Direnis Ve Itaat - Rusen Cakir

Yazar ve Yaync tarafndan telif haklar
serbest braklm eserdir

RUEN AKIR
DREN VE TAAT
K KTDAR ARASINDA SLAMCI KADIN
RUEN AKIR, 1962de Hopada dodu. Laz. Yazar Mge p-

liki ile evli. Ali Denizin babas. Galatasaray Lisesini bitirdi.
Gazetecilie 1985te Nokta dergisinde balad. Tempo, Cum-
huriyet, Milliyet, Vatan, CNN-Trk ve NTVde alt. TESEV
de Demokrasi, Sivil Toplum ve slam Dnyas programn
ynetti.
Metis Yaynlar
pek Sokak 5, 34433 Beyolu, stanbul
e-posta: info@metiskitap.com
www.metiskitap.com
Yaynevi Sertifika No: 10726
Direni ve taat
ki ktidar Arasnda slamc Kadn
(1980 Sonras slami Hareket I)
Ruen akr
Ruen akr, 2000
Metis Yaynlar, 2000
lk Basm: Kasm 2000
Kapak Tasarm: Semih Skmen

Kapak Fotoraf: 11 Ekim 1998, Boazii Kprs
Dizgi ve Bask ncesi Hazrlk: Metis Yaynclk Ltd.

Bask ve Cilt: Yaylack Matbaaclk Ltd.
Fatih Sanayi Sitesi No. 12/197 Topkap, stanbul
Matbaa Sertifika No: 11931
ISBN: 975-342-295-4
RUEN AKIR
DREN VE TAAT
K KTDAR ARASINDA
SLAMCI KADIN
metis | siyahbeyaz
Sevgili Mge plikiye

indekiler
Sunu .................................................................................................................. 9
SLAM VE KADIN: TAATN MERULATIRILMASI ................... 13
SLAM HAREKETTE FEMNZM TARTIMASI ............................... 45
BR ZGRLEME MKNI OLARAK TRBAN ............................. 67
TRBANIN DNM ......................................................................... 91
BR DREN MKNI OLARAK TRBAN ........................................ 97
SLAMCI KADIN GETTOLARI ................................................................ 83
ALLAH'IN ERKEE VERD RUHSAT .............................................. 99
SLAMCI KADIN: K KERE HKMEN MALUP .......................... 105
Kaynaka ....................................................................................................... 171

Sunu
Bundan tam on yl nce, Ayet ve Slogan - Trkiye'de slami Olu-

umlar adl ilk kitabm yine Metis Yaynlar'ndan kmt. Eliniz-
deki kitap, bir bakma onun devamdr. Daha dorusu, Ayet ve Slo-
gan'n devam olarak tasarladm ve "1980 Sonras slami Hare-
ket" olarak adlandrdm geni bir almann ilk kitabdr.
Bir sredir kafamda slamc kadnlar zerine bir kitap hazrla-
ma fikri vard. Bunun nedenlerini kitabn giri blmnde akla-
maya altm. Daha ok son yirmi yln kadnlar tarafndan de-
erlendirilmesini tasarlyordum. Bir dier deyile, haddim olma-
yarak kk apl bir "szl tarih" almas yapmak niyetindey-
dim. Dr. Hidayet efkatli Tuksal ile yaptm rportaj, bunun pe-
kl mmkn olabileceini gsterdi. nk okuyucunun da gre-
cei gibi Dr. Tuksal'n yapt, hadislerde kadnn yeri zerine ku-
ru akademik bir alma deil. O esas olarak belli bir tanklktan
hareketle genel bir sorgulamaya giriiyor.
zetle Dr. Tuksal'n bilimsel, eletirel ve hepsinden nemlisi
samimi aklamalar beni dier rportajlar iin cesaretlendirdi.
Fakat maalesef Elif H. Toros, Yldz Ramazanolu ve Fatma Ka-
rabyk Barbarosolu, kendilerince hakl gerekelerle byle bir
alma iinde yer almak istemediklerini belirttiler. Buna karlk
Muall Glnaz, Emine enlikolu, Sibel Eraslan ve Cihan Akta,
bana gvenerek, byk bir ak yreklilikle gr ve tanklklar-
n dile getirdiler.
Barts sorunu hakkndaki bilgileri byk lde Mazlum-
Der, AK-DER ve ZGR-DER'in yaynlarndan derledim; 1987-
10 DREN VE TAAT
88'deki tartmalarn kopyalarn Muall Glnaz salad. Rpor-

tajlardan bazlar, zet halinde Milliyet'te yaymland.
Kitabn iskeletini oluturan yaznn ilk hali, Birikim'in Eyll
2000 tarihli 137. saysnda, "slam, Kadn ve zgrleme" dosya-
s iinde "Dindar Kadnn Serveni" balyla yaymland.
On yl sonra Ayet ve Slogan'n devamn yazarak hem Trkiye'de-

ki slami hareketin bilanosunu karmak, hem de kendi hesapla-
mam yapmak istiyorum. "slamc kadnlar" konusunu bal ba-
na bir kitapta ele alp bunu dizinin ilk kitab yapmam, byle bir
hesaplama kaygsnn rndr.
nk on be yllk gazetecilik yaantmda slami hareketteki
kadn konusuna pek fazla eilmediimin, bunun da byk bir ek-
siklik olduunun bilincindeyim. Bunun kendimce birtakm ne-
denleri var. rnein btn bu sre boyunca tandm slamc er-
kekler, slamc kadnlarla temas kurma taleplerimi hep gereksiz,
imknsz ve yanl grdler, gsterdiler. (Halbuki kendileri, s-
lamc olmayan kadn gazeteci veya aratrmaclarla ilikilerini
hep gerekli, mmkn ve doru buldular.) slamc kadnlar da by-
le bir iletiim iin pek bir aba gstermediler. Dolaysyla bir "tat-
szlk"tan kanma endiesi bu tr bir diyalou imknsz kld.
Kadn konusuna fazla el atmamamn bir dier nedeni, bir din
olarak slam' hibir ekilde tartmama ynndeki ilkemdi. Bir
gazeteci olarak slam'dan ziyade, farkl eilimlerdeki mslman-
larn, zellikle de slamclarn toplumsal, kltrel, siyasal ve eko-
nomik hayata baklarn ele almaya altm. Dolaysyla epey
sansasyonel olan "slam'da kadnn yeri" tartmalarn ilahiyat-
lara ve her kesimden merakllarna braktm. Bu tavrmn dier bir
nedeni de "slam ve kadn" tartmasnn hzla "slam ve cinsellik"
tartmasna kaymasyd.
Bu kitapta geni lde tartmaya altm, trban (barts)

sorununun katettii aamalar da rkekliimi pekitirdi. rtl
kzlar, mevcut iktidara ve onun yasaklarna kar uzun soluklu bir
SUNU 11
direni yrttler. Ama bu srete slami hareket iindeki iktidar-

lara kar bir direni gelitirmediler, hatta itaatlerini daha da artr-
dlar. Sonuta slamc kadnlar "iki iktidar arasnda" kalmt ve
her iki iktidar oda da "barts sorununu" en temel ve hayati
sorun olarak gryor, gsteriyordu. Bu sorun zerine yazmak iyi-
ce zorlayordu. Gitgide daha da zmszleen belki de kz -
renciler dnda fazla kimsenin de zlmesini pek istemedii
barts sorununa deinmeden slamc kadnlar ele almak ise
en basitinden sahtekrlk olurdu.
Son olarak, bir erkek olduum iin ne kadar urarsam ura-
aym, kadn konusunda erkek egemen zihniyetten tam olarak sy-
rlmamn mmkn olmadn biliyordum.
Peki ne deiti? On be yldr Trkiye'deki slami hareketlilii

gzlemeye ve anlamaya alan bir gazeteci olarak, bu sreci hi
tereddtsz bir ekilde u cmleyle zetleyebilirim: 1) slami
harekete en byk damgay kadnlar bast. 2) slami harekette en
byk ileyi kadnlar ekti. 3) slami hareket, bir erkek hareketi-
dir.
Bu tespiti pepee sraladktan sonra ya artk slami hareket
zerine yazmay brakacak ya da zorunlu olarak kadn konusunu
ele alacak, hatta onu layk olduu yere, olaylarn merkezine otur-
tacaktm. Dier bir deyile daha fazla kaamazdm.
Barts, dolaysyla slamc kadn konusunun iyice gn-
demden dt bir dnemde, "sansasyonel olma" riski de iyice
azalmt. Ayrca, slami hareket iinde kadnlara zel bir yer a-
ma abasndaki, saylar giderek azalan "direnii" kadnlara ula-
mak, ZGR-DER ve AK-DER gibi son iki seneye zg kadn r-
gtlenmeleriyle birlikte eskisinden daha kolay hale geldi. stelik
bu kadnlarn nemli bir blm de byle bir diyalou istemeye
balad. slami cemaat ve ahsiyetlerin meydan teker teker terk
ettii 1997 sonlarnda solcu/devrimci rencilerin rtl kzlara
rgtl bir ekilde destek vermesi birok eyi tersyz etmeye yet-
miti.
12 DREN VE TAAT
Baz yeniliki ilahiyatlar, slam'daki birok tabu konuyu, bu

arada kadn sorununu da eletirel bir ekilde irdelemeleri, zellik-
le de Dr. Hidayet efkatli Tuksal gibi yeni kadn ilahiyatlarn s-
lam'daki erkek egemen bak asn sorgulamalar da ileri iyice
kolaylatryordu.
lahiyat perspektifinin dnda baz slamc kadnlar, "slam
ve kadn" ve "slami harekette kadn" zerine daha fazla sayda ve
daha nitelikli kitaplar tek balarna veya ortaklaa kaleme aldlar
veya dergi zel saylar hazrladlar. Ayrca bartllerin tank-
lklarn derleyen almalarn da, yetersiz olmakla birlikte artt
grld. Bir dier olumlu gelime de kadnlar tarafndan kaleme
alnm biyografik ve otobiyografik eler ieren edebi anlatlarn
oalmas.
Bu kitapla, bir gazeteci, bir solcu, bir insan olarak nemli bir eksi-
imi gidermek, yani vicdani bir sorumluluu ge de olsa yerine
getirmek istiyorum. Ama deien ve bu kitab eskisine gre daha
mmkn klan btn koullara ramen deimeyen ok nemli
bir nokta var: Bir erkek olarak, ne kadar urarsam uraaym ka-
dnlarn dnyasn nyargsz bir ekilde aktarabilmemin mm-
kn olmadn, kendimi ne kadar feminizme yakn hissetsem de
feminist olamayacam biliyorum.
"1980 sonras slami hareket" kitaplarnn ana hatlarn oluturma-

da Metis'ten Semih'in katks ok byk oldu. Ayrca yine Me-
tis'ten Mge, Yldz, Emine, Sabahattin ve Sedat'n da kitaba ok
emei geti.
Tabii bir de evdekiler: Minnet Hanm, Ali Deniz ile "kadn ba-
k as" ve "szl tarih"i zihnime kazyan Mge...
Ruen akr
Ekim 2000, Moda
SLAM VE KADIN:
TAATN MERULATIRILMASI
GNMZ Trkiyesi'nde dindar kadnlarn kamusal alandaki va-

rolularnn kstland veya kimi durumlarda engellendii, bunun
bir insan haklar sorunu haline geldii aktr. Ancak Trkiye dahil,
tm mslman lke ve topluluklarda kadnlarn hak ve zgrlkler
bakmndan epey geri bir konumda olduklar; bunun yalnzca dev-
letlerin basksndan kaynaklanmad ve kadnlar acmaszca
ezenlerin, kendilerini birtakm slami referanslarla da merulatr-
dklar aktr.
slam'da kadnn yerini deerlendirmede imdiye kadar te-
mel grn mcadelesine tank olduk: a) Mslman kadnlarn
koullarnn iyilemesi iin dinlerini terk etmelerini art koan g-
r; b) Mslman kadnlarn koullarnn, slam iinde kalarak da
iyileebilecei gr; c) slam'da zaten kadn sorunu olmad
gr.1
Birinci grte "slam, her din gibi kadn dmandr" eklin-
de zetlenebilecek ateist yaklamdan ok, dier dinlerin misyo-
nerleri tarafndan savunulan "slam kadn dmandr" yaklam
ar basyor. Mslman toplumlardaki laiklik yanls aydnlar da
1. Her gr de, arlkl olarak erkekler veya "erkeklemi kadnlar" tara-

fndan gelitirildi. slam-kadn ilikisini, ister slam'n iinden, ister dndan ol-
sunlar, feminist veya feminizan bir ekilde deerlendirmek isteyen kadnlar da bu
erevenin iinde kaldlar. Onlar, "kadnlarn durumunun iyiletirilmesi"nin yeri-
ne "kadnn zgrleimi" hedefini koyup erkek egemenliine ve ataerkillie ak-
a sava amalaryla kendilerini dierlerinden ayrabildiler.
14 DREN VE TAAT
u ya da bu ekilde bu grlerden etkileniyor, ama u ya da bu ne-

denle slam kartl yapmyor, yapamyorlar.
Yine de laiklik yanllarnn esas olarak ikinci grupta topland
ortadadr. Zaten bu bekte yer alanlar ok geni bir yelpaze olu-
turmakta ve slam'a, kadna ve slam-kadn ilikisine bakta bir-
birlerinden epey farkllamaktadrlar. Dikkat ekici olan nokta, bu
bee son dnemde slami kesimden katlmlarn hzla ve nitelik-
li bir ekilde artm olmasdr. Dier bir deyile, nc grn,
yani "Mslman kadnn eitlik ve zgrlk sorunu yoktur," di-
yenlerin etkisi giderek krlyor.
slami Harekette Kadn
1985'ten itibaren Trkiye'deki slami hareketlilii gzlemeye ve

