LDRME ZERNE KISA BR FLM ZERNE BR NCELEME

Ahmet Can Mocan

1
 GR
Polonyal Kryzstof Kieslowskinin Polonya televizyonu iin
Tevrattaki on emirden esinlenerek ektii Dekalog serisinin
altnc filmi olan ldrme zerine Ksa Bir Film (Krotki
film o zabijanlu) iki biimde cinayeti, hem sebepsiz olarak
ilenen cinayeti hem de devlet eliyle ilenen cinayeti ele
almakta.ncelikle film televizyon iin altm dakika olarak ekilmi, daha sonra bu sreye
yirmi be dakika daha eklenerek sinema filmine dntrlmtr. Kieslowski filmi ekme
nedenini eye dayandrmakta: ilkin tm bu olanlarn ncelikle toplumun bir yesi olarak
bizzat kendini ilgilendirmesi, ikinci olarak filmin son derece belirli bir eyi yani lm cezasn
deil, lmn kendisiyle ilgili olmas, nc ve son olarak birbirine acmas olmayan ve
yardm etmeyen, birbirinden nefret eden Polonyalnn dnyasn aslnda insann dnyasn
anlatmak istemesi. Dolaysyla tarzda Kieslowski ile karlalmakta; (1) yasalar koyan ve
uygulayan devletini eletiren bir yurtta olarak Kieslowski, (2) lm kavramnn kendisini
sorgulayan, lmn fenomenolojik incelemesi yapan Kieslowski, (3) Polonyallar imleyerek
aslnda insan doas zerine bir inceleme yapan Kieslowski. Kieslowski filmi ekmek
istemesinin nedenini yle ifade etmekte:
Bu filmi ekmek istememin sebebi, btn bu olanlarn benim adma yapldn
dnmem, nk ben bu toplumun bir yesiyim, bu lkenin vatandaym ve bu
lkede birisi, bir bakasnn boynuna ipi geirip ayann altndaki tabureye tekme
atarsa, bunu benim adma da yapyor demektir. Ve ben byle bir eyi istemem. Bunu
yapmalarn istemem. Bu filmin lm cezasndan ok, genel anlamda ldrmeyle ilgili
olduunu dnyorum. Hangi sebeple olursa olsun, kimi ldrrseniz ldrn ve kim
ldrlrse ldrlsn, ldrmek yanltr. Sanrm bu da, bu filmi yapmamn ikinci
sebebi. nc olaraksa Polonyalnn dnyasn, insanlarn birbirlerine hi acmad,
birbirlerinden nefret ettii, kimsenin birbirine yardm etmedii, sadece engel olduu
korkun ve renksiz bir dnyay tanmlamak istedim. nsanlarn birbirlerini geri
pskrttkleri bir dnya. Yalnz yaayan insanlarn dnyas.1

ldrme zerine Ksa Bir Filmin al sahnesinde srayla lm bcekler, l fareler

ve ocuklar tarafndan aslarak ldrlen kedi grnr. Bu e izleyiciye filmin hangi
evrelerden getiinin ipularn vermektedir. Her bir e ve -daha sonra grlecek- asl
karakter arasnda belirli bir benzeim kurulabilir. Bcek ve farenin lmne neden olan kedi
burada kedi filmin asl karakteri olan Jacek Lazar temsil etmekte- varolusal olarak ondan

1 Danusia Stok, Kieslowski Kieslowskiyi Anlatyor, (ev. Asl Kutay Yovi),

stanbul: Agora Kitapl, 2010, s. 138.

2
daha stn olan bir varolan tarafndan yani insan ocuklar- tarafndan aslarak
ldrlmektedir. Dolaysyla bir varolann lmne hkmeden hep baka bir varolanla
karlalmaktadr. Hayvan kendi trnden olmayan, baka trden olan, kendinden daha
zayf bir varolan ldrr ama kendinden daha gl olan bir varolan tarafndan, insan
tarafndan ldrlr. nsan ise varolanlarn uylamla ortaya koyduklar yasalarla devlet
tarafndan ldrlr. Yani logosa sahip olmayan, alogoslu bir varolan olarak kedi, logosa
sahip olan insan tarafndan ldrlr. Logosa sahip olan insan ise varoluunu insan logosuna
borlu olan logosun kendisi tarafndan, devlet tarafndan ldrlr. Bu da insan varoluunun
amazndan, insann aporiasndan, baka bir ey deildir.

