Udbenici S v e u i l i ta u Splitu

Manualia Universitatis studiorum Spalatensis

Izdanja Filozofskoga fakulteta Sveuilita u Splitu
Editiones Facultatis Philosophicae Universitatis Spalatensis

Manualia Facultatis Philosophicae Spalatensis

1. Vicko Kapitanovi, Povijesna vrela i pomone znanosti, Split, 2012.

Odgovorni urednik / Director responsabilis

prof. dr. sc. Marko Trogrli, dekan

Glavni urednik / Editor principalis

prof. dr. sc. Aleksandar Jakir
prodekan za znanost i meunarodnu suradnju

CIP - Katalogizacija u publikaciji

S VE U ILINA K N J INICA U S PLIT U
UDK 930
KAPITANOVI, Vicko
Povijesna vrela i pomone znanosti / Vicko Kapitanovi. - Split :
Filozofski fakultet, 2012. - (Udbenici Sveuilita u Splitu = Manualia
Universitatis studiorum Spalatensis)
Bibliografija. - Kazala.
ISBN 978-953-7395-40-7
I. Povijesne znanosti
140709009

ISBN 978-953-7395-40-7
 Vicko Kapitanovi

Povijesna vrela
i pomone znanosti

Filozofski fakultet u Splitu Odsjek za povijest

Split, 2012.
Odobrio Senat Sveuilita u Splitu
odlukom br. 01-01-65/7-2011
16. studenoga 2011.

Nakladnik: Filozofski fakultet

Sveuilita u Splitu

Za nakladnika
prof. dr. sc. Marko Trogrli

Glavni urednik
prof. dr. sc. Aleksandar Jakir

Urednik sveska
Vicko Kapitanovi

Recenzenti
prof. dr. sc. Milko Brkovi
prof. dr. sc. Ante Gulin
prof. dr. sc. Josip Vrandei

Lektura i korektura
Josipa Korljan, prof.

Grafiko oblikovanje korica

Neven Marin

Tisak
Dalmacija papir, Split

ISBN

Copyright by Vicko Kapitanovi

Predgovor
Zaetci teksta ove knjige bili su zamiljeni kao uvod u zbir-
ku Vrela za hrvatsku religioznu povijest, od kojih je objavljen samo
prvi svezak, Rimski Ilirik u kranskoj knjievnosti. To djelo je, me-
utim, objavljeno kao samostalno izdanje pa je izostao i zamiljeni
uvod. Tekst je dopunjavan u radu sa studentima na Sveuilitu u
Mostaru i Splitu. Na poticaj dekana Filozofskoga fakulteta prof. dr.
sc. Marka Trogrlia tekst je prireen za tisak.
Opsegom i nainom izlaganja knjiga se razlikuje od slinih iz-
danja, to je i razumljivo s obzirom na cilj koji joj je namijenjen i
profil itatelja kojima je upuena. Knjiga nije sveobuhvatan prikaz
pomonih povijesnih znanosti. Prvenstveno je zamiljena kao pri-
pomo razumijevanju povijesnih vrela, ali bez optereivanja podat-
cima nunim samo za strunjake u pojedinoj pomonoj povijesnoj
znanosti, te nipoto nije zamjena za izvrsne prirunike pojedinih po-
vijesnih znanosti koji su se pojavili i na hrvatskom tlu.
U prireivanju knjige za tisak dragocjeni su mi bili prijedlozi i
miljenja recenzenata i tehnika pomo osoba naznaenih u impre-
ssumu, kao i prijedlozi i miljenja osoba koje su itale dijelove ili pak
cjeli tekst. To su: muzejska savjetnica Maja Bonai Mandini, prof.
dr. sc. Ivan Bokovi, kriptograf prof. dr. Andrej Dujella, knjiniar
Arsen Duplani, vii arhivist Melina Lui, prof. dr. sc. Mate Matas,
prof. dr. sc. Mirjana Matijevi Sokol, i akademkinja Anica Nazor. Za
obavijesti o nainu katalogiziranja rukopisa u dravnim knjinicama
u Hrvatskoj zahvaljujem voditeljici Slube za istraivanje i razvoj
Sveuiline knjinice u Splitu Dubravki Dujmovi i knjiniarskoj
savjetnici Hrvatskog zavoda za knjiniarstvo dr. sc. Tinki Kati te
za doputenje snimanja ploe s mjerama za drva i mot ravnateljici
6 V. Kapitanovi, Povijesna vrela i pomone znanosti