anlamaya alan bir gazeteci olarak, bu 15 yl, hi tereddtsz
bir ekilde u cmleyle zetleyebilirim: 1) slami harekete en
byk damgay kadnlar bast. 2) slami harekette en byk ileyi
kadnlar ekti. 3) slami hareket, bir erkek hareketidir.
nce birinci cmleyi amaya alalm: Trkiye'de 1980'li yl-
larda ykselie geen slami hareket, nceki yllardan farkl ola-
rak kadnlar da aktif ve grnr bir biimde saflarna katt. He-
men hemen her slami cemaat, kaplarn her yatan kadna geni
bir ekilde at. Cemaatlerin bnyesinde kadnlara ynelik der-
nek, vakf gibi kurumsallamalara gidildi. Nakibendiler "Kadn
ve Aile", Nurcular "Bizim Aile", Emine enlikolu ve evresinde-
ki kadnlar "Mektup" dergilerini karyor; gazeteler kadnlara
zel sayfalar ayryordu.
Kkl cemaatlerin dnda, radikal eilimli gruplar da zellik-
le kz renciler arasnda rgtleniyor, bu srete trban sorunu-
nun yaratt siyasallamadan geni bir ekilde istifade ediyorlar-
d. Bu arada en arpc dnm Refah Partisi'nde yaand. stan-
bul l Bakan Recep Tayyip Erdoan'n inisiyatifiyle 1980 sonla-
rnda bu ilde kurulan "hanm komisyonu" ksa srede gsterdii
stn performansla dikkati ekti. Genel Bakan Necmettin Erba-
SLAM VE KADIN 15
kan'n onay ve teviiyle lke apna yaylan komisyonlar, parti-

nin 1994 ve 1995 seim baarlarnda kilit bir rol oynadlar.
Btn bu sre boyunca rakipleri, srekli olarak, slami hare-
ketin en zayf noktas olarak grdkleri kadn sorununu kadlar.
Buna karlk slamclar, uzun bir sre (en azndan 28 ubat 1997'
ye ve 312. maddeden madur olmaya baladklar ana kadar) "ina-
nanlara bask yapld" iddialarn dorulamak iin sadece trban
sorununu gsterebildiler.2
Sonuta slamc kadnlar, kendilerini hazrlkl olmadklar l-
de byk ve ciddi bir atmann iinde buldular. Sonunda di-
renmeyi seenler mesleklerini, okullarn kaybederken, direneme-
yip itaati seenler de byk bir burukluun iine yuvarlandlar. -
lerinde fiziki ve ruhsal salklarn yitirenler de oldu.
slamc Erkeklerle Sistemin birlii
slamc kadnlarn kaybetmeleri kanlmazd. nk kendileri ne

kadar gszse sistem de o kadar glyd. Onlarn sistemle hem
slamc, hem kadn olduklar iin sorunlar vard. Srf kadn ol-
duklar iin dier sistem kart hareketlerden, srf dindar oldukla-
r iin de dier kadn hareketlerinden destek bulamadlar.3
stne stlk kendi hareketlerinin mutlak desteinden de mah-
rumdular. nk slami hareketin ana gvdesi sanldnn aksi-
ne, mevcut sistemi devirmeyi filan dnmyordu. Ayrca her za-
2. Erbakan, RP 4. Byk Kongresi'ndeki buuk saatlik konumasnda laik-

lie aykr uygulamalara rnek olarak ilk bata "bartl fotoraf olan bir han-
ma pasaport verilmemesi"ni gstermiti.
3. Aslna baklrsa slamc kadnlarn da, uzun bir sre, dier sistem kart ha-
reketlerden veya feminist evrelerden "stratejik bir destek" talep ettiklerine tank
olmadk. nk slamclarn "hak ve zgrlkler mcadelesi"ne toplumun dier
kesimlerini de armalar 28 ubat 1997'den, o miladi sreten itibaren yaan-
maya balayan bir olgu. Hatrlanacaktr, trban sorununun ilk patlak verdii yl-
larda "hak ve zgrlkler mcadelesi" alan byk lde solcular ve Krtler ta-
rafndan dolduruluyordu ve bunlar slamclarn hi de ilgisini ekmiyordu. Bu ta-
rihte trban, slami hareketin gndem belirleyebilmede yegne ansyd.
16 DREN VE TAAT
man, tepeden trnaa erkeklerin egemenlii altnda olmutu. Do-

laysyla slami hareketin ykselii slamc erkeklerin ykselii
anlamna geliyordu. Btn bu sre boyunca kadnlarn n hi-
bir ekilde almad. RP kapatlana kadar tek bir kadn bile millet-
vekili aday gsterilmedi, belediye bakan aday olmad, belediye
meclislerine seilmedi, parti il ynetimlerine getirilmedi. Tek bir
kadn cemaat lideri grmedik. Cemaatler adna konuan kadnlar-
la da karlamadk. Kadnlara mahsus yayn organlar dnda,
kadnlara keler verilmedi. Ve iin acs, u ya da bu nedenle ka-
dnlara da baz makamlar sunulmas zorunlu hale gelince, ekir-
dekten yetime kadnlarn deil de, yeni transferlerin ya da slam-
clkla ve/veya sz konusu cemaatle ilikileri tartmal kadnlarn
n ald.4
Hareketin erkek liderleri, daha fazla oy, daha geni kitle deste-
i ve dolaysyla sistemin egemen gleriyle daha elverili pazar-
lk imknlar elde edebilmek iin kadnlar bir koz, baz durumlar-
da da bir antaj esi olarak ortaya srdler. Dolaysyla kadnlar
da olmalyd, ama asla feministlik taslamamalydlar.5 Ve erkek-
lerden izin almadan zinhar sisteme kafa tutmamalydlar.6
slami Metinlerde Kadn
Trkiye'de slam-kadn ilikisi zerine yazlp izilenlerin byk

ounluuna, yukarda nc srada deindiimiz, "slam'da ka-
dn sorunu yoktur" yaklam egemendi. Birbirinin tekrar eklin-
deki bu almalarn neredeyse tamam erkekler baz akgzler
daha fazla ilgi uyandrmak iin kitaplarn kadn isimleriyle piya-
saya veriyordu tarafndan kaleme alnyordu. Baz ayet ve hadis-
4. rnekler ok: Glay Pnarba, Filiz Ergn, Afet Ilgaz, Nevval Sevindi,
Nazl Ilcak, Oya Akgnen...
5. Biroklarnn yan sra Ali Bula'n "Feminist Bayanlarn Ksa Akl" yazs
ve ona tepki olarak slamc kadnlar tarafndan kaleme alnan yazlara baklabilir.
6. Fethullah Glen bata olmak zere birok cemaat liderinin, kzlarn bala-
rn amalar iin talimat / fetva verirken o kzlarn geleceinden ok kendi yap-
larnn geleceini, yani sistemle ilikilerini hesaba kattklar aktr.
SLAM VE KADIN 17
lerle baz mezhep imamlarnn itihatlarna dayandrlan bu eser-

lerde kadn, erkee baml ve her trl fitne ve fesatn potansiye-
li bir varlk olarak tasvir ediliyor; ancak iyi bir e, iyi bir anne ol-
mas durumunda birtakm haklara layk grlyordu.7
Hidayet efkatli Tuksal'n incelemesine gre baz hadisler ka-
dnlar yle tanmlamaktadr: Erkein kaburga kemiinden yara-
tlmlardr, eridirler, dzeltilemezler; akl ve din bakmndan
eksiktirler; cehennemin ounu olutururlar; nankr, ss dk-
n, cimridirler; sr tutamazlar; huysuz ve kskantrlar; elerine
ihanet ederler; batan karc, uursuzdurlar; nnden getikleri
kiinin namazn bozarlar...
Cihan Akta "sokaklar da iine alan bir harem/klfta yaama-
ya zorlanan" slamc kadnn, kendi deyiiyle "bac"nn bu kitap-
larda nasl tasvir edildiini yle anlatyor: "Kadn byk bir a-
lkla ve teslimiyetle okunan ikinci el dini kitaplara gre bir fesat
kayna gibidir. Ne de olsa kocasnn kulu saylr; ayrca yaratl-
tan yozlamaya yatkndr. Bu bakmdan da takval ise, fesat kay-
na olmamak iin mmkn olduu kadar sokaa kmamalyd
kadn veya ok zaruri nedenlerle kyorsa, kendini irkinletir-
meliydi. Kara kargalara benzemeliydi. Namahrem erkeklerle ko-
nuurken azna ceviz alarak konuan menkbe kahraman evliya
kadnlarn izinde yrmeliydi... Bu yaklamlar ou kez kadn-
lar, dini bir hassasiyet ve teslimiyet adna belki erkeklerden daha
srarl bir dille savundular."8
slami harekette her trden iktidar ellerinde tutan erkeklerin
ounun gznde kadn yaratltan "eksik" olduu iin kendini
kantlamalyd, bu nedenle rol datmnda "rnek mslman ol-
ma rol" hep kadnlara dt. Ayrca slamclk-laiklik tartmala-
r ve geriliminin de ounlukla kadn zerinden yrmesi nede-
7. Nihayet bir kadn ilahiyat bunlar bilimsel ve derli toplu bir ekilde, en
nemlisi "kadn bak asyla" inceledi: Hidayet efkatli Tuksal, Kadn Kart
Sylemin slam Geleneindeki zdm, Kitabiyat, Ankara, 2000. Ayrca baknz
Tuksal'la yaptmz sylei.
8. Cihan Akta, "Bacdan Bayana", Birikim, Eyll 2000, s. 37.
18 DREN VE TAAT
niyle dindar kadnlar hep "mkemmel" olma zorunda hissettiler

kendilerini.
Fatma Karabyk Barbarosolu, priten bir slam anlaynn
esas olarak kadnlar iin geerli olmasn, Kuran'daki "Emr-i bi'l
ma'ruf, nehy-i ani'l-mnker", yani "iyilii emretmek, ktlkten
men etmek" ilkesiyle merulatryor:
"Bunun kamusal alandaki kadnlarla ne ilgisi var diye sorabi-
lirsiniz. ok nemli ve dorudan bir ilgisi var. nk btn slam
aleminde olduu gibi Trkiye'de de kapitalist deerlerin tanma-
s ve iselletirilmesinde en nemli set kadnlardr. Bu setin krl-
mas iin zaaf noktalar tespit edilmeye allmaktadr. Bu ba-
kmdan kamusal alana km tesettrl kadnlar her trl bakn
odak noktasnda bulunmaktadr."9
Paradoksal bir biimde dindar kadn iin hl priten bir yaa-
m vazeden Cihan Akta'n u tespitlerini de aktarmakta yarar var:
"slami kesimlerin, modernlemeyle gelen birok deiikliin yol
at problemlere zm aranrken, sanki bu deimelerden o hi
etkilenmeyebilirmi gibi, kadnn geleneksel konumunun korun-
masna, bu korunma tutumunun da bizzat kadnn bireysel abala-
rna yklenmesine ilikin beklenti ve srarlar, phesiz kadna
ilikin efsanevi soyut yarglardan kaynakland kadar, kadnn
sessizlii ve dilsizliinden de beslenmektedir."10
Btn bu "slam'da ve slami harekette kadnn yeri" tartma-
laryla ilgili olarak Dr. Hidayet efkatli Tuksal'la yaptmz r-
portajn ilevsel olduunu dnyoruz. Tuksal, Trkiye ve hatta
slam dnyasnda ender rastlanan bir almann sahibi bir ilahi-
yat. Kendisi, Ankara niversitesi lahiyat Fakltesi'nde 1998'de
tamamlad doktora tezinde Hz. Muhammed'e atfedilen rivayet-
lerde kadn kartln ele ald. 2000'de, Kitabiyat Yaynlar tara-
fndan Kadn Kart Sylemin slam Geleneindeki zdm
balyla kitaplatrlan tez "slam ve kadn" konusuna, slam
9. Nazife iman, Kamusal Alanda Bartller, F. K. Barbarosolu ile Sy-

lei, z Yaynclk, stanbul, 2000, s. 16-17.
10. Cihan Akta, "Bacdan Bayana", Birikim, Eyll 2000, s. 41.
SLAM VE KADIN 19
iinden, ama rahatlkla feminist olarak nitelenebilecek eletirel

bir bakla yaklayor. 37 yandaki Tuksal rtl olduu iin ho-
calk yapamyor, ama aktif yesi olduu Bakent Kadn Platformu
adna yurtii ve dndaki toplantlarda mekik dokuyor:
slam ve kadn ilikisi zerine almak nereden aklnza geldi?