FLM OKUMASI OLARAK LDRME ZERNE KISA BR FLME GENEL

BR BAKI

ldrme zerine Ksa Bir Filmin meknsal olarak incelemesi gz nne alndnda ilk gze
arpan ey Varovada geen hikyede ehrin ve evresinin zgl bir biimde gsterilmesidir.
Kieslowskinin kamerada yeil filtre kullanmasnn son derece belirli bir nedeni var: yeil ilk
olarak bahar, yenilenmeyi, doumu yani iyi olan akla getirebilir. Ne ki sz konusu renk
aslnda kamerada yeil filtre olarak kullanldnda ortaya kan baka bir eydir. Yeil ile
artk iyi olan imlenmez dnyann aslnda ne kadar bo ve acmasz ve kt olduu imlenir.
Yeil baharn, umudun rengi olarak kabul edilir, ama kameraya yeil filtre koyduumuzda
dnya daha acmasz, renksiz ve bo bir yere dnr.2 Steady-cam kullanm ve bu sayede
gerilimin hep canl tutulmas hatta film boyunca gerilim duygusunun her sahneye elik etmesi
dolaysyla hem rtk hem de apak olarak kt olann hatrlanmas vurgulanmtr. Yakn
plan ekimlerle, izleyicinin hem karakterle btnlemesi salanm hem de izleyici hep bir
tekinsizlik duygusuyla kar karya braklmtr. Tekinsiz olan, hep hissedilen ama sze
dklemeyen ey ldrme hissinin kendisidir. Buradaki tekinsizlik kavramn Heideggerin
korku (Angst) ve hi (Nichts) kavramlaryla ilikilendirmek olanakl. ncelikle ilk ayrm
korku ve rknt (Furcht) arasnda yaplmal: korku (Angst), rkntden (Furcht) farkldr.
nk rknt dendiinde bir eyden rkeriz. Yani neden rktmz ve hangi varolandan
rktmz biliriz. Dolaysyla nesnenin ne olduunu biliriz. dan rkerim ifadesi
nesnenin son derece belirli bir varolan imlediinin bir kantdr. Korku da hep dan
korkmaktr. te korkunun ve rknt arasndaki ayrm tam burada ortaya kmakta. Bir ey

