mgg a filipino, at huwg
man lamang turan silng bumasa"....
IV. HEREJE AT FILIBUSTERO
Nag-aalinlangg an si Ibarra. Ang hangg in sa gab, na sa mgg a buwng iy'y caraniwang may
calamign na sa Maynil, ang siyng tila mandn pumaw sa canyng noo ngg manips na lap
na doo'y nagpadilm: nagpugay at humingg . Nagdaraan ang mgg a cocheng tila mgg a kidl't,
mgg a calesang pupahang ang lacad ay naghhingg al, mgg a nagllacad na tag ib't ibng
nacin. Tagly iyng paglacad na hind nangg agcacawangg is ang hacbng, na siyng
nagpapakilala sa nati- tilihan sa walng mgaw, tinungg o ngg binat ang dacong plaza ngg
Binundc, na nagpapalingg ap-lingg ap sa magcabicabil na wari'y ibig niyng cumilala ngg an
man. Yao'y ang mgg a dating daan at mgg a dating bhay na may mgg a pintng put at azul at mgg a
pader na pinintahn ngg put cung dil caya'y mgg a anyng ibig tularan ang batng "granito"
ay masam ang pagcachuwad; nananatili sa campanario ngg simbahan ang canyng rels na
may cartulang cups na; iyn ding mgg a tindahan ngg insc na iyng may marurumng tabing
na nsasampay sa mgg a varillang bacal, na pinagbalibalicuc niy isng gab ang is sa mgg a
varillang iyn, sa pakikitulad niy sa masasama ang pagcaturong mgg a bt sa Maynil: sino
ma'y walng nagtowd niyn.
Marahan ang lacad!ang ibinulng, at nagtuly siy sa daang Sacrista. Ang mgg a nagbbili
ngg sorbete ay nananatili sa pagsigw ngg : Sorbeteee! mgg a huepe rin ang siyng pang-ilaw ngg
mgg a dating nangg agttindang insc at ngg mgg a babaeng nagbbili ngg mgg a cacanin at mgg a
bungg ang cahoy. Cahangg ahangg !ang sinabi niyit rin ang insc na may pitng tan
na, at ang matandng babae'y ... siy rin! Masasabing nanaguinip ac ngg gabng it sa pitng
tang pagca pa sa Europa!.. at Santo Dios! nananatili rin ang masamang pagclagay ngg bat,
na gaya rin ngg aking iwan! At naroroon pa ngg a't nacahiwalay ang bat sa "acera" ngg linlicuan
ngg daang San Jacinto at daang Sacrista. Samantalang pinanonood niy ang catacatacng
pananatiling it ngg mgg a bhay at ib pa sa byan ngg walng capanatilihn, marahang dumap
sa canyng balicat ang isng camy; tumunghy siy'y canyng nakita ang matandng
Teniente na minmasdang siyng halos nacangg it: hind na tagly ngg militar yang
mabalasic niyng pagmumukh, at wal na sa cany yang mgg a kilay na totoong canyng
ikinatatangg sa ib. Bagongtao, magpacaingg at cay! Mag-aral p cay sa inyng am
ang sinabi niy. Ipatawad p niny; ngg uni't sa acal co'y inyng pinacamahl ang
aking am; maaar p bang sabihin niny sa akin cung ano ang canyng kinhi- natnan?ang
tanng ni Ibarra na siy'y minmasdan. Bakit? hind p b niny nalalaman?ang tanng
ngg militar. Itinanng co cay Capitng Tiago ay sumagt sa aking hind niy sasabihin cung d
bcas na. Nalalaman po b niny, sacal? Mangyari bag, na gaya rin namn ngg laht!
Namaty sa bilangguan! Umudlt ngg isng hacbng ang binat at tinitigan ang Teniente.
Sa bilangguan? sinong namaty sa bilangguan?ang itinatanng. Ab, ang iny pong
am, na nbibilangg!ang sagt ngg militar na may cauntng pangguiguilals.
Ang aking am ... sa bilangguan ... napipit sa bilangguan? An p ang wic niny?
Nakilala p b niny ang aking am? Cay p ba'y ...? ang itinanng ngg binat at hinawacan
sa brazo ang militar. Sa acal co'y hind ac nmamal; si Don Rafael Ibarra. Siy ngg a,
Don Rafael Ibarra!ang marahang lit ngg binat. Ang boong sip co'y iny pong nalalaman
na!ang ibinulng ngg militar, na pusps ngg habg ang any ngg pagsasalit, sa canyng
pagcahiwatig sa nangyayari sa clolowa ni Ibarra; ang acal co'y inyng ...; ngg uni't tapangg an
niny ang inyng loob! dito'y hind mangyayaring magtamng capurihn cung hind
nabibilangg! Dapat cong acaling hind p cay nagbbir sa akinang mulng sinabi
ni Ibarra ngg macaraan ang ilng sandalng hind siy umimic! Masasabi p b niny sa akin
cung bakit siy'y nasasabilangguan? Nag-anyng nag-iisip-isip ang militar. Ang aking
ipinagttacang totoo'y cung bakit hind ipinagbigay alam sa iny ang nangyayari sa inyng
familia.
Sinasabi sa akin sa canyng hulng sulat, na may isng tan na ngg ayn, na huwg daw
acng maliligalig cung d niya ac sinusulatan, sa pagc't marahil ay totoong marami siyang
pinakikialamn; ipinagtatagubilin sa aking magpatuloy ac ngg
pag-aaral ... at benebendiconan ac! Cung gay'y guinaw niy ang sulat na iyn sa iny,
bago mamatay; hind malalao't mag-isang tan ngg siy'y aming inilibng sa inyng bayan.
Anng dadahilana't nbibilangg ang aking am? Sa cadahilanang totoong nacapagbbigay
puri. Ngg uni't sumama p cay sa aki't ac'y paroroon sa cuartel; sasabihin c hangg gng tayo'y
lumalacad. Cumapit p cay sa aking brazo. Hind nangg ag-imican sa loob ngg sandal; may
anyng nagdidilidili
ang matand at wari'y hinhingg i sa canyng "perilla,"[99] na hinihimashimas, na mag- paalaala
sa cany. Cawangg is ngg lubs p ninyng pagcatalastsang ipinasimul ngg pagsasalit
ang am p niny'y siyng pangg ulo ngg yaman sa boong lalawigan, at bag man iniibig siy't
iguinagalang ngg marami, ang mgg a ib'y pinagtatamnan namn siy ngg masamng loob,
kinainguitn. Sa casaliwang palad, camng mgg a castilang naparito sa Filipinas ay hind namin
inuugal ang marapat naming ugalin: sinasabi co it, dahil sa is sa inyng mgg a nunong lalaki
at gayn din sa caaway ngg
inyng am. Ang walng lict na paghahalihalil, ang capangg itan ngg asal ngg mgg a matataas na
pn, ang mgg a pagtatangkilic sa di marapat, ang camurahan at ang caiclan ngg paglalacbay-
bayan, ang siyng may sla ngg laht; pumaparito ang lalong masasam sa Pennsula, at cung
may isng mabat na mparito, hind nalalao't pagdaca'y pinassam ngg mgg a tagarito rin. At
inyng talastasng maraming totoong caaway ang inyng am sa mgg a cura at sa mgg a
castl. Dito'y sandalng humint siy. Ngg macaraan ang ilng buwn, bhat ngg cay po'y
umals, nagpasimul
na ang saman ngg loob nil ni pr Dmaso, na d co masabi ang tunay na cadahilanan.
Binbigyang casalanan siy ni pr Dmasong hind raw siy nagcucumpisal: ngg una'y dating
hind siy nangg ungg umpisal, gayn ma'y magcabigan silng matalic, na marahil natatandaan
pa p niny. Bucd sa rito'y totoong dalisay ang capurihn ni Don Rafael, at higut ang
canyng pagcabanl sa maraming nangg agcu- cumpisal at nangg agpapacumpisal: may
tintunton siy sa canyng sariling isng cahigpithigpitang pagsund sa atas ngg magandng
asal, at madals sabihin sa akin, pagca nsasalit niy ang mgg a smang it ngg loob:
"Guinoong Guevara, sinasampalatayanan po b ninyng pinatatawad ngg Dios ang isng
mabigt na casalanan, ang isng cusang pagpaty sa cpuw to, sa halimbw, pagc,
nasabi na sa isng sacerdote; na to rin namng may catungculang maglihim ngg sa
cany'y sinasaysay, at matacot msanag sa infierno, na siyng tinatawag na pagsi- sising

"atricion"? Bucod sa duwag ay walng hiyng pumapanatag? Ib ang aking sapantah
tungcl sa Diosang sinasabi niysa ganng akin ay hind nasa- sawat ang isng casam-an
ngg casam-an din, at hind ipinatatawad sa pamamag- itan ngg mgg a walng cabuluhng pag-iyc
at ngg mgg a paglilims sa Iglesia." At in- illagy niy sa akin ang ganitng halimbw:"Cung
aking pinaty ang isng am ngg familia, cung dahil sa catampalasanan co'y nabao't nlugam
sa capighatan ang isng babae, at ang mgg a masasayng musms ay nagung mgg a dukhng
ulila, mababayaran co cay ang walng hanggang Catowiran, cung aco'y cusang
pabitay, ipagcatiwal co ang lhim sa isng mag-iingg at na howag mhayag, maglims sa mgg a
cura na siyng hind tunay na nangg agcacailangg an, bumil ngg "bula de com- posicin,"
tumangg istangg is sa gab at araw? At ang bao at ang mgg a
ulila? Sinasabi sa akin ngg aking "conciencia"[100] na sa loob ngg cya'y dapat acng humalili
sa tong aking pinaty, ihandg co ang aking boong lacs at hanggng aco'y nabubuhay, sa
icgagalng ngg familiang itng ac ang may gaw ngg pagcapahamac, at gayn man, sino ang
macapagbibigay ngg capalt ngg pagsint ngg am?" Ganyn ang pangg angg atuwiran ngg iny
pong am, at ang an mang guinagawa'y isi- nasangayong lgu sa mahigpit na palatuntunang
it ngg wags na caasaln, at masasabing cailn ma'y hind nagbigy pighat canino man;
baligtd, pinagsisicapan niyng pawin, sa pamamag-itan ngg magagandng gaw, ang mgg a
tangg ing casawan sa catuwirang, ayon sa cany'y guinaw raw ngg canyng mgg a nun.
Datapuwa't ipanumbalic natin sa canyng samaan ngg loob sa cura, ang mgg a pagca- caalit na
ito'y lumlubh; binbangguit siy ni pr Dmaso buhat sa plpito, at cung d tinutucoy siy
ngg boong liwanag ay isng himal, sa pagca't sa caugalian ngg paring iy'y mahihintay ang
laht. Nakikinikinita co nang masam ang caha- hangganan ngg bagay na it. Muling
humntng sandali ang matandng Teniente. Nagllibot ngg panahn iyn ang isng nagung
sundalo sa artillera, na pinaals sa hucb dahil sa malabis na cagaspangg n ngg canyng sal at
dahil sa camangmangg ang labis. Sa pagca't kinacailangg an niyng mabuhay, at hindi
pahintulot sa cany ang magtrabajo ngg mabigt na macasisir ngg aming capurihan[101], nag-
tam siy, hind co alm cung sino ang sa cany'y nagbigy, ngg catungculang pagca
maniningg il ngg buws ngg mgg a carruaje, calesa at ib pang sasacyn. Hind tumanggp ang ab
ngg an mang tr, at pagdaca'y napagkilala ngg mgg a "indio" ang bagay na it: sa ganang
canil'y totoong cahimahimal, na ang isang castil'y hind marunong bumasa't sumulat.
Pinaglilibacan ang culang palad, na pinagbabayaran ngg cahihiyan ang nsisingg il na buws, at
nalalaman niyng siy ang hantungg an ngg libc, at ang bagay na it'y lalong nacraragdag ngg
dating masam at magaspng niyang caugalan. Sadyang ibinibigay sa cany ang mgg a sulat
ngg patumbalc; nag- papaconwar siya namng canyang binabasa, at bago siy pumifirma
cung san
nakikita niyang walng sulat, na ang parang kinahig ngg manc na canyng mgg a letra'y siyng
larawang tunay ngg canyng cataohan; linlangg ap niy ang masasaclp na cairingg ang iyn,
ngg uni't nacacasingg il siy, at sa ganitng calagayan ngg canyang loob ay hindi siy gumagalang
canino man, at sa inyng ama'y nakipagsagutan ngg lubhang mabibigat na mgg a
salit. Nangyari isng araw, na samantalang pinagpipihitpihit niy ang isng papel na ibinigy
sa cany sa isng tindahan, at ibig niyng mlagay sa tuwd, nag- pasimulng kinawayn ang
canyng mgg a casamahan ngg isng batang nanasoc sa escuela, magtaw at itro siya ngg dalir.
Nariringg ig ngg tong iyn ang mgg a tawanan, at nakikita niyng nagssaya ang libc sa mgg a d
makikibuing mukh ngg nangg aroroon; naubos ang canyang pagtitiis, biglng pumihit at
pinasimulang hinagad ang mgg a batang nangg agtacbuhan, at sumsigaw ngg "ba," "be," "bi,"
"bo," "bu." Pinagdimln ngg galit, at sa pagca't hind siya mang-abot, sa canil'y inihalibas
ang canyng bastn, tinamaan ang is sa lo at nbulagt; ngg magcagayo'y hinan- dulong ang
nasusubasob at pinagtatadyacn, at aln man sa nangg agsisipanood na nanglilibac ay hind
nagcaroon ngg tapang na mamag-itan. Sa casamaang palad ay nagdaraan doon ang inyng
am. Napoot sa nangyari, tinacb ang maniningg il na castil, hinawacan siy sa brazo at
pinagwicaan siy ngg mabibigt. Ang castilng marahil ang tingg n sa laht ay mapul na,
ibinuhat ang camy, ngg uni't hind siy binigyang panahn ngg inyong am, at tagly iyng lacs
na nagccanul ngg pagca
siy'y ap ngg mgg a vascongado ... anng ib'y sinuntc daw, anng ib nam'y nag- casiy, na
lamang sa pagtutulac sa cany; datapowa't ang nangyari'y ang tao'y umg, napalay ngg
ilng hacbng at natumbng tumam, ang lo sa bat. Mati- wasay na ibinangg on ni Don Rafael
ang batang may sugat at canyng dinal sa
tribunal[102]. Sumuca ngg dug ang naguing artillerong iyn at hind na natauhan, at namaty
pagcaraan ngg ilng minuto. Nangyari ang caugalan, nakialm ang justicia, piniit ang inyng
am, at ngg magcagayo'y nangg agsilitw ang mgg a lihim na
caaway. Umuln ang mgg a paratang, isinumbng na siy'y filibustero at hereje: ang maguing "h
ereje" ay isng casawang palad sa laht ngg lugar, lalong lalo na ngg
panahng iyng ang "alcalde"[103] sa lalawiga'y isng taong nagpaparangg alang siy'y mapam
- intacasi, na casama ang canyng mgg a allang nagdrasal ngg rosario sa simbahan ngg malacs
na pananalit, marahil ngg marinig ngg lahat at ngg makipagdasal sa canya; datapuwa't ang
magung filibustero ay lalong masam cay sa magung "hereje," at masam pang lal cay sa
pumaty ngg tatlng mniningg il ngg buws na marunong bumasa, sumulat at marunong
magtangg tang. Pinabayan siy ngg laht, sinamsm ang canyng mgg a papel at ang canyng
mgg a libro. Isinumbng na siy'y tumtanggap ngg "El Correo de Ultramar" at ngg mgg a
peridicong gling sa Madrid; isinumbng siya, dahil sa pagpapadal sa iny sa Suiza alemana;
dahil sa siy'y nsamsaman ngg mgg a sulat at ngg larawan ngg isng paring binitay, at ib pang
hind co maalaman. Kinucunan ngg maisumbng ang laht ngg bgay, samp ngg
paggamit ngg brong tagalog, gayng siy'y nagmul sa dugng castil[104]. Cung naguing
ib sana ang inyng am, marahil pagdaca'y nacawal, sa pagc't may isng mli- cong
nagsaysy, na ang ikinamaty ngg culang palad na maniningg il ay mul sa
isng "congestin"[105]; ngg uni't ang canyng cayamanan, ang canyng pananalig sa catuwira
n at ang canyng galit sa laht ngg hind naaayon sa cautusn sa catuwiran ang sa canyng
nangg agpahamac. Ac man, sacali't malak ang aking casuclamn sa pagluhog sa paggaw ngg
magalng nino man, humarp ac sa Capitn General, sa hinalinhan ngg ating Capitn General
ngg ayn; ipinaliwanag co sa canyng hind mangyayaring magung "filibustero" ang
tumatangkilik sa laht ngg castilang dukh naglalacbay rito, na pinatutuloy sa canyng bahay
at pinacacain at ang sa canyng mgg a ugt ay tumtacbo pa ang mapagcandiling dugng
castl; nawalng cabuluhng isagt co ang aking lo, at ang manump ac sa
aking carukhan at sa aking capurihng militar, at wal ac ngg nasunduan cung d mag- pakita
sa akin ngg masamng pagtanggp, pagpakitan ac ngg lalong masam
sa aking pagpapaalam at ang pamagatn ac ngg "chilado"[106]! Humint ang matand ngg
pananalit upang magpahingg , at ngg canyng mahi- watigan ang hind pag-imc ngg canyng
casama, na pinakikinggan siy'y hind siy tintinguan, ay nagpatuloy: Nakialam ac sa
usapn sa cahingg ian ngg inyng am. Dumulg ac sa bantg na abogadong filipino, ang
binatang si A; ngg uni't tumanggu sa
pagsasanggalang."Sa akin ay matatalo"ang wic sa akin.Panggagalingg an

ang pagsasanggalng co ngg isng bagong sumbong na laban sa cany at marahil ay laban sa
akin. Pumaroon p cay cay guinoong M, na masilacbng man- alumpt, taga Espaa at
lubhng kinaaalang-alangg anan. "Gayn ngg a ang aking guinaw, at ang balitang abogado ang
nangg asiwa sa "causa" na ipinagsanggalang ngg boong catalinuhan at caningningg n. Datapwa't
marami ang mgg a caaway, at ang il'y mgg a lhim at hind napagkikilala. Sagan ang mgg a
sacsng sabut, at ang canilng mgg a paratang, na sa ibang lugar ay mawawal-ang cabuluhn
sa isng salitang palibc patuy ngg nagssanggalang, dito'y tumitibay at tumtigas. Cung
nasusunduan ngg abogadong mawalng cabuluhn ang canilng mgg a bintng,
sa pagpapakilala ngg pagcacalabn-lban ngg canicanilang saysy at ngg mgg a saysy nilng
sarili, pagdaca'y lumlabas ang mgg a ibng sumbng. Isinusumbng nilng nangg amcm siy ngg
maraming lp, hiningg n siyng magbayad ngg mgg a casiran at mgg a caluguihng nangyari;
sinabi nilng siya'y nakikipagcaibigan sa mgg a tulisn, upang pagpitaganan nil ang kanyng
mgg a pananm at ang canyng mgg a hayop. Sa cawacasa'y nagulng totoo ang usapng iyn, na
an pa't ngg magung isng
tan na'y walng nagcacawatasng sino man. Napilitang iwan ngg "alcade"[107] ang canyng
catungculan, hinalinhn siy ngg ibang, ayon sa balita'y, masintahin sa catuwiran, ngg uni't sa
casaliwang palad, ito'y ilng buwn lamang nanatili roon, at ang napahalili sa cany'y
napacalabis naman ang pagca maibigun sa mabuting cabayo.
Ang mgg a pagtitiis ngg hirap, ang mgg a sam ngg loob, ang mgg a pagdarlit sa bilangguan,
ang canyng pagpipighat ngg canyng mapanood ang gayng caraming gumaganti ngg
catampalasanan sa guinaw niy sa canilng mgg a cagalingg an, ang siyng sumir sa catibayan
ngg canyng catawang bacal, at dinapan siy, niyng sakt na ang libingg an lamang ang
nacagagamot. At ngg matatapos na ang laht, ngg malapit ngg tamuhn niy, ang cahatulng
siy'y walng casalanan, at hind catotohanang siy'y caaway ngg Bayang Espaa, at di siy,
ang may sala ngg pagcamaty ngg mniningg il, namaty sa bilanggang wal sino man sa
canyng tab. Dumatng ac upang mapanood ang pagcalagt ngg canyng hiningg . Tumiguil
ngg pananalit ang matand; hindi nagsalit si Ibarra ngg an man. Samantala'y dumatng sil
sa pintan ngg cuartel. Humint ang militar, iniabt sa cany ang camy at nagsabi: Binat,
ipagtanng niny cay Capitang Tiago ang mgg a paliwanag. Ngg ay'y magandng gab p!
Kinacailangg an cong tingnn cung may nangyayaring an man. Walng imc na hinigpt na
mairog ni Ibarra ang payat na camy ngg Teniente, at hind cumikibo'y sinundn ngg canyng
mgg a mat it, hanggng sa d na m- tanaw.
Marahang bumalc at nacakita siy ngg isng nagdaraang carruaje; kinawayn niya ang
cochero: Sa Fonda ni Lala!ang sinabing bahagy na mawatasan. Marahil nanggaling it
sa calabozoang inisip ngg cochero sa canyng sarili, sac hinaplit ngg ltigo ang canyng mgg a
cabayo.
V. ISANG BITUIN SA GABING MADILIM
Nanhc si Ibarra sa canyng cuarto, na nasadacong ilog, nagpatihulg sa isng silln, at

canyng pinagmasdn ang boong abt ngg tingg in, na malak ang natatanaw, salamat sa
nacabucs na bintan. Totoong maliwanag, sa caramihan ngg ilaw, ang catapt na bhay sa
cabilng ibayo, at dumrating hanggng sa canyng "cuarto" ang mgg a masasayng tnig
ngg mgg a instrumentong may cuerdas ang caramihan.Cung hind totoong gul ang canyng
isip, at cung siy sana'y maibigung macaalam ngg mgg a guingaw ngg capow to'y marahil
ninais niyng mapanood, sa pamamag-itan ngg
isng gemelos[108], ang nangyayari sa kinalalagyn ngg gayng caliwanagan; marahil canyng
hinangg an ang is, riyn sa mgg a cahimhimalng napapanood, is riyn sa mgg a talinghagang
napakikita, na maminsanminsang ntitingnan sa mgg a malalakng teatro sa Europa, na sa
marahan at caayaayang tnig ngg orquesta ay nakikitang sumisilang sa guitn ngg isng uln
ngg ilw, ngg isng bumbugsong agos ngg mgg a diamante at guint, sa isng crikitdkitang
mgg a pamuti, nababalot ngg lubhng
manips at nangg angg aninag na gasa ang isng diosa, ang isng "silfide"[109] na lumalacad
na halos hind sumasayad ang paa sa tinatapacan, naliliguid at inagaapayanan
ngg maningning na sinag: sa canyng pagdatng ay cusang sumisilang ang mgg a bulaclc,
nagbbigay galc, ang mgg a sayw, nangg apupucaw ang matimys na
tug- tugan, at ang mgg a pulutng ngg mgg a dablo, mgg a ninfa[110], mgg a stiro[111], mgg a gnio[1
12], mgg a zagala[113], mgg a ngel mgg a pastor ay sumsayaw, guinagalaw ang mgg a pandereta,
nangg agpapaliguidliguid at inihahandog ngg bawa't is sa paanan ngg diosa ang cancanilng
alay. Napanood sana ni Ibarra ang cagandagandahang dalagang timbng at matowd ang
pangg angg atawn, tagly ang mainam na pananamt ngg mgg a anc na babae ngg Filipinas, na
nangguguitn sa nacaliliguid na sarisaring to na masasayng cumikilos at
nangg agcucumpasan. Diy'y may mgg a insc, mgg a castil, mgg a filipino mgg a militar, mgg a cura,
mgg a matatandng babae, mgg a dalaga, mgg a bagongtao, at ib pa. Na sa tab ngg diosang iyn si
pr Dmaso, at si pr Dmaso'y ngg umngg iting catulad ngg isng nasacaluwalhatan; si Fr.
Sibyla ay nakikipagsalitaan sa cany, at iniaayos ni Doa Victorina sa canyng
pagcaganda- gandang buhc ang isng tuhog na mgg a perla at mgg a brillante, na cumkislap
ngg sarisaring kinng ngg culay ngg bahaghr. Siy'y maput, npacaput marahil, ang mgg a
matng halos laguing sa ibab ang tingg n ay pawang nangg agpapakilala ngg isng clolowang
clinislinisan, at pagc siy'y ngg umngg it at ntatanyag ang canyng mapuput at malilt na
mgg a ngg pin, masasabing ang isng rosa'y
bulaclc lamang ngg cahoy, at ang garing ay pangg il ngg gadya[114] lamang. Sa pag-itan ngg nangg
angg aninag na damt na pia at sa paliguid ngg canyng maput at linalic na lig ay
"nangg agkikisapan," gaya ngg sabi ngg mgg a tagalog, ang masasayng mgg a mat, ngg
isng collar na mgg a brillante. Isng lalaki lamang ang tila mandin hind dumaram- dam ngg
canyng maningnng na akit: it'y isng bat pang franciscano, payt, nannilaw, putlin, na
tintanaw na d cumikilos ang dalaga, buhat sa
maly, cawngg is ngg isng esttua[115], na halos hind humhingg . Datapuwa't hind nakikita
ni Ibarra ang laht ngg it: napapagmasdan ngg canyng mgg a mat ang ibng bagay. Nacculong
ang isng munting luang ngg apat na hubd at maruruming pader; sa is sa mgg a pader, sa
dcong itas ay may isng "reja"; sa ibabaw ngg maram at casuclamsuclam na yapacn ay
may isng bang, at sa ibabaw ngg bang ay isng matandng lalaking naghhingg al; ang
matandng lalaking nahihirapan ngg paghingg ay inililingg ap sa magcabicabil ang mgg a mata
at umiiyac na ipinangg ungg usap ang isng pangg alan; nag-isa ang matandng
lalaki; manacanacang nriringg ig ang calansng ngg isng tanical isng buntng- hiningg ng
naglalampasan sa mgg a pader ... at pagcatapos, doon sa maly'y may isng masayng
pigung, hlos ay isng mahalay na pagcacatow; isng binata'y nagttawa, ibinubuhos ang
lac sa mgg a bulaclc, sa guitn ngg mgg a pagpupuri at sa mgg a tangg ing tawanan ngg mgg a ib. At
ang matandng lalaki'y catulad ngg pagmumukh ngg a canyng am! ang binata'y camukh
niy at canyng pangg alan ang pangg alang ipinangg ungg usap na casaby ang tangg is! It ang
nakikita ngg culang palad sa canyng harapn.
Nangg amaty ang mgg a law ngg catapt na bhay, humint ang msca at ang caingg ayan,
ngg uni't nririnig pa ni Ibarra ang cahapishapis na sigw ngg canyng am, na hinahanap ang
canyng anc sa canyng catapusng horas. Inihihip ngg catahimicn ang canyng hungcag na
hiningg a sa Maynil, at war mandi'y natutulog ang laht sa mgg a bsig ngg wal; nriringg ig na
nakikipaghaln- hinan ang talaoc ngg manc sa mgg a relj ngg mgg a campanario at sa mapanglw
na sigw na "alerta" ngg nayyamot na sundalong banty; nagpapasimul ngg pag- sungg aw ang
capirasong bown; wari ngg a'y nangg agpapahingg aly na ang laht; si Ibarra man ay natutulog na
ri't marahil ay napagl sa canyng malulungcot na mgg a caisipn sa paglalacby. Ngg uni't
hind tumutulog, nagppuyat, ang batang franciscanong hind pa nalalaong nakita nating hind
cumikilos at hind umimic. Napapatong ang sco sa palababahan ngg durungg awan ngg canyng
"celda" at sal ngg plad ngg camy ang putlai't payt na mukh, canyng pinanonood sa
maly ang isng bituing numningning sa madilm na langg it. Namutl at nawal ang bituwin,
nawal rin ang mgg a bahagyng snag nang nagppatay na bown; ngg uni't hind cumilos ang
fraile sa canyng kinlalagyan: niyao'y minamsdan niy, ang malayong abt ngg
tingg ing napapaw sa ulap ngg umaga sa dacong Bagumbayan, sa dacong dagat na
ngugu- laylay pa.
VI. CAPITANG TIAGO Sundin namn ang loob mo dito sa lupa! Samantalang natutulog nag-
aagahan ang ating mgg a guinoo'y si Capitang Tiago ang ating pag-usapan. Cailn ma'y hind
tayo nagung panauhn niy, wal ngg a tayong catuwiran catungculang siy'y pawalng
halag at huwg siyng pansinn, cahi't sa mahalagng capanahunan. Palibhasa'y pandc,
maliwanag ang culay, bilg ang catawn, at ang mukh, salamat sa saganang tab, na
alinsunod sa mgg a nallugod sa cany'y galing daw sa langg it, at anng mgg a caaway niy'y
galing daw sa mgg a dukh, siy'y mukhng bt cay sa tunay niyng gulang: sino ma'y
maniniwalang tatatlompo't limang tan lamang siy. Tong banl ang laguing any ngg
canyng pagmumukh ngg panahng nangyayari ang sinasaysay namin. Ang bo ngg canyng
long bilg, maliit at nalalaganapan ngg buhc na casing itm ngg luyong, mahab sa dacong
harapn at totoong maicl sa licuran; hind nagbabago cailn man ngg any ang canyng mgg a
matang malilit man ay d singkt na gaya ngg sa insc, mahayap na hind sapt ang
canyng ilng, at cung hind sana pumangg it ang canyng bibg, dahil sa napacalabs
na pagmamascada niy at pagngg ngg , na sinisimpan ang sap sa isng pisngg , na siyng
nacasisir ngg pagcacatimbang ngg tabas ngg mukh, masasabi naming totoong magalng ang
canyng paniniwal at pagpapasampalatayng siy'y magandng lalaki. Gayn mang
napapacalabis ang canyng pananabaco't pagngg ngg ay nananatiling mapuput ang canyng
mgg a sariling ngg ipin, at ang dalawang ip- inahirm sa cany ngg dentista, sa halagng
tiglalabing dalawang piso ang
bawa't is. Ipinalalagay na siy'y is sa mgg a lalong mgg a mayayamang "propietario"[116] sa Bi
nundc, at is sa lalong mgg a pangg ulong "hacendero"[117], dahil sa canyng mgg a lp sa
Capampangg an at sa Laguna ngg Bay, lalonglal na sa bayan ngg San Diego, na doo'y itinataas
tan tan ang buwis ngg lp. Ang San Diego ang lalong naiibigan niyng byan, dahil sa
caligaligayang mgg a pliguan doon, sa balitang sabungg n, sa mgg a hind niy nalilimot na
canyng naaalaala: doo'y ntitira siy ngg dalawng buwn sa bawa't isng tan, ang
cadalian. Maraming mgg a bhay si Capitang Tiago sa Santo Cristo, sa daang Anloague at sa
Rosario. Siy't isng insc ang may hawc ngg "contrata" ngg opio at hind ngg a cailangg ang
sabhing sil'y nangg agtutub ngg lubhng malak. Siy ang nagpapacain sa mgg a bilangg sa
Bilibid at nagpapdala ngg dam sa maraming mgg a pangg ulong bhay sa Maynil; dapat
unawing sa pamamag-itan ngg "contrata." Casund niy
ang laht ngg mgg a pinun, matalin, magalng makibagay at may pagcapangg ahs, pagc
nauucol sa pagsasamantal ngg mgg a pagc ilng ngg ib; siy ang tangg ing pinangg angg anibang
capangg agw ngg isng nagngg angg alang Perez, tungcl sa mgg a "arriendo" at mgg a "subasta" ngg
mgg a sagutin pangg angg atungculang sa towi na'y
ip- inagcacatiwl ngg Gobierno ngg Filipinas sa mgg a camy ngg mgg a "particular"[118]. Cay ngg a't
ngg panahng nangyayari ang mgg a bagay na it, si Capitang Tiago'y isng taong sumasaligaya;
ang ligaya bagng macacamtan sa mgg a lupang iyn ngg isng tong maliit ang bo ngg lo:
siy'y mayaman, casund ngg Dios, ngg Gobierno at ngg mgg a to. Na siy'y casund ngg Dios,
it'y isng bagay na hind mapag-aalinlangg anan: halos masasabing marapat sampalatayanan:
walng cadahilanan upang mcagalit ngg mabat na Dios, pagc magalng ang calagayan sa
lp, pagc sa Dios ay hind nakikipag-abot-usap cailn man, at cailn ma'y hind
nagpapautang sa Dios ngg salap. Cailn ma'y hind nakipag-usap sa Dios, sa pamamag-itan ngg
mgg a pananalangg in, cahi't siy'y na sa lalong malalakng mgg a pagcaguipt; siy'y mayaman at
ang canyng salap ang sa cany'y humahalili sa pananalangg in. Sa mgg a misa at sa mgg a
"rogativa'y" lumalng ang Dios ngg mgg a macapangyarihan at mgg a palalong mgg a sacerdote.
Lumalng ang Dios, sa canyng walng hanggng cabaitan, ngg mgg a dukh, sa iguiguinhawa
ngg mgg a mayayaman, mgg a dukhng sa halagng piso'y macapagdarasal ngg cahi't labing anim
na mgg a misterio at
macababasa ngg laht ngg mgg a santong libro, hanggng sa "Biblia hebrica" cung daragdagan
ang bayad. Cung dahil sa isng malakng caguipita'y manacnacng kinacailangg an ang mgg a
saclolo ngg calangg itan at walng makita agd cahi't isng candilang pul ngg insc, cung
magcagayo'y nakikiusap na siy sa mgg a santo at sa mgg a santang canyng pintacasi, at
ipinangg angg ac sa canil ang maraming bagay upang sil'y mapilitan at lubs
mapapaniwalaang tunay na magalng ang canyng mgg a hangg d. Datapuwa't ang totoong ll
niyng pinangg angg acuan at guinganapan ngg mgg a pangg ac ay ang Virgen sa Antipolong
Nuestra Seora de la Paz y Buen Viaje; sapagc't sa ilng may caliliitang mgg a santo'y hind ngg a
lubhng gumganap at hind rin totoong nag-uugaling mahl ang tong iyn; ang cadalasa'y
pagc kinamtn na niy ang pinipita'y hind na muling ngugunt ang mgg a santong
iyn; tunay ngg a't hind na namn sil mulng liniligalig niy, at cung sacali't napa- panaho'y
talasts ni Capitng Tiagong sa calendario'y maraming mgg a santong walng guingaw sa
langg it marahil. Bucd sa roo'y sinasapanth niyng malak ang capangyariha't lacs ngg Virgen
de Antipolo cay sa mgg a ibng Virgeng may dal mang bastng pilac, mgg a Nio Jess na
hub't hubd may pananamt, mgg a escapulario, mgg a cuints pamigks na cuero
("correa"): marahil ang pinagmu- mulan nit'y ang pagc hindi mpalabir ang Guinoong
Babaeng iyn,
mpagmahal sa canyng pangg alan, caaway ngg "fotografa"[119], ayon sa sacristn mayor sa
Antipolo, at sac, pagca siya'y nagagalit daw ay nangg ngg itim na cawangg is ngg luyong, at
nanggagaling namn sa ang ibng mgg a Virgen ay may calambutn ang ps at
mapagpaumanhin: talasts ngg may mgg a tong iniibig pa ang isng haring
"absolu- to"[120] cay sa isng haring "constitucional"[121], cung hind nriyan si Luis Catorce[
122] at si Luis Diez y Seis[123], si Felipe Segundo[124] at si Amadeo Primero[125]. Sa cadahila
nan ding it marahil cay may nakikitang mgg a insc na di binyagan at sampng mgg a castilang
lumalacad ngg paluhd sa balitang sambahan; at ang hind lamang napag-uuss pa'y ang cung
bakit nangg agtatanan ang mgg a curang dal ang salap ngg casindcsindc na Larawan, napasa
sa Amrica at pagdatng doo'y napaccasal. Ang pintuang iyn ngg salas, na nattacpan ngg
isng tabing na sutl ay siyng daang patungg sa isng maliit na capilla pnalangg inang d
dapat mawal sa
alin mang bhay ngg filipino: naririyan ang mgg a "dios lar"[126] ni capitan Tiago, at sinasabi
naming mgg a "dios lar," sa pagca't lalong minamgaling ngg guinoong
ito ang "politeismo"[127] cay sa "monoteismo"[128] na cailan ma'y hind niy naabt ngg pag-
iisip. Doo'y may napapanood na mgg a larawan ngg "Sacra Familia"[129] na pawang garing mul,
sa ulo hangang dibdib, at gayon din ang mgg a dacong dulo ngg mgg a camy at paa, cristal ang
mgg a mat, mahahab ang mgg a pilc mat at cult at culay guint ang mgg a buhc,
magagandng yr ngg escultura sa Santa Cruz. Mgg a cuadrong pintado ngg leo ngg mgg a
artistang taga Pc at taga Ermita, na ang naro- roo'y ang mgg a pagpapasakt sa mgg a santo,
ang mgg a himal ngg Vrgen at iba pa; si Santa Lucang nacatitig sa langg it, at hawc ang sng
pinggng kinalalagyan ngg
dalaw pang matng may mgg a pilc-mat at may mgg a klay, na catulad ngg
napapanood na nacapint sa "tringulo" ngg Trinidad sa mgg a "sarcfago egipcio"[130]; si
San Pascual Baylon, San Antonio de Padua, na may hbitong guingn at pinagmmasdang
tumatangg is ang isng Nio Jess, na may damit Capitan
Gen- eral, may tricornio[131], may sable at may mgg a botang tulad sa sayw ngg mgg a musms
na bat sa Madrid: sa ganng cay Capitan Tiago, ang cahulugan ngg gayng any'y cahi't
idagdg ngg Dios sa canyng capangyarihan ang capangyarihan ngg isng Capitang General sa
Filipinas, ay paglalaruan din siy ngg mgg a franciscano, na catulad ngg paglalar sa isng
"mueca" larauang taotauhan. Napapanood din doon ang isng San Antonio Abad, na may
isng baboy sa tab, at ang sip ngg carapatdapat na Capitan, ang baboy na iy'y
macapaghihimalng gaya rin ni San Antonio, at sa ganitng cadahilana'y hind siy,
nangg angg ahs tumawag sa hayop na iyn ngg "baboy" cung d "alg ngg santo seor San
Antonio;" isng San Francisco de Ass na may pitng pacpc at may hbitong culay caf, na
nacapatong sa ibabaw ngg isng San Vicente, na wal cung d ddalawang pacpac, ngg uni't may
dal namng isng cornetn; isng San Pedro Mrtir na biyc ang ulo, at tangg an ngg isng d
binyagang nacaluhod ang isng talibng ngg tulisn, na na sa tabi ngg isng San Pedro na
pinuputol ang taingg a ngg isng moro, na marahil ay si Malco, na nangg angg atlabi at napapahindc
sa sakt, samantalang tumatalaoc at
namamayagpag ang sasabungg ing nacatuntong sa isng haliguing "drico"[132], at sa bagay n
a ito'y inaacal ni Capitang Tiago, na nacararating sa paguigung santo ang tumag at
gayon din ang mtag. Sino ang macabibilang sa hucbng iyn ngg mgg a larawan
at macapagsasaysay ngg mgg a canicanyng tngg o't mgg a cagalingg ang doo'y nati- tipon?!Hind
ngg a magcacasiyang masabi sa isng captulo lamang! Gayn ma'y sasabihin din namin ang
isng magandang San Miguel, na cahoy na dinorado at pinintahn, halos isng metro ang tas:
nangg angg atb ang arcngel, nanglilisic ang mgg a mata, cunt ang noo at culay rosa ang mgg a
pisngg ; nacasuot sa caliwng camay ang isng calasag griego, at iniyayamb ngg canan ang
isang kris joloano, at handang sumugat sa namimintacasi sa lumapit sa cany, ayon sa
nahihiwatigan sa canyng acm at pagtingg ng hind ang tungg o'y sa demoniong may buntt at
may mgg a sungg ay na ikinacagat ang canyng mgg a pangg il sa bintng dalaga ngg arcngel. Hind
lumalapit sa cany cailn man si Capitang Tiago, sa tacot na bac maghi- mal. Mamacailn
bagng gumalw na parang buhy ang hind lamang iisng larawan, cahi't anng
pagcapangg itpangg it ang pagcacgawang gaya ngg mgg a nanggagaling sa mgg a carpintera sa
Paete, at ngg mangg ahiy at magcamt caparusahn ang mgg a macasalanang hind
nananampalataya? Casabihng may isng Cristo raw sa Espaa, na nang siy'y tawaguing
sacs ngg mgg a nangg ac sa pagsinta, siy'y sumang-ayo't nagpatotoo, sa pamamag-itan ngg
minsang pagtangg ngg lo sa harp ngg hucm; may isng Cristo namng tinanggl sa
pagcapc ang canang camy upang yacapin si Santa Lutgarda; at an? hind ba nababasa ni
Capitang Tiago sa isng maliit na librong hind pa nalalaong inilalathal, tungcol sa isng
pagseser- mong guinaw sa pamamag-itan ngg tinangg tangg at kinumpscumps ngg isng
larawan ni Santo Domingo sa Soriano? Walng sinabing an man lamang salit ang santo;
ngg uni't naacal inacal ngg sumulat ngg librito, na ang sinabi ni Santo Domingo sa canyng
mgg a tinangg tangg at kinumpscumps ay ipinagbibigay
alm ang pagcatapos ngg santinacpn[133] Hindi ba sinasabi namng malaki ang pamamag
ngg isng pisngg i cay sa cabil ngg Virgen de Luta ngg bayan ngg Lip at capol ngg putic ang mgg a
laylayan ngg canyng pananamt? Hindi b it'y lubs na pagpapa- totoong ang mgg a mahl na
larawa'y nagpapasial din nam't hind man lamang itinataas ang canilng pananamt, at
sinsactan din namn sil ngg bagang, na cung magcabihira'y tayo ang dahil? Hindi b
namasdn ngg canyng sariling
matang maliliit ang laht ngg mgg a Cristo sa sermn ngg "Siete Palabra"[134] na gumgalaw ang
lo at tumatangg ong macaitl, na siyng nacaaakit sa pagtangg is at sa mgg a pagsigw ngg laht
ngg mgg a babae at ngg mgg a calolowang mahabaguing talagng mgg a taga langg it? An pa?
Napanood din namn naming ipinakikita ngg pri sa mgg a nakkinig ngg sermn sa cany sa oras
ngg pagpapanaog sa Cruz cay Cristo ang isng panyng pun ngg dug, at cam sana'y tatangg is
na sa malaking pagcaw, cung di lamang sinabi sa amin ngg sacristan, sa casaliwang palad ngg
aming clolowa, na iyn daw ay bir lamang: ang dugng iyon-anya-ay sa inahng manc, na
pagdaca'y inihaw at kinain, baga ma't Viernes Santo ... at ang sacristan ay matab. Si
Capitang Tiago ngg a, palibhasa'y taong matalin at banl, ay nag-iingg at na huwag lumapit
sa Krs ni San Miguel.Lumay tayo sa mgg a pangg anib!ang sinasabi niy sa canyng sarili
nalalaman co ngg isng arcngel; ngg uni't hind, wal acong tiwal!
wal acong tiwal! Hind dumaran ang isng tang hind siy nakikidal sa pagpasa
Antipolong malaki ang nagugugol, na ang dal'y isng orquesta: cung nroroon na'y
pinag- cacagulan niy ang dalaw sa lubhng maraming mgg a misa de graciang guingaw sa
boong tatlng siym, at sa mgg a ibng araw na hind guingaw ang pagsisiym, at nallig
pagcatapos sa bantg na "batis" bucl, na ayon sa pinasasam- palatayana'y nalig roon ang
mahl na larawan. Nakikita pa ngg mgg a mapamintacasing to ang mgg a bacs ngg mgg a pa at
ang hilahis ngg buhc ngg Vrgen de la Paz sa matigs na bat, ngg pigan niy ang mgg a buhc na
iyn, an pa't walng pinag- ibhan sa aln mang babaeng gumagamit ngg langg is ngg niyg, at
para manding patalm ang canyng mgg a buhc, cung dili cay'y diamante at walng pinag-
ibhn sa may sanlibong tonelada ang bigt. Ibig sana naming ihaplt ngg cagulatgulat
na larawan ang canyng mahl na buhc sa mgg a mat ngg mgg a tong mapamintacasing it,
at canyng tuntungg an ang canilng dil lo.Don sa tab rin ngg bucl na iyn ay dapat
cumain si Capitang Tiago ngg inihaw na lechn, dalg na sinigng sa mgg a dahon ngg
alibangbang, at ib pang mgg a lutong humigut cumulang ang sarp. Mahiguthigut sa apat na
raang piso ang nagugugol sa cany sa dalawng misang iyn, datapuwa't maipallagay na
mra, cung pag-iisip-isipin ang capurihng tinatmo ngg In ngg Dios sa mgg a ruedang apy, sa
mgg a cohete, sa mgg a "berso," at cung babalacbalakin ang pakinabang na kinkamtan sa bong
isng
tan dahil sa mgg a misang it. Ngg uni't hind lamang sa Antipolo guinagaw niy ang canyng
maingg ay na pamimintacasi. Sa Binundc, sa Capampangg an at sa bayan ngg San Diego:
pagc magsasabong ngg manc na may malalakng pustahan, nagppadala siy sa cura
ngg mgg a salapng guintng col sa mgg a misang sa cany'y magpapl, at tulad sa
mgg a romanong nangg agttanong muna sa canilng mgg a "augur"[135] bago makipaghamoc, na
pinacacaing magalng ang canilng mgg a sisiw na iguinagalang; pinagtatanungg an din ni
Capitang Tiago ang canyng sariling mgg a "augur"; ngg uni't tagly ang mgg a pagbabagong hatol
ngg mgg a panahn at ngg mgg a bagong catotohanan. Pinagmmasdan niy ang ningg as ngg mgg a
candl, ang soc ngg incienso, ang voces ngg sacerdote at ib pa, at sa laht ngg bagay
pinagsisicapan niyng mahi- watigan ang canyng maguiguing palad. Pinaniniwalaang bihirang
matalo
si Capitng Tiago sa mgg a pakikipagpustahan, at ang canyng manacnacang pagcat- alo'y
nagmmul sa mgg a cadahilanang ang nagmisa'y nammalat, cacaunti
ang mgg a law, masebo ang mgg a "cirio"[136], napahal cay ang isng achoy sa mgg a salapn
g ipinagpamisa, at ib pa: ipinaaninaw sa cany ngg celadon ngg isng Cofrada, na ang gayng
pagcpalihis ngg palad ay mgg a pagtikm lamang sa cany ngg Langg it, at ngg lalong mapapagtibay
siy sa canyng pananampalataya at pimim- intacasi. Kinallugdan ngg mgg a cura, iguinagalang
ngg mgg a sacristn, sinusy ngg magcacandilng insc at ngg mgg a castillero, si Capitang Tiago'y
lumiligaya sa
religin dito sa lup, at sinasabi ngg mgg a matataas at banal na mgg a tong sa langg it man daw ay
malak rin ang lacs ngg canyng capangyarihan. Na siy'y csund ngg Gobierno, ang baga'y
na it'y hind dapat pag alinlangg anan, bag man tla mandn may cahirapang it'y mangyari.
Walng cyang umsip ngg an mang bagong bagay, naggalac na sa canyng casalucuyang
pamumuhay, cailn ma'y laguing laang tumalima sa catapustapusang Oficial quinto sa laht
ngg mgg a oficina, maghandg ngg mgg a htang jamn, mgg a capn, mgg a pavo, mgg a bungg ang choy
at halamang gling sa Sunsng sa alin mang panahn ngg isng tan. Cung nriringg ig niyng
sinasabing masasam ang mgg a tunay na lahing filipino, siyng hind nagpapalagay sa sariling
d siy dalisay na tagalog, nakikip- intas siy at ll pa manding masam ang canyng
guinagawang pagpul; sacali't ang pinipintasa'y ang mgg a mestizong insc mestizong castil,
siy
nama'y nakkipintas, marahil sa pagca't inaacal na niyng siy'y dalisay na "ibero"[137]: siy
ang unaunang pumupuri sa laht ngg mgg a pagpapabuws, lalo't cung sa licuran nit'y naamo'y
niyng may "contrata" isng "arriendo." Lgui ngg may hand siyng mgg a orquesta upang
bumat at tumapt sa canino mang mgg a gobernador, mgg a alcalde, mgg a fiscal, at iba pa, sa
canilng mgg a caarawn ngg santong calagy, caarawn ngg capangg anacan, pangg angg anc
pagcamaty ngg isng camag-anac, sa maiclng salit'y ang an mang pagbabagong lacad ngg
pamumuhay na caraniwan. Nagppagaw ngg mgg a tulng pangpuri sa mgg a tong sinabi na, ngg
mgg a himnong
ipinagdriwang ang "mabait at mairog na Gobernador; matapang at mapagsicap na Alcalde, na