HDAYET EFKATL TUKSAL: Ben, kzlarla erkeklerin bir arada
okuduu normal devlet lisesinden yetitim. O zaman rtl de de-
ildim, herhangi bir ayrmcla uramadm. Yani erkek arkada-
larla eit koullardaydm. Evde de yle olduu iin eitlik hissine
almtm. Erkeklerin benden stn olduu eklinde bir fikre hi
kaplmamtm. lahiyata gittiimde ok farkl bir ortamd, benim
de ok farkl bir dnemimdi. nk slam hakknda hibir ey bil-
mediim iin yle dnyordum: "slam hakknda rendikle-
rim bana ne kadar ters gelirse gelsin bunlar yapmak zorunda-
ym." Byle bir teslimiyet anlayna sahiptim. 12 Eyll 1980 dar-
besinin hemen sonrasyd, ilgin bir dnemdi. Ankara niversite-
si lahiyat Fakltesi'nde renciler arasnda hemen hemen btn
dini cemaatlerin uzantlar vard. Hocalarn birtakm tercihleri var-
d ama cemaatlerle balar yoktu. Yani o zaman cemaatlerden da-
ha hocalar yetimemiti. O ortamda kzlar ok garip bir konum-
daydlar. ncelikle konumalar ok abes karlanyordu. Erkek-
ler yle dnyordu: "Kzlarn asli grevleri anneliktir; niver-
site okumalarna da gerek yoktur. Hadi diyelim ki bir cahillik et-
miler ya da cret gstermiler, o zaman burada bizi ok az rahat-
sz etsinler, bize karmasnlar, varlklarn belli etmesinler."
rnein ben okula ilk olarak etek-ceketle ve rtl bir ekilde
gitmi olmama ramen yeterince rtl olmadm hissine kapl-
mtm. Ve hemen, annemin muhalefetine ramen zorla bir uzun
pardes diktirdim. lk iki ylm slami denen her trl zor eyi uy-
gulamakla geti. Buna tarikata girmek de dahil. Halbuki ailem be-
nim iin ok erken olduunu sylyordu. Ama biz hep "yarn le-
biliriz" duygusuyla her nmzda mkemmel bir mslman olma-
20 DREN VE TAAT
ya abalyorduk, ertelemeye vaktimiz yoktu. Bu anlay hepimiz-

de ok basknd. Hl baz genlerde bu anlay gryorum. r-
nein akam ezan okunuyor, baz arkadalar hemen klmaya kal-
kyorlar. Niye? "Ya be dakika sonra lrsem, akam namazn
klmadan lm olurum..."
Neyse byle bir hassasiyet dnemi geirdim. Fakat bu arada li-
seden kalma aratrmac mantm kaybetmemitim. Ders dn-
da slam' aratrdm. kinci snfta Kuran altm. Bu, beni biraz
daha zgrletiren bir sre oldu, baka arkadalarm da. nsanlar
zor olan yaptktan sonra "Ben btn bunlar yaptm da ne oldu?"
diye soruyorlar: "Erkeklerle tokalamay braktm, ne oldu?.. Bu
kadar uzun giyindim, ne oldu?" Yani "ne ie yarad btn bunlar"
diye dnmeye balyorsun. Bunlar hi yapmadan eletirdii-
nizde "mazeret aryor" gzkebilirsiniz. Ama yaptktan sonra ne
olduunu ya da ne olmadn gryorsunuz. Sonra daha da z-
grleiyorsunuz. nc snftan sonra zgrletiimi dn-
yordum. Yani okuldaki o etkin grlerin basksndan kurtuldum.
O gne kadar kzlar okulda derslere aktif biimde katlmyor, ko-
numuyor, sessiz bir ekilde yaamaya alyorlard. Ondan son-
ra biz etkin olmaya baladk.
Ka kiiydiniz?
ok kalabalk deil, birka kii. Birka kiinin bile bu emberi

krmasyla okulda bir dnm yaand. Arkadalar bizim tavrla-
rmza altlar. Kendilerine ynelik bir ey olmadn anladlar.
Belki sizi "mahallenin delisi" olarak grmlerdir...
Hayr, yle deil. Gleri yetmiyordu. Onlar kadar iyiysek, hatta

onlarn oundan iyiysek yapacaklar bir ey yoktu. Zaten korku-
larnz insanlara cesaret veriyor. Siz korkmuyorsanz onlarn da
size hkmetme cesaretleri olamyor. Bugn lahiyat ok daha ra-
hatlam durumda. Kzlarla erkeklerin birlikte kulpleri var. Kz-
SLAM VE KADIN 21
larn dzenledii bir sr faaliyet var. ok rahat arkada gruplar

halinde oturuyorlar.
Sizi bu aratrmaya ne yneltti?
Aslnda balangta byle bir aratrmaya ihtiya duymamtm.

Kiisel bazda kstl yaamadm iin o varolan teorik sylem be-
ni pek fazla etkilemiyordu. Daha dorusu yle zannediyordum.
Ama imdi geriye baktmda unlar gryorum: Dierleri gibi
baarl bir renci olmama ramen, ne asistan olarak okulda ka-
labilmeyi, ne master, doktora yapabilmeyi hayal dahi edememi-
tim. Bu, dnlemeyecek bir eydi. Neredeyse yirmiye yakn er-
kek snf arkadam u anda eitli niversitelerde retim yesi.
Onlar o zamanlardan bunu planlayabilmilerdi ancak biz kzlar
bunu dnemiyorduk. Hem barts sorunu vard, hem de
okuldaki hocalarmzn byle bir konuda esneklik gstermelerini
ummuyorduk. Zaten hocalarmzn tm erkekti, bir tek Beyza
Bilgin dnda, ki onun da erkek hocalardan pek fark yoktu. Fakat
terrn sona ermesiyle birlikte dersler dzene girdi ve hocalar g
kazanp daha da rahatladlar. Bir de zal dneminin "slam'la ba-
rma" sreci bizim hocalarmz da deiik araylara sevketti.
Benim doktora snavna girdiim 1989'da yirmiye yakn kz -
renci yksek lisans ve doktoraya kabul edildi.
zal, kendi araynda sizin okuldan epey bir destek almt ga-
liba.
Evet. Hilton'da bir toplant yapmlard. slami Aratrmalar der-

gisini karan arkadalarn bir iftar olmutu. zal oraya gelmiti.
Hocalarmz da muhafazakr insanlard, ama onlar da oturup d-
nmeye baladlar: "yi tamam. unu yaptk, bunu yaptk da ne
oldu? Nereye gidiyoruz?" Neticede kendi birikimimize, hayata
kar tavrmza ve dindarlk biimimize ynelik kapsaml bir ara-
trma, tefekkr ve zeletiri sreci balad.
22 DREN VE TAAT
1990'da m?
Evet 1990'larla birlikte bu balad. Ayrca lahiyat'taki arkadalar

hem ok okurlar, hem de ok ynl okurlar. rnein o dnemdeki
Fazlurrahman evirileri nemli tartmalar balatt. Bu birou-
muzun nn at, "demek ki dndklerimizin felsefi temelleri
varm," diye rahatlamamz salad.
Doktoraya baladnzda aklnzda kadn konusu var myd?
Hayr. Usul (metodoloji) almak istiyordum. Kadn stne a-

lmak istediinizde, nyargl bir ekilde "aalk kompleksiniz
yznden" diyebiliyorlard.
Aka m?
Aka syleyenler de vard, ima edenler de. Kadn konusunda a-

lmay hi dnmyordum, fakat o dnemde mam Hatip'te -
retmenlie de balamtm ve ok byk aknlklara uradm.
retmen ve ynetici arkadalarn ou tara kkenli erkeklerdi.
O yl ilk defa ok sayda bartl retmen gelmi o okula. Tabii
rtl olmayan bayan hocalar da var. Onlar ak bayanlarla nasl
iletiim kuracaklarn biliyorlar, fakat bizimle nasl olacan bil-
miyorlard. nk dierlerine kar medeni kurallara uymaya
zen gsterirken, bizler iin zel bir stat bulmalar gerektiini
dnyorlard. Sonradan iyi arkadalar haline geldiysek de ba-
langta byk sknt yaadk. Bizi nereye oturtacaklarn bir tr-
l bilemediler: "retmen mi bunlar, yoksa rencinin biraz s-
tnde birileri mi?" Bir de snflarda gncel konular konuuyor,
mesela son snftaki kzlara "imam nikh yerine resmi nikh iste-
yin" diye akl veriyoruz. Bunlar da okulda epey kyamet kopar-
yor. Vay efendim "modernist kadnlar gelmi. mam nikhna kar-
kyorlar. Kzlarn kafalarn kartryorlar," diye bize bir mu-
halefet balad. Mdrmz olduka sert davranyordu. Neticede
biz iyice takan muhalif cepheler olduk.
SLAM VE KADIN 23
Onlara gre bizim maa almamz da olacak ey deildi. nk

ounun ei almyordu. Kimi arkadalarn elerine "sen de mi
hanm paras yiyorsun?" diye taklyorlard. ocuklarmz nede-
niyle izin veya sevk almak istediimizde sorun kyordu. Bizim
kendileriyle eit konumda, hatta master-doktora yaptmz iin
kariyer olarak daha iyi durumda olmamz zannederim anlayam-
yorlard. Benim eim de ev ortamnda rahatna dkn klasik Trk
erkeidir, bu yzden sorunlar yaadmz zamanlar oluyor. Fakat
insan sevdikleri sz konusu olduunda bunu daha kolay hazmede-
bilir belki, ama alma hayatnda bunlarn olmas kabul edilebilir
bir ey deil.
rnein ben pantolon giyiyorum diye bana, "Peygamberimiz
Hz. Aye'ye, kendi terliklerini giyme izni vermemi. Sen nasl bir
erkek kyafeti giyebilirsin?" diyorlard. Veya ilerinden biri, "sen
u bayana 'makyajla namaz klnabilir' demisin?" deyince "Evet,
ne olmu!" cevabn verdim. O da "nasl veriyorsun byle fetvala-
r?" diye ard. Baktm ki erkekler bu gc hep o belirli hadisler-
den alyorlar. Yani kadnlar, "eksik akll, eksik dinli" yaratklard.
te o zaman "usul almay bover" dedim kendime.
Erkek egemen fetvalara kar siz kadn bak asyla fetvalar ge-
litiriyormusunuz...
Evet de o zaman "erkek egemen" diye nitelendirmiyorduk. Pratik-

teki sonular gryorduk. rnein imam nikhyla evleniyorlar,
bir flrt dnemi yaanyor. Bu dnemde erkekler ok da talepkr
oluyorlar. nk "sen Allah'n emriyle karmsn. Senden her eyi
istemeye hakkm var," diyorlar. Fakat aralarndaki en kk an-
lamazlkta, erkein gururuna ynelik en kk bir skntda "Ta-
mam, bitti bu i. Gle gle" diyorlar.
Birtakm kitap ve dergilerde, okullar bittikten sonra erkeklerin

boad ok sayda kadn rnei anlatlyor...
24 DREN VE TAAT
Ben ok sayda tank olmadm, ama az da olsa ok nemlidir.

mam nikh Hz. Peygamber zamannda bir kurumsallatrma gi-
riimiydi, nk erkekler hibir zaman nikhtan veya nikhszlk-
tan dolay zarara uramyorlard. Kadnn, miras, nafaka, ocuun
velayeti gibi haklarn korumak gerekiyordu. Bu yzden nemliy-
di. Ancak slami kesimlerde bu gibi gerekelerle deil, "kar
cinslerin konumas haramdr. Konumalar iin nikh gerekir,"
gibi mazeretlerle dini nikh savunuluyordu. Biz de "Hayr, konu-
mak haram deil, bunun iin nikha ihtiya yok. Konusunlar.
Grebilirler. Nikh ciddi bir ey. mam nikhnn da hibir ba-
layc, kadnn haklarn koruyucu taraf yok," diyor ve kzlara,
"imam nikhna gvenmeyin. Byle bir eye ihtiya duymayn.
Resmi nikh yapn," d veriyorduk. Tabii belki unu da syle-
mek gerek: Evlilik gibi kutsiyet atfedilen nemli bir ite, resmi ni-
khn dinden ve dini ritellerden arndrlm olmas da, insanlarn
dini nikha ynelmelerinde hakl bir aray olarak grlebilir.
Kitabn en arpc cmlelerinden birini aktarmak istiyorum:

"Ftraten sorunlu olarak yaratlan kadn, bu defolu yaratlla
kulluk msabakasna neredeyse hkmen malup bir statde ba-
lyor."
Ben pratikten ok teoriden hareketle bu saptamay yaptm: ncele-

diim hadis rivayetlerine gre, kadn erkein kaburga kemiinden
yaratlyor. Erkek dzgn, ama kadn eri. Hadislerin yorumlarna
baktnzda, "Onu dzeltmeye almayn, zaten dzelmez. Eer
bu erilik onu haram ilemeye sevkediyorsa o zaman uran," di-
yor limlerimiz. Halbuki Allah Kuran- Kerim'de diyor ki, "Benim
indimde en deerliniz, en takval olannz, yani saknma bilincine
en ok sahip olannzdr." lt bu. Eer kadnlar gerekten byle
eri/sorunlu yaratlmlarsa bu bilinci yakalayamayacaklar, yete-
rince yakalayamayacaklar, demektir. Bu anlay yanstan rivayet-
ler btn gvenilir hadis kitaplarmzda yer alyorlar. Bu kitaplar
mslmanlarn nazarnda ok nemli ve dinin temel kaynaklar
SLAM VE KADIN 25
statsnde. Gemite ilmi tartmalara ak birer bilimsel eser ola-

rak grlm olsalar da, slam dncesinin donuklamaya bala-
d zamanlardan beri bu eserler bir tr dokunulmazlk ve yanl-
mazlk zrhyla kuatlmlar. Bir de bu rivayetlerin aklamalarn
yapan ok nl limler var. Onlarn yorumlar da bu hadisler kadar
etkili olmu. Onlarn aklamalarna baktnz zaman neredeyse
hi kurtaramyorsunuz. nk yle diyorlar: "Kadn erkek iin
yaratlm bir varlk." Hadislere bakyorsunuz, erkek iin hizmet-
iden, kltan, attan ve kadndan bahsediliyor. Yani drt tane ha-
yat kolaylatrc e var; kadn bunlardan bir tanesi. Kadnn asli
varlk olarak kabul edildii tek alan Allah'a kiisel kulluu, yani ri-
tueller alan. Bir de anne olduunda, kocas iin deil ama evlad
iin nemli bir varlk olarak kabul edilmesi sz konusu...
Zaten kadnn zne deil nesne olarak grldn yazmsnz...
Maalesef yle.
Siz bu almanzda bu rivayetlerin doru olmadn m, yoksa

bu rivayetlerin Kuran'n ve slam'n aslna uygun olmadn m
gstermeye altnz?
Aslnda ikisini de yapmak iin yola ktm, ama yapabildiimi

zannetmiyorum. Bunlar aslsz ksn diye ok dua ediyordum,
ama olmad. O yzden sorun var zaten. Bir sene youn bir ekilde
srf Kuran zerinde, onun kadna ynelik bak asn yakalaya-
bilmek iin altm. En azndan "bunlar Kuran'a aykr" diyebile-
yim istedim. Neticede bunlarn pek ou Kuran'n genel yaklam
ve ruhuna ok aykr olsalar da, Kuran'da gerekten ataerkil bir fo-
nun varln fark ettim. te bu fon insanlar ok yanltyor. Bu
balamda, tam da Fazlurrahman'n dedii gibi unu grdm: Ku-
ran- Kerim, o gn orada yaayan Araplarn zihinlerine hitap edi-
yor. Onlarn kelimeleriyle konuan, belki onlarn kelimelerine a-
kn anlamlar ykleyen, ama onlarn pratiklerini, dnce dnyala-
26 DREN VE TAAT
rn yanstan ve slam' bu semboller zerinden anlatan bir tavr,