Muzeja grada Splita Elviri ari Kosti. Mnoga poboljanja u knjizi

njihova su zasluga.
Popraena mnogobrojnim ilustracijama uz tekst i opskrbljena
osnovnom literaturom te obogaena dodatkom podataka praktine
naravi, nadam se da e ova knjiga omoguiti osnovno razumijevanje
vrela i pruiti valjano pomagalo studentima za profesionalan povjes
niarski rad. Moda e neki podatci ponekad posluiti i nekom za-
ljubljeniku u povijesna istraivanja, pa ak i profesionalnom povjes
niaru i istraivau. Nadam se da e je zaljubljenici u povijest kao
pomagalo i prihvatiti.
U Splitu poetkom zimskoga semestra 2011.
Sadraj

Predgovor...........................................................................................5

Uvod.......................................................................................................13

Od pripovjedake do znanstvene povijesti ...............17

Narativna ili pripovjedaka povijest............................................... 19
Pouna ili pragmatina povijest...................................................... 21
Genetika historiografija . .............................................................. 25
Strukturalna ili integralna historiografija........................................ 26

Znanstveni pristup povijesnim vrelima........................27

Povjesniar i uporaba vrela............................................................. 28
Vanije zbirke vrela za hrvatsku povijest........................................ 30
Ope........................................................................................... 30
Hrvatske zbirke ......................................................................... 31
Ostale zbirke koje se odnose i na hrvatske krajeve . ................. 33
Prirune zbirke .......................................................................... 33

Razvoj pomonih povijesnih znanosti...........................35

Historijska geografija i kartografija........................43

Vanost ozemlja u razumijevanju povijesti ................................... 45
Reljef............................................................................................... 49
Klima............................................................................................... 50
Putovi i svladavanje prostora ......................................................... 51
Pomorski promet........................................................................ 51
8 V. Kapitanovi, Povijesna vrela i pomone znanosti

Kopneni promet i javna potanska sluba.................................. 52

Granice i njihov utjecaj................................................................... 57
Povijesna kartografija...................................................................... 59

Genealogija ili rodoslovlje...............................................71

Genealogija i povijest..................................................................... 71
Grafiki i likovni prikazi rodoslovlja kroz povijest........................ 75
Arhivska vrela za istraivanje genealogije .................................... 81
Istraivanje dokumenata................................................................. 82
Rodoslovlje i rodbinski odnosi....................................................... 84
Noviji grafiki prikazi rodoslovlja.................................................. 84
Tabla predaka............................................................................. 85
Tabla potomaka.......................................................................... 86
Tabla roda ili plemena................................................................ 87
Tabla srodnika ili svojte............................................................. 89
Pojednostavljeni prikazi............................................................. 89

Kronologija ...................................................................................91
Kalendari......................................................................................... 91
Julijanski kalendar...................................................................... 93
Smjetaj pominih kranskih blagdana u kalendaru................. 93
Gregorijanski kalendar............................................................... 95
Preraunavanje vremena................................................................. 97
Era ili nain brojenja godina........................................................... 98
Era olimpijada............................................................................ 98
Era od osnutka Rima ................................................................. 98
Era (post)konzulata.................................................................... 98
Vladarska era.............................................................................. 99
Dioklecijanova era ili era muenika........................................... 99
panjolska era............................................................................ 99
Era Muke.................................................................................. 100
Era od postanka svijeta............................................................. 100
Kranska era .......................................................................... 100
Stil, poetak i trajanje godine........................................................ 100
Stil od utjelovljenja Kristova................................................... 102
Stil od roenja Kristova........................................................... 102
Bizantinski stil . ....................................................................... 103
Sadraj 9
Venecijanski stil....................................................................... 103
Uskrsni ili francuski stil........................................................... 103
Moderni stil ili stil obrezanja................................................... 104
Indikcija........................................................................................ 104
Preraunavanje nadnevaka............................................................ 105
Oznaavanje dana u tjednu........................................................... 108
Preraunavanje sata....................................................................... 109