pinaghahandaan sa langg it ngg palma ngg mgg a banl" ( palmeta) at iba't iba pang mgg a
bagay. Nagung Gobernadorcillo siy ngg "gremio" ngg mgg a "mestizong sangley", bag man
maraming nagsitutol, sa pagca't hind siya nil ipinallagay na mestizong insic. Sa dalawng
tang canyng pangg angg apita'y nacasir siy ngg sampng frac, sampng sombrerong de copa
at anim na bastn: ang frac at sombrero de copa'y sa Ayuntamiento, sa Malacanyng at sa
cuartel; ang sombrero de copa at ang frac ay sa sabungg an, sa pamilihan, sa mgg a procesin, sa
mgg a tindahan ngg mgg a insc, at sa ilalim ngg sombrero at sa loob ngg frac ay si Capitang Tiagong
nagpapawis at nag- eesgrima ngg bastng may borlas, na nag uutos, naghuhusay at guinugulo
ang laht, tagly ang isng cahangg ahangg ng casipagan at isng pagcamatimtimang lal pa
manding cahangg ahangg . Cay ngg a't ipinalalgay ngg mgg a punong macapangyarihang siy'y
isng magaling na to, cagandagandahan ang pso, payp, mpagpacumbab, masunurin,
mapagpakitang loob, na hind bumabasa ngg an mang libro peridicong galing sa Espaa,
bag man magalng mag-wcang castl; ang tingg in sa cany, nil'y tulad sa pagmamasd ngg
isng abng estudiante sa gasgs na tacn ngg canyng lum ngg zapato, pakilng dahil sa any
ngg canyng paglacad:Naguiguing catotohanan, sa calagayan niy, ang casabihn ngg
mgg a cristianong "beati pauperis spiritu"[138] at ang caraniwang casabihng "beati
possidentes"[139], at mangyayaring maipatungcol sa cany yang mgg a sabing griego na

anng ib'y mal ang pagcacahulog sa wicang castil: "Gloria Dios
en las alturas y paz los hombres de buena voluntad"[140]! sa pagca't ayon sa makikita
natin sa mgg a susunod dito, hind casucatng magcaroon ang to ngg magandng calooban
upang sumapyap. Ang mgg a d gumagalang sa religi'y ipinallagay siyng halng;
ipinallagay siy ngg mgg a dukhng walng aw, tampalasan, ma- pagsamantala ngg cahirapan
ngg capuw, at ipinallagay naman ngg mgg a mababab sa canyng siy'y totoong malabis
umalipin at mapagpahirap. At ang mgg a babae? Ah, ang mgg a babae! Umaalingg awngg aw ngg d
cawas ang mgg a paratang, na naririnig sa mgg a mahihirap na mgg a bhay na pawid, at
pinagsasabihang may naririnig daw na mgg a taghy, mgg a hagulhl, na manacnacang may
casamang mgg a uh ngg isng bagong caaanc. Hind lamang isang dalaga ang itinutur ngg
daliring ma- pagsapantah ngg mgg a namamayan: malamlm ang mat at looy na ang dibdib
ngg gayng dalaga. Ngg uni't hind nacabbagabag ngg canyng pagtulog ang laht ngg it; hind
nacaliligalig ngg canyng catahimican ang sino mang dalaga; isng matandng babae ang
siyang nacapagpapahirap ngg canyng loob, isng matandng babaeng nakikipagtaasan sa
cany ngg pamimintacasi na nagung dapat magtam sa maraming cura ngg lalong malalaking
pagpupuri at pagpapaunlc cay sa mgg a kinamtn niy ngg panahng siy'y guingaling. May
banl na pag-uunahng ikingagaling ngg Iglesia si Capitang Tiago at sac ang babaeng baong
itng pagmamanahan ngg mgg a capatd at ngg mgg a pamangkn, tulad namn sa pag-aagawn ngg
mgg a vapor sa
Capangpangg ang pinakikinabangg an ngg mgg a tong byan. Naghandg si Capitang Tiago sa
isng Vrgeng aln man ngg isang bastng plac na may mgg a esmeralda at mgg a topacio? Cung
gay'y pagdaca'y nagpapagaw namn si Doa Patrocinio sa platerong si Gaudinez ngg isng
bastng guint na may mgg a brillante. Na nagtay si Capitang Tiago ngg isng arcong may
dalawng mukh, may balot na damt na pinabintgbintg, may mgg a salamn, mgg a globong
cristal, mgg a lmpara at mgg a araa, handg sa procesin nang naval? Cung gay'y
magpapatay namn si Doa Patrocinio ngg isng arcong may apat na mukh, matas ngg
dalawng vara sa arco ni Capitang Tiago at lalong marami ang mgg a btin at ib pang sarisaring
mgg a pamuti. Pagc nagcgayo'y guinagamit namn ni Capitang Tiago ang canyng
lalong naggawang magalng, ang bagay na canyng ikinatatangg : ang mgg a misang may mgg a
bomba't ib pang pangpasayng guinagamitan ngg plvora, at pagnangyari it'y kincagat ni
Doa Patrocinio ngg canyng mgg a ngg idngg id ang canyng lb, sa pagca't palibhasa'y totoong
mayamutin ay hind niy matiis ang "repique" ngg mgg a campan, at lal ngg kinallupitan niy
ang ugong ngg mgg a putucan. Samantalang si Capitang Tiago'y ngg umngg it ay nag-iisip naman si
Doa Patrocinio ngg paggant, at pinagbabayaran niy ngg salap ngg mgg a ib ang lalong
magagaling na magsermng hirang sa limng mgg a capisanan ngg mgg a fraile sa Maynil, ang
lalong mgg a balitang mgg a cannigo sa Catedral, at samp ngg mgg a Paulista, at ngg mangg ag
sermn
sa mgg a dakilang araw tungcl sa mgg a saysayin sa Teologa[141], na lubhang malalalim sa mgg a
macasalanang walng nalalaman cung d wicang tind lamang. Nmasid ngg
mgg a cacamp ni Capitang Tiago, na si Doa Patrocinio'y nacacatulog

samantalang nagsesermon, at sinasgot namn sil ngg mgg a cacampi ni Doa Patrocinio, na
ang serm'y bayd na, at sa ganang cany'y ang pagbabayad ang siyng lalong mahalag.
Sa ctapustapusa'y lubs na iguinup si Capitang Tiago ni Doa Patrocinio, na naghandg sa
isng simbahan ngg tatlng andas na pilac, na dinorado, na ang bawa't isa'y pinagcagugulan
niy ngg mahigut na tatlng lbong piso. Hinihintay ni Capitang Tiago na bawa't araw ay titiguil
ngg paghingg a ang matandng babaeng it, matatalo cay ang lim anim na usapn sa
paglilincd lamang sa Dios; ang casamaang palad ay ipinagcsanggalang ang mgg a usaping
iyn ngg lalong magagalng na abogado sa Real Audiencia, at tungcl sa canyng bhay,
walng sucat na mapanghawacan sa cany ang sakt, ang cawangg is niy'y cawad na patalm,
marahil ngg may mapanghinularan ang mgg a clolowa, at cumacapit dito sa bayan ngg
luhang gaya ngg mahigpit na pagcapit ngg gals sa balt ngg to. Umaasa ang mgg a cacamp
ni Doa Patrociniong pagcamaty nito'y maguiguing "canonizada"[142], at si Capi- tang Tiago
ma'y ssamba sa cany sa mgg a altar, bagay na sinasang-ayunan ni Capi- tang Tiago at
canyng ipinangg angg aco, mamaty lamang agd. Gayn ngg ang calagayan ni Capitang Tiago
ngg panahng iyn. Tungcl sa panahng nacaraa'y siy'y bugtng na anc ngg isng mag-
aasucl sa Malabng mayaman din namn ang pagcabuhay, ngg uni't npacaramot, na an pa't
hind nagcagugol ngg isng cuarta man lamang sa pagpapaaral sa canyng anc, caya't
nagung alil si Santiaguillo ngg isang mabat na dominico na pinagsicapang itur ang laht ngg
maitutur at nalalaman niy. Ngg magttamo na si Santiago ngg caligayahng siy'y tawaguing
"lgico", sa macatuwd bag'y ngg siy'y mag-aaral na ngg "Lgica",
[143] ang pagcamaty ngg sa cany'y nagtatangkilc, na sinundn ngg pagcamaty ngg canyng
am, ang siyng nagbigy wacs ngg canyng mgg a pag-aaral, at ngg magcgayo'y napilitang
siyng mangg asiw sa paghahanap-buhay. Nag-asawa siy sa isng magandng dalagang taga
Santa Cruz, na siyng tumulong sa cany sa pagyaman, at siyng sa cany'y nagbigy ngg
pagcaguinoo. Hind nagcsiya si Doa Pia Alba sa pamimili ngg azcal, caf at tn: ninais
niyng magtanm at umani, at bumil ang dalawng bagong casl ngg mgg a lp sa San Diego,
at mul niyao'y nagung caibigan na siy ni pr Dmaso at ni Don Rafael Ibarra, na
siyng lalong mayamang mmumuhunan sa bayan. Naguiguing isng gawng dapat sisihin
ang malabis nilng pag-susumakit sa pagpaparami ngg cayamanan, dahil sa sil'y hind
nagcacaanc, mul ngg sil'y m- casal na may anim na tan na, at gayn ma'y matuwid,
matab at timbng na timbng ang pangg angg atawn ni Doa Pia. Nawalng cabuluhn ang
canyng mgg a pagsisiym, "novenario," ang canyng pagdalaw sa Virgeng Caysasay sa Taal,
sa hatol ngg mgg a mapamintacasi; ang pagbibigay niy, ngg mgg a lims, ang pagsasayw niy sa
procesin ngg Virgeng Turumb, sa Pakil, sa guitn ngg mainit na araw ngg Mayo. Nawal-ang
cabuluhng laht, hanggang sa siy'y hinatulan ni pr
Dmasong pumaroon sa Obando, at pagdatng doo'y sumayw sa fiesta ni San Pascual Bayln,
at humingg ngg isng anc. Talasts na nating sa Obando'y may tatlng nagcacaloob ngg mgg a
anc na lalaki at ngg mgg a anc na babae; ang ibiguin: Nuestra Seora de Salambaw, Santa
Clara at San Pascual. Salamat sa hatol na ito'y nagdalng to si Doa Pa ... ay! tulad sa
mngg ingg isdng sinasabi ni Shakespeare sa Macbeth, na tumiguil ngg pag-aawt ngg siy'y
macasumpong ngg isng cayamanan; pumanaw cay Doa Pia ang catowaan, namanglw ngg d
an lamang at hind na nakita nino mang ngg umit.Talagng ganyn ang mgg a nagllihi
ang sinasabi ngg laht, samp ni Capitang Tiago. Isng lagnt na dumap sa
cany pagcapangg anc (fiebre puerperal) ang siyng nagbigy wacs sa canyng
mgg a calungcutan, na an pa't naiwan niyng ulila ang isng magandng sanggl na babae, na
inanc sa binyg ni Fr. Dmaso rin; at sa pagca't hind ipinagcaloob ni San Pascual ang batang
lalaking sa cany'y hinhingg , pinangg alanan ang sanggl
ngg Maria Clara, sa pagbibigy unlc sa Virgen de Salambw at cay Santa Clara, at pinarusahan
ang may dalisay na capurihng si San Pascual Bayln, sa hind pag- banggut ngg canyng
pangg alan. Lumak ang sanggl na babae sa mgg a pag-aalag ni tia Isabel, ang
matandng babaeng iyng tulad sa fraile ang pakikipagcapuw to na nakita natin sa
pasimul nit.
Hind tagly ni Mara Clara ang maliliit na mgg a mat, ngg canyng am: gaya rin ngg canyng
inng malalak ang mgg a mat, maiitm, nalililiman ngg mahahabang mgg a pilc-mat, masasay
at caayaaya pagc nagllar; malulungct, hind mapagcur at anyng naggugunamgunam
pagc hind ngg umngg it. Nang sanggl pa siy'y cult ang canyng buhc at halos culay guint;
ang ilng niyng magand ang hayap ay hind totong matangg os at hind namn sapt; ang
bibg ay nagpapaalaala sa maliliit at calugodlugod na bibg ngg canyng in, tagly ang mgg a
catowatowang bloy sa mgg a pisngg ; ang balt niy'y casng nips ngg pang-ibabaw na balt ngg
sibuyas at maputng culay blac, anng mgg a nahihibng na mgg a camag-anac, na
canilng nakikita ang bacs ngg pagc si Capitang Tiago ang am, sa maliliit at
magandng pagcacaany ngg mgg a taingg a ni Mara Clara. Ipinallagay ni ta Isabl na cay may
pagca mukhng europeo si Mara Clara'y dahil sa paglilih ni Doa Pa; natatandang madals
nakita niyng it'y tumatangg is sa harapn ni San Antonio, ngg mgg a unang buwn ngg canyang
pagbubunts; gayn din ang isipan ngg isng pinsang babae ni Capitang Tiago, ang
pinagcacibhan lamang ay ang paghirang ngg santo: sa ganang cany'y naglihi sa Virgen cay
San Miguel. Isng balitang filsofong pinsan ni Capitang Tinong, at nasasaulo
ang "Amat" [144], hinahanap ang caliwanagan ngg gayng bagay sa ikinapangyayari sa calagay
an ngg tao ngg mgg a "planeta"[145].
Lumak si Mara Clarang pinacaiirog ngg laht, sa guitn ngg mgg a ngg iti at pagsinta. Ang mgg a
fraile ma'y linalar siya pagc isinasama sa mgg a procesing puti ang pananamit, nalalala sa
canyang malag at cult na buhc ang mgg a sampaga at mgg a azucena, may dalawang maliliit
na pacpac na pilac at guintng nacacabit sa licuran ngg canyang pananamt, at may tangg ang
dalawang calapating puting may mgg a taling cintas na azul. At sac siya'y totoong masaya,
may mgg a pananalitang musms na calugodlugod, na si Capitang Tiago, sa cahibangg an ngg pag-
ibig, ay walang guinagaw cung di pacapurihin ang mgg a santo sa Obando at ihatol sa lahat
na sila'y umadhic ngg magagandang escultura nila. Sa mgg a lupaing na sa dacong ilaya ngg
daigdig, pagdating ngg batang babae sa labing tatl labing apat na tan ay dinaratnan na ngg
sa panahon, tulad sa buco cung gabi na kinabucasa'y bulaclac na. Sa calagayang iyang
pagbabagong any, pusps ngg mgg a talinghag at ngg pagcamaramdamin ang puso, pumasoc si
Maria Clara, sa pagsund sa mgg a hatol ngg cura sa Binundc, sa beaterio ngg Santa
Catali- na[146] upang tumanggap sa mgg a monja ngg mgg a turong banal. Tumatangg is si Maria
Clarang nag-paalam cy par Dmaso at sa tangg ing catotong canyang calar- lar buhat sa
camusmusan, cay Cristomo Ibarra, na pagcatapos ay napa sa Eu- ropa naman. Doon sa
conventong iyng sacali't nakikipanayam sa mundo'y sa pamamag-itan ngg mgg a rejang lambal,
at sa ilalim pa ngg pagbabantay ngg "Madre- Escucha", natira si Mara Clarang pitng tan.
Taglay ngg bawa't isa ang
canicanicalang inaacalang icagagalng ngg sariling pagcabuhay, at sa canilang pagcahiwatig

