ii snf IH

tarihi l/>

99 M

tz

LU

CO

erkan aydoanolu

Y A Y I N L A R I
i Snf Tarihi
[KISA BR ZET]

Erkan Aydoanolu

Tarem Yaynlar
Erkan Aydoanolu

Editr: Eylem Yldzer

Kapak Tasarm: Ertan Aydn
Kapak Fotoraf: Lewis W. Hine
Sayfa Dzeni: Rza Blbl

ISBN- 978-605-89200-6-4
Birinci Basm: ubat 2010

Tarem Yaynlan: Cihangir Mahallesi

Sraselviler Caddesi
Soana Sokak
ttihad Sigorta Apartman
No: 13 Kac5 D:17
Beyolu - stanbul
TRKYE

Tel: 0212 292 02 68-69

E-mail: yayin@tarem.org
Web: taremyayinlari.com
ti
Bask: Can Matbaaclk
Davutpaa Caddesi
pek Merkezi
Kat3 No:7 Topkap/stanbul
i Snf Tarihi
[KISA BR ZET]
G iri...............................................................................................................................7
Ticaret kapitalizminden sanayi kapitalizmine gei............................................9
ngilterede ii snf mcadelesi..........................................................................19
Fransada ii snf mcadelesi.............................................................................33
Amerikada ii snf mcadelesi..........................................................................39
Almanyada ii snf mcadelesi..........................................................................47
Rusyada ii snf mcadelesi...............................................................................55
20. yzyl ve ii sendika hareketi.........................................................................59
Trkiyede ii snf mcadelesi............................................................................69
Cumhuriyetin ilk yllarnda ii hareketi.............................................................79
1946 sonras ii hareketi........................................................................................81
1960 sonras dnem ................................................................................................ 85
1980 darbesi ve sonras...........................................................................................96
Kaynaka.................................................................................................................. 105
Kronoloji.................................................................................................................. 107
Fotoraflarla ii snfi tarihi...............................................................................114


t . ..
 Giri

Tarihsel olarak emein, alma kavramnn kkenine bakldnda,

bugn pek ok emekinin zihninde oluanlardan farkl anlamlarla
kardalr. Emek ya da almak, eski Yunancada doum anndaki
sanc anlamna gelirken, Ladnceden treyen dier dillerde de ac
ekmek ve ikence gibi anlamlar vardr (Ciulla, 2000:24-32).
Gerekten de insanlk tarihinde, sadece kapitalizmde deil feodal
dnemde, ondan daha nceki dnemlerde toplumsal zenginlikleri
reten klelerin, serilerin, iilerin alma yaamnda var olular
her zaman sancl, zorluklarla ve acdarla dolu olmu, tarih boyunca
emek ya da almak demek, aym zamanda ac ekmek anlamna
gelmitir.
Emek kavram ac ve sknt ekmek asndan asd anlamm ka
pitalizm de birlikte kazanmtr. nk kapitalizm ncesinde, hatta
Fransz Devrimine kadar olan dnemde almak zorunluluk ve
angaryadr. O dnemde ier istedikleri zaman ilerini brakp gi-
dememektedir. Bu nedenle ier ou zaman zor kullandarak a
ltrlm, angarya almann genel biimi olmutur. yle ki, kapi
talizmin ilk olumaya balad yllarda iten kaytaran, yava alan
iiler srekli olarak cezalandrlm, hatta ii brakp giden ok
sayda ii dvlerek zindanlara bile atlmtr. Bazen yle cezalar
verilmitir ki, ii brakp gitmeyi alkanlk haline getiren ok sayda
iinin kulaklar kesilmi, bu ekilde ii brakp gitmeyi dnen
dier iiler korkutulmak istenmitir.

Eugene Delacroix Halka y o l gsteren zgrlk" (1830)

Batda ii snfnn katld ilk snf mcadelelerinin balacs
ve ncs burjuvazi olmutur. Fransz Devrimine kadar ilerici,
devrimci bir snf olarak hareket eden burjuvazi, Avrupada ticaret
kapitalizminin gelimesiyle birlikte ekonomik alanda giderek
glenmi, ii snfnn desteini arkasna alarak ekonomik temelleri
sarslmaya balayan aristokrasinin egemenliine son vermitir.
Dnemin devrimci snf olan burjuvazi, iiler ve kylleri eitlik,
zgrlk, kardelik slogan ile etrafnda toplayarak 1789da Fransz
Devrimini gerekletirmi ve ekonomik alandaki egemenliini,
siyasal egemenlii de ele geirerek salamlanrmtr.
Burjuvazinin ii snfin yedeine alarak yrtt bu mcadelenin
sonrasnda yaananlar, iiler ve ii hareketi asndan byk hayal
krklklar ile sonulanmtr. Burjuvazi, ii snfnn desteiyle
iktidara sahip olduktan sonra, ii snfna srtn dnm, onlarn
taleplerine kulaklarn tkamtr. Fransada ve ngilterede burjuvazinin,
seme-seilme hakk bata olmak zere, baz temel haklan sadece
mlk sahibi erkekler ile snrl bir ayncalk olarak hayata geirmesi,
tamam mlksz olan ii snf asndan tam bir hayal krkl ya
ratmtr. Ancak bu gelime, ayn zamanda ii snfna tarihi bir
ders de vermitir. Bu tarihsel dersin en nemli sonucu, iilerin
devletten ve sermayeden bamsz bir snf olarak rgdenmedike,
burjuvazinin tahakkm ve etkisinden kurtulamayacadr. Bu du
rumun sonraki dneme yansyan en somut sonucu, iilerin burju
vaziden bamsz olarak dier snf kardeleriyle birleerek rgtlenmesi
olmutur.
Ticaret kapitalizminden sanayi kapitalizmine gei
Kapitalizm, feodal dnemde ortaya kan ticaret kapitalizmi ile
tarih sahnesine kmtr. Kapitalistlerin atalan olan tccarlar, bir
mal ok olduu yerden ucuza alp, az olduu yerlerde pahalya
satarak, bilinen anlamda ticaretin altn kuraln uygulayarak gelimiler
ve glenmilerdir. Ticaretle uraan tccarlar, ucuza aldklan
mallan baka yerlerde normal fiyatnn ok zerinde satarak nemli
kazanlar elde etmilerdir. Yunan mitolojisinde hrszlann, kumar
bazlarn ve tccarlarn ayn tannya (Tann Hermes) tapyor olmalan
bu nedenle arc deildir.
Dnya tarihi 16. yzyldan itibaren yeni ve sancl bir dneme
girmitir. 15. yzyl sonlarnda corafi keiflerin hz kazanmas ve
1492 ylnda Amerika ktasnn kefi ile ekonomik-toplumsal
gelimenin hz artmtr. Bilimsel keifler ve tarihin akn
hzlandracak olan teknolojik bulular corafi keiflerle el ele
ilerlemi ve 18. yzylda ngilterede balayan Sanayi Devrimine
giden yolu amnr.
 Sanayi Devrimine kadar olan dnemde en nemli retim faaliyeti
alan tarm ve ticaret olmutur. Bu durum, klasik iktisat olarak
bilinen dnemin dnrlerinin (Ricardo, J. Stuart Mili ve Adam
Smith) almalarna da konu olmu, liberalizmin ve kapitalizmin
dnsel temelleri bu dnemde atlmtr. Liberalizmin ve klasik ik
tisadn babas olarak bilinen Adam Smith 1776 ylnda yazm
olduu Uluslarn Zenginlii kitabnda, doa kanunlanna uyulduu
zaman toplumun kendiliinden ve en uygun biimde ileyeceine
ynelik szleriyle bilinmektedir. Bireyin ve toplumun iyilii arasnda
dorudan bir ba kurulduunda her birey kendi kan peinde ko
arken, aym zamanda toplumsal kara da katkda bulunaca
fikrinin o dnemdeki en nemli kayna Adam Smith olmutur.

Yksel A nlan, Kapital VI Snflar: "i, Kapitalist" ve Toprak Sahibi

Sadece liberalizmin deil, aym zamanda kapitalizmin de nde gelen

fikir babalarndan birisi olarak bilinen Adam Smithin, daha kapitalisderin
yeni yetme olarak tremeye balad o yllarda, her eye ramen ka
pitalist snfa fazla gvenilmemesi gerektiini tlemi olmas dikkat
ekicidir. Adam Smith o dnemde, gelirini cret ile kazananlar (iiler),
gelirini toprak rant zerinden kazananlar (toprak sahipleri) ve gelirini
kr zerinden kazananlar (giriimciler) diye grup tanmlamtr.
Bu grup iinde en ok dikkat edilmesi gerekenlerin giriimciler
(yani kapitalisder) olduunu sylemi olmas nemlidir. Adam Smithe
gre iiler ve toprak sahiplerinin tersine kapitalistlerin kan toplumun
genel karlanyla uyumaz, nk bu snfn ayakta kalabilmesi iin
krn srekli artmas gerekir.

Elbirlii ile retim Manfaktr retim

16. yzyln ortalarndan 18. yzyln sonlarna kadar kapitalist
retim basit elbirlii ve manfaktr retime (imalata dayal atlye re
timine) dayal olarak yaplmtr. Ticaret kapitalizminin egemen olduu
bu dnemde kk atlyelerde, Ortaadan kalma lonca sistemini
(meslek birlii) srdrmekte olan farkl mesleklere ait zanaatlar ile
kynden, toprandan henz kopmu olan vasfsz iiler (eski seriler)
almaktadr. Sanayi Devrimine kadar olan dnemde en nemli
retim faaliyeti alan tanm ve ticaret olmutur. Bu dnemde retim
byk lde tarma dayal olarak yrtlrken, tanm d retim el
sanadanndan ve kk imalattan olumu, uzak blgelerle ticaret,
kara ve deniz yolu ile gerekletirilmitir.
retimin pazarlar iin yaplmaya balanmas feodalizmin yaps
zerinde zc bir etki yapm ve feodalizmi zayflatp, sonra onun
yerini alacak glerin bymesine uygun bir ortam salamtr. Bu d
nemde kenderin birer ticaret merkezi olarak gelimesi, zellikle kk
mlk sahipleri zerinde olumsuz anlamda etkili olmutur. Feodal
smr ilikileri zlmeye baladka, toplum zerindeki basklar
artmtr. Ticaret kapitalizminin gelimesiyle birlikte tarmn gerilemeye
balamas, ehirlere olan g hzlandrm, ehir nfusunun hzl bir
ekilde artmasna neden olmutur.
Bu dnemde manfaktr, kendilerine az para veren ya da onlar
dta brakan loncalara kar nemli bir alternatif olarak ortaya
kmtr. Manfaktr ile beraber, loncalarda kalfa ile ustalar arasnda
srmekte olan ataerkil ilikiler yerini zamanla iiler ile kapitalist
arasndaki kar kartlna dayanan ilikilere brakmaya balamtr.
Manfaktr ncesi dnemde de iiler emek glerini satabilir ko
numdayken, var olan lonca rgdenmesi bunun nnde uzun sre
bir engel olarak yer almtr. Ancak manfaktr ile birlikte lonca
sistemi hzla zlmeye baladndan modern fabrikalarn nclleri
olarak kabul edilen manfaktrler (imalathaneler) kylleri ve za
naatlar ynlar halinde kendisine ekmi ve daha sonra onlarn
byk blmnn iilemesinin nn amtr.
Uzun yllar kendi ilerinde cretsiz alan igc, sanayinin ge
limesiyle birlikte fabrikalarda belirli kurallara bal olarak almaya
balam ve jnodern anlamda i ile tanmtr. Modern i,
igcnn belli bir cret karlnda, belli bir patrona, yine patronun
koyduu alma kurallar erevesinde, emeini sunmas ya da ki
ralamas eklinde ortaya kmtr. zellikle ii ve allan gn
bana alma saaderi belirgin bir ekilde artmtr. Fabrikada
almak, ev retimi ya da tarmsal retimden farkl olarak belli
zaman dilimlerinde gerekletirilirken, erkekler, kadnlar ve ocuklar
srekli vardiya halinde gece ve gndz almak zorunda braklmtr1.

1 Kapitalizmin ilk yllarnda makineye demir adam (iron man) denilmektedir.

Demir adam almaya balaynca pek ok erkek ii iten atlm, makinelemeyle
birlikte istihdam edilenler, ounlukla fabrikada saylar gn getike artan ve
son derece kt koullarda alan kadn ve ocuk iiler olmulardr.
nk yeni sistemde retimin, dolaysyla iin devamll sz ko
nusudur. Fabrika sistemi, o ana kadar olumu tm alma dzenin:
ve alma saadetini deitirirken, ayn zamanda iderin gnlk
yaam ritmini de belirlemitir.

1fm ^ ^
f
JfV i* -
M* Ht fP* >* ^ *
r.
L f 4 ' t
Tf l
?m*
s? w*

" i m

j j \ /) 0 >

Modem ii snf
Manfaktr retimin ilk yllarnda, ii snfnn2 kendinde smf
(snf karlarna ve kendi smf bilincine sahip olmayan ii snf)
olmasnn koullan henz oluma aamasndayken, iiler sistemle
genel olarak uyumlu halde almlardr. Burada topraktan henz
kopmu bulunan ve sonradan iileecek olan serilerin, henz kendi
koullanm kavrayacak zamam ve deneyimi yaamam olmasnn
byk pay vardr. Bunun yan sra, her geen gn smry

2 Latince dassis kknden treyen snf kelimesi, Roma mparatorluu zamannda

vatandalar servetlerine gre blen toplumsal kategorileri tanmlamak amacyla kulla
nlmtr. 14. yzylda nce Franszcaya, sonra 16. yzylda ngilizceye geen snf
kelimesi ilk olarak nsanlarn hiyerarik derecelere gre dalmm ya da sralamasn"
gsteren bir kavram olarak ifade edilmitir (Abendroth, 1992:9-11).
arttran kapitalizm, henz iileen serilere, zellikle ilk zamanlarnda,
eski ileri ve alma koullarna gre grece daha kadanlabilen
koullar yaratm, bu nedenle modern ii snfnn ilk kuaklan
fabrikalarda ii olarak almay tercih etmitir.

Buhar makinesi sanayide ilk ke^ tekstilfabrikalarnda kullanld (1785)

Buhar makinesinin daha gelimi modelinin 1775 ylnda James
Watt tarafndan gelitirilmesinden sonra bu makine, ilk olarak
maden ocaklarnda hava ve su pompalanmasnda daha sonra da
1785 ylnda tekstil sanayinde kullanlmaya balanmtr. Bu gelimenin
ilk etkisi tekstil alannda olmutur. ngiltere, 1830'lu yllara gelindiinde
dnya pamuklu dokuma tketiminin %60n karlayabilecek dzeye
gelmitir. Buhar gcnn makinelerde, zellikle kmr ve demir
sektrnde kullanm, o dnemde Sanayi Devrimine damgasn
vurmutur. Tamaclk alannda, demiryolu, deniz ulam ve kara
yollarnda teknik gelimeler yaanm; dokumaclk gelimi, nihayet
petrol ve elektrik gibi yeni enerji kaynaklarnn kullanm, ikinci
sanayi devrimini beraberinde getirmitir. Kukusuz bu yenilikler
hemen yaygnlamamtr. Nitekim ngilterede odunla alan son
yksek frnn ancak 1809 ylnda sndrld bilinmektedir.
Fransa'da ise yeni ve geleneksel sektrler i ie geerek uzun sre
varlklarn korumutur.
Kapitalizm ncesi emek kullanm, o zamanki retim yapsnn
nitelii gerei byk lde iilerin denetiminde olmutur. alma
sonucu ortaya kan rnn miktar, kalitesi, sat, elde edilen
gelirin yeni mallara dntrlmesi ve ilikili tm srelere zanaatkarn
veya iinin nispi bir zerklii altnda gereklemitir. Bu erevede
gerekleen emek rgdenmesi pazarn genilemesi, ekonomik ve
toplumsal koullarn zorlamas gibi nedenlerle hzla deiiklie u
ramaya balamtr. Usta-kalfa-rak hiyerarisi yerine ok sayda
iinin ayn at altnda birlikte alt, zerkliin hemen hemen
hi kalmad, alanla altran arasnda ilikilerin ciddi biimde
ayrt yeni bir emek rgtlenmesi olumaya balamtr. Fabrika
sistemi iinde iilerin emek glerini satmak zorunda olmalar, o
zamana kadarki bireysel ilikileri tersyz ederek iilerle patronlar
arasnda farkl g merkezlerinin olumasn salamtr.
Sanayi Devrimi, sadece retim aralarnn tarihsel geliiminde
grlen byk bir srama anlamna gelmemitir. Ayn zamanda,
bir sreden beri tarih sahnesine km olan iki kart snfn, ii
snf ve burjuvazinin mcadelesinde de belirleyici bir rol oynamtr.
Makine ile retimin yaygnlamas geni isiz kidelerinin olumasn
salam, topraklarndan koparak kente gelmek zorunda kalan tanm
iilerinin de bu isiz kidesine katlmasyla, isizler ordusu srekli
olarak bymtr. Sanayi Devriminin gelimesiyle birlikte snf
farkllklar daha da belirginlemeye balamtr.
Fabrikalarn saysndaki art buralarda alan iilerin saysn
da arttrmtr. Bylece yeni sanayi retimi, retim aralarna sahip
olmayan ve geimlerini almalarnn karlnda aldklan crede
karlayan yeni bir snf, modern ii snfn ortaya karmtr.

S# /.
Kentlerde ortaya kan nfis art patronlarn igc maliyetini
drmelerini salamtr. cretler dtke, daha fazla igc i
piyasasna katlmak zorunda kalmtr. Bu aamada ailenin geimini
salamak iin kadnlar ve ocuklar da kt alma koullan ve ok
dk crederle fabrikalarda almaya balamlardr. Kadnlar ve
ocuklar ev retimine de katlm olmalarna ramen, fabrika
dzeninde alma koullar eskisinden ok farkl ve acmasz
sonular meydana getirmitir.

Fransz Devrimi ile zgrleen emek"

Kapitalizmi kendisinden nceki btn smr biimlerinden
ayran temel nokta, emek gcnn alm ve satmnn iiler ile kapi-
talisder arasndaki zgr anlamaya bal olmasdr. Bu durum,
emein smr biiminde yaanan ciddi bir deiimi ifade etmektedir.
Modern ii snfnn olumasnda, feodal ve dier geleneksel
alma iliki ve bamllklarnn zlmesi, emein ekonomi d
tm bamllklardan (klelikten, serflikten, angaryadan vb.) kurtulmas
belirleyici olmutur. Emekle, yani i yapan kiiyle retim aralannn
ayrlmas, reticinin retim aralarndan koparak, emek gcn
retim aralar sahiplerine satabilecek duruma gelmesi bir dier be
lirleyici nedendir.
Ortaa karanlndan kn yolunu aan burjuva devrimleri, emek
smrsn en azndan hukuksal anlamda gemiin zorunluluklarndan
kurtarmay salamakla birlikte, toplumsal yapy tamamen, kendine
zg yeni zorunluluklara hapsederek, kapitalist smr ilikileri zerinden
yeniden kurmutur. Emek, feodalizm dnemine gre hukuksal olarak
zgrlemitir. iiler alp almama hakkna sahip olmulardr.
Ancak emein zgdemesi ve eitlik sylemleri, Fransz Devriminin
ilk yllarndan itibaren kapitalist dzenin elikileri iinde btn anlamn
yitirmitir. Hukuksal olarak zgr olan iiler, yaamlarn sadece
alarak kazanabildiklerinden kapitalizm, daha ilk yllarndan itibaren
cretli klelik dzeni olarak tanmlanmaya balanmtr.
Kapitalizmin tarihinin blnd balca evrelerden geerek ge
limesi, esas olarak, retimin karakterini etkileyen teknik deiikliklerle
birlikte olmutur. Bu nedenle, kapitalist gelimenin her yeni aamasyla
ilgili olan kapitalistler, en azndan balangta, sermayenin eski tip
retimine yakn olan kapitalistlerden daha deiik bir katman olu
turmulardr. Burjuvazi, ilk yllarnda ayncalklan ve toplumsal statleri
olmayan, eski yerleik kar gruplarnn (aristokrasi ve kilise) ayrca-
lklanna kar ekonomik liberalizm adna mcadele eden kiiler olarak
tannm ve bilinmilerdir (Dobb, 1992).
18. yzylda yaanan deiimler, biri ngilterede, dieri Fransada
birbiriyle sk ilikili iki nemli olay olan Sanayi Devrimi ve Fransz
Devriminin getirdii ekonomik, politik ve sosyal deiimlerle insanlk
tarihinde yeni bir dnemin balangc olmutur. Sanayi Devrimi, tek
nolojinin retimde kullanlmasyla ortaya kan ekonomik devrimle
Ingilterede balam ve Fransadaki siyasal devrimle btnlemitir.
18. yzyln ikinci yarsna bu iki byk devrim sreci damgasn vur
mutur. Burjuvazi nce Sanayi Devrimi, ardndan Fransz Devrimi
ile ekonomik ve siyasal olarak glendike, gemite kendisiyle
birlikte hareket eden ii ve kylleri dlam, bir anlamda sonrasnda
snf mcadelelerinin ierii ve iddetini belirleyecek ilk admlar
bizzat kendisi atmtr.
Sanayi Devriminin temelini, buharla alan makinenin kefedilmesi
ve sanayide kullanlmas oluturmutur. Buhar makinesinin kefe
dilmesiyle retim, makineyle ve pazarda satlmak amac ile yaplmaya
balam, iblm bir zorunluluk haline gelmitir. El iinin yerini
makineli retim alm, geni ii kitlelerinin fabrikalarda almaya
balamas ile birlikte ynetim ve rgdeme sorunlar n plana
kmtr. Sanayinin gelimesi ile birlikte, farkl ekonomik, toplumsal
ve siyasal sorunlar ortaya kmaya balamtr. zellikle sanayi ka
pitalizminin hzl geliimi, fabrikalarn yaygnlamas, uzun alma
sreleri, kadn ve ocuklarn fabrikalarda almaya balamas gibi
nemli sorunlar da beraberinde getirmitir.
Kapitalizmin geliim sreci iinde iiler ve ii ailelerinin btn
bireyleri, yeni bir blm sisteminin sancl oluum srecini bizzat
yaayarak renmilerdir. 19. yzyldan itibaren snf mcadeleleri,
ii snfnn kapitalist smrye ve adaletsizliklere kar, insanca
yaam mcadelesi olarak gelimitir. alma saaderinin azaltlmas,
kadn ve ocuk emeinin acmaszca smrlmesine son verilmesi
gibi en temel insani talepler, dnemin ncelikli mcadele balklarn
oluturmutur.
ilerin iyerlerinde patronlara kar oluturduklar grev
komiteleri bugnk anlamda sendikalarn ekirdeini oluturmutur.
Oluturulan grev komiteleri zaman iinde kurumsal bir nitelik
kazanm ve sendikalarn kurulmasnda belirleyici olmutur. Avrupa
lkelerinin nemli bir blmnde sendikalarn kuruluu, birer
meslek dayanma rgt olan lonca sistemi iinde alan kalfalarn
kurduklar gizli rgdenmelere dayanmaktadr. retimde byk
lekli fabrika sistemine geilmesi ustalarn kk bir blmn
ekonomik olarak glendirerek kapitalisdetirmi, kalfa ve raklarn
byk bir blm ise, atlyelerin dalmas sonucu iilemitir.
Devletten bamsz rgdenmeler olan loncalarda yaanan farkllama,
kendiliinden bir ekilde kalfalarn ve raklarn gizli rgder
kurmasna yol amtr. Kalfa ve raklarn iilemesi, tanma
makinenin girmesiyle isiz kalan tarm iilerinin de bu iilere ka
tlmasyla birlikte, byk bir sanayi ordusunun olumasn salamtr.
Bu dnemde gerekleen grev ve rgdenmelerin nemli bir
blm, sre iinde sendikalara dnm ve sendikalamay ko
laylatran rgdenme gelenei balamtr.
Ingilterede ii smfi mcadelesi

Ingiltered e itlerle evrilmi gen i; topraklar. (Manchester, 1750)

Sanayi Devrimi gereklemeden nce, zellikle ngilterede ortaya

kan evirme ya da ideme hareketi binlerce serfin ya da
kylnn topran terk etmesine yol amtr.
ideme hareketi ile topluluklarn ortak kullanmnda olan geni
araziler, krallk tarafndan zel ahslarn mlkiyetine verilmeye
balanm ve bu gelimenin sonucu olarak arazilerin etraf sahipleri
tarafndan itlerle evrilmitir. Bu deiiklik, ilk olarak o topraklar
ekerek geimini salayan serilerin (zgr klelerin) alk sorunu
ile karlamalarna neden olmutur. Yllarca ekip bitikleri topraklarn
artk zel ahslarn mal haline gelmesi dnemin serilerini kideler
halinde topraktan koparmaya balamtr.
ideme hareketi sonucu krsal kesimde tarm iilerinden oluan
byk bir emek gc fazlas ortaya kmtr. Ayn zaman diliminde
ngilterenin ehirlerine bakldnda (zellikle Londra ve Manchester),
emek tasarrufu salayan makinelerin ortaya kmasyla tekstil
imalatnn biiminin dnmeye balad grlmektedir. Fabrika
retimi, bu dnemden itibaren yava yava hkim retim biimi
olarak tarih sahnesine kmaya balamtr. nsanlar, krsal alanlardan
kendere kideler halinde g etmi, kender bu byk dnmle
birlikte byk bir nitelik deiimi yaamtr. Bu durum Sanayi
Devrimi srasnda ve sonrasnda giderek hz kazanmtr. Sanayi
Devrimi ile en nemli snf haline gelen burjuvazi, geni ynlar
mlkszletirerek onlarn iilemesini hzlandrmtr. Rekabet
sonucu birok atlye kapanm ve zanaatkarlar mlkszleerek
burjuvazinin hizmetine ii olarak girmeye balamtr.

ngiltere'de iilerinyaadktan baraka evler. (Milltoum, 1820)

Milyonlarca insan Sanayi Devrimiyle birlikte kentlere akn etmi,
bu srete kentler hem byk vaaderin hem de geni lekli at
malarn, yoksulluklarn ve toplumsal sorunlarn meknlar haline
gelmitir. ngilterede 17. yzyln sonlarndan itibaren yaanan
ideme harekederi ile topraktan kopan serf ya da kylnn ehre
gelip fabrikalarda almaya balamasyla birlikte yeni bir snfn,
modem ii snfinn sancl oluum serveni balamtr (Thompson,
2004).
i snfnn kendisi iin snf olarak sahneye k elbette
birden bire olmamtr. Snfn varlk koullarn ilk kavrama biimi
ve buradan harekede patronlar ile kar karya gelmesi ilk olarak
ekonomik karlar temelinde olumutur. Fabrikalardaki ilk kavgalar,
atmalar genellikle cretierin dmesini engellemek ve uzun
alma srelerinin ksaltlmas iin yaplmtr. ilerle patronlann,
aralanndaki kar farkllklarn ilk kez hissetmelerini salayan ve
snf bilincinin gelimesini kolaylatran bu tr atmalar ve
sonrasnda yaananlar olmutur.
Sanayi Devriminin ilk yllarnda, isizliin artmasna neden olan
en byk etken olarak retim srecinde byk dnm yaratan
gelimi makineler grlmtr. Sanayi Devrimi ile birlikte yaanan
retim srecindeki makinelemenin ilk sonucu, nfusun byk bir
blmnn isizlik ile tanmas olmutur. Makinelerin fabrikalarnda
kullanlmas sonucu isiz kaldklarn gren iiler, nceleri isizliin
sorumlusu olarak grdkleri makinelere kar mcadele ederek
onlan paralamaya balamtr. Makinelerin retimde kullanlmasna
kar ilk isyanlar 17. yzyl Avrupasnda dokuma tezghlarna kar
yaanmtr.
ngilterede balayan ve Luddite Hareketi olarak da bilinen Makine
Krcl Hareketi ksa srede btn Avrupaya yaylmtr. ngiliz i
ilerinin ilk mekanik yn bime makinelerini 1758 ylnda paraladklar
bilinmektedir. 1810-1812 yllannda bata ngiltere olmak zere

3 ilerin makineleri krma giriimleri olduka ilgintir. O dnemde iiler ayaklarna

giydikleri tahta terlik benzeri ayakkablar kullanarak makinelere byk zararlar vermitir.
Sabot olarak adlandrlan bu terlikler, makinelerin dilileri arama sktrlarak makine
dililerinin krlmasna ve makinenin alamaz duruma gelmesine neden olmutur.
Gnmzde de kullanlan ve Franszcada baltalamak anlamna gelen sabotaj, adn
bu olaydan almtr (Aydoanolu, 2007:23).
birok Avrupa lkesinde iiler; yoksulluun, aln ve ezilmiliin
sorumlusu olarak makineleri grm ve onlan krmaya, tahrip
etmeye almtr3. Bu dnemde Avrupada yaklak 12 bin gelimi
tekstil makinesi bulunurken, kimi kaynaklara gre iiler tarafndan
tahrip edilen makine says bin civarndadr. Makine kincilii 19.
yzyln sonlarna kadar etkisini btn Avrupada gstermitir.