2 Bkz a.g.y., s. 140.

3
den korkmam, dan korkarm ve korktuum eyin nesnesini hibir zaman belirleyemem.
Geri korku hep dan korkmak her zaman adna korkmaktr, fakat unun veya bunun
adna deil. Kendisinden ve kendisi adna korktuumuz eyin belirsizlii ise belirliliin eksik
olmas deil, belirlenebilmenin temeldeki olanakszldr. 3 yleyse sorulmas gereken u:
korku ve hi arasnda nasl bir iliki vardr? Heidegger, Metafizik Nedir? adl yaptnda hiin
korkudan hareketle aratrlmas gerektiini vurgulamaktadr.4 Hiin ortaya kma olanan
veren ey korkunun kendisidir. Ne ki bunu bir varolan olarak vermez. nk varolann sz
konusu olmad yerde, neden ve niin korktuumuzu belirlemenin olanaksz olduu yerde,
varolann btnnde raydan kmasnda aa kar. Hiin nelii onu belirlemenin
olanakszlnda yatar. Tpk tekinsiz olan belirlemenin olanakszl gibi. Tekinsiz olan ey
bizi tedirgin eder, hangi varolandan tedirginlik duyduumu dile dktmz an o ey tekinsiz
olmaktan kmaktadr. Belirli bir varolan olarak artk tekinsiz deildir o. Kieslowski de tm
film boyunca izleyiciye bu trden bir duygu verir.
ldrme zerine Ksa Bir Film karakterin paralel kurgu ile gsterimiyle balamaktadr. lk
karakter iticilik uyandran ve kaba saba bir adam olan taksicidir. Kieslowski bu karakterle
ilgili ipularn hem hayvanlara hem de insanlara olan kaba davranlaryla gstermektedir.
Taksici evlidir buna ramen gen bir kz da taciz eder. Sz konusu karakter bir tr ktnn
ve irkinin adeta bir semboldr. Taksicinin tam tersi olan ikinci karakter avukattr. Avukat
taksicinin aksine iyi ve gzel olann semboldr. Szgelii sz konusu karakter hem
baarl hem iyi grnl hem sempatik hem de elenceli biridir. Ayrca onun taksicinin
aksine hem gzel bir ilikisi hem de iyi bir ii vardr. Kieslowski, avukat karakterini
izleyicinin gznde sevgilisinin avukata syledii insanlar seni hep sevecek, bende yle
ifadesiyle istedii yere yerletirir. yleyse, kt ve irkin olan taksici, iyi ve gzel olan
avukat karakterlerinden sonra geriye kalan filmin ana karakteri Jacek Lazar neyi temsil
etmekteydi? Baka bir deyile Jacek bir anti-kahraman (anti hero) mdr yoksa sadece kt
adam (villian) mdr? Beriki soru ise ncelikle unun sorulmasn gerektirmektedir: anti-
kahraman nedir? Kt adam nedir?
Anti-kahraman ve kt adam arasndaki ilk ayrm bir farka dayanr. Anti-kahraman
kahraman szcnn akla gelen ilk kullanmyla ilgili deildir. Yani anti-kahraman da,
klasik kahramanlar gibi bir grevi yerine getirirler. Ne ki yntemleri klasik

3 Martin Heidegger, Metafizik Nedir?, (ev. Yusuf rnek), Ankara: Trkiye Felsefe
Kurumu Yaynlar, 2009, s. 34.

4 Bkz a.g.y., s. 35.

4
kahramanlarnkinden olduka farkldr. Onlar ktnn zelliklerine de sahiptirler. Szgelii
gaddardrlar, acmaszdrlar, bencildirler, ktmserdirler, deerlerle dalga geerler. nsanlar
yceltmezler, onlar kmserler. Okuyucu veya seyircinin anti-kahramanlarla kendilerini tam
anlamyla zdeletirememesi bu yzdendir. Ne ki onlar bu halleriyle yok saymak da
olanakszdr. Dolaysyla anti-kahraman salt kt deildir. O, belli trden bir ktdr. Bu
nedenle de kt adamdan ayrlr. Ayrca bir su ve ceza hikyesi olan ldrme zerine Ksa
Bir Film ile Dostoyevskinin Su ve Cezas ile ayrm zerinden bir iliki ortaya koymak
olanakl. Filmi sz konusu romandan ayran eler her ikisindeki karakterler ile ilgilidir.
Raskolnikovu Jacek Lazardan ayran ey ldrme eylemenin kendisiyle ilgili.
Raskolnikovun cinayeti ilemesi iin kendince sebepleri vardr ve cezasn en ok kendi
vicdanyla ekmitir. Zaten polise de kendi teslim olmutur. Jacek Lazar ise cinayeti herhangi
bir sebepten tr ilememitir ve stelik bunun vicdan hesaplamasn yapacak durumda da
deildir.
ldrme zerine Ksa Bir Filmde iyiyi yani avukat ve kty yani taksiciyi
grrken, ilkin Jacek Lazar ortada (ntr) bir karakter olarak grnmektedir. Sokaklarda
amaszca gezen, bir ii ya da becerisi olmayan bir adam izlenimi vermektedir. Souk ve
hissiz baklar da karakter hakknda berikilerden daha te bir izlenim edinilmesini
gletirmektedir. Ne ki bunlara karn ilk dakikadan itibaren hissedilen ey u: su ileme ve
iddet potansiyeli. Cinayet sahnesine kadar karakteri izleyiciye yaknlatrmay engelleyen
Kieslowski tek bir sahnede karakteri salt tekinsiz bir varolan olmaktan kartr. Sz konusu
sahne Jacek Lazarn pastanede kk kz ocuklaryla glp, akalat sahneden baka
bir ey deildir. Tam da bu sahnede izleyici ve Jacek Lazar arasnda ince de olsa bir ba
kurulur. Baka bir deyile tam da bu sahneden tr izleyici Jacek Lazar sevmeye balar.
Oysa Jaceke duyulan bu ksa da olsa sevgi cinayet sahnesiyle alt st olur. zleyicinin
karsna kt ve irkinin bir temsili olarak kan taksici artk sadece kurbandr. zleyici bu
karakterden irenirken onun srf kurban olmasndan tr ona zlr ve acr. Sinema tarihinin
en uzun cinayet sahnesi olarak tarihe geen bu cinayet sahnesi zerinde durmakta fayda var.
Cinayet sahnesinde Jacek kurbann iple ldrmeyi tercih eder. stelik daha
kurbannn kim olacan belirlemeden nce cinayet aletinin ne olacan pastanede otururken
belirlemitir. Taksiciyi iple ldrme abas sonu vermeyince yani taksi bir trl lmeyince
Jacek areyi baka bir cinayet aleti bulmakta arar. Peki, taksiciyi allklarn arasnda bulduu
sopayla ldrebilecek midir? Jacek ldrdn sanmaktadr, oysa taksici henz lmemitir.
Jacek l sand taksicinin cesedini denize atmaya gittiinde gerekleri anlar. Taksici hala