ngg hilig ngg isa sa isa ngg mgg a bat, pinagcayaran ni Don Rafael at ni Capi- tang Tiago, ang
pagpapacasal sa canilang mgg a anac, at sila'y nangg agtatag ngg samahan. Ang pangyayaring
itng guinaw ngg macaraan ang ilang tan buhat ngg umals si Ibarra'y ipinagdiwang ngg
dalawang pusong na sa magcabilang dlo ngg daigdg at na sa iba't ibang calagayang totoo.
VII. MAIROG NA SALITAAN SA ISANG "AZOTEA" Maagang nangg agsimb ngg umagang iyn si ta
Isabel at si Mara Clara: mainam na totoo ang pananamt nit at may tangg ang isng cuints na
azl ang mgg a butil, na inaar niyng parang brazalete,
[147] at may salamn sa mat si ta Is- abel, upang mabasa ang dalng "Ancora de Salvacin"[
148], samantalang nag- mimisa. Bahagy pa lamang nacaaals sa altar ang sacerdote,
nagsabi ang dalagang ibig na niyng omow, bagay na totoong ipinangguilals at isinam ngg
loob ngg mabat na tang walng boong acal cung d ang canyng pamangking
babae'y mpagbanal at madasaling tulad sa isng monja man lamang. Nagbubulng,
at pagcatapos na macapagcucrz ay nagtindg ang mabat na matandng babae. Bah!
patatawarin na ac ngg mabat na Dios na dapat macakilala ngg pso ngg mgg a dalaga cay sa iny
p ta IsabelAng sasabihin sana ni Mara Clara sa cany upang putln ang canyng matitind,
ngg uni't sa cawacasa'y mgg a pagsesermng-n. Ngg ay'y nacapag-agahan na tila at nillibang ni
Mara Clara ang canyng pag- cainp sa paggaw ngg isng sutlng "bolsillo", samantalang ibig
pawin ngg ta ang
mgg a bacs ngg nagdaang fiesta sa pagpapasimul ngg paggamit ngg isng plumero. Sinisiyasat at
inuusisa ni Capitang Tiago ang mgg a ilng casulatan. Bawa't lagunlng sa daan, bawa't
cocheng dumaraan ay nangg agppacaba sa dibdib ngg vrgen at siya'y pinangg ingg ilabot. Ah,
ngg ay'y ibig niyng maparoon ul sa beaterio, sa casamahn ngg canyng mgg a caibigang
babae! Doo'y matitingnan niy "siyng" hind mangg ngg inig, hind magugulumihanan!
Datapowa't hind bag, siy ang iyng caibigan ngg panahng musmus ca pa? hind b cay'y
nangg agllaro ngg larng halng at hanggng sa cay'y nag-aaway na manacnac? Ang dahil ngg
mgg a bagay na it'y hind co sasabihin; cung icw na bumabasa'y umibig ay mapagkik- ilala
mo, at cung hind namn ay sayang na sa iy'y aking sabihin; hind mapag- uunawa ang mgg a
talinghagang it ngg hind na casisinta cailn man. "Sa acal co Mara'y may catowiran ang
mdicoani Capitang Tiago. Dapat cang pasalalawigan, namumutl ca ngg mainam at
nagcacailangg an ca ngg mgg a mabubuting hangg in. An bang acal mo: sa Malabn ... sa San
Diego? Namul si Marang tulad sa "amapola"[149] pagcrinig niy nitng hulng pangg alan, at
hind nacasagt. "Ngg ay'y pparoon cay ni Isabel at icw sa beaterio, at ngg cunin niny
roon ang iyng mgg a damt, at macapagpaalam ca sa iyng mgg a caibigan; hind ca na papasoc
ul roon. Dinamdam ni Mara Clara iyng hind malrip na calungcutang bumabalot sa clolowa,
pagc iniiwan ang isng kinatirahang pinatamuhn natin ngg caligayahn; ngg uni't nagpagaang
ngg canyng pighat ang pagcaalaala ngg isng bagay. At sa loob ngg apat limng araw,
pagc may damt ca nang bgo'y paparoon tayo sa Malabn.... Wal na sa San Diego ang
iyng inama; ang curang nakita mo rito cagab, iyng paring bt ay siyng bagong cura
natin don ngg ayn; siy'y isng santo. Lalong nacaggaling sa canyng catawn ang San
Diego, pinsan!ang ipinaalaala ni ta Isabel;bucd sa roo'y lalong mabuti ang bahay natin
don, at sac malapit na ang fiesta. Ibig sanang yacapin ni Mara Clara ang canyng ta;
ngg uni't narinig niyng tumiguil ang isng coche ay siy'y namutl. Ah, siy ngg !ang
isinagt ni Capitang Tiago, at nagbago ngg pananalit at idinagdg:Don Crisstomo!
Nalaglg sa mgg a camy ni Mara Clara ang tangg ang canyng guingaw; nag- acal siyng
cumilos ay hind nangyari: isng pangg ingg ilabot ang siyng tumtacbo sa canyng catawn.
Nrinig ang yabg ngg paa sa hagdanan at pagcatapos ay ang sariw at voces lalaki. Tulad sa
cung ang voces, na it'y may capangyarihang hiwg, iniwacs ngg dalaga ang lagum at
nagtatacb at nagtg sa panalangg inang kinlalagyan ngg mgg a santo. Nagtawanan ang
dalawng magpinsan, at nrinig ni Ibarra ang ingg ay ngg sinsarhang pintuan. Nammutl,
humhingg a ngg madals, tinutp ngg dalaga ang cumcabang dibdb at nag-acalang making.
Nring ang voces, yang voces na pinacassinta't sa panag-nip lamang niy nririnig:
ipinagttanong siy ni Ibarra. Sa pagcahibng sa tow ay hinagcn niy ang santng sa
cany'y nlalapit, si San Antonio Abad; santong mapalad ngg nabubuhay at ngg ayng siy'y
cahoy; lgu ngg may magagandng mgg a tucs! Pagcatapos ay humanap ngg isng btas ngg
susan, upang makita niya si Ibarra; mapagsiyasat ang canyng any; ngg umngg it si Mara Clara
at ngg cunin siy ngg canyng ta sa gayng panonood, sumabit sa lig ngg matandng babae at
sinis it ngg halc na paulit-ulit. Ngg uni't halng, an ang nangyayari sa iy?ang sa
cawacasa'y nasabi ngg matandng babae, na pinapahid ang isng lh sa mgg a mat niyng
lant na.
Nahiy si Mara Clara at tinacpn ang mgg a mat, ngg canyng mabibilog na mgg a brazo.
Hal, maghusay ca, halica!ang sabi ngg matandng babae ngg boong pag- irog.
Samantalang nakikipag-usap siy sa iyng am ngg iyng ... halica at huwag cang
magpahintay! Napadal ang dalagang tulad sa isng musms, at doon sil nagculng
sa canyng "aposento." Masay ang salitaan ni Capitang Tiago at ni Ibarra ngg sumipt si ta
Isabel na halos kinacaladcad ang canyng pamangkng babae, na nagpapalingg lingg
cung saansaan, datapuwa't hind tumtingg in sa canino mang to.... Anng pinag-usapan ngg
dalawng clolowang iyn, an ang canicanilng sinabi diyn sa salitaan ngg mgg a mat, na
lalong lubs ang galng cay sa salitaan ngg bibg, salitaang ipinagcaloob sa clolowa at ngg
huwag macagul ang ingg ay sa pag- tatamng timys ngg damdamin? Sa mgg a sandalng yan,
pagca nagcacawatasn ang dalawng linikhng sumasaligaya sa kilos ngg mgg a balintatang
natatabingg an ngg mgg a pilc-matng pinaglalampasanan ngg pag-isip, ang pananalita'y
mabagal, magaspng, mahin, wangg is sa ugong ngg culg na nangg angg alagcag at walng tuos
cung isusumag sa nacasisilaw na liwanag at mabils ngg kidlt: nagsasaysay ngg isng
damdaming kilala na, isng isipang napag-uunaw, na, at cay lamang guinagamit it'y sa
pagc't ang mith ngg ps'y siyng nacapangyayari sa boong cataohang saganang sagan sa
galc, big na ang boong catawn niyng casama ang laht ngg sancp na lamn, but at dug
at ang boong caisipn ay magsaysy ngg hiwagang mgg a catowang inaawit ngg espritu. Sa
tanng ngg pagsint sa isng sulyp na numningning lumlamlam, walng mgg a sagt ang
salit: tumtugon ang ngg it, ang halc ang buntng hiningg . At pagcatapos, sa pagtacas ngg
dalawng nagsisintahan sa "plumero" ngg ta Is- abel na nagpapabangg on sa alicabc, sil'y
pumaroon sa azotea upang sil'y maca- pagpagusap ngg boong calayan sa silong ngg mgg a
blag; an ang canilng pinag- usapan ngg marahan at nangg ngg inig cay, mgg a maliliit na
bulaclc ngg "cabello- de-ngel"? Cay ang magsabi't may bangg cay sa inyng hiningg at
may mgg a clay cay sa inyng mgg a lab; icw, "cefiro"[150] ang magsabi yamang nag-
aral ca ngg di caraniwang mgg a tnig sa lhim ngg gabng madilim at sa talinghag ngg aming mgg a
cagubatang virgen; sabihin niny, mgg a sinag ngg raw, maningnng na tagapag- pakilala sa
lp ngg Walang Hanggn, tangg ing hind nahahawacan sa dagdig ngg mgg a nattangnan: cay
ang mangg agsabi, sa pagca't wal acng nalalamang isaysy cung d mgg a cahalingg ng hind
mainam dinggun.
Ngg uni't yamang ayaw ninyng sabihin, aking ttingnan cung aking maissaysay. Ang langg it
ay azul: nagppagalaw ngg mgg a dhon at ngg mgg a bulaclac ngg halamang gumagapang ang
isng malamig na amihang hind amy rosa,dahil dito'y nangg agsisipangg inig ang mgg a cabello
dengelang mgg a halamang nacabitin, ang mgg a tuyng isd at ang mgg a lmparang
galing sa China. Ang ingg ay ngg sagwng humahal ngg malabong tubig ngg log, ang dagundong
ngg pagdaan ngg mgg a coche at mgg a carretn sa tuly ngg Binundc ay maliwanag na dumrating
hanggang sa canil; ngg uni't hind ang mgg a ipinagbbubulong ngg ta. Lalong magalngang
wic nitdiy'y ang boong bayan ang siyng bbantay sa iny. Nang magpasimul'y wal
silng pinagsalitaanan cung di pawang mgg a cahalingg aniyng mgg a cahalingg ng totoong
nacacawangg is niyng mgg a cayabangg an ngg mgg a nacin sa Europa: masasarap at lsang pult
sa mgg a magcacanacin, datapuwa't nacapagttawa nacapagpapacunt sa kilay ngg mgg a
taga ibang lupan. Ang babae, palibhasa'y capatd ni Cain ay panibughuin, caya't dahil dito'y
tu- manong sa nangg ingg ibig sa cany:
Lagu bang isinaisip mo ac? hindi mo ba ac linimot sa gayng caraming mgg a
paglalacb'y mo? Pagcaramiraming malalakng mgg a ciudad na may pagcaramiraming
magagandang mgg a babae!... Ang lalaki namn, palibhasa'y is pa ring capatd ni Can ay
marunong umiwas sa mgg a tanng at may caunting pagca sinungg aling, cay ngg a:
Mangyayari bagng cat'y limutin?ang sagt na nangg angg aanino ngg boong ligaya sa mgg a
maiitm na balngtatao ngg dalaga;mangyayari bagng magculang ac sa panunump, sa
isng panunumpang dakila? Nattandaan mo ba
ang gabng yaon, ang gabng yang sumsigwa, na icw, ngg makita mo acng nag- isang
tumatangg is sa siping ngg bangcy ngg aking in'y lumapit ca sa akin, ilinagy mo ang iyong
camy sa aking balcat, ang camy mong malaon nang ayaw mong ipahintulot na aking
mtangnan, at iyong sinabi sa akin: "Nangg ulila ca sa iyong in, ac'y hind nagcain cailn
man.": at dumamay ca sa akin ngg pag-iyc. Iniirog mo ang aking in at icw ay pinacaibig
niyng tulad sa isng anc. Sa dacong labs ay umulan at cumkidlat; ngg uni't sa acal co'y
nacrinig ac ngg msica, at nakita cong ngg umngg it ang maputlng mukh ngg bangcy ... oh,
cung buhy sana ang aking mgg a magulang at mapanood nila icw! Nang magcagay'y
tinangnn co ang iyng camy at ang camy ngg aking in, nanump acng ssintahin cat,
cat'y paliligayahin, an man ang capalarang sa aki'y ipagcaloob ngg Langg it, at sa pagca't hind
nacapagbigy pighati cailn man sa akin ang sumpng it; ngg ay'y mulng inuulit co sa iy.
Mangyayari bagng limutin co icw? Laguing casamasama co ang pag-aalaala co sa iyo;
iniligts ac sa mgg a pangg anib ngg paglalacad magung caaliwan co sa pag-iis ngg aking
clolowa sa mgg a ibng lupain; ang pag-aalaala sa iyo ang pumaw ngg bs ngg "loto" ngg Europa
na cumacatcat ngg mgg a pag-asa at ngg casaliwaang palad ngg kinaguisnang lp sa caisipn ngg
maraming mgg a cababayan! Sa mgg a panaguimpan co'y nakikita co icw na nacatindig sa tabng
dagat ngg Maynil, nacatanaw sa malayong abt ngg paningg ng nababalot sa malamlam na
liwanag ngg maagang pagbubucang liwayway; aking nririnig ang isng aaying-aying at
malungcot na awit na sa aki'y pumupucaw ngg nagugulaylay ngg mgg a damdamin,
at tinatawag co sa alaala ngg aking ps ang mgg a unang tan ngg aking camusmusn, ang
ating mgg a catuwan, ang ating mgg a paglalar, ang boong nacaraang maligayang panahng
binigyn mong casayahan, samantalang doroon ca sa
bayan. Sa aking sapantaha'y icw ang "hada"[151], ang espritu, ang caayaayang kin- catawa
n ngg aking Bayang kinguisnan, magand, mahinhn, masintahin, lubs calinisan, anc ngg
Filipinas, niyng cagandagandahang lupang bucd sa mgg a
dakilang cagalingg an ngg Inang Espaang[152] tagly rin niy'y may maririkt pang mgg a hiyas
ngg isng bayang bt, tulad sa pagcacapisan sa iyong cataohan ngg laht ngg cagandahan at
carikitang nacapagpapaningning sa dalawang lh; cay ngg a't nabubu lamang sa is ang
pagsinta co sa iyo't ang pagsinta co sa aking tinubuang lp ... Maaari ba catng limutin?
Macilang ang boong sip co'y aking nririnig ang mgg a tung ngg iyng piano at ang mgg a tnig
ngg iyong voces, at cailn mang tinatawag co ang iyng pangg alan ngg ac'y na sa Alemania, sa
dacong hpon, pagca naglalacad ac sa mgg a caparangg ang nappuspos ngg mgg a talinghagang
likh ngg mgg a poeta roon at ang mgg a cahimahimalang salitsaling sabi ngg mgg a tong
nangg u- nang nabuhay, nakikinikinita co icw sa lap na sumisilang at napaiimbulg sa dyo
ngg capatagan, wr nriringg ig co ang iyong voces sa pagasps ngg mgg a dahon, at pagc
umuuw na ang mgg a tagabukid na galing sa canilng sinasacang lp at canilng ipinarringg ig
buhat sa maly ang canilng caraniwang mgg a awit, sa aking acala'y pawang nakikisaliw sil
sa mgg a voces ngg caibuturan ngg aking dibdib, na nag-aalay na lahat sa iyo ngg awit at siyng
nagbbigay catotohanan sa aking mgg a
nais at mgg a panaguimpn. Cung minsa'y nliligaw ac sa mgg a lands ngg mgg a cabunducan, at
ang gabng doo'y untunt ang pagdatng ay narratnan acng naglcad pa't hinahanap co ang
aking daan sa guitn ngg mgg a "pino," ngg
mgg a "haya"[153] at ang mgg a "encina"[154]; cung nagccagayn, cung nacallusot ang ilng
mgg a snag ngg buwn sa mgg a pung ngg masinsng mgg a sangg , wari'y nakikinikinita co icw sa
sinapupunan ngg gubat, tulad sa isng nagpapagalagalang aninong ggalawgalw at
nagpapacabicabil sa liwanag at sa mgg a carilimn
ngg malagng caparangg an, at sac ipinarrinig ngg "ruiseor"[155] ang canyng ib't ibng
cawiliwiling huni, inaacl cong dahil sa icw ay nakikita't icw ang siyng sa cany'y
nacaaakit. Cung inalaala co icw! Hind lamang pinassaya sa aking
mgg a mat ngg lagablb ngg sa iy'y pagsinta ang lap at pinapammula ang hielo[156]! Sa Italia
, ang magandng langg it ngg Italia, sa canyng cadalisaya't cataasa'y nagsaslit sa akin ngg
iyong mgg a mat; ang canyng masayng pnoorin ay nagsasaysay sa akin ngg iyong ngg it,
wangg is ngg mgg a halamanan sa Andalucang nalalaganapan ngg hangg ing may kipkp na bangg ,
pusps ngg mgg a pangdilidiling casilangg anan, sagan sa hiwag at sa calugodlugd na mgg a
tanghalin, pawang nangg agsasalita sa akin ngg sa iy'y pagsint! Sa mgg a gabng may bown,
yang bowang wari'y nagttuc, sa aking sinagwnsagwng nacalulan ac sa isng sasakyng
malit sa ilog Rhin, itin- tanong co sa aking sarili cung d cay maray ac ngg aking gungun
upang
makita co icw sa, guitn ngg mgg a lamong[157] na sa pampang, sa bat ngg Lorelay sa guitn
ngg mgg a alon at icw ay umaawit sa catahimican ngg gab, tulad sa dalagang
hadang mpang-aliw, upang bigyng casayahan ang pag-iis at ang calungcutan ngg mgg a
guibng castillong iyn. Hind ac naglacby-bayang gaya mo, wal acng nakikita cung d
ang iyng bayan, ang Maynila't Antipoloang sagt ni Mara Clarang ngg umngg it, palibhasa'y
naniniwal sa laht ngg sinasabi ni Ibarra,ngg uni't mul ngg sabihin co sa iyng paalam! at
pumasoc ac sa beaterio, lgu nang naaalaala cat at hind co icw nilimot, bag man ipinag-
utos sa akin ngg confesor at pinarusahan ac ngg maraming mgg a pahrap. Naggunit, co ang
ating mgg a paglalar, ang ating mgg a pag-aaway ngg tayo'y mgg a musms pa. Hinihirang mo ang
lalong magagandng sigay at ngg tayo'y macapaglar ngg siclt, humahanap ca sa log ngg lalong
mabibilog at makikinis na batng maliliit na may iba't ibang clay at ngg macapaglar tayo
ngg sintc; icw ay npacawalng tuto, lgu cang natatalo, at ang parusa'y binbantilan cat
ngg plad ngg aking camy, ngg uni't d co inillacas, sa pagca't naaaw ac sa
iyo. Napacamagdaray, icw sa larng chongca't dinraig mo pa ang pagcamagdaray co, at
caraniwang agawn ang naguiguing catapusn. Nattandaan mo b ngg icw ay magalit ngg
totohanan? Niy'y pinapagpighat mo ac; ngg uni't ngg matapos, pagc naaalaala co iyn sa
beaterio, ac'y ngg umngg t dinaramdam cong icw ay wal, at ngg macapag-away ul cat ... at
ngg pagdaca'y mgaw natin ang pagcacsund. Niy'y mgg a musms pa tayo, naparoon
tayong naligong casama ang iyng in sa batis na iyng nalililiman ngg mgg a cawayanan. Sa
mgg a pampng ay may mgg a
sumisibol na mgg a bulaclc at mgg a halamang sinasabi mo sa akin sa wicang latn at wicang
castil ang cancanilang mgg a cacaibng pangg alan, sa pagca't niy'y nag- aaral ca na sa
Ateneo. Hind cat pinpansin; nagllibang ac sa panghahagad ngg mgg a paropar at ngg mgg a
tutub, na sa canyng catawng maliit na tulad sa alfiler ay tagly ang laht ngg mgg a culay ngg
bahaghar at ang laht ngg mgg a kintb ngg gring, mgg a tutubng gumgalaw at
nangg aghhagaran sa magcabicabilang mgg a bulaclc; cung minsa'y ibig cong masubucan at
hulihin ngg camy ang maliliit na isdng mat- uling nangg agtatacbuhan sa mgg a lumot at sa mgg a
batuhn sa pampng. Caguin- saguinsa'y nawal ca, at ngg icw ay bumalc, may dal cang
coronang mgg a dahon at mgg a bulaclc ngg dalandng ipinutong mo sa aking lo, at tinatawag
mo
acng "Cloe"[158], at gumaw ca namn ngg coronang damng gumagapang. Ngg uni't kinuha
ngg iyng nanay ang aking corona, pinucpc ngg isng bat at sac inihal sa gug na
ipinaglilinis ngg ating lo; tumul ang mgg a luh sa iyng mgg a mat, at
sinabi mong hind nacaaalam ang iyng in ngg "mitologa"[159]."Halng!ang isinagt ngg
nanay momakikita mo't mababangg pagcatapos ang inyng mgg a buhc."Nagtaw ac,
naghinanakt icw, at ayaw mo na acng causapin, at sa boong maghapo'y nagpakita ca ngg
poot, na siyang iknaibig co namang umiyc. Ngg bumalc tayo sa bayan, at sa pagca't mainit
na totoo ang araw, nuha ac ngg mgg a dahon ngg sambng nasumsibol sa mgg a tabng daan,
ibinigy co sa iy't ngg ilagy mo sa loob ngg iyng sombrero, at ngg di sumakt ang iyng ulo.
Ngg umit icw
ngg magcgayo'y tinangnn co ang camy mo at nagcsund na cat. Ngg umit ngg boong ligaya
si Ibarra, binucsn ang canyang cartera, kinuha sa loob niyn ang isng papel at sa loob nito'y
may nababalot na mgg a dahong nangg ingg itim, tuy at mababangg . Ang iyng mgg a dahon ngg
sambng!ang isinagt ni Ibarra sa titig ni Mara Clara,it lamang ang naibigy mo sa
akin. Dalidal namng kinuha ni Mara Clara sa canyng dibdb ang isng bolsitang rasong
maput. Ps!ani Mara Clara at tinampl ang camy ni Ibarra;hind ipinahi- hintulot ang
paghp: ito'y isng sulat ngg pagpapaalam. Iyn b ang isinulat co sa iyo bago ac
pumanaw? At sumulat p b cay sa akin ngg ib pa, aking guinoo? At an b ang
sinasabi co sa iyo ngg panahng iyn?
Maraming cabulastugan! mgg a dahilan ngg masamng mngg ungg utangang isinagt ni Mara
Clarang ngg umngg it, na ipinakikilalang totoong ikinassaya ngg canyng loob ang gayng mgg a
cabulaanan.Howg cang malicot! babasahin co sa iyo ang sulat na ito! ngg uni't illingg id co
ang iyng mgg a pagpuri at ngg d ca mag- dalit! At itinas ang papel sa tapt ngg canyang mgg a
mat at ngg huwag makita ngg binat ang canyng mukh, at nagpasimul: "Aking ..." hind
co babasahin sa iyo ang sumsunod, sa pagca't isng cab- ulastugn!at pinaraanan ngg mgg a
mat ang ilng talat."Ibig ngg aking am, ang ac'y yumao, bag man ipinamamanhic cong
huwag""Icw ay lalakiang sabi sa akin, dapat mong isipin ang panahng drating at ang
iyong mgg a lacs. Dapat mong pag-aralan ang dunong sa pamumuhay, ang d maibibgay sa iyo
ngg iyong kinamulatang lp, at ngg balang araw ay makapaglingcod ca sa cany. Cung
mananatili ca sa aking tab, sa aking lilim, sa impapawd na ito ngg mgg a hnalan, hind
ca matututong tumanw sa malay, at sa araw na cata'y maiwan sa ibabaw ngg
lupa'y maitutulad ca sa halamang sinasalit ngg ating poetang si Baltazar; "Para ngg halamang
lumak sa tubig, daho'y nallanta muntng d madilig,
ikinalolooy ang sandalng init...." Nakita mo na! binat ca na halos ay tumatangg is ca pa!
"Nacapagpasakit sa aking loob ang ganitng pag-wiwic, caya't ipinahayag co sa canyng
icw ay aking sinsinta. Hind umimc ang aking am, naglinng-lining, ilinagy sa aking balicat,
ang canyng camy at nagsalit sa aking nangg ngg inig ang voces:Ang sip mo ba'y icw
lamang ang marunong umibig at hind ca iniibig ngg iyng am at hind dinramdam ang sa
iy'y paghiwaly?" Hind pa nalalaong nangg ulila tayo sa iyng in; tumutungg o ac sa
catandan, diyn sa gulang na ang hinahanap ay ang tulong at pagbibigay alw ngg cabatan,
at gayn ma'y tinatanggap co ang pag-iis at d co tals cung cat'y makikita pa ul. Ngg uni't
dapat cong isipin ang mgg a ibng bgay na lalong malalak.... Bumbucas sa iyo ang panahng
sasapit, samantalang sumsara sa akin; sumisilang sa iyo ang mgg a pagsinta, ang mgg a pag-ibig
co'y nangg ammatay; cumcul ang apy sa iyng mgg a ugt sa aki'y nagsisimul,
ang calamign, at gayn ma'y icw ay umiyac at hind ca marunong maghandg ngg ngg ayn,
at ngg sa bcas ay makinabang ca at pakinabangg an icw ngg iyng kinaguisnang lp."
Napun ngg lh ang mgg a mat ngg aking am, naluhd ac sa canyng paanan, siy'y aking
niyacap at sinabi co sa canyng ac'y nahahandng yumao". Napatiguil ang pagbasa, dahil sa
pagcaligalig ni Ibarra: namumutl ang binat
at nagllacad ngg paroo't parito sa magcabicabilang dlo ngg azotea. An ang iyng
damdm? an ba ang nangyayari sa iyo?ang tanng ni Mara Clara cay Ibarra. Dahil sa
iy'y nalimutan co ang aking mgg a catungculan; dapat acng pumaroon ngg ayn din sa aking
bayan! Bcas ang fiesta ngg mgg a namaty. Hind umimc si Mara Clara, itinitig niyng ilng
sandal ang canyng malalak- i't mapupungg ay na mgg a mat cay Ibarra, cumuha ngg ilang
bulaclc at sinabi sa canyng nababagbag ang loob: Lumacad ca, hind na cat pinipiguil;
magkikita ul tayo sa loob ngg ilng raw! Ilagy mo itng bulaclac sa ibabaw ngg libingg an ngg
iyong mgg a magulang! Nang macaran ang ilng minuto, ang binata'y nananaog na sa
hagdanang casabay si Capitang Tiago at si ta Isabel, samantalang nagcuculong sa
pnalangg i- nan si Mara Clara. Ipakisabi ngg a p niny cay Andng na canyng ihand ang
bahay at mangg agsisirating si Mara at si Isabel!Dumatng naw cayng maluwalhati!ani
Capitang Tiago, samantalang sumsacay si Ibarra sa coche, na yumaong ang tungg o'y sa plaza
ngg San Gabriel. At sinabi pagcatapos ni Capitang Tiago cay Mara Clara na umiyac sa tab
ngg larawan ngg isng Vrgen: Hal, magsind ca ngg dalawng candilang mangg ahat, ang isy
sa Seor San Rafael, pintacasi ngg mgg a nagllacbay. Isindi mo ang lmpara ngg Nuestra Seora
de la Paz y Buen Viaje. Lalong magalng ang magcagugol ngg isng salap sa pagkt at anim na
cuarta sa langg s, cay sa magbayad pagcatapos ngg isng mahalagng tubs.
VIII. MANGA ALAALA
Pinagdaraanan ngg coche ni Ibarra ang bahagui ngg llong masayng nayon ngg Maynil; ang
nacapagbbigay panglw sa cany ngg gabng nagdaan, sa liwanag ngg araw ay
nacapagpapangg it sa cany cahi't sy'y ayaw. Ang casayahang hind nagllicat sa laht ngg
panig, ang lbhng maraming cocheng nagpaparoo't paritong sacdal ngg tutulin, ang mgg a
carromata, ang mgg a calesa, ang mgg a europeo, ang mgg a insc, ang mgg a dalisay na tagarito, na
bawa't is'y may cancanyang sariling pananamit, ang mgg a naglalac ngg mgg a
bungg ang- cahoy at halaman, mgg a corredor[160], hubd na cargador[161], mgg a tind ngg mgg a c
acann, mgg a fonda[162], mgg a restaurant[163], mgg a tindahan, samp ngg mgg a carretng hla
ngg mgg a mpagpaumanhin at walng damdaming calabw na tila mandn nagllibang sa
paghla ngg mgg a "bulto" samantalang naglilninglining, ang laht ngg ngg ay at calugcg, pati ngg
araw, isng am'y na tngg , ang sarisaring mgg a culay, pawang pumupucaw sa canyng alaala
ngg isng daigdig na nagugupiling na mgg a gunit. Wal pang latag na mgg a bat ang mgg a
daang iyn. Dalawng araw lamang
sund na umint, ang mgg a daa'y naguigung alabc ngg tumtakip sa laht, nag- papaub at
bumubulag sa mgg a nagllacad: isng araw lamang umuln ay naguiguing lw na, ano pa't
cung gab ay naaanino roon ang mgg a farol ngg mgg a coche at tumtilamsic buht sa limng
metrong lay sa mgg a nagllacad sa mgg a makikipot na mgg a acera. Gaano caraming mgg a
babae ang nangg ag-iwan sa mgg a along putic
na iyn ngg canilng mgg a chinelas na bordado! Pagcacgayo'y nangg apapanood na pnpison
ang mgg a daan ngg hanyhany na mgg a presidiarong ahit ang ulo, na ang mgg a mangs ngg
baro'y maicl at tcong ang salawl na may mgg a nmero at may mgg a letrang azul, sa mgg a
binti'y may mgg a tanicalng halos nababalot ngg maruruming mgg a basahan upang huwag na
totoong macasakt ang pagkisks ang lamig marahil ngg bacal; dalawa't dalaw ang
pagcaccabit, mgg a sang sa araw, mgg a hapng-hap sa init at sa pagod, pinapagmmadal at
sil'y hinhampas ngg pamal ngg isng presidiario ring marahil nagccmit casayahan, sa
pagca't sa ganng cany nama'y nacapagpapahirap sa mgg a cawangg is din niyng
presidiario. Matatangcd sil, madidilm ang pagmumukhng cailn ma'y hind nmasdang
lumiliwanag sa pagsilang ngg isng ngg it; numningning, gayn man ang canilng
mgg a balingtata, pagcc dumarap sa canilng mgg a balicat ang humahaguing na paml,
pagc hinahaguisan sil ngg isng nagllcad ngg ups ngg isng tabacong bas-bas at
naccalas na, dinrampot ang ups ngg lalong nlalapit at itinatag sa canyng salact: ang
mgg a ib'y minmasdan ang mgg a nagdaraan ngg pagtingg ng cacaib. War'y nriringg g pa niy
ang canilng caingg ayang guingaw sa pagdudurg
ngg batng itatabon sa mgg a lubc at ang nacallaguim na calansng ngg mabibigt na mgg a
tanical sa nammag na nilng mgg a bucng-bcong. Kinikilabutan si Ibarra cung naaalaala
niy ang isng nangyaring sumugat sa canyng pag-iisip-musms; niy'y catnghalian at
ibinbagsac ngg araw sa lp ang canyng lalong maiinit na mgg a snag. Sa llim ngg isng
carretng cahoy nacabulagt ang is sa mgg a tong iyn, walng malay to, bucs ngg caunt
ang mgg a mat; pinagbubuti naman ngg dalawng presidiario rin ang isng hihigng cawayan,
walng galit, walng pighat, walng yamt, an pa't walng pinag-ibhn sa sinasabing
caugalia't any ngg dalisay na mgg a tagarito. "Ngg ay'y icw, bcas nama'y cam," marahil
siyng sinasabi sa cancanil. Hind pinpansin ngg mgg a tong nagdudumaling dumaraan
ang bagay na iyn; nagdaraan ang mgg a babae, tintingnan sil at nangg agpapatuloy
ngg paglacad, caraniwan ngg mapanood ang mgg a bagay na yan, linipacn na ang mgg a ps;
nangg agtatcbuhan ang mgg a coche, ipinaaanino sa canilng catawng may barniz ang mgg a
snag ngg araw na iyng maningnng sa isng langg it na walng ala- paap; sa cany lamang,
batang may labng isng tan at bgong carrating na galing sa canyng bayan,
nacallaguim ang napapanood na iyn; sa cany lamang nacapagbigy bangg ungg ot ngg
kingabihan. Wal na ang mabat at may wags na puring "Puente de Barcas," yang
tuly filipinong-mabat na nagsusumakit maglingcd, bag man tagly niya ang catutubong
mgg a capintasang tumataas at bumbab alinsunod sa maibigan ngg ilog
Pasig na d miminsang nagpahirap at gumib sa tuly na iyon. Hind lumlag ang mgg a talisay
sa plaza ngg San Gabriel; nananatili sil sa pagcacyagutin. Sa ganng canya'y nagbawas ang
gand ngg Escolta, bag man ngg ay'y
may isng malaking bahay na may mgg a "cariatide"[164] sa dating kinatatayuan ngg mgg a luman
g camalig. Tinakhn niy ang bagong "Puente de Espaa"[165]; nangg ag- paalaala sa cany ngg
mgg a maguiguinw na umaga, cung doo'y dumaraang namamangc silng patungg sa mgg a
paliguan sa Ul-ul, ang mgg a bahay na na sa pangpng na dacong canan ngg log, na napapag-
itanan ngg mgg a cawayanan at mgg a punong cahoy, doon sa wacs ngg Escolta at pasimul ngg Isla
del Romero. Nasasalubong niy ang maraming mgg a cocheng hinihila ngg mgg a maiinam na mgg a
cabayong malilit, lulan ngg mgg a coche ang mgg a empleadong nacacatucatulog pa marahil ay
pumapatungg o na sa canilng mgg a oficina; mgg a militar, mgg a insc na may anyng hambg at
catawataw ang pagcacaup; mgg a fraileng hind maimikin, mgg a cannigo at iba pa. Tila
mandin canyng namataan sa isng marikit na
"vic- toria"[166] si pr Dmasong mabalasc ang mukh't cunt ang mgg a klay; ngg uni't siy'y
nacaraan na at ngg ayo'y masayng bumabati sa cany, bhat sa canyng
car- retela[167] si Capitan Tinong na casacy ang canyng asaw't dalawng mgg a anc
na babae. Ngg macabab na ngg tuly, tumacb ang mgg a cabayo't tinungg o ang paseo
ngg Sabna[168]. Sa caliwa'y ang fbrica ngg tabaco sa Arroceros, na pinanggagalingg an ngg
malakng gong na guingawa ngg mgg a cigarrera sa pagpucpc ngg mgg a dahon ngg tabaco.
Napangg it si Ibarra, sa pagca alaala ngg masangsng na amy na iyng sa tuwng icalimng
oras ngg hapo'y lumalaganap sa tuly ngg Barcas at humihilo sa cany ngg panahng siy'y
musms pa. Ang masasayng mgg a salitan, ang mgg a catatawanan ang siyng cahi't hind niy
sinasadya'y nacapaghatd sa canyng gungun sa nayon ngg Lavapis, sa Madrid, samp ngg
doo'y mgg a pangliligalig ngg
mgg a cigarrera, na totoong nacacapahamac sa sawng palad na mgg a "guindilla"[169] at iba
p. Ipinagtabuyan, ang canyng caayaayang mgg a naaalaala ngg Jardn
Botni- co[170]; iniharp sa canyng pag-isip ang demonio ngg mgg a pagsusumagsumag; ang
mgg a Jardn Botnico sa Europa, sa mgg a lupaing nangg agcacailangg an ngg malacs na calooban at
saganang guint upang mapasibol ang isng dahon at mapabucs ang isng bulaclc; hind
lamang doon, cung d sa mgg a "colonia" man ay may mabubuti ang alag at mgg a
mahahalagng Jardn Botnicong bucs na lagui sa sino mang ibig manood. Inihiwaly don ni
Ibarra ang canyng mgg a mat at inil- ingg ap niy sa dacong canan, at doo'y canyng nakita ang
matandng Maynilng
naliliguid ngg mgg a ct at mgg a bangbng, tulad sa isng dalagang culang sa dug, na
nababalot ngg isng pananamit ngg canyng nunong babae ngg panahong
it'y sumasacagaran. Natanawan niy ang dagat na hind maabot ngg tanw ang guilid na
lubhng maly!... Na sa cabilng ibayo ang Europa!ang inisip ngg binat! Ang
Europang may magagandng mgg a nacing hind nangg agllicat ngg pagsusumicap sa
paghanap ngg caligayahn, nagsisipanaguinip pagcacaumaga at nangg agdramdam cabiguan
sa towng lumlubog ang araw ... lumiligaya sa guitn ngg canyng mgg a capahamacn! Tunay
ngg , sa cabilang ibayo ngg dagat na d maulata'y nangg aroroon ang mgg a nacing mapagmahal
sa espritu, at bag man hind nil minmasam ang catawn, ll pa mandng mpagmahal
sa espritu cay sa mgg a nagpapanggp na lubhng umiirog sa espritu. Ngg uni't nangg agsitacas
ang canyng mgg a pagdidilidiling it ngg canyng makita ang muntng bundc-bunducan sa
capatagan ngg Bagumbayan. Ang nammucod na bundc-bunducan sa isng tab ngg paseo ngg
Luneta ang siy ngg yng umaakit sa canyng sip at siyng sa cany'y nagpapagunamgunam.
Canyng guinugunit ang tong nagbucs ngg canyng pag-isip at nagpakilala sa cany, ngg
magalng at ngg nasacatuwiran. Tunay ngg a't ccaunt ang mgg a caisipng sa cany'y iniaral,
ngg uni't hind ang mgg a walng cabuluhng pag-ulit lamang ngg mgg a sinabi ngg ib; pawang mgg a
caisipng galing sa pananalig na hind nangg agculab sa liwanag ngg lalong matitindng law ngg
dakilang pagsulong. Ang tong ya'y isng matandng sacerdote, ang mgg a pangg ungg usap na
sa cany'y sinabi ngg siy'y pagpaalaman ay umaalingg awngg aw pa sa canyng mgg a taingg a:
"Huwg mong calimutang bag man pag-aar ngg sangcataohan ang carunungg an, "mina- mana
lamang ang carunungg ang iyn ngg mgg a tong may ps,?ang paalaala niy."Pinagsicapan
cong ilipat sa iyo ang aking tinanggp sa aking mgg a maestro; ang cayamanang iy'y
pinagsicapan co namng dagdagn sa boong abt ngg aking cya at inililipat co sa mgg a tong
humahalili; gayn din ang ggawin mo sa mangg agsisihalili sa iyo, at mapagttatlong ibayo mo,
sa pagc't icw ay paparoon sa mgg a lubhng mayayamang lupan."At ngg umngg iting
idinagdg; "Nangg a- gaisiparito sil sa paghanap ngg guint; mangg agsiparoon namn cay sa
canilng lupa't hanapin niny roon ang ibng guintng ating kinacailangg an! Alalahanin
mo, gayn mang hind ang laht ngg cumkinang ay guint. Namaty riyn ang
paring iyn."[171] Sa mgg a gunit niyng it'y sumsagot siy:
Hind, an mang caratnan, ang una'y ang kinaguisnang lp, ang una'y Filipinas, anc ngg
Espaa, ang una'y ang lupang castl. Hind, ang bagay na iyng isng casaliwaang palad ay
hind nacarurungg is sa Bayang kinguisnan, hind.
Hind nacahahalina sa canyng paggugunamgunam ang Ermita, iyng Fnix[172] na pawid, na
mulng sumisilang sa canyng mgg a ab sa anyng mgg a bahay na may mgg a pintng put at azul
at ang bubng ay zinc na may pintng pul. Hind nacaaakit sa canyng pagmamalasmalas
ang Maalat, ni ang cuartel ngg caballerang may mgg a punong cahoy sa tapt, ni ang mgg a
tagaroon, ni ang mgg a maliliit na bahay na pawid na may matitibong na bubungg ng
nangg accubli sa mgg a pn ngg saguing at mgg a bungg a, na guinagawang tulad sa mgg a pugad ngg
bawa't am ngg isng mag-anac. Tuly ang paggulong ngg coche: nacasasalubong ngg isng
carromatang hla ngg is dalawang cabayo, na napagkikilalang galing lalawigan, dahil sa
guarnicin at iba pang cagamitng pawang abac. Pinagpipilitang makita ngg carromatero
ang nagllacbay na nacasacy sa maningning na coche at nagdaraang hind nakikipag- palitan
ngg cahi't isng pananalit, ngg cahi't isang pakikipagbatan. Cung minsa'y isng carretng hla
ngg isng calabaw na marahan ang lacad at parang walng an man ang siyng nacawawal ngg
capanglawan ngg maluluang at maalicabc na
mgg a lansangg ang napapaliguan ngg makinng na araw ngg mgg a "trpico"[173]. Nakikisaliw sa ma
lungct at d nagbbagong any ngg awit ngg namamatnugot na nacasacy sa
calabaw ang matinding calairit ngg tuyng rueda sa pag-kit na casama ang kin- skins ngg
mabigt na carretn; cung minsan nama'y ang malagslas na tung
ngg gasgs na mgg a paa ngg isng paragos, niyng trineong[174] sa Filipinas ay hinihilang napac
abanayad sa ibabaw ngg alabc ngg mgg a lubc sa daan. Sa mgg a capatagan, sa mgg a malilinis
na lupang pinaghahalamanan ay nangg ingg inain ang mgg a hayop na casama ngg mgg a tagc, na
payapang nacadap sa ibabaw ngg mgg a vacang capng ngg umngg uy at linalasa ang mgg a
sariwang dam ngg parang, na ipinipiktpikt ang mgg a mat,; sa dacong malayo'y mgg a babaeng
cabayong nangg agdadambahan, nangg aglulucsuhan at nangg agtatacbuhang hagad ngg isng
masival na potrong mabab ang buntt at malag ang kilng: humahalinghng ang potro at
pinasasam- bulat ang lp ngg canyng malalacs na mgg a cuc. Pabayan nating maglacby
ang binatang nagdidilidili nacacatulog: ang hiwagang malungct masay ngg catapangg ang
hind nacacaakit ngg canyng gunamgunam: ang araw na iyng nagpapapakintab sa mgg a dulo
ngg mgg a cahoy at nagpapatacb sa mgg a tagabukid na nangg apapas ang mgg a paa sa
nagbabagang lp, bag mn sil'y may panyapc na mgg a lipc; ang araw na iyng pumipiguil
sa isng babaeng tagabukid sa lilim ngg isng talisay cawayanan, at sa canya'y nagpa- pasip
ngg mgg a bagaybagay na walang catuturn at d mapagwar, ang isip na iyo'y hindi nacalulugod
sa ating binat.
Bumalc tayo sa Maynil samantalang gumugulong ang coche't nagpa- paguiray-guiray, tlad
sa isng lasng, sa burl-brl na lup, at samantalang tumtawid sa tuly na cawayan,
pumapanhic sa matarc na ahunn bumbab sa totoong malalim na lusungg n.
IX. MANGA CAUGALIAN NG BAYANG ITO
Hind nagcmal si Ibarra; nalululan ngg a si "victoriang" iyn si par Dmaso at tumutungg o sa
bhay na canyng bgong caiwan. Saan b cay paroroon?ang tanng ngg fraile cay
Mara Clara at cay ta Is- abel, na mangg agsisisacay na sa isng cocheng may mgg a pamuting
plac, at tinatam- ptamp ni pr Dmaso ang mgg a pisngg ni Mara Clara, sa guitn ngg canyang
mgg a caguluhan ngg sip. Cucunin co sa beaterio ang aking mgg a bagaybagay roonang sagt
ni Mara Clara. Aha! ah! tingnn natin cung sino ang mananalo sa amin, tingnan natin!
ang ipinagbububulng na hind npapansin ang sinasabi, na an pa't nagtac, ang dalawang
babae. Tinngg o ang hagdanan at nanhc doon si pr Dmasong nacatungg ang lot't
madlang-dalang ang hacbng. Marahil siya'y magssermon at canyng isinasaulo ang
canyng
ipangg angg aral!an ta Isabel;sacy na Mara at tatanghalin tayo ngg pagdatng. Hind namin
masbi cung magsesermn ngg hind; datapuwa't inaacala naming mgg a daklang bagay ang
mgg a pinag-isip-sip niy, sa pagc't hind man lamang naiabot niy, ang canyng camy cay
capitang Tiago, cay't napilitang yumucd pa it ngg caunt upng hagcn ang camy na
iyn. Santiago!ang nang sinabi niymay pag-uusapan tayong mahaha- lagang bagay;
tayo na sa iyong oficina. Maligalig ang lob ni Capitang Tiago, hind nacaimc ngg uni't sumund
sa na- pacalakng sacerdote, at sinarhn ang pint pagcapsc nil. Samantalang
nagsasalitaan sil ngg lhim, siyasatin ntin cung an ang kinarat- nan ni Fr. Sybila. Wal sa
canyang convento ang pants na dominico; maagang maaga, pagca- pagmisa, siy'y
napatungg o sa convento ngg canyng capisanang na sa macapasoc ngg pintuan ni Isabel
Segunda, ni Magallanes, alinsunod sa naghaharing familia, sa Madrid.
Hind niya pinansin ang masarp na amy-chocolate, at gayn ding d niya inin ngg ay ngg mgg a
cajn at ang salapng nriringg ig mul, sa Procuracin, at bahagy ngg sumagt sa mapitagan
at maguliw na bat ngg uldg na procurador, nanhc si Fr. Sybila, tinahac ang ilang mgg a
"corredor" at tumuctc ngg but ngg mgg a dalr sa isng pintan. Tuly!anang isng voces
na wari'y dumaraing. Pagalingg in naw cay ngg Dios sa inyng sakt!ang siyng bat ngg
batang dominico pagpasoc. Nacaupo sa isng malaking silln ang isng matandng pr,
culubt at g nammutl na ang balt ngg mukh, cawangg is ngg is riyn sa mgg a santong
ipinint ni Rivera. Nangg llalalim ang mgg a matng napuputungg an ngg lubhng mlalagong kilay,
na palibhasa'y lguing nacacunt ay nacapagdragdag ngg ningnng ngg paghhingg al ngg
canyang mgg a mat. Nabbagbag ang lob na pinagmasdn siy ni pr Sibilang
nacahalukipkp ang mgg a camy sa ilalim ngg cagalanggalang na escapulario ni Santo Domingo.
In- ilungg ayngg ay pagcatapos ang lo, hind umimic at wari'y naghhintay.
Ah!ang buntng hiningg ngg maysaktinihahatol sa akin, Hernando; na akin daw ipahw!
Ipahiw sa tand co ngg it! Itng lupang ito! Ang cagulatgulat na lupang it! Muhang
ulirn ca sa nangyayari sa akin, Hernando! Dahndhang itinas ni Fr. Sybila ang canyng
mgg a mat at itinitig sa mukh ngg may sakt: At an p ang inyng minagaling?ang
itinanng. Mamaty! Ay! May nlalabi pa bag sa aking ibng bgay? Malbis na totoo
ang aking ipinaghihirap; datapuwa't.... pinapaghirap co namn ang marami.... nagbabayad-
tang lamang ac! At icw, cumust ca? an ang sady mo?, Naparto p ac't sasabihin
co sa iny ang ipinagcatiwalang blin sa akin. Ah! at an ang bagay na iyn? Psh!
sumagt na may sam ang loob, umup at iliningg n ang mukh, sa ibng panig,mgg a
cabulastigan ang sinabi sa atin; ang binatang si Ibarra'y isang matalnong bagongtao; tila
mandn hind halng; ngg uni't sa acl co'y isng mabat na bagongtao.
Nagpasimul cagab ang canilng pagcacalit! Nagpasimul na! at bkit? Sinaysay ni

Fr. Sibyla, sa maiclng pananalit, ang nangyari cay pr Dmaso at cay Crisstomo Ibarra.
Bucd sa ritoang idinugtng na pangwacsmag-aasawa ang binat sa anc na babae ni

Capitang Tiago, na nag-aral sa colegio ngg ating mgg a capatid na babae; siy'y mayaman at d
ngg a niy iibiguing magcaroon ngg mgg a caaway upang siy'y mawal-n ngg caligayahn at
cayamanan. Itinangg ngg may sakt ang canyang lo, sa pagpapaklalang siy'y sang-yon.
Siy ngg , gayn din ang king acl ... Sa pamamag-itan ngg gayng babae at isng bianng
lalaking gayn, maguiguing atin ang canyng cataw't clolowa. At cung hind llong
magalng cung siya'y magpakitang kaaway natin! Minamasdng nagttaca ni Fr. Sibyla ang
matand. Unawing sa icagagaling ngg ating Santong Capisananang idinugtng
na naghihirap ngg paghingg .Minmagaling co pa ang makilaban sa tin, cay sa mgg a halng na
pagpupuri at paimbabw na panghihinuy ngg mgg a caibigan.... tunay at sil'y may mgg a
bayad. Inaacal p b ninyng gayn? Tiningnn siy ngg boong lungct ngg matand.
Tandan mong magalng!ang isinagt na nagccangpapaglManacatil ang ating

capangyarihan samantalang sa capangyarihang iya'y nananalig. Cung ty- o'y labnan, ang
sasabihin ngg Gobierno'y: "Nilalabanan sil, sa pagca't ang mgg a fraile'y isng hadlng sa
calayaan ngg mgg a filipino; at sa pagca't gayo'y papanatilihin natin ang mgg a fraile." At cung
sil'y pakinggn? Manacnacang ang Gobierno'y.... Hind sil pakkingan! Gayn man,
cung sa udyc ngg casakim'y nasin ngg Gobiernong maow sa cany ang ating inaani ... cung
magcaroon ngg isng pangg ahs at walang glat na.... Cung magcgayo'y sa ab
niy! Capuw hind umimc. Bucd sa ronang ipinatloy ngg may sktkinacailangg an
nating tay'y labnan, tyo'y pucwin: nagpapakilala sa atin ang mgg a labanng ito ngg cung
saan naroon ang ating cahinaan, at ang gay'y nacapagpapagalng sa atin. Nacararay sa tin
at nacapgpapahimbing ang malbis na mgg a pagpri: datapowa't sa lbs ay
nacapagpapapangg it ngg ating any, at sa araw na mahlog tyo sa capangg itang any, tyo'y
mapapahamac, na gya ngg pagcapahamac natin sa Europa. Hind na papasoc ang salap sa
ating mgg a simbahan; sino ma'y wal ngg bbili ngg mgg a escapulario, ngg mgg a correa at ngg an
man, at pagc hind na tayo mayaman, hind na natin mapapapanalig ang mgg a budh. Psh!
Mananatili rin sa atin ang ating mgg a "hacienda," ang ating mgg a bhay! Mawwala sa ating
laht, na gaya ngg pagcawal sa tin sa Europa! At ang l- long masam'y nagpapagal tyo at
ngg tyo'y manggupusps. Sa halimbw: iyng npacalabis na pagsusumakit na dagdagan sa
tantan, ayon sa ating maibigan, ang halag ngg buws ngg ating mgg a lp, ang pagsusumakit
na iyng aking sinalan- sng sa laht ngg mgg a malalaking pulong natin; ang pagsusumakit na
iyn ang siyng macapapahamac sa atin! Napipilitan ang "indiong" bumil sa ibang daco
ngg mgg a lpang casng galng din ngg ating mgg a lup ll pang magalng. Nangg angg anib acng
bac tyo'y nagpapasimul na ngg pagbab: "Quos vult
perdere Jupiter dementat prius."[175] Dahil dito'y huwg ngg nating dagdagn ang ating bigt;
ang bya'y nagbububulng na. Mabti ang inisip mo: pabayan natin ang ibng
makikipaghusay don ngg cancanilang sagutin; papanatilihin natin ang sa ati'y pagpipitagang
nlalabi, at sa pagc't hind malalao't makkiharp tyo sa Dios, linsin ntin ang ating mgg a
cama'y ... Maaw naw sa ting mgg a kahinan ang Dios
ngg mgg a pagcahabg! Sa macatuwd ay inaaacal p b ninyng ang buws ay ... Howg
na tayong mag-sap ngg tungcl sa salap!ang isinalabat ngg may sakt na masam ang lob.
Sinasabi mong ipinangg ac ngg teniente cay pr D- maso..? Opo, amang sagot ni pr
Sibylang g ngg umngg it na. Ngg uni't nakita co caninang umga ang teniente, at sinbi sa king
dinramdam daw niy ang lahat ngg nangyri cagab, na ummbulog daw sa canyng lo ang
Jerez, at sa acl niya'y gayn din ang nangyri cay pr Dmaso.At ang pangg aco?ang
tanng cong pabir.Padre cura ang isinagt:marunong p acng tumupd ngg king
wic, pagc sa pagtupd na iya'y hind co dinurungg isan ang aking capurihn; cailan ma'y d co
naguing ugl ang magcanul canino man, at dhil dito'y teniente ac hangg ngg ayn. Ngg
macapagsalitaan sil ngg mgg a ib't ibng bgay na walng cabuluhn, nagpaalam s Fr.
Sibyla. Hind ngg a namn naparon ang teniente sa Malacanyng; ngg unit naalaman
din ngg Capitan General ang nangyari. Nang nakikipagsalitaan siy sa canyng mgg a ayudante
tungcl sa mgg a pag- banggut na sa canya'y guingaw ngg mgg a phayagan sa Maynil, sa
ilalim ngg
mgg a pamagat na mgg a "cometa"[176] at iba pang mgg a napakikita sa langg it, sinab sa cany ngg
is sa mgg a ayudanteng iyn ang pakikipagcagalit ni pr Dmaso, na pinalubh pa ang
cabigatn ngg mgg a pananalit, bag man pinakinis ngg caunt ang mgg a bigcs ngg sabi. Sno
ang sa iyo'y nagsbiang tanong ngg Capitn General na ngg umingg it. Naringg ig co p cay
Laruja, na siyng nagbabalit caninang umga sa psu- latan ngg pmahayagan. Mulng
ngg umit ang Capitan General at idinagdg: Hind nacassakit ang babae't fraile! Ibig cong
manahimic sa ntitirang panahn ngg pagtir co sa lupng it, at aayaw na acng makipag-alt
sa mgg a lalaking gumagamit ngg sya. At llong ll na ngg ayng king natalasts na
pinaglalaruan lamang ngg provincial ang aking mgg a tos; hiningg i cong pinacaparusa ang
paglilipat sa ibng bayan ngg fraileng iyn; at siy ngg a namn, siya'y inilipat, ngg uni't doon siya
inilagay sa lalong magaling na byan: frailadas![177] na sinsabi natin sa Espaa. Ngg uni't
humint ngg pagngg it ang Capitan General ngg nagisa na. Ah! cung hind sna npacatangg
ang byang ito'y pasusucuin co ang aking mgg a cagalanggalang na iyn!ang ipinagbuntng
hiningg .Datapuwa't carapatdapat ang bwa't byan sa kinasasapitan niy; gawin ntin ang
inuugal ngg laht. Samantala'y natpos si Capitang Tiago ngg pakikipulong cay pri Dmaso,
sa lalong magalng na sabi, ang pakikipulong ni pr Dmaso cay Capitang Tiago. Ngg ayo'y
napagsabihan na cat!ang sabi ngg franciscano ngg magpaalam. Nalgan sana ang laht ngg
it, cung nagtanngtanng ca mna sa akin, cung d ca sana nagsinungg aling ngg icw ay
tinattanong co. Pagsicapan mong howag ca nang gumaw ngg mgg a cahalingg n, at manlig ca
sa canyng inama! Lumibot ngg macaalawa macaatl sa salas si Capitang Tiagong nag-isip-
isip at nagbbuntng hiningg ; di caguinsaguinsa'y prang may naisip siyng
magalng, tumacb sa pnalangg inan at pinaty ang mgg a candl at ang lmparang
canyng pinasindihn upang siyng macapagligts cay Ibarra.
May panahn pa, sa pagca't totoong malay ang linlacbayang ibinulng.
X. ANGBAYAN
Hlos sa pampng ngg dagtan ang kinlalagyan ngg byang San Diego[178], na sumasaguitn
ngg mgg a capatgang hlamanan at mgg a palyan. Nagppadala sa ibng mgg a byan ngg ascal,
bigs, caf at mgg a bngang halman, ipinagbbili cay ngg mrangmra sa insc na
nagsasamantal ngg cawal-ng mlay ngg pagc- ahilig sa mgg a masasamang pinagcaratihan ngg
magsasac. Pagc raw na mabting panahn at umacyat ang mgg a bat sa caitaasan
ngg campanario ngg simbahan, na napapamutihan ngg lmot at ngg damng hatd ngg hngg in;
pagcacgayo'y masayng nangg agsisigawan, sa udyc ngg cagandhan ngg ntatanaw na
humhandog sa canilng mgg a mat. Sa gutn ngg carming mgg a bubungg ng pwid, ts, "zinc"
at ynot, na napapaguitnaan ngg mgg a bulaclc nattalastas ngg bawa't is ang paraan ngg
pagcakita sa cancanilang bhay na maliliit, ang canil bagng malilinggut na pgad.
Nagagamit nilng panand ang laht: isng chy, isng samploc na may maliliit na dhon,
ang nig na pusps ngg mgg a
bco, tulad sa maanaking si Astart[179] cay Diana[180] sa Efeso[181] na may maraming s
so, isng humhabyog na cawyan, isng bngg a, isng cruz. Naroron, ang log, calakilakihang
ahas na cristal na natutulog sa verdeng alfombra: pinaaalon ang
canyng gos ngg mgg a pirpirasong malalakng batng nagcacapatlngpatlng