Makine Krcl Hareketi 1810-1812

19. y2ylda makine paralamak o kadar yaygn hale gelmitir ki
ngiliz parlamentosu, iiler arasnda giderek yaygnlaan kidesel
paniin nne geebilmek iin fabrikalar tahrip eden ya da
makineleri paralayan iileri lm cezasna arptrmakla tehdit
eden bir yasa karmtr. Yine bu dnemde iilerin, makinelerin
retimde kullanlmasnn yasaklanmas iin parlamentoya bavurduklar
grlmtr.
 Sanayi Devriminin geliim sreci iinde iiler, zamanla makineleri
krarak sonu alamayacaklarn grmeye balamlardr. nk ma
kineleri krmak isizlii nlememi, yaanan yoksulluu gidermemi
ve iilerin yaadklar sefaleti azaltmamtr, iiler gerek dman
larnn makineler deil, makinelerin sahipleri olan kapitalisder
olduunu zamanla daha net kavrayabilmilerdir. Makine krcl
hareketi ilerlemeye kar geleneksel bir tepki olarak deerlendirilse
de devrimci hedeflerin etrafnda gelimi ve ii hareketine belli bir
militanlk ruhu getirmitir. Makine knalarnn topraklar zerindeki
ipotekleri kaldrma, vergileri drme gibi hedefleri vardr. Bu
bakmdan makine kincilii hareketi, ayaklanma benzeri bir hareket
olarak da tanmlanmaktadr (Thompson, 2004:665).
Modem ii snfnn, sanayi kapitalizminin anavatan olan Ingilterede
ortaya kmasndan dolay ilk ii rgdenmeleri de ngilterede kurul
mutur. ngiliz iilerinin kurduu ilk snfsal rgt, 1792de Londrada
kurulan Londra Yazma Derneidir4. i snfn kendi toplumsal
politik taleplerini ilk kez dillendirdii kitlesel gsteri ise 1819da
ngilterenin Peterloo kasabasnda gereklemitir. Petedoo ayaklanmas
olarak da bilinen bu olay ngiliz ordusu tarafndan iddede bastrlm
ve ayaklanan iilerin bir blm ldrlmtr. Bu ayaklanma
modem ii snfnn ilk bamsz snf eylemlerinden birisi olarak
kabul edilmektedir. Sanayi Devriminden sonra modern ii snfnn
gerek anlamda sosyal-siyasal bir bilince ulamas iin yarm yzyla
yakn bir srenin gemesi gerekmitir.
i snfnn her geen gn sayca oalmas, ok sayda iinin tek
tek fabrikalarn ats altnda toplanmas, daha sonraki dnemde snf
mcadelesinin ateleyicisi olacak snf bilincinin olumasnn nesnel
koullarn yaratmtr. Ayn glkleri, sorunlan birlikte yaayan iiler,

4 1700l yllanl sonunda ngilterede kurulan yazma demeklerinin ortak zellii iilerin
yazd mektuplar araclyla iletiime gemeleridir. Bu demeklerin amac oy hakk iin
mcadele etmektir. O yllarda sadece belli bir mlk sahibi olan burjuva snfnn oy
kullanma hakk olduu iin, ngiliz ii snf, ngilterenin eitli blgelerinde kurduu
Yazma Demekleri araclyla rgtlenmi ve yaygn bir alanda belli bir sre etkili
olmutur.
artk birbirlerine balanmaya, birlemeye, dayanma iinde olmaya ve
sermayeye kar bir snf olarak rgdenmeye balamtr. Engelsin
ngilterede Emeki Snfn Durumu kitabnda da belirttii gibi sendikalar
ve grevlerin gerek nemleri, kendi aralarndaki rekabete son vermek
iin iilerin giritii ilk abalar arasnda olmalarnda yatmaktadr.
Burjuvazinin iiler zerindeki hkimiyetinin btnyle iilerin kendi
aralarndaki rekabete, yani dayanma yokluuna dayand gereinin
kavranmas, sendikalarn temelini oluturmutur.

Ulusal Birleik Meslekler Birlii (1834)

Snfn mcadele tarihi asndan belirleyici bir nemi olan sendikalar,

ngilterede 1799 ylnda karlan Birletirme Yasalan ile yasaklanmtr.
Sendikalarn yasal olarak tannmas ise ancak 1824 ylnda bu yasann
kaldrlmasyla mmkn olabilmitir. Sendikalama yasann kaldrl
masndan hemen sonra 1825te balayan grev dalgas zerine yeniden
eitli yasaklamalar gndeme getirilmitir. Bu dnemde tannm
bir burjuva sosyalisti olan Robert Owen Kooperatif5 adyla
alternatif bir rgdenme modelini nermitir. Robert Owenin

5 Robert Owen kooperatif fikrinin yaygnlk kazanmas iin Co-operator admda bir
dergi de karmtr. Bu dergi kooperatifi, sosyalizm yanls grlerin yaygnlatrlmas
iin kullanlmtr.
modelinde, mallarn kooperatiflerde aldan i saaderi deeriyle
edeerli olarak mbadelesini olanakl hale getirmeye alan emek
pazan plam gndeme gelmitir. Robert Owen tarafndan 1834
ylnda iilerin rgdenmesi iin kurulan Ulusal Birleik Meslekler
Birlii ise ksa srede 500 bin yeye ulamtr.
Sendika ve sendika benzeri rgderin kurulmaya balanmas, ka
pitalist retim ilikilerinin gelimesi ile birlikte hzla artmaya balamtr.
Kapitalizmin yaygnlk kazanmasyla birlikte ii snf ekonomik,
toplumsal, siyasal hak ve karlarm kazanmak amacyla daha geni
ve kidesel biimde rgdenmek ve tarihte hi olmad kadar zor
koullarda mcadele etmek zorunda kalmtr. nk hibir sosyal
politika nlemi veya yasal dzenlemeyle korunmayan, kapitalizmin
vahi smrs karsnda yalnz kalan ier, ncelikle yaam ve
alma koullarm iyiletirmek iin mcadele etmilerdir. Fabrikalarda
aym zor koullarda alan iiler bir araya gelerek birlikler, rgder
kurmu, ardndan byk grevler ve eylemler gerekletirmilerdir.
Sendikalann giderek artan etkinlii, daha iyi alma ve yaam ko
ullarnn yaratlmas uruna daha fazla mcadele edilmesini ve pat
ronlarn da kar nlemler gelitirmesini gndeme getirdi ve bu
byk sendika ve onun savunduu kooperatifilik ideolojisi ksa
srede kmtr. Sadece nitelikli iilerin kk sendikalar bu
srete ayakta kalabilmitir (Abendroth, 1992:16-17).
Modem anlamda sendikalann olumas de birlikte, ii snf daha
kidesel ve kolektif hareket edebilecei bir zemin kazanmtr. 1833
ylnda ngiliz parlamentosundan kan Fabrika Yasas ier
lehine birtakm haklan dzenlemi olmasna ramen, ekonomik ta
leplerle snrl kald iin ciddi bir etki yaratmamtr. ngiliz ii
snfnn mcadelesi, 1838 ylnda artisderin6 Halkn Bdirgesini
(Peoples Charter) yaynlamalarna kadar genellikle ekonomik taleplerle

6 Engels, 1845te yazd ngilterede Emeki Snfn Durumu kitabnda artizmi, 1780-
1790 arasnda proletaryann iinden ve onunla birlikte ortaya kan, Fransz Devrimi
srasnda glenen ve bartan sonra radikal partiye dnen demokratik partinr.
devam olarak tanmlar (1997).
snrl kalmtr. i snfnn ilk siyasal ii hareketi olarak bilinen
artist hareket, yaymlad bildirgede; herkes iin gizli oy, parlamentoda
temsil edilmek, parlamentonun her yl toplanmas gibi siyasal ierikli
talepler ne srm ve bunun iin ksa srede 1 milyon 200 bin
imza toplayarak ngiliz parlamentosuna bavurmutur (Ikl, 1990).

lk siyasal ii hareketi arti^m (18321848)

artizrrv 1835ten itibaren, her ne kadar burjuvaziden henz
aka aynmadysa da znde emekiler arasnda gelien bir
hareketti. ilerin radikallii, burjuvazinin radikalliiyle el ele
yryordu; art, her ikisinin de parolasyd. Her yl ortak bir Ulusal
Konsey topluyorlard; grnte tek parti gibiydiler. O sralarda alt
orta-snf, Reform Yasas karsnda duyduu d knkl yan sra
1837-1839un kt i yllan oluu nedeniyle ok kavgac ve sert bir
ruh hali iindeydi ve grltl artist propagandaya ok olumlu
bakyordu. Propaganda kampanyasnn hiddet ve iddeti hakknda
Almanyada kimsenin hibir fikri yok. nsanlar silahlanmaya ve
ayaklanmaya anlyordu (Engels, 1997:304).
 artist hareket, bildirgenin parlamento tarafndan reddedilmesinden
sonra hibir zaman birlemeyi gerek anlamda baaramamtr. i
snfnn birlemesi, artisder iinde iki kart gurubun ortaya
kmasyla engellenmitir. Bunlardan birincisi burjuva liberallerle
birlikte uzun sreli ajitasyon ve ibirliini savunan Ahlaki G Partin,
dieri ise 1842de plansz bir ekilde gelien ve kidesel grevleri etkili
bir silah olarak savunan Fiziksel G Partisi'dir. Bu iki parti arasndaki
anlamazlklara ramen milyon imzann olduu 1842 dilekesi ha
reketin gcn gstermi ve parlamentoyu baz toplumsal haklan
kabul etmeye zorlamtr (Abendroth, 1992:16-17).
18. yzyln ikinci yarsndan 1848e kadar olan dnem ii hare
ketinin balang dnemi olarak ifade edilmektedir. Bu dnemde
ngilterede Sanayi Devrimi, Fransada siyasal devrim ve Almanyada
felsefi devrim gereklemitir. Bu devrimler gerek gerekletikleri
lkelerde gerekse tm Avrupada nemli ve sonraki dnemde
etkisini eitli ekillerde gsterecek olan toplumsal deiimlerin
nn amtr. Engels bu dnemi, retim aralannn gelimesi,
merkezilemesi ve buna paralel olarak burjuvazinin iileri, kylleri
arkasna alarak mudak monarilerden ulusal cumhuriyedere geilmesi
dnemi olarak tanmlamaktadr.
Sendikalar, ilk olumaya balad yllardan itibaren sosyalist d
ncelerden etkilenmi ve sosyalizmin etkisine ak bir ekilde ge
limitir. rnein 1848 ylnda Karl Marx ve Friedrich Engels tara
fndan yaymlanan Komnist Parti Manifestosu, artizmin 1848den
nceki nderleri ile ibirlii iinde yaymlanmtr. Komnist Mani-
festosunda artizm, gerek bir siyasal ii hareketinin ilk rnei
olarak ifade edilmi ve ii snfnn siyasal mcadelesine rnek
olarak gsterilmitir.
1864 ylnda ngilterede toplanan Uluslararas Emekiler Birlii
(I. Enternasyonal, 1864-1876) toplanas sendikalarla, bilimsel
sosyalist dncenin bulumas asndan nemli olan bir dier ge
limedir. I. Enternasyonalin kurulmasnda ngiliz ve Fransz sendi-
kaclann nemli katklar olmutur. I. Enternasyonalin kurulmas,
ii snf hareketi ve sendikalar iin nemli bir dnm noktasn
oluturmaktadr. I. Enternasyonal, 1866 Cenevre Kongresinde 8
saatlik ign ars yaparken, 1869 ylnda toplanan Basel Kon
gresinde sendikalarn, her meslek ve ikolunda mudaka rgdenmesi,
lke apnda birleerek sendikal rgderin kurulmas kararn
almtr. Buradaki ama, sendikalar sadece ekonomik bir mcadele
arac olmaktan karmak, dorudan snf mcadelesi saflarna
ekmek olmutur.

I. Enternasyonal (1864-1876)

Marxn Cenevrede toplanan I. Enternasyonal kongresine sunduu

Sendikalarn Rol, nemi ve Grevleri Hakknda adl kararla, ilk
defa bir snf rgt olarak sendikalar zerine Marksist grn
temelleri atlmtr. Bu karara gre, sendikalar ii snfnn rgdenme
merkezleri olmal, grevleri ii snfnn tam kurtuluu iin mcadele
etmek olmal ve dier yandan tm devrimci harekederi desteklemelidir.
Marxn sendikalarn grevleri ile ilgili olarak szleri yledir:
(Sendikalar) zgn amalannn yan sra, artk, daha byk karlan
olan tam kurtulu iin ii snfn rgdeme merkezleri olarak
bilinle hareket etmeyi renmelidirler. Bu amaca ynelik her
toplumsal ve politik harekete yardmc olmaldrlar. (Bylece)
kendilerim tm ii snfnn temsdceri ve savunuculan sayarak ve
byle davranarak birliin dnda kalanlan da saflanna katmay baa
racaklardr (1975:79).
1868 ylnda yerel sendikalarn birlemesiyle ngterenin en byk
rgt olan Sendikalar Kongresi (TUC) kurulmutur. Zamanla
TUC bnyesindeki sendikalarn says 70e kadar kmtr. ngilterede
1880-1900 yllan arasnda etkili olan yeni sendikaclk hareketi,
sendikalann kidesel snf rgderi haline gelmesinde belirleyici bir
rol oynamtr. O zamana kadar ounlukla vasfl ierin rgderi
olan sendikalar, yeni sendikaclk hareketinden sonra vasfsz ierin
de rgdenmeye balamasyla birlikte gerek anlamda kidesellik ka-
zanmnr. Sendikalann ikoar temelinde merkez ve ube olarak
rgdenmeye balamasnda bu hareketin belirleyici etkisini grmek
mmkndr.
lk ortaya ktnda dnemin sosyalisderi tarafndan ii snfnn
siyasal birlik ve mcadele olanaklann glendiren bir dinamik olarak
nemsenen yeni sendikaclk hareketi, balangta siyasal bir sendikaclk
tarz olarak ortaya kmtr. i snfnn mcadele gndemini cret,
alma koullan gibi ekonomik-demokratik talepleri; demokratikleme,
genel oy hakk gibi siyasal taleplerle btnletirip siyasallatrmay
amalam, sendikal mcadeleyi bu btnsel ierikle iere kavratmaya
almtr. Devletin, ii snfnn en temel taleplerinin be karsna
diktii baskc yntemlere kar, sendikal hareketin devletten ve ser
mayeden bamsz bir mcadele izgisini savunmasnn kkenleri,
bu harekete ve etkili olduu dneme kadar uzanr.
Yeni sendikacln rgtsel temelini, tarmda yaanan mlkszleme
nedeniyle sanayi blgelerine g etmek zorunda kalan vasfsz ii
kideleri oluturmu, bu kidesel igc, retimde byk fabrika sis
temine geile birlikte, byk lekli iyerlerinde, dier snf kar
deleriyle benzer smr koullarnda almaya balamtr. Gcnn
temelini, retimi birleik bir temele oturtmaktan alan bu ii
----------------------------------------------5n a p ro ----------------
kidesinin yeni sendikacln ta
G eneral Election, 1910. bann oluturduu sylenebilir.
LABOUR PARTY MANFESTO Vasfsz iiler bu akmn rgt
T* t be Etectav*.
yapsn da byk lde be
lirlemitir.
TUC bnyesindeki sendi
kalar, sadece sendikal mcadele
T H E L O R D a M S T G O ._ ile kapitalizme kar baarl
olunamayacan dnerek
1900 ylnda Ingiliz i Partisini
kurmulardr. i Partisi, sen
dikalar tarafndan kurulduu
iin uzun yllar parti iindeki
sendikal kota uygulamas ne
deniyle adaylann belirleyerek
parlamentoya gndermitir?.
Ingili^ i Partisi'nir
Seim Bildirgesi (1910)
Ingiliz sendikalan ile i Partisi
arasnda rgtsel bir ba vardr.
TUC yelerinin, hangi siyasi grten olurlarsa olsunlar, sendikalan iin
dedikleri yelik aidatlarnn bir ksm i Partisine gitmitir. Bu durum
hem TUC ile ngiliz i Partisi arasnda organik bir ba olumasn
salam hem de i Partisini ekonomik olarak gl hale getirmitir.
Sendikalar ile i Partisi arasnda oluan organik ba nedeniyle,
uzun yllar sendikalarn nerdii adaylar belli bir oranda ngiliz i

7 ngiliz i Partisi kurulana kadar ngilterede parlamenter siyasal mcadele Liberal

Parti ile Muhafazakr Parti arasnda sryordu. ngilterede iilerin byk blm
dnem dnem bu iki burjuva partiyi desteklediler. ilerin bu partilerden kopuu hi
de kolay olmad. ilerin partisi olarak sendikalar tarafndan kurulan ngiliz i
Partisi, 1910 ylndaki seimlerde ancak %5 civarnda bir oy alabildi. i Partisinin
iiler tarafndan kitlesel olarak desteklenmeye balamas, sendikalarn bu ynde
yrtt youn abalar sonucunda gerekleti.
 I
t
r ^
Partisi listelerinden seimlere girmi ve ngiliz parlamentosunda
sendikalarn savunucu ve szcs olmutur. Bu durum 1980li
yllara kadar byk lde srdrlm, 1990lardan itibaren sen
dikalarla i Partisi arasndaki ilikiler bozulmaya balamtr.
i Partisinin ye ounluunun ve mali gcnn byk oranda
sendikalara dayanmas, ideolojik yapsnn belidenmesinde de sendikalarn
nemli bir etken olmas gerektii ihtimalini akla getirse de, byle bir
iliki hibir zaman ortaya kmamtr. Sendikalar ii snf rgden
olduuna gre, bunlarn partiye kazandracaklan etkinin ii snfnn
ideolojini benimsetmek eklinde olmas gerekir. Ancak, ngilterede
yaanan durum tam tersi ynde olmutur. ngilterede ii snfnn
iinde bulunduu koullar nedeniyle, i Partisine snfsal egemenliini
kurdurmak gibi bir ideolojiyi benimsetmesi mmkn olmamtr.
ngiltere, igc iinde ii snfnn oransal olarak en yksek
olduu lkelerden birisi olarak dikkat ekmitir. Gelir getirici bir ite
alanlar iinde cretli emeki oran 1900l yllarda %90 iken, 2000
ylnda %88 olmutur. Baka bir ifade ile ngiltere toplumunun % 90
ii snfndan olumaktadr. Ingilterede 25 milyondan fazla ii vardr.
Buna karn ngiliz iileri arasnda sendikalama oran 1979 ylnda
%56 civarnda iken, bugnlerde bu oran %30 dolayndadr (Aydoanoju,
2009).
1990l yllarn ortalarndan itibaren, TUC iinde, u anda iktidarda
bulunan i Partisinin politikalarna kar bir muhalefet olumu ve
i Partisinin politikalarn benimsememe eilimi glenmitir. Bu
durum TUC iindeki baz sendikalarda ynetime ii snfnn siyasetini
savunan sosyalist sendika yneticilerinin gelmesinin nn am,
bylece i Partisi-TUC ilikileri eskiden olduundan ok daha farkl
boyudarda gelimeye balamtr.
i Partisinin kuruluunda nemli bir rol oynayan Demiryolu
ileri Sendikas (RMT), Tony Blairin babakanl dneminde
ngiliz i Partisinin emek kart politikalarn artk desteklemeyeceini
ilan etmi ve partiye olan ekonomik siyasal desteini ekmitir. Bu
durum ayn zamanda, TUC iindeki baz sendikalan benzer tavrlar
almaya zorlamtr. Yaklak 70 sendikann bal olduu TUC b
rokrasisi ve i Partisinin emek kart politikalarna tepki olarak
ala byk sendika ynetimlerine, mcadeleci sendikacl savunan
sendikaclar seilmitir8. Bu durum, ilk etkisini sendikal ii
oranlannda arata gstermitir. ngterede sendikal ii oran son
on yd iinde %28den %31e ykselmitir.
TUC brokrasisi ve i Partisinin tm abalanna ramen m
cadeleden yana sendikacdar birer birer i Partisine olan desteini
ekmeye devam etmektedir. RMTden sonra tfaiye eri Sendikas
(FBU) ve Kamu Emekderi Sendikas (PCS) i Partisi de olan
tm organik ve mali ilikilerine son vermitir. Genel Sendikas
(GMB) ve Eitim Emekderi Sendikas (NUT) ise i Partisi de
ilikderini dondurmay ya da tamamen koparmay tarmaktadr.
Son yllarda sendikal ve siyasal alanda yaanan gelimeler, ngdtere
gibi sendikal brokrasinin gl olduu bir lkede sendikalann
yeniden glenmesinin ipulann vermeye balamar.
Fransada ii snf mcadelesi
Fransada sendikal mcadele ngdtereden ok daha sonra ortaya
km olsa da, zellikle 1789 Fransz Devriminden sonra yaanan
gelimeler, Fransann snf mcadeleleri iinde her zaman zel bir
yerinin olmasn beraberinde getirmitir. Fransz Devrimi ncesinde
iderin alma sreleri ve yaam koullar dayanlmaz boyudarda
olmutur. almak istemeyen ider patronlan tarafndan alma
Karneleri uygulamasyla zorla alnlm, ii brakp giden ider
patronlar tarafndan dvlerek hapsedilmitir. Kadn ve ocuklarn
fabrikalarda alrdmas ise, bu dnemde genel bir kural halini
almtr. Sermayenin ve retim aralarnn gn getike belli ellerde

8 TUCun iinde nemli bir gce sahip olan ve yaptklar grevlerle adlarndan sk sk sz
ettiren muhalif sendikalar unlardr; Demiryolu ileri Sendikas (RMT), tfaiye ileri
Sendikas (FBU), letiim ileri Sendikas (CWU), Kamu ileri Sendikas (UNISON)
Tren Srcleri Sendikas (ASLEF) ve Kamu Emekileri Sendikas (PCS).
younlamas, iilerin, i bulabilen ksmnn atlye, fabrika gibi
yerlerde toplama kamplan tarznda altnlmasn beraberinde
getirmitir.
Fransz Devrimi sonrasnda gelien ve kapitalizme kar dk
kidesel tepki eylemlerini yapanlar Sans Culottes (donsuzlar)9
olmutur. 18. ve 19 yzydda Sanayi Devriminin gelimesiyle birlikte
artan yoksulluk, bir taraftan saydar milyonlar bulan yeni bir
mlksz snf yaratrken, dier taraftan bu snfn yelerinin
kendderini yoksullatranlara, zellikle burjuvaziye ynelik tepldlerin
artmasn beraberinde getirmitir.
Fransz Devrimi sonrasnda burjuvazinin siyasal egemenliini

Sans Culotteslann ^enginlereynelik eylemleri (1792)

9 19. yzyln sonlarna kadar i amar giymek sadece burjuva kltrne zg bir zellik
olduundan, Fransada dnemin yoksul emekileri donsuzlar olarak ifade edilmitir.
tam olarak salayamamas nedeniyle oluan otorite boluu srasnda
bir taraftan dnemin egemenlik mcadelesinde karlkl atmalar
devam ederken, dier taraftan zenginliin temsilcisi olarak grlen
burjuvaziye kar kidesel fke ve tepkiler artmaya balamtr. 1792
ylnda Sans Culotteslarn zenginlere ynelik eylemleri (zenginleri
grdkleri yerde dvyor ve ceplerindeki btn paralan alp ka
yorlard)10devrim sonras burjuvaziye gsterilen ilk kidesel tepkiler
olarak ortaya kmtr.
Fransada, 1831de Lyon ve 1834te Paris iileri, yaanan derin
yoksullama nedeniyle ou ekonomik amal olarak snf mcadeleleri
iine girmilerdir. Lyonlu dokuma iilerinin kidesel eylemlerine
damgasn vuran slogan Ya alarakyaamakya da savaarak lmek,!
eklindedir. Fransada sendikalama, 1884 ylna kadar yasa d
olmasna ramen11, en yaygn sanayi kolu olan tekstil alannda yo
unlamtr. Tpk ngilterede olduu gibi, Fransz ii snfnn da
ekirdeini tekstil ve maden iileri oluturmutur.
1847 ylndaki tahl krizinin yaratt ekonomik bunalm sonucunda
Fransada byk bir halk ayaklanmas gereklemitir. 1848 ubat
devriminde burjuvazi ve ii snfnn ittifak sonucunda Kral
devrilmi ve cumhuriyet ilan edilmitir. Devleti artk tam anlamyla
ele geiren burjuvazi, alma hakkn kabul ederken iilerin Sosyal
Cumhuriyet taleplerine kar kt iin Haziran 1848de ii snf
byk bir ayaklanma gerekletirmitir. i snfnn ilk siyasal
ayaklanmas sonucunda binlerce ii kapitalisderin emrindeki dzenli
ordular tarafndan ldrlmtr. 1848 devrimi ile ilk kez, ii

10 Dnemin zenginleri her ne kadar kendilerini eitli ekillerde (kirli kyafetler giyerek
ya da yzlerine am urlar srp yoksul gibi grnmeye alarak) gizlemeye
alsalar da, byk blm dolgun yanakl ve kilolu olduundan Sans Culotteslar ta
rafndan tespit edilip dvlmekten kurtulamamlardr.
11 Fransada 1791 ylnda karlan Le Chapelier Yasas ile rgtlenmek, sendika kurmak yasak
lanmtr. Bu yasaklar ii hareketi zerindeki bask ve iddete ramen uzun sre baarl
olamamtr. Sendikalar birer mcadele rgt olarak ortaya kmalar nedeniyle; yasak,
bask ve iddete aldrmakszn kapitalizme ve onun sonularna kar olan fiili mcadelelerini
srdrerek yaygnlam ve mcadele iinde meruluk kazanmtr.
snf ile kapitalistler bu kadar keskin bir snf kartl zerinden
kar karya gelmitir. zleyen yllarda Almanya, Ingiltere ve Fransada
byk ii eylemleri ve snf savamlar yaanmtr. Tm bu
eylemler, ii snfnn kendi snf karlan erevesinde bilinlen
mesinde, bir smf olarak kapitalisdere kar kmak zorunda
olduunu kavramasnda byk rol oynamtr.