Paleografija................................................................................. 111
Vanost i opseg paleografije ....................................................... 112
Od poznavanja starih pisama do znanosti . .................................. 113
Pisaljke i podloga za pisanje......................................................... 117
Povotene tablice...................................................................... 117
Papirus...................................................................................... 119
Platno........................................................................................ 120
Pergamena................................................................................ 120
Papir......................................................................................... 121
Vodeni znakovi....................................................................123
Crnilo........................................................................................ 123
Svitak........................................................................................ 125
Kodeks...................................................................................... 125
Oblici pisma.................................................................................. 128
Kapitala epigrafske i paleografske podudarnosti i razlike ... 128
Uncijala.................................................................................... 134
Poluuncijala.............................................................................. 134
Kurzivna minuskula................................................................. 135
Talijanska prekarolinka minuskula......................................... 136
Beneventana............................................................................. 136
Vizigotsko pismo (visigotica).................................................. 137
Merovinko pismo (merovingica)............................................ 137
Insularna pisma........................................................................ 138
Karolinko pismo (carolina)..................................................... 139
Gotica....................................................................................... 140
Humanistika (humanistica)...................................................... 142
Pregled razvoja latinikog pisma po oblicima slova:............... 144
Kronoloki pregled razvoja latinikog pisma po stoljeima:... 145
Kratice........................................................................................... 145
10 V. Kapitanovi, Povijesna vrela i pomone znanosti

Brojevi ......................................................................................... 148

Novovjekovna latinika pisma..................................................... 149
Fraktura.................................................................................... 151
Francusko uredovno pismo (Lettre chanchelersque pleine)..... 152
Posebna hrvatska pisma................................................................ 153
Glagoljica................................................................................. 153
Hrvatska irilica, bosanica ili bosanica.................................. 161

Kriptografija (tajnopis)........................................................177

Diplomatika...................................................................................187
Povijesni razvoj............................................................................. 188
Opa i posebna diplomatika.......................................................... 192
Javne i privatne isprave................................................................. 192
Pravni ini i njihovo dokumentiranje............................................ 192
Nastanak ili sastavljanje javne isprave......................................... 193
Nastanak privatne isprave............................................................. 195
Obrasci ili formulari isprava......................................................... 198
Obiljeja ili karakteristike isprave ............................................... 199
Unutarnja obiljeja .................................................................. 199
Usporedni pregled javne i privatne isprave.........................203
Jezik.....................................................................................205
Vanjska obiljeja...................................................................... 205
Uredski stilizirani znakovi...................................................206
Izvornici, prijepisi i krivotvorine isprava...................................... 208

Sfragistika, sigilografija ili peatoslovlje.........211

Povijesni razvoj sfragistike........................................................... 212
Peati kroz povijest....................................................................... 214
Peatnjaci...................................................................................... 215
Vrste peata i naini peaenja..................................................... 217
Prestanak uporabe pojedinog peata............................................. 222

Kodikologija ...............................................................................223
Povijesni razvoj kodikologije....................................................... 224
Kodeks.......................................................................................... 225
Opis rukopisa i njegova obiljeja.................................................. 229
Sadraj 11
Vanjska obiljeja rukopisa........................................................ 230
Unutarnja obiljeja rukopisa.................................................... 231
Posebna obiljeja...................................................................... 232

Povijesna metrologija...........................................................235
Srednjovjekovne i novovjekovne mjere ...................................... 239
Mjere na podruju Hrvatske.......................................................... 240
Decimalni mjerni sustav i preraunavanje starih mjera................ 243

Egdotika i filoloki pristup vrelima...........................245

Egdotika u povijesnoj znanosti..................................................... 246
Filoloki pristup tekstovima.......................................................... 248
Onomastika................................................................................... 249
Antroponimi............................................................................. 249
Toponimi.................................................................................. 250
Objavljivanje diplomatikih tekstova........................................... 252
Tekstualna kritika.......................................................................... 255
Kritiki aparat........................................................................... 261

Arhivistika.....................................................................................263
Opseg arhivistike kao znanosti..................................................... 263
Arhivi i njihova povijest............................................................... 264
Javni i privatni arhivi.................................................................... 267
Sreivanje arhivskog gradiva i njegovo koritenje....................... 268
Arhivska istraivanja i obavijesna pomagala................................ 272

Numizmatika..................................................................................277
Povijesni razvoj numizmatike....................................................... 277
Novac i njegova uporaba u prolosti............................................. 281
Tip i natpis.................................................................................... 290
Tesere, etoni i medalje................................................................. 294
Opis metalnoga novca................................................................... 295
Novac kao povijesno vrelo............................................................ 298

Heraldika ili grboslovlje .................................................299

Oblikovanje grbova u srednjem vijeku......................................... 301
Oblikovanje grbova u novom vijeku............................................. 303
Spajanje grbova........................................................................ 305
12 V. Kapitanovi, Povijesna vrela i pomone znanosti

Grbovnici i heraldika znanost..................................................... 305