sa mabuhangg ing inaagusan ngg tbig; cumikipot ang log sa dco ron, at may mgg a pangpng
na matatas na kinacapitang nangpapalc-lc ngg mgg a cahoy na nacal- itw ang mgg a ugt, at
sa dco rito'y lumlaylay ang mgg a panab at lumuluang at tumitining ang gos. May ntatanaw
sa dcong malyong isng maliit na bahay, na itinay sa pangpng na hind natacot sa
cataasan, sa hangg ing malacs at sa pina- nununghang bangg ng mallim, at masasabi, dahil sa
canyng malilit na haligui, na siy'y isng clakilakihang zancuda[182] na nag-
aabang ngg ahas upang daluhngg in. Mgg a catawn ngg pn ngg nig ngg cahoy na may balt pa,
na gumgalaw at gu- miguiwang ang siyang naghhugpong ngg magcabilang ibayo, at cahi't
sila'y masasamng tuly, datapuwa't mainam namng cagamitn sa circo sa
pagpapati- watiwric, bagay na hind dapat pawal-ng halag: nangg agcacatw ang mgg a
bt, bhat sa log na pinaliliguan, sa mgg a pagcalagum ngg nagdaraang babaeng may snong
na bacol, ngg matandng lalaking nangg ngg inig sa paglcad at pin- ababayang mahlog ang
canyang tungcd sa tbig. Ngg uni't ang llong nacahihicayat ngg pagmamasd ay ang isng
matatawag nating niimos na gbat sa dgat na iyn ngg mgg a lpang linng. Diya'y may mgg a
c- tandtandang mgg a choy, na gung ang catawn, at cay lmang nammatay ay pagc
tinman ngg lintc ang matas na dlo at nasusunog: ang sabihana'y hind lumalakit sa b ang
apy na iyn at nammatay don din; diy'y may mgg a
pagclalaking mgg a batng dinramtan ngg terciopelong lmot ngg panahn at ngg "naturaleza":
humhimpil at nagpapatongpatong sa canilng mgg a gang ang alabc na pinacacapit ngg uln
at ang mgg a bon ang siyng nagttanim ngg mgg a binh. Malayang lumalag ang mgg a
cacahuyan: mgg a dam, mgg a dawag, mgg a tabing na damng gumagapang na
nangg agsasalasalabat at nagpapalipatlipat sa is't isng cahoy, bumibitin sa mgg a sangg ,
cumacapit sa mgg a ugt, sa lup, at sa pagc't
hind pa mandin nasisiyahan sa ganit si Flora[183], ay nagttanim siy ngg mgg a dam sa ibba
w ngg dam; nabubuhay ang lmot at ang cbuti sa mgg a gahc-gahc na balt ngg choy, at
ang mgg a damng dp, mgg a cawilwling manunuluyan, ay napapag- camal-an sa canilang
mgg a pagcyacap sa cahoy na mpagpatuloy. Iguinagalang ang gbat na iyn: may mgg a sali't-
sling sabing sinsalit tungcl doon; ngg uni't ang llong malpit sa catotohanan, at sa pagca't
gay'y siyang hind lubhang pinaniniwalaan at hind naman napag-aalaman, ay
ang sumusunod: Nang ang baya'y wal cung d isang walang halagang tumpc ngg mgg a
damp, at saganang sumsibol pa sa pinacalansangg an ang dam; ngg panahng
yang pagcagabi ay nanasoc don ang mgg a us at mgg a baboy-ram, dumatng isng raw ang
isng matandng castilang malallim ang mgg a mat at totoong magalng magwcang tagalog.
Pagcatpos na matingnn at malbot ang mgg a lp sa
magcabicabil, ipinagtanng niy cung sinosino ang may ar ngg cagubatang inaagusan ngg
tubig na malacc. Nangg agsiharp ang ilng nangg agsabing uman'y sil raw ang may r, at
ang guinaw ngg matand'y binil sa canil ang gbat na iyn, sa pamamag-tan ngg mgg a damt,
mgg a hyas at cauntng salap. Nawal pagctapos ang matand na hind maalaman cung
pano. Pinananaligan na ngg tong siy'y "encan- tado", ngg mino ngg mgg a pastl ang isng
caangg utng nagbubuhat sa cartig na gbat; canilng binacs, at ang nsumpungg an nila'y ang
matandng lalaking bulc na at nacabtin sa sangg ngg isng "balt". Nacatatacot na siy ngg
panahng buhy pa, dhil sa canyng malalim at malagunlng na voces, dhil sa malalim
niyang mgg a mat at dhil sa twa niyng walng ngg ay; ngg uni't ngg ayng siy'y magbigt
ay lumiligalig siy sa pagtulog ngg mgg a babae. Itinapon ngg ilng babae sa log ang mgg a hyas at
sinunog ang damt na canyng bigy, at mul ngg ilibng ang bangcy sa pn ngg balt ring
iyn, sino mang to'y wal ngg mangg ahs na doo'y lumpit. Isng pastl na naghhanap ngg
canyng mgg a hayop, ibinalitang nacakita raw siy ron ngg mgg a law; nangg agsiparon ang mgg a
bnat at nacrinig na sil ngg mgg a dang. Isng clang plad na nangg ingg ibig, na sa pagmimith
niyng mpuna ngg sa cany'y nagwwalang bahl, nangg cong mtitira siyng magdamg sa
llim ngg choy at ipupulupot niy sa pun nit ang isng mahabang yantc, namaty dahil sa
matindng lagnt na sa canya'y dump kinabucasan ngg gab ngg canyng pakikipagpustahan.
May pinagsasalitaanan pang mgg a catha't sali't saling sabi tungcl sa gubat na iyn.
Hind nag-ilng buwn at naparoon ang isng binatang wari'y mestizong castl, na ang sabi'y
anc daw siy ngg nasr, at nanahn sa sloc na iyn at nangg asw sa pagsasaca, lalonglal na
sa pagtatanm ngg tn. Si Don Saturnino'y isng binatang malungct ang asal at lubhng
magagalitn, at cung minsa'y malupt; datapuwa't totoong masipag at masintahin sa paggaw:
binacuran ngg pader ang pinaglibingg n sa canyng am, na manacnac lamang dinadalaw.
Nang may cagulangg an na'y nag-asawa sa isng batang dalagang taga Maynl, at
dito'y nagung anc niya si Don Rafael, na am ni Crisstomo. Batangbat pa si Don Rafael ay
nagplit nang siy'y calugdn ngg mgg a tong bukid: hind nalao't pagdaca'y lumag ang
pagsasacang dinal at pinalaganap
ngg canyng am, nanahn doon ang maraming to, nangg agsiparoon ang maraming insc; ang
pul ngg mgg a damp'y nagung isng nayon, at nagcaroon ngg isng curang tagalog;
pagcatapos ay nagung isng bayan, namaty ang cura at naparoon si Fr. Dmaso; ngg uni't ang
libingg a't caratig na lupa'y pawang pinagpitaganan. Nangg ngg ahas na maminsanminsan ang
mgg a batang lalaking mangg agsiparoong may mgg a dalng panghamps at mgg a bat, upang
lumiguid sa palibot libot at mangg uha ngg bayabas, papaya, dhat at iba pa, at cung minsa'y
nangyayaring sa casalucuyan ngg canilng guingaw, cung canilng pinagmmasdang
walng imc ang lubid na gagalawgalaw buhat sa sangg ngg choy, lumlagpac ang is
dalawng batng hindi maalaman cung san gling; pagcacagayo'y casabay ngg
sigw na:ang matand! ang matanda!canilng ipinagtatapunan ang mgg a bungg ang choy
at ang mgg a panghamps, lumlucso sil sa mgg a choy at nangg agtatacbuhan sa ibabaw ngg
malalakng bat at sa mgg a cacapaln ngg dam, at hind sil tumitiguil hanggng sa macalabs
sa gubat, na nangg ammutl, humihingg al ang ib, ang iba'y umiyac, at ccaunt ang
nangg agttawa.
XI. ANG MANGGA MACAPANGYARIHAN Mangg aghati-hati cay at cay'y mangg aghari.
(Bagong Machiavelo)[184] Sinosino bag ang mgg a nacapangyayari sa bayan? Cailn ma'y
hind nacapangyari si Don Rafael ngg nabubuhay pa siy, bag man siy ang lalong mayaman
doon, malak ang lp at hlos may tang na loob sa cany ang laht. Palibhasa'y mahinhng
loob at pinagsisicapang huwg bigyng cabuluhn ang laht ngg canyng mgg a guingaw,
hind nagtatag sa byan
ngg canyng partido [185], at nakita na natin cung paano ang mgg a paglaban sa cany ngg makit
a nilang masam ang canyng calagayan.Si Capitang Tiago caya?Totoo't cung siy'y
dumrating ay sinasalubong siy ngg orquesta ngg mgg a nagcacautang sa cany, hinhandugan
siy ngg pigung at binbusog siy sa mgg a lay. Inilalatag sa canyng mesa ang lalong
magagalng na bngg ang choy; cung nangg acacahuli sa pangg ngg aso ngg isng us baboy-
ram'y sa cany ang icapat na bahagui; cung nababat niy ang cainaman ngg cabayo ngg isng
sa cany'y may utang,
pagdatng ngg calahating horas ay sumsacanyang cuadra[186] na: ang laht ngg it'y
catotohanan; ngg uni't siy'y pinagttawanan at tinatawag siy sa lihim na

Sacristan Tiago. Ang gobernadorcillo bag cay? It'y isng clang palad na hind nag-uutos,
siy ang sumsunod; hind naca- pagmmura canino man, siy ang minumura; hind
naggawa niy ang maibigan, guingaw sa cany ang calooban ngg ib; ang capalt nit'y
nannagot siy sa Al- calde mayor ngg laht ngg sa cany'y ipinag-utos, ipinagaw at ipinatatag
sa cany ngg mgg a ib, na para manding nanggaling sa bungg ngg canyng lo ang laht ngg
iyon; ngg uni't dpat sabihin, sa icapupuri niy, na ang catungculang canyng hwac ay hind
niy ninacaw kinamcm: upang tamuhi'y nagcagugol siy ngg limng libong piso, at
maraming cadustan, ngg uni't sa napapakinabang niy'y canyng inaacalang murangmura ang
mgg a gugol na iyn. Cung gayo'y bac cay ang Dios? Ah! hind nacatitigatig ang mabait na
Dios ngg mgg a conciencia at ngg pagca- catulog ngg mgg a mmamayan doon: hind
nacapangg ingg ilabot man lamang sa canila; at sacali't msalit sa canil ang Dios sa alin mang
sermn, walng slang naiisip nilng casaby ang pagbubuntng hiningg : Cung isa sana ang
Dios!... Bahagy na
nil nagugunit ang Dios: lalong malak pa ngg a ang capagurang sa canila'y ibinbi- gay ngg mgg a
santo at mgg a santa. Npapalagay ang Dios sa mgg a tong iyng tulad diyn sa mgg a haring
nagllagay sa canyng paliguid ngg mgg a tinatangg i sa pag- mamahal na mgg a lalaki't babae: ang
sinusuy lamang ngg baya'y itng canilang mgg a tinatangg . May pagcawangg is ang San Diego sa
Roma; ngg uni't hind sa Roma
ngg panahng guinuguhitan ngg araro ngg cuhilang si Rmulo[187] ang canyng mgg a ct; hind
rin sa Romang nacapaglalagd ngg mgg a cautusan sa sandaigdg sa palilg sa sarili't sa mgg a
ibng dug, hind: wangg is ang San Diego sa casalucuyang Roma, at ang bilang caibhn lamang
ay hind mgg a monumentong mrmol at mgg a coliseo ang naroon, cung d sawaling monumento
at sabungg ng pawid. Ang pinaca-
papa sa Vaticano'y[188] ang cura; ang pinaca hr sa Italiang na sa Quiri- nal[189] ay ang alfr
ez ngg Guardia Civil; datapowa't dapat unawing ibabagay na laht sa sawl at sa sabungg ng
pawid. At dito'y gaya rin doong palibhasa'y ibig macapangyari ang is't is,
nangg agpapalagayang ang is sa canila'y labis (sa macatuwid ay dapat mawal ang is sa
canila), at dito nanggagaling ang wlang lict na samaan ngg loob. Ipaliliwanag namin ang
aming sabi, at ssaysayn namin ang caugala't budh ngg cura at ngg alfrez. Si Fr. Bernardo
Salv ay yaong bat at hind makibuing franciscanong sinaysay
na namin sa unahn nit. Natatangg siya, dahil sa canyng mgg a sal at klos
sa canyng mgg a capow fraile, at llongll na sa napacabalasic na si pr Dmasong canyng
hinalinhn. Siy'y payt, masasactn, halos lagu na lamang nag-isip, mahigpt sa pagtupd ngg
canyng mgg a catungculan sa religin, at mapag-ingg at sa carilagn ngg canyng pangg alan. May
isng buwan lamang na nacararating siy ron, halos ang laht ay nakicapatid na sa V.O.T.
[190], bagy na totoong ipinama- manglw ngg canyng capangg agw na cofrada ngg Santsimo
Rosario. Lumlucso ang clolowa sa catuwan pagcakita ngg nacasabit sa bawa't liig na apat
limng mgg a escapulario, at sa bawa't bayawng ay isng cordng may mgg a buhl,
at niyng mgg a procesin ngg mgg a bangcy mgg a fantasma[191] na may mgg a hbitong guingg
n. Nacatipon ang sacristn mayor ngg isng mabutbut ngg puhunan, sa pagbibil sa
pagpapalims, sa pagca't ganit ang marapat na pagsasalit, ngg mgg a casangcapang
kinakailangg an upng mailigts ang clolowa at mabca ang diablo: talasts ngg ang espritung
it, na ngg una'y nangg ngg ahas na sumalansng ngg pa- mukhan sa Dios, at nag-aalinlangg an sa
pananampalataya sa mgg a wic nit, ayon sa sabi sa librong santo ni Job, na nagpailanglng sa
alng-lang sa ating
Pangg i- noong Jesucristo, na gaya ngg guinaw namn ngg Edad Media[192] sa mgg a bru- ja[193],
at nananatili, ang sabihan, hangg ngg ayn sa paggawa ngg gayn din sa mgg a asuang[194] sa Fi
lipinas; datapowa't tila mandn ngg ayn ay nagung mahihiying totoo na, hanggng sa hind
macatagl sa pagtingg n sa capirasong damt na ki- nalalarawanan ngg dalawng brazo, at
natatacot sa mgg a buhl ngg isng cordn:
ngg uni't dito'y walng napagkikilala cung d sumusulong namn ang dunong sa panig na it, at
ang diablo'y aayaw sa pagslong, cung dil caya'y hind malu- lugdn sa pagbabagong asal,
tulad sa laht ngg namamahay sa mgg a cadiliman, sacasacali't hind ibig na sapantahain nating
tagly niy ang mgg a cahinan ngg loob ngg isng dalagang llabing-limng tan
lamang. Alinsunod sa aming sinabi, si pr Salv'y totoong masigasig gumanap ngg canyng
mgg a catungculan; napacasigasig namn, ang sabi ngg alfrez, Samantalang nagsesermon
totoong siya'y maibigung magsermon pinasasarhan niy, ang mgg a pintuan ngg simbahan. Sa
ganitng gaw'y
natutulad siy cay Nern[195] na ayaw magpaalis canino man, samantalang cumacanta sa tea
tro: ngg uni't guinagawa iyn ni Nern sa icgagaling, datapuwa't guingaw ang mgg a bagay na
iyn ngg cura sa icasasam ngg mgg a calolowa. Ang laht ngg caculangg n ngg canyng mgg a
nassacop, ang cadalasa'y pinarurusahan ngg mgg a "multa"; sa pagc't bihrang bihirang
namamal siy,; sa bagay na ito'y niiba siyng lubh cay pri Dmaso, na pinaghuhusay ang
laht sa pamamag-itan ngg mgg a panununtc at panghahamps ngg bastong nagttawa pa at
taglay ang magandng hangg d. Sa bagay na it'y hind siya mapaghihinanactn: lubs ang
canyng paniniwalang sa pamaml lamang pinakikipanayaman ang "indio"; ganit ang salit
ngg isng fraileng marunong sumulat ngg mgg a libro, at canyng sinasampalatayanan, sa pagc't
hind niy, tinututulan ang an mang nlilimbag: sa hind
pagcmasuwayng ito'y macarraing ang maraming tao. Bihrang bihrang namamalo si Fr.
Salv, ngg uni't gaya na ngg a ngg sabi ngg
isng sa baya'y matandng filosofo[196], na ang naguiguing caculangg n sa blang ay pinasasa
gan namn sa tind; datapuwa't hind rn namn siy mapaghihinanactan tungcl sa ganitng
gaw. Nacapangg ngg ilis ngg canyng mgg a ugt ang canyng mgg a pag-
aayuno[197] at pangg ingg ilin ngg pagcain ngg mgg a lamng-cti na siyng ikina- paguguing dukh
ngg canyng dug, at, ayon sa sabihan ngg to, pumpanhic daw ang hangg n sa canyng
lo. Ang alfrez, na gaya na ngg a ngg sinabi namin, ang tangg ing caaway ngg capangyarihang ito
sa clolowa, na may pacay na macapangyari namn sa catawn. Siy lamang ang tangg , sa
pagca't sinasabi ngg mgg a babae na tumatacas daw sa cura ang diablo, dahilng sa ngg minsang
nangg ahs ang diablo na tucsuhn ang cura, siy'y hinuli nit, iguinapos sa paa ngg catre at sac
pinl ngg cordn, at cay lamang siy inalpasn ay ngg macaraan na ang siym na araw. Yaya
mang gay'y ang tong pagcatapos ngg ganitng nangyari, makipagcagalt pa sa cay pr Salv
ay maipapalagay na masam pa sa mgg a abng diablong hind marunong mag-ingg at, cay
ngg a't marapat na magcaroon ngg gayng capalaran ang alfrez. Doa Consolacin cung
tawaguin ang canyng guinoong asawa, na isng
matandng filipina, na nagpapahid ngg maraming mgg a "colorete"[198] at mgg a pintura; ib ang
ipinangg angg alan sa cany ngg canyng esposo at ngg ib pang mgg a to. Nanghihigant sa sariling
catawn ang alfrez, sa canyng pagcawalng palad sa matrimonio, na nagpapacalasng
hanggang sa d macamalay-to;
pinag- "eejercicio"[199] ang canyng mgg a sundalo sa arawan at siy'y sumisilong sa llim,
cung dil cay, at it'y siyng lalong madals, pinapagpag niy ngg pl ang licd ngg canyng
asawa, na cung d man isng "cordero" (tupa) ngg Dios na umalis ngg casalanan nino man,
datapuwa't nagagamit namn sa pagbabawas sa cany ngg maraming mgg a cahirapan sa
Purgatorio, sacali't siy'y mparoon, bagay na pinag- aalinlangg anan ngg mapamintacasing mgg a
babae. Nangg aghahampasang magalng ang alfrez at si Doa Consolacing parang
nangg agbbiruan lamang, at nag-aalay silng walng bayad sa mgg a capit-bahay ngg mgg a
pnoorin: "concierto vocal" at
"in- strumental"[200] ngg apat na camy, mahin, malacs, na may "pedal"[201] at laht. Cail
n mang dumrating sa taingg a ni pr Salv ang mgg a escndalong[202] it, siy'y ngg umngg it at
nagcucruz at nagdrasal pagcatapos ngg isng Am namin; cung tinatawag siyng "carca"[203]
, mapagbanalbanalan, "carlistn"[204], masakm, ngg umngg it rin si pr Salv at lalong
nagdrasal. Cailn ma'y ipinagbibigay alm ngg alfrez sa ilang castilang sa cany'y
dumadalaw ang sumusunod na casabihn:
Paparoon b cay sa convento upang dalawin ang "curita"[205] "Mosca, muerta[206]? Mag
-ingg at cay! Sacali't anyayahan cayng uminm ngg chocolate, bagay na aking pinag-
aalinlangg anan!.. ngg uni't gayn man, cung cay'y aanyayahan, cay'y magmasd. Tinawag ang
alila't sinabing: "Fulanito, gumaw ca ngg isng "j- carang"[207] chocolate; eh?"
Cung gay'y mtira cayng walng an mang agam-agam; ngg uni't cung sabihing: "gumaw ca
ngg isng "jcarang" chocolate, "ah"?"Pagc gay'y damputin niny ang inyng sombrero at
yumao cayng pat- acb. Bakit?ang tanng ngg causap na nagugulatnanglalason p b
sa pamamag-itan ngg chocolate? Carambas[208]! Ab, hind namn npacagayn! At
paano, cung gayn? Pagca chocolate eh? ang cahuluga'y malapot, at malabnw pagca
chocolate ah?[209] Ngg uni't inaacal naming ito'y bintng lamang ngg alferez; sapagc't ang
casabihng ito'y cabalitang guinagaw rin daw ngg maraming mgg a cura. Ayawn lamang
cung ito'y talagng ugal na ngg boong capisanan ngg mgg a fraile ... Upang pahirapan ang cura,
ipinagbabawal ngg militar, sa udyc ngg canyng asawa, na sino ma'y huwag macagal
pagcatugtg ngg icasiyam na horas ngg gabi. Sinasabi ni Doa Consolacing d umano'y canyang
nakita ang cura, na nacabarong pinya at nacasalact ngg nt't ngg huwag siyang makilala, na
naglbot na malalim na ang gab. Nanghhiganti naman ngg boong cabanalan si Fr. Salv:
pagcakita niyang pumapasoc sa simbahan ang alfrez, lihim na nag-uutos sa sac- ristang
isar ang laht ngg mgg a pint, at nagpapasimul ngg pagsesermn hanggng sa mpikit ang
mgg a mat ngg mgg a santo at ibulng sa cany ngg calapating cahoy na na sa tapt ngg canyng
lo, ang larawn bag ngg Espritung Dios, na siy na, alang-alang! Hind dahil dito'y
nagbabagong ugli ang alfrez, na gaya rin ngg laht ngg hind marurunong magbalc-lob:
lumlabas sa simbahang nagttungg ayw, at pagcsumpong sa isng sacristan alil ngg cura'y
pinipiit, binbugbog at pinapag- pupunas ngg sahg ngg cuartel at ngg bahay niyng sarili, na
pagc nagcacagayo'y lu- milinis. Pagbabayad ngg sacristan ngg multang ipinarurusa ngg cura,
dahil sa hind niy pagsipt, canyng ipinauunw, ang cadahilanan. Dinringg ig siyng
walng kib ni Fr. Salv, ilinligpit ang salap, at ang nang guingawa'y pinawwal-an
ang canyng mgg a cambng at mgg a tpa at ngg doon sil mangg inain sa halamanan ngg alfrez,
samantalang humahanap siy ngg isng bagong palatuntunan sa isng ser- mng lalong
mahab at nacapagpapabanal. Datapuwa't hind naguiguing hadlng
ang laht ngg it, upang pagcatapos ay mangg agcam'y at magsalitaan ngg boong cahinusayan,
cung sil'y magkita. Pagc, itinutulog ngg canyang asawa ang calasingg n humhilic cung
tanghal, hind maaway ni Doa Consolacin ang alfrez, pagcacgayo'y lumlagay sa
bintan't humhitit ngg tabaco at nacabarong franelang azul. Palibhasa'y kinassusutan niy
ang cabataan, mul sa canyng kinlalagya'y namaman, siy ngg canyng mgg a mat, sa mgg a
dalaga, at sil'y canyng pinpintasan. Ang mgg a dalagang itng sa cany'y nangg atatacot,
dumaraang kimingkim, na d man lamang maitunghy ang mgg a mat, nangg agdudumal ngg
paglacad at pinipiguil ang paghingg . May isng cabanalan si Doa Consolacin: tila mandin
hind siy nananalamin cailn man. Ito ang mgg a macapangyarihan sa bayang San Diego.
XII. ANG LAHAT NANG MANGA SANTO [210] Marahil ang bugtng na bagay na hind
matututulang ikinatatangg ngg to sa mgg a hyop ay ang paggalang na inihhandog sa mgg a
namamatay. Sinsaysay ngg mgg a historiador[211] na sinasamba at dindios nil ang canilng m
gg a nn at magugulang; ngg ay'y tumbalc ang nangyayari: ang mgg a paty
ang nagcacailangg ang mamintuh sa mgg a buhy. Sinasabi rin namng iniingg atan ngg mgg a taga
Nueva Guinea sa mgg a caja ang mgg a but- ngg canilng mgg a paty at nakikipagsalitaan sa
canil; sa pinacamarami sa mgg a bayan ngg Asia, Africa at Amrica'y hinahayinan ang canilng
mgg a paty ngg lalong masasarp nilng mgg a pagcain, ang mgg a pagcaing minmasarap ngg
mgg a paty ngg panahng sil'y nabubuhay, at nangg agppiguing at inaacal nilng dumdalo sa
mgg a pigung na it ang mgg a paty. Ipinagttay ngg mgg a taga Egipto ngg mgg a palacio ang mgg a
paty, ang mgg a musulmn nama'y ipinagppagaw, sil ngg maliliit na mgg a capilla, at ib pa;
datapowa't ang bayang maestro sa bagay na it, at siyng lalong magalng
ang pagcakilala sa ps ngg tao'y ang bayan ngg Dahomey[212]. Nattalastas ngg mgg a maiitm
na it, na ang to'y mapanghigant, at sa pagca't gay'y sinasabi nilng upang mabigyang
catowan ang namaty, wal ngg lalong magalng cung d ang patayn sa ibabaw ngg
pinaglibingg an sa cany ang laht ngg canyng mgg a caaway; at sa pagc't ang to'y
malulugdng macaalam ngg mgg a bagay-bagay, sa tan-tao'y pinadadalhn siy ngg isng
"correo" sa pamamag-itan ngg linaplp na balt ngg isng
alipin. Tayo'y niiba sa laht ngg iyn. Bag man sa nababasa sa mgg a sulat na nauukit sa mgg a
pinaglibingg an, halos wal sino mang naniniwalang nagpapahingg alay ang mgg a paty, at lal ngg
hind pinaniniwalang sumasapayp. Ang lalong pinacam- agalng mag-sip ay nangg ag-
aacalang sinsanag pa ang canilng mgg a nn sa thod sa Purgatorio, at cung di siy
mpacasam (mapasainfierno bag), masasamahan pa niy, sil roon sa mahbang panahn.
At ang sino mang ibig tumutol sa amin, dalawin niy ang mgg a simbahan at ang mgg a libingg an
sa boong maghapong it, magmasd at makikita. Datapowa't yamang tayo'y na sa bayan
ngg San Diego, dalawin natin ang libingg an dito. Sa dacong calunuran, sa guitn ngg mgg a
palaya'y nroroon, hind ang ciudad, cung d ang nayon ngg mgg a paty: ang daan ngg pagparoo'y
isng makitid na lands, maalabc cung panahng tag-nit, at mapammangcan cung
panahng tag-uln. Isng pintang cahoy, at isng bcod na ang calahati'y bat at ang
calahati'y cawayan ang tila mandin siyng ikinhihiwalay ngg libingg ang iyn sa bayan ngg
mgg a buhy; datapowa't hind nahihiwalay sa mgg a cambng ngg cura, at sa ilng baboy ngg
mgg a calapt bhay, na pumapasoc at lumlabas doon upang mangg agsiyasat sa mgg a libingg an
mangg agcatow sa gayng pag-iis. Sa guitn ngg malang na bacurang iyn may nacatayng
isng malaking cruz na cahoy na natitiric sa patungg ang bat. Inihapay ngg uns ang canyng
INRI na hoja de lata, at kinatct ngg uln ang mgg a letra. Sa paanan ngg cruz, tlad sa tnay
na Glgota[213], samasamang nbubunton ang mgg a bungg ngg lo at mgg a but-, na ang
walng malasakit na maglilbing ay itinatapon doon ang canyng mgg a nahuhu- cay sa mgg a
libingg an. Diy'y mangg aghhintay sil, ang lalong malapit mangyari, hind ngg pagcabhay na
mag-ul ngg mgg a paty, cung d ang pagdatng doon ngg mgg a hyop at ngg sil'y painitin ngg
canilng mgg a tubg at linisin ang canilng malalamig na mgg a cahubdn.Nmamasdan sa
paliguidliguid ang mgg a bagong hcay: sa dco rito'y hupyc ang lp, sa dco roo'y anyng
bundc-bunducan namn. Sumsibol doo't lumlag ngg minam ang tarambulo't pandack;
ang tarumbulo'y ngg tundin ang mgg a bint ngg canyng matitinc na mgg a bngg a, at ngg dagdg
namn ngg pandacak ang canyng amy sa amy ngg libingg an, sacali't it'y walng
casucatng amoy. Gayn ma'y nasasabgan ang lp ngg ilng maliit na mgg a bulaclac, na
gaya rin namn ngg mgg a bungg ng iyng ang Lumikh lamang sa canil ang naca- cakilala na:
ang ngg it ngg mgg a bulaclc na iy'y maputl at ang halimyac nil'y ang halimyac ngg mgg a
baunan. Ang dam at ang mgg a gumagapang na dam'y
tumtakip sa mgg a sloc, umuucyabit sa mgg a pader at sa mgg a "nicho"[214], na an pa't
dinramtan at pinagganda ang hubd na capangg tan; cung minsa'y pumapasoc sa mgg a gahc
na gaw ngg mgg a lindl, at inililihim sa mgg a nanonood ang mgg a cagalanggalang na mgg a
libingg ang walng lamn. Sa horas ngg pagpasoc namin ay bingaw ang mgg a hayop; ang
mangg isangg isang baboy lamang, hayop na mahirap papaniwalin, ang siyng sumisilip ngg
canyng maliliit na mgg a mat, isinusungg aw ang lo sa isng malakng gang ngg bacod,
iti- natas ang ngg us sa hngg in at wari'y sinasabi sa isng babaeng nagdrasal: Howg mo
namng cacanin laht, tirhn mo ac nang caunt, ha? May dalawng lalaking humuhucay ngg
isng baunan sa malapit sa pader na nagbabalang gumh: ang is, na siyng maglilbing ay
walng cabahbahl; ini- wawacsi ang mgg a gulogd at ang mgg a but, na gaya na pag-
aabsng ngg isng maghahalamn ngg mgg a bat at mgg a sangg ng tuy; ang is'y
nangg ngg aningg an, nagpapawis, humhitit at lumlur may't may. Pakinggn mo!anang
humhitit, sa wcang tagalog.Hind cay magalng na cat'y humcay sa ibang lugar? Ito'y
bagng bgo. Pawang bgo ang laht ngg libng.
Hind na ac macatagl. Ang but-ng iyng iyng pinutol ay dumrug pa ... hm! at ang
mgg a buhc na iyn? Nac, napacamaselang ca naman!ang ipinagwc sa cany ngg is
Ang icaw ma'y escribiente sa Tribunal! Cung humcay ca sanang gya co ngg isng bangcy na
dadalawampong araw pa, sa gab, ngg itngg it ngg dilm, umulan ... namaty ang farol cong
dal.... Kinilabutan ang casama. Naals ang pagcapac ngg cabaong, umaalingg saw ... at
mapilitan cang pasann mo ang cabaong na iyn, at umulan at camng dalaw'y cpuw
bas at.... Kjr!....At bkit mo hincay?...! Tiningnan siy ngg maglilbing ngg boong
pagtatac.
Bkit?...nalalaman co b? Ipinag-tos sa king hucyin co! Sino ang nag-tos sa iy?
Napaurong ngg caunt ang maglilbing at pinagmasdn ang canyng casama, mul sa pa
hangng lo. Ab! tila ca namn castil! ang mgg a tanng dng iyn ang siyng guinaw sa
akin pagcatapos ngg isng castil, datapuwa't sa lihim. Ngg ay'y ssagutn cat, ngg gaya ngg
pagcsagot co sa castil: ipinag-tos sa akin ngg curang malak. Ah! at an ang guinaw
mo sa bangcy pagcatpos?ang ipinagpatloy na pagtatanng ngg maselang. Diablo!
cung d co lamang icw nakikilala at natatalastas cung icw ay "lalaki", sasabihin cung icw ay
tnay ngg ang castilang civil: cung magtanng ca'y tlad din sa cany. Gayn ...ipinag-utos sa
akin ngg curang malakng siy'y ilibng co sa libingg an ngg mgg a insc, ngg uni't sa pagc't totoong
mabigt ang cabaong at maly ang libingg an ngg mgg a insc.... Ayaw! ayaw! ayaw co ngg
humcay!ang isinalabat ngg causap na lips ngg pangg ingg ilabot, na binitiwan ang pla at
umahon sa hcay;akng nbaac ang b-o ngg isng lo at nangg angg anib acng bac hind ac
patulugun sa gabng it. Humalakhc ang maglilbing ngg canyng makitang samantalang
umaalis ay
nagcucruz. Unti-unting nappun ang libingg an ngg mgg a lalaki't mgg a babeng
pwang nangg acalucs. Ang ib'y nangg aghhanap na maluat ngg baunan; sil-sil'y
nangg ag- tatatalo, at sa pagca't hind mandn sil mangg agcasund, sil'y nangg aghhiwalay
at bawa't is'y lumluhod cung san lalong minamagaling niy,; ang mgg a ib, na may mgg a
"nicho" ang canilng mgg a camag-anac, nangg agssindi ngg malalakng candil at nangg agdrasal
ngg taimtm; naririnig din namn ang mgg a buntng hiningg at mgg a hagulhl, na pinacalalabis
pinipiguil. Narringg ig na ang alingg awngg aw ngg "orpreo, orpresis" at
"requiemeternams." Nsoc na nacapugay ang isng matandng lalaki. Marami ang
nangg agtaw pagcakita sa cany, ikinunt ang mgg a klay ngg ilng mgg a babae. Tila mandn
hind pinpuna ngg matandng lalaki ang gayng mgg a ipinakikita sa cany, sa
pagc't napatungg o siy sa buntn ngg mgg a bungg ngg lo, lumuhd at may hinanap sa loob ngg
ilng sandal sa mgg a but-; pagcatapos ay maingg at na inisaisng ibinucd ang mgg a bungg ngg
lo, at sa pagca't hind mandn makita niy ang canyng hinahanap, umilng, lumngg ap sa
magcabicabil at nagtanng sa maglilbing. Oy!ang sinabi sa cany.
Tumunghy ang maglilbing. Nalalaman mo b cung saan naroon ang isng magandng
bung ngg lo, maputng tulad sa lamn ngg niyg, walng caculangculang ang mgg a ngg pin, na
in- alagy co sa paann ngg cruz, sa ilalim ngg mgg a dahong iyn? Ikinibt ngg maglilibing ang
canyng mgg a balcat. Masdn mo!ang idinugtng ngg matand, at ipinakita sa cany, ang
isng plac na salap,wal aco cung hind it, ngg uni't ibbigay co sa iy cung makita mo ang
bungg ng iyn. Pinapagdilidili siy, ngg ningnng ngg salap, tinanw ang buntunan ngg mgg a, but,
at nagsalit: Wal b roon? Cung gay'y hind co nalalaman. Ngg uni't cung ibig
niny'y bbigyan co p cay ngg ib. Catulad ca ngg baunang iyng hinuhucay!ang winca
sa cany ngg matandng lalaking nangg ngg inig ang voces;hind mo nalalaman ang halag
ngg nawawal sa iyo. Sino ang ililibing sa hcay na iyn?
Nalalaman co b cung sino? Isng paty ang illibing diyan!ang sagt na nayyamot ngg
maglilibing. Tulad sa baunan! tulad sa baunan!ang inulit ngg matandng
lalaking nagttawa ngg malungcot;hind mo nalalaman ang iyong hinuhucay at ang
iyong nilalamon! Hcay! hcay! Samantala'y natapos ngg maglilbing ang canyng gaw;
dalawng naca- timbng lupang bas at mapulpul ang na sa magcabilang tab ngg hcay.
Cumha sa canyng salact ngg hich, ngg umangg at pinagmasdmasd na may anyng
tangg ang mgg a nangyayari sa canyng paliguid. XIII. MGA PAUNANG TANDA NANG
UNOS Nang sandalng lumlabas ang matandng lalaki, siy namng pagtiguil sa pasimul ngg
bagts lands ngg isng cocheng tila mandn maly ang pinang- galingg an, punngpun ngg
alabc at nagpapawis ang mgg a cabayo. Umibs si Ibarra sa cocheng casund ngg isng allang
matandng lalaki; pinaalis ang coche sa isng galw lamang ngg lo at napatungg o sa libingg ang
walng kib at malungct. Hind itinulot ngg aking sakt at ngg aking mgg a pinangg angg asiwang
ac'y macabalc dito!ang sinasabi ngg matandng lalaki ngg boong cakiman;sinabi
ni Capitang Tiagong siy na ang bahalang magpatay ngg isng "nicho"; datapuwa't tinanimn
co ngg mgg a bulaclc at isng cruz na ac ang gumaw.... Hind sumagt s Ibarra. Diyan p
sa licd ngg malakng cruz na iynang ipinagpatuloy ngg alil, na itinutur ang isng sloc ngg
sil'y macapasoc na sa pintan. Lubhng natitigagal ngg ang caisipn ni Ibarra, cay't hind
niy nahiwatigan ang pagtatac ngg ilng to ngg siy'y canilng makilala, na tumiguil sa
canilng pag- darasl at sinundn siy ngg tingg n, sa lak ngg pangguiguilalas. Nag-iingg at ang
binat ngg paglacad, pinangg ingg ilagan niyng dumaan sa ibabaw ngg mgg a pinaglibingg an, na
madalng nakikilala sa cahupyacn ngg lp. Tinatapacan niy ngg una, ngg ay'y iguinagalang
niy; gayn din ang pagcaclibing sa canyang am. Humint siy pagdatng sa cabilng daco
ngg cruz at tumingg n sa palibotlibot. Nmangh at napatigagal ang canyng casama; hinahanap
niy ang bacs sa lpa ay wal siyng makitang cruz saan man. Dito cay?ang
ibinbulong;hind doon; ngg uni't hincay ang lp. Tinitingnan siy ni Ibarra, na totoong
masam ang lob. Siy ngg !ang ipinagpatuloy,nattandaang cong may isng bat sa
tab; may caiclan ang hcay niyao'y may sakt ang maglilibing, cay't isng casam
ang siyng napilitang humcay datapuwa't ittanong natn sa cany cung an ang guinaw sa
cruz. Pinatungg uhan nil ang maglilibng, na nagmmasid sa canil ngg boong
pagtatac. Yumucd it sa canil, pagcapugay ngg canyng salact. Maipakikisabi p b