ItmitLIttt E fb \ m; iise .
C o u b a t lu pcu|tlr p nri>irn tlnn> I-, j u n u t ^ d-> 2. 25 r l 24
I V v r i c r I fi S.

1848 ubat Devrimi (Paris)

Fransada demokrasinin daha sonraki yeniden dou aamalarnda,
ii hareketinin ve sendikalarn belirleyici roln grmek mmkndr.
Fransada demokratikleme asndan nem tayan balca dnm
noktalarndan birini oluturan 1848 devriminde, ii hareketinin
katklarn ok daha ak bir biimde gzlemleyebilmek mmkndr.
1848de kralln devrilmesi ve cumhuriyetin yeniden ilan ile so
nulanan devrim hareketi nemli sonular ortaya karmtr. Yeni
Anayasa ile seme-seilme hakknn tm yurttalar iin genel ve
eit olarak gvence alana alnm olmas; ii snf ve dier halk ke
simleri iin baz temel ilkeleri ilk defa yasal hkme balayarak,
yalnzca Fransa bakmndan de, evrensel anlamda da byk
nem tayan bir gelime olmutur .
Almanya-Fransa savanda Parisli iiler burjuva hkmet
tarafndan sdahlandnlm ve bakentin Alman birliklerine kar sa
vunulmas iin ulusal muhafz iinde rgdendirmilerdir. Paris
teslim olduktan sonra, cumhuriyeti hkmet iileri silahszlandrmaya
girimi ancak ider sdahlan geri vermemitir. 18 Mart 1871de
iiler galip gelmi 28 Martta bakentte komn olarak bilinen ilk
ii hkmetini kurmulardr. 72 gn srmesine ramen Paris
komn, ii snf tarihindeki en nemli olaylardan birisi olarak
yerini almtr.
Fransada ilk sendikalar, sanaydemenin gelimesiyle birlikte dk
olarak emek borsalan eklinde rgdenmitir. Fransada kurulan
sendikalarn temelini oluturan emek borsalan, iderle ii arayan
patronlarn buluup szleme yapabdecekleri bir kurum olarak ta
sarlanm ve Fransann kendine zg ekonomik yaps iinde 1875
ylndan itibaren uygulanmaya balamtr. Fransada ilk yllardan
beri retim yapsnn eitli blgelerde, kk atlyelerde gereklemesi,
daha sonra ayn blgedeki kk sendikalarn bir araya gelerek
emek borsasm oluturmasyla sonulanmtr. Bu kk ve paral
yap, Fransada anarizmin ve anarist ideolojinin gelimesinin en
nemli temelini oluturmutur.
Tek tek iyerlerinden balayan, daha sonra fabrikalan da kapsayan
eitli sendikal rgdenmelerin ortaya kmas, ayn zamanda pat-
ronlann iyerlerinde kendderine baml/ibirliki yapdar olutura
bilmesinin olanaklarn yaratmtr. Nitekim 1877 ylnda Fransada
bir patron, aralarnda rgdenmeyi tartan iere, fabrikann bah
esindeki san badanal binay gstererek almalann burada sr
drebileceklerini, kendisinin de onlara yardmc olacan sylemitir.
Gnmzde olduka sk kullanlan san sendikaclk tanmlamasnn
kkenleri bu olaya dayanmaktadr (Aydoanolu, 2007).
1895 ylnda Limoseda btn Fransz sendikalarnn brlemesivle
Genel Emek Konfederasyonu (CGT) kurulmutur. Anarisderin
youn etkisi altnda12 kurulan CGT, 1914 ylna kadar bu zelliini
srdrmtr. zellikle 8 saatlik ign iin etkili bir mcadele
yrten CGT dnemin Fransasnn ar koullarna ramen ii
snfn kendi snf karlan dorultusunda harekete geirebilmitir.
1914 ylndan sonra CGT ve Fransa sendikal hareketi, snf sen
dikaclnn da etkisiyle birlikte Fransz Komnist Partisinin (FKP)
etkisine girmi, CGT-FKP
LES arasndaki ideolojik ba ve
ilikiler 1960l yllara kadar
kesintisiz olarak devam et
mitir. CGT, kurulduu an
dan itibaren militan ve m
cadeleci bir sendika konfe
derasyonu olarak dikkaderi
zerine ekmi ve Fransz
ii snfnn en kidesel, en
mcadeleci kesimlerini bn
yesinde banndrmor.
Fransada 1900l yllarn
bandan itibaren 8 saat i
gn iin ok sayda alk
grevleri yaplm ve kamuo
yunun dikkatini iilerin a
lma srelerinin uzunluuna
8 Saatlik ign mcadelesini
ekmek iin afiler kullanl
anlatan bir CGT afii
mtr. Bu srete ABD n
clnde, sosyalizme kar aktif mcadele yrtmek ve mcadeleci
sendikalar etkisiz hale getirmek iin yaplan mdahaleler artmtr.

12 Fransada anarko-sendikalizmin douunda sendikalar zerine youn olarak yaplan

anarist propagandalarn etkileri grmek mmkndr. zellikle Proudhon, Bakunin ve
Kropotkinin fikirlerini benimsemi olan Fransz anaristleri, anarist ideolojiyi dier
lkelere ihra etmek iin sendikalar temel ara olarak kullanmak istemilerdir.
ABD tarafndan belirlenen hedeflere uygun olarak zel abalarla,
zellikle Fransa gibi sendikal hareketin gl olduu lkelerde, uz-
lamac-ibirliki sendikal yapdar oluturulmutur. Fransada, Genel
Emek Konfederasyonunun (CGT) etkisini krmak iin 1947 ylnda
kurulan ve blnmesine neden olan i Gc (FO) bu dnemde
oluturulmu bir sendika olarak bilinmektedir.
Amerikada ii snf mcadelesi
Amerika ktasnn sonradan kefedilmesi, geliiminin Avrupadaki
gibi Sanayi Devrimine bal olarak gelien bir evrime gre deil de,
daha ok dardan (zellikle ngiltere ve spanyadan) getirilen
sermaye ve insan gc ile gerekletirilmi olmas, Amerikay Av
rupadan ayran en nemli zellik olarak ortaya kmtr. Kuzey
Amerika topraklarnda fabrikalar 1840l yllardan itibaren artmaya
balamtr. Deiik blgelerden ve etnik kkenlerden gelen, byk
blm gmen olan iilerden oluan Amerikan ii snf, cretli
kleliin acdarn en keskin ekde yaamtr.
Kapitalizm, 19. yzyln ortalannda o kadar vahi bir ileyi ya
ratmtr ki, 8 Mart 1857 tarihinde, New Yorkta 40.000 dokuma
iisi insanca yaama ve alma koullan talebiyle iyerlerinde
greve balamtr. Ancak Amerikan polisi grevcere saldrm ve
saldr srasnda kan yangnda ou kadn 129 ii can vermitir.
1910 ylnda Danimarkann Kopenhag kentinde II. Enternasyonale
bal ilerici kadnlar toplanusmda Alman Sosyal Demokrat Partinin
(SPD) nde gelen isimlerinden Clara Zetkin; 8 Mart 1857 tarihinde
yangnda len kadn ier ansna 8 Martn, Dnya Emeki Kadnlar
Gn olarak benimsenmesi nerisini getirmi ve bu neri oybirlii
ile kabul edilmitir. Sendikalar, o tarihten bu yana yllarca, tm
kadnlara ynelik her trl aynmcla son verilmesi taleplerini
daha gl olarak dile getirmektedir. Dnya emek hareketi tarihine
geen bu olay, sonraki dnemde yrtlen snf mcadelelerinin
de tetikleyicisi olmutur.

S * ,.
 O dnemlerde kadn ve erkek iiler, bir taraftan ar alma ve
yaama koullarna kar zm yollar ararken; dier taraftan
retimin en nemli esinin kendileri, yani kendi emekgleri
olduunu grmlerdir. te bu aamada iiler grev olarak adlandrlan
eylem biimini gelitirmi ve kapitalisdere isteklerini kabul ettirebilmek
iin iyerlerinde grev komiteleri oluturmaya balamlardr.
iler, grevler araclyla, crederini artrmak, insanca alma ve
yaama koullanna kavumak iin topluca retimi durdurarak pat
ronlarn karsna dikilmilerdir.
ABDde lke apndaki ilk ii rgt 1868 ylnda Ulusal Emek
Birlii (NLU) adyla kurulmutur. Ardndan 1869 ylnda Philadelp-
hiadaki dikimevi iileri tarafndan yasa d olarak Emek valyeleri
rgt kurulmutur. Emek valyeleri rgdenme tarzlan bakmndan
olduu kadar kardelik, yardmlama gibi deerler bakmndan da
farkl bir rgt olarak tarih sahnesine kmtr. rgdenme al
malarnda kendilerini engelleyenleri dvmeleriyle tannan bu rgt,
kurulduu yllardan itibaren ABD ii hareketi iinde olduka etkili
olmutur. Emek valyeleri siyah iiler ve zellikle kadnlara
ynelik rgdenme almalaryla ksa srede kidesellemi ve ye
says 1880li yllarn balannda 700 binlere kadar kmtr. O gne
kadar sendikalara genellikle beyaz, erkek ve nitelikli iiler ye olu-
yorken, Emek valyeleri bunu deitiren ilk rgderden birisi
olmutur. Emek valyelerinin yeleri arasnda kadn ve erkek, beyaz
ve siyah, vasfl ve vasfsz ok sayda ii yer almtr.
Emek valyeleri rgdendikleri yerlerde yerel meclisler, sendikalar,
kulpler, atlyeler, yerel siyasete ynelik siyasal rgder kurmu, d
ncelerini yaymak ve rgdln glendirmek iin ii gazeteleri
karmtr. Emek valyelerinin bir dier zellii de kendi ilerinde
kan kurallan olmas, bu kurallara uymayanlar, yine kendi kurduklan
mahkemelerde yarglamalandr. rnein bir emek valyesinin iki
imesi yasaktr. Bu yasaa uymayan yeler mahkemelerde yarglanmtr.
Patronlarla yaadklan uyumazlklarda grevden ok boykot13yapmay
 Emek valyeleri New York mitingi (1882)
benimseyen bu rgt, zellikle 1877 ylnda yaplan byk demiryolu
grevinde adndan sz ettirmi ve lke apnda tannmtr. Emek
valyelerinin hzl ykselii karsnda tedirgin olan dnemin
hkmeti 1886 ylnda bir yasa kararak bu rgtn yasal zeminde
mcadele etmesini salam, yasadan sonra belli bir dnem daha
canlln srdren rgt, daha sonra nceki etkinliini kaybetmitir.
Dnya ii snfi kltrne Kzl Sendikaclk kavramn kazandran
Amerikan ii snfdr. Olduka sert ve atmak bir snf mcadelesi
zerinden yrtlen Amerikal iilerin direnilerine, patron yanls
iiler tarafndan saldrlar dzenlenmi, direniiler bu saldrlarla
mcadele arkadalarn ayrt edebilmek iin arkadalarna krmz
nlk giydirmeye balamtr. Direnen, mcadele eden iilere
giydirilen krmz nlkler zaman iinde direnii, mcadeleci sendikalan
tanmlamak iin kullanlmtr. Kzl sendikaclk deyimi, bu olay so
nucunda emek tarihindeki yerini almtr (Aydoanolu, 2007).
Amerikan ii snfnn, zellikle Emek valyeleri nderliinde

13 ngilterede James Boycott adnda ordudan emekli olmu bir asker, rlanda'da geni
topraklan olan bir toprak beyinin vergi toplaycs olmutur. 1880 ylnda havalarn kt
gitmesi nedeniyle kyller byk sknt ekmi, ellerinde yeterince rn kalmamtr.
Fakat tahsildar Boycott, kylnn toprak sahibine borlarm demelerinde srar edince
kyller, Boycott'a kar eitli tedbirler almlardr. rlandallar onu dlam, hibir ii
onun iin almaya yanamam, hibir tccar onunla i yapmam, kelimenin tam
anlamyla toplumdan tecrit edilmitir. Boykot eylemi, James Boycottun soyadndan
esinlenerek ortaya kmtr.
kanlan ve canlan pahasna balattklan direniler srerken, kapitalisderin
iiler zerindeki basks daha da younlamtr. 1877 ylnda btn
baskdara ramen 8 saatlik ign isteyen ve kriz nedeniyle crederinin
drlmesini protesto eden iderin eylemleri dorua ulamtr.
Bu eylemlere de saldran polis, demiryolu iilerinden 12sini l
drmtr.
1 Mays 1886 gn Amerikan ideri sekiz saatlik ign talebi
ile genel greve kmtr. Chicagodaki gsterilerde direnii iilerin
zerine ate almtr. Olay protesto eden ider ertesi gn tekrar
alanlar doldurmu, kalabalk dalrken bir kkrtcnn att
bombann ortal kantrmasyla polisle gstericiler arasnda atma
kmtr. Olaylar sonunda Albert Parsons, August Spies, Adolph
Fischer ve George Engel isimli drt ii nderi sorumlu gsterilerek,
gstermelik bir eldlde yargdanm ve 1887de idam edilmilerdir.
14-21 Temmuz 1889'da Paris Kongresi ile kuruluu gerekletirilen
II. Enternasyonal, 1 Mays' ii snfnn Uluslararas Birlik, Dayanma
ve Mcadele Gn dan etmi ve 1890 ylndan sonra 1 Mayslar

1 M aysn douu: Haymarkel olaylar (1886)

 Kapanacam" (IWW) btn lkelerde ii ve emeki
snflar iin mcadelenin daha da
ykseltildii bir gn olarak kabul
edilmitir.
1905 ylnda Chicagoda 150 bin
iiyi temsilen Dnya Sanayi ileri
(IWW) rgt kurulmu ve radikal
talepleriyle ksa bir sre de olsa
etkili olmutur. IWW, ii snfnn
tm kesimlerini emeklerine sahip
kmalar iin tek bir sendika ats
altnda toplamak amacyla kurul
mutur. Sendika yneticilerinin anar
ist ideolojiyi benimsemesinden do
lay patronlarla grme yapmay
reddeden bu rgt, kararlarn ii
lerin verdii oylara gre belirlemeyi
tercih etmitir. IWW yeleri bulun-
duklan her yerde devrim propa
gandas yaptklar iin sk sk tu
tuklanm ve baz eyalederde ha
pishaneler Dnya Sanayi ileri r
gtnn yeleriyle dolduu iin ada
let sistemi bazen ilemez hale gele
bilmitir.
''Tiim iilerin tek byk Amerika ii hareketinde nemli
sendikas IWW" bir yeri olan bir dier rgt de 1886
ylnda Samuel Gompersn ncl
nde kurulan Amerikan Emek Federasyonudur (AFL). AFL, al
sendika tarafndan 45 bin ye ile oluturulmu, daha sonra giderek
ABDnin en byk ii rgt haline gelmitir. AFL, zellikle 8
saatlik ign mcadelesinde dikkat ekmi bir sendika federasyonu
olarak tannmtr. 1890l yllarda A FL nn yelik form u
Amerikan ii snfi gerek ekonomik,
gerekse siyasal anlamda byk zor
luklara kar mcadele ederken AFL
etkisini srekli olarak arttrmtr.
20. yzyln bandan itibaren
AFLde sendikal brokrasinin g
lenmesiyle ii hareketi baka y
nelimler iine gitmeye balamtr.
1932 ylnda Rooseveltin bakan
seilmesinden sonra iilerin istek
lerine daha olumlu baklmaya ba
lanm ve bu da sendikalama oran
larnn artmasn beraberinde ge
tirmitir. 1935 tarihinde kabul edilen
ve Wagner Yasas olarak bilinen
Ulusal likileri Yasas iilere
sendikalara katlma ve sendika tem-
silcileri araclyla toplu pazarlk
yapma hakk tanmtr. 1940 ylna
gelindiinde AFLnin ye says 9
milyona kmtr. ye saysnn
artmas ile birlikte i ekimeler
artm, 1938 ylnda AFL iinden,
otomobil ve elik gibi seri imalat
yapan endstrilerde alan iileri
rgtlemek amacyla sekiz sendika
A FL nin kurucu bakam
karak Endstriyel rgder Kon- Samuel Gompers
gresini (CIO) kurmulardr. CIO,
AFLde egemen olan, endstrilerde alanlarn sadece meslek sen-
dikalan olarak rgdenmesi anlayna kar kmtr. Ksa srede
AFLnin en byk rakibi konumuna gelen bu rgt, zellikle sanayi
iilerini rgtlemeye alm ve bunda baarl olmutur14.
ABDde sendikalar genellikle bir snf rgt olmaktan ok
cret ve meslek bilincine dayal sendikaclk yapmay benimsemilerdir.
Dnem dnem istisnalar ortaya km olsa da cret ve meslek
karlar Amerikan ii snf iin her dnem belirleyici olmutur.
Sendikalar kendderini her ne kadar bamsz olarak tanmlamak
isteseler de, genellikle seimlerde Demokrat Partdyi desteklemiler
ve bu partinin iktidar olduu yllarda birtakm haklar elde etmilerdir.
Tm bu gelimelere ek olarak Amerikada, tarih boyunca sendikalar
gibi ii rgdlklerine kar mcadelede ok eitli yntemler (ii
rgdenmelerine kar sah kullanm, sendika liderlerine dzenlenen
suikastlar, bombalama vb. eylemler) gelitirilmitir. Amerika ktasnda
sendikal rgdenmelere kar daha ok mafya tipi tepkder gelitirildii
ve sendikal rgdenmede mafya ve mafya tipi eylemler sk sk
kulkndd iin Amerikan sendikacl gangster sendikaclk olarak
da adlandrlmaktadr.
19. yzyln sonlarna doru Gney Amerika lkelerinde sendika
merkezleri kurulmaya balanmtr. Latin Amerika lkelerinde de
kapitalizm ve ii snfnn geliimiyle birlikte iderin, ii birliklerinde
bir araya gelmesi ve daha iyi yaam ve alma koudan iin
mcadele etmeye baladklar grlmektedir. Latin Amerikada ilk
sendikal merkezler Uruguayda 1875, Peruda 1884, Arjantinde
1890, Kbada 1890, ilide 1909, Meksikada 1912, Bolivyada
1912, El Salvadorda 1914 ylnda kurulmutur. Latin Amerika l
kelerindeki ii snf hareketi Avrupa lkelerine gre daha ge
ortaya kmasna karn, 1890 ylnda dnya apndaki ilk 1 Mays
Arjantin, Kba ve Meksikada kudamr.
Latin Amerika lkelerinde ii hareketi ve sendikalar, yllardr
faist diktatrlk rejimlerinin basks altnda yaama mcadelesi

14 CIO, AFLye gre kendisini solda tanmlamasna karn pek ok noktada ortak
politikalar savunmalar nedeniyle 1955 ylnda bu iki rgt tekrar birlenerek
AFL-CIO adn alm ve gnmze kadar varln srdrmtr.
f
S
I
1
vermitir. Dolaysyla Latin Amerikann gerek sendikal mcadele,
gerekse geni anlamda snf mcadelesi asndan kendine zg
zellikleri vardr. Tarih boyunca zellikle Marksist ve anarist
akmlarnn etkisinin grld bu lkelerde mcadelenin ortak
noktas, ABD destekli ibirliki lke ynetimleri ve ABD emperya
lizmine kar mcadeledir. Latin Amerika lkeleri ve sendikalar
zerinde ABDnin srekli basks ve kontrol olduu bilinmektedir.
Nitekim 1962 ylnda Amerika zgr Sendikacl Gelitirme
Enstits (AIFLD) adl bir rgt kurularak bu bask ve kontrol sa
lamlatrlmtr. zellikle Latin Amerikada etkili olan bu rgt,
zaman iinde Amerikan kontra sendikaclnn dnyadaki ana ss
haline gelmitir. AIFLD, saysz eitim stajlar dzenlemi, baarl
bulunan stajyerler Latin Amerikaya ve dnyann pek ok blgesine
gnderilmitir15. lkelerine gittiklerinde kendi sendikalarnda
AIFLDnin cretli temsilcileri olarak 6 ile 8 ay arasnda grev
almlardr.
Latin Amerikada sendikal harekederin gl olduu lkelerin
ortak zellii, binlerce sendikacnn ve sendika bakannn devlet
destekli kontra eteler tarafndan sokak ortasnda kurunlanarak
ldrlmesidir. rnein Kolombiya, Ekvador ve Venezella gibi
pek ok lkede yzlerce sendikac gerekletirilen suikasdar sonucu
ldrlmtr16. Sendikalar snf mcadelesinden uzak tutmak
iin yaplan bu tr saldrlarn artmas, bu lkelerde sendika
yneticilii yapmay olduka riskli hale getirmitir.

15 Stajyerlerin sendikaclktan ok, ABD'nin sendikalara ilikin politikalarn hayata

geirmeye almak yannda, ajanlk faaliyeti yrttkleri ynnde ciddi iddialar
vardr. AIFLD ve onun uzants durum undaki pek ok sendika yllarca
Latin Amerikad aki askeri darbeleri desteklemi, hatta bu darbelere bizzat karmtr.
Bu durumun en iyi bilinen rnei ilid e, sosyalist Babakan Salvador Aller.de
hkmetine kar gerekletirilen ABD destekli faist darbedir.
16 Son yirmi ylda Latin Amerikada ABD destekli rejimlerin paramiliter glerince
ldrlen sendikac says drt binin zerindedir.
Almanyada ii snf mcadelesi
Almanyada ii hareketi, Alman birlii salanmadan nce Prusya
mparatorluu dneminde filizlenmi ve zellikle ngiltere ve
Fransaya gre daha ge ortaya kmtr. Modern ii snfnn
oluumu ngiltere ve Fransa bata olmak zere, Sanayi Devrimini
u ya da bu ekilde yaayan lkelerde tm hzyla srerken, Almanya
corafyas bu gelime srecine sonradan dhil olmutur. Ren blgesi,
18. yzylda sanayilemenin ilk iarederinin grld blge olarak
dikkat ekmektedir. lk pamuklu dokuma tezgh, ngiltereden az
bir farkla 1784te Ren blgesinde kurulmutur. ngilterenin nl
Newcomen ve Watt buharl makinelerinin ilk rnekleri de 1783-
1789 arasnda Ren blgesinde imal edilmeye balanmtr. Avrupa
ktasnn ilk kok kmrl yksek fnn Saarda kurulmu, bunu
1789da Silezyada kurulan yksek fnnlar izlemitir.

Krupp sanayi havras

lk komnist parti, 1836da Alman siyasi srgnleri tarafndan

Adiller Birlii adyla Pariste kurulmutur. Babeufun topik sosya
lizminin etkisi altnda kurulan bu rgt, Fransada kurulan komplocu
Mevsimler Birliinin Alman versiyonu olarak grlmtr. 12 Mays
1839da Mevsimler Birliginin balatt Paris ayaklanmasna aktif
olarak kalm ve bu isyann bastrlmasnn ardndan Adiller Birlii
sadece Almanlardan oluan bir rgt olmaktan karak kendisini
Avrupa devrimini savunan uluslararas bir partiye dntrmeye
almtr (Abendroth, 1992).
1844 yaz banda, Almanyann en yoksul ii blgelerinden olan Si-
lezyada yaanan dokumaclar ayaklanmas, rgtsz, siyasal hedeften
yoksun, tamamen yoksullua kar yaplm olmasna ramen, Alman
ii snfnn ilk kidesel bamsz eylemi olarak bilinmektedir. Bu kidesel
ayaklanma, Alman egemen snflarnn, giderek byyen modern ii
snfnn snfsal gerekliinin farkna varmalarna yol amtr. Silezyann
dalk kesiminde yaygn olan dokumaclk, 19. yzyln bandan itibaren,
Alman devlederinin liberal sanayi ve gmrk politikalan nedeniyle
Ingiliz tekstil rnlerinin rekabetine almann bunalmn yaamaya
balamtr. Dnemin hkmetinin ngiliz mallanyla rekabet edebilmek
iin 1823 sonrasnda makinelemeyi tevik etmesi sonucunda, eski tek
nolojiyle alanlarn ou iflas etmi, evlerinde smarlama i yapan do-
kumacdann hemen hepsi isiz kalmtr. Zaten mevcut olan bu sorunlar,
makinelemenin beraberinde getirdii isizlik ve dokumaclarn hzla i-
emeye balamas sreciyle daha da arlamtr.
4 Haziran 1844 gn, alma ve yaam koullarnn ekilmez hale
gelmesiyle iiler, birlikte yaadklan mahallelerinden harekete geerek
bir yry kolu oluturmular ve fabrikatrlerin evlerine saldrm,
ardndan fabrikalara ynelerek makineleri krarak paralamlardr. 5
Haziran gn, bu kez binlerce dokumac harekete gemi, Prusya asker
birliinin dokumaclarn zerine ate amas sonucu aralarnda ocuklarn
ve kadnlarnda bulunduu 11 dokumac lmtr. Silezyal dokuma i
ilerinin ayaklanmasnn duyulmasndan sonra dokuma iilerinin youn
olduu baz kylerde de ayaklanmalar olmu, ancak alnan nlemler
sonucu hepsi iddede bastrlmtr.
Marksizm 1845 ylndan itibaren Almanyada gn yzne kmaya
balamtr. Kendi tarih teorilerini ve sosyalizm anlaylarn oluturan
Marx ve Engels, daha yakn balara sahip olduklan Almanyadan
balayarak ii hareketi iinde kendi grlerini egemen klmaya
almlardr. Bu amala ilk olarak o zamann egemen sosyalizm
anlayn oluturan topik sosyalizme kar mcadele etmilerdir.