slubu var. Dolaysyla bu sembollerin ve bu ataerkil fonun tarih-
sel tarafn ihmal ettiinizde, hedefleri ve amalar gzden karp
kelimelerle anlatlan her eyi btnyle dinden saymanz gereki-
yor. Bu durumda da sorun kyor. rnein miras konusunda, er-
kein kavvaml noktasnda, eitlik konusunda, zetle pek ok
konuda sorun kyor. rnein bu aratrmaya balamadan nce
"einizi u durumlarda dvebilirsiniz" eklindeki ayeti hi dn-
mek istemezdim. Bu ayet yokmu gibi davranmak isterdim. n-
k aklamasn bulamyordum. Bizim modern bilincimizle byle
bir eyi kabul etmemiz mmkn deil, ama bu ayet var.
Kimileri slam'da kadnn mutlak bir ekilde ezildiini kantla-

maya alrken, bir baka grup da slam'n aslnda kadna en ge-
ni haklar tandn iddia etti. Siz bambaka bir yol izliyorsunuz.
Evet, nk kafamdaki bir eyleri dorulamak deil, gerekten

neyin ne olduunu bilmek istiyordum. Kuran'a "evet o ayetler var,
ama unlar da var" diye baktnzda ok zgrletirici oluyor.
ok daha fazla analizle Kuran' anlamaya almamz lazm. O
gnk insanlarn zihniyetini, Kuran'n onlara ne kattn anlama-
mz da gerek. Kuran'da bugnk anlamda eitlik sylemi yok. Ol-
masnn da mmkn olmadn dnyorum, nk eitlik, ka-
dnlarn da, bir dizi mcadeleden sonra iktidar aralarna ulaabil-
meleriyle pratik hayatta boyvermeye balad. Kuran'n indii d-
nemdeyse kadnlarn iktidar aralarna uzanabilmeleri ok g ol-
duu iin, kadnlarn byle bir araylar da olmad iin, eitlik
sylemi ortaya kamyor. nk savalarda ok sayda erkein
ld o dnemde kadnlar a kalmamak iin erkein himmetine
zaten muhtalar. Bu nedenle erkeklere kendilerini kabul ettirebil-
me derdindeler. Onun iin Kuran'da boanmayla ilgili hkmler-
de kadna anlama tavsiye ediliyor. Ama btn bunlara ramen
Kuran, srf rzk endiesiyle ekilmez bir evlilie katlanmay da
reddediyor.
SLAM VE KADIN 27
Ama bugn eitlik kanlmaz.
Gene ortamna bal. Eitim dzeyi dk olup, bata ekonomik

adan olmak zere birok adan kocasna baml olan kadn za-
ten eitlik istemiyor, nk eitlik iin fazladan gayret sarfedece-
ine kocasyla gurur duymay tercih ediyor. Geenlerde Dou'
daydm, bir niversitenin rektrlk seimleriyle ilgili olarak iki
adayn hanmlarnn adlar zikredilerek "Aye mi kazanacak, Fat-
ma m?" diye soruluyordu. Rektr olacaklar erkek, fakat sava
kazanacak olanlar kadn!
Kitapta "mmin kadnn cenneti neden bir baka kulun subjek-

tif rza anlayna endekslenmitir?" diye soruyorsunuz...
Evet, nk "kadn, kocasnn rzasn almadka cennete gide-

mez" eklinde rivayetler var. Halk arasnda ok yaygn ve kadnlar
tabii ki bunlara inanyorlar. Siz dini pek bilmiyorsanz ve size dini
reten kii bunu sylyorsa, inanmaktan baka areniz var m?
okelilik konusunu da eletiriyorsunuz. Bu gnmz Trkiyesi'

nde hl etkili mi?
okelilik Trkiye'ye zg bir ey deil, btn dnyada var. Ba-

t'da belki cinsel zgrlk adna yaanyor bu. Erkein rahat oldu-
u, ekonomik gc elinde bulundurduu, kadnlara ulama yolla-
rnn ok kolay olduu ve bunlarn ayplanmad btn toplum-
larda ok yaygn bir ey. Bat toplumlarnda okeli kadnlarn bi-
le ayplanmad grlebiliyor. Hatta tekeliliin insan krelttii-
ni iddia edenler kyor. Trkiye'de kadnlarn okelilikten, en
azndan gurur ve onurlarnn zedelenmesi asndan ok zarar gr-
dklerini dnyorum. Ancak bir erkein baka birisiyle birlikte
olmasn engellemenin yolu olmadn da biliyorum. Byle bir
durumla baa kabilmeleri iin, ben kadnlarn hem maddi hem
de manevi adan glendirilmesi tezini savunuyorum. rnein
28 DREN VE TAAT
eleri zenginleen baz arkadalarm var, ok korkuyorlar. Onlara

yle diyorum: "Niye kendinizi bu kadar aresiz hissediyorsunuz.
Gl olun. Byle bir evlilii istemiyorsanz hayr diyebilme g-
cnz olsun. 'u riskleri gze alyor musun, beni kaybetmeyi g-
ze alyor musun' diyebilin. 'Allah izin vermi, ben de izin vereyim'
demek zorunda deilsiniz." okeliliin yaygn olduu yre ve
lkelerde kadnlarn kendilerine zg ilgin savunma mekaniz-
malar gelitirdiklerini gzlyorum. Ancak bizim evrelerimizde
sorun var. nk kadnlar tek bir ele hayatlarnn sonuna kadar
birlikte olma beklentisi ile evleniyorlar. Bu yzden elerine ok
balanyorlar ve hayatlarnn merkezine elerini koyuyorlar. Hat-
ta bir tr mlkiyet duygusuna bile kaplyorlar. Sonra bir gn ba-
ka bir kadnn gndeme gelmesi halinde, btn dengeler yklyor
ve kadnn hayat altst oluyor.
Belli bir yoksulluk dnemini kendi kafalarna ve yalarna uygun

elerle geiren erkeklerin belli bir statye geldikten sonra, onla-
rn zerine gen kumalar getirdii sylenir hep...
slam okelilie izin verdii iin baz gen kzlarmzda bir rahat-
lk var. Hele gnmzn ke dnmeci zihniyetiyle yetimi bir
gen kz, niye fakir bir genle evlenip sknt eksin. Onun yerine,
olgunlam, ruhu ve fizii gzellemi ve maddi sorunlar olma-
yan erkekleri tercih ediyorlar. Bunlara, ikinci olmann, tercih edil-
mi olmann gururu da ekleniyor.
Nasl bir gurur bu?
Adamn ei var, kurulu dzenini riske atp onunla evlenmeyi gze

alyor!
Ama resmi nikhn ilk ele srd syleniyor...

SLAM VE KADIN 29
Hayr, ikinci hanm eer glyse yasal ba da ona geiyor. Ben-

ce zaten batan bunu planlyorlar. Belki ilk bata bunu syleme
cesareti gsteremiyorlar ama zamanla durumu lehlerine eviri-
yorlar.
Arkadalarnza "Ayakta dik durun. Gerekirse boann" m di-

yorsunuz?
Evet, gerekirse boann. Bu sizi ok rencide edecekse srdrmek

zorunda deilsiniz. Siz de baka evlilik yapabilirsiniz. Bizim ha-
nmlarmz ise genellikle demin anlattm sebeplerle, byle bir
eyi akllarndan geirmeyi bile ok abes buluyorlar. Eleri de y-
le. Zaten biraz da bunun rahatl var. Ancak bir gn bir arkadam
unu anlatt: Sabah namazn kldktan sonra dua ederken "Alla-
hm beni de, eimi de nefsimizin kt arzularna uymaktan koru,"
demi. Bunu duyan ei irkilerek, "kendin iin de mi byle dua edi-
yorsun?" diye sormu. Arkadam "Senin nefsin var da benim yok
mu, tabii ki kendim iin de dua ediyorum," deyince, ei bunu duy-
maktan hi de honut olmadn belirten akn bir yz ifadesiyle
kalakalm. Ayrca, yine byle bir ikinci evlilik hikyesinde, ko-
casna kzn brakp gideceini ve bakasyla evleneceini
syleyen bir arkadamz da var. Neticede kocas bu kadar ok so-
run kacan grnce, giriiminden vazgeti. Asl mesele de bu
zaten. Onlara bu iin bir bedeli olduunu gstermek gerekiyor.
Baka birisiyle evlenmek iin ayrlan kadn da oluyor mu?
Bir tane duydum ve ok ayplanp knandn biliyorum. Ben de

knayanlar knadm. nk erkekler bunu her zaman yapyorlar,
kimsenin knad yok. O yaplan dnlere cmbr cemaat, b-
tn beyefendiler ve hanmefendiler gidiyorlar, ama bu i bir han-
mn bana gelince toplum d braklyor.
30 DREN VE TAAT
Bu noktada kitapta kadnn potansiyel cinselliinin sulanp er-

keinkinin kutsand yolundaki blme gelmek istiyorum. Bu
ok cretkr bir saptama.
Bu, bir hadise atfen km bir saptama. "Dininiz ve aklnz bu ka-

dar eksik olduu halde, akll, olgun adamlar bu kadar kolayca
batan karyorsunuz" eklinde bir hadis rivayeti bu. Bunun so-
nucunda "her kadn potansiyel bir fitnedir ve dnceleri eytana
ok yakndr" yorumlar yaplyor. Zaten u trden aklamalar da
yaplyor: "Aslnda bir erkek iin kadn bir felakettir. Mal-mlk
ister, kskantr; erkei ilimden, Allah'a ibadetten alkoyar; en k-
ts bu kadar belal olduu halde erkek ondan vazgeemez."
Halbuki realiteye baktmzda unu gryoruz. Bu tr yorum-
larn yapld dnemlerde kadnlar sk sk rtnyorlar. Erkek-
lerle grmyorlar. Okumuyorlar. Evlerde yayorlar. Cinsel a-
dan gnah ileyebilecekleri ortamlar zaten kstlanm durumda.
Yani hibir ey yapmyorlar, ama hl onlardan korkuluyor. Ne-
den? nk onlar "potansiyel fitne" olarak gryorlar. "Yaz
yazmay retirsin, sevgilisine mektup yazar. Balkona brakrsn
ka-gz iareti yapar," diyerek korkuyorlar. stelik bu korkularn
hadis haline getirip, lmnden asrlar sonra Peygamber'e syleti-
yorlar.
Kitapta kadna, "hain, nankr, kskan, cimri, lkse dkn,

huysuz, srlar ifa eden" gibi olumsuz sfatlarn yaktrldn,
bunlarn kadnlara zg karakter zaaflar olarak gsterildiini
sylyorsunuz.
"Hadislerde erkek" diye bir aratrma yapmadm, ama kadnlarn

durumuna ilikin hadisleri ortaya karabilmek iin epey hadis
okumam gerekti. Bu sfatlarn zellikle erkeklere de yaktrld-
na rastlamadm. Hadislerde kadnlar iin bu tr zelliklerin kimi
zaman tek bana, kimi zaman arka arkaya sralandn grdm.
Zaten kadn "eri" ve ahlaki adan "sorunlu" biri olarak kabul
edince bu sfatlar ona yaktrmak ok kolaylayor.
SLAM VE KADIN 31
Kendinizi nasl tanmlyorsunuz? Feminist misiniz?
Feminizmin temel yaklamlar asndan bakldnda, kadn ba-

k asna sahip bir insanm. nk epey okudum ve o bak a-
sna bir kez sahip oldunuz mu, vazgemeniz de zor oluyor. Ama
feminizmde ok ayrmc, erkekleri dlayc, yok sayc, neredey-
se ilikileri btnyle koparp ayr bir dnya yaratmay hedefle-
yen bir sylem geliti. Ben bu izgiyi makul grmyorum. Ne
olursa olsun, babalarmzla, kocalarmzla ve oullarmzla birlik-
te yaamak zorundayz. Ama varolan sistemleri, pratikleri, dini
doru anlayabilmek iin kadn bak asna mutlaka sahip olmak
gerektiine inanyorum. zetle olan biteni kadn gzyle yorum-
lama derdinde olan bir insanm.
Size feminist diyorlar, deil mi?
Diyorlar ve aslnda rahatsz da olmuyorum. Yalnz Trkiye'de fe-

minizmin anlalmasnda sorunlar var. Bu lezbiyenlik olarak da
anlalabilir ki ben yle deilim. Veya erkek dman olarak anla-
lr. Trkiye'de ileri doldurulmad iin bu kavramlardan e-
kinmiyor da deilim. Kadn bak asna sahip olmam, bence din-
dar kiiliimi zenginletiriyor, dzeltiyor.
1980 ortalarnda Trkiye'de slami kesimde feminizan bir aray

vard. Bugn hangi noktaya gelindi?
Trkiye'de o dnemde byk bir eviri furyas oldu. Szn etti-

iniz ve ounu tandm bu arkadalar btn o kaynaklardan
beslendiler. Ortak kaynaklardan ortak dncelere ulalmas nor-
mal. Yalnz Batl feministlerle Trkiye'dekilerin eserleri arasnda
fark var. Trkiye'dekiler hep taraf tutarlar. Ya kemalist feministtir-
ler, ya solcu feministtirler ve bir ekilde hep birilerini darda tut-
maya alrlar. Kendi ideolojik kimliklerini, niyeyse, belki femi-
nistliklerini merulatrmak iin, mutlaka ortaya koymaya alr-
32 DREN VE TAAT
lar. Sonuta siz onlarn yazdklarn okurken, ne kadar ayn eyle-

ri savunduunuzu dnseniz de o insann sizi dladn, sizi is-
temediini anlarsnz. Ama Avrupa ve Amerika feministlerini
okurken byle bir skntnz yok, nk onlar daha kapsayc. On-
lar iin tek bir dman var. Dolaysyla Batl eserler bizim zeri-
mizde daha ok etkili oldu, onlardan beslendik.
1980'li yllarda herkes yeni evlendi, i hayatna atld, anne ol-
du; yani hayatn gerek ykyle, pratiiyle o yllarda tanmaya
baladlar. Arkadalaryla evlendiler ve onlarn da birer klasik
Trk koca olduunu, belki onlarla aslnda hibir ey paylamadk-
larn grdler. hayatnda erkeklerin tercih edildiini, hamile
kaldklar iin ayplandklarn grdler. Btn bunlar iinde bu-
lunduklar anadamarlarla hesaplamalarn beraberinde getirdi.
Baz lkc hanmlar biraz daha abuk hesaplatlar. Hepsi deil
ama, 1980'lerde almaya balayan grup. br kesim, daha ok
eve kapanan bir yaam srdkleri iin teslimiyeti izgilerini sr-
drdler; en azndan ge kaldlar. Kadn konusunda teorik hesab
verilmemi onca deimeye ve gelimeye ramen, hl bugn bir
kadnn "ben feminist dnceye yaknm" diyebilmesi bizim ca-
miada byk cesaret gerektirir.
Ama ok sayda kadn kuruluu var slami camiada...
Evet var. Bizim kurucular arasnda olduumuz Bakent Kadn