5
yayordur. Bu da son derece nemli bir karm gzler nne sermektedir: insan ldrmek o
kadar da kolay bir ey deildir. ldrmek zordur, lmek ise daha zordur .
Jacek Lazarn sebepsiz yere iledii bu cinayet Slavoj Zizeke gre una dayanr:
mahrum braklm ve duyarsz olan Jacekin kurtarc zellii sevgi araydr, taksi
ofrn sevgi eksiklii yznden, sevgi elde etmenin sapkn bir yolu olarak ldrr. 5
stelik yakalanma nedeninin sevdii kzn onu ihbar etmi olmas Zizekin aklad bu
sevgi eksikliini dorular niteliktedir. Sevdii kzn filmin banda taksinin taciz ettii kz
olmas ise dikkat ekici bir edir. Burada da Platonun lenini hatrlamakta fayda var:
Platon, lende sevginin neliini, erosun neliini aratrr. Sevgi ne kendinde ne de tek
tarafl gzeldir. Sevgi bakasyla iliki iinde iyi ve gzeldir. Sevgi insann yapsn yeniden
kurar, insann her derdinin aslnda tek aresidir.6 Oysa Jacek Lazar insann derdinin tek aresi
olan sevgiden gerekten yoksundur. zleyicinin sevgisini de bu yoksunluktan, iledii bu
sebepsiz ve vahi cinayetten tr kaybeden Jacek Lazar avukat ile idama gitmeden nce son
olarak grt sahnede konumasyla izleyici ile arasnda tekrar duygudalk oluur. Kz
kardeinin lmn anlatrken ve onu aslnda
ne annesi ne de babas en ok sevenin kz
kardei olduunu sylerken tam anlamyla
Zizek hakldr ve seyirci bu alma ile Jaceke
artk kzmaz, ona acmaya balar. te tam da
bu noktada yukardaki Jacekin kt
kahraman m, anti-kahraman m olduu
meselesi tartlr hale gelmektedir. Katil artk
salt katil olarak kalmamtr. Katil
dnmtr. O tpk Derridann khora tanm gibidir. Derridaya gre khora ne
duyumsanabilir ne de kavranabilir olandr, o ne o ne de budur ya da ayn anda hem o hem de
budur, bazen ne o ne de buymu gibi, bazen de hem o hem buymu gibi grnr. 7
Dolaysyla Jacek Lazar aslnda ne katildir ne kurban, ne ki o ayn zamanda hem katildir hem