niny sa amin cung aln ang hcay na do'y dating may isng cruz?ang tanong ngg
all. Tiningnan ngg tinatanong ang lugar at nag-isp sip. Isng cruz bang malak? Op,
malak,ang pinapagtibay na sagt ngg matandng lalaki ngg boong catuwan, at tinitingnan
niy ngg macahulugn si Ibarra, at sumay namn ang mukh nit! Isng cruz na may labor
at may taling oway? Siy ngg ! siy ngg ! iyn ngg ! iyn ngg !at iguinuhit ngg alil sa lup
ang isng anyng cruz bizantina[215]. At may tanm na mgg a bulaclc sa hcay?
Mgg a adelfa, mgg a sampaga at mgg a pensamiento! iyn ngg !ang idinugtng na malak ang
tow, at inalayan niy ngg isng tabaco ang maglilbing. Sabihin ngg a niny sa amin cung aln
ang hcay at cung san naroon ang cruz. Kinamot ngg maglilbing ang taingg a't sumagt na
naghhicab: Ab ang cruz!... akin ngg sinnog! Sinnog? at bkit niny sinnog? Sa
pagc't gayn ang ipinag-tos ngg curang malak. Sno b ang curang malak?ang tanng
ni Ibarra. Sno? Ang nanghhampas, si par Garrote. Hinapls ni Ibarra ang canyng
no. Datapuwa't masasabi p b niny sa amin man lamang ang kinalalagyan
ngg hcay? Dapat ninyng matandaan. Ngg umit ang maglilbing. Wal na riyn ang paty!
ang mulng isinagt ngg boong catahimican. An p ang sabi niny? Ab!ang
idinugtng ngg tong iyng ang any'y nagbbir;ang naguing capalt niy'y isng babaeng
inilibng co roong may isng lingg na ngg ayn. Nauull p b cay?ang itinanong sa
cany ngg all,diyata't wal pa namng isng tang siy'y aming inillibing. Tunay ngg a
iyn! marami ngg buwan ang nacaraan mul ngg siy'y aking hucayi't cuning ul sa baunan.
Ipinag-utos sa aking siy'y hucayin co ngg curang malak, upang dalhin sa libingg an ngg mgg a
insc. Ngg uni't sa pagk't mabigt at umulan ngg gabng yan.... Hind nacapagpatuloy ngg
pananalit ang to; umudlt sa pagcguitl ngg makita ang any ni Crisstomo, na dinaluhng
siy't sac siy tinangnn sa camy at
ipingwagwagan. At guinaw mo ba?ang tanng ngg binatang ang any ngg pananalita'y
hind namin maisaysay. Howg po cayng magalit, guinooang sagt ngg maglilbing na
namu- mutla't nangg ngg inig;hind co po namn siy inilbing sa casamahn ngg mgg a insc.
Mabuti pa ang malnod cay sa mapasama sa mgg a inscang wica coat siy'y iniabsng co
sa tubig! Inilagy ni Ibarra ang canyng mgg a camay sa magcabilang balicat ngg maglilbing at
mahabang oras na siy'y tinitigan ngg tingg ing hind maisaysay cung anng big sabihin. Icw
ay wal cung d isng culang palad!ang sinabi, at umals na daldaling tinatahac ang mgg a
but, mgg a hcay, mgg a cruz, na parng sang sir ang sip. Hinhaplos ngg maglilbing ang
canyng bsig at bumbulong: Ang guingawang mgg a caligalign ngg mgg a paty! Binugbg
ac ngg bastn ngg pring malak, dahilng ipinahintulot cong ilibng ang paty na iyn ngg aco'y
may sakt; ngg ayo'y caunt ngg balin nit ang aking bsig, dahil sa pagcahucay co ngg bangcy.
It ngg a namng mgg a castil! Marahil pa'y alisn ac nit ngg aking hnap-bhay! Matlin ang
lacad ni Ibarra na sa maly ang tanw; sumsunod sa canyng umiyac ang allang
matandng lalaki. Llubog na lamang ang raw; macacapl na mgg a dilm ang siyng
lumalatag sa Casilangg anan; isng hangg ing mainit ang siyng nagpapagalaw sa dlo ngg
mgg a choy at nagpaparang sa mgg a cawayanan. Nacapugay na lumalacad si Ibarra; sa
canyng mgg a mat'y walang buma- balong na isng lh man lamang, walng tumatacas sa
canyng dibdib chi't isng buntng hiningg . Lumalacad na parang may pinagtatanauan,
marahil sa pagtacas sa anino ngg canyng am, bac namn cay sa dumdating na
uns. Tinhac ang bya't lumabs sa luwl, tinungg o yang lmang bhay na malaon
ngg panahng hind tinutungtungg an. Naliliguid ang bahay na iyn ngg pader na sinsi- bulan ngg
mgg a damng macacapl ang dahon, tila mandin siy'y hinuhudyatn; bucs ang mgg a bintn;
umugoy ang ilng-lang at ipinpagaspas ngg boong casayahan ang canyng mgg a sangg ng
htic ngg mgg a calapati na nagpapaliguidliguid sa matibong na bubng ngg canilng tahanang na
sa guitna ngg halamanan.
Ngg uni't hind pinpansin ngg binat ang caligayahng itng inhhandog sa canyng pagbalc sa
lmang bhay: nacapc ang canyng mgg a mat sa any ngg isng sacerdoteng canyng
macacasalubong. It'y ang cura sa San Diego, yaong laguing nagdidilidiling franciscano na
ating nakita, ang caaway ngg alfrez. Tiniticlop ngg hangg in ang canyng malapad na sombrero;
ang canyng hbitong guinggo'y du- mirikit sa canyng catawn at ipinakikita ang anyo nito;
na an pa't nmamasid ang canyng mgg a payt na htang may pagc sacng. Sa cna'y may
hwac na isng bastng palasang may tampc na gring. Non lamang nagcakita silng
dalaw ni Ibarra. Pagsasalubong nil'y sandalng humint ang binata't siy'y tinitigan; iniiwas
ni Fr. Salv ang canyng mgg a mat at nagpaconowarng nallibang. Sandalngsandali lamang
tumagl ang pag-aalinlangg an: malicsng linapitan siy ni Ibarra, pinatiguil at idinin ngg boong
lacs ngg canyng camy na ipinatong sa balicat ngg pr, at nagsalitng halos bahagy na
mawatasan: An ang guinaw mo sa aking am?ang itinanng. Si Fr. Salvng namutl, at
nangg atl ngg mabasa niy ang mgg a damdaming nalalarawan sa mukh ngg bint'y hindi
nacasagt; nawaln ngg diw.
An ang guinaw mo sa aking am?ang mulng itinanng na nalulunod ang voces. Ang
sacerdoteng untunting nahtoc, dahil sa camy na sa cany'y nagdriin ay nagpumilit at
sumagt: Cay po'y nagcacamal; wal acng guinagawang an man sa inyng am.
Anng wal?ang ipinagpatuloy ngg bint, at sac siy idinin hanggng sa siy'y
mpaluhod. Hind p, sinasabi co sa iny ang catotohanan! ang aking hinalinhn, si pr
Dmaso ang may cagagawn.... Ah!ang sinabi ngg binata't siy'y binitiwan at bago
tumampl sa noo. At iniwan ang abng si Fr. Salv at dalidling tinungg o ang canyng sariling
bhay. Samantala'y dumatng ang alil at tinulungg an sa pagtindg ang fraile.
XIV. ANG ULOL NA SI TASIO ANG FILOSOFO Nagllacad sa mgg a lansngg ang walng
tinutungg o't walng iniisip ang cacaibng matandng lalaki. Nag-aral siy ngg una ngg Filosofa,
at inwan niya ang pag-aral sa pagsund sa canyng inng matand na; at hind niy
ipinagpatuloy ang pag-aaral, hind sa caculangg an ngg magugugol at hind rin sa caculangg an ngg
cya ngg pag-isip: tumguil siy ngg pag-aral, dahiln ngg sa pagc't mayaman ang canyng
in, at dahilan sa ayon sa sabiha'y matalas ang canyng sip. Natatacot ang mabat na
babaeng magung pants ang canyng anc at macalimot sa Dios, cay ngg a't siy'y
pinapamil, sa siy'y magpr wan niy ang colegio ngg San Jos. Nang panahn pa
namng iy'y siy'y may naiibigang babae, cay't pinil niy ang wan ang colegio at
nag- asawa siy. Hind lumamps ang isng tan at siy'y nabo at naulila; guinaw niyng
aliwan ang mgg a libro upang siy'y macaligts sa calungcutan, sa sabong at sa pagca walng
guingaw. Datapowa't lubhng nawili sa mgg a pag aaral at sa pamimil ngg mgg a libro,
hanggng sa mapabayaan niy ang sariling pamumuhay, cay't siy'y unti-unting
naghrap. Tinatawag siyng Don Anastasio filsofo Tasio ngg mgg a tong may pina- garalan, at
ang mgg a masasam ang tr, na siyng lalong marami, tinatawag siyng Tasiong ul-l, dahil
sa hind caraniwang canyng mgg a caisipn at cacaibang pakikipagcapowa-to. Ayon sa sinabi
na namin, ang hapo'y nagbabalang magca uns; liniliwanagan ang ab abng langg it ngg ilng
kidlt; mabigt ang alng-lang at totoong maalis-s ang hangg in. Wari'y nalimutan na ngg
filsofo Tasio ang canyng kinallugdang bungg ngg ulo; ngg ay'y ngg umingg iting pinagmmasdan
ang maiitim na pangg anurin. Sa malapt sa simbaha'y nasalubong niy ang isng tong naca
chaqueta ngg alpaca at daladala sa camy ang may mahigut na isng arrobang candl at
isng bastng may borlas, blang sagusag ngg punong may capangyarihan. Tila po cayo'y
nattow?ang tanng nit sa wcang tagalog. Siya ngg a p, guinoong capitan; nattow
ac sa pagc't may is acng inaasahan.
Ha? at alin ang inyng inaasahang iyn? Ang uns! Ang uns! Nag-aacl b
cayng malig?ang tanng ngg gobernadorcillo ngg palibc, na minamasdan ang dukhng
pananamt ngg matandng lalaki. Malg ac ... hind masam, lalong lal na pagc
nacatitisod ngg isng dumi!ang sagt ni Tasio, na palibc din namn ang any ngg pananalita,
bag man may pagca pagpapawalng halag sa canyng causapngg uni't naghhintay ac ngg
llong magalng. At an p b iyn? Ilng mgg a lintc na pumaty ngg mgg a to at sumnog
ngg mgg a bhay. Hingg n na ninyng paminsanan ang gnaw! Nararapat tayong laht, cay
at acng gunawin! Dal p niny riyan, guinoong capitan, ang isng arrobang candlang gling
sa tindahan ngg insc; may mahigut ngg sampng tang aking ipinakikiusap sa bawa't bgong
capitang
bumbili ngg pararrayos[216], at pinagtatawanan ac ngg laht; gayn ma'y bumibili ngg mgg a
"bomba" at mgg a "cohete", at nangg agbabayad ngg mgg a repique ngg mgg a campn. Hind
lamang it: kinbucasan ngg pakikiusap co sa iny, nagbilin p cay sa mgg a magtutunw na
insc ngg isng "esquilang" lay cay Santa Brbara, gayng nasiyasat na ngg carunungg ang
mapangg anib ang tumugtg ngg mgg a campan sa mgg a araw na may uns. At sabihin p niny
sa akin, bakit p b ngg tang 70 ngg mahulog ang isng lintc sa Binyng, doon pa namn
nahlog sa campanario at iguinib ang relj sac isng altar? An ang guinagaw ngg esquilita
ni Santa Brbara? Nang sandalng iyo'y cumislp ang isng kidlt. Jess, Mara y Jos!
Santa Brbarang mahl!ang ibinulng ngg capitang namutl at nagcruz. Humalakhc si
Tasio. Cay'y carapatdapat sa pangg alan ngg inyng pintacasi!an Tasio sa wicang castil,
tinalicdn ang capitan at tumngg o sa
simbahan. Nagttayo ang mgg a sacristan sa loob ngg simbahan ngg isng "tmulo"[217] na nalili
bot ngg mgg a malalaking candilang natitiric sa mgg a candelabrong choy. Ang
tmulong yao'y dalawng mesang malalakng pinagpatong at nattacpan ngg damt na maitm,
na may mgg a listng puti; sa magcabicabila'y may napipintang mgg a bungg ngg lo. Iyn ba'y
patungcl sa mgg a clolowa sa mgg a candil?ang itinanng. At ngg makita niy ang
dalawng batang lalaking may sampng tan ang is at ang is'y may malapit sa pit, lumapit
sa canilng hind na hinantay ang sagt ngg mgg a sacristn. Sasama ba cay sa akin, mgg a
bta?ang itinanng sa canil. May hand sa iny ang inyng nanay na isng hapunang
marapat sa mgg a cura. Aayaw po caming paalisin ngg sacristan mayor hanggang hind
tumutugtog ang icawalng horasang sagt ngg pinacamatand.Hinihintay co pong
msingg il ang aking "sueldo" upang maibigay co sa aking in. Ah! at san b cay
paparoon? Sa campanario p upang dumubls sa mgg a clolowa.
Pasasacampanario cay? cung gay'y cay'y mag-ingg at! howg cayng lalapit sa mgg a
campan hanggng umunos! Umals sa simbahan, pagcatapos na masundn ngg isng titg
na may habg ang dalawng batang pumapanhic sa mgg a hagdanang patungg o sa
coro. Kinuscs ni Tasio ang mgg a mat, tumingg n ul sa langg it at bumulng: Ngg ay'y
dramdamin cong mahulog ang mgg a lintc. At nacatungg ng pumaroon sa labs ngg byang
nag-iisip-isip. Duman p muna cay!ang sabi sa cany sa wicang castl ngg isng
matimys na voces mul sa isng bintan. Tumunghy ang filsofo, at canyng nakita ang
isng lalaking may tatlomp tatlompo't limang tang sa cany'y ngg umit. An p b ang
inyng binabasa riyn?ang tanng ni Tasio, na itinutur ang isng librong hawac ngg lalaki.
Isng librong pangcasalucuyan: "Las penas que sufren las benditas nimas
del Purgatorio!"[218]ang isinagt ngg causap na ngg umingg it. Nac! nac! nac!ang
wic ngg matandng lalaki sa sarisaring "tono" ngg voces, samantalang pumapasoc sa bhay;
totoong matalas ang sip ngg cumath niyn. Pagcapanhc niy ngg hagdanan ay tinanggp siy
ngg boong pakikipag-ibigan ngg may bhay na lalaki at ngg canyng asawa. Don Filipo Lino ang
pangg alan ngg lalaki at Doa Teodora Via namn ang babae. Si Don Filipo ang siyng teniente
mayor at siyng pn ngg isng "partidong" halos ay "liberal"[219], sacali't matatawag it ngg
gayn, at cung sacaling mangyayaring magcaroon ngg mgg a "partido" sa mgg a bayan ngg
Filipinas. Nakita p ba niny sa libingg an ang anc ngg nasirang si Don Rafael na bagong
carrating na galing sa Europa? Op, nakita co siy, ngg siy'y lumlunsad sa coche. Ang
sabihana'y naparoo't upang hanapin ang pinaglibingg n sa canyng am ... Marahil
cakilakilabot ang canyng pighat ngg maalaman....
Ikinibt ngg filsofo ang canyng mgg a balicat[220]. Hind p b dinramdam niny ang
casaliwang palad na iyan?ang tanng ngg guinoong babaeng bt pa. Talasts na p
ninyng ac'y is sa anim na nakipaglibing sa bangcy; ac ang humarap sa Capitan General
ngg aking makitang ang laht dito'y hind umimic sa gayng calakilakihang capusungg n,
gayng cailn ma'y minamagaling co ang paunlacn ang tong mabait cung nabubuhay pa
cay sa cung paty na. Cung gay'y bakit? Datapuwa't hind p ac sang-ayon sa
pagmamanamana ngg caharan. Alang-lang sa caunting dugong insc na bigy sa akin ngg aking
in, sumasang- ayon ac ngg caunt sa caisipan ngg mgg a insc: pinaunlacan co ang am dahil
sa anc, ngg uni't hind ang anc dahil sa am. Na ang bawa't is'y tumanggp ngg gantng pl
ngg caparusahn dahil sa canyng mgg a gaw; datapuwa't hind dahil sa mgg a gaw ngg ib.
Nagpamisa p b cay ngg patungcol sa inyng nasrang asawa, alinsunod sa hatol co sa iny
cahpon?ang itinanng ngg babae nagbago ngg
pinasasalitaanan: Hind!ang sagt ngg matandng lalaking ngg umingg iti. Sayang!ang
isinagt ngg babaeng tagly ang tnay na pagpipighat; casabihng hanggang sa icasampong
oras ngg umaga bcas, ang mgg a calolowa'y malayang naglilibot at naghihintay ngg sa canil'y
pagbibigy guinhawa ngg mgg a buhy; na ang isng misa sa mgg a panahng it'y catimbng ngg
lim anim na misa sa mgg a ibng araw ngg isng tan, ayon sa sabi ngg cura, caninang
umaga. Mainam! Sa macatuwd ay mayroon tayong isng caaliw-alw na taning na dapat
nating samantalahin? Ngg uni't Doray!ang isinabad ni Don Filipo;talastas mo ngg hind
naniniwl si Don Anastasio sa Purgatorio. Na hind ac naniniwal sa Purgatorio?ang
itinutol ngg matandng lalaking tumitindig na sa canyng upuan.Diyata't pati ngg "historia"
ngg Purgatorio'y aking nalalaman! Ang historia ngg Purgatorio!ang sinabing pusps ngg
pagtatac ngg
mag-asawa. Tingnn ngg natin! Saysayin niny sa amin ang historiang iyn! Hind pal
niny nalalaman ay bakit cayo'y nangg agpapadal roon ngg mgg a misa at inyng sinasabi ang
mgg a pagcacahirap doon? Magaling! yamang nagpapasimul na ngg pag-uln at tla mandn
ttagal, magcacapanahn tayo upang howag tayong mayamtang isinagt ni Tasio, at saca
nag-isp-sip. Itiniclp ni Don Filipo ang librong canyng tangg an, at umup sa canyng tabi si
Doray, na nhahandang huwag maniwl sa laht ngg sasabihin ni Tasio. Nag- pasimul it sa
paraang sumusunod: Malaon pang totoo bago manaog ang ating Pangg inoong Jesucristo'y
may Purgatorio na, at ito'y na sa calaguitnaan ngg lp, ayon cay pr Astete, sa malapit sa
Cluny, ayon sa monjang sinasabi ni pr Girard, datapuwa't hind ang may cahulugan dito'y
ang kinalalagyan. Magaling, sinosino ang mgg a nassanag sa apoy na iyng nag-aalab mul
ngg lalangg n ang sanglibutan? Pinapagtitibay ang caunau- nahang pagcacatatg ngg Purgatorio
ngg Filisofa Cristiana na nagsasabing wal raw guingawang bagong an man ang Dios mul
ngg magpahingg aly siy.
Mangyayaring nagcaroong "in potentia"[221]; datapuwa't hind "in ac- tu"[222], ang itinutol ngg
teniente mayor.
Magalng na magalng! Gayn ma'y sasagutin co cayng may ilng nacak- ilala ngg
Purgatorio na talagang mayroon na "inactu", ang is sa canil'y si
Zarathus- tra Zoroastro[223], na siyang sumulat ngg isng bahagui ngg "Avestra"[224] at nag-
tatag ngg isng religing sa mgg a tangg ing bagay nacacahawig ngg atin at alinsunod sa mgg a
pantas, si Zarathustra'y sumilang na nauna cay Jesucristo ngg walng daang tan ang cauntian.
Ang cauntian ang wc co, sa pagca't pagcatapos na
masiyasat ni Platn[225], Xanto de Lidia Plinio[226], Hermipos at Eudoxio,[227] inaacal nilng
nauna si Zarathustra cay Jesucristo ngg dalawang libo at limng daan tan. Sa papaano mang
bagay, ang catotohana'y sinasabi na ni Zarathustra ang isng bagay na nawawangg is sa
Purgatoria, at naghahatol siy ngg mgg a paraan upang macaligts doon. Mattubos ngg mgg a
buhy ang mgg a calolowang namaty sa casalanan, sa pagsasalit ngg mgg a nasasaysay sa
"Avestra" at gumaw ngg mgg a cagalingg an; datapuwa't kinacailangg ang ang mananalangg in ay
isng camg-nac ngg nasr hanggang sa icaapat na salin. Ang panahng tning sa bgay na
it'y sa tan tan, tumtagal ngg limng raw. Nang malaon, ngg tumibay na sa bayan ang
gayng pananampalataya, napagwr ngg mgg a sacerdote sa religing iyng malakng d an
lamang ang pakikinabangg in sa gayng pananampalataya, caya't kinalacal nil yang
mgg a "bilangguang ngg itngg it ngg dilm na pinaghaharan ngg mgg a pagngg angg alit sa
nagawang casalanan", ayon sa sabi ni Zarathustra. Ipinaalam ngg nilng sa halagng
isng "derem", salapng bahagy na ang halag'y nababawas sa calolowa ang isng
tong pagcacasakit ngg d caws; ngg uni't sa pagca't ayon sa religiong iy'y may mgg a
casalanang pinarurusahan ngg tatlng daan hanggng isng libong tan, gaya
ngg pagsisinungg alng, ngg pangdary, at ngg hind pagganp sa naipangg ac, at ib pa, ang
nangyari'y tumtanggap ang mgg a balaws na sacerdote ngg maraming millong "derems." Dito'y
mapag-wawari na niny ang caunting bagay na nawawangg is sa Purgatorio natin, bag man
mapagtatant na ninyng ang pinagcacaibha'y ang mgg a religin. Isng kidlt na may casund
agd agd na isng maugong na culg ang siyng nagpatindig cay Doray na nagsalitng
nagcucruz: Jess, Maria y Jos! Maiwan co muna cay; magsusunog ac ngg
benditang palasps at ngg mgg a "candilang perdn". Nagpasimul ngg pag-ulng tila ibinubuhos.
Nagpatloy ngg pananalit ang filsofo Tasio, samantalang sinusundan niy ngg tingg n ang
paglay ngg may asawang babeng bt pa. Ngg ayng wal na siy'y lalong mapag-uusapan
na natin ngg boong caliwanagan ang dahil ngg ting salitaan. Cahi't may cauntng
pagcamapamahin si Doray, siy'y magalng na catlica, at hind co big na pumacnt sa ps
ngg pananampalataya: naiba ang isng pananampalatayang dalsay at wags sa halng
na pananampalataya, tlad sa pagcacaiba ngg nngg as at ngg soc, wngg is sa caibhn ngg msica
sa isng gust na caingg ayan: hind napagkikilala ang ganitong pagcacaiba ngg mgg a halng, na
tlad sa mgg a bingg . Masasabi nting sa ganng tin ay magalng, santo at na sa catuwiran ang
pagcacahc ngg Purgatorio; nananatili ang pagmamahalan ngg mgg a paty at ngg mgg a buhy at
siyng nacapipilit sa llong calinisan ngg pamumuhay. Ang casam-a'y na sa tacsil na paggamit
ngg Purgatoriong iyn. Ngg uni't tingnn natin ngg ayn cung bakit pumasoc sa catolicismo ang
adhicng itng wal sa Biblia at wal rin sa mgg a Santong Evangelio. Hind binbangguit ni
Moiss at ni Jesucristo caunti man lamang ang Purgatorio, at hind ngg a casucatn ang tangg ing
saysay na canilang sabing na sa mgg a Macabeo, sa pagca't bucd sa ipinasiy sa Concilio ngg
Laodicea, na hind catotohanan ang librong ito, ay nit na lamang huling panahn tinanggap
ngg Santa Iglesia Catlica. Wal ring nacacatulad ngg Purgatorio sa religin pagana. Hind
mangyayaring panggalingg an ngg pananampalatayang it ang casaysayang "Ali panduntor
inanies" na
totoong madals bangguitn ni Virgilio[228] na siyng nagbigy dahil sa dakilang si San Gregor
io[229] na magsalit ngg tungcl sa mgg a clolowang nalunod, at idagdg ni Dante[230] ang bag
ay na it sa canyng "Divina Comedia". Wal rin namng nacacawangg is ngg ganitng caisipn
sa mgg a "brahman"[231], sa mgg a "budhista"[232] at sa mgg a egipcio mang nagbigy sa Roma n
gg canilng
"Caronte"[233] at ngg canilng "Averno"[234]. Hind co sinasaysay ang mgg a, religin ngg mgg a
bayan ngg Ibab ngg Europa: ang mgg a religing it, palibhasa'y religin
ngg mgg a "guerrero"[235], ngg mgg a "bardo"[236] at ngg mgg a mngg angg aso[237], datapuwa't hind
religin ngg mgg a filsofo, bag man nananatili pa ang canilng mgg a
pananampalataya at pat ngg canilng mgg a "rito"[238] na pawang nanglangcap na sa religin
cristiana; gayn ma'y hind nangyaring sumama sil sa hucb ngg mgg a
tampalasang nangloob sa Roma, at hind rin sil nangyaring lumuclc sa Capitolio[239]: palib-
hasa'y mgg a religin ngg mgg a lap, pawang nangg appaw sa catanghaliang scat ngg araw.Hind
ngg sumasampalataya sa Purgatorio ang mgg a cristiano ngg mgg a unang siglo: nangg ammatay
silng tagly iyng masayng pag-asang hind na malalao't sil'y hharap sa Dios at makikita
nil ang mukh nit. Si San
Clemente na taga Alejandra[240], si Orgenes[241] at si San Irineo[242] ang siyng mgg a unan
g mgg a pr ngg Iglesiang tila bumbanggut ngg Purgatorio, marahil sa pag- cadal sa canil ngg
akit ngg religin ni Zarathustra, na namumulaclac at totoong lumalaganap pa ngg panahng iyn
sa boong Casilangg anan, sa pagca't malimit nating nababasa ang mgg a pagsisi cay Orgenes,
dahil sa canyng malabis na paghlig sa mgg a bagay sa Casilangg anan. Guinagamit ni San
Irineong pangpatibay sa pananampalataya sa Purgatorio, ang "pagctira ni Jesucristong
tatlng araw sa cailaliman ngg lp," tatlng araw na pagcapasa Purgatorio, at canyng
inaacla, dahil dito, na bawa't clolowa'y dapat manatili sa Purgatorio hanggng sa
mabuhay na mag-ul ang catawn, bag man tila laban mandin sa bagay na it ang "Hodie
mecum eris in Paradiso[243]." Nagsasaysay rin namn si San Agustn, tungcl sa Purgatorio;
datapowa't sacali't hind niy pinagtibay na tunay na mayroon ngg , gayn ma'y ipinallagay
niyang mangyayari ngg ang magcaron, sa pag-aacl niyng maipagpapatuloy hanggng sa
cabilang bhay ang tintanggap nating mgg a ca- parusahan sa bhay na it, dahil sa ating mgg a
casalanan. Nac namn si San Agustin!ang sinabi ni Don Filipo;hind pa
siy magcacsiya sa tinitiis nating mgg a hirap sa bhay na it't ibig pa niy ang magpatuloy
hanggng sa cabilng-bhay! Ganyn ngg a ang calagayan ngg bagay na ito:
sumasampalataya ang ib at ang ib'y hind. Bag ma't sumng-yon na si San Gregorio,
alinsunod sa canyng
"de quibusdam levibus culpis esse ante judicium purgatorius ignis credendus est," hind rin
nagcaroon ngg patuluyang catibayan ang Purgatorio, hanggang sa ngg ipasiy ngg Concilio sa
Florencia ngg tang 1439, sa macatuwd ay ngg macaraan na ang walng daang tan, na dpat
magcaroon ngg isng apy na pangdalsay pan- glnis sa mgg a clolowang bag ma't namaty
na sumsinta sa Dios, ngg uni't hind pa lubs napagbabayaran ang Justicia ngg May Capal. Sa
cawacasa'y ang Concilio
Tri- dentino[244], sa ilalim ngg pangg ungg ulo ni Pio IV ngg tang 1563, sa icalabinglimng plong
ay ilinagd ang cautusn tungcl sa Purgatorio, na ang pasimula'y: "Cum catholica ecclesia
Spiritu Sancto edocta etc.," na doo'y sinasabing ang mgg a
patungcl ngg mgg a buhy, ang mgg a panalangg in, ang mgg a paglilims at iba pang mgg a gawng
cabanalan ay siyng mabibsang paraan upang mailigts sa Purgatorio ang mgg a clolowa,
bag man sinasabing ang paghahayin ngg misa'y siyang lalong cagalinggalingg an sa lahat.
Gayn ma'y hind sumasampalataya ang mgg a
protestante[245] sa Purgatorio, at gayon dn ang mgg a pring griego[246], sa pagca't wal sil
ng nakikitang pagbibigay catotohanan ngg Biblia[247], at sinasabi nilng binibi- gyng wacs ngg
camatayan ang taning upang macagaw ngg mgg a carapatn ngg mgg a laban sa mgg a carapatn,
at ang "Quodcumque ligaberis in terra" hind ang cahulug'y "usque ad purgatorium" etc.;
ngg uni't dito'y maissagot na sa pagc't na sa calaguitnan ngg lpa ang Purgatorio, talagng
dapat mapasailalim ngg capangyarihan ni San Pedro. Datapuwa't hind ac matatapos ngg
pagsasaysay, cung sasal- itain co ang laht ngg mgg a sabi tungcol sa bagay ni t. Isng araw na
ibiguin p ninyng pagmatuwiranan natin ang bagay sa Purgatorio, magsady, cay sa
aking bhay at doo'y babasahin natin ang mgg a libro at tayo'y maly at payapang
maca- pagpapalagayan ngg cancanyang catuwiran. Ngg ay'y yayao na ac: hind co
ma- paghl cung bakit itinutulot ngg cabanalan ngg mgg a crstiano ang pagnanacaw sa gabng
it.Cayng mgg a punong byan ay nangg agpapabay sa ganitng gaw, at aking
ipinangg angg anib ang aking mgg a libro. Cung sana'y nanacawin nil sa akin upang canilng
basahin ay aking ipauubay, datapuwa't marami ang nangg ag-iibig na tupukin ang aking mgg a
libro, sa hangg d na gumanp sa akin ngg isng pagcacaawang gaw, at dapat ngg ang
catacutan ang ganitng pagcacaawang gawang
carapatdapat sa califa[248] Omar[249]. Dahil sa mgg a librong it'y ipinallagay ngg ibng
linagdaan na aco ngg parusa ngg Dios.... Ngg uni't inaacal cong cay po'y sumasampalataya
sa parusa ngg Dios? ang tanng ni Doray na ngg umngg it at lumlabas na may dalang lalagyn
ngg mgg a bgang pinagsusunugan ngg mgg a tuyng dahn ngg palasps, na pinagbubuhatan
ngg nacayyamot ngg uni't masarp na amy na soc. Hind co po alm, guinoong babae,
cung an ang ggawin sa akin ngg Dios!ang isinagt ni matandng Tasio na nag-isip-sip.
Pagc ac'y naghi- hingg al na, ihhandog co sa cany ang aking cataohang walng camunt
mang tacot; gawn sa akin ang bawa't ibiguin. Ngg uni't ma'y naiisip aco ... At an po ang
naisip ninyng iyn? Cung ang mgg a catlico lamang ang tangg ing mapapacagaling, at
lim lamang sa bawa't isng daang catlico ang siyng mpapacagaling, at sa pagca't ang
dami ngg mgg a catlico'y icalabingdalawang bahagui ngg mgg a nabubuhay na
to sa lp, sacali't paniniwalaan natin ang sinasabi sa mgg a estadstica[250], ang mangyayari
'y pagcatapos na mapacasam ang yuta-yutang mgg a tong nabuhay sa daigdig sa boong d
mabilang na mgg a siglong nagdaan, bago nanaog sa lp ang
Mananacop, at pagcatapos na mamatay dahil sa atin ang Anc ngg isng Dios, ngg ay'y llima
lamang ang mapapacagaling sa bawa't isng libo't dalawng daang to? Oh, tunay na tunay
na hind! Minmagaling co pa ang magsaysay at sumam- palatayang gaya ni Job: "Diyata't
magpapacabagsc icw sa isng inillipad na dahon at pag-uusiguin mo ang isng tuyng
layc?" Hind, hind mangyayari ang gayng casaliwaang plad na calakilakihan! Cung
sampalatayanan ito'y isng capusungg n; hind, hind! Anng inyng ggawin? Ang
Justicia, ang cadalisayan ngg Dios ... Oh, datapuwa't nakikita ngg Justicia at ngg Cadalisayan
ngg Dios ang darating bago guinaw ang paglikh sa Sangsinucob!ang isinagt ngg lalaking
matandang nangg ingg ilabot na tumindg.Ang boong kinapal, ang to ay isng linalng sa
isng nais lamang ngg calooban; ngg uni't hind niy kinacailangg an, cay't hind ngg marapat na
likhan niy, hind, cung cacailangg aning mapacasam sa walng hanggng casaliwaang palad
ang dandang to upang mapaligaya ang is lamang, at ang laht ngg it'y dahil sa mgg a
minanang casalanan sa sandalng pagcacasala,
Hind! Cung iy'y maguiguing catotohanan, sacaln na ninyo't patayin iyng inyng anc na
lalaking diya'y tumutulog; cung ang ganyng pananampalataya'y hind isng malaking
capusungg ng lban sa Dios na iyng dapat na magung siyng Dakilang Cagalingg an;
pagcacgay'y ang Molok fenicio na ang kinacai'y ang inihahayin sa
canyng mgg a pinpatay na to at ang dugng walng-malay-sla, at sinususunog sa canyng

tiyn ang mgg a sanggl na inagaw sa dibdib ngg canilng mgg a in, ang mamamatay-tong dios
na iyn, ang dios na iyng calaguimlagum, cung isusumag sa Cany'y masasabing isng
dalagang mahin ang loob, isng caibigang babae, ang in ngg Sangcataohan! At pusps ngg
panghihilacbt, umals sa bhay na iyn ang ul-l ang filsofo, at tumacb sa lansangg an,
bag man umuulan at madilm. Isng nacasisilaw na kidlt na caacby ngg isng
cagutlaguitlang culg na nagsabog sa impapawid ngg pangpaty na mgg a lintic ang siyng
tumanglw sa matandang lalaking nacatas ang mgg a camy sa langg it, at sumsigaw:
Tumututol icaw! Talastas co nang hind ca mabangg s; talastas co nang ang dapat co lamang
itawag sa iyo'y SI MABAIT! Nag-iibayo ang mgg a kidlt, lalong lumlacas ang uns....
XV. ANG MGA SACRISTAN Bahagy na ang patlng ngg dagundng ngg mgg a culg, at
pinangg ungg unahan bawa't culg ngg cakilakilabot na namimilipit na lintc: masasabing isinusulat
ngg Dios ang canyng pangg alan sa pamamag-itan ngg isng snog at ang walng hanggng
bubng ngg lngg it ay nangg ngg inig sa tacot. Ang ula'y parang ibinubuhos, at sa pagca't
hinhampas ngg hngg ing humahaguing ngg lubhng malungct, bwa't sandali'y nagbabago ngg
tinutungg o. Ipinarringg ig ngg mgg a campna, ngg voces na tagly ang malaking lagum, ang
canilng mapanglw na hibc, at sa sandasandalng nihi- himpil ngg nangg agbbangg is na mgg a
culg ang canilng matung na atngg al, isng malungct na tugtg ngg campn, na dang ang
catlad, ang siyng humahagulgl. Nangg asaicalawng sray ngg campanario ang dalawng
btang nakita nting casap ngg filsofo. Ang pinacabt sa canil, na may malalakng matng
maitm at matatacutng mukh, pinipilit na idigkt niy ang canyng catawn sa catawn
ngg canyng capatd, na totoong nacacawangg is niy ang pagmumukh, at ang caibhn lamang
ay mallim tumingg n at may pagcaanyng matpang. Ang pananamit ngg dalaw'y dukhng-
dukh at pusps ngg mgg a sursi at tagp. Nangg a-uup sa capir- song choy at capuw may
tangg ang isng lubid na ang dlo'y na sa icatlng sray, doon sa itas, sa guitn ngg cadilimn.
Ang ulng itinutulac ngg hngg in ay dumrating hanggng sa canil at pinapammisic ang isng
ups ngg candilang nag-aalab sa ibbaw ngg isng malakng bat na canilng pinagugulong sa
coro, upang huwarn ang gong ngg culg, cung Viernes Santo. Batakin mo ang iyng lbid,
Crispin!anng capatd na matand sa bt niyng capatd. Nag-alambitin sa lbid si Crispin,
at nrinig sa itas ang isng dang
na mahin, na pagdca'y natacpn ngg isng culg, na ang gong ay pinarami ngg libolibong
alingg awngg w. Ah! cung na sa bhay sana tyong casma ngg nnay!ang ibinuntng
hiningg ngg maliit na tintingnan ang canyng capatd;doo'y hind ac matatacot. Hind
sumagt ang matandng capatd; minmasdan cung pano ang pagtl ngg pagkit at tla
mandin may pinag-iisip. Doo'y wal sino mang nagsasabi sa aking ac'y nagnancw!ang
idinugtng ni Crispin;hind itutulot ngg nnay! Cung maalaman niyng aco'y pina- pal....!
Inihiwaly ngg matandng capatd ang canyng mgg a mat sa ningg as ngg law, tumingg al,
pinang-guigulan ngg cagt ang malaking lbid at bago biglng binaltc, at ngg magcagayo'y
nringg ig ang matung na tugtg ngg campn. Mananatil b tayo sa ganitng pamumhay,
cac?ang ipinatloy ni Crispin. Ibig co snang magcasakit ac bcas sa bhay, ibig cong
magcasakt ac ngg malan at ngg ac'y alagan ngg nnay at huwg na acng pabalikn ul sa
convento! Sa ganit'y hind ac pangg angg anlang magnancaw at walng hhampas sa akin!
At icw man, cac, ang mabuti'y magcasakit cang casma co. Howag!ang sagt ngg
matandng capatd;mammatay tyong laht: mammatay sa pighat ang nnay at cata'y
mammatay ngg gtom. Hind na sumagt ul si Crispin. Gano b ang sasahurin mo sa
bowng ito?ang tanng ni Crispin ngg macaraan ang sandal. Dalawng piso: tatlng multa
ang ipinarusa sa akin. Bayaran mo na ang sinasabi nilng nincaw co, at ngg huwag tyong
tawguing mgg a magnanacaw; bayran mo na, cac! Naulol ca b, Crispn? Walng

macacain ang nnay; ang sabi ngg sacristan mayor ay nagnacaw ca raw ngg dalawng onza, at
ang dalawang onza ay tatlompo't dalawng piso. Bumilang ang malit sa canyng mgg a dalr
hanggng sa dumating sa tatlompo't dalaw. Anim na camy at dalawng dalr! At bawa't
dalr ay pisoang ibinulng na nag-iisip-isip.At bawa't piso ... ilng cuarta? Isng dan
at anim na p. Isng da't nim na pong cuarta? Macasandaan at nim na pong
isng cuarta? Nac! At gaano ang isng da't nim na p? Tatlomp at dalawng camy
ang sagt ngg matandng capatd. Sandalng pinagmasdn ni Crispn ang maliliit niyng
camy.
Tatlomp at dalawng camy!ang inuulit litnim na camy at dalawang dalr, at

bawa't dalr ay tatlomp at dalawng camy ... at bawa't dalr ay isng cuarta ...Nac gano
carming cuarta niyn! Hind mabibilang ngg is sa loob ngg tatlng raw ...at macabbili ngg
sinelas na col sa mgg a paa at sombrerong col sa lo, pagc umiinit ang raw, at isng
malakng pyong pagca umulan, at pagcain, at mgg a damt na col sa iyo at sa nnay
at.... Nag-isp-sip si Crispin. Ngg ay'y dinramdam co ang hind co pagnancaw! Crispin!
ang ipinagwc sa cany ngg canyng capatd! Huwg cang maglit! Sinabi ngg curang
ppatayin daw ac ngg pl pag hind sumipt ang salap; cung nincaw co ngg a sna ang
salapng iy'y aking mai- sisipot ...at cung sacali't mamaty ac, magcaroon man lamang icw
at ang nnay ngg mgg a damt!... Syang at hind co ngg nincaw! Hind umimc ang
pinacamatand at hinla ang canyng lbid. Pagcatapos ay nagsalitng casaby ang buntng
hiningg . Ang ikinatatacot co'y bac, cagalitan ca ngg nnay cung maalaman!
Sa acl mo cay?ang tanng ngg malit na nagttaca.Sabhin mong maigui ang