Platformu da bu kurululardan biri. 1995'te kurulduumuzdan beri,
sadece kadn sorunlaryla ilgileniyor ve hem dine hem de kadn ba-
k asna uygun politikalar gelitirmeye alyoruz. Platform ya-
p itibaryla, bamsz giriim gruplarnn yan sra, baz vakf ve
derneklerin kadn temsilcilerinden oluuyor. Dolaysyla kulland-
mz dil ve yntem aramzda genellikle uzun tartmalara neden
olabiliyor. nk kimseyi tedirgin etmeyecek bir yol bulmak zo-
rundayz. Bizim arkadalarmzn tad endieleri, dier kadn
kurulular da fazlasyla tayorlar. Bu yzden her frsatta feminist
olmadklarn vurgulama ihtiyac duyuyorlar, nk dlanmaktan
SLAM VE KADIN 33
gerekten ekiniyorlar. Baka kesimden bir hanmn bir eyleri

sylemesiyle, ayn eyleri rtl, bizim kesimden bir kadnn sy-
lemesi ok farkl. Bizden birisi sylediinde "Bunu nasl yapar?
Bu kadar kii bizi dardan vurmaya alrken bunlar da hainlik
yapp bizi iten vurmaya alyor," diye tepki alabilir.
RP Hanm Komisyonlar olay yaand. Binlerce kadn parti iin

seferber edildi, toplumsallatrld, ama dier yandan nleri ke-
sildi.
Zaten o hanmlar hibir zaman mitlendirmemilerdi. Kocalar

belki mitlendi. Parti iinde ykselmelerini kolaylatrmak iin
hanmlarnn etkin almasna bel balayanlar oldu. Yani kadn-
lar kendileri iin deil, ya sadece Allah rzas iin ya da kocalar-
nn ykselmesi iin altlar orada. Zaten RP yllarca kadnlarn
etkin karar mekanizmalarna gelemeyecei tezini savundu. Bu da
bir hadis rivayetine dayal olarak savunuldu ve kadnlar da buna
iman etmilerdi. Baka trl olamayacan, aksi takdirde gnaha
gireceklerini dnyorlard. Ama son dnemdeki Merve olayn
baz partililer bana yle aktard: "FP'li ynetim aslnda rtl
aday istemiyordu, ama tabandaki kadnlar ok bask yapt. Bizi
Nazl Ilcak ile Oya Akgnen gibi kiiler temsil etmez dediler."
Kitabnz slami camiada nasl karland?
Ben bu almay sekiz senede tamamlayabildim. Doktoraya ba-

ladmda okuldaki arkadalarla ilikimiz ok mesafeliydi. Biraz
fazla konutuumda "size abla diyebilir miyiz?" diyenler oldu.
Sanki arkadalk makul bir ey deil de bunu bir abla-abi ilikisi-
ne getirmemiz gerekiyormu gibi. Fakat zamanla, benim bu konu-
daki grlerimi de bildikleri iin aramzda bu arkadalk kavra-
mn gelitirdik. Benim bu kitabm da onlar yaymladlar. Kendi-
leri de kadnlar adna birok eyden rahatszdlar. Onlar da dei-
tiler. rnein bu kitaptaki btn hassasiyetleri onlarla paylaabili-
34 DREN VE TAAT
yorum. Kitabn ilahiyat fakltelerinde ok satldn duydum.

Tartma konusu yaplm. Baz derslerde baz blmleri okun-
mu. Beni arayp soruyorlar. zellikle kz rencilerin ok byk
sevinciyle karlatm. Onlar da birok eyin yanl olduunun
farkndalar, fakat izah etme ve dile getirmede zorlanyorlar. Daha
nemlisi bunu arlnn altndan nasl kalkabileceklerini bilemi-
yorlar. Bu kitap herhalde onlara bir yntem gsteriyor.
Birok yerden davet alyor olmalsnz?
Evet armaya baladlar, gidiyorum.
Sorun kmyor mu?
kyor. Mesela bir yerde dinleyiciler toplantnn srmesini ister-

ken beni davet edenler, tartma kmasndan korktuklar iin bir
an nce bitirmek istediler. Artk ok geleneksel grleri savun-
mak pek makbul bir ey saylmasa da, aile kurumundaki hiyerari
vazgeilmez bir stat olarak korunmaya allyor. "Erkein ast-
astk, kestii kestiktir," demekle bir yere varlamayacan artk
herkes biliyor. imdi "i hayatnda kadn-erkek eit olmal, ama
evin reisi de erkek kalmal. Bu Kuran'da var, deiemez," gibi
eyler sylyorlar. Biz de tartyoruz.
Kzlar herhalde size ilerini dkyorlardr. En ok neden ikyet

ediyorlar?
Ayn dertler. Erkek arkadalarnn zerlerinde bask kurma niyet-

lisi olduklarn; kendilerinin onlar ok takmayan hallerinden ra-
hatsz olduklarn; hatta erkeklerin kendilerini "bu gidile evde
kalrsnz," diye uyardklarn sylyorlar. Fakat onlar daha ans-
llar. Daha iyi bir dneme denk geldiler.
SLAM VE KADIN 35
Belki de slami hareketin yenilgisiyle gelen genel bir demokratik-

leme yaanyor. Artk byk iddialara sahip cemaatler ve parti-
ler kalmad. RP-FP demokrasi savunur oldu. Bunlarn etkisi ola-
bilir mi?
ok etkisi var, ama ben ona yenilgi demiyorum. RP hayatla tant.

ktidara geldii zaman birok eyi yapamayacan zaten grd.
ktidarda kalsayd ok daha iyi olacakt; neleri yapp neleri yapa-
mayacan herkes birlikte ok daha iyi grecekti, ama bu kadar da
yetti. 28 ubat sreci bence Trkiye iin ok byk bir talihsizlik.
Dindar kesim, tam da demokrasiye adapte olmak zorunda olduu-
nu hissederken, bunu anlamken demokrasiye darbe vuruldu.
Geri demokrasiyi savunmak merulam oldu ama ok eyin de
n kesilmi oldu. Cemaatlerin etkisi gene gl, fakat partinin et-
kisi zayf ve insanlar demokrasiye olan ihtiyalarn kavradlar.
Kendime bakacak olursam, ben yirmi yldr barts sknt-
sn yayorum. Benim gibi sknt eken baka insanlar var; onla-
ra empati duymama, onlarla ilgilenmeme yol at bu yaananlar.
Bunlarn bir ksm cezaevinde, bir ksm marjinal grlere sahip,
bazlar ecinsel, transseksel, yani toplumun dlad insanlar...
Yani herkes bir ekilde ac ekiyor. Ac, yok saylma, dlanma,
iteklenme bize mahsus deil. Polisin bir solcuya, bir travestiye in-
dirdii her copun acsn paylaabiliyorum. Byle bir ortak alan
kazandk, ama hl yle bir handikapmz var: Biz zor da olsa bu
alanlara uzanmak zorunda olduumuzu dnyoruz ancak yeter-
li duygusal ve zihinsel hazrlmz yok. Fakat mesela Kadnn
Stats Genel Mdrl'nn btn toplantlarna katlmaya al-
yoruz. Kadnla ilgili resmi ve sivil her trden toplantya katlma-
ya alyoruz, ama insanlar bundan pek memnun olmuyorlar. "yi
ki geldiniz" filan demiyorlar. Sizi dlamaya, sznz aznza
tkmaya alyorlar.
Ya sizin kesimin erkeklerinin tavr?

36 DREN VE TAAT
Bizim kanadn mehur erkekleri ve siyasileri genellikle almala-

rmzla pek ilgilenmiyorlar. Ancak karlap tantmzda, yap-
tklarmz ve yapmay planladklarmz rendiklerinde destek
olmaya alyorlar. Akademisyenler, sivil toplum kurulularn-
daki erkekler de benzer bak alarn yakalam olduklar iin
destekliyorlar.
slami kesimde gen erkekler, gndelik hayatta kendi kesimin-

den kzlarla deil de rtl olmayanlarla daha rahat iliki kura-
biliyor diye bir iddia var...
Gndelik hayatta onlarla nasl iletiim kurabileceklerini pek bil-

miyorlar. nk "namahrem" fikri var zihinlerinde. "Ben bu er-
kekle ya da kzla konusam bunu nasl anlayacak, nasl yorumla-
yacak?" endiesi var. Birine bir ey sorduunuzda onda bir mesaj
var zannedip gn sonra size evlenme teklif edebilir. Bizim ke-
simde kadnlarla erkekler arasnda mesleki ya da baka balarla
bir arkadalk fikri henz yaygn deil. Dolaysyla bunu dzenle-
yen ve merulatran bir gelenek de daha olumad. Bu yzden, bi-
zim kzlar arkadalk anlayna sahip baka erkeklerle, bizim er-
kekler de arkadalk anlayna sahip baka kzlarla arkada olabi-
liyorlar.
Gonca Kuri olayn nasl deerlendiriyorsunuz?
Gonca Kuri, biz mslmanlarn resmi tavrn ok net ortaya ko-

yan bir rnektir. Kuri'in kabul edildii tek grup, Ercment z-
kan'n salnda ktibas dergisi evresiydi. Gonca onlarn iinde
rahata konuup istediini syleyebilen bir insand. Ercment z-
kan ldnde Gonca'nn fikirleri biraz daha feministlemiti. Yi-
ne o grup iinde konumaya kalktnda kendisini susturdular, ne-
redeyse kap dar ettiler. Gonca bunun zerine daha aktif davran-
ma karar ald. "Bir sr insan slam' yanl tanyor, kadn konu-
sunda bir sr ey yanl anlatlyor. Ben bunlarla mcadele ede-
SLAM VE KADIN 37
ceim," diyordu. Bir toplantmzda bize oturduu sradan "ilahi-

yat hanmlardan rica ediyorum. Kuran'n mealini onlar yazsn-
lar. nk imdiye kadar hep erkekler, kendi anlaylarna gre
yazd," diye seslenmiti. Zaten o srada iki gazeteci tarafndan
kefedildi. Onlar kendisini televizyona kma konusunda ikna et-
ti. O zaman beni de arayp "Byle bir teklif var. Gel beraber ka-
lm," demiti. Bense hem aratrmam tamamlamadm iin ken-
dimi hazr hissetmediimi, hem de konjonktrn uygun olmad-
n syleyerek onun da televizyona kmamasn istedim. Beni din-
lemedi. Ertesi gn atlayp Mersin'e gittim. Btn bir gece konu-
tuk. ok yrekli bir kadnd ve ldrleceini de tahmin ediyor-
du. nk iinde yer alm olduu Hizbullah'n nasl bir grup ol-
duunu biliyordu. O bir eye, bir gruba uzaktan bakp deerlen-
dirme yapmazd. Muhakkak gider, tanr, renirdi. Byle birok
gruba girip km, fakat saduyusunu, samimiyetini kaybetme-
mi bir insand. Hi kimseye angaje olmam, mert bir insand.
Neticede korktuumuz bamza geldi. Medyann sansasyonel
yaklamnn da bu sonda nemli bir paynn olduunu dnyo-
rum. Karldnda oturup ne yapabileceimizi tarttk. Ama
kendi arkadalarmz iinden bile ona asla sahip kmamamz ge-
rektiini, onun dini saptrdn, ok gereksiz ifadelerde bulundu-
unu syleyen kadnlar kt. Buna ramen deiik illerden on se-
kiz kadn, ismimizi vererek bir aklama hazrladk, ama hibir
gazete yaymlamad. stanbul'da nemli isimleri aradmzda bi-
ze Gonca'nn devlet iin altn, ksa zamanda bir yerden ka-
can, bu yzden kesinlikle destek vermeyeceklerini sylediler.
O sralarda bizim gazeteler ondan "feminist" diye bahsediyordu,
kimse "mslman feminist" filan demiyordu.
Kadn olduu iin mi?
Sadece kadn olduu iin deil. imdi de reform tartmalar k-

t. Bizim camiada ok hassas olunan baz tehlikeli konular var. Bu
kavramlardan ve bu kavramlar olur olmaz azlarna alan kimse-
38 DREN VE TAAT
lerden ok ekmiler. Devletin konuturduu insanlardan holan-

myorlar. Ben Gonca'nn yle olmadn, yani birtakm resmi g
odaklarna angaje olarak konumadn yakndan biliyorum.
ldrlmesi, kendini ona yakn hisseden insanlarda rknt ya-

ratt m?
Ben o zaman Hizbullah denen rgtten pek haberdar deildim.