5 Slavoj Zizek, Kieslowski, (ev. Sabri Grses), stanbul: Encore Yaynclk, 2014,
s. 18-9.

6 Bkz Platon, len, (ev. Cneyt ekinkaya), stanbul: Bordo Siyah Klasik
Yaynlar, 2006, s. 75.

7 Bkz Jacques Derrida, Khora, (ev. Didem Eryar), stanbul: Kabalc Yaynevi,
2008, s. 13-4.

6
de kurban. Kieslowski, Jaceki sadece usta bir katilden kurbana dntrmekle kalmaz, o ayn
zamanda devlet eliyle ldrlecek bir kurbandr artk.

Jacekin birini ldrmesi meru deildir ne ki ldren kii devlet olduunda yine ayn
meruluk sorusunu sormak olanakl mdr? stelik devletin ldrmesi tpk bir oyun sahnesi
gibi hazrlanr, infaz memuru mesleinin nelii zerine son derece soukkanldr. Korku dolu
Jacekin acmasz gardiyanlar tarafndan ipe gtrlp katledilmesi u sorunun tekrar
sorulmasnn olana verir: peki bu cinayet deil midir? Sorunsallatrlan ey ldrme
eyleminin kimin ldrdne baklmakszn kendisiyle ilgilidir. Jacek Lazar birini ldrd
iin cezaya arptrlr. Ne ki bu salt bir ceza deildir, ldrme eyleminin kendisidir. Yani Jacek
Lazar hem ldryor hem de ldrlyor. stelik onun ldrlmesinde ldren kii burada
devlet- cezalandrlmyor. yleyse u tarzda bir akl yrtme yapmak olanakl: ldrmek
susa, ldren kii cezalandrlmalysa ve burada da ldren yasann yani devletin kendisiyse
o zaman devlet de cezalandrlmaldr.
Devlet ldrme eylemini bizzat
merulatran eydir. Buradaki bu ikircikli
durum Agambenin tpk Homo Sacerde
betimledii yine bir ikircikli duruma
benzer. Homo Sacerde imlenen, istisna
olan bir durum vardr. Bu durum homo
sacerin bir istisna olarak ele alnan
hayatyla ilgilidir. Onun hayat yle bir istisna ki o ldrlebiliyor ancak kurban edilemiyor.
Kurban edilemiyor, lsnn arkasndan tren dzenlenemiyor ancak ldrlebiliyor. stelik
ldrld zaman hi kimse ceza almyor. Homo sacerin hem tanrya hem de topluma ait
olmasnn nedeni onun hayatnn bu trden bir istisna olarak kutsal hayat saylmasdr.
Dolaysyla kutsal hayat iki durumu imliyor: hem kurban edilemeyen bir hayat hem de
ldrlebilen, ldrlmesinin de hibir biimde cezalandrlmad bir hayat. Ak olan ve
ayn zamanda Kieslowskinin de gstermek istedii ey ldrmenin kimin eliyle ve ne yolla
olursa olsun yanl olduudur. Dolaysyla film iddetin sulanmasdr. ldrmek ise iddetin
en st biimidir. lm cezas da bir insann hayatna son vermek demektir. Kieslowski bu
yolla lm cezasyla iddet arasnda bir ba kurmutur.8