Karl Marx (1818-1883) ve Friedrich Engels (1820-1895)

1840l yllarda sosyalist dendiinde daha ok kurtuluu yukan s

nflardan bekleyen, bu yzden de ii snf hareketiyle balan olmayan
burjuva karakterde akmlar, ngilterede Robert Owen, Fransada
Founder taraftarlan gibi topyac olarak tanmlanan ilk sosyalisder ve
Proudhon taraftarlan akla gelmektedir. Marx ve Engels ise, sosyalizm
hedefine ulamak iin snf mcadelesi fikrini ileri srerek ii snfnn
kurtuluu kendi eseri olacaktr demilerdir. 1840larda komnist
ad, sosyalizm ile ii hareketi arasndaki ba kurmay hedefleyen parti
ve eilimler iin kullanlmtr.
 Almanyada, Fransada balayp tm Avrupay sarsan 1848 dev-
rimlerine kadar sendikalar kurulmamtr. Sanayinin ge gelimeve
balam olmas bu durumun en belirleyici nedenidir. 1848 devrimi
Almanyada ii snf mcadelesinin ve sendikalarn canlanmasn
salamtr. Almanyada kurulan ilk siyasi ii rgtnn ad i
Kardeliidir ve 30 civarnda ii rgtnn katlmyla oluturul
mutur. Almanyada 1848 devriminin yenilgiyle sonulanmas, yeni
yeni filizlenen sendikalarn ve sendikalarn kurulmasna nclk
eden sosyalisderin bask altna alnmasn beraberinde getirmitir.

m iVr ar w .Vtatt# e HUr IH4H

Berlin 1848 ayaklanmas

Bu durumun sonucu olarak, 1854 ylnda sosyalizmin etkisinde

olan btn sendikalar kapaolmnr.
1859 ylnda Alman Ulusal Birliinin kurulmasnn ardndan
Alman ii snfnn mcadelesi yeni ve gemie oranla daha gl
bir geliim gstermeye balamtr. Ayn yl i Eitim Birlikleri
kurulmu, iilerin siyasallamas ve ii snfnn siyasal iktidar m
cadelesine katlmas iin byk aba harcamtr. Bu dnemde
zellikle Ferdinand Lasallen grlerinin ii ve sosyalist hareket
zerindeki belirleyici etkilerini grmek mmkndr. Lasallenin
amac, iilerin siyasal gc ele geirmeleri ve retim kooperatiflerine
dayanan yeni bir toplum dzeni oluturmaktr.
Almanyada sanayileme 1850li yllardan itibaren balamtr. 1820li
yllardan itibaren sanayinin gelimesi iin admlar atlm olsa da,
meslek birlikleri olan loncalarn varlklarn srdrmeleri ve sanayinin
gelimesini salayacak yeterli sermayenin olmamas nedeniyle 1850li
yllarda kadar sanayinin gelimesi mmkn olmamtr. 1840l yllardan
itibaren balayan sanayileme byk zorluklarla birlikte gereklemi,
zellikle loncalar sanayileme hareketine kar byk diren gster
milerdir (Tala, 1997).
Almanyada, Saksonya blgesinde 1861 ylna kadar sendika
kurmak yasaktr. Bu yasaklarn kaldrlmasndan itibaren ok sayda
sendika kurulmutur. 1863 ylnda, Lasallen grleri dorultusunda
Genel Alman ileri Birlii kurulmutur. Lasallen reformcu g
rlerine karn Alman ii hareketi zerinde giderek daha fazla
etkili olan Kad Marx, August Bebel ve Wilhelm Liebknecht ile
birlikte i Eitim Birlikleri Marksist bir rgt haline gelmitir.
1875 ylnda I. Enternasyonalin Nurembergde yaplan kongresinde
Enternasyonal program kabul edilmi, sendikalar iin yeni bir tzk
hazrlanmtr. Bu kongreye kadar Alman sendikal hareketinin La-
salleclar ve Marksistler olarak blnm olmas, Almanyada ii
snfnn burjuvaziye kar mcadelesini zayflatc bir rol oynamtr.
1875ten sonra Marksizmin g kazanmasnn ardndan Lasalc akm
ile Marksist akm birlemi ve Alman ii hareketi birleik bir
karakter kazanmaya balamtr (Slker, 1966). 1875 ylnda Gothada
yaplan bir kongrede Alman Sosyal Demokrat i Partisi ile Lasalc
Genel Alman ileri Birlii tek bir parti halinde birlemilerdir.
1871 ylnda Alman Imparatoriugunun kurulmasyla bildikte sanayileme
hzlanm, sanayide alan ii says artmaya balamtr. Bu durumun
kanlmaz bir sonucu olarak iiler arasnda dayanma ve mcadele
bilinci gelimi ve ii snfi mcadelesi belirgin bir ykseli iine girmitir.
Sendikalarn ve sosyalizmin Almanyada glenmeye balamasyla bildikte,
1878 ylnda Bismark tarafndan karlan Sosyalistler Yasas sendikalarn
gelimesini olumsuz etkilemitir Yasadan sonra 17 federasyon, 39 yerel
sendika, 3 merkezi sigorta fonu ve 20 yerel sandk kapatlm, grevler
iddet kullanlarak bastrlmtr. Yaanan youn basklara ramen 1889
ylnda Ruhr blgesindeki maden iileri greve gitmiler, ardndan Almanyann
dier blgelerindeki maden iileri de eitli eylemler yapmlardr. i
snfi mcadelesini bomak amacyla kanlan Sosyalistler Yasas 1890
ylnda yrrlkten kaldrlmtr.
Almanyada ilk ikolu sendikas 1890 ylnda kurulmutur. Ayn
dnemde Hristiyan sendikalarn kurulmas da gndeme gelmi ve
1894 ylnda ilk Hristiyan ii sendikalan kurulmaya balanmtr. lk
kurulan Hristiyan ii sendikalan Alman Demiryollan Federasyonu ve
Hristiyan Madenciler Birliidir. Bu ve sonradan kurulan sendikalar 1900
ylnda Hristiyan Sendikalar Konfederasyonunu oluturmulardr Hristiyan
sendikalar kurulularndan itibaren bamsz sendikaclk hareketi ile zellikle
siyasal ve ideolojik alanlarda sk bir mcadele iine girmilerdir.
Almanya 1914 ylndan nce uluslararas ii snfi hareketi iin en
nemli yerlerden birisi olmutur. Yzyln sonunda sanayilemede yapt
ilerlemelerle ii snfnn da bymesini salamtr. i snfi, bymesiyle
birlikte kendi siyasal rgtlenmesini Alman Sosyal Demokrat Partisinde (SPD)
bulmutur17.
I. Dnya Savann balamasyla bildikte Alman sendikalannn anavatann
savunulmas bahanesiyle sava politikalarna yedeklendii grlmektedir.
Bu dnemde dnemin sendika liderleri ve sosyal demokrat nderlerin
17 Avrupad a bilinen ilk ii partisi 1869da kurulan Alman Sosyal Demokrat i Parti-
sidir. Bu parti daha sonra 1890da yaplan bir kongrede Alman Sosyal Demokrat Par
tisi (SPD) adn almtr.
de etkisiyle sendikalar Alman devletinin sava politikalanna destek
vererek ii harekelinde derin bir blnme yaanmasna neden olmutur.
Bu tarihte Karl Liebknecht, Rosa Luxsemburg, Leo Jogiches, Franz
Mehring ve Clara Zetkin etrafndaki grup, sava kart politikalanyla
en etkin g haline gelmitir (Hortzschansky ve Wimmer, 1994).
Sava srasnda ii snfnn durumu olduka ktlemi ve yz
binlerce ii cephede lmtr. Geride kalanlarn ise her trl hakk
yava yava ellerinden alnmaya balanmtr. 1 Mays 1916da Rosa
Luxemburg ve Karl Liebknechtin ban ektii Spartakist grup
sava kart bir gsteri dzenlemi ve bu gsterinin ardndan
Liebknecht tutuklanarak 2,5 yl ar hapis cezas almtr. 1917de
silah sanayisinde alan 200.000den fazla ii ekmek karnelerindeki
ksamalara kar greve kmtr. Bu grevin ardndan Almanyada
ilk kez i Konseyi (Arbeiterrat) kurulmutur. O tarihteki sendikalann
iilerin karlan dorultusunda taleplerini ve ihtiyalarn dile getir
mekten uzak olmas, iilerin kendi inisiyatifleriyle kendi z rgdklerini
yaratmaya girimeleriyle sonulanmtr. I. Dnya Sava sonras
yllar Almanyada ii snf mcadelesi ile sosyalist dncenin en
youn etkileim iine girdii, sendikalarn da bu etkileim srecinden
nemli lde etkilendii yllar olarak bilinmektedir.
II. Dnya Sava sonrasnda Almanyann ikiye blnmesinin ar
dndan her iki, Almanyada ii hareketinin geliimi farkl ynde
olmutur. Dou Almanyada ii hareketi genellikle Sovyetler Birlii
etkisinde geliirken, Bat Almanya ii ve sendika hareketi ise
dorudan ABD denetiminde gelimitir.
ki Almanyann birlemesinin ardndan fakl geliim sreleri
yaayan Dou ve Bat Almanya sendikalar birlemitir. Bu dnemde
ye says bakmndan gl olan Bat sendikalar Dou sendikalarn
yutmu, rnein Alman Sendikalar Birlii DGB, bir gecede 3 milyon
862 bin 489 yeni yeye sahip olmutur. Ancak bu rgtllk kalc
olmam ve 1990larn sonlarndan itibaren Almanyada sendikalar
hzl bir erime iine girmitir.
Rusyada ii snf mcadelesi
Rusyada ii snfnn oluumu, 1860l yllarda serfliin kaldrl
masndan sonra hz kazanmtr. Serfliin kaldrlmas sonucu ortava
kan tek fark, kyllerin bir eya gibi alnp satlmalan uygulamalarnn
sona ermesidir. Bu nemli gelimeye ramen kyllerin ar vergiler
altnda sefalete mahkm edilmesi kyden kente g hzlandrm
ve ehirlere g eden insanlar fabrikalarda son derece ar koullarda
ve ciddi basklara maruz kalarak almaya balamlardr. Serflikten
sonra Rusyada sanayinin gelimesi sonucu 1865te 700 bin civarnda
olan iilerin says, 1890da 1,5 milyona ykselmitir. arlk
Rusyasnda iiler en az 14-15 saat ve her trl sosyal gvenceden
yoksun bir ekilde altrlmtr.
arlk dneminde iiler ilk dnemlerde, tpk dier Avrupa l
kelerinde olduu gibi bireysel hareket etmi ve birbiriyle rekabet
iine girmitir, iilerin yaptklar eylemlerden en yaygn olanlar
tepkilerini dile getirmek iin fabrikalar yamalamak ve makineleri
krmak olmutur. Zaman iinde iiler mcadelede baar iin r-
gdenmenin art olduunu anlamlar ve 1875te Gney Rus i
Birliini kurmulardr. Ancak birlik, 9 ay sonra arlk tarafndan
datlmtr. Daha sonra 1878de Rus ileri Kuzey Birlii
kurulmutur. Bu birliin amac halk iin siyasi hak ve zgrlkler
istemek olmutur. Ancak arlk, ksa sre iinde bu birlii de dat
mtr.
Rusyada 1880li yllardan itibaren sosyalist dncenin etkisi
grlmeye balanmtr. 1883 ylnda Georgi Plehanov tarafndan
Cenevrede ilk Rus Marksist rgt Emein Kurtuluu adyla ku
rulmutur. Plehanov, Marx ve Engelsin eserlerini Rusaya evirmitir.
Plehanovun kurduu Emein Kurtuluu grubu kendisini Mark
sizme adamken, uzun yllar Rusyada etkili olan Narodnikler, ii
snfn grmezden gelmi ve o zaman nfusun byk blmn
oluturan kyllerle devrim yapacaklarna inanmlardr.
 1870te doan Lenin, 1895te Petersburgdaki btn devrimci
rgden i Snfnn Kurtuluu in Mcadele Birlii ad altnda
bir araya toplamtr. Lenin ilk defa ii kyl ittifakyla devrimin
yaplabileceini savunarak Narodniklere ar bir darbe indirmitir.
Rusyada Marksizmden etkilenmi deiik guruplar birletiren Rus
Sosyal Demokrat i Partisinin (RSDP) ilk kongresi 1898 ylnda
gereklemitir. inde ekonomistler (ii snfnn politik mcadelesinin
yerine sadece ekonomik mcadeleyi, crederi arttrmay savunanlar),
Bundcular (Marksizmden etkilenmi Yahudi milliyetileri) gibi
farkl gruplan barndran partinin ayn yllarda ideolojik izgisi ve
program net olmad iin parti ii mcadele youn olmutur.
Lenin, Iskra (Kvlcm) gazetesinin kmaya balamasyla ii
hareketine klavuzluk etmi, 1901-1902 yllannda Rusyada ii,
kyl ve renci grevleri yaygnlamtr.
Rusyada ilk sendikalar, arlk gizli polisi Zubatov tarafndan r-
gdenmitir ve bu nedenle Zubatov sendikacl ifadesi, o yllarda
devletin sendikas anlamnda kullanlmtr. arlk aristokrasisinin
hizmetinde olan Zubatovun sz konusu sendikalan rgdemekteki
amac, o yllarda arlk rejimi iin en tehlikeli muhalefet olarak
gzken liberal burjuvaziyi yeni doan deneyimsiz ii snf
araclyla keye sktrmaktr. Buna karn polisin kontrol
dnda yaylan 1903 grevleri srasnda Zubatov rgdenmesi
sendikalar zerindeki denetimini byk lde yitirmitir. Bolevikler,
sz konusu yaygn grevlerin ardndan sendikalar iinde etkili olmaya
balamlardr.
1904 ylnda, ilk kez Bolevikler nderliinde siyasi grevler yapl
mtr. iler haklarn elde etmek iin ara bir dileke sunmu,
Bolevikler ise iilere zgrln ara dilekeyle deil silahla elde
edilebileceini aka sylemilerdir. Bir Pazar gn 140 binden
fazla ii Klk Sarayna doru yryerek ardan ignnn 8
saat olmas gibi isteklerde bulunmulardr. Ancak arn emriyle
iiler zerine ate alm ve binden fazla ii ldrlmtr. O
gn tarihe Kanl Pazar olarak gemitir. iler arak ara
yalvarmak yerine ona kar savalmas gerektiini anlamlar ve
Ocak 1905te 440 bin ii greve gitmitir. Haziran 1905te ise yeni
grevler yaanrken, papazlar, tccarlar ve iftlik sahipleri devrimi
bastrmak iin ii snfna kar glerini birletirmilerdir. Ekim
siyasi grevleri yeni bir devrimci g yaratm ve i Sovyederi
Temsilcileri kurulmutur.
1917 ylnda gerekleen
Sosyalist Ekim Devrimi gerek
ekonomik, toplumsal ve si
yasal, gerekse ideolojik an
lamda sosyalizmi, kapitaliz
me kar tek alternatif olarak
ortaya koymutur. Sovyeder
Birliinin kurulmas, dnya
apnda o zamana kadar
oluan btn dengelerin ye
rinden oynamasna neden
olmutur. 20. yzyln ilk
eyreinde dnyann yeni
den ekillenmesinden sen
dikalar da payna deni al
mtr.
Ekim Devriminin hemen ardndan 1919 ylnda . Enternasyonal
(Komintern) kurulmutur. Daha nceki dnemde olumu komnist
partilerle ilikili sendikalar Kominterne ye kabul edilmitir. III.
Enternasyonalin 1921 ylnda yaplan kongresinin ardndan 42
lkeden komnist ve anarist sendikaclarn katlmyla bir Dnya
Sendikalar Kongresi dzenlenmi ve hemen ardndan Kzl Sendikalar
Enternasyonali (Profintern) kurulmutur.
Komintern, 1921 ylnn banda Almanya, Fransa, talya, Norve,
Bulgaristan ve ekoslovakyadaki yasal kide partileri ve nemli bir
kitle desteine sahip olan Finlandiya ve Polonyadaki yasad ya da
yar yasal partilerle salam bir g olarak dnya sendikal hareketi ve
ii partileri zerindeki etkisini arttrmtr. III. Enternasyonal ayrca
II. Enternasyonalin Avrupa merkezciliini byk lde krm ve
btn ulusal kurtulu hareketlerinin dorudan desteklenmesi iin
byk aba harcamtr. Bu aba ayn zamanda, deiik lkelerden
iilerin snf sendikalar ats altnda bir araya gelmelerini salam
ve pek ok lkede komnist partilerin ortaya kmasna hizmet
etmitir (Abendroth, 1992).
Profinternin kurulmas ile
birlikte snf sendikacl ile
burjuva sendikal anlaylar ara
sndaki mcadelenin iyice sert
lemeye balad grlmtr.
Sendikal dzeyde gelien bu
zorlu mcadele, Kzl Sendi
kalar Entemasyonalinin dnya
apnda ekilleniini berabe
rinde getirmitir. Kzl Sen
dikalar Enternasyonalinin o
dnemdeki program genel
olarak u amalardan olu
maktadr:
Tm dnya iilerini kapitalizmin alaa edilmesi, iilerin kurtu
luu ve proletaryann iktidannn kurulmas amacyla rgtlemek,
Toplumsal devrim ve proletarya diktatrl fikirleriyle ii snfin
rgtlemek ve kapitalist sistemi devirmek amacyla kitlelerin eylemini y
netmek,
Dnya sendikal hareketini kemiren reformizme kar savam; ibir-
likilii, snf uzlamacln ve toplumsal ban yalann mahkm etmek,
Dnya sendikal hareketindeki devrimci snf unsurlann bir araya ge
tirmek,
* Tm lkelerdeki ii snfnn savamn birletirmek ve koordine
etmek, devrimci eylemlere girimek,
Snf savamnn nemli olaylarnda uluslararas kampanyalar d
zenlemek, grevci iilere yardm etmek.
Kzl Sendikalar Enternasyonalinin kurulmas, ii snf ve
dnya sendikal hareketi asndan nemli bir dnm noktas olarak
deerlendirilebilir. nk siyasal alanda kapitalizm ile sosyalizm
arasnda balayan ayrlk artk sendikalar da kapsamtr.
20. yzyl ve ii sendika hareketi
i snf ve onlarn mcadele rgt olan sendikalar, 19. yzyl
boyunca verdikleri mcadele sonucu, 20. yzyl balarnda olduka
yaygn ve etkin rgdenmeler haline gelmitir. Kapitalizm, 19.
yzyl sonlarnda balayan ve 20. yzyl balarnda gittike belirginleen
yeni bir aamaya girmi, kapitalizmin en yksek aamas olarak
adlandrlan emperyalizm, baka bir ifade ile tekelci kapitalizm dnemi
balamtr. Bu dnemin en karakteristik zellii, sermayenin yay
gnlamas ve merkezilemeye balamas sonucu dev irkederin bir
araya gelerek daha da glenmesi ve tekellerin ortaya kmasdr.
20. yzyla gelindiinde ii snf hareketinde sendikalarn
neminin daha da artt grlmtr. Bu dnemde, sendikalarn
rol ve grevlerine ilikin olarak tek ynl dnen eilimler
byk lde yaygnlamtr. Bu tek yanl dnce ve deerlendirmeler;
bir taraftan sendikalarn, ii snf rgdenmesinin en st biimi
olduunu savunmu ve propaganda etmi, dier taraftan da
sendikalarn btnyle siyaset dnda kalmasn istemitir. Bu
grleri savunanlar, asl olarak ngiltere ve Amerika kaynakl mu-
hafazakr-reformist (Trade Unionism) ve daha ok Fransa ve Latin
Amerika kaynakl Anarko-Sendikalist (yar anarist) anlaylardr.
Nitekim 1905 ylnda toplanan Uluslararas Sendika Konferansnn,
ii sendikalarnn faaliyet alann iyice snrlayan bir karar alm
olmas dikkat ekicidir. Bu kararla; siyaseti btnyle ii snfnn
siyasi kanad yapar, sendikalar iilerin alma sorunlarna ilikin
taleplerle kendilerini snrlamaldr yaklam benimsenmitir.
20. yzyl sendikal hareketinin en nemli zellii ulusal rgtlenmeler
yannda, uluslararas sendikal rgdenmelerin de nem kazanm
olmasdr. Tekelci kapitalizmle birlikte ii snf zerindeki smr
____________________________ daha da artm, isizlerin says
oalm, yoksulluk ve alk
ii snfn kuatmtr. Eski
tip smrgeciliin yerini yeni
tip, emperyalist smrgecilik
almtr.
Bu dnemde gelimi ka
pitalist lkelerin, gemite ol
duu gibi sadece igal yoluyla
deil, dier lkelere yabanc
sermaye aktarm yoluyla gi
rerek egemenlik kurmaya ba
lad grlmtr. Emper
yalist lkelerin paylam kavgas
giderek serdemi ve 1914 y
lnda I. Dnya Sava bala
mtr. Bu sava, ayn zamanda
dnya pazarlarnn paylam
savadr. Avrupada ii sen-
Kapitalist sistemptramtdt dikalan bu paylam savana
(Industrial Worker, 1912) iddede kar kmlar ve bu
dnemde her lkede saylan yz binleri bulan kalabalklar sava
kart eylemlerle tepkilerini gstermekten ekinmemilerdir.
Savan 1918'de bitmesinin ardndan Avrupa sendikalarnn talepleri
dorultusunda 1919 ylnda Uluslararas alma rgt (LLO) kurulmutur.
Yine sendikalarn mcadele ve abalan sonucu, ayn zamanda Versailles
ban anlamasnn giri blmn oluturan i Haklan Bildirgesi
benimsenmitir. Bu bildirgenin temel ilkeleri unlardr;
Emek bir meta deildir,
Herkese sendikal rgdenme hakk salanmal, yeterli bir
yaam dzeyini koruyabilmek iin elverili cret denmeli,
Gnlk 8, haftalk 48 saat alma sresi,
Haftada en az 24 saat dinlenme sresi,
ocuk yata ii altrlmasnn yasaklanmas,
lkede tm iilere eit davranlmas,
ileri korumay amalayan yasa hkmlerinin uygulanmasn
salayacak denetim sisteminin kurulmas salanmaldr.
Bylece alma koullar ve iilerin yaamn ilgilendiren
konularda ilk olarak evrensel nitelikli szlemelerin oluturulmas
sreci balamtr. Ancak bu ilkelerin alma yaamnda tam
anlamyla uygulanabilmesi, yine her lkede yrtlen snf mcadeleleri
ile mmkn olabilmitir. Snf hareketinin zayf olduu lkelerde
bu haklar, sadece kt zerinde kalmur. Bu arada talya ve Al
manyada faizm trmanmaya balam, nce talyada Mussolini,
ardndan Almanyada Hitler iktidara gelmitir. Faizmin iktidara
gelmesiyle sendikalar kapatlm, birok ii nderi ve sendikac ya
toplama kamplanna srlm ya da idam edilmitir.
I. Dnya Sava ncesinde 1913 ylnda kurulan, Uluslararas
^gr Sendikalar Federasyonu (IFTU)18 ise, zellikle Profnternin
karsnda olmasnn da etkisiyle, 23 Avrupadan olan 28 ulusal
merkezde rgdenmi, ancak dnya sendikal hareketinde II. Dnya
Savana kadar nemli bir varlk gsterememitir. IFTUnun zayf

18 IFTUnun almnda geen zgr sendikalar tanm kukusuz nemli mesajlar ier
mektedir. Sendika ile siyaset arasndaki ilikiyi, en azndan sosyalist siyaset anlamn
da, reddeden IFTU, sendikalarn birer meslek rgt olduunu ve siyasetten bam
sz olmas gerektiini savunduundan, yesi bulunan sendikalar zgr sendikalar
olarak nitelemeyi tercih etmitir.
kalmasnda, Profnternin Sovyeder Birlii gibi nemli bir siyasal
destei arkasna alm olmasnn byk etkisi vardr.
IFTU, yapsal olarak ulusal apta ve eitli ikollarnda rgdenmi
sendikal merkezleri bir araya getiren uluslararas ilk sendikal st
rgt olarak kurulmutur. Bu sendika iinde eitli sendikal anlaylar
bir arada grmek mmkndr. Anarko-sendikalizmin etkisinde
olan Fransz, talyan ve spanyol sendikalar, sa sendikalist izgideki
muhafazakr-reformcu ngiliz ve Amerikan sendikalar, II. Enter
nasyonalin gerici izgisini savunan ve olduka kitlesel olan Alman
sendikalar IFTUnun esas ekirdeini oluturmutur. IFTUnun
temel amac tznde
yer alan sendikal hak
larn korunmas ve ge-
litirilmesidir. Bunun
dnda her trl sava
engellemek ve gericilikle
savamak gibi mulk
ifadelerle belirsiz bir sen
dikal izgiyi benimse
mitir.
IFTU ancak Profin-
ternin 1940tan sonra
etkisini yitirmeye ba
lamasyla birlikte nemli
bir sendikal ekim mer
kezi haline gelebilmitir.
Profinternin zayflamas,
IFTUnun yeni yeler
kazanmasnda etkili ol
IFTU nunyayn organ
mutur.
ABDnin en nemli sendikal merkezlerinden birisi olan AFL,
1937 ylnda IFTUya yeniden ye olunca, IFTUnun 1934 ylnda 8
milyona gerileyen ye says 1939 yl sonlarna doru 20 milyona
ykselmitir. Dier taraftan ise, sendikal iilerin says nceki d
nemlere gre daha hzl artmaya balamtr.
ki dnya sava arasndaki dnemde, kapitalist dzenin i
buhran, ii snfnn sayca artmas, sendikalarda rgdenmesi ve
sendikalamann hzla artmasyla birlikte en iyi dnem yaanmtr.
Nitekim I. Dnya Savamn arifesinde 10 milyon sendikal ii
varken, II. Dnya Sava ncesinde btn dnyada 40 milyona
yakn sendikal ii bulunmaktadr.
IFTU yannda, bahsedilmesi gereken bir dier sendika federasyonu
Uluslararas Hristiyan Sendikalar Federasyonu (IFCTU)dur. 1920
ylnda Hollandann Lahey kentinde kurulan bu sendikal rgt faa-
liyederini Hristiyanlk dini zerine kurmutur. Tznn ikinci
maddesi; Ekonomik ve sosyal yaam ayn halkn btn ocuklannn
ibirlii yapmasn gerektirir. Dolaysyla iddet ve snf mcadelesini
reddeder eklindedir. Bylece ii snfnn burjuvaziye kar
giriecei her trl ekonomik-siyasal mcadelenin n daha batan
kesilmektedir. IFCTU, byk lde Avrupa ktas ile snrl kalm
(Almanya, Belika, Hollanda), buna karn ngiltere ve ABDde
hibir zaman gelime imkn bulamamtr (Ikl, 1990).
IFCTU, 1968 ylnda yapt kongre ile adn Dnya Emek Kon
federasyonu (WCL) olarak deitirmi ve Hristiyanln toplumsal
ilkelerine dayanan ideolojik ynn deitirerek yeni bir ilkeler
bildirgesi yaynlamtr. WCL, tm dnya emekilerinin genel bir
smr altnda yaadklarn belirtmi ve sosyalist lkelerde de
emekilerin bask, yabanclama ve smr altnda olduklarn sa
vunmutur. WCL, dier uluslararas sendikalan emperyalist bloklarn
iine yarayan bir blnme iinde olmakla sulayarak, enternasyo
nalizmin yeniden inasnn gerektiini vurgulamtr. Ancak bu sa
vunularn byk lde sylemde kaldn belirtmek gerekir.
1939 ylnda yeni bir emperyalist paylam sava olan II. Dnva
Sava balamtr. Sava sonras dnemde insanln nnde yeni