pagcabugbog sa akin, ipakikita co ang aking mgg a pas at ang punt cong buls: hind ac
nagcaroon cailan man cung d isng cuarta lmang na ibini- gay sa akin niyng pasc at
kinha sa akin cahapon ngg cura ang isng cuartang iyn. Hind pa ac nacacakita ngg gayn
cagandng isng cuarta! Hind maniniwl ang nnay! hind maniniwal! Cung ang cura
ang magsabi.... Nagpasimul, ngg pag-iyc si Crispn, at ibinbulong sa guitn ngg
paghagulhl: Cung gay'y umuw ca ngg mag-is; aayaw acng umuw. Sabihin mo sa nnay
na ac'y may sakt; aayaw acng umuw. Crispn, huwg cang umiyc!anang matandng
capatd.Hind maniniwal ang nnay; huwg cang umiyc; sinabi ni matandng Tasiong
may hand raw sa ating masarp na hapnan. Tumingg al si Crispn at pinagmasdn ang
capatd. Isng masarp na hapnan! Hind pa ac nanananghalan: ayaw acng
pacanin hanggng hind sumsipot ang dalawng onza ... Datapuwa't cung maniwal ang
nnay? Sabhin mong nagsisinungg alng ang sacristan mayor, at ang curang maniwal sa
cany'y sinungg aling din, na silng laht ay sinungg aling; na sinasabi nilng magnanacaw daw
tayong laht, sa pagca't ang ttay natin ay "vi- ciosong". Ngg uni't sumngg aw ang isng lo sa
maliit na hagdng patungg sa
pangg ulong aray ngg campanario, at ang long it, na cawangg is ngg cay Medusa[251], ang siyn
g biglng humrang ngg salit sa mgg a lb ngg bt. Ya'y isng long hab, payt, na may
mahahabang buhc na maitm; salamng azul sa mat ang siyng cumcubl ngg pagca bulg
ang isng mat. Yan ang sacristn mayor, na talagng gayn cung pakita, walng ngg ay, hind
nagpparamdam ngg pagdatng. Nanglamg ang magcapatd. Minumultahn cat, Basilio,
ngg cahti, dhil sa hind mo pagtugtg ngg maayos!ang sbi ngg voces na malagunlng na tla
walng campan sa lalau- gan.At icw, Crispn, mtira ca rito ngg ayng gab hanggng sa
sumipt ang iyng nincaw. Tiningnn ni Crispn ang canyng capatd, na parang siy'y
humihingg ing
tangklic. Binigyn na cam ngg capahintulutan ... hinhintay p cam ngg nnay sa las ocho
ang ibinulng ni Basiliong tagly ang boong cakiman. Icw man namn ay hind macaaals
sa icawalng oras; hanggng sa icasamp! Ngg uni't talasts na p ninyng hind
nacapagllacad pagca las nueve na, at maly ang bhay. At ibig mo yatang
macapangyari pa cay sa kin?ang itinanng na galt ngg tong iyn. At hinawacan si Crispn
sa bsig at inacmang caladcarn. Guinoo! may isng lingg na p ngg ayng hind namin
nakikita ang aming in!ang ipinakiusap ni Basilio, at tinangg nn ang canyng btang capatd
na ang any'y big ipagsanggalng it. Nailay ang canyng camy ngg sacristn mayor sa
isng tampl, at sac kinaladcd si Crisping nagpasimul ngg pag-iyc, at nagpatinghig,
samantalang sinasabi sa canyng capatd:
Huwg mo acng pabayan, ppatayin ac nil! Ngg uni't hind siy pinansn ngg sacristan,
kinaladcd at nawal siy sa guitn ngg cadilimn. Ntira si Basiliong hind man lamng
macapagsalit. Nrinig niy, ang mgg a pagcachampshamps ngg catawn ngg canyng capatd
sa mgg a baitang ngg maliit na hagdanan, isng sigw, ilng tampl, at unti-unting napw sa
kanyng taingg a ang gayng mgg a pagsigw na nacahhambal. Hind humhingg a ang bt:
nacatindg na nakkinig, dilt na dilt ang mgg a mat, at nacasuntc ang mgg a camy. Cailn
bag cay ac macapag aarro ngg isng bkid?ang marhang ibinbulong, at daldaling
nanog. Pagdatng sa coro'y naking ngg maigui: lumlay ngg boong catulinan ang voces ngg
canyng capatd, at ang sigw na: "nnay!" "cac!" ay nawalng lubs pagcasar ngg pint.
Nangg ngg atal, nagpapawis, sandal siyng tumiguil; kincagat niy ang canyng camao upang
lunrin ang isng sigw na nagtutumcas sa canyng ps at pinabayaan niyng
magpalingg aplingg ap ang canyng mgg a mat sa
nag-aagaw dilm at liwanag na simbahan. Doo'y malamlm ang ningg as ngg law na langg s sa
"lmpara"; na sa guitn, ang "catafalco"; sar ang laht ngg mgg a pintuan, at may mgg a rejas ang
mgg a bintn. D caguinsaguinsa'y nanhc sa maliit na hagdn, linampasn ang
pangg alawang sray, na kinalalagyan ngg nagniningg as na candl, nanhc sa icatlng sray.
Kinals ang mgg a lbid na nacatl sa mgg a "badajo" (pamaltc ngg campn), at pagcataps ay
mulng nanog na nammutl; ngg ni't cumkinang ang canyng mgg a mat'y hind sa mgg a
lh. Samantala'y nagpapasimul ngg pagtl ang uln at untiunting lumiliwanag
ang lngg it. Pinagdugtong ni Basilio ang mgg a lubid, itinl ang isng dlo sa isng maliit na
pinacahalgui ngg "barandilla", at hind man lmang naalaalang patayn ang law, umus-s sa
lubid sa guitn ngg cadilimn. Nang macaraan ang ilng minuto, sa is sa mgg a dan sa byan,
ay nacrinig ngg mgg a voces at tumung ang dalawng putc; ngg uni't sno ma'y walng
natigatig, at mulng tumahimic na laht.
XVI. SI SISA Madilim ang gab: tahimic na tumutulog ang mgg a namamayan; ang mgg a
familiang nag-alaala sa mgg a namatay na'y tumulog na ngg boong capanatagn at
capaya- paan ngg loob: nangg agdasl na sil ngg tatlng bahagui ngg rosario na may mgg a
"re- quiem", ang pagsisiym sa mgg a clolowa at nangg agpanngg as ngg maraming candilang
pagkt sa harp ngg mgg a mahl na larawan. Tumupd na ang mgg a mayayaman at ang mgg a
nacacacaya sa pagcabhay sa mgg a nagpamana sa canil ngg caguinhawahan; kinabucasa'y
ssimba sil sa tatlng misang ggawin ngg bwa't sacerdote, mangg agbbigay sil ngg dalawng
piso at ngg ipagmisa ngg isng patungcl sa clolowa ngg mgg a namaty; bbili sila, pagcatapos,
ngg bula sa mgg a paty na pusps ngg mgg a indulgencia. Hind ngg a totoong npacahigpit ang
Justicia ngg Dios na gya ngg justicia ngg to. Ngg uni't ang dukh, ang mahrap, na bahagy
nanacacakita upang may maipag- agdng-bhay, at nangg angailngg ang sumhol sa mgg a
"directorcillo," mgg a escribiente at mgg a sundalo, upang pabayaan silng mamhay ngg tahimic,
ang tong iy'y hind tumutulog ngg panatag, na gaya ngg inaacla ngg mgg a poeta sa mgg a
palacio, palibhasa'y hind pa sil marhil nacapagtitiis ngg mgg a hagps ngg
carlitan. Malungct at nag-iisp-sip ang dukh. Nang gabng iyn, cung ccaunt
ang canyng dinasl ay malakng lubh ang canyng dalngg in, tagly ang hrap sa mgg a mat
at ang mgg a lha sa ps. Hind siy nagssiyam, hind siy marunong ngg mgg a "jaculatoria", ngg
mgg a tul at ngg mgg a "oremus," na cath ngg mgg a fraile, at iniuucol sa mgg a tong walng sariling
caisipn, walng sariling damdmin, at hind rin namn napag-uunaw ang laht ngg iyn.
Nagdrasal siy ngg yon sa pananalit ngg canyng caralitaan; ang clolowa niy'y tumatangg is
dhil sa canyng sariling calagayan, at dhil namn sa mgg a namaty, na ang pagsint nil sa
cany'y siyng canyng cagalingg an. Nangyayaring macapagsaysy ang mgg a lb niy ngg mgg a
pag- bt; ngg uni't sumsigaw ang canyang sip ngg mgg a daing at nagssalit ngg mgg a hi- nanakt.
Cay bag'y mangg assiyahan. Icw na pumuri sa carukhan, at cay namn, mgg a aninong
pinahihirapan, sa walng pamting panalangg in ngg dukh, na sinasaysay sa harp ngg isng
estampang masam ang pagcacgaw, na liniliwanagan ngg law ngg isng timsm, bac cay
ang ibig ninyo'y ang may mgg a candlang malalak sa harp ngg mgg a Cristong sugatn, ngg mgg a
Virgeng malilit ang bibg at may mgg a matng cristal, mgg a misang wcang latng
ipinangg ungg usap ngg mgg a sacerdoteng hind inuunaw ang sinasabi? At icw, Religing
ilinaganap na talagng col sa sangcataohang nagdaralit, nalimutan mo na cay ang
catungculan mong umalw sa naaapi sa canyng carukhan, at humiy sa macapangyarihan
sa canyng capalalan, at ngg ay'y may laan ca lamang na mgg a pangg c sa mgg a mayayaman,
sa mgg a tong sa iy'y macapagbabayad?
Ang caawaawang tao'y nagppuyat sa guitn ngg canyng mgg a anc na nangg atutulog sa
canyng sping; iniisip ang mgg a bulang dapat bilhn upang m- pahingg aly ang mgg a magulang
at ang namaty na esposo."Ang psoanyang pso'y isng linggng caguinhawahan ngg
aking mgg a anc; isng linggng mgg a tawanan at mgg a catuwan, ang aking inimpc sa bong
isng buwan, isng casu- utan ngg aking anc na babaeng nagddalaga na."Datapuwa't
kinacailangg ang patayn mo ang mgg a apy na itang wc ngg voces na canyng nrinig sa
ser- mnkinacailangg ang icw ay magpacahrap. "Tunay ngg ! kinacailangg an! Hind ililigtas
ngg Iglesia ngg walng bayad ang mgg a pinacasisinta mong clolowa: hind ip- inammigay na
walng byad ang mgg a bula. Dpat mong bilhn ang bula, at hind ang pagtulog cung gab ang
iyng ggawin, cung d ang pagpapagal. Samantala'y maillantad ngg iyng anc na babae ang
bahgui nang catawng dapat ilhim sa nanonood; magpacagtom ca, sa pagca't mahl ang
halag ngg lngg it! Tunay na tnay ngg ytang hind pumapasoc sa lngg it ang mgg a
dukh! Nangg agliliparan ang mgg a caisipng it sa alang-alang na pag-itang mul sa sahg na
kinalalatagan ngg magaspng na bang, hanggng sa palupong kinatatalan ngg dyang pinag-
uguyan sa sanggl na lalki. Ang paghingg nit'y malug at payp; manacnacang
ngg inungg uy ang lway at may sinasabing d mawatasan: nananaguinip na cumacain ang
sicmurang gutm na hind nabusg sa ibinigy sa cany ngg mgg a capatd na matatand.
Ang mgg a culiglg ay humuhuning hind nagbabago ang tnig at isinasaliw ang canilng walng
humpy at patupatuloy na rit sa mgg a patlngpatlng na tin-s na hni ngg cagaycy na
nacatag sa dam ang butiking lumlabas sa canyng bts upang humnap ngg macacain,
samantalang ang tuc, na wala ngg pinangg angg anibang tbig ay isinusungg aw ang canyng ulo
sa gang ngg bulc na pn ngg choy. Umaatungg al ngg lubhng mapanglaw ang mgg a so doon
sa daan, at sinasampalatayanan ngg mapamahing nakikinig na sil'y nacacakita ngg mgg a
espritu at ngg mgg a anino. Datapuwa't hindi nakikita ngg mgg a so at ngg ib pang mgg a hyop
ang mgg a pagpipighat ngg mgg a tao, at gayn man, gaano carami ang canilang mgg a
cahirapang tintiis! Doon sa maly sa bayan, sa isng lyong may isng horas, ntitira ang
in ni Basilio at ni Crispn, aswa ngg isng lalking walng puso, at samantalang ang babae
nagpipilit mabhay at ngg macapag-arug sa mgg a anc, nagpapagalgala at nagsasabong
namn ang lalaki. Madalang na madlang sil cung magkta, ngg uni't lgui ngg kahapishapis ang
nangyayari pagkikita. Unti-unting hinubdn ngg lalaki ang canyng aswa ngg mgg a hyas upang
may maipagvicio siy at ngg wal nang caanoano man si Sisa, upang magugol sa masasamng
mgg a hinggul ngg canyng asawa, pinagpasimulan nitng siy'y pahirapan. Mahin, palibhas,
ang loob, malak ang cahigtn ngg ps cay sa pag-isip, wal siyng nalalaman cung d
sum- int at tumngg is. Sa ganng cany'y ang canyng asawa ang siyng dios niy,; ang
mgg a anc niy'y siyng canyang mgg a ngel. Sa pagca't talasts ngg lalaki cung hanggng
saan ang sa canya'y pag-big at tacot, guingawa namn niy ang catulad ngg asal ngg laht ngg
mgg a diosdiosan: sa arw-raw ay lumlal ang canyng calupitan, ang pagca walng w at
ang pagcapatupatuloy ngg bawa't maibigan. Ngg mhang tanng sa cany si Sisa ngg minsang
siy'y sumipt sa bhay, na ang mukha'y mahigut ang pagdidilim cay sa dati, tungcl sa
panucalang ipasoc ngg sacristan si Basilio, ipinatloy niy ang paghahagps ngg manc, hind
siy sumagot ngg oo ayaw. Hind nangg ahs si Sisang ultin ang canyang
pagtatanong; datapuwa't ang lubhng mahigpt na casalatn ngg canilng pamumhay at
ang hangg d na ang mgg a bta'y mangg ag-ral sa escuelahan ngg bayan ngg pagbasa't pagslat,
ang siyang sa canya'y pumlit na ipaltoy ang panucal niya. Ang canyang asawa'y hind rin
nagsabi ngg an man. Nang gabng yaon, icasamp't calahat labng-is ang horas, ngg
numiningning na ang mgg a bituin sa langg it na pinaliwanag ngg uns, nacaup si Sisa sa isng
bangcng cahoy na pinagmamasdan ang ilang mgg a sangg ngg cahoy na nagniningg asningg as sa
calang may tatlng batng-buhay na may mgg a dunggt. Nacapatong sa tatlng batng it
tungc ang isang palayc na pinagsasaingg an, at sa ibabaw ngg mgg a bga'y tatlng tuyng
lawlaw, na ipinagbbili sa halagang tatl ang dalawang cuarta.
Nacapangg alumbab, minmasdan ang madilawdilaw at mahinang nngg as ngg cawayang

pagdaca'y naguiguing ab ang canyang madalng malugnaw na bga; malungct na ngg it ang
tumatanglaw sa canyang mukh. Nagugunit niya ang calugodlugd na bugtng ngg palayc
at ngg apy na minsa'y pinaturan sa canya ni Crispin. Ganit ang sinabi ngg bat: "Naup si
Maitm, sinult ni Mapula. Nang malao'y cumaracara." Bat pa si Sisa, at napagkikilalang ngg
dacong na'y siya'y maganda at nacahahalina cung cumlos. Ang canyang mgg a mata, na
gaya rin ngg canyang calolowang ibibigay niyang lahat sa canyang mgg a anac, ay sacdal ngg
gaganda, mahahab ang mgg a pilc-mata at nacauukit cung tumingg n; mainam ang hayap ngg
ilng; marikt ang pagcacaany ngg canyang mgg a labing namumutl. Siya ang tinatawag ngg
mgg a tagalog na "cayumanguing caligatan," sa macatuwid baga'y cayumanggu, ngg uni't isang
clay na malnis at dalsay. Baga man bat pa siya'y dahil sa pighat, dahil sa gtom,
nagpapasimul na ngg paghupyac ang canyang namumutlang mgg a pisngg ; ang malagng buhc
na ngg na'y gayac at pamuti ngg canyang catahan, cung cay husay hind sa pagpapaibig,
cung d sa pagca't kinaugalang husayin: ang pusd ay caraniwan at walang mgg a "aguja" at
mgg a "peineta."
May ilang araw nang hind siya nacacaalis sa bahay at canyang tinatapos tabin ang isang
gawang sa canya'y ipinagbiling yarin sa lalong madalng panahng abt ngg caya. Sa pagcaibig
niyang macakita ngg salap, hind nagsimba ngg umagang iyn, sa pagca't maaabala siya ngg
dalawang horas ang cauntian sa pagparoo't parito sa bayan:namimilit ang carukhang
magcasala!Ngg matapos ang canyang gawa'y dinala niya sa may-ar, datapuwa't pinangg acuan
siya nit sa pagbabayad. Wal siyang insip sa boong maghapon cung d ang mgg a ligayang
tatamuhin niya pagdatng ngg gab: canyang nabalitaang ow ang canyang mgg a anac,
at canyang insip na sila'y canyang pacaning magalng. Bumil ngg mgg a lawlaw, pinitas sa
canyang malit na halamanan ang lalong magagandang camatis, sa pagca't nalalaman niyang
siyang lalong minamasarap ni Crisping pagcain, nanghingg sa canyang capit bahay na si
filsofo Tasio, na tumitira sa may mgg a limangdaang metro ang lay sa canyang tahanan, ngg
tapang baboy-ram, at isang hit ngg pa- tong-gubat, na pagcaing lalong minamasrap ni Basilio.
At pusps ngg pag-asa'y isi- naing ang lalong maputng bigas, na siya rin ang cumha sa
guican. Yan ngg a nama'y isang hapnang carapatdapat sa mgg a cura, na canyang hand sa
caawaawang mgg a bat. Datapuwa't sa isang sawng palad na pagcacatao'y dumatng ang
asawa niya't kinain ang canin, ang tapang baboy ram, ang hit ngg pato, limang lawlaw at
ang
mgg a camatis. Hind umiimic si Sisa, baga man ang damdam niya'y siya ang ki- nacain. Nang
busg na ang lalaki'y naalaalang itanng ang canyang mgg a anac. Na- pangg it si Sisa, at sa
canyang catowa'y ipinangg ac sa canyang sariling hind siya maghahapunan ngg gabng iyn;
sa pagca't hind casiya sa tatl ang nalabi. Iti- nanng ngg ama ang canyang mgg a anac, at
ipinalalagay niya itng higut sa siya'y cumain. Pagcatapos ay dinampt ngg lalaki ang manc
at nag-acalang yumao. Ayaw ca bang makita mo sila?ang itinanng na nangg angg atal;
sinabi ni matandang Tasiong sila'y malalaon ngg caunt; nacababasa na si Crispin ... marahil ay
dalhn ni Basilio ang canyang sueldo. Ngg marinig itng huling cadahilanan ngg pagpiguil sa
canya'y humint, nag- alinlangg an, ngg uni't nagtagumpay ang canyang mabuting angel.
Cung gay'y itira mo sa akin ang piso!at pagcasabi ay umalis. Tumangg is ngg bong capaitan
si Sisa; ngg uni't pagcaalaala sa canyang mgg a anac ay natuy ang mgg a luh. Mul siyang
nagsaing, at inihand ang tatlong lawlaw na natira: bawa't isa'y magcacaroon ngg isa't
calahat.
Darating silang malak ang pagcaibig na cumain!ang iniisip niya: malay ang
pinangagalingg an at ang mgg a sicmrang gutm ay walang ps. Pinakingan niyang magalng
ang lahat ngg ingg ay, masdan natin at hinihiwatigan niya ang lalong mahinang yabag:
Malacas at maliwanag ang lacad ni Basilio; marahan at hind nacacawangg is ang cay Crispin
ang iniisip ngg ina. Macaalawa macaatl ngg humni ang calaw sa gbat, mul ngg tumil
ang ulan, at gayn ma'y hind pa dumarating ang canyang mgg a anac. Inilagay niya ang mgg a
lawlaw sa loob ngg palayc at ngg huwag lumamig, at lumapit sa pintuan ngg damp upang siya'y
malibang ay umawit ngg marahan. Mainam ang canyang voces, at pagc narrinig nilang siya'y
umaawit ngg "cundi- man", nangg agsisiiyac, ayawan cung bakit. Ngg ni't ngg gabing iy'y
nangg angg atal ang canyang voces at lumalabas ngg pahirapan ang tnig. Itiniguil ang canyang
pag-awit at tinitigan niya ang cadiliman. Sino ma'y walang nanggagaling sa bayan, liban na
lamang sa hangg ing nagpapahulog ngg tubig sa malalapad na mgg a dahon ngg mgg a saguing.
Caracaraca'y biglang nacakita ngg isang song maitm na sumipt sa harap niya; may inaamoy
ang hayop na iyn sa landas. Natacot si Sisa, cumha ngg isang bat at hinaguis. Nagtatacb
ang asong umaatungg al ngg pagcapanglawpanglaw. Hind mapamahin si Sisa, ngg uni't
palibhasa'y marming toto ang canyng nrinig na mgg a sinasabi tungcol sa mgg a gungun at
sa mgg a song maiitm' caya ngg a't nacapangyri sa cany ang lagum. Dalidaling sinarhn ang
pint at naup sa tab ngg law. Nagpapatbay ang gab ngg mgg a pinaniniwalaan at pinupuspos
ngg pan- imdm ang alng-lang ngg mgg a malicmtang anno. Nag-aclang magdasl, tumwag
sa Vrgen, sa Dios, upang calingg in nil ang canyng mgg a anc, llonglal na ang canyng
bunsng si Crispn. At hind niy sinsadya'y nalimutan niy ang dasl at napatungg o ang bong
pag-iisip niy sa canil, na an pa't canyng naaalaala ang mgg a pagmumukh ngg bwa't is
sa canil, yang mgg a mukhng sa tow na'y ngg umngg it sa cany cung natutulog, at gayn din
cung nagguising. Datapuwa't caguinsaguinsa'y naramdaman niyng naninindg ang canyng
mgg a buhc, nangdidilat ngg manam ang canyng mgg a mat, malicmt catotohanan,
canyng nakikitang nacatndg si Crispin sa tab ngg calan, don sa lugar na caranwang
canyng inup-an upang makipagsalitaan sa cany. Ngg ay'y hind nagsasabi ngg an mn;
tinititigan siy niyng mgg a matng malalak at ngg umngg it.
Nnay! bucsn niny! bucsn niny, nnay!ang sabi ni Basilio, bhat

sa labs. Kinilabtan si Sisa at nawal ang malcmat.
XVII. BASILIO Bahagy pa lamang nacapapasoc si Basiliong guiguirayguiray,

nagpatnghulg sa mgg a bsig ngg canyng in. Isng d masbing panglalamg ang siyng
bumlot cay Sisa ngg makita niyng nag-isang dumatng si Basilio. Nagbantng magsalit ay
hind lumabs ang canyng voces; inbig niyng yacpin ang canyng anc ay nawal-n siy
ngg lacs; hind namn mangyaring umiyc siy. Ngg uni't ngg makita niy ang dugng
pumapalg sa noo ngg bata'y siy'y nacasigw niyng tnig na wri'y nagpapakilala ngg
pagcalagt ngg isng bagtng ngg ps. Mgg a anc co! Howg p cayng mag-ala ala ngg
an man, nnay!ang isinagt ni Basilio;ntira p sa convento p si Crispin.
Sa convento? ntira sa convento? Buhy? Itiningg al ngg bt sa canyng in ang canyng

mgg a mat. Ah!ang isinigaw, na an pa't ang lubhng malaking pighati'y naguing lubhng
malaking catowan. Si Sisa'y umiyc, niycap ang canyng anc at pinus- ps ngg halc ang
may dugng no. Buhy si Crispin! Iniwan mo siy sa convento ... at bkit may sgat
ca, anc co? Nahlog ca b? At siniyasat siy ngg boong pag-ingg at. Ngg dalhn p si Crispin
ngg sacristan mayor ay sinbi sa king hind raw ac macaaalis cung d sa icasampng horas, at
sa pagc't mallim na ang gab, ac'y nagtnan. Sa baya'y sinigawn ac ngg mgg a sundalo ngg
"Quien vive," nagtatacb ac, bumarl sil at nahilahisan ngg isng bla ang king no.
Natatacot acng mahuli at papagpupunsin ac ngg cuartel, na aby ngg pl, na gaya ngg
guinaw cay Pablo, na hangg ngg ay'y may sakt. Dios co! Dios co!ang ibinulng ngg
inng kinkiligSiy'y iyng
iniligtas! At sac idinugtng, samantalang, humahanap ngg panaling damit, tbig, sc, at
balahibong maliliit ngg tagc: Isng dl pa at npatay ca sana nil, pinaty sana nil ang
aking anc! Hind guingunit ngg mgg a guardia civil ang mgg a in! Ang sasabihin niny'y
nahulog ac sa isng choy; huwg p snang maalaman nino mang ac'y pinaghgad.
Bkit b ntira si Crispin?ang itinanng ni Sisa pagcatapos magaw ang paggamot sa
anc. Minasdn ni Basiliong isng sandal ang canyng in, niycap niy it at
sac, untiunting sinaysy ang col sa dalawng onza, gayn ma'y hind niy sinabi ang mgg a
pagpapahirap na guinagaw sa canyng capatd. Pinapaghl ngg mag-in ang canilng mgg a
lh. Ang mabat cong si Crispin! pagbintangg n ang mabat cong si Crispin!
Dahilng tay'y dukh, at ang mgg a dukhng gya natin ay dapat magtis ngg laht!ang
ibinulng ni Sisa, na tinitingnan ngg mgg a matng pun ngg lh ang tinghy na nauubusan ngg
langg s. Nanatiling malanlan ding hind sil nag-imican. Naghapunan ca na b?Hind?
May cnin at may tuyng lawlw. Wal acng "ganang" cumain; tbig, tbig lmang ang big
co. Oo!ang isinagt ngg in ngg boong lungct;nalalaman co ngg hind mo ibig ang tuyng
lawlw; hinandan cat ngg ibng bgay; ngg uni't naparto ang iyng ttay, caawaawang anc
co! Naparito ang ttay?ang itinanng ni Basilio, at hind kinucusa'y siniyasat ang mukh
at ang mgg a camy ngg canyang in. Nacapagsikp sa ps ni Sisa ang tanng ngg canyng anc,
na pagdaca'y canyng napag-abt ang cadahilanan, cay't nagdumalng idinugtng:
Naparito at ipinagtanng cay ngg mainam, ibig niyng cay'y makita; siya'y gutm na gutm.
Sinabing cung cay raw ay nananatili sa pagpapacabat ay mul
siyng makikisama sa tin. Ah!ang isinalabat ni Basilio, at sa sam, ngg canyng lob ay
iningg iw ang canyng mgg a lab. Anc co!ang ipnagwc ni Sisa.
Ipatwad p niny, nnay!ang mulng isinagt na matigs ang any Hind b cay llong
magalng na tyong tatl na lmang, cay, si Crispin at ac?Ngg uni't cay po'y umiyac;
ipalagy ninyng wal acng sinabing an man. Nagbuntng-hiningg si Sisa. Sinarhn ni Sisa
ang damp at tinabunan ngg ab ang caunting bga sa caln at ngg huwg mapugnw, tlad sa
guinagaw ngg to sa mgg a damdmin ngg clolowa; tacpn ang mgg a damdaming iyn ngg ab ngg
bhay na tinatawag na pag-wawalang- bahl, at ngg huwg mapugnw sa pakikipanaym sa
arw-raw sa ting mgg a capow. Ibinulng ni Basilio ang canyng mgg a dasl, at nahig sa
tab ngg canyng in na nananalangg in ngg paluhd.
Nacacaramdam ngg nit at lamg; pinagpilitang pumkit at ang iniisip niy'y ang canyng capatd
na buns, na nag-aacalang tumulog sana ngg gabng iyn sa sinapupunan ngg canyng in, at
ngg ay'y marahil umiyac at nangg angg atal ngg tcot sa isng sloc ngg convento.
Umaalingg awngg aw sa canyng mgg a tangg a ang mgg a sigw na iyn, tlad sa pagcrinig niy ngg
siy'y droon pa sa campanario; datapuwa't pinasimulang pinalb ang canyng sip ngg
pagd na naturaleza at nanog sa canyng mgg a mat ang "espritu", ngg panaguimpn. Nakita
niy ang isng cuartong tulugn, at doo'y may dalawng candlang may nngg as. Pinakkinggn
ngg curang madilm ang pagmumukh at may hawac na yantc ang sinasabi sa ibng wic ngg
sacrstan mayor, na cakilakilabot ang mgg a klos. Nangg ngg atal si Crispin, at palingg aplingg ap ang
matng tumatangg is sa magcabicabil, na prang may hinahanap na to, isng tagan.
Hinarp siy ngg cura at tinatanong siyng malak ang glit at humaguint ang yantc. Ang
bata'y tumacb at nagtag sa licuran ngg sacristan; ngg uni't siy'y tinangnn nit at inihand
ang canyng catawn sa sumusubong glit ngg cura; ang caawaawang bta'y nag- pupumigls,
nagssicad, sumsigaw, nagppatinghig, gumugulong, tumitindg, tumatacas, nadudulas,
nasusubasob at sinsangga ngg mgg a camy ang mgg a ham- ps na sa pagca't nasusugatan ay
biglng itinatag at umaatungg al. Nakikita ni Basiliong namimilipit si Crispin, inihhampas ang
lo sa tablng yapacn; nakikita niy at canyng nririnig na humhaguinit ang yantc! Sa
lakng pagngg angg alit ngg
canyng bunsng capatd ay nagtindg; sir ang isip sa d maulatang pagcacahirap ay

dinaluhong ang canyng mgg a verdugo, at kinagat ang cura sa camy. Sumigw ang cura't
binitiwan ang yantc; humawac ang sacristan mayor ngg isng bastn at pinl sa lo si
Crispin, natimbuang ang bt sa pagcatulg; ngg makita ngg curang siy'y may sugat ay
pinagtatadyacn si Crispin; ngg uni't it'y hind na nagssanggalang, hind na sumsigaw:
gumugulong sa tablng parang isng bagay na hind nacacaramdam at nag-iiwan ngg bacas na
bas ... Ang voces ni Sisa ang siyng sa cany'y gumsing. An ang nangyayari sa iyo?
Bakit ca umiyac? Nanag-nip ac!... Dios!ang maring sbi ni Basilio at humlig na bas
ngg pwis. Panag-nip iyn; sabihin p ninyng panag-nip lmang, nnay, iyn; panag- nip
lmang! An ang napang-nip mo? Hind sumagt ang bt. Naup upang magphid ngg
lh at ngg pwis. Madilm sa loob ngg damp.
Isng panag-nip! isng panag-nip!ang inuulit-lit ni Basilio sa marahang pananalit.

Sabihin mo sa akin cung an ang iyng pinanag-nip; hind ac mcat- ulog!ang sinbi ngg
in ngg mulng mahig ang canyng anc. Ang napanag-nip co, nnay,ani Basilio ngg
marhancam raw ay namu- mulot ngg hay sa isng tubigang totoong maraming bulaclc,
ang mgg a babae'y may mgg a dalng bacol na pun ngg mgg a hay ... ang mgg a lalaki'y may mgg a
dal ring bcol na pun ngg hay ... at ang mgg a btang lalaki'y gayn din ... Hind co
na natatandan, nnay; hind co na natatandan, nnay, ang mgg a ib! Hind na nagplit ngg
pagtatanng si Sisa; hind niy pinpansin ang mgg a panag-nip. Nnay, may naisip ac
ngg ayng gabng it,ani Basilio pagcaraan ngg ilng sandalng hind pag-imc. An ang
naisip mo?ang itinanng niy. Palibhasa'y mapagpacabab si Sisa sa laht ngg bgay, siy'y
nagpapacabab
pat sa canyng mgg a anc; sa acl niy mabuti pa ang canilng pag-isip cay sa cany.
Hind co na ibig na magsacristan! Bkit? Pakinggn p niny, nnay, ang aking nisip.
Dumatng p ritong galing sa Espaa ang anc na lalaki ngg nasirang si Don Rafael, na inaacal
cong casingbat din ngg canyng am. Ang mabuti p, nnay, cnin na niny bcas si
Crispin, singg iln niny ang aking sueldo at sabihin ninyng hind na ac
magsasacristan. Paggalng co'y pagdaca'y makikipagkita ac cay Don Crisstomo, at
ipakikiusap co sa canyng ac'y tanggapng tagapagpastl ngg mgg a vaca ngg mgg a calabaw;
malak na namn ac. Macapag-aaral si Crispin sa bhay ni matandng Tasio, na
hind namamal at mabat, cahit ayaw maniwl ang cura. Maaar pa bang tayo'y
mapa- paghrap pa ngg higut sa calagayan natin? Maniwal, p cay, nnay, mabat
ang matand; macilang nakita co siy sa simbahan, pagc sno ma'y wal roon; nalluhod at
nananalangg in, maniwal p cay. Nalalaman na p niny, nnay, hind na ac magsasacristan:
bahagy na ang pinakikinabang at ang pinakikinabang pa'y naoow lmang sa kinamumulta!
Gayn din ang idinraing ngg laht. Magpapastol ac, at cung aking alagaang magalng ang
ipagcacatiwal sa akin,
ac'y callugdan ngg may-ar; at marahil ay ipabyang ating gatsan ang isng vaca, at ngg
macainom tayo ngg gtas; big na big ni Crispin ang gtas. Sno ang nacacaalam! marahil
bigyn pa p cay ngg isng malit na "guy," cung makita nil ang magalng cong pagtupd;
aalagaan ntin ang guya at ting patatabang gya ngg ting inahng manc. Mangg ungg uha ac
ngg mgg a bungg ang choy sa gbat, at ipag- bbili co sa byang casama ngg mgg a glay sa ating
halamanan, at sa ganito'y magca- casalap tyo. Maglalagay ac ngg mgg a sl at ngg mgg a balatc
at ngg macahuli ngg mgg a ibon at mgg a alamd, mangg ingg isd ac sa log at pagc ac'y malak
na'y mangg angg - so namn ac. Macapangg angg ahoy namn ac upang maipagbil maialay sa
may- r ngg mgg a vaca, at sa gany'y mattow sa atin. Pagc macapag-aararo na ac'y aking
ipakikiusap na ac'y pagcatiwalan ngg capirasong lp at ngg king matamnan ngg tub mais,
at ngg hind p cay manah hanggang hating gab. Magcacaroon tyo ngg damt na bgong col
sa bawa't fiesta, cacain tyo ngg carne at malalakng isd. Samantala'y mamumuhay acng
may calayan, magkikita tyo sa arw-raw at magsasalosalo tyo sa pagcain. At yamang
sinasabi ni matandng Tasiong matalas daw toto ang lo ni Crispin, ipadal natin siy sa
Maynl at ngg mag-aral; siy'y paggugugulan ngg bngg a ngg aking pawis; hind ba, nnay?
An ang aking wiwicain cung d oo?ang isinagt ni Sisa niyacap ang canyng anc.
Nahiwatigan ni Sisang hind na ibinibilang ngg anc sa hinharap na panahn, ang canyng
am, at it ang nagpatul ngg mgg a lh niy sa pagtangg is na d umimic. Nagpatuloy si Basilio
ngg pagsasaysay ngg canyng mgg a binabant sa hinharap na panahn, tagly iyang ganp na
pag-asa ngg cabataang walng nakikita cung d ang hinahangg ad. Walang sinasabi si Sisa cung
d "oo" sa laht, sa canyng acala'y ang laht ay magalng. Untiunting nanaog ang
pagchimbing sa pagl na mgg a bubng ngg mat ngg bt, at ngg ayo'y binucsn ngg Ole-Lukoie,
na sinasabi ni Ander- son, at isinucob sa ibabaw niy ang magandng payong na pusps ngg
masasayng pintura. Ang acl niy'y siya'y pastol ngg casama ngg canyng bunsng
capatd; nangg ungg uha sil ngg bayabas, ngg alpy at ngg ib pang mgg a paropar sa
calicsihn; pumapasoc sil sa mgg a yungg b at nakikita nilng numiningning ang mgg a
pader; nalilig sil sa mgg a bucl, at ang mgg a buhngg in ay alabc na guint at ang mgg a ba- to'y
tlad sa mgg a bat ngg corona ngg Vrgen. Sil'y inaawitan ngg mgg a maliliit na isd at
nangg agtatawanan; iniyuyucayoc sa canila ngg mgg a cahoy ang canilang mgg a sangg ang humihitic
sa mgg a salap at sa mgg a bngg a. Nakita niya ngg matapos ang isang campanang nacabitin sa
isang cahoy, at isang mahabang lubid upang tug- tuguin: sa lubid ay may nacataling isang
vaca, na may isang pgad sa guitn ngg
dalawang sungg ay, at si Crispin ay nasa loob ngg campan at iba pa. At nagpatuloy sa gayng
pananaguinip. Ngg uni't ang inang hind gaya niyang musms at hind nagtatacb sa loob
ngg isang horas ay hind tumutulog.
XVIII. MGA CALOLOWANG NAGHIHIRAP Magcacaroon na ngg icapitong horas ngg umaga ngg
matapos ni Fr. Salv ang canyang catapusng misa: guinaw niy ang tatlng misa sa loob ngg
isng oras. May sakt ang pranang madadasaling mgg a babae; hind gaya ngg
dating mainam at mahinhn ang canyng klos. Naghubad ngg canyng mgg a suot na di umimic,
hind tumitingg in sa canino man, hind bumabat ngg cahi't an. Mag-ingg at!anng
bulungbulungg an ngg mgg a sacristan;lumulbh ang sam ngg lo! Uulan ang mgg a multa, at
ang laht ngg ito'y pawang casalanan ngg dalawng magcapatd! Umals ang cura sa sacrista
upang tumungg o sa convento; sa slong nit'y nangg acaup sa bangc ang pit walng mgg a
babae at isng lalaking nagpapala- cadlacad ngg paroo't parito. Nang makita nilng dumarating
ang cura ay nangg agtindigan; nagpauna sa pagsalubong ang isng babae upang hagcn
ang canyang camy; ngg uni't gumamit ang cura ngg isng anyng cayamutn, caya't
na- pahint ang babae sa calaguitnaan ngg canyng paglacad. Nawalan yat ngg sicapat si
Curiput?ang maring sabi ngg babae sa salitng patuy, na nasactn sa gayng pagc
tanggp. Huwag pahagcn sa cany ang cama'y, sa gayng siy'y celadora ngg "Hermandad",
gayng siya'y si Hermana Rufa! Napacalabis namang toto ang gayng gaw. Hind umup
ngg ayng umaga sa confesonario!ang idinugtng ni Her- mana Spa, isng matandng
babaeng wal ngg ngg ipin;ibig co sanang mangg umpisal at ngg macapakinabang at ngg
magcamit ngg ngg a "indulgencia". Cung gayo'y kinahahabagan co cay!ang sagt ngg isang
babaeng bat pa't ma'y pagmumukhang tangg a; nagcamt ac ngg ayng umaga ngg tatlng
indulgencia plenaria na aking ipinatungcl sa calolowa ngg aking asawa. Masamang gaw,
hermana Juana!ang sab ngg nasactn ang loob na si Rufa.Sucat na ang isang indulgencia
plenaria upang mahangg siya sa Purgatoro; hind dapat ninyng sayangg in ang mgg a santa
indulgencia; tumlad cay sa akin. Lalong magalng ang lalong marami: ang sabi co!ang
sagt ngg walng
mlay na si hermana Juana, casaby ang ngg it. Hind agd sumagt si hermana Rufa:
nanghingg muna ngg isng hits, ngg inngg , minasdn ang nagcacabilog na sa cany'y nakikinig
ngg d cawas, lumur sa isng tab, at nagpasimul, samantalang ngg umngg at ngg tabaco:
Hind co sinasayang cahi't isng santong araw! Nagcamt na ac, bhat ngg ac'y mapanig sa
Hermandad, ngg apat na raa't limampo't pitng mgg a indulgencia plenaria, pitng da't anim na
pong libo, limng daa't siym na po't walng tang mgg a indulgencia. Aking itintal ang laht
ngg aking mgg a kincamtan, sa pagca't ang ibig co'y malinis na salitaan; ayaw acng mangdy,
at hind co rin ibig na ac'y dayin. Tumiguil ngg pananalit si Rufa at ipinatuloy ang pagngg uy;
minmasdan siy, ngg boong pagtatac ngg mgg a babae; ngg uni't humint sa pagpaparoo't parito
ang lalaki, at nagsalit cay Rufa ngg may anyng pagpapawalang halag. Datapuwa't
nacahigut ac sa iny, hermana Rufa, ngg tang it lamang sa mgg a kinamtan co, ngg apat na
indulgencia plenaria at sangdaang tan pa; gayng hind lubhang nagdrasal ac ngg tang
it.
Higut cay sa kin? Mahigut na anim na raa't walompo't siym na plenaria, siym na raa't
siym na po't apat na libo walng daa't limampo't nim na tan?ang ulit ni hermana Rufang
wari'y masam ngg caunt ang loob. Gayn ngg , walng plenaria at sangdaa't labing limng
tan ang aking cahi- guitn, at it'y sa ilang buwn lamangang inulit ngg lalaking sa lig ay
may sabit na mgg a escapulario at mgg a cuintas na pun ngg libg. Hind dapat pagtakhanani
Rufang napatalo na;cay p ang maestro at ang pn sa lalawigan! Ngg umingg it ang lalaking
lumak ang loob. Hind ngg dapat ipagtacng ac'y macahigut sa iny ngg pagcacamit;
halos masasabi cong cahi't natutulog ay nagccamit ac ngg mgg a ndulgencia. At an p b
ang guingaw niny sa mgg a indulgenciang iyn?ang tanng na sabysaby ngg apat
limng voces. Psh!ang sagt ngg lalaking umany ngg labis na pagpapawalang halag;
aking isinasabog sa magcabicabil!
Datapuwa't sa bgay ngg ang iyn hind co mangyayaring cay'y purhin, mestroang
itinutol ni Rufa,Cay'y pasasa Purgatorio, dahil sa inyng pagsasayng ngg mgg a indulgencia.
Nalalaman na p ninyng pinagdurusahan ngg apat na pong raw sa apy ang bawa't isng
salitng walng cabuluhn, ayon sa cura; nim na pong raw sa bawa't isng dangcal na
sinulid; dalawampo, bawa't isng patc na tubig. Cay'y pasasa Purgatorio! Malalaman co
na cung paano ang paglabs co ron!ang sagt ni hermano Pedro, tagly ang dakilang
pananampalataya.Lubhng marami ang mgg a clolowang hinngg co sa apy! Lubhng
marami ang guinaw cong mgg a santo! At bucd sa rito'y "in articulo mortis" (sa horas ngg
camatayan) ay macapagccamit pa ac, cung aking ibigun, ngg pitng mgg a "plenaria", at
naghihngg al na'y macapagliligtas pa ac sa mgg a ib! At pagcasalit ngg gay'y lumayng
tagly ang malakng pagmamataas. Gayn ma'y dapat ninyng gawn ang catulad ngg aking
gaw, na d ac nagssayang cahit isng raw, at magalng na bilang ang aking guingaw.
Hind co ibig ang magday, at yaw namn acng maray nino man. At paano p, b ang
gaw niny?ang tanng ni Juana.
Dapat ngg p ninyng tularan ang guingaw co. Sa halimbaw: ipalagy p ninyng
nagcamt ac ngg isng tang mgg a indulgencia: itinatal co sa aking cuaderno at aking
sinasabi:"Maluwalhating Amng Poong Santo Domingo, pakitingnn p niny cung sa
Purgatorio'y may nagcacailangg an ngg isng tang ganp na walng labis culang cahi't isng
raw."Nagllar ac ngg "cara-y-cruz;" cung lumabs na "cara" ay wal; mayroon cung
lumabs na "cruz." Ngg ay'y ipalagy nating lumabs ngg "cruz", pagcgayo'y isinusulat co:
"nsingg il na;" lumabs na "cara"? pagcgay'y iniingg atan co ang indulgencia, at sa ganitng
paraa'y pinagbubucodbucod co ngg tigsasangdaaag tang itintal cong magalng. Sayang na
sayang at hind magaw sa mgg a indulgencia ang cawangg is ngg guingaw sa salap: ibibigay
cong patubuan: macapagliligtas ngg lalong maraming mgg a clolowa. Maniwl cay sa akin,
gawn niny ang king guingaw. Cung gay'y lalong magalng ang king guingaw!
ang sagt ni hermana Spa. An? Llong magalng?ang tanng ni Rufang nagttaca.
Hind mangyayari! Sa guingaw co'y wal ngg ggaling pa! Making p cayng sandal at
paniniwalan niny ang king sbi, hermana!ang sagt ni hermana Spang matabng ang
pananalit.
Tingnn! tingnn! pakinggn natin!ang sinabi ngg mgg a ib. Pagcatapos na macaub ngg
boong pagpapahalaga'y nagsalit ang matandng babae ngg ganitng any: Magalng na
totoo ang inyng pagcatalastas, na cung dasaln ang "Bendita- sea tu Pureza," at ang "Seor-
mio Jesu cristo,Padre dulcsimo-por el gozo," nagcacamit ngg sampng tang indulgencia sa
bawa't letra.. Dlawampo!Hind!Clang!Lima!ang sabi ngg ilng mgg a voces.
Hind cailangg an ang lumabis cumulang ngg is! Ngg ayn: pagca nacababasag ang aking isng
alilang lalaki isng alilang babae ngg isng pinggn, vso taza, at ib pa, ipinapupulot co
ang laht ngg mgg a piraso, at sa bawa't is, cahi't sa lalong caliitliitan, pinapagdrasal co siy ngg
"Bendita-sea-tu-Pureza" at ngg Seor-mio-Jesu cristo Padre dulcsimo por el gozo", at
ipinattungcol co sa mgg a clolowa ang mgg a indulgenciang kincamtan co. Nalalaman ngg laht
ngg taga bhay co ang bagay na it, tngg lamang na hind ang mgg a ps. Ngg uni't ang mgg a
alilang babae ang siyng nagccamit ngg mgg a indulgenciang iyn, at hind cay, Hermana
Sipaang itinutol ni Rufa.
At snong magbabayad ngg aking mgg a taza at ngg aking mgg a pinggan? Nat- towa ang mgg a
alilang babae sa gayng paraang pagbabayad, at ac'y gayn din; sil'y hind co pinapl;
tinutuctucan co lamang kincurot ... Gagayahin co!Gayn din ang aking ggawin!At
ac man!ang sabihan ngg mgg a babae. Datapuwa't cung ang pinggn ay nagcacdalawa
nagccatatatlong piraso lamang? Cacaunt ang inyng ccamtan!ang ipinaunaw pa ngg
maulit na si Rufa. Itulot p ninyng ipagtanng co sa iny ang isng pinag-aalinlangg anan co
ang sinabi ngg totoong cakiman ngg bt pang si Juana.Cay p mgg a guinoong babae ang
nacacaalam na magalng ngg mgg a bagay na itng tungcl sa Langg it, Purgatorio at Infierno,....
ipinahahayag cong ac'y mangmang. Sabihin niny. Madals na aking nakikita sa mgg a
pagsisiym (novena) at sa mgg a ib pang mgg a libro ang ganitong mgg a bilin: "Tatlng
amnamin, tatlng Abguinoong Maria at tatlng Gloria patri.."
At ngg ayn?.... At ngg ay'y ibig cong maalaman cung paano ang ggawing pagdarasal:
tatlng Amanaming sund-sund, tatlng Abaguinoong Mariang sund-sund;
macaatlng isng Amanamin, isng Abaguinoong Mara at isng Gloria Patri? Gay ngg
ang marapat, macaitlng isng Amanamin.... Ipatawad niny, hermana Spa!ang
isinalabat ni Rufa: dapat dasaling gaya ngg ganitng paraan: hind dapat ilahc ang mgg a lalaki
sa mgg a babae: ang mgg a Amanamin ay mgg a lalaki, mgg a babae ang mgg a Abaguinoong Mara, at
ang mgg a Glo- ria ang mgg a anc. Ee! ipatawad niny, hermana Rufa; Amanamin,
Abaguinoong-Mara at Glo- ra ay catulad ngg canin, ulam at pats, isng sb sa mgg a
santo ... Nagccamal cay! Tingnn na p lamang niny, cayng ngdrasal ngg
pa- ganyn ay hind nasusunduan cailn man ang inyng hinhingg ! At cayng nagdrasal
ngg pagany'y hind cay nacacacuha ngg an man sa inyng mgg a pagsisiym!ang mulng
isinagt ngg matandng Spa.
Sino?ang wic ni Rufang tumindghind pa nalalaong nawalan ac ngg isng bic,