Byle bir tehlike olduunu bilsem Gonca'nn konumamas iin
ne gerekiyorsa yapardm. Artk byle bir tehlike de kalmad. Gon-
ca'nn kim tarafndan ldrld renildiinde o grup zaten -
kertilmiti. Kendi adma pisipisine lmenin ok kt olduunu
dnyorum. Daha temkinli olmak gerekten gerekebilir. Ben
byle vahi bir mslman grubun olabileceini asla aklmn ucun-
dan geiremezdim.
Ama var.
Maalesef var ve Susurluk etesiyle ayn kaynaklardan besleniyor

olduu sylentisi de lkemizdeki temel sorunun dindar insanlar-
dan deil, lkenin kara para piyasasnda rant sahibi olmak isteyen
g odaklarndan kaynakland gereini ortaya koyuyor.
Kuri'in cenazesinde de yaanan kadnlarn namaz klmas olay

var. Ne dnyorsunuz?
Gonca'nn cenazesi nemliydi aslnda. Ona verilmi szmz var-

d, ama biz Gonca'nn cenaze namazn bir evde kldk. nce bir
camide klmay dndk, sonra gazeteciler gelir diye vazgetik.
Gonca'nn vasiyeti olduu iin teyzesi kldrmak istedi. Ben yine
erkekleri suluyorum. Madem ki Gonca'nn byle bir vasiyeti var
ve madem ki bu i iin hayatn ortaya koydu isteinin yaplmas
gerekiyordu. Ama erkekleri biliyoruz, yaptrmazlar. Ben yle or-
tamlarda arbede karlmasndan holanmyorum. Medyann da
SLAM VE KADIN 39
bu konular, ok iyilik olsun diye, rnein "kadnlarn n al-

sn", "zgrce cenaze namaz klabilsinler" diye ele aldn zan-
netmiyorum.
Siz istediiniz kiinin cenaze namazn klmak istemez misiniz?
Bu alkanlkla ilgili bir ey. Ben klmayabilirim, ama gitmek iste-

yen gidebilmeli. Bugne kadar illa gitmek istediim bir cenaze
namaz olmad. Herhalde bir de bu kadar sansasyonel olduu iin
istemiyorum.
slam ile kadn kavramnn yan yana gelmesinin sansasyona yol

at bir olgu deil mi?
Bu daha ok medyann slubundan kaynaklanyor. Bunlar ok da-

ha saduyulu, daha ilevsel bir ekilde tartlabilir.
Dayak meselesi de en nemli meselelerden biri deil mi?
Kadn her trl evrede, farkl iddet trlerine maruz kalyor. As-
lnda tm insanln sorunu bu. Bat'da kadna ynelik iddet yok
diyebilir miyiz? Kuran'daki dayak olayn bazlarnn bu kadar
dillerine dolamalar yine o sansasyon merakyla ilgili bence. Evet
iddeti lanetliyoruz, ama iddet, baka yol bilmeyen, baka savun-
ma mekanizmalarn altramayan, bunun eitimini almam in-
sanlarn kulland bir dil. Bu, eitim ve terapiyle halledebilecei-
miz bir ey. Siz bu konuda hibir ey yapmayp, sadece birilerine
saldryorsunuz. Tamam bu tr eylere ben de katlmyorum, katl-
mam da mmkn deil, fakat iddeti insan hayatndan silmek de
imknsz.
Ama burada iddetin merulatrlmas, hatta kutsallatrlmas

var.
40 DREN VE TAAT
Hayr kutsallatrlmyor. Arap toplumu ok kaba saba bir toplum-

du. Mesela Hz. mer ile ilgili rivayetlerden bunu anlyoruz. Kz-
d m karsna bir tokat atyor. Hatta Peygamber'i de hanmlarna
kar ok sabrl davrand iin knyor. Peygamberimiz ise do-
kuz hanmla geinmeye alan bir insan. Kitapta da gstermeye
altm gibi bu kolay bir ey deil. ok uzun bir sre tekeli bir
hayat sryor. Medine'deyse farkl bir dnem balyor. Daha ok
siyasal evlilikler yaplyor veya bunun iinde haz unsuru da olabi-
lir. slam bu hazz gnah saymaz. Neyse, dokuz kadnn gnln
ho tutmak zorunda olan bir erkek. Ben Peygamberimizin, yle
baz kitaplarda anlatld gibi olaanst glerle donatlm ol-
duunu dnmyorum bu anlamda. Hanmlar da eitlik iin m-
cadele ediyorlar. En ufak bir durumda haklarn koruyorlar. Mese-
la her akam sras gelen hanmn evinde btn hanmlar toplan-
yor, sonra herkes odasna ekilip Hz. Peygamber onunla kalyor.
Bir gn sra diyelim Hz. Aie'deyken, bir bakasnn Peygam-
ber'in elini tutmasna bile izin vermiyor. Bu kadnlarn ekimesi-
nin, hatta birbirlerine ynelik komplolarnn ortasnda olmasna
ramen Hz. Peygamber'in ne bir klesine, ne bir hanmna elini
kaldrdna dair tek bir rivayet yok. Evet bu ayet var, ama bu ayet
erkeklerin kzgnlk nnda ilk tepkisi olan daya nleyip anla-
mazlklar nce konuarak zdrmeye alyor. O olmazsa ya-
taklarnz ayrn, diyor. nk bu ok kumal bir evlilikte onur k-
rc bir davran. Gnmzdeyse bu kadnlar iin deil de erkekler
iin bir ceza gibi grnyor. En son olarak daya gsteriyor ki bu
ok uzun bir sre. Kuran'n, iddetin bu kadar yaygn ve yerleik
bir davran kalb olduu bir toplumda aslnda onu devre d b-
rakt bile sylenebilir. Yani Kuran o dnemin erkeklerini bir ne-
vi terbiye ediyor, en son arede dayaa olur veriyor ama bu bugn
bizim kabul edemeyeceimiz bir neri.
Erkekler dayakla kadnlar terbiye ettiklerini sanyorlar.
Onlara "kadnlarnz terbiye edin" mantn verdii doru. Ama

SLAM VE KADIN 41
kzlarn henz on -on drt yandayken hayat oktan kavram

erkeklerle evlendii durumlarda bu bir bakma anlalabilir. Ama
bugn ayn eitimi alm iftlerin birbirini dayakla terbiyesi diye
bir ey sz konusu olamaz.
Fetva Kurulu'na bir kadn ye atanacak olmas sizi heyecanlan-

dryor mu?
Hayr. Diyanet'in btn tekilatlanmasnda byk deiiklikler

yapmas lazm. Atanacak olan yenin Muall Seluk olaca ileri
srld. O zaten hem Din Eitimi Genel Mdr, hem de niver-
sitede retim yesi. Nasl zaman bulup da Kurul'da alacak?
stelik ben kendisinin kadn bak asna sahip herhangi bir de-
me veya konumasn hi duymadm. ok evcimen, erkeklerle
iyi geinen biridir. Kendisini severim, ama kadn bak asyla
sylenen eyleri tehlikeli bulur, dolaysyla Diyanet iin ok iyi
bir isimdir. Ama benim iin deil.
Diyanet'te sizin gibi insanlarn m olmasn istiyorsunuz?
Elbette, kadn bak asna sahip insanlara grev vermeliler.

Duyduumuza gre Fetva Kurulu'na sorulan sorularn yzde 70'i
kadnlardan geliyormu ve kadnlarn zel sorunlaryla ilgiliy-
mi. Biz bu sorular ve Diyanet'in verdii cevaplardan hareketle bir
aratrma yapmay dnmtk.
Ancak Diyanet ynetiminde kadn sorunlarna kar gerek ve
esasl bir hassasiyetin olduu konusunda pheliyim. Sanki "im-
di ne sylesek iyi gider" diye bakp baz laflar ediyor gibiler. Ge-
en sene her ile bir kadn uzman kadrosu ald ve atamalar yapl-
d. Genellikle arkas olanlarn atand sylendi. Bakan Bey "Biz
temsil deil hizmet makamyz," diyor. Diyanet'e teklifim u:
Eer kadnlar konusunda bir eyler yapmak istiyorsanz, bu hiz-
met personelinin iine kadnlar bolca dahil edin. Mesela mftler
ve mfettiler hep erkek. Niye hi kadn mft ve mfetti yok?
42 DREN VE TAAT
Mft yardmcs bile neredeyse yok. llerde ayrca ile mftleri

de var. Niye illere tek bir kadn uzman alyorlar? Ne kadar mft
ve mft yardmcs kadrosu varsa en azndan o kadar kadn uz-
man istihdam edilmeli. Bunlarda da objektif zelliklerin aranmas
gerekiyor. Ayrca Diyanet kendi personeliyle de yakndan ilgilen-
meli. Kuran kurslarnda ok yetenekli, ok gayretli ve kurslar ka-
dnlarn sosyalleme merkezleri olarak gren grevliler var. Otuz
yan zerinde, kocas veya kaynvalidesinden izin almadan bir
yere gitmemi kadnlar Kuran kurslarna rahatlkla gidebiliyorlar.
te orada grevliler kadnlara, haklarn hukuklarn retebilir-
ler. Ama belki Diyanet'in bunlardan haberi bile yok. Diyanet b-
tn personeline toplumsal cinsiyet perspektifi kazandrmal fakat
zellikle kadn personeline, hizmet ii eitim yoluyla kadn bak
as kazandrmaldr.
Bunu yapabilir mi?
Yaptrabilir. Kendisi asla yapamaz. Diyanet'in bu kemiklemi

kadrosundan byle bir alm beklenemez.
u anda dindar kadnlarn en acil sorunlar nedir?
Dindar kadn iki arada bir derede kalm durumda. Sistem, rtl
kadnlar yok sayp dlamaya baladndan beri bizim kesimin
baz erkekleri de yok saymaya balad. nk kadnlar kendi ka-
riyerlerine ve grnrlklerine zarar veren bir unsur olmaya ba-
lad. Eskiden bir kr-zarar dengesi vard. imdi denge bozuldu.
Bu anlamda ne sa'ya ne Musa'ya yaranamayan bir kadn kitlesi
var ortada. Bu aslnda kadinlar ok olgunlatrd, kendi ayaklar
stnde durmann ne kadar gerekli olduunu kavradlar. Eleri ve-
ya dindar amirlerinin, sorun kendilerine bulat anda kendilerini
yalnz ve devre d braktn hepsi grd.
Meseleye kadnn gelimesi ve glendirilmesi perspektifin-
den bakan kesimlere gelince, onlarn yok saymaya caltklar bu
SLAM VE KADIN 43
kesim kesinlikle gzard edilebilecek bir kitle deil. Bu kitleyi

gz nne almadan hibir politikay etkili hale getiremezsiniz. Bu
kitlenin desteini almadan Trkiye'de kadnlar adna hibir baa-
rl i yapamazsnz. Bu kitle eskiden evden kmasnn, erkekler-
le konumasnn gnah olduunu dnyordu, imdi bunlar b-
rakt ve hayatn iinde varolmak istiyor. Kendisini sadece anne
olarak deil, ii ve evresiyle gerekletirmek istiyor. Bu onun di-
er insanlarla barmasn salayacak bir sreti. Fakat imdi bu-
nun n kesilmeye allyor. Kimse bir sre sonra rtl kadn-
larn yok olacan dnmesin. Basklar bize ok daha byk
bir inan salad. Birok eyi gze alabiliyoruz artk. Yok olma-
yacaklar iin onlarn bir an nce hayata intibak etmelerine izin
verilmeli.
rtlerini aanlar da oldu.
ok byk psikolojik sorunlar yaadlar, ou hastaland. Gs-

lerinde ur kanlar biliyorum. Elerinden ayrlanlar oldu. kili bir
kiilik tama zorunluunun aclarn yayorlar. Kendi adma u-
nu syleyebilirim. Barts benim dindarlamamn semboldr;
asla siyasal bir sembol olmamtr. Ben dindarlamaya karar ver-
diim gn rtnmeye de karar verdim. Yzde 99'umuz iin bu
byledir. Amak, sanki bu sreci sona erdirmek anlamna gelecek.
Yani eski hassasiyetlerimizi kaybetmek. Halbuki siz tam da bu
hassasiyetlerle, kendi kimliinizi alternatif bir kimlik olarak kur-
gulamsnz, ama sizden bunun semboln alyorlar. Bugn ki-
min stnden bir ey alabilirsiniz? Ben ocuuma istediim eyi
giydiremiyorum. Ban aan arkadalarla gryoruz. Hibiri
mutlu deil. Biri yle dedi: "Okula gidiyorum. Bam amak
zere aynaya gidiyorum/ Bam ayorum ve aylardan beridir h-
l aynadaki bu grntme alamadm."
Bu srete erkekler nasl bir destek verdi?

44 DREN VE TAAT
Birok erkek, zellikle milliyeti kesim, parti politikalarna uygun

olarak amalar yolunda gerekli destei verdiler. nk onlara da
bulat bu i. Kadnlarn direnmesi kendilerinin de zora girmesi de-
mekti ki erkekler zora girmeyi asla kabul etmiyorlar. Fakat Meh-
met Altan'n dedii gibi, bu sre elbet bir gn bitecek ve gemi
darbelerden minnetle yadedilen tek bir isim kalmad gibi 28 u-
batlardan da kimsenin ad hayrla anlmayacak. Onlardan kor-
kan, sinen, ilk atakta halkn kendisine emanet ettii yetkileri devir
teslim eden, ya da bir umut olarak kendilerine verilen 28 ubat
sonras oylarla iktidara gelip hazrola geenler, alnlarna srlen
utan karasndan asla kurtulamayacaklardr. Bartllerin de bu
gnleri asla unutabileceini sanmyorum. Bir gn, belki de kocala-
rndan ve kocalarnn destekledii partilerden balayarak yaadk-
lar bu ac gnlerin hesabn sormayacaklarn kim garanti edebi-
lir?
SLAM HAREKETTE FEMNZM

