Supravodljivost

Sadraj
1 Supravodljivost ................................................................... 2

1.1 Podjela supravodljivih materijala .......................................................................... 3

1.2 Energijski procijep ................................................................................................. 3
1.3 Meissnerov efekt ................................................................................................... 3
1.3.1 Izotopni efekt ................................................................................................ 7
1.4 BCS teorija ............................................................................................................. 8
1.5 Visokotemperaturni supravodii ........................................................................... 9
1.5.1 Kuprati ......................................................................................................... 10
1.5.2 Supravodii temeljeni na eljezu................................................................. 11
1.5.3 Istraivanja .................................................................................................. 12
1 Supravodljivost
Supravodljivost je fenomen iezavanja elektrinog otpora materijala usljed
hlaenja materijala do odreene temperature (slika 1.1). Temperaturu pri kojoj
materijal postaje supravodljiv nazivamo kritinom temperaturom i oznaavamo s
Tc. Ovu pojavu prvi je uoio Kamerlingh Onnes 1911. godine mjerei elektrini
otpor ive za koju je Tc = 4.2 K.

Obini vodi

Supravodi

T
Z
1.1 Ovisnost elektrinog otpora kod vodia i supravodia

Supravodljivost ovisi o tri parametra: kritine temperature (Tc), kritinog

magnetskog polja (Hc) i kritinoj gustoi struje (Jc) (slika 1.2). Ukoliko su svi
parametri ispod kritinih vijednosti materijal e biti u supravodljivom stanju u
suprotnom dolazi do razaranja supravodljivosti.
 1.2 Meuovisnost struje, magnetskog polja i temperature

1.1 Podjela supravodljivih materijala

Postoji vie kriterija za klasificiranje supravodia:

Prema fizikim svojstima: tip I i tip II

Teoriji koja ih objanjava: konvencionalni (ukoliko za njih vrijedi BCS teorija
ili njena preinaka) i nekonvencionalni
Prema kritinoj temperaturi: visokotemperaturni (Tc > 77K) i
niskotemperaturni
Prema materijalu: kemijski elementi (slika 1.3), slitine, keramike i organski
supravodii
 POZNATI SUPRAVODLJIVI ELEMENTI

PRI NORMALNOM TLAKU

PRI VISOKOM TLAKU

LANTANIDI

AKTINIDI

1.3 Supravodljivi elementi

1.2 Energijski procijep

Kod normalnih materijala elektronski doprinos toplinskom kapacitetu je
proporcionalan temperaturi. Temperaturna ovisnost o toplinskom kapacitetu
supravodia pokazuje drugaija svojstva. Na temperaturi supravodljivog prijelaza
toplinski kapacitet naglo raste a daljim sniavanjem temperature eksponencijalno
pada prema nuli (slika 1.4). Za T<<Tc priblino vrijedi:
B

CV Ae T (1.1)
 1.4 Ovisnost toplinskog kapaciteta o temperaturi u supravodiu

Iz krivulje ovisnosti toplinskog kapaciteta vidimo da se elektroni u

supravodiu mogu pobuditi jedino dovoenjem dovoljne energije, odnosno
pobuena stanja supravodia odvojena su od osnovnog stanja energijskim
procijepom. Hipoteza o postojanju energijskog procijepa u supravodiima
potvrena je eksperimentalno mjerenjem apsorpcije u dalekom infracrvenom
dijelu spektra. Apsorbiranje upadnog fotona od strane elektrona e se dogoditi
tek onda kada elektron s dodatkom njegove energije moe prijei preko
energijskog procijepa.

Oznaavanjem energijskog procijepa u supravodiu sa imamo za uvijet

apsorpcije:

(1.2)
to za frekvenciju praga apsorpcije od 1012 Hz daje za irinu energijskog
procijepa 10-3 eV. Takav uzak procijep elektroni e prelaziti ve i pri malim
temperaturama.

1.3 Meissnerov efekt

Ponaanje supravodljivog uzorka u vanjskom magnetskom polju su ispitivali
Meissner i Ochsenfeld 1933. godine. Otkrili su da uzorak u supravodljivom stanju
istiskuje magnetske silnice iz unutranjosti, dakle magnetska indukcija u uzorku
jednaka je nuli.

B0 (1.3)
 1.5 Magnetske silnice u supravodiu ispod i iznad kritine temperature

Magnetsku indukciju uzorka odreuje vanjsko polje i magnetizacija:

B 0 H M (1.4)

Magnetizacija je proporcionalna s vanjskim poljem:

M H (1.5)

Gdje nam oznaava magnetsku susceptibilnost materijala.

Kombiniranjem izraza (1.4) i (1.5) imamo:

B 0 1 H (1.6)

Da bi magnetska indukcija bila jednaka nuli, mora biti

M H (1.7)
Magnetizacija u unutranjosti uzorka djeluje suprotno od smjera vanjskog
polja to karakterizira dijamagnete. Dijamagnetski efekt je toliko jak u
supravodiima da ponitava djelovanje vanjskog polja pa supravodie nazivamo
idealnim dijamagnetima.