S * ,.
bir ufuk belirir. Bu aamada sendikalar, sosyalizmin de etkisiyle, bir
yandan toplumsal-siyasal rollerini geniletirken, alma koullan,
rgdenme, grev ve toplu szleme vb. haklar artk ii snf ve
sendikal mcadele iin evrensel ilkeler haline gelmitir19. Ancak
tm bu haklarn elde edilebilmesi kolay olmam, yzyllar sren
mcadeleler ve ar bedeller demeyi gerektirmitir.
Dnya sendikalarnn ulus
lararas birlikler oluturma
abalan sava sonras dnemde
de devam etmitir. II. Dnya
Sava srasnda, anti-faist m
cadele erevesinde sendikal
alanda dzenli balarn kurul
mas ve ibirlii iin oluturulan
ilk abalar, 1941 Aralk aynda
ngiliz-Sovyet Sendikal Komi-
tesinin kurulmasyla somutla-
1945'te kurulan Dnya Sendikalar _ , ,,
t, , , , mtr. Bu komite daha sonra Sov-
rederasyonu nun logosu r
yet Sendikalan Merkezi Konseyi,
Britanya Sendikalan Kongresi ve ABD Endstriyel rgder Kongresi
(CIO) gibi sendikal yaplardan oluan hazrlk komitesini kurma giriiminde
bulunmutur. f
1945 tarihinde, Hazrlk Komitesinin abalanyla, Paris'te 56 lkeden
64 milyon ii adna toplanan 272 sendikac Dnya Sendikalar Federas-
yonunu (WFTU) kurmutur. WFTUnun, zellikle ilk yllarnda, dnya
sendikal hareketini tek bir at altnda toplamak iin byk aba
harcadn sylemek mmkndr. Ancak ABDnin II. Dnya Savandan
sonra nemli bir g merkezi haline gelmesi ve kendisini, her alanda

19 Sendikal rgdenme, grev ve toplu szleme hakknn uluslararas anlamda yasalamasnda

Sovyetler Birliinin byk abas olmutur. II. Dnya Sava sonrasmda ekillenen
Birlemi Milletlerin (BM) yeni yaps iinde SSCB, tm iilere sendika hakk, grev ve
toplu szleme hakk verilmesi iin BMye muhtra vermitir. Bu muhtrann sonucu
olarak, nce sendika zgrln dzenleyen 87 sayl ILO Szlemesi, sonrasmda
grev ve toplu pazarlk hakkn dzenleyen 98 sayl ILO Szlemesi kabul edilmitir.
olduu gibi sendikalar zerinde de sosyalizmin etkisini krmaya adamas
sonucu uluslararas alanda sendikal birliin oluturulmas baanlamamtr.
WFTUnun birinci kongresinde belirlenen balca amalan u ekilde
sralanmaktadr;
Savaa ve savan nedenlerine kar yklmaz ve kalc bir ban iin
almak; sava kkrtcs ve faizmin geliiminin yaratcs olarak
byk tekellere kar savam,
Emeki halkn istemlerinin karlanmas, daha geni sendikal haklar,
eit ie eit cret ilkesi, fiyat denetiminin kurulmas ve bu denetimde
iilerin yer almas,
Smrgeciliin ortadan kaldrlmas, lkelerin kendi kaderlerini be
lirleme ve ulusal bamszlk haklarnn tannmas,
Az gelimilie ve tekellerin smr politikasna kar savam,
Ulusal ve uluslararas dzeyde ii snfnn dayanmas ve sendikal
birliinin oluturulmas.
Souk savan etkisiyle WFTUdan aynlan ngiliz ve Hollanda
sendikalan ile ABDdeki AFL ve dier sendikalar 1949 ylnda Londrada
toplanarak Uluslararas Hr i Sendikalan Konfederasyonunu (ICFTU)
kurmutur. 58 lkeden ulusal sendika merkezi ve 28 rgt bu kurulu
toplantsnda yer almtr. ICFTUnun kuruluu, sendikal hareket iinde
anti-komnizmin ba aktr olan ABD sendikas AFLnin, 1946 ylndaki
65. kongresinde ald dnyadaki tm zgr sendikalan bir araya
getirmek iin aba gsterme karan sonucunda ortaya kmtr.
ICFTUnun ana hedefinin, snf sendikacl ilkelerini benimseyen
mcadeleci sendikalan etkisiz hale getirmek ve sosyalizme kar aktif
mcadele yrtmek iin kendine baml sendikal yaplar oluturmak
olduu sylenebilir. Bu hedefe uygun olarak ICFTU ve CIAnn da
destekleriyle zellikle sendikal hareketin gl olduu lkelerde, ICF-
TUnun izgisine uygun sendikal yaplar kurulmasn salamtr. Al
manyada DGB, Fransada CGTnin blnmesine neden olan Force
Ouvrier (FO-i Gc) ve talyada talyan i Sendikalan Konfede
rasyonu (CISL) bu abalarn rn olarak ortaya km olan sendikal
yaplar olarak bilinmektedir. Trk- ise, kurulduktan hemen sonra
ICFTUnun etki alanna girmitir. ICFTU, zellikle 1950lerden itibaren
balayan Souk Sava dneminde, ABDnin ve kapitalizmin, sendikal
harekeder iindeki nemli faaliyet aralarndan birisi olarak nemli bir
ilev grmtr ve 2006 ylnda Dnya Emek Konfederasyonu (WCL) ile
birleerek Uluslararas i Sendikalar Konfederasyonu (ITUC) adn
almtr20. II. Dnya Sava sonras dnemde, kapitalizmin komnizm
korkusu ile oluturduu refah devleti modeli ile ii snfna tannan
geni ekonomik-sosyal haklar sendikalan, byk oranda kapitalist
sistem ile uzlamaya itmitir.
Sendikalar bu dnemden sonra artk ii snfnn mcadele aralan
olarak deil, kapitalizmin sevimli birer sivil toplum rgt olarak
anlmtr. Bu dnemde, artan kr oranlarnn da etkisiyle, iilere
yksek creder verilmi ve pek ok sendika, mcadeleci gemiini
inkr edercesine kapitalist sistemle btnlemitir. zellikle gelimi
kapitalist lkelerde milyonlarca iiyi rgdeyen sendikalar, talepler
zerinden mcadele etmek yerine, masa ba zmlere ynelmi ve
geni ii kidelerinin mcadele isteklerini engelleyebilmitir.
Bu dnemde glenen partiler st sendikaclk, cret sendi
kacl, meslek sendikacl vb. sendikal yaklamlar sendikalan
kapitalizmin karlar erevesinde yeniden biimlendirmitir. Bu
sendikal yaklamlar, sendikalarn zellikle 1970li yllann ortalarndan
itibaren balayan erime srelerinin hzlanmasnda etkili olmutur.
Kapitalizmin saldrgan politikalan karsnda ne yapacan bilemeyen
sendikalar, mcadeleci kimliklerini bir tarafa brakarak kazanlm
haklarn savunmaya gemi ve uzlamac bir izgiye ekilmitir. Bu
dnmde ii snf iinde ayr bir katman olarak glenen ii aris
tokrasisinin (ii aristokrasisi, ii snfnn nitelikli, yksek cretli,
dier iilere gre daha ayrcalkl, ideolojik ve siyasal adan ise ii
snfndan ok sermayenin karlan dorultusunda hareket eden ii

20 ITUC ats altnda 154 lkeden, yaklak 170 milyon iiyi temsil eden 306 ulusal
sendika bulunmaktadr.
kesimini tanmlamak iin kullanlr.) etkisinin son derece gl
olduunu belirtmek gerekir.
i sendika hareketinin bu dnemden sonraki btn tarihi,
sendikal hareketin ve sendikalarn, sendika aristokrasisi tarafndan
sermaye yararna paralanmas ile anlr olmutur. zellikle veni-
liberal kapitalist dnmn balangc olarak kabul edilen 1970li
yllardan sonra, ciddi mcadele srelerinden gemi pek ok
sendika ve konfederasyon, ii aristokrasisinin elinde brokratiklemi
ya da paralanmtr. ncesi bir yana braklrsa, sendikalardaki en
byk aristokratik ve brokratik bozulma ve sendikalarn bu bo
zulmann ardndan gelen dnemde yaad paralanma; II. Dnya
Sava sonras dnemde ada sendikaclk olarak adlandrlan
ve savunulan uzlamac sendikaclk anlaynn ekilleniini bera
berinde getirmitir.
zellikle Avrupa sendikal hareketi iin, uzun mcadeleler so
nucunda kazanlan haklarn kapitalist devletin bir paras haline
getirilmesi, sendikalarn egemen sistemle btnlemelerine zemin
hazrlamtr. Btn bu gelimeler sonucunda, sendikal brokrasinin
de abalaryla, sendikal hareketin byk bir blm dzen ii bir
nitelik kazanarak, kapitalist sistem ile btnlemeyi temel politika
haline getirmitir.
Sendikalarn, ii-iveren ve devlet birlikteliini kurumsallatran
ibirliki korporatist yaplanmalarla dzen ii siyasetin aktif bir
paras haline gelmesini, kanlmaz olarak ii snfnn bamsz
siyasal mcadele hedeflerinden tamamen kopan bir yaklam be
nimsemesi izlemitir. Bu biimiyle yeni bir ynelime giren sendikalar,
pek ok lkede ii ve emekilerin baz ksa vadeli ve gndelik karlarn
gvence altna alma karlnda, sermaye snflannn ekonomik-siyasal
programlarna kitlesel destek sunmann aralan haline getirilmitir.
1970li yllarn ortalarnda balayan ve sendikalarn gndemini
oluturan bir baka konu, ii snfnn devrimci niteliini yitirdii'',
kapitalizmin kendini yeniledii gibi yaklamlar erevesinde
srdrlen ada sendikaclk tartmalar olmutur. Uzla
maclk ve sosyal diyalog kavramlarm merkeze alan bu anlaya
gre, redm aralarndaki deiim ve teknolojinin gelimesi,
retim ilikilerini etkilemi, bu nedenle eskisi gibi kaba gle
sorunlar zme devri kapanmtr.
Sendikalarn grevi atmalar krklemek deil, uzlamay,
diyalogu gelitirmek olmaldr. Son otuz yla damgasn vuran bu
anlay, gerek dnyada ve gerekse Trkiyede ii snfnn ve sen
dikalarn pek ok noktada mcadeleden geriye dmesine neden
olmutur.
Sendikalarn, kapitalizmin kendisini atnn iddia edildii yeni
dnemde, sistem iindeki yerlerinin ne olaca sorununun
gndeme gelmesiyle birlikte, ii snf ve sosyalist harekederin
saflarndaki ayrma daha da belirginlemitir. Yllardr sendikalarn
birlik ve mcadele rgt deil sosyal diyalog rgt olmas
gerektiini savunan anlaylar, sendikalar glendirmemi, aksine
bu anlay benimseyen sendikalar kapitalizmin her kriziyle birlikte
zayflamlardr!
Genel olarak ifade etmek gerekirse sendikalarn nemli bir b
lm, 1950-1970 aras dnemde, zellikle gelimi kapitalist
lkelerde sermaye ile uzlama yoluna giderek, ii snfnn ksa
vadeli karlar uruna mcadeleci kimliklerini terk etmi, snf i
birliine dayal bir izgi izlemitir.
Kr oranlarnn artma eiliminde olduu, sosyal devlet uygu
lamasnn sorunsuz yrd yllarda sendikalar yksek cretler alabilmi,
iilerin sosyal haklarn geniletebilmitir. Ancak 1970 sonras dnemde
sermayenin ulusal ve uluslararas alanda balatt yeni saldrlarla, o dnem
elde edilen kazanmlann byk bir blmnn geri alnabildii grlmtr.
Bu dnemden itibaren sendikal hareket ciddi bir gerileme iine
girmi, zellikle ii sendikalar byk oranlarda ye kayplan ile kar
karya kalmtr. Bu durumu frsat bilen kimi ideologlar ise, artk
sendikalara elveda demenin zaman geldi yorumlan yapmaya balamtr.
Trkiyede ii snf mcadelesi
Osmanl mparatorluunun bakenti olan stanbulda younlaan
ve ou, ordunun gereksinimlerini karlamaya ynelik retim yapan
fabrikalarda grlen ilk ii rgdenmeleri, Avrupada gelien ii
hareketinden ok sonra ortaya kmtr. Kukusun bu gecikmenin
eitli nedenleri vardr. Bu nedenlerin en nemlileri, lkenin zerinde
kurulduu corafyada yaayan insanlarn neredeyse tamamnn
topraa bal olmas, feodal retim ilikilerinin fazla deiiklie u
ramadan uzun sre devam etmesidir.
Osmanl devleti, zellikle son yllarnda, Avrupa devlederiyle
ekonomik ve siyasal alanda sk ilikilere sahip olmasna karn
lkede kapitalizm, nfusun byk lde topraa baml olmas
ve feodal bir yap zerinde kurulmu olmas nedeniyle dier Avrupa
lkelerinden ok daha ge gelimeye balamtr. Bu geri kaln
nedenini, lkenin kendisine zg ekonomik, toplumsal koullar
ve siyasal yapsna balamak mmkndr. Devletin temel gelir
kayna, yzyllar boyunca hep savalar ve sava sonras elde edilen
ganimeder olmu, bu nedenle kapitalist anlamda ekonomiye ve
retime gereken nem verilmemitir.
Kapitalizm, Osmanl topraklarnda 19. yzyln ortalarndan
itibaren gelimeye balamtr. Yaplan demiryollan, limanlar, maden
ocaklar gibi kurulular ileten Batk kapitalistler, fabrikalar
iletmek iin gerekli emek ihtiyacn, uzun sre topraksz kyller
ve kapitalist gelime sonucu isiz kalan zanaatlardan karlamtr.
i snfnn oluumuna yol aan ve kapitalist sanayinin cretli
emek ihtiyacn karlayan kaynaklar, geleneksel retim yaplarnn
zlmesiyle retim aralarn kaybetmi olan zanaatkrlar ve
eitli nedenlerle topraklarndan kopup kente gelen kyllerden
olumutur.
Batdaki ii snfyla Trkiyedeki ii snfnn oluum aamasnda
nemli farklar vardr. Batda Sanayi Devrimi yaanrken gerekli
igc serilerin modern bir snfa dntrlmesiyle gereklemitir.
Bu dnmn nemli belirleyenlerinden birisi, zgr kleler
olarak adlandrlan serilerin iilemesidir. Toprakta alan serf,
topra brakp kente gittiinde artk geri dnecek bir yeri kalmamtr.
Bu durum kapitalizmin ii snfn acmaszca smrmesinde
nemli bir etken olmutur.
Topraa geri dnemeyen ve modern ii snfna dhil olan yeni
ii kua kendisine yneltilen saldrlara kar rgtlenmi, sendi
kalarn kurmutur. Bunda artk asl olan iilerin modern bir snf
olarak emek gcnden baka sunacak bir eyinin olmay ve
hayatn srdrebilmek iin bir ite almak zorunda olmasdr.
Oysa Trkiyedeki ii snfnn ncl olan kylln nemli bir
blm, genellikle yaamn srdrebilecek kk de olsa bir tarm
arazisine ya da orman kyls olarak belli bir orman arazisine
sahip olmutur. Batdaki ii snfn oluturan kyllkten farkl
olarak ortaya kan bu durum, Trkiyede ii snfnn oluum
sreci ve snf bilincinin gelimesi asndan nemli bir farkllk
olarak ortaya kmtr (Makal, 1997).
Osmanl devletinin ekonomik, siyasal ve kltrel alanlarda ge
limesini byk lde geciktiren ve lkenin iinde bulunduu
feodalizm koullarndan daha ileri bir dzen olan kapitalizme ge
mesini gletiren baka faktrler de vardr. zellikle lkede uzun
yllar egemen olan askeri feodal sistem ve din ideolojisine gre
olumu olan kat teokratik yap, lke ynetiminde arl olan
ekonomik, toplumsal ve siyasal kurumlarn olumasnda balca
unsurdur. Oysa Avrupa devlederi bu deiimleri OsmanlIdan ok
nceleri yaam ve kapitalist dzene ok daha nce gemitir.
Osmanl devleti toplumlarn tarihsel gelime yasalarnn dnda
kalmam, ge de olsa kapitalist sisteme geme ynnde ilerlemitir.
nk toplumlarn gelime yasas, bir toplumdaki retim ilikilerinin,
toplumsal ekonomik yapnn ve bunlara bal olarak meydana
gelen feodal sistemin hi deimeden kalmasn olanaksz klmaktadr.
 Tarihsel gelimenin zorunlu bir sonucu olarak Osmanl feodalizmi
dier ekonomik-siyasal faktrlerin de etkisiyle byk bir deiime
uram ve daha ileri bir toplumsal ekonomik dzen olan kapitalizme
gei sreci 19. yzyln ortalarndan itibaren balamtr. Osmanlda
kapitalizmin yeterince geliememesi, henz yeni oluma aamasnda
olan ii snfnn eylemlerinde en nemli elerden birisi olan snf
bilincinin gelimesini uzun sre engellemitir.

TuRti'fEte DNM VAROLUU 4835 il U NDAIIK.FABRKA

Ol ANFESHAN&NN ICUfcUlUULe BASlAR.&A&ASONRAtA
Rl HATE2<AHLAW,iPERUC>0k:UMAFABRKALARI
TE GlBAL'iA, MACNjtiBMR'toLU ,DERi TTtN 6 * 2
\HANE 6 .TMCLERALAteAK.C'-ERSA'/lCA06 AtMA
VA BANLADILAR.

Osmanl mparatorluunda ilk fabrika 1835 ylnda fes retimi

iin kurulan Feshanedir. Yllar iinde hal ve ipekli dokuma
fabrikalar kurulmu, bunu tersane, maden, demiryollar, deri, ttn
ve gazhane iletmeleri izlemitir. Osmanlda ticaret ve sanayi retimi
byk lde gayrimslimlerin ynetimi ve denetimi alanda ger
eklemitir.
Kapitalizminin lkeye girmesinden sonra, demiryollarnn yapm
hzlanm, maden ocaklar iletilmeye balanm, yeni sanayi
kurulular alarak ii snf saysal olarak artmaya balamtr.
Ancak tm bu gelimelerin byk lde yabanclarn denetiminde
gereklemesi, smrgeletirilmi bir devletin, iinde bulunulan
dnemin en nemli aelliklerinden birisi olan uluslama ve
ulusal sanayinin kurulmas aamasna gemesini uzun sre engel
lemitir. Kapitalizm, kapitalist ilikilerin yava da olsa gelimesine
yol am, ancak ulusal sanayinin kurulmasna imkn vermemitir.
Osmanl Imparatorluunun son dnemlerinde ii hareketi ze
rinde etkili olan unsurlarn nemli bir blm, 1789 Fransz Dev-
rimiyle birlikte Avrupada canllk kazanan eitlik, zgrlk, kardelik
taleplerine dayal demokratik dnce ve oluumlarn bir yansmas
olarak ortaya kmtr. Batda bu ynde gelimeler yaanrken,
Trkiyede ii hareketinin ilk kprdanlan kendisini gstermeye
balamtr.
19. yzyl sonu ve 20. yzyl balarnda younlaan ii hareketi,
zellikle yaanan grevlerle birlikte daha sonralar sendikalamann
temelini oluturacak bir dnemin balangc niteliindedir. Osmanl
iileri ilk kez 1860l yllarda, sendika benzeri rgdlkler olarak
eitli ii dernekleri kurmutur. Ancak bunlar, Avrupada olduu
gibi sendikadan ok ii yardmlama sandklan biiminde ortaya
kmtr.
Yaplan demiryollar, limanlar, maden ocaklar vb. kurulular
ileten Batl kapitalisder, fabrikalar iletmek iin gerekli emek
ihtiyacn, topraksz kyller ve kapitalist gelime sonucu isiz kalan
zanaatlardan karlamtr. Trkiye ii snfnn ilk ekirdeini de
miryolu iileri oluturmutur. Yabanc irkedere ait demiryollarnn
yapmnda ve korunmasnda alan ilk iiler, lke iin o zamanda
yepyeni bir varlk olarak ortaya kmtr.
Maden ocaklarnda, silah yapmnda, atlyelerde pek ok iinin
almaya balamasyla birlikte, Trkiye ii snfnn douu ve
geliimi serveninin balad grlmtr. Yan kyl niteliinde
olan, topraklanndan tam anlamyla kopmayan pek ok ii, yln
belli dnemlerinde kendi kylerinde, belli dnemlerinde ise maden
ocaklan, demiryollan ve dier kapitalist iletmelerde almtr.
 Osmanlda iilere uzun yllar Amele denmi ve ilk ii rgden-
meleri Amele adyla kurulmutur21. 1866 ylnda kurulan Amelperver
Cemiyeti bu yardmlama derneklerinden birisidir. Osmanlda ilk
grev 1863 ylnda Zonguldak kmr madeni iileri tarafndan ya
plmtr. Bugnk anlamyla ii kavram Trkiyede ancak 19.
yzyln ikinci yansndan sonra kullanlmaya balanmtr. ilerle
iverenler arasndaki, cret ve alma koullaryla ilgili ilk anlamazlklar
da ayn dnemde meydana gelmitir (imanov, 1985).

19.yzylda Ko^lu maden ocanda alan maden iileri (Zonguldak)

Sendikalarn kurulmasn mmkn klan sanayileme sreci, az
gelimi ve smrgeletirilmi lkelerde gelimi kapitalist lkelere
gre ok ge balamtr. Kukusuz bu durumun pek ok ekonomik
siyasal nedeni vardr. Ge sanayileme, sadece ekonominin bir
dnya sistemi olan kapitalizme eklemlenmesini geciktirmemi, ayn
zamanda toplumsal-siyasal gelimenin dier Avrupa lkelerinin ge
risinde kalmasnn da en nemli nedenini oluturmutur.