TARTIMASI
SLAM HAREKETN ykselie getii 1980'li yllardan itibaren,

iktidar ellerinde tutan erkekler slam ve kadn ilikisi konusunda-
ki tartmalara belli llerde kadnlarn da katlmasna izin verdi-
ler. Bylece hem daha inandrc olunacak, hem de saylar gide-
rek artan eitimli kadnlara belli bir "meguliyet alan" alm
olacakt. Fakat hibir ekilde geleneksel erkek egemen bak a-
snn dna klmasna cevaz verilmiyordu. Sonuta "slam'da
kadn sorunu olmad" eklinde zetlenebilecek geleneksel bak
asnn bayraktarln bundan byle, erkeklerden ziyade, bizzat
saylar giderek artan kadnlar yapar oldu. Yani slami hareket
iinde toplumsal cinsiyet rollerini sorgulamayan/sorgulayama-
yan, erkek egemenliine kar direnemeyen kadnlar, itaatlarn
eskisine kyasla entelektel olarak daha da ilenmi, daha "kadn-
s" bir sylemle srdrme yoluna gittiler.
Ancak btn engellemelere ramen dindar kesimde, kadn ko-
nusuna erkekler gibi bakmayan, birok geleneksel yaklam, ka-
bul ve algy sorgulayan kadnlar da ortaya kabildi. Hem lkede-
ki, hem slami hareketteki erkek tahakkmne kar direnme gibi
zorlu bir misyona talip olan bu kadnlarn ilk ciddi rnekleriyle
1987 ylnda Zaman gazetesinin tartma sayfalarnda karlatk.
Feminizme ak ak sahip kma veya en azndan, slam ve s-
lamclk adna feminizme karaalmalara kar kma cesareti gs-
teren bu kadnlarn kn Ali Bula'n 17 Mart 1987'de yaymla-
46 DREN VE TAAT
nan, daha nce de deindiimiz "Feminist Bayanlarn Ksa Akl"

balkl yazs ateledi.
Bula bu yazda feminizmi "kadn erkee kar ayaklanmaya
aran isyanc bir meslek" olarak tanmlyor ve erkeklerin "haya-
t kendisine zehir edecek bu belal akm karsnda tedirginlik
iinde" beklediklerini sylyordu. Bula'a gre feminizmin bir
yaama biimine dnmesi, "insan trnn sonu" anlamna gele-
cekti.
Bula u szleriyle feminizmi bir "cinsel sapma" olarak gster-
meye alyordu: "Feminist dnya gr ve ahlak anlaynn
egemen duruma getii toplumlarda geerli ve mmkn olan tek
cinsel iliki ecinsellik ve lezbiyenlik olarak kendini gsterecektir."
Bula'n, "Feminist bayanlar, sizin aklnz ksa ve stelik bir
kar havada" cmlesiyle biten bu kkrtc yazs zerine Zaman
gazetesinde ok ciddi bir tartma koptu. Herhalde Bula ve onun
gibi dnenler, kendi saflarndan baz kadnlarn, u ya da bu e-
kilde, feminizme ynelik ar sulama ve hakaretlere isyan edece-
ini hesaba katmamlard. Herbiri birer tarihi belge olan ve k-
k apl bir "slami feminist1" klliyat oluturan bu yazlarn
Muall Glnaz ve Tb Tuncer tarafndan kaleme alnan ilk ikisi
1 Eyll 1987'de Zaman'da yaymland.
Tb Tuncer "Kimin Akl Ksa?" balkl yazsnda, Bula
iin, "kadn bir cinsel met'a olarak gryor olmal ki onlarn er-
keklerle ayn yata paylamayacandan kayg duyuyor," diyerek
yle devam ediyordu: "Yazarn kanaatlerinin aksine kadnlarn
temel meselesi erkeklerle ayn yata paylap paylamamak de-
ildir. Kadnlar insanca muamele, eit artlarda varolma mcade-
lesi veriyorlar. Dnyaya sadece ocuk yetitirip, ev ileri yapmak
iin gelmediklerini kabul ettirmeye alyorlar. Erkeklerden daha
aptal olmadklarn sylyorlar ki bunu bilim de kabul ediyor.
Belli bir yaa kadar kzlar gerek geliim, gerekse baar bakmn-
1. "slami feminist" nitelemesi bize ait, yoksa sz konusu yazarlarn ou bu

tamlamay benimsemediklerini eitli vesilelerle belirttiler.
SLAM HAREKETTE FEMNZM TARTIMASI 47
dan erkeklerin nndeyken daha sonra geleneksel kadn rolnn

gerei sessiz, sklgan, zayf, kendi fikri olmayan, olsa da syleye-
meyen, sadece bir ev ve bir koca dileyen insanlar durumuna gel-
mektedirler."
Tuncer, Bula'n ecinsellik konusundaki szlerini de yle
eletiriyordu:
"Feminizmin homoseksellik ve dolaysyla lezbiyenliin se-
bebi olarak grlmesi de son derece yanltc bir tutum. Bu sapklk
tarih boyunca olagelmitir. Feminist hareketin ortaya kmasndan
evvel de vard, sonra da varolmas kanlmazdr. Yazarmzn pek
beendii Osmanl mparatorluu devrinde Divan airleri olan
gzellii zerine iirler yazmlardr. eitli psikodinamik akla-
malar olan bu cinsel sapmay feminizme balamak bilgisizlikten
domuyorsa bir karalama ve kandrmaca saylmaz m?"
"Ali Bula'n Dndrdkleri" balkl yazsnda Muall Gl-
naz, "Trkiye'de dinimizi tanyp seven ve bu dinden ald cesa-
retle kadn haklarn savunan kadnlar da var. Bunu unun iin ya-
zyorum: Bu gerek byle bilinirse, kadn haklar, kadn sorunla-
r, belki feminizm gibi konular mslmanlar arasnda daha st se-
viyede, daha edepli ve ciddi bir biimde tartlr," diyerek yle
devam ediyordu:
"Evet! Feminizm kadn erkek tahakkmne kar ayaklanma-
ya arr. Evde, ite, sokakta. Bundan bu kadar korkmak niye?
Laf cambazl yerine tahakkmden vazgemek dnlemez mi?
Feminizm canavarn (!) yenmenin en kolay yolu sebeb-i hikmeti-
ni yok etmektir. Kabul etmeliyiz ki, alkanlklardan hem de by-
lesine rahat alkanlklardan vazgemek ok zordur. Ama Allah'a
kul olmak nefsini yenmekle balar (...) Kadn artk sadece dii de-
il, insan olmak istiyor. Arkada olmak, dost olmak, srda olmak
ve biraz da sevgi... (ok ey mi istedik acaba?) Akama kadar
koturup, sonra iki ift laf etmeden, yzne baklmadan yorgun
bedenini srkledii yata deil. Evlilikte paylalan sadece ya-
taktr nk."
Zaman gazetesindeki tartma uzun bir sre devam etti. Bu-
48 DREN VE TAAT
la'a kar yazlan yazlar arasnda Elif H. Toros'un 15 Eyll'de ya-

ymlanan "Feminist Kime Derler?" balkl yazsyla, Yldz Ka-
vuncu'nun 29 Eyll'de kan "slam'da Kadn ya da pekbcei"
yazlar zellikle dikkat ekiciydi.
Toros yazsnda, erkein kadn zerindeki tahakkmn yle
tasvir ediyordu: "Eer mslman olmasaydk, bu sorular sorma-
mza da gerek kalmazd. O zaman bu sorunun izahn yle yapar-
dk. Erkek egemen bir toplumda, yaayan erkekler, yaadn
gsteren kadnlardr. Ve o kadnlar erkekler iin vardrlar. Belirle-
yici durumda olan erkek olduuna gre kendisini izaha ihtiya
duymaz, o ancak izah eder. Kimseye kar sorumluluu yoktur ve
onun ark kadnn aleyhine ilemektedir".
Toros, feminizmi ise yle savunuyordu: "te feminist hare-
ket, dnyay tekellerine alan erkeklere 'insan' olduklarn kabul et-
tirebilme mcadelesidir. Ya da onlarsz da yaayabileceklerini...
Bir bana... Yzyllarca ikinci snf muamelesi grenlerin snflar
stnden konumasn istemek abestir. Kadnlar kadn olarak g-
rldkleri srece mcadelelerini, 'nce insanm' cmlesinin ardn-
dan kadnca srdreceklerdir yine de."
Kavuncu ise amalarn yle aklyordu: "Biz feminist hare-
ketleri mslman kadna tayalm demiyoruz. Fakat mslman
kadna haklarnn kullandrlmamas problemi yzyllardr var.
'Mslman kadnn btn haklar slm tarafndan verilmitir'
cmlesini sert bir ekilde syleyip konuyu kapatmak sorunu z-
mez, kilitler, zlmez hle getirir (...) Peki bizim istediimiz ne-
dir? Biz mslman kadn gnna ksn istiyoruz, zaten top-
lum ve sokak kadn iin mslman erkek iin olduundan daha
tehlikeli ve kt deil ki! Problem topyekn mslman insann
problemi. inde yaad cemiyetten habersiz olan kadn, evinde
somut eyler retmez. Soyut insanlar ve soyut bir dnya ise s-
lm'n tm prensipleriyle atr." Kavuncu'nun u satrlar Bula'
n yazsna dolayl bir cevap niteliindeydi: "Eviyle, iiyle, ibade-
tiyle megul kadn da saygya deerdir, fakat daha entelektel ye-
tenek ve eilimlerle dolu bir kadn orijinal bilgi ve fikirler retebi-
lecek durumdaysa, onu 'erkeklemekle' korkutmak, kadns zel-

liklerini yitirmekle tehdit etmek, son derece irkin. te bu zihni-
yet kadn insani ynyle deil, yalnzca cinsel ynyle grp-
gsteren basit zihniyettir."
ou akademisyen veya edebiyat olan ve byk cemaat ya-
plaryla organik balar bulunmayan bu kadnlar, gazete ii ve d-
ndan beklemedikleri lde sert tepki aldlar. slami kesimde
ke balarn tutmu erkekler ve erkekten farksz kadnlar, hare-
ketin yumuak karnnn "kadn sorunu" olduunu ve ilerinden
bamsz bir kadn hareketi kma ihtimalinin yksek olduunu
bildikleri ve dolaysyla iktidarlarn kaybetmek istemedikleri iin
bylesine telal bir topyekun taarruza girimilerdi. Ve zaman,
iktidarlarn kaybetmediklerini gsterdi.
slamclar ve Feministler
Trkiye'de dindar kadnn servenini anlayabilmek iin, onun s-

lamc olmayan hemcinsleriyle, zellikle de feminist ve feminizan
evrelerle kurduu ilikiyi de incelemek gerekiyor. Bilindii gibi
1980'li yllar, Trkiye'de slami hareketin ykseliine olduu gibi
bamsz bir feminist hareketin boyvermesine de tanklk etti. Fa-
kat bu iki hareketin birbiriyle ilikisi hep sorunlu olageldi; bu du-
rumun gnmzde de byk lde srdn rahatlkla syle-
yebiliriz.
Bir nceki blmde, feminizme bak konusunda slamclarn
tek bir baka sahip olmadn grdk. slamc erkekler, kadnla-
rn, kendi sorunlarna sahip kmas, ikinci snf konumlarna iti-
raz etmesi ve dolaysyla feministlemesi ihtimalinden hep rkt-
ler; byle bir gelimenin nne gemek iin tedbir aldlar; bir e-
kilde boyverdii durumlardaysa bastrmak iin ellerinden geleni
yaptlar. Tahakkmlerini srdrme mcadelesinde slamc erkek-
lere ok sayda kadn da yardmc oldu.
Feminizmin slam d ve kart bir hareket, bir sapma, hatta
iffetsizlik olduu yolundaki propagandalarn younluuna ra-
50 DREN VE TAAT
men ok az sayda da olsa baz dindar kadnlar kendilerini "femi-

nist" olarak tanmlamaktan ekinmediler. Fakat slami hareket
iinde zaten nemli konumlar bulunmayan bu kadnlar, basklar
sonucunda feministlii olmasa bile slamcl braktlar.
Her ikisinde de direnmenin en popler rnei olan Gonca Ku-
ri'in Hizbullah zindanlarnda ikence sonucu katledilmesi, bu tr
olaylarda olduu gibi ikili bir etki yaratt: ou kadn iyice siner-
ken, az da olsa bazlarnn mcadele azmi artt.
Feministlerin Bak
slami hareket iindeki kadn tartmalarnda, "laik" feministlerin

slam'a, slami harekete ve slamc kadnlara baklar da belirle-
yici bir rol oynad. Bu srete Trkiye'de kabaca tr feminiz-
min serpilmekte olduunu syleyebiliriz: 1) Kemalist yn ar
basan devleti hareket; 2) sosyalist feminist hareket; 3) "yeni top-
lumsal hareketler" kapsamnda ele alnabilecek olan, nispeten da-
ha sivil feminist hareket.
Aralarndaki btn farkllklara ramen, bu akm da esas
olarak 1968 ve 78 kuaklarndan gelen sosyalist/devrimci kadn-
larn katlm ve nderliinde yol alyordu. Dolaysyla her
akmda da sisteme kar mcadelesinde yenik dm olan sol ile
u ya da bu ekilde hesaplamak temel neme sahipti. Ve her
akm da, dini ve dini hareketleri, "kadnn kurtuluu" yolunda cid-
di, mcadele edilmesi gereken engeller olarak grmekte birlei-
yordu. "rtica ile mcadele" iddiasndaki Kemalist feministler as-
la slam'a kar olmadklarn sylyorlard. Sosyalist feministler,
her ne kadar vicdan zgrln savunsalar da, dinin karsna
materyalist dnya grn ve hatta sklkla ateizmi kartyorlar-
d. "Sivil feministler"inse kafalar byk lde kark olduu
iin dine kar "ntr" kalyorlard.
Fakat her akm da, slami hareketin ykseliinden, bu dal-
gann kadnlar da ciddi bir biimde peinden srklemesinden
kayg duyuyordu. Zaten her trden "laik" feminizmin ykseliin-
de, toplumda benzer kayglara sahip olan, eriat dzeninin gelme-

sinden endie eden kesimlerin katk ve katlmlar geni rol oyna-
mt. Ve her akm da slam, slami hareket ve slamc kadnlar
hakkndaki bilgisizlik ve nyarglardan besleniyordu.
te bu dnemde, sosyal bilimlerin deiik disiplinlerinde al-
an, herbiri feminizmin deiik versiyonlarndan bir ekilde etki-
lenmi, hatta bazlar bilfiil feminist harekette yer alan baz kadn
aratrmaclarn2 slamc kadnlar aratrdklarna, makale, tez ve
kitap hazrladklarna tank olundu. Kukusuz bu aratrmalarn
en ok ilgi ekeni Nilfer Gle'nin Modern Mahrem'iydi.3 Gle,
slamc kadnlar anlamaya ve anlatmaya alt, bunu yaparken
de geleneksel dnce/sorgulama kalplarna pek itibar etmedii
iin laik ve/veya Kemalist evrelerden (yani kendi yakn evre-
sinden) ok sert tepkiler ald.
Gle dnda Deniz Kandiyoti, Yeim Arat, Aynur lyasolu,
Elisabeth zdalga, Aye Durakbaa, Aye Kadolu, Aye Gne-
Ayata, Sevda Alanku-Kural, Hlya Demir, Serpil r, Feride
Acar, Ayegl Baykan, Meyda Yeenolu gibi kadnlar da bu ko-
nuya el attlar. Bu aratrmaclarn ou, slamc kadnlar tarafn-
dan hem phe, hem de ilgiyle karland. Sonuta ortaya kan
metinler de, slamc kadnlarda genellikle ikili bir duygu (kzgn-
lk ve memnuniyet) yaratt. Baz entelektel slamc kadnlarsa,
genel olarak bu almalar, arkiyat bak asyla kendilerini
"tekiletirdii" gerekesiyle eletirdiler.4
2. slamc kadnlarn "sosyolojisi" kadnlar tarafndan yaplrken, slam'da