nagdasl ac cay San Antonio ay aking nakita, at sa catunaya'y naipagbil co sa halagang
magalng, ab! Siya ngg a ba? Cay pal sinasabi ngg inyng capit-bahay na babaeng
iny raw ipinagbil ang isang bic niya! Sino? Ang walng hiy! Ac ba'y gaya
niny ...? Nacailangg ang mamaguitn ang maestro upang sil'y payapain: sino ma'y wal ngg
nacgunit ngg mgg a Amanamin, walang pinag-uusapan cung d mgg a baboy na lamang. Aba!
aba! Huwg cayong mag-away dahil sa isng bic lamang! Binibigyan tayo ngg mgg a Santong
Casulatan ngg halimbw; hind kinagalitan ngg mgg a hereje at ngg mgg a protestante ang ating
Pangg inoong Jesucristo na nagtapon sa tubig ngg isng cwang mgg a baboy na canilng pag-aar,
at tayong mgg a binyagan, at bucod sa roo'y mgg a hermano ngg Santsimo Rosario pa, tyo'y
mangg ag-aaway dahil sa isng bic lamang? Anng sasabihin sa atin ngg ating mgg a
capangg agaw na mgg a hermano tercero?
Hind nangg agsi-imc ang lahat ngg mgg a babae at canilang tintakhan ang malalm na
carunungg an ngg maestro, at canilng pinangg angg aniban ang masasabi ngg mgg a hermano tercero.
Nsiyahan ang maestro sa gayng pagsund, nagbgo ngg any ngg pananalit, at
nagpatuloy: Hind malalao't ipatatawag tayo ngg cura. Kinacailangg ang sabihin natin sa canya
cung sino ang big nating magsermon sa tatlong sinabi niy sa atin cahapon: si pr Dmaso,
si pr Martin cung ang coadjutor. Hind co maalaman cung humrang na ang mgg a tercero;
kinacailangg ang magpasiy. Ang coadjutorang ibinulong ni Juanang kimingkim.
Hm! Hind marunong magsermn ang coadjutor!ang wca ni Sipa; mabuti pa si pr
Martin. Si pr Martin?ang maring tanong ngg isang babae, na anyng nagp- pawalng
halag;siy'y walng voces; mabuti si pr Dmaso. Iyn, iyan ngg !ang saysy ni Rufa.
Si pr Dmaso ang tunay na marunong magsermon, catulad siya ngg isang comediante;
iyan!
Datapuwa't hind natin maunw ang canyng sinasabi!ang ibinulong ni Juana. Sa

pagc't totoong malalim! ngg uni't magsermon na lamang siyang magaling.... Nang gay'y
siyng pagdatng ni Sisang may sunong na bacol, nag- magandang araw sa mgg a babae at
pumanhc sa hagdanan. Pumpanhic iyn! pumanhc namn tyo!ang sinabi
nil. Nraramdaman ni Sisang tumtiboc ngg bong lacs ang canyng ps, samantalang
pumapanhc siy sa hagdanan; hind pa niy nalalaman cung an ang canyng sasabihin sa
pr upang mapahup ang galit, at cung an ang mgg a catuwirang canyng isasaysay upang
maipagsanggalng ang canyng anc. Nang umagang iyon, pagsilang ngg mgg a unang snag ngg
liwywy, nanaog siya sa canyng halamanan upang putihin ang lalong magagandng glay,
na canyng inilagay sa canyang baclang sinapnan ngg dhong sguing at mgg a bulaclac.
Nangg uha siy sa tabng ilog ngg pac, na talastas niyang naiibigan ngg curang cning ensalada.
Nag- bihis ngg lalong magagalng niyng damt, sinunong ang bacol at napasabayang hind
guinising muna ang canyang anc.
Nagpapacarahan siy ngg boong cya upang huwag umingg ay, unt-unting siy'y pumanhc, at
nakikinig siya ngg mainam at nagbabac-sacaling marinig niy ang isng voces na kilal, voces
na sariw voces bat. Ngg uni't hind niy nrinig ang sino man at sino ma'y hind niy
na- sumpungn, caya't napatungg o siya sa cocn. Diya'y minasdn niy ang laht ngg mgg a
sloc; malamg ang pagcactanggap sa cany ngg mgg a alil at ngg mgg a sacritan. Bahagy na
siy sinagot sa bti niy sa canil. Saan co maillagay ang mgg a glay na it?ang
itinanng na hind nagpakita ngg hinanakit. Diyn..! sa alin mang lugar.ang sagot ngg
"cocinero", na bahagy na sinulyp ang mgg a glay na iyn, na ang canyng guingawa ang
siyng totoong pinakikialaman: siya'y naghihimulmol ngg isng capn. Isinalansng mahusay ni
Sisa sa ibabaw ngg mesa ang mgg a talng, ang mgg a "amargoso", ang mgg a patola, ang zarzalida
at ang mgg a mrang mrang mgg a talbs ngg pac. Pagcatpos ay inilagy ang mgg a bulaclc sa
ibabaw, ngg umit ngg bahagy
at tumanng sa isng all, na sa tingn niya'y lalong magalng causapin cay sa cocinero.
Maaar bang macausap co ang pr? May saktang sagt na marahan ngg all. At si
Crispin? Nalalaman p b ninyo cung na sa sacrista. Tiningnn siy ngg allang nagttaca.
Si Crispin?ang tanng na pinapagcunt ang mgg a klay.Wal ba sa inyng bahay? Ibig
ba ninyng itanggu? Nasabhay si Basilio, ngg uni't ntira rito si Crispinang itintol ni Sisa;
ibig co siyng makita.... Ab!anng all;ntira ngg rito; ngg uni't pagcatapos ...
pagcatapos ay nagtanan, pagcapagnacaw ngg maraming bagay. Pinaparoon ac ngg cura sa
cuartel pagca umagang umaga ngg ayn, upang ipagbigy sabi sa Guardia Civil. Marahil sil'y
naparoon na sa inyng bahay upang hanapin ang mgg a bt.
Tinacpn ni Sisa ang mgg a taingg a, binucsn ang bibg, ngg uni't nawalang cabuluhn ang
paggalw ngg canyng mgg a lb: walng lumabs na an mang tni! Tingnn na ngg niny
ang inyng mgg a anc!ang idinugtng ngg cocinero. Napagkikilalang cay'y mpagtapat na
asawa; nagsilabs ang mgg a anc na gaya rin ngg canilng am! At mag-ingg at cay't ang maliit
ay llampas pa sa am! Nanambitan si Sisa ngg boong capaitan, at nagpacup sa isng
bangc. Howg cayng manngg is dito!ang isinigw sa cany ngg cocinero: hind ba
niny alm na may sakt ang pr? Doon cay manangg is sa lansangg an. Nanaog sa hagdanan
ang abang babaeng halos ipinagtutulacan, samantalang nagbubulungbulungg an ang mgg a
"manang" at pinagbabalacbalac nil ang tungcl sa sakit ngg cura. Tinacpn ngg pany ngg
culang plad na in ang canyng mukh at piniguil ang pag-iyc. Pagdatng niy sa dan, sa
pag-aalinlangg a'y nagpalngg aplngg ap sa magcabicabil; pagcatapos, tla mandin may pinacs
na siyng ggawin, cay't matulin
siyng lumay. XIX. MGA KINASAPITAN NG ISANG MAESTRO SA ESCUELA Caraniwang tao'y
haling ang ispan at sa pagca't sil'y nagbabayad mandin, carampatang sil'y pag-salitang
hangg l ngg upang matowa sa ga-yng pagbgay. (Lope de Vega.) Natutulog ngg tahmic, na
tagly iyng pagpapaimbabaw ngg mgg a
elemen- to[252], ang dagatang nalilibot ngg canyang mgg a cabunducan, na an pa't tila mandin
hind siy nakialam sa malacs na uns ngg gabng nagdan. Sa mgg a nang snag ngg liwnag
na pumupucaw sa tbig nang mgg a nagkintbkintb na mgg a lamng-dgat, naaaninagnagn sa
maly, hlos sa wacs ngg abt ngg tanw, ang ab-abng mgg a anno: ya'y ang mgg a bangc
ngg mgg a mngg ingg isdang naglligpit ngg canilng lambt; mgg a casc at mgg a parw na
nangg aglladlad ngg canilng mgg a lyag. Pinagmmasdan ang tbig ngg dalawng tong capuw
pwang lucs, ang pananamt mul sa isng mataas na kinlalagyan: si Ibarra ang is sa
canil, at ang is'y isng binatang mpagpacumbab ang any at mapanglaw ang
pagmumukh. Dito ngg ang sabi nitng huldito iniabsng ang bangcy ngg inyng am.
Dito cam ngg teniente Guevara at ac ipinagsama ngg tagapaglibng! Pinisl ni Ibarra ngg boong
pag-big ang camy ngg bint. Wal p cayng scat kilanln sa king tang na lob!ang
mulng sinabi nit.Marmi pong totoo ang utang na lob co sa inyng am, at ang
tangg ing guinaw co'y ang makipaglibng sa cany. Ac'y naparitong wal acng cakilala sno
man, walng tagly na an mang slat upang may magtangklic sa kin, salt sa carapatn,
walng cayamanang gaya rin ngg ayn. Inwan ngg king hinalinhn ang escuela upang
maghnap bhay sa pagbibil ngg tabacoInampn ac ngg inyng am, inihanap ac ngg isng
bhay at binigyn ac ngg laht cong kinacailangg an sa icasusulong ngg pagtutr; siy'y
napapasa escuela at namamahagui sa mgg a btang mahihrap at mapagsakit sa pag-aaral ngg
ilng mgg a cuadro; sil'y binbigyan niy ngg mgg a libro't mgg a papel. Datapuwa't it'y hind
nalon, cawngg is din ngg laht ngg bgay na magalng! Nagpugay si Ibarra't anaki'y
nanalangg ing mahabang horas. Hinarp pagcatapos ang canyng casama at sa canya'y
sinabi:
Sinasabi p ninyng sinasaclolohan ngg aking am ang mgg a batang dukh, at ngg ayn p?
Ngg ay'y guinagaw nil ang boong cya, at sumusulat sil cailn man at macasusulat,ang
isinagt ngg binat. At ang dahil? Ang dahil ay ang canilng gulant na mgg a br at
nangg ahihiyang mgg a mat. Hind umimc si Ibarra. Iln b ang inyng mgg a batang
tinuturuan ngg ayn?ang tanng na wari'y may hangg d na macatals. Mahigut pong
dalawng dan sa talan, at dalawamp at lim ang pumapasoc! Bkit
nagcacganyan? Mapanglw na ngg umit ang maestro sa escuela.
Cung sabhin co po sa iny ang mgg a cadahilana'y cailangg ang magsalit ac ngg isng mahb
at nacayyamot na casaysayanang sinab niy. Huwg po ninyng ipalagay na ang tanng
co'y dahil sa isang hangg ad na walang catuturnang muling sinabi ni Ibarra ngg boong
cataimtiman, na canyng minmasdan ang malyong abot ngg tanw.Llong mabuti ang
aking mapaglin- ing, at sa acala co'y cung king ipatloy ang lyon ngg aking am ay lalong
magalng cay sa siy'y tangg isan, ll pa mandin cay sa siya'y ipanghigant. Ang libingg an
niya'y ang mahl na Naturaleza, at ang bayan at isng sacerdote ang siyng canyng
mgg a caaway: pinatatawad co ang bayan sa canyng camangmangg n, at iguinagalang co ang
sacerdote dahil sa canyng catungculan at sa pagc't ibig cong iglang ang Re- liging siyng
nagtur sa mgg a namamayan. Ibig cong gawng patnubay ang panucal ngg sa aki'y nagbigy
bhay, at dhil dito'y ibig co snang maunw ang mgg a nacahhadlang dito sa pagtutr.
Pacapupurihin at d po cay calilimutan ngg bayan cung inyng
papang- yarihin ang magagandang mgg a panucl ngg inyng nasrang am!anng maestro.
Ibig p b ninyng mapagkilla cung an ang mgg a hadlng na natatalisod ngg pagtutr?
Cung gay'y tantuin ninyng cailan ma'y hind mangyayari ang pagtuturong iyn sa mgg a
calagayan ngg ayn cung walng isng macapangyarihang tlong; unauna'y cahi't magcaroon,
it'y sinisira ngg caculangg n ngg mgg a sucat na magamit at ngg maraming panrang malng
caisipan. Sinasabing sa Alemania'y nag- aaral daw sa escuela ngg bayan sa loob ngg walng tan
ang anc ngg tagabkid; sino ang macacaibig ditong gummit ngg calahat man lamang ngg
panahng iyn sa gayng lubhng bbahagy ang inaaning mgg a bngg a? Nangg agsisibasa,
nangg ag- sisisulat at canilng isinasaulo ang malalakng bahagui at ngg madals pang
isinasaulo ang mgg a boong librong wcang castl, na hind nawawatasan ang is man lamang
salit ngg mgg a librong iyn? an ang pinakikinabang sa escuela ngg anc ngg ating mgg a
tagabkid? At cayng nacacakita ngg casam-an, an't hind niny pinag-sip na
bigyng cagamutan? Ay!ang isinagt na iguingalaw ngg boong calungcutan ang lo:
hind l- mang nakikibun ang isng abng maestro sa mgg a malng caisipn, cung d namn sa
mgg a tangg ing laks na macapangyarihan. Ang unang kinacailangg a'y magcaron ngg escuelahan,
isng bhay, at hind gya ngg ayng don ac nagtutr sa tab ngg coche ngg pr cura, sa
slong ngg convento. Doo'y ang mgg a btang talagng maibigung bumasa ngg malacs,
nacaliligalig ngg a namn sa pr, na cung minsa'y
nananaog na may dalng glit, lalongll na cung sumsakit ang lo, sinsigawan ang mgg a
bt at madals na ac'y linalait. Inyng natatalastas na sa gany'y hind maaaring
macapagtr at macapag-ral; hind iguinagalang ngg bt ang maestro, mul sa sandalng
nakikitang linalapastangg an at hind siy pinagbbigyang catuwiran. Upang pakinggn ang
maestro, ngg hind pag-alinlangg anan ang canyng capangyarihan, nagcacailangg ang siy'y
caalng-alangg nan, magcaron ngg dangg al, magtagly ngg lacs dahil sa pagpipitagan sa cany,
magcaroon ngg calayang tngg , at ipahintulot p ninyng sa iny'y ipahayag ang mgg a
malulungct na nangyayari. Inacl cong magbagong palcad ay ac'y pinagtawann. Upang
mabigyng cagamutan ang casamang sa iny'y sinasabi co, aking minagalng na magtr
ngg w- cang castl sa mgg a bt, sa pagca't bucd sa ipinag-uutos ngg Gobierno, inacl
co namng it'y isng cagalingg an ngg laht. Guinamit co ang paraang lalong magaang, na mgg a
salit at mgg a pangg lan, na an pa't hind co isinangcap ang mgg a daklang palatuntunan, at ang
talag co'y sac co na itr ang "gramtica", pagca nacau- unaw na sil ngg wcang
castl. Nang macaraan ang ilng linggo'y halos nawawatasan na ac ngg lalong matatalas ang
sip at sil'y nacapag-uugnay-ugnay na ngg ilng mgg a salit. Humint ang maestro at tila nag-
aalinlangg an; pagcatapos, tila mandin minagaling niy ang sabihing lahat, caya't nagpatuloy:
Hind co dapat icahiy ang pagsasaysay ngg mgg a caapihng aking tintiis, sino mang mlagay
sa kinlalagyan co'y gayn din marhil ang uugalin. Ayon sa sinbi co, ang pasimula'y
magalng; datapowa't ngg macaran ang ilng raw, ipinatawag ac sa sacristan mayor ni pri
Dmaso, na siyng cura ngg panahng iyn. Palibhasa'y talastas co ang canyng sal at
nangg angg anib acng siy'y papaghinty- hintayin, pagdaca'y nanhc ac at nagbgay sa cany
ngg magandng raw sa wicang castl. Ang cura, na ang boong pinacabat ay ang paglalahad
sa akin ngg camy upang king hagcn, pagdaca'y iniurong it at hind ac sinagt, at ang
guinawa'y ang magpasimul ngg paghalakhc ngg halakhac-libc. Npatangg a ac;
nhaharap ang sacristan mayor. Sa sandaling iy'y wal acng maalamang sabihin;
natigagal ac ngg pagtitig sa cany; datapuwa't siy'y nagpatloy ngg pagtataw.
Aco'y nayyamot na, at nakikinikinita cong ac'y macagagaw ngg isng d marapat; sa pagca't
hind ngg nangagcacalaban ang maguing mabuting cristiano at ang matutong magmahl ngg
sariling carangg alan. Tatanungg in co na sna siy, ngg di caguinsaguinsa'y inihalli sa twa ang
pag-alimura, at nagsabi sa kin ngg patuy:
"Buenos dias pal, ha? buenos dias! nacacataw ca! marunong ca ngg magwicang castl
pal!"At ipinatuloy ang canyng pagtatawa. Hind napiguil ni Ibarra ang isng ngg it. Cay
po'y nagttawaang mulng sinabi ngg maestro na nagttawa rin
namn:ang masasabi co p sa iny'y hind ac macatawa ngg mangyari sa akin ang bagay na
iyn. Nacatindg ac; nramdaman cong umaacyt sa aking lo ang dug at isng kidlt ang
nagpapadilm sa aking sip. Nakita cong maly ang cura, totoong maly; lumapit aco't upang
tumtol sa cany, na d co maalaman cung an ang sa cany'y aking sasabihin. Namaguitn
ang sacristan mayor, nagtinig ang cura at sinabi sa akin sa wcang tagalog na nagagalit:
"Howg mong paggamitan ac ngg hirm na mgg a damt; magcsiya ca na lmang sa
pagsasalit ngg iyng sariling wc, at howg mong sirin ang wcang castilang hnd ucol sa
iny. Nakik- ilala mo b si maestrong Ciruela? Unawain mong si Ciruela'y isng
maestrong hind marunong bumasa'y naglalagay ngg escuelahan."Inacal cong siy'y
pigu- ilin, ngg uni't nasoc siy sa canyng cuarto at biglang isinar ngg boong lacas ang pint.
An ang aking maggaw acng bahagy na magcsiya sa kin ang king sueldo, na upang
msingg il co ang sueldong it'y aking kinacailangg an ang "visto bueno" ngg cura at maglacbay
ac sa "cabecera" (pangg long byan) ngg lalawigan; an ang maggaw cong laban sa cany,
na siyang pangg ulong pn ngg calolowa, ngg pamamayan at ngg pamumuhay sa isng byan,
linlampihan ngg canyng capisanan, kinatatacutan ngg Gobierno, mayaman, macapangyarihan,
pinagtatanungg an, pinakikinggan, pinaniniwalan at linilingg ap ngg laht? Cung inaalimura ac'y
dapat acng howg umimc; cung tumutol aco'y palalayasin ac sa king pinaghahanapang-
bhay at magpacailan ma'y mawawal na sa akin ang catungculan co, datapuwa't hind dahil
sa pagcacgayn co'y mpapacagaling ang
pagttur, cung d baligtd, makikicamp ang laht sa cura, caririmariman ac at ac'y

tatawaguing hambg, pall, mpagmataas, masamng cristiano, masam, ang tr ngg
maglang, at cung magcabihir pa'y sasabihing caaway ac ngg castil at "filibustero." Hind
hinahanap sa maestro sa escuela ang marunong at maspag magtr; ang hinhingg lmang sa
cany'y ang matutong magtis, magpacaalimura, huwg cumilos, at, patawrin naw, ac ngg
Dios cung aking itinacul ang aking "conciencia" at pag-isip! datapuwa't ipinangg anc ac sa
lupang it, kinacailangg an cong mabuhay, may isng in ac, caya't nakikisang-ayon na
lmang ac sa aking capalaran, tlad sa bangcy na kincaladcad ngg lon. At dahil po b
sa hadlng na it'y nanglupaypy na cay magpacailan man? Cung ac ngg a disin ay
nagpacadal!ang isinagt;hanggang doon na lamang sna sa mgg a nangyaring iyn ang
dinating cong mgg a casaliwang palad! Tnay ngg a't mul, niya'y totoong kinasusutan co na
ang aking catungculan; nag- isip acng cumita ngg ibng hnap-bhay na gya ngg aking
hinalinhn, sa pagca't isng pahrap ang gaw, pagc guinganap ngg masam sa loob at
nacapagpa- paalaala sa akin ang escuelahan sa arw-raw ngg aking pagcaalimra, na
syng naguiguing dahil ngg aking pag-langg ap ngg totoong capaitpaitang mgg a pagpipighat sa
mahahbang horas. Ngg uni't an ang aking ggawin? Hind co mangyaring masabi ang
catotohanan sa aking in; kinacailangg ang cong sabihing
nacapagbbigay ligya ngg ayn sa akin ang canyng tatlng tang mgg a pagpapac- ahrap
upang ac'y magcaroon ngg ganitng catungculan; kinacailangg ang papaniwalin co siyng
ang hanap-bhay co'y totoong nacapagbbigay dangg l; na ang pagpapacapagod co'y cawiliwli;
nasasabugan ngg mgg a bulaclac ang lands; na walng naguiguing bungg a ang aking pagtupad
ngg mgg a catungculan cung d ang pagcacaroon ngg mgg a caibigan; na aco'y iguinagalang ngg
bayan at pinupuspos ngg mgg a paglngg ap; sa pagca't cung hind gayn ang aking gawin, bucod
sa ac'y na sa casawang palad na'y papagdadalamhatin co pa ang ib, bgay na bkit wal
na acng capakinabangg an ay ipagcacasala co pa. Nananatili ngg a aco sa aking calagayan at
hind co mnagalng na ac'y manglupaypy: binant cong makilban sa masamang
plad. Tumguil na sandali ang maestro, at saca nagpatloy: Mul ngg aco'y maalimura ngg
gayng pagcgaspang-gaspng, sinlit co ang king sarili, at nakita kong tunay ngg namng
npacahangg al ac. Ping-arlan co raw-gabi ang wicang castl, at ang laht ngg mgg a nauucol
sa king catungculan; pinahihiram ac ngg mgg a libro ngg matandng filsofo, binabasa co ang
laht ngg king nsusumpong, at sinisiyasat co ang laht ngg king binabasa. Dhil sa
mgg a bgong caisipng nsunduan co sa isa't is ay nagbgo ang king palcad ngg bait, at
king nakita ang maraming bagay na ib ang any cay sa pagctingg in co ngg na.
Nakita cong mgg a camalian ang mgg a dating ang boong acla co'y mgg a catotohanan, at nakita
cong pawang mgg a catotohanan ang mgg a ipinallagay co ngg nang mgg a camalian. Ang mgg a
pamaml, sa halimbaw, na bhat sa caunaunhang mul'y siyng sagusag ngg mgg a
esculahan, at ang sip co ngg na'y siyng tangg ing parang llong malacs sa pagcatuto,
binihasa tayo sa ganyng ang paniniwl,aking napagwar ngg matpos, na d lmang hind
nacatutulong ngg pagsulong ngg bt sa pag-aaral, cung d bagcs pang nacasisir sa cany ngg
di an lamang. Napagkilla cong maliwanag na hind ngg mangyayaring macapag-isip cung na
sa mgg a mata ang "palmeta" ang mgg a paml; ang tcot at ang pangg ingg ilabot ay nacaggulo
ngg bait canino man, bucd sa ang panimdim ngg bt, palibhasa'y llong guisng ay ll
namng madalng climbagan ngg an man. At sa pagc't ngg mangyring mal- imbag sa lo
ang mgg a caisipn ay kinacailangg ang maghri ang catiwasayan, sa labs hanggng sa loob, na
magcaroon ngg catahimican ang isip, magtamasa ngg ca- payapaan ang catawn at ang
clolowa at magtaglay ngg masiglng loob, inacla cong ang nang dpat cong gawin ay ang
maguing caraym co ang mgg a bt, sa macatuwid baga'y huwag nil acng catacutan at
ipalagy nil acng caibigan, at ang sil'y matutong magmahl sa canilng sarli. Napagkilala
co rin namng ang canilng pagcakita sa araw-araw ngg pamamalo'y pumpatay sa canilng
ps ngg w, at pumpugnaw niyng ningg as ngg dangg al, macapangyarhang panggalw
ngg daigdig, at nlalakip sa gayn ang pagcawal ngg hiy, na mahirap ngg totoong mulng
magbalc. Naliwanagan co rin namang pagc napaplo ang is,
nagttamong caaliwan pagc napapal namn ang mgg a ib, at ngg umingg it sa tow pagc
nriringg ig niy ang canilang pag-iyac; at ang pinapammal, bag ma't masam sa loob ang
pagsund sa nang raw, nabibihsa na cung matpos at iki- naliligaya ang cahapishapis
niyng tungculin. Ikinalagum co ang nagdaang panahn, aking pinagsicapang pagbutihin ang
casalucuyan sa pagbabago ngg dating cagagawn. Pinacs cong calugdn at cawilihan ang pag-
aral, king tincang ang "cartilla'y" huwg mlagay na librong maitm na napapaligan ngg
mgg a lh ngg camusmusn, cung d isng caibigang sa cany'y mag-uulat ngg caguilgulalas
na mgg a lhim; na ang escuelaha'y huwg magung pgad ngg mgg a capighatan, cung d isng
paraisong libangg an ngg sip. Untunt ngg ang inals co ang mgg a pamaml, dinal co sa king
bhay ang mgg a paml, at ang inihalli co'y ang pagbbigy unlc sa masisipag mag-ral at ngg
caigayahan ngg ib at ang pagpapakilala ngg can- canlang sariling dangg l. Cung hind natututo
sa pinag-aaralan, ipinallagay cong sa caculangg n ngg pagsusumkit, cailan ma'y hind co
sinasabing dahil sa capuruln ngg sip; pinapaniniwal co silng canilng tagly ang llong
masaganang cya, cay sa tunay na abt ngg canilng lacs, at ang paniniwalang itng canilng
pinagsisicapang papagtibayin, ang siyng sa canil'y pumipilit na mag-ral, tlad namn
sa pagcacatiwl sa sariling lacs na siyng naghhatid sa cabayanhan. Ngg nagpapasimul
pa lmang ac'y tla mandn hind llabas na magalng ang king bgong palcad: marmi ang
hind na nag-aral; datapowa't ipinatuloy co, at aking nmasid na unt-unting sumsaya ang
mgg a loob, dumarami ang pumapasoc na mgg a bt at
llong nagmamlimit, at ang minsang mapuri sa harapn ngg laht, kinabucasa'y nag-iibayo
ang natututuhan. Hind nalao't cumalat sa bayang hind ac namamal; ipinatawag ac ngg
cura, at sa pangg angg anib cong bac mangyari na namn ang gaya ngg na, bumat ac sa cany
ngg mapanglw sa wcang tagalog. Nito'y hind siy nanglibc sa kin. Sinbi sa king
pinassam co raw ang mgg a bt; na sinasayang co ang panahn; na hind ac gumganap sa
king catungculan; na ang amng hind namaml ay napopoot sa canyng anc, ayon sa
Espritu Santo; na ang letra'y pumapasoc sa pamamag-itan ngg dug, at ib't ib pa; sinaysay
sa kin ang isng buntng mgg a casabihn ngg panahn ngg mgg a catampalasanan, na an
pa't wari'y casucatan ngg nasabi ang isng bgay ngg mgg a to sa na upang huwg
ngg matutulan, at alinsunod sa ganitng palcad ngg sip ay dapat na ngg marahil
nating paniwalang nagcaroon sa daigdg ngg mgg a cakilakilabot na any ngg mgg a hyop
na kinath ngg sip ngg mgg a to ngg mgg a panahng iyn at canilng iniukit sa canilng mgg a
palacio at mgg a catedral. Sa cawacasa'y ipinagtagubilin sa king aco'y mags- pag at
manumbalic ac sa unang caugalan, sa pagca't cung hind, siya'y mag- susumbong sa alcalde
lban sa kin. Hind humint rto ang king casaliwang plad: ngg macaraan ang ilng raw ay
nangg agsirating sa slong ngg convento ang mgg a am ngg mgg a bt, at nangg ailangg an acng
pasacllo sa boong aking pagtitiis at pagsang-ayon. Nangg agpasimula ngg pagpupuri sa mgg a
panahng nang ang mgg a maestro'y may matigs na loob at ang pagtturong guinagawa'y
tulad sa pagtutro ngg canilng mgg a nno."Ang mgg a tang yan ang tnay na mgg a
marurunong!ang sbi nil;ang mgg a tong ya'y namamal at tintuwid ang licng choy.
Sil'y hind mgg a bt, sil'y matatandng malak ang pinagdanasan, may mgg a buhc na put
at mababalsic! Si Don Catalinong hr nilng laht na nagttag ngg esculahang iyn, hind
nagcuculang sa dalawampo't lim ang plong ibinibigay, caya't naguing marurunong at mgg a
pri ang canyng mgg a anc. Ah! mahahalag cay sa tin ang mgg a to sa na, p,
mahahalag cay sa tin."Hind nangg agcsiya ang mgg a ib sa ganitng magagaspng na mgg a
pasring; sinabi nil sa king maliwanag, na cung ipatutuloy co ang aking palcad, ang
canilng mgg a anc ay hind matututo, at mapipilitan silng alisn sa king esculahan.
Nawalang cabuluhan ang aking mgg a pagmamatuwd sa canil: palibhasa'y bat ac'y hind nila
binibigyan ngg malaking catuwiran. Gaano calaki ang aking iaalay, magcaroon lamang ac ngg
mgg a ban! Binbangguit nila sa akin ang minamagalng nilang pangg angg atuwiran ngg cura, ni
Fulano, ni Zutano, at binabangguit naman nila ang canilang sarling catawan, at sinasabi nilang
cung hind sa mgg a pamamal ngg canicanilang mgg a maestro'y hind sana sila nangg atto ngg
an man. Nacabawas ngg caunt ngg capaitan ngg capighatan cong it ang magandang paglngg ap
na ipinakita sa akin ngg ilan. Dahil sa nangyaring it, napilitan acng huwag gumamit ngg isang
palacad, na pagcatapos ngg malaking pagpapagal ay nagpapasimul na ngg pamumungg a.
Sa aking pagngg angg alit, dinal co kinabucasan sa escuelahan ang mgg a pamal, at
mulng sinimulan co ang aking catampalasanang gaw. Nawal ang catiwasayan, at mulng
naghar na naman ang capanglawan sa mgg a mukh ngg mgg a batang nagpapasimul na ngg
pagguliw sa akin: sila ang tangg ing mgg a carayam co, ang tangg i cong mgg a caibigan. Baga man
pinagsisicapan cong magdamt ngg pamamal, at cung namamal man aco'y pinaggaang co
hanggang sa abot ngg caya; gayn ma'y dinaramdam nila ngg malabis ang canilang pagcaams,
ang canilang pagcaimb at nangg agsisitangg is ngg d ugaling saclap. Dumarating sa aking ps
ang bagay na iyn, at cahit nagngg itngg itngg it ac sa sariling calooban ngg laban sa canilang
halng na maggulang, gayn ma'y hind ac macapanghiganti sa mgg a walang malay- salang
tinatampalasan ngg maling mgg a caisipan ngg canilang mgg a ama. Nacapapas sa akin ang
canilang mgg a lh: hind magcasiya sa loob ngg aking dibdb ang aking ps, at ngg araw na
iyo'y iniwan co ang pagtutur, baga man d pa sumasapit ang horas, at omow ac sa aking
bahay upang tumangg is na nagisa.... Marahil ma- mangh p cay sa aking
pagcamaramdamin, ngg uni't cung cay'y malagay sa aking catayua'y inyng mapagcucr.
Sinasabi sa akin ngg matandang Don Anastasio: "Humhingg ngg pal ang mgg a ama? Bakit
hind niny sila ang pinal?" Dahil di- to'y nagsasakit ac. Nakkinig si Ibarrang nag-iisp
sip. Bahagy pa lamang acng gumgaling sa sakt ay nagbalc ac sa
esculahan at nasumpungg an cong icalimang bahagui na lamang ang natitira sa canila.