21 Arapa amel, yani i kelimesinden tretilen amele; ii, rgat anlamnda kullanl
maktadr. 19. yzyln ikinci yarma kadar, ounlukla inaat, tarm ve madencilik
alanlarnda younlaan igcne genel olarak amele denmi, 19. yzyln ikinci
yansndan itibaren daha ok ar ilerde alan vasfsz iiler amele olarak adlandrlmtr.
 Osmanlda kurulan snfsal nitelikli ilk ii rgdenmesi 1894
ylnda stanbulda Tophane fabrikalarnda alan iilerce gizli
olarak kurulan Osmanh Amele Cemiyetidir. Osmanl Amele Cemiyetinin
bu dnemde kurulan dier sendikal rgdenmelerden en nemli
fark Paris ii snfnn mcadelesini rnek almas ve II. Abdlhamit
dneminin ar bask koullarnda mcadeleyi rgdemeye almasdr.
Cemiyet kurucular, bir taraftan iilerin ekonomik mcadelelerini
rgderken, dier taraftan da illegal alanda siyasal faaliyeti rgdemeye
almlardr.
iler arasnda Komnist Manifestodaki dnceleri yaymaya
alan cemiyet ye ve yneticilerinin, ayn zamanda tm iileri pa
diahn baskc ynetimini devirmeye armas o dnem koullan
dikkate alnrsa ok nemli ve ileri bir gelimedir. ncekilerle k
yaslandnda yap olarak daha fazla sendikay andran ve sendikalarn
doasnda var olan siyasal talepleri, dnemin koullar erevesinde
hayata geirmeye alan bu rgt, varln sadece bir yl srdre
bilmitir. Cemiyet, ynetici ve yelerinin cemiyetin sendikal ve
siyasal rgdenme faaliyetieri nedeniyle tutuklanp 7-8 yl hapse
mahkm edilmeleri ve srgne gnderilmeleriyle ortadan kalkmtr.
Ancak yneticilerin pek ou srgnden kap stanbula dnm
ve iiler arasndaki faaliyederine illegal olarak devam etmitir.
1908 ylnda II. Merutiyet ilan edilince, ksmi bir zgrlk
ortam olumutur. Padiahn yetkilerini snrlam, siyasi parti ve
ii rgderinin kurulmasna izin verilmitir. Yaplan reformlar,
ksa bir sreyi kapsasa da, lkenin siyasal ve sosyal hayatna belli bir
canllk getirmitir.
Bu dnemin, ksa srse de bir zgrlk ortam yaratmas,
ekonomik ve siyasal adan gelimenin nn amakla birlikte,
lkedeki ii snf hareketinin ve sosyalist hareketin ilerlemesine de
olumlu etkilerde bulunmutur. 1908 sonrasnda grevlerin hzla
artmas ve yaygnlamas nedeniyle 1909 ylnda Tatil-i Efgal Kanunu
karlm ve grev yapmak yasaklanmtr.
 1908 ylnda II. Merutiyetin ilan ile birlikte otuz yllk bask
dnemi sona ermi, sendikalar ve siyasal harekeder iin gemie
gre ok daha zgr bir atmosfer olumutur. 1908 sonrasnda
oluan yeni siyasal durum sosyalist hareketin de geliip ilerlemesi
iin elverili koullar yaratmtr. Bu ksa sre iinde az sayda
sosyalist eilimli rgder kurulmutur. Oysa o gne kadar, basma
ynelik sansr nedeniyle, gazetelerde sosyalist kelimesinin gemesi
bile yasaklanmtr. Ayn dnemde zellikle ii eylemlerini ve
grevleri haber yapan ilk sosyalist ii gazeteleri kmaya balamtr.
Bu gazetelerin snrllklarna ramen, sosyalist dncenin iiler
arasnda yaylmasnda, ii snfnn rgtlenmesinde, grevlerin hz
kazanmasnda ve ii snf hareketinin gelimesinde byk katklar
olmutur.
II. Merutiyetle birlikte ii rgdenmeleri hem nicelik hem de
nitelik olarak farkllklar gstermeye balamtr. Saysal olarak artan
grevler, niteliksel olarak da srekli hale gelmitir. Kukusuz bu
durumda eitli ekonomik-sosyal faktrlerin etkisini grmek mm
kndr. Osmanlda sz konusu dnem itibariyle, ilk ii rgden-
melerinin kurulduu yllara gre sanayileme, buna bal olarak da
ii saysnda belirli bir art gzlenmitir.
Genel olarak bakldnda, Osmanl dneminde sendikal rgt
lenmelerin olduka farkl zellikler gsterdiini sylemek mmkndr.
Bu zellikleri ana hadanyla ortaya koymak gerekirse; sendika nitelii
tayan, ama dernek erevesinde gerekletirilen rgtlenmeler ve
ii yardmlama kurulular erevesinde deerlendirilebilecek,
sendikal bir nitelik tamayan ve dernekler biiminde gerekletirilen
rgtlenmeler bulunmaktadr.
1910 ylnda Osmanl topraklan zerinde ilk sosyalist parti,
Hseyin Hilmi Bey (bilinen adyla tiraki Hilmi) tarafndan kurulan
Osmanl Sosyalist Frkasdr. Trkiye ii snfnn en nemli lider
lerinden birisi olan Mustafa Suphi, siyasal almalanna ilk kez
Osmanl Sosyalist Frkasnda (OSF) balamtr. Kurulmasyla

y&f/.
 birlikte parti iinde gr
ayrlklarnn ortaya kmas
nedeniyle uzun sre bir si
yasal btnlk gstereme-
mesine ramen, karlan ga
zete ve dergiler araclyla
sosyalist dncenin ii s
nf iinde propagandasnda
olduka etkili ve baarl ol
mutur.
OSF program Fransz
Sosyalist Partisinden esin
lenerek oluturulmu ve ksa
srede o dnemin koulla
rnda olduka etkili bir parti
haline gelmitir. OSFnin
OSFnin yayn orvam tirak halk iinde etkinliinin art
mas ve sendikalar iinde yrtt faaliyederin yaygnlamas,
dnemin valileri ve yerel yneticilerini rahatsz etmi ve partinin
kapatlmas iin dnemin hkmetine eitli bavurular yaplmtr.
Bu endieleri bahane eden dnemin hkmeti memleketin emniyet
ve asayii namna Osmanl Sosyalist Frkasm ve dier sosyalist
kulpleri kapatmitr.
I. Dnya Sava yllannda Trkiye ii ve sosyalist hareketi,
ttihat ve Terakki Frkas tarafndan bastrlmtr. Ancak sava
sonlarna doru, zellikle stanbulda ii ve sosyalist ad altnda
eitli partilerin kurulduu bilinmektedir. Ancak bunlar ok nemli
bir varlk gsterememi, dnemin siyasal-sosyal koullarnn da
etkisiyle zayf kalmtr. I. Dnya Savann sonunda, igal altndaki
stanbulda yeni baz sendikalarn kurulmaya baland grlmektedir.
Bu sendikalar zellikle igal yllarnda demiryollarnda, kent ii kara
ve deniz tamaclnda ciddi grevler gerekletirerek Kurtulu Sa-
vana byk destek vermilerdir. gal yllarnda yaplan hemen
hemen btn grevlerin ayn zamanda anti-emperyalist bir karakter
tadn sylemek mmkndr.

Cumhuriyet ncesi dnemde, Trkiye ii snf ve sendikal ha

reketinin kkeninde ounlukla sosyalist nitelikli harekederin etkisini
grmek mmkndr. Cumhuriyetin kurulmasndan birka yl
ncesine bakldnda bu durumu aka gzlemlemek mmkndr.
zellikle Ekim D evrimtnden sonraki dnemde gzlenen sendikal-
siyasal rgdenmelerin daha ok sosyalist temelde olduklar
sylenebilir. Bunlardan ilki, 1919-1923 yllan arasnda ksa bir sre
yaayan ve Hseyin Hilmi Bey tarafndan kurulan Trkiye Sosyalist
Frkasdr (TSF). Siyasi bir partiden ok, bir sendika gibi hareket
eden ve ngil2 sendikaclndan fazlasyla etkilenmi olan bu rgt,
II. Enternasyonalin reformcu izgisini benimsemi ve sendikalar
zerinde ksa bir dnem etkili olabilmitir.

s r ft.
 1919 ylnda, efik Hsn ve Ethem Nejat nderliinde kurulan
Trkiye i ve ifti Sosyalist Frkas (TSF), ii snfnn sendikal
rgdenmesinde ve sosyalist siyasal yneliin douunda nemli
bir ara olarak ortaya kmtr. Trkiyede bilimsel sosyalizmi
ideoloji olarak kabul eden ve Marksist-Leninist dnceleri kidelere
yaymay amalayan ilk siyasi parti Trkiye ii ve ifti Sosyalist
Frkasdt. 1919 ylnda tersane iilerinin kitlesel grevinden hemen
sonra TSF nclnde 2000 delegenin katlmyla yine sosyalist
nitelikli Trkiye i Derneinin kurulu kongresi yaplmtir. TSF,
ayn zamanda 1920 ylnda Bakde kurulan ve Trkiyede yasaklanan
Trkiye Komnist Frkasnn, ak-yasal partisi olarak faaliyet y
rtmtr.
Trkiye i ve ifti Sosyalist Frkasnn esas ekirdeini, Al
manyadan dnen Trk iileri meydana getirmitir. I. Dnya Sava
srasnda Almanyaya g eden bin kadar iinin byk ounluu,
orda devrimci ii ve sosyalist hareketle, Spartakisderin ayaklanmasna,
savaa kar yaplan ii gsterilerine katlm, Hamburgda Berlinde
barikadarda dvmtr. Bu iiler, Trkiyeye dndklerinde
Trkiye i ve ifti Sosyalist Frkasna girmilerdir (imanov,
1985).
stanbul, igal altna alndktan sonra ard arkas kesilmeyen,
eitli ikollarna yaylan grevlere sahne olmutur. 1919da Osmanl
Sosyalist Frkasndan Hseyin Hilminin evresinde rgtienen
tramvay iileri, ardndan reji iileri, 13 Temmuz 1919da Hisar
iskelesi ve Ekimde Kasmpaa tersanesi iileri ii brakmtr. Yine
bu dnemde ok sayda ii cemiyeti ve birlii kurulmaya balanmtr.
Bunlardan bazlan Kasmpaa Seyr-i Setain Amelesi Cemiyeti, Tramvay
irketi Amele Cemiyeti, Beynelmilel Den^ iileri itti hadin. 1920de s
tanbulda grevler daha da younlamor.
17 Nisanda, Rum ve Fransz gazeteleri mrettiplerinin grevi
balad. 23 Nisan da tnel iileri greve gitmitir. 10 Maysta greve
giden tramvay iileriyse, 6 Hazirana kadar srdrdkleri direnilerini
baaryla sonulandrmlardr. Ardndan Kazlemedeki deri
iilerinin yzde 90 grev yapmtr.
Tersane iilerinin grevini 24 Temmuzda Deniz Maden Kmr
Cemiyeti iilerinin grevi ve irket-i Hayriye iilerinin grevi
izlemitir. 13 Ekimde de ark Demiryollar iilerinin grevi gerek
lemi, 1921de ise, irket-i Hayriye, Seyr-i Sefain, Hali daresi
lsnde alan gemiciler ile deniz yollan ve tramvay irketi iileri
1 Mays kutiamalanna katlarak o gn almadklarndan tr, bir
gnlk grev yapmlardr. 1922ye gelindiinde Trkiye Sosyalist
Frkasndan ayrlan tramvay iilerinin kurduu Mstakil Sosyalist
Frkas snr olmayan alma sresinin gnde 8 saade snrlandrl
masn, dinlenme sresininse haftada 23 saat olmasn nermitir.
1923 ylnda cumhuriyetin ilamndan sonra iilerin ekonomik ve
siyasi rgderi sk sk eitli bahanelerle engellenmeye allmtr.
Trkiyede ii hareketinin tarihine bakldnda stanbulun ii
eylemleri ve ii rgdenmesi bakmndan her zaman merkezi bir
konumda olduu grlmtr. Bunda kentin ayn zamanda lkenin
en nemli ekonomik merkezi olmasnn, sanayinin stanbul ve ev
resinde younlamasnn, ii saysnn fazlalnn ve 100 yl akn
bir ii hareketine sahip olmasmn byk etkisi vardr.
Cumhuriyetin ilk yllarnda ii hareketi
Osmanl Devleti ile cumhuriyet Trkiyesi arasndaki geiin
zellikle devlet yaps ve ekonomik-toplumsal sistem asndan bir
sreklilie sahip olduunu sylemek mmkn deildir. Ekonomik
ve siyasal adan iki toplum arasnda zellikle niteliksel bir kopuun
olduu grmek mmkndr. Cumhuriyete gei, siyasal anlamda
byk bir deiime tekabl etmektedir.
Teokratik, monarik bir yapdan cumhuriyete gei srecini,
zellikle bu deiimin getirdii kurumlar ve sonulan ile birlikte
dnldnde, radikal bir rejim deiiklii olarak nitelemek mm
kndr. Ancak dier taraftan II. Merutiyet sonras dnem ile
cumhuriyetin ilk yllar arasnda bir benzerlik gzlemlemek mm
kndr. Bu dnemde zellikle grev hakk konusunda baz dzenle
meler yaplm olmasna karn, hem hukuki hem de fiili anlamda
ii rgdenmeleri ve grevler uzun sre yasaklanmtr. Nitekim
cumhuriyetin ilk yllannda benimsenen mtiyazsz snfsz kaynam
bir kdeyiz slogan ve Trkn Trk smrmeyecei anlay,
ayr bir snf olarak rgtienmenin, ii snfnn hak ve karlar
iin mcadele etmesinin nndeki en nemli engellerden birisini
oluturmutur.

1930luyllarda stanbulda birfabrikadaki iiler

Cumhuriyetin ilk yllarndan itibaren Trkiye toplumunun snfsz
olduu ya da snflarn karlarnn elimedii ynnde bir dncenin
egemen olduu sylenebilir. Ancak bu dncenin lkenin iinde
bulunduu somut durumun ifadesinden ok, bal bana yeni bir
toplum tasarmndan kaynaklandn, ancak gerekte Trkiye Cum-
huriyetinin, bandan itibaren nicelik olarak zayf da olsa farkl
snflar zerinde ina edildiini sylemek mmkndr.
 Toplumsal yaamn yeniden dzenlenmeye baland, lkenin
kalknma atlmlanna hazrland, bir anlamda yeniden ina edildii
cumhuriyetin ilk yllarnda, 1924 ylnda Amele Teali CemiyeA (i
Yardmlama Dernei) kurulmutur. ats altnda birden ok
sendika bulunan Amele Teali Cemiyetinin 1925 yl balarnda ye
says 30 bini amtr. 1927 ylnn 1 Maysnda 2000e yakn ii i
brakm ve cemiyet binasnda toplanarak 1 Mays cokuyla
kudamtr. 1927nin sonlarnda Amele Teali Cemiyeti yasad
bulunarak kapatlmtr. 150 etkin sendika yesi ve cemiyetin
ynetim kurulu yeleri tutuklanm, cemiyet binasna el konmutur.
Amele Teali Cemiyetinin datlmasnn ardndan, yllarca iilerin
sendikal-siyasal rgdenmesine frsat verilmemi, bu ynde yaplan
giriimler de baarszlkla sonulanmtr (Ikl, 1990; Makal,
1999).
1936 ylnda Trkiyede, rgdenmeyi ve toplu szleme hakkn
iermeyen ve grevi yasaklayan 3008 sayl ilk i yasas karlmtr.
lk kez ii mmessillii (temsilcilii) uygulamasn getiren yasada
iilere ynelik herhangi bir gvenceden bahsetmek mmkn
deildir. II. Dnya Sava'nn srd 1939-1945 yllarnda iiler
ve ii eylemleri zerindeki basklar daha da younlatrlm, bu
dnemde alma sreleri 14 saate karlrken zorunlu altrma
(angarya) uygulamalan yaygnlatrlmtr.
1946 sonras ii hareketi
1938 ylnda karlan Cemiyeder Kanunu ile snf esasna dayal
cemiyet kurmak yasaklanm ve 1946 ylnda bu yasak kaldrlana
kadar sendikal harekette herhangi bir canllk yaanmamtr. 1946
ylnda ok partili yaama geile birlikte bu yasak kalkm ve yerel
dzeyde ok sayda sendika kurulmaya balanmtr. 1946 ylnda o
kadar ok sendika kurulmutur ki 1946 sendikacl eklinde bir
deyim olumutur. Bu dnemde iki nemli siyasi parti kurulmutur.
Bu partilerden birisi Trkiye Sosyalist Partisi (TSP), dieri Trkiye
Sosyalist Emeki ve Kyl Partisid ir (TSEKP). Bu iki parti kendi
izgilerine yakn ok sayda sendika kurdurarak ii snf iinde
alma yrtmeye ve taraftar kazanmaya almlardr22. Bu
faaliyederi nedeniyle kurulmalarndan henz 7 ay gemesine ramen
her iki parti de dnemin hkmeti tarafndan kapatlmtr23.

TSEKPnin Sendika" gazetesi TSPnin Giin"gazetesi

1947de karlan 5018 Sayl Sendikalar Kanunu, grevi ve toplu

szlemeyi yasaklam, sendikal alana ynelik pek ok ksdama ge
tirmitir. Ayn dnemde sendikalaan iilere basklar artm, bu
bask ortamndan iiler genel olarak iyeri dzeyinde rgdenerek
ve bu rgtlenmelerini giderek blgesel dzeyde genileterek kur
tulmaya balamtr. Bu dnemde Trkiye topraklarnda yllardr
oluturulan, zellikle sendikal ve siyasal rgtlenmeleri hedef alan

22 TSP grlerini yaymak amacyla Gerek, Gn gibi gazeteler karrken, TSEKPnin

yayn organlar Yn, Baak, Sz, Havadis ve Sendika gibi gazete ve dergilerdir.
23 Aralk 1946'da skynetim, komnistlerin memleket iinde itimai bir zmrenin dierleri
zerindeki tahakkmn tesis ve mevcut iktisadi ve itimai nizamlar bozmaya alan
Trkiye Sosyalist Emeki ve Kyl Partisi ile Trkiye Sosyalist Partisi ve bunlardan direktif
alan sendikalarn kapatlmasna karar vermitir (Slker, 1976).

y^ f/ .
otoriter ortama paralel olarak yaplan hukuki dzenlemeler,
sendikalarn serbeste faaliyet yrtmesini byk lde engellemitir.
CHP, 1946da kurduu i Brosu ile ii snfndan ve snf
mcadelesinden kopuk sendika liderleri yetitirmeyi ve eitli ara
ve yntemlerle kendisine bal bir sendikaclk hareketi oluturmay
amalamtr. Bu dnemde iilerin grev hakk istemesinin baz
sendikaclar tarafndan aka knanm olmas dikkat ekicidir.
ktidarn ii isteklerine kaytsz kalmas ve tabandan gelen basklar
sonucu sendikalar, glenen ve iktidara yaklaan Demokrat Partiyi
desteklemeye balamtr. Demokrat Parti (DP), 1949 ylnda
hazrlad program hedeflerinde sendikalara grev hakkn vereceini
savunmu, bylece iilerin ve sendikalarn desteini byk lde
almtr. Fakat DP, iktidara geldiinde hkmet programndaki
grev hakk tasarsn, mecliste ksa sre tarttktan sonra rafa kal
drmtr (Ikl, 1990; Makal, 1999).
II. Dnya Sava sonras dnemde, dnyann kapitalist-sosyalist
olmak zere iki kampa ayrlmas en somut etkilerini sendikalar ve
sendikal harekeder zerinde gstermitir. Yine bu dnemde Marshall
yardmlar erevesinde ABDnin Trkiye ile gelitirdii ilikiler,
dorudan Trkiye sendikal hareketine de yansm, bu dnemden
itibaren Trkiye sendikal hareketinde ABD etkisi kendisini, hem
ekonomik hem de siyasal ve ideolojik anlamda gstermeye bala
mtr.
Trkiyede ilk sendikalar 1946dan sonra kurulmaya balanmtr.
Trkiye sendikal hareketi asndan sendikal rgdenmede meydana
gelen en nemli gelimelerden birisi ise 1952 ylnda Trkiye i
Sendikalar Konfederasyonunun (Trk-) kurulmasdr. Uzun bir
srecin ve son derece karmak etmenlerin etkisiyle kurulan Trk-
, ABDnin de etkisiyle, ilerleyen yllarda sendikal harekete
milliyeti ve anti-komnist bir karakter kazandrmada nemli
bir rol oynamtr. Trk-in kurulmasnda ABD etkisi son derece
gldr. Bu durumun en somut rnei Trk- ile ABD sendikalarnn
arasndaki mali yardm anlamalar ve eitim iin ABDye gnde
rilmesine ilikin olarak yaplan programlardr. 1952-1960 yllar
aras dnemde Trk-e yklenen grev, sendikal rgdenmeden
ok komnizme kar mcadele ve milli bir sendika yaratmak
olmutur.

Tiirk-lin Ankara landoan'dayapt Komnizmi Knama" mitingi.

Bu dnemde sendikalarn politikas, Amerikan sendikaclnn

temel slogan olan partilerst sendikaclk olarak belirginlemitir.
Dnemin sendikaclar, sendikalar sadece iktidarla uyumlu birer
dernek haline getirmekle kalmam, ayn zamanda ABDnin
Trkiye gibi lkelerde oluturmaya alt cret bilincine dayal
sendikaclk anlaym yerletirmeye almtr. ABD, zellikle II.
Dnya Sava sonras dnemde tm dnya sendikal hareketini
kontrol altnda tutmak iin, pek ok sendikaya eitim ve mali
yardmda bulunarak, sendikalar hem organik olarak hem de
ideolojik olarak kendisine balama siyasetini benimsemitir.
1950li yllarn ortalarndan itibaren DP iktidan, bir taraftan sen
dikalarn en temel faaliyederini siyaset olarak niteleyip yasaklarken,
dier taraftan sendikalan kendi izgisinde siyasallatrma faaliyetlerini
srdrmtr. Sendikalar da siyasal iktidarlarn gr ve tercihlerine
ters dmeyen tutum ve eylemler iinde bulunmaya balam, siyasal
iktidar karsna alarak mcadele etmek isteyen sendikalar, siyasede
uramakla sulanarak kapanlm ve yneticileri tutuklanmtr. Bu
bask ynetimi sadece iiler ve sendikalarna kar olmam,
toplumun tm kesimlerinin en kk demokratik talepleri lke
menfaaderi gerei iddede basnlmtr.
1960 sonras dnem
Trkiye tarihinde 1960 sonras dnem gerek siyasal tarih ve
gerekse sendikal-siyasal mcadeleler asndan nemli deneyimlerin,
baar ve baanszlklann yaand bir dnem olarak bilinmektedir.
Yaklak krk yl, bask altnda tutulan, en nemli ilevlerini yerine
getiremeyen, neredeyse birer dernek haline getirilmeye allan
sendikalar iin bu dnem alan yllar olarak nitelendirilir. Bu yllar
sadece ii hareketinin ve onlarn sendikalarnn gelimesini
salamam, retmenlerin, kyllerin ve geni genlik kesimlerinin
rgtlenmesinde ve mcadelesinde de byk bir sramann
yaand bir dnem olarak ortaya kmtir.
1960tan sonra Trkiye kapitalizmi yeni bir gelime dnemine
girmitir. Ayn yllar dnya apnda ii harekederinin ve snf mca
delesinin srekli olarak ykseldii, demokratik lkelerde ii snfnn
demokratik rgdenme gcnn artt, dnya apnda ulusal
kurtulu harekederinin byk baan kazand yllardr. Trkiyede
1960 sonras yaanan gelimeler, byk lde sanayilemenin ve
onun ekonomik-sosyal etkilerinin bir sonucu olarak gelimitir.
Byk kendere doru balayan g, insanlarn yaam standardannda
meydana gelen deiiklikler, siyasal alanda yaanan deiimler, artk
kapitalizmin gerek ekonomik ve gerekse toplumsal anlamda Trkiye
topraklarnda daha derinlere kk salmaya baladnn birer gstergesi
olmutur.
1961 yl, ii haklan konusunda yasal dzenlemelerin yaplmasnn
talep edilmesinin yan sra, iten atmalar ve dk cretier nedeniyle
iilerin protesto eylemleri ve sessiz yryler yapmaya balad,
ii hareketinin siyasallama sinyalleri verdii yllar olmutur.
Nitekim 1961 ylnda, Trkiye siyasi tarihi asndan nemli bir
gelime yaanmtr. 13 ubat 1961de, Trk- e bal sendikalardan
12 sendikacnn abalaryla Trkiye ffi Partisi (TP) kurulmutur.
TPin sendikaclar tarafndan kurulmasnda, Trkiyede 1946dan
itibaren benimsenen ve ABD etkisinde oluan siyaset d, par-
tilerst sendikacla duyulan tepki yatmaktadr.

Trkiye ii Partisi'nin (TIP) seim afifleri

TPin kurulmas, Trk- yneticilerini tedirgin etmi ve iilerin

bu partiye ye olarak Trk-in etki alan dna kaca endiesi
olumaya balamtr. i snfnn politikaya arln koymas so
rununu bir parti kurarak zmeye alan ve TP etrafnda birleerek
bu amac gerekletirmek isteyen sendikaclarla, partileme olgusunun
ii snfn bleceini ve gcn zayflatacan savunan Trk-
yneticileri arasndaki gr ayrlklar, bu iki kesimin birbirlerini
eletirmeleri ve hatta sulamalarna kadar varmtr (Ikl, 1990).
 Sarahane mitingi (31 Aralk 1961)
1961 Anayasasnda alanlar sendika kurabilir ifadesinin yer
almas, o zamana kadar sendika kurmalar yasak olan memurlar da
umudandrmtr. 1963 ylnda karlan 274 ve 275 sayl yasalar
iilere grev ve topluszleme hakk tanmtr. Anayasada herhangi
bir ksdama yaplmakszn, kanunla dzenleneceine iaret edilen
bu haklar, 1963 ylnda dzenlenen yasayla snrlanm ve birok
arta balanmtr. Grev ve toplu szleme hakk baz durumlarda
hi kullanlmayacak hale getirilmitir. Fakat her trl ksdamaya
ramen, iiler ve memurlar birok ekonomik ve sosyal taleplerini
siyasal iktidardan dilenerek deil, kendi glerine dayanarak almay
baarmlardr.
1961 Anayasasnda toplu szleme ve grev hakk tannm,
ancak bu haklarn bir yasayla dzenlenecei belirtilmitir. Yasal d
zenlemenin zamannda yaplmamas iiler arasnda huzursuzluk
yaratm ve ii hareketi kprdanmaya balamtr. 31 Aralk 1961de,
kamuoyu dikkatinin ii sorunlarna, grev ve toplu szleme
yasalarnn karlmasna ekilmesi iin 200 bin iinin katld Sa
rahane mitingi yaplmtr.
1963 ylnda grev ve toplu szlemenin yasal olarak dzenlenmedi^
bir dnemde, Maden- yesi iiler KAVEL Kablo Fabrikasnda

S-& /.
greve gitmitir. Bu grevin nedeni, sadece iyerindeki alma
koullarnn dzeltilmesi deil, toplu szleme ve grev kanununun
kmas iin kamuoyunda ses yaratmaktr. Sonuta kanun henz
kmam olmasna ramen iveren toplu szlemeyi imzalamak
zorunda kalmtr. Kavel direniinin, kamuoyunda geni yanklara
yol am olmas sonucu TBMM ilgili kanunu karmak zorunda
kalm, 274 sayl Sendikalar Kanunu ve 275 sayl Toplu
Szlemesi Grev ve Lokavt Kanunu, 24 Temmuz 1963 gn
karlarak yrrle girmitir.