Hrvatski grbovi u hrvatskom grboslovlju..................................... 312
Opis grba....................................................................................... 316
Heraldika kao pomagalo u istraivanju povijesti.......................... 320

Veksilologija ili zastavoslovlje...................................321

Zakljuak.......................................................................................331

Prilozi................................................................................................333

Izabrana vrela i literatura...............................................408

Kazala................................................................................................425
I. Popis ilustracija........................................................................ 425
II. Kazalo osobnih imena. ............................................................ 434
III. Kazalo zemljopisnih naziva.................................................... 446
IV. Kazalo pojmova i stvari. ........................................................ 453
Uvod
Svaka znanstveno pisana povijesna rasprava zasniva se na vre-
lima. Vrela, meutim, zahtijevaju posebnu pozornost ve zbog toga
to se nain shvaanja i izraavanja uvelike promijenio od vremena
kada su neka od njih nastala. Pa i onda kada se vrela objavljuju ti-
skom, suvremeni izdava nastoji itatelju to vjernije i jasno pre-
doiti izvorni tekst. Osnovna znanja o nastanku tekstova uvelike
olakavaju ne samo razumijevanje teksta ve omoguuju i osnovnu
prosudbu vrijednosti samih izdanja.
Da bi se drevni tekstovi i isprave pravilno i tono shvatili,
potrebno je barem osnovno poznavanje naina kako im pristupiti.
Potrebno je znati kako ih istraivati i analizirati, upoznati barem
donekle osobe koje su sudjelovale u njihovu sastavljanju i osobe o
kojima govore. Imati na umu u kojim su geografskim podrujima i
vremenskim prilikama te osobe djelovale. Potrebno je znati proitati
oblike slova koji su nestali iz dananje uporabe. Nuna su saznanja
kako datirati ispravu koja ne odgovara dananjemu kalendarskom
raunanju, ili uope nije datirana, bila ona pisana na pergameni ili
u novije doba na papiru na kojem su vidljivi vodeni znakovi. Kako
razluiti je li isprava izvorna ili je krivotvorena? Kako otkriti sadraj
teksta iji je smisao namjerno skriven od nepoeljnih osoba i pred-
vien da ga razumiju samo osobe kojima je namijenjen? Kako razu-
mjeti govor simbola, procijeniti peate i grbove, prepoznati novac i
ocijeniti njegovu vrijednost, kako pretvoriti stare mjere u dananje?
Kako bi to ispravnije shvatili vrela, znanstvenici su pokua-
li otkriti unutarnje i vanjsko ustrojstvo i nastanak pojedinih vrela.
14 V. Kapitanovi, Povijesna vrela i pomone znanosti

Tako su se u okviru povijesti oblikovale znanosti koje pruaju spo-

znaje potrebne za ispravno razumijevanje pojedinih povijesnih vrela.
Povjesniari su ih nazivali razliitim skupnim nazivom a u Hrvatskoj
se udomaio kao pomone povijesne znanosti.
Povjesniaru kao pomo u njegovoj stvaralakoj obradi povije-
sti mogu posluiti mnoge znanosti. Zbog toga je broj znanosti koje
su smatrali pomonima u poetku bio vei. Tijekom vremena neke
su ze znanosti osamostalile, ali su i nadalje ostale predmetom studi-
ja povijesti. Neke su na putu prema osamostaljenju, ali se jo nisu
osamostalile, barem ne potpuno. Vie-manje danas se u pomone
povijesne znanosti ubrajaju znanosti koje se nisu u potpunosti osa-
mostalile a povjesniaru, kao orue, trajno stoje na raspolaganju i on
ih esto rabi u svom radu. U njih se redovito ubrajaju genealogija,
kronologija, arhivistika, paleografija, diplomatika, heraldika, sfra
gistika i numizmatika. Neki im pridodaju arheologiju, epigrafiju i
historijsku geografiju, dok ih drugi ubrajaju u srodne znanosti.
Oznaka pomone znanosti podreuje ih i stavlja u slubu povi-
jesti. Zbog toga se neki njemaki povjesniari slue nazivom osnov-
ne ili temeljne povjesne znanosti, dok su talijanski povjesniari uz
klasini naziv pomone povijesne znanosti rabili slian naziv prven
stvene povijesne znanosti, a u posljednje vrijeme sve vie naziv do
kumentarne znanosti.
Neke od klasinih povijesnih znanosti toliko su se razgranale
da se njihovi ogranci u novije vrijeme oblikuju kao zasebne znanosti
(kodikologija, egdotika, povijesna metrologija, pa ak i filigranolo
gija), a neki se od tih ogranaka isprepliu s ograncima drugih zna-
nosti. Tako se kodikologija i egdotika prouavaju u paleografiji i fi-
lologiji. Minijatura u paleografiji i povijesti umjetnosti. Epigrafija je
povezana uz arheologiju, no paleografi su nuno upueni na njezine
rezultate. I premda se na nekim sveuilitima epigrafija jo studira
u okviru povijesnih pomonih znanosti, u ovom prikazu epigrafska
vrela spominju se samo onoliko koliko se inilo potrebnim za razu-
mijevanje paleografije.
Kao to vlada nesuglasje o opem nazivu za spomenute zna-
nosti i o njihovu broju, jednako se moe raspravljati i o redoslijedu
pojedinih znanosti u okviru rasprave o njima. Sve se znanosti, na-
Uvod 15