Nangg agsitacas ang mgg a pinacamagaling, dahil sa panunumbalic ngg dating palacad, at sa mgg a
natitira, sa ilang batang cay pumapasoc sa esculaha'y ngg hind macagaw sa canilang
bahay, sno ma'y walang bumat sa akin sa aking paggalng: sa ganang canila'y walang
malasakit ang gumalng ac hind; marahil lalong inibiig sana nila ang ac'y manatili sa
pagcacasakt, sa pagca't tunay ngg a't lalong mainam mamal ang maestrong panghalli sa
akin, ngg uni't ang capalt naman nito'y bihirang pumaroon sa pagtutr sa esculahan. Ang
mgg a ibang tinuturuan co, yang mgg a batang napipilit ngg canilang mgg a magulang na pumasoc
sa escuelahan, ang guinagawa'y nangg aglalagalag sa ibang daco. Binibigyang casalanan
nila ac, na sila'y aking pinagpakitaan ngg mairugung loob at sinisisi nila ac ngg manam.
Gayn man, ang isang anac ngg tagabkid, na dumadalaw sa akin sa boong aking pagcacasakt,
cay hind na pumapasoc ay dahil sa siya'y nagsacristan: sinasabi ngg sacristan mayor na hind
raw marapat na magmaran sa esculahan ang mgg a sacristan, sa pagca't babab ang canilang
ur. At nagcsiya na p b cay sa inyng mgg a bagong tinuturuan? May magagaw pa
p ba acng ibang bagay?ang isinagt.Gayn man sa pagca't maraming nangyaring mgg a
bagay-bagay, samantalang may sakt ac'y nahalinhan cam ngg cura. Sumibol sa akin ang
isang bagong pag-asa, at guinaw
co na naman ang isang pamulng pagtikm, at ngg huwag malubos na toto ang pagcasayang
ngg panahn ngg mgg a bat at pakinabangg an hanggang sa abt ngg caya ang mgg a pal; na ang
mgg a pagcahiyang iy'y mapag-anihan man lamang nil ngg cahi't cacaunting bngg a, ang siya
cong insip. Yamang hind nila ac mangyaring caguiliwan ngg ayn, ninais cong may maalaala
sila sa aking hind napacasaclp cung may maisimpan silang an mang bagay na
pakikinabangg ang ac ang may tr. Talastas na po ninyng na sa wcang castl ang mgg a libro
sa caramihan ngg mgg a escuelahan, lban na lamang sa catecismong tagalog na nagbabago,
alinsunod sa samahan ngg mgg a fraileng kinapapanigan ngg cura. Ang caraniwan ngg mgg a
librong it'y mgg a "novena" mgg a, trisagio, ang catecismo ni pari Astete, na ang nacucuba nilang
cabanalan doo'y cawangg is din cung naguing sa mgg a hereje ang mgg a librong iyn. Sa pagca't
hind manyaring sila'y aking maturuan ngg wicang castla, at hind co rin naman maisatagalog
ang gayng caraming mgg a libro, pinapilitan cong halin- hang unt-unt ngg maiiclng bahaguing
sipi sa mgg a napapakinabangg ang mgg a librong tagalog, gaya baga ngg maliit na casaysayan ngg
pakikipagcapuw tao ni
Hort- ensio at ni Feliza[253], ilang mgg a maliliit na librong patnugot sa pagsasaca, at iba pa.
Manacanacang isinasatagalog co ang malilit na libro, gaya ngg Historia ngg Filip- inas ni par
Barranera, at pagcatapos ay aking idindicta, upang canilang tipuning na sa mgg a cuaderno, at
cung minsa'y aking dinaragdagan ngg sarling mgg a pagpa- pahiwatig. Sa pagca't wal acong
mgg a "mapa" upang sa canila'y macapagtr ac ngg Geografa, sinalin co ang isang mapang
nakita co sa "cabecera" (pangg long
bayan ngg lalawigan), at sa pamamag-itan ngg sinalin cong it, at ngg mgg a baldosa ngg yapacan,
na iulat co sa canila ngg caunt ang any nitng ating lupan. Ngg ay'y ang mgg a babae naman
ang nangg agcagul; nangg agcasiya ang mgg a lalaki sa pag-ngg it, dahil sa gayng gaw co'y
canilang namamasdan daw ang isa sa aking mgg a caul- ulan. Ipinatawag ac ngg bagong cura,
at cahi't hind ac pinag-wican, gayn ma'y sinabi sa aking ang religin daw ang dapat cong
pagsicapan, at bago co itur ang mgg a bagay na it'y dapat na ipakilala ngg mgg a bat, sa
pamamamag-itan ngg isang pagsusulit, na totoong nasasaulo na nila ang mgg a Misterio, ang
Trisagio at ang Catolicismo ngg Doctrina
Cristiana. Samantala'y nagpapagal ngg a ac at ngg magung "papagayo"[254] ang mgg a bat, at
canilang masaulo ang lubhang maraming bagay na hind napagtatals
isa man lamang salit[255]. Marami sa canila ang nacasasaulo ngg mgg a "Misterio" at "Trisagio",
datapuwa't nangg angg anib acng masyang ang king mgg a pagpupumilit tungcl sa cay pr
Astete, sa pagca't hind pa totoong napag-wawar ngg marmi sa king mgg a tinuturan ang
pagcacaiba't ib ngg mgg a tanng at ngg mgg a sagt, at ang dapat na magung cahulugn ngg
dalawng it. At sa ganitng calagaya'y mammatay tyo, at ganyn din ang ggawin ngg
mgg a ipangg ngg anac, samantalang sa Eu- ropa'y pinag-uusapan ang nauucol sa pagslong.
Howg bag namn tyong napacamahiligun sa pag-sang dito sa tin ay
wal ngg cagalingg ang mangyayri!ang itintol ni Ibarra, at sac nagtindg. Pina- hatdn ac
ngg isng anyya ngg teniente mayor upang ac'y dumal sa isng plong sa tribunal ... Sno
ang nacaaalam cung doo'y magcacaroon p cay ngg sagt sa inyng mgg a tanng? Nagtindig
din ang maestro sa escuela, ngg uni't umiling, tand ngg pagcuculang tiwla, at sumagt:
Makikita ninyo't matutulad sa aking mgg a binlac ang lyong canilng sinbi sa akin, at cung
hind, tingnan natin! XX. ANG PULONG SA TRIBUNAL Ya'y isang salas na may labngdalaw
labng-limng metro ang hb may wal sampng metro ang lang. Ang mgg a pader ngg
salas na iy'y pinaput ngg pintng pog at punng-pun ngg mgg a dibujong ling ang iguinhit
na humigut cumlang ang capangg itan, humigut cumlang ang casalaulan, na may mgg a
caha- long paunawang slat upang mapag-unwang magalng ang mgg a cahulugn
non. Namamasdan sa isng suloc na nacasandl ngg mahsay na pagcacahanay ang
may sampng mgg a lmang fusil na batng pingkian ang pangpaputc na cahl ngg sableng
clawangg in, mgg a espadin at mgg a talibng: yan ang mgg a sandata ngg mgg a "cuadrillero." Sa
isng dlo ngg salas na napapapamutihan ngg maruruming mgg a "cortinang" pul, natatag ang
larawan ngg hri, na nacasbit sa pader, nacapatong sa isng tar- mang choy ang isng
lmang sillng nacabuc ang canyng wasc na mgg a brazo; sa harapa'y may isng malakng
mesang choy na narurungg isan ngg tinta na may mgg a kit na mgg a salit at mgg a nang letra ngg
pangg alan cawangg is ngg marami sa mgg a mesa sa mgg a tindahan ngg lac at cerveza sa Alemania,
na caraniwang paroonan ngg mgg a estudiante. Mangg a sirng bancc at silla ang siyng
nacahhusto ngg
mgg a casangcapan. It ang salas na pinagpupulungg an ngg tribunal, ngg mgg a pagpapahirap at ib
pa. Dito nagsasalitaan ngg ayn ang mgg a pno ngg byan at ngg mgg a nayon: hind nakik- ihl
ang pangct ngg mgg a matatanda sa pangct ngg mgg a bta, at hind nangg ag- cacasund ang is't
is; sil ang mgg a kincatawan ngg partido conservador at ngg partido liberal, ang naguiguing
catanga'y totoong napapacalabis sa mgg a bayan ang canilng mgg a pagtatalotalo.
Nacacapagclang-tiwl sa kin ang asal ngg gobernadorcillo!ani Don Fil- ipong pno ngg
partido liberal sa canyng mgg a catoto; may dti siyng talagang pacay siya totoong
ipinagpahuli niya ang pagtutuos ngg blac na ggugulin. Un- awin ninyng labing-isng araw
na lamang ang sa ti'y ntitira. At ntira siya sa convento upang makipagsalitaan sa
curang may sakit! ipinaalaala ngg sa sa mgg a bat. Hind cailangg an!ang sinbi namn ngg
is;ang laht, ay naihand na natin. Huwg b lamang magcaroon ngg llong marming
"voto" ang blac ngg mgg a matatand....
Hind co inaacalang magcaroon!ani Don Filipo;ac ang maghharap ngg blac ngg mgg a
matatand.... Bakit? an ang sbi p niny?ang sa cany'y mgg a tanng ngg
mgg a nakikinig sa canyng pwang nangg agttaca. Ang sinasabi co'y cung ac ang nang
magsasalita'y king ihharap ang blac ngg ating mgg a caway. At ang blac natin? Cay
p namn ang maghharap ngg blac natinang sagt ngg tenienteng ngg umingg iti, na ang
pinagsasabiha'y isng btang cabeza de barangay; magsasalit p cay, pagc aco'y natlo
na. Hind p namin mawatasan ang inyng caisipn!ang sbi sa cany ngg mgg a causap, na
minmasdan siyng puspos ngg pag-aalinlngg an. Pakinggan niny!ang marahang sinabi ni
Don Filipo sa dalaw sa tatlng nakikinig sa canyNacausap co cannang maga si
matandng Tasio.
At an? Sinabi sa akin ngg matand: "Kinapopootan p cay ngg inyng mgg a caaway ngg
higuit sa pagcapot sa inyng mgg a caisipn. Ibig bag ninyng howag mangyri ang isng
bgay? Cung gay'y cay ang humicayat na gawn ang bgay na iyn, at chi't ang bgay na
iy'y pakikinabangg ang higut cay sa isng "mitra" ay ipagtatacwilan. Cung cay'y matlo na,
inyng ipasbi ang inyng linalayon sa lalong cababababaan sa laht ninyng mgg a
casamahn, at sasang-ayunan ang inyng lyong iyn ngg inyng mgg a caaway, sa hangg d
nilng cay'y hiyin." Datapuwa't iny snang ingg tan ang lhim cong it. Ngg uni't.... Cay
ngg a ac ang siyng magsasalit upang gawn ang panucl ngg ating mgg a caway, na an pa't
pacalalabisin co ang pangg angg atuwran hanggang sa cataw-taw. Howg cayng maingg ay!
Narito na si Guinoong Ibarra at ang maestro sa escuela. Bumti ang dalawng bint sa is't
isng pulutng; ngg uni't hind nakialm sa mgg a salitan.
Hind nalo't pumsoc ang gobernadorcillong malungct ang pagmumukh: siy rin ang nakita
ntin cahapong may dalng isng arrobang candil. Humint ang mgg a alingg awngg w pagpsoc
niy; baw't isa'y naup at untiunting naghr ang catahimcan. Naup ang gobernadorcillo sa
sillng nacalagy sa ibab ngg larawan ngg har, macaapat maclimang umub, hinapls ang
lo at ang mukh, inilagy ang sco sa ibabaw ngg mesa, inals, mulng umub at gayn ang
palit-ulit na guinaw. Mgg a guino!ang sinbi sa cawacasang nanglulupaypay ang voces:
nangg ahs acng anyayhan co cayong laht sa pagpupulong na it ... ejem!... ejem!...
ggawin natin ang fiesta ngg ating pintacasing si San Diego sa ica 12 nitong buwn.... ejem!...
ejem!... ngg ayo'y ica 2 tayo ejem!... ejem!... At dito'y inub siy ngg mahab at tuy na
siyang pumguil ngg canyng pagsasalit. Nang magcagayo'y tumindg sa bangc ngg mgg a
matatand ang isng tong may anyong maksig, na may mgg a apat na pong tan ang glang.
Siya ang mayamang si capitang Basilio, caaway ngg nasrang si Don Rafael, isng
taong nagsasabing uman'y mul ngg mamatay si Santo Toms de Aquino, ang mundo'y
hind sumusulong ngg cahi't iisang hacbang, at mul ngg canyng wan ang San Juan de Letrn,
nagpasimul ang Sangcatahan ngg pag-udlt. Itlot p ngg mgg a camahalan ninyng
magsaysay ac tungcl sa isng bgay na totoong mahalagany. Ac ang nunang
nagsalit, bag man llong may carapatng mangg una sa kin ang mgg a caumpc dito, ngg uni't
ac ang nang nagsalit, sa pagca't sa acal co'y sa mgg a ganitng bgay, ang magpasimul
ngg pananalita'y hind ang cahuluga'y siyng nangg ungg una, at gayn ding hind ang cbuntutan
ang cahulugn ngg cahulihulihang magsaysy. Bucd sa rito'y ang mgg a bgay na sasabihin co'y
lubhng napacamahalag upang maipagpauby sabihin cay sa cahulihulihan; it ang dhil
at big co snang magpuna ngg pananalit, at ngg mibigay ang dpat na cauculn. Itulot ngg
ninyng ac ang munang magsalit sa plong na itng kinakikitaan co ngg mgg a nallimping
totong mgg a litw na mgg a to, gya na ngg a ngg guinoong casalucuyang capitan, ngg capitan
pasado, ngg caibigan cong tngg ing si Don Valenting capitan pasado, ang aking caibigan sa
camus- musng si Don Julio, ang ating bantg na capitan ngg mgg a cuadrillerong si Don Melchor,
at marami pang mgg a caguinoohang d co na sasabihi't ngg huwg acng humb, na
nakikita ngg inyng mgg a camahalang pawang caharap natin ngg ayn pinamanhic co p sa
inyng mgg a camahalan ipahintulot na ac'y macapagsalit bago magsalit ang ibng sno man
Magttamo cay ac ngg capalarang pahin- uhod ang capulungg an sa king mapacumbabang
capamanhican?
At sac yumucod ang mananalumpt ngg bong pagglang at ga ngg umingg it na.
Macapagsasalit na cay, sa pagc't cay'y pinakkinggan nmn ngg boong pagmimith!ang
sinbi ngg mgg a binangg ut na mgg a caibigan, at iba pang mgg a tong nangg agppalagay na siya'y
daklang mananalumpat: nangg ag-ubo ngg bong ligaya ang mgg a matatand at canilng
pinagppisil ang dalawng camy. Pag- catpos na macapagphid ngg pwis si capitn Basilio
ngg canyng panyng sutl, ay nagpatloy ngg pananalit: Yamang lubhng npacaganda ang
inyong calooban at mapagbigay lugod sa ating abng cataohan, sa pagcacaloob sa aking ac
ang macapagsalitng muna sa sino mang nririto, sasamantalahin co ang capahintulutang
itng sa aki'y ipinagcaloob ngg bong cagandhan ngg pus at aco'y magsasalit. Iniisip ngg
aking isip na aco'y sumasaguitn ngg cagalanggalang na Senado romano, "senatus
popu- lusque romanus", na sinasabi ntin niyng mgg a caayaayang panahng sa caculangg ang
plad ngg Sangcataha'y hind na magbbalic, at aking hhingg in sa "Patres Conscripti", ang
sasabihin marahil ngg pants na si Ciceron, cung siy ang mlagay sa catayuan co ngg ayn;
hihngg in co, sapagca't caps tyo sa panahn, at ang panaho'y guint, yon sa sbi ni
Salomn na sa mahalagang pinag uusapan ngg ayo'y sabhing maliwanag, maicl at
walang ligy-lgoy ngg bwa't is ang canyang
panucal. Sinabi co na. At tagly ang bong pagcalugd sa canyng sariling catahan at sa
magaling na pakikinig sa cany ngg nangg aroroon, naup ang mananalumpat,
datapuwa't canyng tiningnn mna si Ibarra at anyng nagpapakilala siya ngg
canyng catasan, at canyng tiningnn din namn ang canyng mgg a caibigan, na
pra mandng sa canil'y canyng sinasabi: H! Mabuti ba ang king
pagcacsalit? h! Inilarawan namn ngg canyng mgg a caibigan sa canilng mgg a mat
ang dalawng pagtingg ng iyn, sa canilng pagsulyp sa mgg a btang guino, na ibig nilng
patayn sa caingguitn. Ngg ay'y macapagsasalit na ang bawa't may ibig, na ... ejem!ang
sinabi ngg gobernadorcillo, na hind natpos ang sinsalit, mulng siy'y iniht ngg ub at ngg
mgg a pagbubuntng hiningg . Ayon sa hind pag-imc na nmamasid, sino ma'y yaw na siy'y
tawagguin "patres conscripti", sno ma'y walng tumtindg: ngg magcagay'y sinamantala
ni Don Filipo ang nangyayari at humingg ng pahintlot na macapagsalit.
Nangg agkindtan at nangg aghudytan ngg macahulugn ang mgg a conservador. Ihharap co,
mgg a guino, ang king panucalang gugugulin sa fiesta! ani don Filipo. Hind nmin
masasang-ayunan!ang sagt ngg isng natutuyong matandng conservador na hind
mapaclihn ngg an man. Lban sa panucalang iyn ang ming voto!ang sbihan ngg ibng
mgg a caaway. Mgg a guinoo!ani Don Filipong pinipiguil ang pagtwa;hind co pa sinasabi
ang panucalang dal rito naming mgg a "bt". "Lubs" ang aming pagsa na siyng
mamagalingg n ngg "lahat" cay sa pinapanucl mapapanucl ngg ming mgg a catlo. Ang
pallong pasimulng it ang siyng nacapusps ngg glit sa caloban ngg mgg a conservador, na
nagsisipanump sa canilng sariling canilng gagawn ang catacottacot na pagsalangsng.
Nagpatuloy ngg pananalit si Don Filipo: Tatlong libo't limandang piso ang inaacl nting
guglin. Mangyayarng
macagaw ngg a tyo, sa pamamag-itan ngg salapng ito ngg isang fiestang macahi- higuit ngg di
an lamang sa caningningg an sa laht ngg hangg ngg ay'y napanood dito sa ating lalawigan at
sa mgg a lalawigang cartig man. Hmjn!ang pinagsabihan ngg mgg a hind naniniwl;
gumugugol ang bayang A. ngg limng libo, ang bayang B. nama'y pat na liboHmjn!
caham- bugn! Pakinggn niny ac, mgg a guinoo, at cay'y maniniwl. Aking iniaakit
sa inyng tayo'y magtay ngg isng malakng teatro sa guitn ngg plaza, na magha- lagng
isng da't limampng pso! Hind csiya ang isng da't limamp, kinacailangg ang
gumugol ngg isng da't anim na p!ang itinutol ngg isng matigs ang long conservador.
Ittic p niny, guinoong director, ang dalawang daang pisong iniuucol sa teatro!ani Don
Filipo.Iniaanyaya cong makipagcayr sa comedia sa Tund upang magpalabs sa pitng
gabng sunod sunod. Pitng palabs na tig- dadalawang daang pso bawa't gab, ang cabooa'y
isng libo at pat na rang pso: isulat p niny, guinoong director, isng libo't pat na raang
pso!
Nangg agtingg inan ang matatand't ang mgg a bt sa pangguiguilals; ang mgg a nacatatalos
lamang ngg lhim ang hind nangg agsiklos. Iniaanyaya co rin namng magcaroon tayo ngg
maraming totoong mgg a paputc; huwg ngg a tyong gumamit ngg malilit na "luces" at ngg mgg a
malilit
na "ruedang" kinallugdan lamang ngg mgg a musms at ngg mgg a dalga, huwag tyong gumamit
ngg lahat ngg it. Malalakng mgg a bomba at sadyng malalakng mgg a co- hatn ang ibig natin.
Iniaanyaya co ngg a sa iny ang pagcacagugol sa dalawang daang malalakng bomba na
tigalawang pso bwa't is at dalawang daang coha- tong gayn din ang halag. Ipagaw natin
sa mgg a castillero sa Malabn. Hmjn!ang isinalbat ngg isng matand:hind nacacagulat
sa kin at hind rin nacabibingg i ang isng bombang tigalawang piso; kinacailangg ang
magung tigatlng piso. Isulat p niny ang isng libong pisong gugugulin sa dalawang
daang bomba at dalawng daang coletn! Hind na nacatis ang mgg a conservador;
nangg agtindigan ang ilan at nangg agsal- itaan ngg bucd.
Bucd pa sa roon, upang makita ngg ating mgg a capit-bayang tayo'y mgg a taong walang
hinayang at nagcacanlalabis sa atin ang salapang ipinagpatuloy ni Don Filipo, na itinaas ang
voces at matling sinulyap ang pulutng ngg mgg a matatand,aking iniaanyaya: una, apat na
"hermano mayor" sa dalawng raw na fiesta, at icalawa, ang itpon sa dagatan sa arw raw
ang dalawng dang inahng manc na pinirito, isang daang capng "rellenado" at limampng
lechn, gya ngg guinagaw ni Sila, sa panahn ni Ciestn, na bgong casasabi pa lmang ni
capitang Basilo. Siya ngg , gya ni Sila!ang iculit ni capitang Basilio, na na totow
ngg pagcbangguit sa cany. Lumlaki ngg lumlaki ang pagtatac. Sa pagca't marmi ang
ddalong mayayaman at bawa't isa'y may dalng li- bolbong piso, at sac ang canilng lalong
magalng na sagabungg in, at ang "liamp" at mgg a baraja, ini anyaya co sa iy na tayo'y
magpasabong ngg labnglimng raw, at magbigay calayaang mabucsan ang laht ngg mgg a
bahay ngg sugalan.... Ngg uni't nangg agtindg ang mgg a cabatan at siya'y sinalabt: ang bong
acl
nil'y nasir ang sip ngg teniente mayor. Nangg agtatalotalo ngg mainam ang mgg a matatand.
At sa cawacasan, ngg huwg mapabayaan ang mgg a caligayahan ngg clolowa.... Natacpng
lubos ang canyng voces ngg mgg a bulongbulungg an at ngg mgg a sigawang sumibl sa lahat ngg
sloc ngg slas: yao'y naguing isng caguluhan na l- mang. Hind!ang isingaw ngg isang
matlic na conservador;ayaw
cong maipangg alaratac niyang siya ang nacagawa ngg fiesta, ayaw. Pabayaan, pabayaan ninyon
g aco'y macapagsalit. Diny tyo ni Don Filipo!ang sinsalit naman ngg mgg a liberal.
Bovoto cami ngg laban sa canya! Cumamp siya sa matatand! Bomoto tayo ngg laban
sa canya! Ang gobernadorcillo, na higut ang panglulupaypay sa cailan man; walang guinawa
cahi't an upang manag li ang catiwasayan: naghhintay na sila ang cusang tumiwasay.
Humingg ng pahintulot ang capitan ngg mgg a cuadrillero upang magsalta; pinagcalooban siya,
datapuwa't hind binucsan ang bibig, at mulng naupng nakikim at pusps cahihiyan. Ang
cabutiha'y nagtindg si capitang Valenting siyang pinacamalamg ang loob sa lahat ngg mgg a
conservador, at nagsalit. Hindi cam macasang-ayon sa palagy na munacal ngg teniente
mayor, sa pagca't sa ganang amin ay napaca labis naman. Ang gayng mapacaraming
mgg a bomba at ang gayong napaca raming gabi ngg pagpapalabas ngg comedia'y
ang macacaibig lamang ay ang isang batang gaya ngg teniente mayor, na macapag- ppuyat
ngg maraming gab at macapakkinig ngg maraming putc na d mabbingg i. Itinanng co ang
pasiya ngg mgg a taong matalino at nagcacaisa ang lahat sa hind pagsan-ayon sa panucal ni
Don Felipo. Hind b ganito, mgg a guino? Tunay ngg a! tunay ngg a! ang sabay sabay na
pinagcaisahang sagt ngg mgg a bata't matand. Nangg alulugod ang mgg a bata sa pakiking sa
gayng pananalit ngg isang matand. An ang ating gagawn sa apat na mgg a hermano
mayor!ang ipinatloy ngg matand.An ang cahulugan niyng mgg a inahng manc, mgg a
capn at mgg a
lechng itatapon sa dagatan? Cahambugan! ang sasabihin ngg mgg a calapit-bayan natin, at
pagcatapos ay magssalat tayo sa pagcain sa loob ngg calahating tan. An't makikiwangg is
tyo cay Sila sa mgg a romano man? Tayo ba'y inanyayahan minsan man lmang sa canilang
mgg a fiesta? Ac sa gannang akin, lamang, calan ma'y hind pa ac nacatatanggap ngg an
mang canlang lham na pang-anyaya, gayng aco'y matanda na! Ang mgg a romano'y
tumahan sa Roma. Kinalalagyan ngg papa!ang marahang sa canya'y ibinulng ni capitng
Basilio. Ngg ayon co napagkilala!ang sinabi ngg matandang hind nagulomihanan. Marahil
guinawa ang canilang fiesta cung "vigilia" at ipinatatapon ngg papa ang pagcain at ngg howag
magcasala. Ngg uni't sa paano mang bgay, hind mangyayaring masang-ayunan ang inyong
panucalang fiesta, sa pagca't isng caullan! Napilitan si Don Filipong iurong ang canyng
panucl; dahil sa totoong sinsalansang. Ang mgg a lalong matatalic na mgg a conservador sa
canilng caaway, hind nangg agdamdam ngg an mang pag-aalap-ap ngg makita nilng tumindig
ang isng btang cabeza de barangay at humingg ng pahintlot na macapagsalit.
Ipinammanhic co sa inyng mgg a camahalang ipagpaumanhng bag ma't bt ac'y

mangg ahs magsalit sa harp ngg lubhng marming tong totong cagalanggalang dhil sa
canilang glang at dhil namn sa catalinuhan at carunngg ang magpasiy ngg tapt sa laht ngg
bagay, ngg uni't sa pagca't ang caayaayang mananalumpatng si capitang Basilio'y nag-
aanyayang saysayin dito ngg laht ang canicanilang mgg a panucl, magung pinacacalsag ngg
aking cauntan ang canyng mahalagang pananalit. Tumtangg , sa pagcalugod, ang mgg a
conservador. Magalng magsalit ang btang it!Siya'y mpagpacumbab!
Caguilguilals cung mangg atuwran!ang sabihan ngg isa't is. Sayang at hind
marunong cumyang magalng!ang pasiy ni capitan Basilio.Ngg uni't nangyayari it dahil sa
hind siya nag-aral cay Cicern, at sac totoong bt pa. Hind cay isinsaysay co sa iny
ang isng palatuntunan panucl,ang ipinatuloy na salit ngg btang cabeza,ay hind
dahil sa ang isip co'y inyng mmagalingg in iny cayng sasang-ayunan: ang aking hangg ad,
casaby ngg aking mul pang pangg angg ayupp sa calooban ngg laht, ay patotohanan sa mgg a
matatandang sa tuw na'y sang-ayon ang aming ispan sa canilng sip, sa pagc't ming
inangkin ang laht ngg mgg a adhicng isinaysay ngg boong caningningg n ni capitang Basilio.
Mabuting pananalit! mabuting pananalit!ang sabihanan ngg mgg a pin- auunlacng mgg a
conservador. Hinuhudyatn ni capitang Basilio ang bt upng sa cany'y sabihin cung paano
ang marapat na paggalw ngg bsig at cung paano ang acm ngg pa. Ang gobernadorcillo ang
tangg ing nananatili sa hind pagpansn, nallibang may ibng iniisip: nahihiwatigan ang
dalawang bagay na it sa cany. Nagpatuloy ang bt ngg pagsasaysay, na nalalao'y lalong
sumsaya ang pananalit: Noow, mgg a guino, ang aking panucla sa sumusunod: mag-
sip ngg mgg a bagong pnooring hind caraniwan at laguing nakikita natin sa arw-raw,
at pagsicpang huwg umals dto sa byan ang salapng nalicom, at huwg guglin sa walng
cabuluhng mgg a plvora, cung hind gamtin sa ano mang bagay na pakinabangg an ngg
lahat. Iyn ngg ! iyn ngg !ang isinng-yong salit ngg mgg a bt; iyng ang ibig ngg a
namintotoong magalngang idinugtng ngg mgg a matatand. An ang mhihit ntn sa
isng linggng comediang hinhingg ngg teniente
mayor? An ang matututuhan natin sa mgg a hr sa Bohemia at Granada, na nangg ag-uutos na

putln ang lo ngg canilang mgg a anc na babae, cung dl caya'y ikinacarga sa isng can
ang mgg a anc na babaeng iyn at bgo naguiguing trono ang can? Tayo'y hind mgg a hr,
hind tayo mgg a tampalasang tong-prang, wal namn tyong mgg a can, at cung sila'y
ating parhan ay bibitayin tyo sa Bgong- bayan. An bag ang princesang iyng
nakikihaloblo sa mgg a paghahmoc, namamahagui ngg tag at ls, nakikipag-away sa mgg a
principe at naglilibot na nangg ag-isa sa mgg a bundc at parang, na cawangg is ngg
nangg atitigbalang? Kinalu- lugdan natin, ayon sa ating caugalian, ang catamisan at ang
pagcamasintahin ngg babae, at mangg angg anib tayong tumngg an sa mgg a camy ngg isng
binbining narurungg isan ngg dug, cahi't na ang dugong ito'y sa isng moro gigante; bag
man ang dugng it'y sa pinawawal-an nating halag, palibhasa'y ipinallagay nting imb ang
lalaking nagbubuhat ngg cam'y sa isng babae, cahi't siya'y prncipe, alfrez, tagabkid na
walng pinag-aralan. Hind cay libolibong magalng na ang palabasin natin ay ang larwan
ngg ating sariling mgg a caugalan, upang mabgo ntin ang ating masasamang mgg a
pinagcaratihan at mgg a lihs na hlig at purihin ang magagandang gaw at caugalian? Iyan
ngg ! iyan ngg !ang inlit ngg canyng mgg a cacamp. Sumasacatuwran!ang ibinulng na
nangg agdidilidili ang ilng matatand.
Hind co naisip cailn man ang bgay na iyn!ang ibinulng ni capitang Basilio.
Datapuwa't paano ang paggaw niny niyn?ang itinutol sa cany ngg isng mahirap
sumang-ayon. Magaang na magaang!ang sagt ngg bt. Dal co rito ang
dalawang comedia, na marahil pasisiyahang totoong masasangayunan at catowatowa ngg
mgg a cagalanggalang na matatandang dito'y nalilimp, palibhasa'y lubs ang pagcatals nil sa
bawa't magand at kilal namn ngg laht ang canilng
catalinuhan. Ang pagmagt ngg is'y Ang pag-hahalal ngg Gobernadorcillo, ito'y isng comedia
ng patupatuloy ang pananalit, nababahagui sa limang pangcat, cath ngg is
sa mgg a nriritong caharp. At ang isa'y may siyam na bahagui, col sa dlawng gabi, isang
talinghagang "drama" na ang pamimints ang tucoy, sinulat ngg is sa lalong magalng na
poeta dito sa lalawigan at Mariang Makiling ang pamagt. Nang ming mmasdang naluluatan
ang pagpupulong ngg nauucol sa paghahand ngg fiesta, at sa pangg angg anib naming bac
culangg in ngg panahn, lhim na humnap cam ngg aming mgg a "actor" at pinapag-aral namin sil
ngg canicanilang "papel". Inaasahan naming sucat na ang isng linggng pagsasnay upang
sil'y macaganp ngg magalng sa canicanilang illabas. It, mgg a guinoo, bucd sa bgo,
pakikinabangg an at
sang-ayon sa mahsay na caisipn at may malakng cagalingg ang hind malak ang magugugol:
hind natin cailangg an ang pananamit: magagamit natin ang ating suot na caraniwan sa
pamumuhay. Ac ang gugugol sa teatro!ang isigaw na malaking tawa ni
capitang Basilio. Sacali't may lumalbas na mgg a cuadrillero, akng ipahihiram ang aking
mgg a nassacopang sabi namn ngg capitn ngg mgg a cuadrillero. At ac ... at ac ... cung
nagcacailangg an ngg isng matand ... ang sinabing hind magcatut ngg is, at naghuhumiyd
ngg pagmamakisg. Sang-yon cam! sang-yon cami!ang sigawan ngg
marami. Nammutl ang teniente mayor: napun ngg mgg a lh ang canyng mgg a mat.
Siy'y tumatangg is sa pagngg ingitngg it!ang insip ngg mahigpt na conservador, at
sumigaw: Sang-yon cam, sang-yon cam, at hind cailangg ang pagmatuwiranan pa!
At sa canyng galc sa canyng pagcapanghigant at sa lubs na pagcatlo ngg canyng

caway, pinasimuln ngg lalkng iyn ang pagpapaunlc sa panucl ngg bt. Nagpatuloy it
ngg pananalit: Magagamit ang ikalimng bahagui ngg salapng nalilicom sa pamamahagui ngg
ilng gantng pl, sa halimbw, sa lalong mabuting batang nag-aral sa escuela, sa llong
mabting pastl, magsasac, mngg ingg isd, at ib pa. Macapag- tatatag tayo ngg isng unahn
ngg patacbuhan ngg mgg a bangc sa log at sa dagatan, patacbuhan ngg mgg a cabayo; magtay ngg
mgg a "palosebo" at mag-any ngg mgg a larng mangyayaring maksama ang tagabukid natin.
Sumasang-yon na ac, lang-lang sa totong pinagcaugalian na, ang tayo'y magcaroon ngg
mgg a paputc: marikit at catuw-tuwang panoorn ang mgg a "rueda" at mgg a "castillo", ngg uni't
inaacal cung hind natin cailangg an ang mgg a bombang panucal ngg teniente
mayor. Casucatan na, sa pagbibigay casayahan sa fiesta, ang dalawng bandang msica, at sa
ganya'y maiilagan natin iyang mgg a pag-aaway at pagcacagalt, na ang kinahihi- natna'y ang
mgg a caawa-awang msicong naparirito't ngg bigyang galc ang ating mgg a pagpifiesta, sa
pamamag-itan ngg canilang pagpapagal, naguiguing tunay na mgg a sasabungg ing manc, na
nangg agsisiow, pacatapos, na masam, ang sa canila'y pagcacabayad, masam ang
pagcacapacain, bugbg ang catawn at sugatn pa cung macabihir. Mapasisimulan ang
pagpapagaw ngg isang maliit na bahay na magamit na escuelahan, sa pamamag-itan ngg
lalabis na salap, sa pagca't hind ngg a
natin hihintaying ang Dios ay manaog at siyang gumaw ngg escuelahang iyn: ca- panglaw-
panglaw ngg ang bagay, na samantalang tayo'y may isng sabungg ng pangg ulo sa lak at gand,
ang mgg a bat natin ay nangg ag-aral halos don sa ala- gaan ngg mgg a cabayo ngg cura. Sa
maiclng salita'y narito ang panucal: ang pagpa- painam nito'y siyng
pagcacapaguran. Maaliw na bulungbulungg an ang siyng sumilang sa salas; halos ang laht
ay sumasang-ayon sa bt: iilan lamang ang bumbulong: Mgg a bgong bagay! mgg a
bgong bagay! Sa ating mgg a kinabataa'y!... Ating sang-aynan na muna ngg ayn iyn!
ang sabihan ngg mgg a ib;ting hiyin iyn. At canilng itinutr ang teniente mayor. Nang
manumbalic ang catahimican, ang laht ay sumang-ayon na. Clang na lamang ang pasiya ngg
gobernadorcillo. Ito'y nagpapawis, hind mpacali, hinhaplos ang noo at sa cawacasa'y
nasabi ngg pautal-utal, na nacatungg :
Ac ma'y sang-ayon din!... ngg uni't ejem! Hind umimic ang boong tribunal ngg pakiking sa
cany. Ngg uni't?ang tanng ni capitang Basilio. Totoong sang-ayon ac!ang inulit ngg
gobernadorcillo;sa macatuwid baga'y ... hind ac sang-ayon ... ang sinasabi co'y sang-ayon
ac; ngg uni't ... At kinuscos ang mgg a mat ngg camaoo. Ngg uni't ang cura,ang ipinagpatuloy
ngg clang pladibng bgay ang big ngg pr cura. Nagcacagugol b ang cura sa fiesta
tayo ang nagcacagugol? Nagbigy b siy ngg isng cuarta man lamang?ang sigaw ngg isng
voces na nanunuot sa taingg a. Tumingg n ang laht sa dacong pinanggagalingg an ngg mgg a tanng
na iyn: si filsofo Tasio ang nroroon.
Hind cumikilos ang teniente mayor at nacatitig sa gobernadorcillo. At an ang big ngg
cura?ang itinanong ni capitang Basilio. Ab! ang big ngg cura'y ... anim na procesin,
tatlng sermn, tatlng malalaking misa ... at cung may lumabis na salap, comediang Tund
at cant sa mgg a pag-itan. Ayaw namng cam ngg laht ngg iyn!ang sinbi ngg mgg a bt at
ngg ilng matand. Siyng ibig ngg pr cura!ang inulit ngg gobernadorcillo.Aking
ipinangg ac sa curang magaganap ang canyang calooban. Cung gay'y bakin inanyayahan
pa ninyng cami magplong? Inanyayahan co cay't ... ngg sa inyo'y king sabihin ang
gayng bgay! At bkit hind niny sinbi sa pagsisimul pa ngg salitaan? Ibig co snang
sabihin, mgg a guino, ngg uni't nagsalita si capitng Basilio'y
hind na ac nagcapanahn ...! kinacailangg ang sumund sa cur! Kinacailangg ang

sumund tay sa cany!ang inlit ngg ilng matatand. Kinacailangg ang sumunod, sa
pagca't cung hind, tayo'y ibibilanggong laht ngg alcalde!ang idinugtng ngg bong
capanglawan ngg ib, namng matatand. Cung gayo'y sumund, cay at cay na lmang
ang gumawa ngg fiesta! ang ipinagsigawan ngg mgg a btainiuurong namin ang aming mgg a
ambg! Nasingg l ngg lahat!ang sinabi ngg gobernadorcillo. Lumapit si Don Filipo sa
gobernadorcillo at saca sinabi niya rito ngg bong capatan. Inihndog co sa pagcaams ang
pag-ibig co sa aking saril upang mag- tagumpay lamang ang magandang caisipan; cay
nam'y inihayin niny sa pag- caap ang inyng camahalan upng manlo ang masamng
panucla, at inyng ini- wasc ang laht. Samantala'yisinasabi namn ni Ibarra sa maestro
ngg escuela:
May-ibig b cayng ipagbilin sa pangg long byan ngg lalawigan? Paroroon ac ngg ayn
din. Mayroon p b cayng pakikialaman don? Mayroon p tyong pakikialaman don!
ang talinghagang sagt ni Ibarra. Sa daa'y sinasabi ngg matandang filsofo cay Don
Filipong sinusumpa ang sarilng plad. Tayo ang may casalanan! Hind cay tumutol ngg
cayo'y bigyn nila ngg alip- ing sa inyo'y magpn, at aking nalimutan ang bagay na ito, sa
aking cahalingg an!

Noli Metangere

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Noli Metangere

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

ISANG PAGCACAPISAN.

calahatlahatang taong-bayan; nangg ag-iingg at ngg mainam sila sa canicanilng catungculan.

Macapangyarihan, ang Hr[70]. An bang hr cung Roque[71] man! Sa ganng amin ay

II. CRISOSTOMO IBARRA

III. ANG HAPUNAN

IV. HEREJE AT FILIBUSTERO

cany'y sinasaysay, at matacot msanag sa infierno, na siyng tinatawag na pagsi- sising

pagsasanggalang."Sa akin ay matatalo"ang wic sa akin.Panggagalingg an

V. ISANG BITUIN SA GABING MADILIM

Nanhc si Ibarra sa canyng cuarto, na nasadacong ilog, nagpatihulg sa isng silln, at

ipinagdriwang ang "mabait at mairog na Gobernador; matapang at mapagsicap na Alcalde, na

possidentes"[139], at mangyayaring maipatungcol sa cany yang mgg a sabing griego na

mgg a cacamp ni Capitang Tiago, na si Doa Patrocinio'y nacacatulog

canicanicalang inaacalang icagagalng ngg sariling pagcabuhay, at sa canilang pagc- ahiwatig

VIII. MANGA ALAALA

IX. MANGA CAUGALIAN NG BAYANG ITO

Nagpasimul cagab ang canilng pagcacalit! Nagpasimul na! at bkit? Sinaysay ni

Bucd sa ritoang idinugtng na pangwacsmag-aasawa ang binat sa anc na babae ni

Tandan mong magalng!ang isinagt na nagccangpapaglManacatil ang ating

May panahn pa, sa pagca't totoong malay ang linlacbayang ibinulng.

canyng gos ngg mgg a pirpirasong malalakng batng nagcacapatlngpatlng

catotohanan; ngg uni't siy'y pinagttawanan at tinatawag siy sa lihim na

Bkit?...nalalaman co b? Ipinag-tos sa king hucyin co! Sino ang nag-tos sa iy?

pagtatac. Yumucd it sa canil, pagcapugay ngg canyng salact. Maipakikisabi p b

canyng mgg a pinpatay na to at ang dugng walng-malay-sla, at sinususunog sa canyng

tawguing mgg a magnanacaw; bayran mo na, cac! Naulol ca b, Crispn? Walng

Tatlomp at dalawng camy!ang inuulit litnim na camy at dalawang dalr, at

Sa acl mo cay?ang tanng ngg malit na nagttaca.Sabhin mong maigui ang

Nacapangg alumbab, minmasdan ang madilawdilaw at mahinang nngg as ngg cawayang

Nnay! bucsn niny! bucsn niny, nnay!ang sabi ni Basilio, bhat

XVII. BASILIO Bahagy pa lamang nacapapasoc si Basiliong guiguirayguiray,

Sa convento? ntira sa convento? Buhy? Itiningg al ngg bt sa canyng in ang canyng

canyng bunsng capatd ay nagtindg; sir ang isip sa d maulatang pagcacahirap ay

Isng panag-nip! isng panag-nip!ang inuulit-lit ni Basilio sa mara- hang pananalit.

Sino?ang wic ni Rufang tumindghind pa nalalaong nawalan ac ngg isng bic,

Datapuwa't hind natin maunw ang canyng sinasabi!ang ibinulong ni Juana. Sa

pagttur, cung d baligtd, makikicamp ang laht sa cura, caririmariman ac at ac'y

esculahan at nasumpungg an cong icalimang bahagui na lamang ang natitira sa canila.

Ipinammanhic co sa inyng mgg a camahalang ipagpaumanhng bag ma't bt ac'y

mayor? An ang matututuhan natin sa mgg a hr sa Bohemia at Granada, na nangg ag-uutos na

At sa canyng galc sa canyng pagcapanghigant at sa lubs na pagcatlo ngg canyng

hind na ac nagcapanahn ...! kinacailangg ang sumund sa cur! Kinacailangg ang

You might also like