Kavelgrevi (1963)

1961 Anayasa'sna dayanarak memurlarn da sendika kurma

hakk olmasna ramen 657 Sayl Devlet Memurlar Kanunu kana
kadar hibir memur sendikas kurulmam olmas dikkat ekicidir.
Trkiyede bilinen ilk memur sendikas 1965 ylnda Ankarada
kurulan Trkiye Devlet Bro Grevlileri Sendikas olmutur.
Ardndan ayn yl Trkiye retmenler Sendikas (TS) kurulmutur.
12 Mart 1971 ylna kadar ou az sayda yeye sahip 400n
zerinde memur sendikas kurulmutur. 12 Mart darbesinden sonra
yaplan anayasa deiiklii ile sendika kurma hakk sadece iilere
tannm ve tm memur sendikalar kapatlmtr.
 1971-1980 arasnda memurlar, genellikle dernek eklinde rgt
lenmi ve sendika kurma zgrl talebi bu dnemde balca
talepler arasnda yer almtr.
1965 ylnda yaplan genel seimler sonucunda TPin 15
milletvekili karmas, bir yandan da daha gvenli olarak Trk-
iinde muhalefet etmenin dayanaklann yaratmaya balamtr. Trk-
ile uzun zamandan bu yana var olan farkllklar (ABDye eitim
iin giden sendikaclar konusu, zellikle sosyalisdere kar kullanlan
partiler st politika anlay, ABDden alnan yardmlar vb.) bir
sre sonra TP kuran sendikaclar ile Trk- arasndaki ipleri
kopma noktasna getirmitir. Paabahe grevi ve bu greve kar
Trk- ynetiminin taknd tavr, Trk-ten kopu srecinin
hzlanmasn salamtr. Trk- ynetimine ramen grevin baz
sendikalar tarafndan desteklenmesi ve bundan sonraki grevlerde,
Trk-ten ayr olarak, Sendikalar Aras Dayanma Komitesinin
(SADA) kurulmas, Trk-ten kopua noktay koymu ve 13 ubat
1967 tarihinde DSK kurulmutur. Yaymlanan kurulu bildirisi u
ekilde sona ermektedir:
te biz devrimcilii, bugnk tutucu, gerici, ekonomik, sosyal
ve politik ilikilerin anayasa uyarnca deitirilmesi ve yukardan
beri zedediimiz ilkelerin hayata uygulanmas anlamna alyoruz.
Devrimcilik, hepimizin mlk sahibi olmasn ve uygarlk nimederinden
eite yararlanma olanan salayaca iin bizim sendikaclk al
malarmzn zn kapsayacaktr (aktaran een; 1973:119).
Trkiye i Partisi, sendikaclar tarafndan sendikal hareketi
glendirecei, ona siyasal destek salayaca iin kurulmutur.
Gelien ve her geen gn byyen TP hareketinin, 1965 seimle
rindeki baansnn verdii gle, bu siyasi gcn ayn bir konfederasyonu
yaataca dncesinin DSKin kuruluunda etkili olduu sylenebilir.
DSKin kuruluundan itibaren Trkiye ii snf, gerek sendikal
ve gerekse siyasal anlamda olduka hzl saylabilecek bir geliim
gstermitir.
 1967 snf hareketinin ileri atilimi iin kimi olumlu etkenlerin bir
araya geldii bir yl olmutur. Her eyden nce emeki snflarn
mcadelesi ve renci genlik hareketi belirli bir ykseli dnemi
yaamaktadr. Trk-in partiler st politikas ve snf ibirliki
politikasna grnte de olsa kar kan DSK, o dnemde ii
snf iin yeni bir mcadele alternatifi olarak grlmeye balanmtr
(Gndomu, 1992).

ungurlarfabrikas iileri bir eylem srasnda

1960l yllarn ikinci yansndan itibaren artan grevler ve fabrika

igalleri (Derby, Alpagut, Sungurlar fabrikalannda yaanan igaller
vd.) ile belirgin bir ivme kazanan ii hareketi, 15-16 Haziran
1970te bir adm daha ne karak, ii snfnn militan eylemlilii,
ii-sendika hareketinin bymesi ve glenmesinde nemli bir rol
oynamtr. Bu noktadan balayarak, ii snfnn o ana kadar ken
diliinden gelime gsteren karakteri ciddi bir srama yaamtr.
1967-1970 yllan arasnda DSK Trkiye ii snfnn dier top
lumsal muhalefet gleri ile byk lde birleebilmitir. Anti-
emperyalist mcadelenin ykseldii bu dnemde devrimci genlik
okul igalleri ve direnilerle, kyllk toprak igalleriyle, ii snf
ise grevleri ve fabrika igalleriyle en etkili dnemini yaamtr.
O dnem iktidarda olan Adalet Partisi, giderek glenen DSK
etkisiz hale getirmek iin ikolu barajn %10dan te bire ykseltmek
istemi ve DSK yelerinin bu dzenlemeye tepkisi ok sert
olmutur. Hazrlanan yasa tasarsnda iilerin sendikalara yeliinin
yannda sendikalarn, federasyonlarn ve konfederasyonlarn kurul
masna ilikin deiiklikler de nerilmitir. Sendikalarn kurulmas
aamasnda ayn ikolundaki sigortal iilerin 1/3nn yelii yan
sra, federasyonlarn kurulmasnda ayn ikolunda kurulmu en az
iki sendikann karan ve o ikolundaki sigortal iilerin en az
1/3nn yelii art getirilmitir. Konfederasyonlarn kurulmas
iin ise sendikalarn en az 1/3nn karan ve sendikal iilerin
1/3nn yelii ngrlmtr. Yasada aynca, sendika kuracak i
ilerin o ikolunda fiilen en az yl alm olmas koulu
getirilmitir. 15-16 Haziran 1970te Ankara, stanbul ve Kocaeli
merkezli olarak yaplan kidesel yry ve eylemler, Trkiyede
gerek sendikal mcadele, gerekse ii snfnn mcadele tarihi
asndan en st nokta olarak ifade edilmektedir24.
15-16 Haziran eylemlerine katlan ii saysnn fazlalnda,
baka sendikalardan ve sendikasz iilerden katlmlann youn ol
masnda ve o dnemdeki eylemlerin yaygnlamasnda, sendikalarn
gcn iyerlerinden almasnn nemi tartmasz derecede byk
olmutur. 15 Haziran gn, 115 iyeri ve 80 bin iiyle balayan, 16
Haziran gn 168 fabrika ve 150 bini akn iiyle devam eden 15-
16 Haziran direnii etkisini en ok, Trkiye ii snfnn kalbi
saylan stanbul ve zmitte gstermitir. stanbulda, Gebzede ve

24 15-16 Haziran eylemlerini yaratan koullarn banda, zellikle 1967 sonrasnda ok

sayda eylem ve direniin gerekletii fabrikalar, iyerleri ve ileri iilerin belirleyici
roln grmek mmkndr. yerlerini temel alan sendikal rgtlenme ve iyeri a
lmasnn yaygnl, iyeri temsilciliklerinin mcadelenin her aamasnda aktif olarak
yer almas, o dnemdeki eylem ve direnilerin baarl olmasnn en temel nedeni
olarak ortaya kmaktadr.
zmitteki fabrikalarda retim byk lde durmutur. Her tarafta
iiler eidi yryler, mitingler dzenlemi, kent merkezlerine
doru akmaya balamlardr. DSK ynetiminin bylesi bir karar
almamasna ramen iilerin kendi iradeleriyle kidesel olarak harekete
gemi olmas nemlidir.

15-16 Haziran olaylar (1970)

1970li yllarn balarndan itibaren sosyal demokrat sendikaclk
hareketinin gelimeye balamasyla birlikte 1966 ylndan itibaren
ortann solu anlayn benimseyen CHP, zellikle Blent Ecevitin
bakan olmasndan sonra, sendikal hareket zerinde etkili olmaya
balamtr. Ancak sosyal demokrat sendikaclarn Trk-te baarl
olamamalar, baz sendikalann aynlarak DSKe katlmasna neden
olmu ve DSK-CHP arasnda bu dnemden itibaren gelien
ilikiler, 1973 ve 1977 seimlerinde DSKin CHPyi desteklemesiyle
en st noktaya ulamtr.
Trkiyede 1 Mays kudamalan uzun yllar yasaklanmtr. 1926dan
sonra 1 Mays genellikle gizli olarak kudanmtr. Yasal olarak ilk 1
Mays, 1975 ylnda kapal bir salonda kudanrken, ilk kidesel 1
Mays, 1976 ylnda DSKin nclnde stanbul Taksimde kut
lanmtr. 1 Mays, 1977 ylnda Taksim Meydannda yaplan
kudamalar ok daha kidesel olmutur. 1 Majas 1977 mitinginde
500 bin kiinin Taksim Meydamn doldurmu olmas, 40 milyonluk
Trkiye nfusunun yansndan daha aznn kenderde yaad o d
nemin koullarnda nemli bir gelimedir. Kortejlerin alana girmesinin
ardndan dnemin DSK Bakam Kemal Trkler konumasm ta
mamlamak zereyken Taksimde byk bir katliam yaanmtr.
Sular daresinin zerindeki kontrgerilla grevlileri uzun namlulu
silahlarla kitienin zerine doru ate etmeye balam, bu ilk atein
ardndan, bir gn nceden Intercontinental Oteline nceden
yerlemi olan kiilerce kide yaylm ateine tutulmutur. Otelin ya
nndaki binalardan da srekli olarak ate edilmesi, bu katliamn
nceden planlanm, birtakm derin gler tarafndan yaplm
olduunu gstermitir.
Sular daresi binasnn zerinden kideye doru ate edenlerin
bir ksm yakalanarak yakndaki askeri birlie teslim edilmi, daha
sonra bu kiiler polisler tarafndan teslim alnm ama hibiri
mahkeme nne karlmamtr. Intercontinental Otelinden ate
eden tetikilerin de ellerini kollann sallayarak otelden aynlmalan, 1
Mays 1977 katliamnn kontrgerilla tarafndan gerekletirildiinin
ak kant olarak ortaya kmtr.
Katliamn amac, 1970li yllarda belirgin bir ykseli iine giren
ii-emeki hareketinin ve sosyalist hareketlerin ykseliini engellemek
olmutur. Bu amacn 1 Mays 1977de tam olarak baanlamam
olmas, sonraki srete kontrgerilla faaliyederinin daha geni bir
alanda yrtlmesini beraberinde getirmitir. Kontra faaliyeder
sa-sol atmas, Snni-Alevi atmas (Mara ve orum olaylan)
zerinden gelitirilmi ve btn bu olaylar 12 Eylle giden yolun
kilometre talar olmutur.
DSKin geliim izgisinin, 1970li yllarla birlikte, ykselen ken
diliinden smf hareketinin gerisine dt grlmtr. Bu
 durumun en nemli nedeni, ii snfn kendisi iin25snf yapacak
unsurun, ii snfnn kendi siyasi partisinin olmamas ve snf sen
dikacl izgisinin izlenmemesidir. Bu eksiklik, hi kuku yok ki, o
dnem sendikaclarn, sendika brokradannn sorumluluklarn
azaltc bir etken olarak deerlendirilemez.
1970li yllar, gerek sendikalarn ve sendikal mcadelenin gerekse
devrimci genlik mcadelesinin bask ve iddet uygulamalaryla
ezilmeye alld yllar olarak bilinmektedir. 1970li yllarn ortalarna
gelindiinde snf mcadelesinin daha da keskinletii, mcadelenin
taraflar arasndaki saflarn daha da nedetii grlmtr. Trkiye
sendikal hareketinin siyasallama srecine girdii bu yllarda, yllardr
tartma konusu olan partiler st politika ilkesi 1976 ylnda
Trk- tznden karlmtr. Ancak bu ilke tzkten karlm
olsa da, Trk- partilerst politika anlayn fiilen savunmaya
devam etmitir.
1960-1980 aras dnemde belirtilmesi gereken iki konfederatif
rgdenme daha bulunmaktadr. 23 Haziran 1970 tarihinde, snf
mcadelesini blmek amacyla Trkiye Milliyeti ii Sendikalar Kon
federasyonu (MSK) kurulmutur. MSK tek ve mecburi sendikaclk
anlayn benimseyen ve daha ok faist lkelerde grlen devlet
sendikacln savunan bir yapda ortaya kmtr. Ancak kendisinden
beklenenin aksine iiler iinde nemli bir baar salamas mmkn
olmamtr. 1975 yilnda Milliyeti Cephe hkmetinin kurulmasndan
sonra, devlet ve iveren destekli olarak baz iyerlerine girmeye
alm, ancak dnemin siyasal atmosferi iinde etkisi snrl ol
mutur.
MSK faaliyet yrtt dnemde, mcadeleci sendikaclar,
ii nderlerini, devrimci-yurtsever iileri ve snf mcadelesini

25 Kendisi iin snf olmann farkl dzeyleri vardr. i snfnn, yaad koullara bal
olarak, zaman iinde daha alt dzeylere geriledii grlmtr. Ama bir kez kendisi iin
snf olmusa, yani siyasallaabilmi, partileebilmi ise, artk kendiliinden snf dzeyine
inmesi gleir, lridyede ii snf mcadelesi, o dnemde bylesi bir gelime gsteremedii
iin sonraki dnemlerde greceli olarak gerileme yaamtr.
zorla sindirmek amacyla MHPnin yan kolu olarak rgtlenmi bir
konfederasyon olarak dikkat ekmitir. MSKin en bata gelen
grevi iileri rgtlemek deil, komnizme kar mcadele etmek"
olmutur. MSK sendikalarn milli ve tek tip olmasn ve tm
iilerin milliyeti sendikalara zorunlu ye saylmasn savunmasyla
n plana kmtr. Tm bunlarla birlikte MSK, snf mcadelesini
ve snflar aras kavgay deil, snflar aras ahenk ve ibirliine
dayanan siyasetini savunarak, sendika olmann temel zelliini
reddeden bir izgiyi benimsemitir. 12 Eyll 1980de faaliyeti dur
durulduunda MISKe bal sendikalara ye ii says sadece 22.000
dir. 1984 ylnda MSKin yeniden faaliyete gemesine izin verilse
de, tarihsel ilevini tamamlam olduu iin daha sonra herhangi
bir faaliyeti grlmemitir.
22 Ekim 1976 tarihinde Trkiye Hak ii Sendikalar Konfederasyonu
(HAK-) kurulmutur. Hak-in kurulu beyannamesinde; kon
federasyonun ii ve iverenin hakkn hak terazisinde tartarak,
korkmadan, ylmadan hakl olana hakkn teslim edecei belirtil
mektedir. Bir baka deyile; HAK- kendisine iilerle iverenler
arasnda bir hakem rol vermektedir. Milli Gvenlik Konseyi 15
Eyll 1980de HAK-in malvarln kontrol altna alm, 19 ubat
1981de ise malvarl ve faaliyeti serbest braklmtr. HAK-, 19-
20 Aralk 1981 tarihinde yaplan genel kurulunda 12 Eyll faist
ynetimini ak bir ekilde desteklediini ilan etmitir.
1960-1980 yllan aras, Trkiyede ii snf mcadelesinin gerek
sansal olarak, gerekse ii hareketi, rgtlenme ve mcadele gelenei
varatma bakmndan en nemli dnemi olarak deerlendirilmektedir.
Ancak ayn dnem gerek sivil ve gerekse resmi alardan gelitirilen
bask ve sindirme eylemlerinin en yksek boyutlarna ulat yllar
olmutur. Dolaysyla toplumun tm kesimlerini kapsayan kesin av-
nmalar zerinden artarak sren snf mcadelesi 1980 ylnda lke
tarihinin en nemli olaylarndan birisi olan 12 Eyll darbesiyle
birlikte ok daha zorlu ve sancl bir dneme girmitir.
1980 darbesi ve sonras
12 Eyll 1980de lke ynetimine el konularak parlamento,
siyasal partiler, sendikalar, demokratik kurulular sng zoruyla ka
patlm ve 1961 Anayasas askya alnmtr. Bu dnemde 1 mil
yondan fazla insan gzaltna alnm, binlerce insan ikenceden ge
irilmitir. 1980 darbesi, 1980 ncesi glenen sendikalar ve
sosyalist siyasal harekederi bir anlamda sindirme hedefi gtm
ve bu hedefi gerekletirmede bir lde baarl olmutur. 1980
askeri darbesi ile sendikal hareketteki gelimeler kesin bir ekilde
engellenmi, en kk kprdanmalar bile iddede bastrlmtr.
1960l yllarda balayan ve
Y ILD IR IM 19701 yllar boyunca tarihinde hi
BASKI
BTNYKTTASIKIYNCTM olmad kadar canl ve kidesel ey
HAN[DLD lemleri yaratan sendikalar ve siyasal
Ordu ynetime harekeder, 12 Eyll 1980 darbesi
ile byk bir darbe yemitir. 12
Eylle gelindiinde sendikalara
ye toplam ii says milyonun
zerindedir ve bu rakam, o zamanki
toplam igcnn yzde 20sine
denk dmektedir. Darbe sonras
Trk-I dndaki tm sendikalar
kapatlm ve malvarlklarna el ko
nulmutur. Trk-Iin faaliyederine
12 Eyll tarihli Hrriyet gazetesi devam etmesine izin verilmesi ze
rine o dnem Trk-in genel se
kreterliini yapan Sadk ide, 1983 ylna kadar alma Bakan
olarak grev yapmtr.
1980-1983 arasnda tm sendikal faaliyeder yasaklanm, youn
bir gzalt ve tutuklama furyas yaanmtr. 12 Eyll Anayasas ve
1983te yrrle giren 2821 sayl Sendikalar Kanunu ile sendikalarn
en temel faaliyetleri bile kat kurallara balanp bask altnda tutularak
sendikal hareketin yeniden glenmesi batan engellemek istenmitir.
1980 sonrasnda ilan edilen skynetim dneminde binlerce
sendikac, sendika yesi ve nc iiler gzaltna alnm, ikence
grm, yzlercesi tutuklanm, hapis cezalan almtr. rgtlenme
hakkna dorudan yasak ve kstlamalar yannda toplu szleme
hakkna kstlamalar getirilmi, grev yasaklan balamtr. Grev ya
saklanln kapsam, grevi sadece toplu szleme srecinin sonunda
gerekletirilen basit bir eylem biimi niteliine indirgeyerek geni
letilmitir. Hak grevi, genel grev yasaklanm, genel grev ans ya
plmas bile hapis cezasna balanmtr. Bu dnemin en byk
zellii, siyasete katlma aralanndan birisi haline gelen sendikalann
siyasal yaama katlmlannn kesin bir ekilde yasaklanmas, sendikal
faaliyetlerin yaplan dzenlemelerle sk bir denetime alnmasdr.
2821 sayl Sendikalar Kanunu ve 2822 sayl Toplu Szlemesi,
Grev ve Lokavt Kanunu, sendikalan birer meslek rgt haline in
dirgeyen ve en temel ilevlerini ksdayan yasaklar ve dzenlemeler
iermitir. Sendikalann en nemli ilevlerinden birisi olan grev
hakk byk lde yasaklanm, grev uygulamas, toplu szleme
sonras kacak uyumazlk sonras yaplan basit bir uyan eylemi ni
teliine dntrlmtr.
Trkiyede 1980 sonras dnemde ekonomik, toplumsal ve siyasal
alanlarda son derece kkl deiiklikler meydana gelmitir. Kendisini
toplumun en kk birimine kadar hissettiren bu deiiklikler,
gnlk yaamdan, sendikal ve siyasal srelere kadar tm alanlarda
derin izler brakmtr. Bu dnemin en nemli zellii iktidarlarn,
snf hareketini bastrmaya ve sindirmeye ilikin olarak gemi d
nemden hareketle olduka deneyim kazanm olmasdr. Bu deneyimin
ilk adm, anayasada sendikalann siyaset yasann net bir ekilde
belirlenmesiyle atlmtr.
1982 Anayasas ile sendikalann siyasi faaliyederine nemli snr
lamalar getirilmi, sendika ve konfederasyonlarn siyasi ama
gtmeleri, siyasi faaliyette bulunmalar, siyasi partilerle iliki kurmalan
ve ibirlii yapmalar, siyasi partileri desteklemeleri, siyasi partilerin
adn, amblemini ve iaretini kullanmalar yasaklanmtr. Bu
dzenleme ile yetinilmemi, sendikalarn dernek, meslek rgderi
ve vakflarla siyasi amala hareket etmeleri de engellenmitir26.

Cevizli TEKEL iilerinin vizite eylemi (14 Nisan 1989)

1980li yllarn ortalarndan itibaren 12 Eylln tm ezilen
snflar zerinde rmeye alt kafes paralanmaya allmtr.
lkeyi ve bir btn olarak tm toplum kesimlerini ilgilendiren yok-
sulama srecini en derinden hisseden iiler ve kamu emekileri
bu duruma daha fazla sessiz kalmayarak 1988 ve 1989 yllarnda
ekonomik-demokratik talepler dorultusunda yeniden harekedenmeye
balamtr. Bu harekedenmenin temelinde ise, 1980 sonrasnda
younlaan basklarn ve hak gasplarnn yaratt tepki bulunmaktadr.
Bu dnemi nemli klan bir dier zellik, iilerin yannda kamu

26 Sendikalara siyaset yasa getiren "Sendikal faaliyet" balkl anayasann 52. maddesi
23 Temmuz 1995 tarihli 4121 sayl yasa ile hukuken yrrlkten kaldrlmtr. An
cak sendikal yasaklar, Sendikalar Kanunundaki maddeler ve fiili uygulamalarla hl
devam etmektedir.
emekilerinin de arak snf mcadelesinin asli unsurlarndan birisi
olarak sendikal alanda arlm hissettirmeye balamasdr. 1989
yl kamu kesiminde grevlerin artti yllar olmutur. Trkiye ii
snf tarihine Bahar Eylemleri olarak geen bu dnem, uzun za
mandr ayr kulvarlarda mcadelelerini srdren ii ve kamu emek
ilerinin mcadelesini byk lde birletirici rol oynam ve lke
gndeminde uzun sre belirleyici olmutur.

Byk Zonguldak grevi veyry (1991)

1989 Bahar Eylemlerini izleyen byk Zonguldak grevi ve Ankara
yry, tam da ii snfi bitti, tarihin sonu geldi sylemlerinin
yaygnlati koullarda bir snfn kitlesel eylemleri olarak ortaya kmtr.
Zonguldaktaki Trkiye Takmr Kurumu (TTK) ve Maden Tetkik
ve Arama (MTA) iyerlerinde rgd olan Trk-e bal Genel Maden
iileri Sendikas (GMS) ile iveren arasnda 48 bin ii iin srdrlen
topluszleme grmelerinin uyumazlkla sonulanmas zerine grev
karan almtr.
Grev, 30 Kasm gn eitli siyasi partiler, meslek kurulular ve
kide rgderinin desteiyle balam, ZonguldaklIlar ilk gnnden
itibaren greve aktif bir biimde katlmlardr.
Hkmetin kamu aklann kapama gerekesiyle bu tr kamu i-
letmelerinin tasfiyesini ngrmesi, zelletirme politikalar ve genel
olarak ii cretleri konusundaki tutumu, Zonguldaktaki uyumazln
boyudann geniletmi ve o dnem kamuoyunda byk tartmalara
yol amtr. Savunduu ekonomik politikalar ve greve kar tutumu
nedeniyle Cumhurbakan Turgut zal bu mitinglerde iilerin
balca hedefi haline gelmitir. 4 Ocak 1991de balayan yrye
iilerle birlikte btn Zonguldak halk katlm, madencilerin
Ankara yry byk bir kidesellikle balamtr. Yry srasnda
Hrriyet gazetesinin manetten Adm adm geliyorlar! eklinde
haber yapmas, yryn ne kadar etkili olduunu grmek asndan
nemlidir. i snfnn bu mcadeleci tutumu, sadece ii hareketinin
somut haklan bakmndan snfa dayanaklar salamakla kalmam;
aydnlara, genlie ve geni halk kesimlerine, yeni bir moral, g ve
kararllk alamtr.
1991 sonrasnda ii eylemleri, kimi zaman toplu szlemelerle
balantl, kimi zaman zelletirmeyi engelleme amal, daha kk
apta da ii kymlarna kar ve sendikalama amal olarak
srmtr. zellikle de kamudaki TSler gndeme geldiinde
saylar yz binlerle ifade edilen ii kideleri Ankarada byk
gsteriler gerekletirmitir. 1990lann ikinci yansndan itibaren de
ii snfi hareketinin ikinci unsuru da zelletirmeye, taeronlatrmaya,
sendikaszlatrmaya, esnek almann yaygnlatnlmas gibi btn
bir snfa yneliksaldrlara kar mcadeleler olmutur. ilerin
zaman zaman iletmeleri igal etmeye varan eylemlere bavurduu
grlmektedir.
1980 sonras dnemde, ii snfi ve sendikal hareketin en kidesel,
en yaygn eylemleri ve grevleri 1990T1 yllarn ortalarnda gereklemitir.
Sadece 1995 ylnda yaanan grevler bunun en ak gstergesi
niteliindedir. Bu dnemde iiler ve kamu emekileri, hem sermaye
hkmederi zerinde bask oluturmu, hem de lke siyasetinin
gndemine yerlemitir. Ancak, ii snfi ve sendikal hareketin gcnn
neredeyse tamamn kullanmasna ramen, bata toplu szleme talepleri

S * ,.
olmak zere pek ok talep hkmetlere kabul ettirilememitir. Bunun bir
nedeni, snf mcadelesinin toplu szlemelerle istenen ekonomik
taleplerle snrl kalmas; bir dier nedeni ise sadece saylan simdi olan
sendikal iileri kapsamas, bideik bir snf hareketi yaranlamamasdr.