Proporcionalnost izmeu vanjskog polja i magnetizacije u supravodiu

postoji do kritinog magnetskog polja Hc jer tada supravodi prelazi u normalno
stanje (slika 1.6)
 1.6 Supravodii prve vrste

Temperaturnu ovisnost kritinog polja moemo izraziti sa:

T
2

H c T H c 01 (1.8)
Tc
Supravodie sa ovakovom ovisnou o vanjskom polju nazivamo
supravodiima prvog tipa (slika 1.6).

Supravodie drugog tipa karakteriziraju dva kritina polja: donje kritino

polje Hc1 i gornje kritino polje Hc2. Ispod donjeg kritinog polja uzorak se nalazi
u supravodljivom stanju, izmeu donjeg i gornjeg u mjeanom, a iznad gornjeg
kritinog polja u normalnom stanju (slika 1.7).

1.7 Supravodii druge vrste

1.3.1 Izotopni efekt

Prijelaz u supravodljivo stanje na razliitim temperaturama razliitih
izotopa elemenata otkriveno je 1950. godine. Kritina temperatura opada s
masom izotopa
1
Tc (1.9)
M
1.4 BCS teorija
BCS teorija je dobila naziv prema poetnim slovima amerikih fiziara koji
su je razradili Bardeen, Cooper i Schrieffer.

Na dinamiku interakciju dvaju elektrona koji se gibaju vodiom utjee

kulonsko odbijanje i prisutnost pozitivnih iona. Uzmimo dva elektrona koji se
gibaju vodiem. Prvi elektron prema Coulombovu zakonu privlai pozitivne ione
koji se zbog svoje mase sporije gibaju u odnosu na elektrone. Na taj nain dolazi
do poveanja koncentracije pozitivnih naboja du staze kojom je proao prvi
elektron. Taj poremeaj ostaje jo neko vrijeme. Podruje poveane ionske
koncentracije privlai drugi elektron i on se giba prema trajektoriji prvog
elektrona. Na taj nain u vodiima se inducira i dodatno elektronsko privlaenje
izazvano premjetanjem pozitivnih iona.

Du trajektorije elektrona se mijenja stupanj pobuenosti kristalne

reetke. Harmoniki oscilatori kojima opisujemo titranje prelaze pod utjecajem
prolaska elektrona na nova kvantna stanja a svaki takav prijelaz je popraen
promjenom broja fonona. Kako elektroni u vodiu mogu stvarati i apsorbirati
fonone, tonijom kvantnomehanikom analizom se pokazuje da privlaenje
elektrona je uzrokovano izmjenom fonona. Efektivno privlaenje elektrona
postoji kada fononski inducirano privlaenje prevlada kulonsko odbijanje.

Promjena energije elektrona zbog interakcije s fononom je mala jer su

tipine energije elektrona puno vee od energije fonona. Iz Paulijeva principa
slijedi da e meudjelovati samo elektroni ije su energije priblino jednake
Fermijevoj energiji EF. Najvea vjerojatnost sparivanja elektrona je kada su im
valni vektori i spinovi suprotni. Takva dva elektrona nazivamo Cooperovim

parom. Cooperove parove karakteriziraju kvantna stanja k i k ,
rezultantni valni vektor je nula kao i rezultantni spin. Posljedica toga je da za
njih vrijedi Bose Einsteinova raspodjela, odnosno, za takve estice ne vrijedi
Paulijev princip pa se svi mogu nalaziti u istom kvantnom stanju.

Poviivanjem energije za iznos koji je jednak energiji energijskog

procijepa dolazi do cjepanja Cooperovog para na dva individualna elektrona.

Jakost veze u Cooperovom paru odreuje omjer T/Tc. to je manji taj

omjer, iri je energijski procijep te su elektroni jae vezani u Cooperovom paru.
Energijski procijep se suava kako se T pribliava Tc i u limesu kada T Tc ide u
nulu.

Za irinu energijskog procjepa pri apsolutnoj nuli koritenjem modela

slabe veze imamo:
1

0 4e g (1.10)

Gdje bezdimenzionalni parametar g oznaava jainu efektivnog

privlaenja elektrona.

Temperatura prijelaza iz normalnog u supravodljivo stanje je dana s

1

k BTc 1.134e g (1.11)

pri emu pretpostavljamo da je k BTc to je zadovoljeno u

1

modelu slabe veze jer je tada e 1 . Nadalje, to povlai da je Tc mnogo nia
g

od Debeyeove temperature koja je priblino jednaka .

Usporedbom relacija (1.10) i (1.11) dobijamo vezu izmeu kritine

temperature i energijskog procijepa:

0 3.527k BTc (1.12)

Iz ega vidimo da je energijski procjep pri apsolutnoj nuli proporcionalan

kritinoj temperaturi.

1.5 Visokotemperaturni supravodii

Visokotemperaturnim supravodiima smatramo supravodie ija je
temperatura supravodljivog prijelaza iznad 30 K. Prvi visokotemperaturni
supravodi otkrili su Karl Mller i Johannes Bednorz 1986. godine. Izraz
visokotemperaturni supravodi dugo se koristio kao sinonim za kuprate sve do
otkria supravodia sa spojevima eljeza (2008. godina). Najistraivaniji
visokotemperaturni supravodii danas su barij bakar oksid (YBCO) i bizmut
stroncij bakar oksid (BSCCO).