SONU

8 Bkz Danusia Stok, Kieslowski Kieslowskiyi Anlatyor, s. 142.

7
 Kieslowskinin, ldrmek zerine Ksa Bir Filmini insan doas zerine bir inceleme
olarak okumak olanakl. nk Kieslowski insan ne sadece akl sahibi olan bir varolan
olarak ne de sadece akla sahip olmayan bir varolan ele alr. Bu da u demektir: insann ruhu
yani insann psyhkesi, insann tm olanaklarna sahiptir. nsann psykhesi hem logosa hem de
alogosa sahiptir. nsann ii ise ruhun hangi ksmnn etkinlii iyi ise o ksma uygun
etkinliklerde bulunmaktr. Dolaysyla insann ii, elbette ki akla sahip olmayan ksmna deil
akla sahip olan ksma uygun etkinliklerde bulunmakla ilgilidir. Peki, ruhun akla sahip
ksmna uygun eylemek ifadesi ne demektir?
Aristoteles, Nikomakhosa Etikte en iyi olanla balantl olarak insann iinin ne
olduunu soruturmaktadr. Aristotelese gre insann ii son derece belli bir tarzda
etkinliklerde bulunmakla ilgilidir. Kendisi ruhun bir dinginlii deil, ruhun bir etkinlii olan
mutluluk da insann hep en kendine zg etkinlii neyse onu gerekletirmesiyle ilgilidir.
Ksacas Aristotelese gre mutluluk, insann en yksek, en iyi erdemi neyse ona zg
etkinliklerdir ki bu etkinlikler ruhun en yksek, en iyi erdemi olan akla gre etkinliklerdir. 9
Dolaysyla u aktr: ruhun hem akla sahip hem de akla sahip olmayan bir taraf var.
Anlalyorki beriki taraf iyiyle ilgili deil. Ne ki amalanan ve iyi olan insann akla uygun
etkinliklerde bulunmas olmasna ramen insan birleik yapya sahiptir.10 Dolaysyla insan
sadece iyiye gre ve akla uygun etkinliklerde bulunamaz. nsan kimi zaman ya da her zaman
iyi olmayan etkinliklerde de bulunabilir. Szgelii Jacek Lazarn sz konusu filmde bir insan
ldrmesi beriki trden bir etkinliktir. Bu tarzda etkinlikler doalar gerei irkin ve
ktdrler. Kieslowskinin gstermek istedii de tam olarak budur. nsann her zaman birleik
bir yapya sahip olmas ve kimi zaman ya da her zaman kt olan amalayan etkinliklerde de
bulunabileceidir. yi olan ve tm insanlar iin en iyiyi amalayan yasalarn sonular bile
aslnda kt olabilir. Dolaysyla sadece akla uygun etkinliklerde bulunmak szgelii yasalar
bunu amalar- sonular bakmndan aslnda iyi deil, ktdrler. Buna bal olarak
Kieslowski filmde insann doasn bir btn olarak ele alr. nsan hem iyi eyleri arzulayan
ve iyi etkinliklerde bulunan avukat gibidir hem de kt ve irkin eyleri arzulayan ve bu
tarzda etkinliklerde bulunan Jacek Lazar ve taksici gibidir. Dolaysyla ldrmek zerine
Ksa bir Film u iki sorunun gidili gelili ilikisiyle ilgilidir: (1) insan nasl iyi olabilir? Ve

9 Bkz Aristoteles, Nikomakhosa Etik, (ev. Saffet Babr), Ankara: Kebike

Yaynlar, 2005, 1177a 10-15.

10 Bkz a.g.y., 1178a 20.

8
 buna kart olarak (2) insan nasl kt
olabilir. Her iki sorunun cevabn da
Kieslowski izleyicinin kendisine brakr.

KAYNAKA
- Aristoteles, Nikomakhosa Etik, (ev. Saffet Babr), Ankara: Kebike Yaynlar, 2005.

- Jacques Derrida, Khora, (ev. Didem Eryar), stanbul: Kabalc Yaynevi, 2008.

- Martin Heidegger, Metafizik Nedir?, (ev. Yusuf rnek), Ankara: Trkiye Felsefe
Kurumu Yaynlar, 2009.

9
- Platon, len, (ev. Cneyt ekinkaya), stanbul: Bordo Siyah Klasik Yaynlar, 2006.

- Danusia Stok, Kieslowski Kieslowskiyi Anlatyor, (ev. Asl Kutay Yovi), stanbul:
Agora Kitapl, 2010.

- Slavoj Zizek, Kieslowski, (ev. Sabri Grses), stanbul: Encore Yaynclk, 2014.

10