Btn lkelerin ileri!gelecek ellerimi%dedir birlein!"

iler, zelletirmenin, dk cret dayatmasnn, sosyal gvencesizliin,
eitim ve saln paral hale getirilmesinin, tanm rnleri taban fiyatlarnn
dk tutulmasnn, tanm ve hayvancln kertilmesinin hep ayn mer
kezlerden; arkasna uluslararas sermayeyi alan IMF, hkmeder ve byk
patronlar tarafndan belirlendiini ve uygulandn grmlerdir. Dahas,
Trkiye ii snfnn ileri kesimi; bu dnemde sadece Trkiyeli emekilerle
de deil, Yunanistandan Amerikaya, Gney Koreden Latin Amerikaya
kadar btn dnyann iileriyle ayn talepler iin mcadele ettiinin de
farkna varmaya balamtr.
Trkiyede ii ve sendika hareketinin geni kesimi bakmndan, siyasal
alanda kendilerine gven veren, somut zmn ne olduu konusunda
yeterli akla kavumalarn salayacak koullar getiimiz yllar iinde,
gittike belirginlemeye balam, bu dnemde, sendikal hareketin giderek
genileyen bir kesiminin siyasal araylan artarak devam etmitir.
1980li yllarn bitimiyle birlikte Trkiye ii snfi, gemi on yln da
telafisini arayan bir hesap sorma mcadelesi iine girmitir. Sonuta 12
Eyll ve ANAP iktidarlarnn, sendikacln fiilen tasfiyeye urad bir
ekonomik yap yaratma projesi, ii snfinn zaman zaman sessiz, zaman
zaman etkili ve ak direnmeleri sonucunda baanszla uramtr.
phesiz ortaya faizme ve sermayenin ii haklarna ynettii saldrya
kar rgtl ve aktan bir direnme tablosu kmamaktadr. Ancak 19801
yllarda ii snfinn sendikal hareket indeki tavrlarn tam bir teslimiyet
tablosu iinde resmetmek de ayn derecede yanltcdr (Boratav, 2005).
Trkiyede zellikle 1989 Bahar eylemliliklerinden gnmze kadar gelien
sendikal mcadele deneyimleri, sendikalar olmadan ve saylan srekli
artan iiler sendikalarda bir araya gelerek gtlenmeden, snf mcadelesinde
ileriye ynelik somut admlar atlmasnn mmkn olmadn pek ok
kez gstermitir. Trkiye, zellikle 1990l yllarda nemli kitle eylemlerine
sahne olmutur. Bu dnemde, zaman zaman da olsa, ii snfinn ana
kitlesi eyleme geebilmi, hatta bu srete sendika brokrasisinin devletle
en ok btnleen, en geri kesimleri bile harekete geirilebilmitir.
Trkiye ii snfi, son 20 yl iinde btn tarihinde grlenden ok
daha kidesel ve ok daha radikal ve siyaset yapmaya elverili taleplerle
harekete gemitir. Ama u da bir gerektir ki, btn bu eylemlerde,
1989-1991 ve 1994-1996 yllan arasndaki eylemleri bir yana brakrsak,
belirli bir istikrarn yakalanamam olduu grlmektedir. Zaman zaman
alevlenip kideselleen eylemler yaanrken, hemen ardndan uzun sessizlik
dnemlerine girildii grlmtr. Her sendikal eylem, adeta kendi bana
bir ama olarak ortaya kp sonra da bitebilmitir. i-sendika hareketinde
ortaya kan istikrarszlk, mcadelenin srekliliinin olmamas, snfin
kidesel olarak yeni elerinin ne kmasn zorlatrm, ii snfi mca
delesinin genilemesini ve glenmesini byk lde engellemitir.
Sonsz
Snfl toplumlarda, tm dier toplum kesimleri gibi, ii ve
emeki snflar, retim sreci iindeki yeri, retilen deerden aldklar
pay ve bu pay al biimleri, toplumsal snf konumlan, toplum
iindeki siyasal-toplumsal arlklar ve eilimleriyle, dier kesimlerden
(zellikle sermayeden) farkl bir snf meydana getirir. i ve
emeki snflarn rgdenmesi de bu farkllk zerinden, kendi top-
lumsal-snfsal zellikleri erevesinde gerekleir.
i ve emeki snflar iin rgdenmeler, ekonomik-demokratik
hak ve karlarn kazanmak, korumak ve gelitirmek iin sendikal,
siyasal iktidarda sz ve pay sahibi olmak ya da siyasal iktidar ele
geirmek konusunda siyasal srece yaplan dorudan veya dolayl
katklar nedeniyle siyasal, kltrel ve ideolojik boyudarda ortaya kar.
Bu boyutlarn tmn bir arada grmek olanakl olduu gibi,
sadece birinin etkin olduu dnemlere de rasdamak mmkndr.
i snfnn en eski, en kidesel ve en yaygn rgden sendikalardr.
Sendikalar ncelikle emekilerin dorudan veya dolayl ekonomik-
demokratik karlarn korumay ve gelitirmeyi amalar. Bu anlamda
sendikal rgdenme emekilerin ekonomik-demokratik mcadelesinin
en nemli aracdr. i snfnn dier lkelere gre grece daha
erken ortaya kt ngilterede gelimi ve oradan tm dnyaya ya
ylmtr.
i snfnn zengin tarihi, iilerin kendi bamsz karlan
etrafnda bir araya gelmedike, sermayeden, onun partilerinden ve
devletten bamsz olarak rgtienmedike, baka bir ifade ile
sendikal ve siyasal birliklerini kurmadktan srece yaadklar so
runlardan kurtulmalarnn mmkn olamayacann en somut kant
niteliindedir. i snfnn yaad sorunlar ve bu sorunlarn
zerinden gelmek elbette kolay deildir. Ancak tarihsel deneyimlerin
gsterdii gibi zor sorunlar zor zmler gerektirir.

s r f/ .
 i snf, ancak dnyay deitirme dorultusunda siyasal bilinle
donanp rgtlendiinde, tarihsel grevini yerine getirebilir. i
snf tad potansiyel bakmndan, insanlk tarihi iinde zel bir
devrimci nitelie sahip olan, tek evrensel snftr. Marx, ii snfnn
bu zel konumunu 1844 Ulyakmalar kitabnda u szlerle dile geti
rir;
Kkl zincirleri olan, sivil toplumun iinde bir snf olduu
halde sivil toplumun bir snfi olmayan, btn snflarn zln
simgeleyen, aclan evrensel olduu iin evrensel bir nitelik tayan,
kendisine yaplan hakszlk zel olmayp genel bir hakszlk olduu
iin yalnz kendisinin kurtuluunu deil tm toplumun kurtuluunu
amalayan bir snf... Geleneksel bir stat deil sadece insanca bir
stat isteyen, siyasal dzenin kimi sonularna deil btn sonularna
kar olan ve kendisini btn alanlardan kurtarmadka kurtulmasna
olanak bulunmayan, ksacas insanln toptan yitirilmesi demek
olan ve ancak insanln toptan kurtulmas halinde kendisini kurta
rabilecek olan bir snf... te bu zel snf proletaryadr (aktaran
Hanerliolu, 1979:113).
i snf tarihi aka gstermektedir ki; ii snfnn ve
emekilerin smrden kurtulma mcadelesine balanmayan bir
mcadele, sermayeye ve onun egemenliine kar en temel mcadele
dayanan yitirmi demektir. iler sadece smry snrlandrmak
mcadelesi ile yetinmeyip, smry tamamen ortadan kaldrma
mcadelesine ynelmedike sermayenin ulusal ve uluslararas sald-
nlann geriletilmesi mmkn deildir.
Snf mcadelesi tarihinin devrimci znesi olan ii snfi, bu
ama iin, snfsz, smrsz bir dnya iin, tm insanln
kurtuluu iin mcadele eden tek snf olma zelliini srdrmektedir.
i snf, btn teki snflar bask ve smrden kurtarmak iin
harekete getiinde, kendisini de smrden kurtaran bir snf
olarak tarih sahnesindeki roln en iyi ekilde oynam olacaktr.
 KAYNAKA
ABENDROTH, Wolfgang, Avrupa i Hareketleri Tarihi, ev: Ah
akrolu, Belge Yaynlan, 1992, stanbul.
AYD O AN O LU , Erkan, Snf Mcadelesinde Sendikalar, Evrensel
Basm Yayn, 2007, stanbul.
AYDO AN O LU, Erkan, Dnyada ve Trkiyede Sendika Siyaset likisi.
Kltr Sanat Sen Yaynlan, 2009, Ankara.
BARRET, Franois, Emein Tarihi, ev: Babr Kuzucu, May Yaynlar
1970, stanbul.
BEAUD, Michel, Kapitalizmin Tarihi, ev: Fikret Bakaya, D ost Kitabev
Yaynlar, 2003, Ankara.
BORATAV Korkut, 1980li Yllarda Trkiyede Sosyal Snflar ve Blm,
2. Basm, mge Kitabevi, 2005, Ankara.
DOBB, Maurice, Kapitalizmin Geliimi zerine ncelemeler, ev: aya
r, Belge Yaynlan, 1992, stanbul.
CIULLA, Joanne B, The Working Life: The Promise and Betrayal o f
Modern Work, O xford University Press, 2000, Oxford.
EEN, Anl, Trkiyede Sendikaclk, zgr nsan Yaynlan, 1973, A n
kara.
ENGELS, Friedrich, ngilterede Emeki Snfn Durumu, ev: Yurdakul
Fincanc, Sol Yaynlan, 1997, Ankara.
G N D O M U , Ali, i Snf Mcadelesi ve Toplu Szleme, Evrensel
Basm Yayan, 1992, stanbul.
HANERLOLU Orhan, Felsefe Szl, Remzi Kitabevi, 1979, A n
kara.
HORTZSCHANSKY, Gnter ve WIMMER, Walter, Alman Proletaryasnn
nderi Ernst Thaelmann, ev: . Ulusoy-Y. Dalyan, Evrensel Basm
Yayn, 1994, stanbul.
HUBERMAN, Leo, Feodal Toplumdan Yirminci Yzyla, ev: Murat
Belge, letiim Yaynlan, 2003, stanbul.
IIKLI, Alpaslan, Sendikaclk ve Siyaset, 4. Basm, mge K itabe, 1990,
Ankara.
M A K A L , Ahmet, Osmank mparatorluunda alma likileri: 185-
1920, mge Kitabevi, 1997, Ankara.
M A K A L , Ahmet, Trkiyede Tek Partili Dnemde alma likileri:
1920-1946, mge Kitabevi, 1999, Ankara.
M AKAL, Ahmet, Trkiyede ok Partili Dnemde alma likileri:
1946-1963, mge Kitabevi, 2002, Ankara.
M ARX Karl, Sendikalar zerine, ev: Engin Karaolu, Bilim Yaynlan,
1975, stanbul.
M ARX, Karl, Fransada Snf Savamlan (1848-1850), ev: Sevim Belli,
Sol Yaynlan, 1996, Ankara.
M ARX, Karl, cret, Fiyat ve Kr, ev: Sevim Belli, Sol Yaynlan, 1999,
Ankara.
SLKER, Kemal, Dnyada ve Bizde Sendikaclk, Varlk Yaynlar, 1966,
stanbul.
SLKER, Kemal, 100 Soruda Trkiye i Harekeden, Gerek Yaynevi,
1976, stanbul.
MANOV, Dimitr, Trkiye i ve Sosyalist Hareketi (1908-1965), ev:
Aye Zarakolu-Ragp Zarakolu, 2. Basm, Belge Yaynlan, 1990, stan
bul.
SOSYAL , Trkiyede i Snfnn Ekonomik-Demokratik Mcadelesinde
Sendikallama, Eitim Notlan Dizisi: 1.
THOMPSON, E.P., ngiliz i Snfnn Oluumu, ev: Uygur Kocabaolu,
Birikim Yaynlan, 2004, stanbul.
TALA, Cahit, Toplumsal Ekonomi-alma Ekonomisi, 7. Basm, mge
Kitabevi, 1997, Ankara.
Sendikalar Kongres'i (TUC) nternet Sitesi, www.tuc.org.uk
Sendikalar Kongresi (TUC) Arivi.
Genel Emek Konfederasyonu (CG I) nternet Sitesi, Histoire du Syndicalisme
CGT, www.cgt.fr
Dnya Sanayi ileri (TWW) nternet Sitesi, www.iww.org
Sosyalizm ve Toplumsal Mcadeleler Ansiklopedisi (8 cilt)
Trkiye Sendikaclk Ansiklopedisi (3 cilt)
 SINIFI
TARH
KRONOLOJ
1785 Buhar makinesinin sanayide kullanlmaya balanmas ve Sanayi Dev-
riminin balangc.
1789 Fransz Devrimi; Eitlik-zgrlk-Kardelik ...
1791 Fransada Le Chapelier Yasas ile grev yapmak ve sendika kurmak
yasakland.
1792 Baldnplaklar (Sans-Culottes) Hareketi: Burjuva dzene kar ilk
ciddi kidesel tepki.
1792 Londra Yazma Dernei ilk siyasal ii rgt olarak ngilterede
kuruldu.
1793-1794 Fransada Terr Dnemi: 18.000 ile 40.000 aras isyanc giyotinle
idam edildi.
1796 Gracchus Babeuf, Eitler Kom plosu adnda bir rgt kurdu ve bir
siyasal devrim yoluyla (komplo ile) komnizme geilmesini savundu.
1799 ngilterede Birleme Yasalar (Combination Acts) ile sendikalar ya
sakland.
1811 Luddite Hareketi (Makine Kincilii Hareketi) (1811-1813).
1819 Peterloo Ayaklanmas ve katliam: i snfnn ilk bamsz snf ey
lemlerinden birisi.
1824 ngilterede ii rgdenmelerine izin veren kanun yaynland.
1830 ngilterede Swig Ayaklanmalan; kk zanaatlar ve iilerin ayak
lanmas.
1831 Lyon Dokuma ilerinin Ayaklanmas: Y a alarak Yaanz ya da
Savaarak lrz!.
1831-1839 yllan arasnda Fransada drt gizli dernek kuruldu: Burjuva
cumhuriyetini hedefleyen dernekler, Halkn Dosdan (Les Amis du
Peuple) ve nsan Haklan Topluluu (Socit des droits de lhomme);
komnizmi hedefleyen dernekler; Mevsimler Topluluu (Socit des
Saisons) ile Aileler Topluluu (Socit des Familles).
1834 Robert Owen: Ulusal Birleik Meslekler Birlii kuruldu (modern sen
dikalarn ncl).
1836-1848 Chartist Hareket: ngilterede ilk siyasal ii harekeden dnemi.
1836 Londra Emeki Dernei (ilk artist rgt) kuruldu.
1839-1843 Rebecca Ayaklanmalan (Galler): Tarm iileri ve kk iftilerin
 ayaklanmas.
1844 Silezyal dokuma iilerinin ayaklanmas; Alman ii snfnn ilk
kidesel siyasal eylemi.
1847 Proletaryann ilk uluslararas komnist rgt olan Komnisder
Birlii Almanyada kuruldu (1847-1852).
1848 Marx ve Engels tarafndan Komnist Parti Manifestosu yaynland.
1848 Paris ii ayaklanmas ve 1848 devrimleri (Fransa, Alman Konfede
rasyonu, Prusya, Avusturya, Macaristan, talya vd.).
1848 Haziran devrimi sonrasnda Fransada genel oy hakk kazanld
(Genel oy hakk 1848-1851 aras geerli oldu).
1851 Ingilterede makinisder sendikas kuruldu: Sendikaclk (Trade Union)
hareketinin douu.
1857 8 M art New Yorklu dokuma iisi kadnlarn mcadelesi ve Dnya
Emeki Kadnlar Gn.
1863 Ferdinand Lasalle nderliinde Alman ileri Genel Birlii kuruldu.
1863 Amerikan sendikal hareketinde ilk nemli ii rgt olan Makinist
ve Demirciler Sendikas kuruldu.
1864 Londrada Uluslararas i Birlii (I. Enternasyonal) kuruldu.
1864 Fransada sendikalarn kurulmas yasakken grev hakk kabul edildi.
1 8 6 6 1. Enternasyonal Cenevre Kongresi kararlan: 8 saat ign mcadelesi,
sendikalarn her ikolunda rgtlenmesi, sendikalar ile ii snfi siyaseti
arasnda ba kurulmasnn nemi.
1868 ngilterede yerel sendikalarn birlemesiyle Sendikalar Kongresi
(TUQ kuruldu.
1868 Almanyada ilk sendika merkezlerinin kurulmaya balanmas.
1868 ABDde ilk ulusal ii rgt olan Ulusal Emek Birlii (NLU) kuruldu.
1869 I. Enternasyonal izgisinde Wilhelm Liebknecht ve Auguste Bebel
tarafndan Sosyal Demokrat i Partisi (Eisenachllar Partisi) ii snfnn
ilk bamsz ii partisi olarak kuruldu.
1869 Amerikada Emek valyeleri gizli olarak kuruldu ve 1882 ylna kadar
gizli rgdendi.
1871 Paris Komn: i snfnn ilk ynetim deneyimi.
1875 Lasalle taraftarlan ve Eisenachllar birleti ve Alman Sosyal Demokrat
 Partisi (SPD) kuruldu.
1878-1890 Almanyada Bismark dnemi: lk sosyal politika uygulamalan.
1878 Sosyasdere Kar Yasa ile Almanyada sendikal-siyasal rgdenme ya
sakland.
1879 spanyol Sosyalist Partisi kuruldu.
1880Jules Guesde ve Paul Lafarge nclnde Fransz i Partisi (Marksist)
kuruldu.
1880 ngilterede Yeni Sendikaclk Hareketi ile vasfsz iiler rgdenmeye
balad (1880-1900).
1881 Auguste Blanqui ncerinde Merkezi Devrimci Komite (Comit Central
Rvolutionnaire) kuruldu.
1881 spanyada Blgesel Emekiler Federasyonu kuruldu (Anarko-sendika-
list).
1882 talya i Partisi kuruldu.
1883 Rusyada Plehanov nclnde ilk Marksist grup olan Emein Kurtuluu
rgt kuruldu.
1884 Fransada Waldeck-Rousseau Kanunu ile iilere sendika kurma hakk
yasal olarak tannd.
1884 ngilterede Sidney Webb, Beatrice Webb ve Bernard Shaw nderliinde
sosyalizme parlamenter reformlar yoluyla ulalabileceini savunan Fabian
Dernei kuruldu.
1886 Haymarket Ayaklanmas ve 1 Maysn douu.
1888 spanyada Genel i Sendikalar kuruldu.
1889 Pariste II. Enternasyonal kuruldu.
1890 1 Mays i Snfnn Birlik, Dayanma ve Mcadele Gn olarak ilk kez
kutlanmaya baland. (lk kez A rjantin, Kba ve Meksikada
kutland).
1892 talyan Sosyalist Partisi (PSI) kuruldu.
1894 Osmanl topraklarnda ilk snfsal rgt olan Osmanl Amele Cemiyeti
kuruldu.
1895 Fransada Genel Emek Konfederasyonu (CGT) kuruldu. (1914e
kadar Anarisder egemendi).
1896 ngilterede iyeri temsilcilikleri (shop stewards) ile militan bir
 rgtlenme gelenei yaratld.
1900 Sendikalar Kongresi (TU) tarafndan ngiliz i Partisi resmen kurul
du.
1903 Rus Sosyal Demokrat i Partisi (RSDP); Bolevik (ounluk) ve
Menevik (aznlk) olmak zere ikiye blnd.
1905 Fransada Sosyalist Parti (SFIO) kuruldu. Tm sosyalist partiler bu parti
ats altnda birleti.
1905 Uluslararas Sendikal Konferans: Sendikalar kendilerini ekonomik taleplerle
snrlamal, siyaseti partilere brakmaldr karan alnd.
1905 ABD de Dnya Sanayi ileri Sendikas (IWW) kuruldu (Anarist).
1906 Fransada CGTnin Amiens kongresinde sendikalizmin siyasal anlamda
sosyalizmden bamsz olduu ilan edildi (Amiens art).
1908 Osmanl mparatorluunda II. Merutiyetin ilan ve sendikalarn ku
rulmas.
19 10 Hseyin Hilmi Bey (tirali Hilmi) tarafndan Osmanl Sosyalist
Frkas (OSF) kuruldu.
1911 spanyada Ulusal i Konfederasyonu CNT kuruldu (Anarko-sendi-
kalist).
1913 Uluslararas zgr Sendikalar Federasyonu (IFTU) kuruldu (1917den
sonra faaliyete geti).
19 14-1918 I. Emperyalist Paylam Sava (II. Enternasyonal partilerinin
sava yanls tutumu).
19 17 Sosyalist Ekim D evrim i...
19 17 talyada ii ve fabrika konseyleri kurulmaya baland.
1919 III. Komnist Enternasyonal (Komintern) kuruluunu ilan etti.
1919 Uluslararas alma rgt (ILO) kuruldu. 8 saat ign uygulamas
ilk kez yasal olarak kabul edildi.
1919 tiraki Hilmi tarafndan Trkiye Sosyalist Frkas (TSF) kuruldu.
1919 efik Hsn nderliinde Trkiye i ve ifti Sosyalist Frkas (TSF)
kuruldu. Trkiyenin ilk Marksist-Leninist partisi olan TISF ayn zamanda
Komintern yesiydi.
1918 Almanyada Spartakist Hareket ve Almanya Komnist Partisinin (KPD)
kuruluu.
1920 Uluslararas Hristiyan i Sendikalan Konfederasyonu (IFCTU) kuruldu.
1920 Gramsci nderliinde Iivom oda talyan Komnist Partisi kuruldu.
1921 Kzl Sendikalar Enternasyonali (Profintern) kuruldu.
1922 talyada Nasyonal Faist Parti nderliinde Mussolini iktidara geldi.
Sendikalar ve partiler kapatld. Devrimciler ve sendikaclar tutukland,
ikence grd, idam edildi.
1922 TSF ve TSF kapatld.
1929 Byk Buhran. Kapitalizmin tarihinde grd en byk kriz.
1933 Almanyada Faizm A dolf Hitler nderliinde iktidara geldi. Sendikalar
ve partiler kapatld. Sendikaclar ve devrimciler tutukland, ikence grd,
ldrld.
1935 Trkiyede 1 Mays, Bahar ve iek Bayram olarak resmi tatil ilan
edildi.
1936 Trkiyede 3008 sayl ilk Yasas karld.
1938 Trkiyede Cemiyeder Kanunu ile Snf esasna dayal cemiyet kurmak
yasakland.
19 3 9 -19 4 4 II. Emperyalist Paylam Sava.
1943 ngiz-Sovyet Sendikal Komitesi kuruldu.
1944 Bretton Woods Konferans (sonrasnda IMF ve Dnya Bankas kurul
du.)
1945 Dnya Sendikalar Federasyonu (WFTU) kuruldu. Btn lkelerin sen
dikalarn ayrm yapmadan bir araya getirmeye alt.
1946 Trkiye Sosyalist Partisi (TSP) ve Trkiye Sosyalist Emeki ve Kyl
Partisi (TSEKP) kuruldu ve 7 ay sonra kapatldlar.
1947 5018 sayl Yasas karld. Sendikalara siyaset yasa getirildi. ok
sayda sendika siyaset yapmak suundan kapatld.
1949 ABD ve ngiliz sendikalan nclnde Uluslararas Hr i Sendikalar
Konfederasyonu (ICFl'U) kuruldu.
1949 ABD ve ICFl'Unun desteiyle Alman i Sendikalan Birlii (DGB)
kuruldu. DGB nclnde Alman sendikalan bamsz sendikacl
benimsedi.
1952 Trk- kuruldu: Milli sendikaclk gelenei Trk- ile balad.
1961 Trk-li 12 sendikac tarafndan Trkiye i Partisi (TP) kuruldu.
1962 Amerikan zgr Emei Gelitirme Enstits (AIFLD) kuruldu. Dnya
sendikalann Amerikan ideolojisi dorultusunda biimlendirme faaliyetleri
 yrtt.
1967 13 ubatta Devrimci i Sendikalar Konfederasyonu (DSK) kuruldu.
1970 15-16 Haziran Direnii. i snfnn D SK in kapatlmak istenmesine
kar gsterdii tepki eylemleri.
1972 Avrupa i Sendikalar Konfederasyonu (ETUC) kuruldu. Souk
sava dneminde Avrupa sendikalarn denetim altna almak iin kuruldu.
1979 ngilterede M. Theacher, A BD de R. Reagan iktidan ile yeni liberalizm
uygulamalar balad.
1980 Trkiyede 12 Eyll darbesi ile karanlk bir dneme girildi. Trk-
dndaki tm sendikalar kapatld.
1989 Trkiyede bahar eylemleri ile snf hareketi yeniden ykselie geti.
1991 Byk Madenci Yry ile 100 binin zerinde Zonguldak maden
iisi aileleriyle birlikte Ankaraya yrd.
1995 16-17 Haziranda 100 binin zerindeki kamu emekisi geceyi Kzlayda
geirdi.
1995 8 Aralkta Kamu Emekileri Sendikalar Konfederasyonu (KESK) ku
ruldu.
1998 Sahte sendika yasasna kar 4-5 Mart tarihlerinde Kzlay igal edildi.
Kamu emekilerine kar ilk kez gaz bombas kullanld. Yaanan direni
sonrasnda hkmet yasa tasarsn geri ekmek zorunda kald.
1999 Hkmetin emeklilik yan ykselten sosyal gvenlik yasasna kar
tm sendika ve konfederasyonlarn katlmyla Ankara Kzlayda 500 bin
kiilik byk bir protesto mitingi gerekletirildi.
2000 1 Aralkta Emek Platformunun ansyla 1 milyondan fazla ii ve
emeki i brakarak alanlara ka
 FOTORAFLARLA

SINIFI
TARH
Buhar enerjisiyle alan tekstil makineleri
1
Erkek maden iisi (Ingiltere -1860)
(Fotoraf: TU C Ktphane Arivi)
r

Kadn maden iisi (Ingiltere -1860)

(Fotoraf: TU C jitphane Arivi)
Maden iisi kadnlar (Wigan-1865)
(Fotoraf: TU C ktphane Arivi)


'S

1
1
L
w

1
:!
1
 ** / i
{ . / .''
S
i
*
i, V
'>P & + '*
t
\ ' -
. * ; / &
** v ' 4 '
-4
A+ *.r t
m - C > on
>-
t , t- Q
Pa -
'"# gfc
* w
S
W t.,1*' ;i
1;. : 1
V
:|
.W

I
Ingiliz kadn iiler (1910) (Fotoraf: TUC Ktphane Arivi)
vr
X
35
&

>
t
L

Os

Ji
Atlyede alan kadtn ii (Fotoraf: TUC Ktphane Arivi)
193 0 luyllarda A B D ligen maden iileri (Fotoraf: Lewis W. Hine)
Mola gaman (ABD-1932) (Fotoraf: Ijnvis W. Hine)
S ^ ff.
*
Mola gaman (ABD-1932) (Fotoraf: Lewis W. Hine)
Ykseklerde (ABD-1932) (i::otoraf: Lnvs Z Hine)
Gen Alman iiler
Trkiye i Snf Tarihi
o<

m
\AVEL
Ism knm rin d m , k a r-r ra Kavel d iyece im
Ve so lu y u m t kenm edik e bu d o y u m s u i
dnyada.
G nee karm adka lim
K avel G re v c ile rin in t rk s n s y le y e c e im .
Ve 120 ve rin ers* K ave Grevcileri,
l i i n v e r i r l e r s e Is tnyel i e m e k i k a r d e l e r i m .
l/in verirlerde Kvet Grevcileri.
Ve ben kendim i lulabiliriiem (ratr .esimi
lulubihrSLJt
O atan o telin in y a n d y e r d e Kuvelde,
O e r k e k le direniten y erd e. Kavel'de 4
Karn altn d a n ianlanp dosll arm n a ra s n d a
peceim nianlm Kavel k a p s n d a
Ve irin e rirlerse Istnyeli em eki kardelerim
tin verirlerse Kavel Grevcileri
lk o cu um un adna Kavel k o y a c a m ...

Haan Hseyin Korkmasgilin Kavel iiri

1
1

i
I
Q
t
S
1
Akale maden ocaklarnda greve kan Yeralt Maden- yesi iiler (1977)
Tm retmenler Birleme ve Dayanma Demei
(TB-DER) dergisi
#*> m mm m m* ** unma

7'? retmenler Birleme ve Dayanma Demei

(TB-DERJ dergisi
Faistler tarafndan ldrlen TB-DER yesi
Recep Taftmn cenaze treni
-8
i
ta
<

g
2
 |
2
1;

|s
iy5

i
w

5
C-
12 Eyll darbesi veyaygn gzaltlar
Istanbul Tak^ak Tersanesi iileri vepolis kar karya
(1989 Bahar eylemleri)
Kamu emekilerinin 17-18 Haziran Kzlay eylemi (1995)
S

1
>1
iv1

i
%
s

t
s
m
1K
S

0
&

03
*?
1
w
 Kkl zincirleri olan, sivil toplumun iin
den bir snf olduu halde sivil toplumun
bir snf olmayan, btn snflarn zl
n simgeleyen, aclar evrensel olduu
iin evrensel bir nitelik tayan, kendisine
yaplan hakszlk zel olmayp genel bir
l
hakszlk olduu iin yalnz kendisinin
kurtuluunu deil tm toplumun kurtulu isi snf
unu amalayan bir snf... Geleneksel bir
stat deil sadece insanca bir stat iste
yen, siyasal dzenin kimi sonularna
tarihi
deil btn sonularna kar olan ve
kendisini btn alanlardan kurtarmadka
39
kurtulmasna olanak bulunmayan, ksaca
s insanln toptan yitirilmesi demek olan
ve ancak nsanln toptan kurtulmas
halinde kendisini kurtarabilecek olan
bir snf...
ite bu zel snf proleteryadr.