ime, bave vrelima pa ih je mogue promatrati po starini pojavlji-

vanja vrela kojima se bave, po meusobnoj povezanosti ili prema
vremenskom razvoju pojedine znanosti. Kako se povijesne znanosti
u knjizi promatraju prvenstveno u slubi povijesnih vrela, u skladu s
tim inilo se korisnim zapoeti raspravu upravo kratkim poglavljem
o uporabi vrela u povijesnoj znanosti.
Povijest se odigrava u vremenu, tj. u vremenskom slijedu zbiva-
nja, i u ogranienom prostoru zemaljskoga planeta i svemira. Vrije
me i prostor sainjavaju dvije vane koordinate u koje je smjeten
svaki povijesni dogaaj kojemu je ovjek bitan imbenik, zaetnik
i tvorac. Prvo to je ovjek zapaao oko sebe bio je okoli i ljudi
koji su u tom okoliu ivjeli, zajedniki podloni promjenama u vre-
menu. Kako bi shvatljivo prikazao ovjekovo djelovanje i njegove
pokretake porive, a potom i drutvo, povjesniaru je u kritici vrela
potrebno uzeti u obzir sve troje, tj. ovjeka, prostor i vrijeme.
To me navelo da izlaganje o pomonim povijesnim znanostima
zaponem upravo povijesnom geografijom, genealogijom i kronolo-
gijom koje omoguavaju pravilniju prosudbu ovjekova djelovanja
u vremenu i prostoru koje se odraava u povijesnim vrelima. Kako
povjesniari starijih povijesnih razdoblja ponajvie rabe pisana i li-
kovna vrela daljnji poredak znanosti je velikim dijelom uobiajen.
Tee se bilo odluiti u uporabi nekih naziva koji se upravo upo-
rabom nameu kao pravilo. Ve su poznate nesuglasice oko naziva
pisma bosanica ili bosanica gdje osporavatelji prvoga naziva na-
vode prednost drugoga jer razlikuje pismo od djevojice iz Bosne.
Rjeenju te nedoumice potpomae injenica da se za to pismo sve
vie rabi naziv hrvatska irilica. Kako su hrvatski povjesniari odre-
da preuzeli latinske nazive srednjovjekovnih latinikih pisama i pisa-
li ih hrvatskom grafijom (npr. visigotika, merovingika, humanistika),
naziv je uporabom postao pravilan oblik. Hrvatska enciklopedija,
meutim, na prvom mjestu biljei vizigotica a potom i vizigotika. U
Ani-Silievu rjeniku postoji samo vizigotica. Idui tragom hrvat-
skih naziva pisama: latinica, irilica, bosanica ili bosanica, gotica u
ovom pregledu rabim naziv vizigotica jer je on ve uao u hrvatski
jezik. U skladu s tim drim da bi pismo kojim su se sluili Merovingi
bilo bolje nazvati merovingica a pismo kojim su se sluili humanisti
16 V. Kapitanovi, Povijesna vrela i pomone znanosti

humanistica, tim vie to se rije humanistica u znaenju ene za-

mjenjuje rijeju humanistkinja. Ukoliko sam u knjizi, nedosljedno
vlastitom miljenju, zadrao dva uobiajena naziva to je zato to su
potvrena uporabom.
Kako je knjiga zamiljena kao praktian prirunik za kojim e
pisci povijesnih rasprava (naroito oni bez strune povijesne spre-
me) moi posegnuti u potrazi za pojedinim, ee potrebnim smjer-
nicama i podatcima, radi toga su joj pridodani opseni Prilozi sa
zemljovidima, rodoslovljima, kronolokim i metrolokim tablicama
te primjerima iz paleografije, literaturom i kazalima.