U kontekstu visokotemperaturne supravodljivosti visoka temperatura

zadovoljava sljedee uvijete:
 To je temperatura iznad 30 K koja je povijesno uzeta kao gornja
granica koju je teoretski predviala BCS teorija
Omjer Tc/TF je vei nego u konvencijalnim supravodiima
Temperatura iznad toke kljuanja tekueg duika (77 K)

Visokotemperaturni materijali imaju veu tehnoloku primjenu zbog vie

temperature prijelaza i vee otpornosti supravodljivosti na magnetska polja.
Zbog svoje otpornosti na magnetska polja koriste se u izradi magneta unato
svojoj krhkoj keramikoj prirodi.

Eksperimentalna i teoretska istraivanja svojstava ovakvih materijala

provode se vie od dvadeset godina i unato otkria mnogih svojstava ni danas
ne postoji opeprihvaena teorija koja u potpunosti objanjava sva popratna
svojstva tog fenomena.

1.5.1 Kuprati
Kupratnim supravodiima openito smatramo kvazi dvodimenzijalne
spojeve ija svojstva odreuju elektroni koji se gibaju po slabo vezanim
ravninama bakar oksida. Prostor izmeu slojeva bakar oksida najee
popunjavaju Y, Ba, Sr, Bi, La, Nd ili drugi elementi koji stabiliziraju spoj i imaju
ulogu donora. Ravnine ne moraju biti kristalografski ekvivalentne, pa osnovna
elija moe imati jednu, dvije ili vie ravnina.
 1.8 Fazni dijagram kupratnih supravodia s elektronskim i upljinskim dopiranjem

Na slici 1.8 prikazan je fazni dijagram kupratnih supravodia s

elektronskim i upljinskim dopiranjem. Na dijagramu je vidljiva
antiferomagnetska (AF) faza blizu dopiranja p = 0, supravodljiva (SC) oko
dopiranja p=0.16 i faza pseudoprocijepa (podruje ispod crtkane linije). Isto
tako su prikazani i rasponi dopiranja za pojedine spojeve.

Struktura kuprata je perovskitna. Ravnine bakar oksida tvore pravokutne

elije s O2- ionima u vrhovima i s Cu2+ ionom u sreditu. Dopiranje se postie
ubacivanjem pojedinog elementa na novu kristalografsku poziciju ili zamjenom
elementa na ve postojeoj, koja moe biti i unutar i van bakar oksid ravnine.

1.5.2 Supravodii temeljeni na eljezu

Supravodii koji se temelje na eljezu posjeduju slojeve eljeza i
pnictogena kao to su arsen, fosfor ili nekog halogenog elementa. Prema
kritinoj temperaturi zauzimaju mjesto iza kuprata. Supravodljiva svojstva
ovakvih spojeva otkrivena su 2006. godine kod LaFePO (Tc = 4 K), a 2008. godine
otkriven je analogan materijal LaFeAs(O, F) koji postaje supravodljiv pod tlakom
pri temperaturi od 43 K. Postoji nekoliko vrsta supravodia koji se temelje na
eljezu:

LnFeAs(O, F) ili LnFeAsO1-x koji se oznaavaju kao 1111 materijali

 (Ba, K)Fe2As2 i srodni materijali sa eljezo arsenskim slojevima
koje oznaavamo kao 122 tvarima. Zamjenom eljeza sa kobaltom
u ovakvim materijalima ne naruava se supravodljivo svojstvo.
LiFeAs i NaFeAs
FeSe sa malim van stohastikim ili telurijskim dopiranjem

1.9 Fazni dijagrami dopiranih supravodia temeljenih na eljezu

1.5.3 Istraivanja
Pitanje na koji nain se pojavljuje supravodljivost u visokotemperaturnim
supravodiima je jedno od veih danas. Unato intenzivnim istraivanjima,
mehanizam formiranja elektronskih parova u kristalima ostaje nepoznat. Jedan
od razloga je sama kompleksnost materijala zbog kojeg je postavljanje
adekvatnog teoretskog modela izrazito teak.

Postoje dvije teorije visokotemperaturne supravodljivosti. Prva

pretpostavlja da HTS dolazi od antiferomagnetskih fluktuacija u dopiranim
sustavima. Prema ovoj teoriji, valna funkcija sparivanja kuprativnih HTS bi
trebala imati dX2-y2 simetriju. Stoga, odreivanje da li valna funkcija sparivanja
ima d valnu simetriju je presudno za ispitivanje spinskog fluktuacijskog
mehanizma. Odnosno, ako valna funkcija sparivanja nema d simetriju,
mehanizam sparivanja povezan sa spinskim fluktuacijama moemo odbaciti.
Prema drugoj teoriji, slojevita struktura koja se sastoji od BCS tipova (s valna
simetrija) supravodia moe poboljati supravodljivost samu od sebe.
Uvoenjem dodatne interakcije tuneliranja izmeu slojeva ovaj model je uspio
uspjeno objasniti anizotropnu simetriju.