kadnn yeri konusundaki "dardan" almalar lhan Arsel, Oral allar gibi er-
kekler tarafndan yapld.
3. N. Gle, Modern Mahrem: Medeniyet ve rtnme, Metis, 1991, stanbul.
4. "slamc kadnlarla ilgili yaplan tm aratrmalarda meselenin modern/ge-
leneksel, ada/ad, laik/eriat gibi kartlklar zerinden ele alndn gr-
mek mmkndr. Byle olunca kartln modern, ada ve laik kutbunda, yani
bilgi/iktidarn merkezinde yer alan aratrmaclar, geleneksel, ad ve eriat
diye nitelenen kar kutbu incelemekte ve onlarn 'evrensel norm ve standartlar'a
gre deerlendirmesini yaparak 'eksik'lerini tespit etmektedirler. Bunlar, aratr-
macnn kendisini tanmlama konumunda grerek, tekini ya 'geri', 'aa' olarak
52 DREN VE TAAT
Bu aratrmalarn bolluu, slami harekete ve slamc kadnla-

ra olan ilginin yksekliinin kantyd, fakat btn bunlarn laik
kesimdeki bilgi eksikliini ve nyarglar ne derece giderebildii
phelidir. Bir dier deyile bu almalarn, "slamc kadn" ile
"laik kadn" birbirine yaknlatrabildii sylenemez, kald ki ba-
z aratrmaclarn byle bir meselesi olmad da aktr.5
Nasl slamc kadnlar, adlarnn feministe kmasndan kayg-
lanyorlarsa, baz feministler de "gericilerin ekmeine ya sr-
me"6 endiesiyle araya hep belli bir mesafe koymaya zen gster-
diler. rnein 1987'de Zaman gazetesinde bir avu gen kadn,
her eye, her trden iktidara ramen feminizmi savunmaya al-
rken, "mslmandan feminist mi olurmu!" diyerek onlar sa-
hipsiz braktlar.
Bu noktada ilk olarak, btn bu srecin birinci elden tan ve
aktr olan Muall Glnaz ile yaptmz rportaj dikkatinize su-
nuyorum:
1980 ortalarnda balayan slam'da kadnn yeri zerine tart-

malarn ana noktalar nelerdi?
MUALL GLNAZ: lk tartmalar 1987'de balad. Daha ziyade

kadnn evlilik iinde, kocas ve toplum tarafndan konumlandr-
l noktasnda younlamt. 1980 ncesinin hareketli niversite
ortamndan gelen kadnlar iin, bu konumlan olduka sorunluy-
du. Ben ve birok arkadam durumu alglama ve kabullenmekte
niteleyen ya da 'standart' olarak benimsenen 'modern'e ne kadar yakn olduklarn

tespit etmeye alt aratrmalardr." Nazife iman, "Trkiye'de Kadnlarn s-
lamc Kadn Algs", Osmanl'dan Cumhuriyete Kadnn Tarihi Dnm (der.
Yldz Ramazanolu), Pnar, 2000, stanbul, s. 124.
5. slamc kadnlar zerine alan baz retim yelerinin trban kart tavr-
larna rnek olarak ODT'de kamu ynetimi okuyan Zekiye Ouzhan'n Bir Ba-
rts Gnl (z Yaynclk, 1998, stanbul) adl kitabna baknz.
6. "Ekmee ya srme" konusunda Kemal Can'n Birikim'deki mthi yazs-
na dikkatinizi ekerim: "Solun Bilgilenme Biimleri ya da 'Ekmee Ya Sr-
mek'", Birikim, say 79, Kasm 1995.
zorluk ekiyorduk. Tartmalar darya yansmadan nce bizler

biraraya geldiimizde zaman zaman bu konuyu konuuyorduk.
Erkeklerin evlilik ilikisinde elerini arkada olarak grmemeleri-
ni, hatta kmseyip onlarla konumamalarn, kendilerine hiz-
met etmek zorunda olan, ev ileri ve ocuklarn yegne sorumlu-
lar ve cinsel ihtiyalarn karlayan yaratklar olarak grmelerini
iimize sindiremiyorduk. syan ettiimiz zamanlar hem kocalar-
mz, hem aile evrelerimiz tarafndan "Allah'n emri, dnyann
kanunu, dini gereklilik" gibi gerekelerle karlayorduk. Bunu
anlamaya altmzda, toplumsal-geleneksel faktrleri gr-
yor, ama Kuran'da dorudan byle bir eyle karlamyorduk.
Ancak geleneksel ataerkiyle rten, onu pekitiren baz hadis ri-
vayetleri ve fkhi hkmler sz konusuydu. Ama biz, biraz da sez-
gisel olarak, Allah'n "adil" sfatyla, slam'n stnl sadece
takvada bulan ve kula kulluu reddeden anlayyla bunlarn ba-
damayacan dnyorduk. te 1987'de slami evrelerin ileri
gelen erkek yazarlarnn kadnlarla ilgili harcalem grlerine
kar kan yazlarmz yaymlandnda byle bir noktadaydk.
Yazlar yaymlandnda hi beklemediimiz tepkilerle karla-
tk, tartmalar giderek byd ve aylarca devam etti.
Bu tartmalarda feminizmin etkisi ne oldu?
O yllarda younlaan feminist literatrden bir ekilde haberdar-

dk, ama kendimizi hi feminist olarak tanmlamadk. Feminist
sylemde bizim yaadklarmzla, sorgulamalarmzla akan
pek ok ey vard. Feminist yaynlarn, yaadklarmz zmle-
mede, bizi kuatan erkek egemen toplumu ve kltr fark etme-
mizde nemli katklar oldu. Ama nihayetinde feminizm Bat mer-
kezli bir hareketti. Kadn cinsi olarak ortak sorunlarmz olsa da,
farkl bir corafyann, farkl bir tarihin ve kltrn kadnlar ola-
rak bize zg, onlarn anlayamayaca art sorunlarmz da vard.
Ayrca artlarmz da vard; diil zelliklerin hl deerini korudu-
u, modern eril deerlerin Bat'daki kadar baat olmad Doulu
54 DREN VE TAAT
kltrlere, tasavvufa zg artlar kastediyorum. Yani tm ortak

paydaya ramen, biz kendi gereimizden yola kmak durumun-
daydk ve zaten byle de oldu. Ama bunun byle olmas, yazlar-
mzda, ayn sorunlar paylatmz, mevcut erkek egemen sis-
temle cesur, kararl bir mcadele iinde olan feministleri savun-
mamz engellemedi. Zaten ilk tartma, Ali Bula'n "Feminist
Bayanlarn Ksa Akl" balkl, "sa uzun, akl ksa" gibi, son de-
rece dzeysiz ve tamamen erkek egemen bir anlaya gnderme
yaparak feministlerin ahsnda tm kadnlar aalad yazsna,
benim ve Tb'nn (Tuncer) fke dozu olduka yksek kar yaz-
larmzn yaymlanmasyla balad. Dolaysyla, ilk tartmalar fe-
minizmle alakal bir ekilde balam oldu. Ama bu tartmalarn
arkasndan Nokta dergisine kapak olan "trbanl feminist" yak-
trmasnn hepimize itici geldiini hatrlyorum. Tartmada yer
alan herkes rtl deildi bir; ikincisi "trbanl" laf imdi olduu
gibi o dnemde de aalayc bir tonda kullanlyordu. Ben "tr-
banl" lafnn, "sa uzun, akl ksa" anlayna hi de uzak olma-
yan anlamlar ierdiini dnyorum. ncs hibirimiz ken-
dimizi feminist olarak adlandrmyorduk. Ama bu yaktrma d-
nda, yaznn ieriinden rahatsz olmadk.
Sizin dnzdaki kadnlardan nasl tepki alyordunuz?
Balangta baz feministler bizim kmzdan heyecan duydu-

lar. Onlarla zaman zaman bir araya geldik. Hatta gayet scak bi-
reysel ilikiler bile gerekleti. Ancak topyekn baktmzda u-
nu syleyebilirim: Trk feminizminde olduka belirgin olan, hat-
ta Avrupal feministlerdekinden daha baskn olan oryantalist bak
as, dini uzaklk hatta din dmanl, slam'n kadn dman
olduu yolundaki nyarglar, bizi anlamada ve doru deerlendir-
mede nemli bir engeldi. Bunlar am olan, amaya alan baz
feministlerle gayet iyi iletiim kurabildik. Ama dediim gibi onlar
aznlktayd ve genelde Trk feminizmi bizi hayret ve aknlk
iinde karlad. Bu ilk reaksiyondan sonra da, slam'la bir kadn
hareketinin bir arada olamazlna dair biri radikal, dieri sosya-

list feminist iki dergide iki yaz yaymlayarak, konu zerinde so-
ukkanl dnp son kararlarn verdiklerini izledik. Her iki ya-
zda dini cehalet arpc boyutlardayd. Ayrca her iki yazda son
derece stten bir bakla, "aydnlanm", "kurtarc" kadn rolne
soyunulmutu. Bu yazlara, bir baka feminist arkada cevap yaz-
ma gerei duydu. Daha sonra Kakts'te bizim cevabi yazmz ya-
ymland. Ksacas, Trk feministleri iinde bize ilikin olumlu
yaklaanlar ok aznlktayd. Ana damar ise olumsuz yaklaanlar
oluturuyordu. Sonradan birok feminist akademisyen "slamc
kadn", "barts"n konu edinen aratrmalar yaparak konu-
nun sosyolojik boyutunu irdeledi. Bizim kendimizi onlarn g-
znden mtebessim izlediimiz bu almalarn hemen hepsi sz
konusu ana damar yanstan almalard. Aksu Bora, Aynur De-
mirdirek, Meyda Yeenolu gibi aznlkta kalan isimler daha fark-
l bir perspektifin yansd yaynlar yaptlar.
slami kesimin kadnlarndan gelen tepkiler de eitliydi. Hi
tanmadmz kadnlardan ok ho, ok destekleyen mektuplar
aldk. Onlarn aclarna tercman olmutuk. Bu arada, saylar az
da olsa, rahatsz olan, erkekler korosuna katlp bizi kyasya ele-
tiren kadnlar da oldu. Mesela btn bu tartmalarn yer ald
Zaman gazetesi alanlarndan bir gen kz, kendisi gazetede a-
lmak gibi bir aktivite iindeyken, bizi, kadns faaliyetlere srt
evirmekle suluyordu. Bir kadn okurdan beni ok dndren
bir mektup aldm. Erkein, getirdii para karlnda kadn sade-
ce cinsel nesne olarak grd, kadnn da cinselliini ekmek ka-
ps olarak grd bir evliliin slam'a aykr olduunu, bunun
bir eit fuhu olduunu yazmtm. Mektubu yazan kadn, "ken-
dimi bugne kadar kutsal bir konumda grmtm, meerse fahi-
eden farkm yokmu," diyordu. Bu cmleyle benim kutsal kadn-
lara, annelere iren bir ekilde dil uzattm ima ediyordu. Ama
dier taraftan evliliinin benim tanmladm trden bir evlilik ol-
duunu da ifade etmi oluyordu. Ben bu yazy, bir gecekondu
semtinde komuluk ettiim kadnlardan bazlarnn kendi beden-
56 DREN VE TAAT
lerinden, hatta kzlarnn bedenlerinden ekmek kaps diye sz et-

tiklerine tank olmann bu tankln zerinden yllar gemi ol-
masna ramen etkisiyle yazmtm. Erkeklerde bu bak as-
nn yaygnl malumdu, ama kadnlarn kendilerini bu denli aa-
lamalar beni ok artmt. Bu anlay yermek kaygsyla ka-
leme aldm bu yaz, "evlilik eittir fuhu" grn savundu-
um eklinde anlalmt. Normalde kendi evliliinin, benim
bahsettiim eyle alakasz olduunu dnen biri, sz konusu
cmleden rahatsz olmazd. Ve "eer byleyse byledir" eklinde
ortaya konan, olduka ar artlara balanm bu yarg cmlesine
katlmamas iin bir neden de olamazd. Ama mektup sahibinin
psikolojisi, kendisinin asla byle bir bak olmad halde zeri-
ne alnmas, einin sz konusu artlar tamas ihtimaliyle yzy-
ze gelmekten duyduu rahatszl yanstyordu sanrm. Ayrca
bu mektup baz gerekleri grmezden gelerek yaayp giden in-
sanlar, gerekleri gzne sokup rahatsz etmenin gerekli olup ol-
mad konusunda dnmeme de yol at. Belki de yapabilecek-
leri bir eyin olmad durumlarda, insanlarn gelitirdikleri ta-
hamml mekanizmalarna dokunmamak en iyisiydi.
slami kesimin erkeklerinin tavr nasld?
Nabi Avc, Ahmet idem, Erol Gka gibi baz mslman erkek-
ler bizi itenlikle desteklediler, hatta yreklendirdiler. Tartmala-
rn ilk msebbibi olan yaznn sahibi Ali Bula susmay seerken,
smet zel'den kadnlarn eksik dinliliine dair beyanlar dinleme-
ye baladk. Hep tekrarlanan, kadnlarn evlerde korunmas gere-
ken iek, vazo falan gibi eyler olduklar eklindeki sylemlerin
o gnlerde iyiden iyiye younlatn hatrlyorum. Bunlar dn-
da ok sayda okur mektubunda grdmz tavr acmaszca
yarglamaktan ibaretti. yle ki bu mektuplarda mslmanl-
mz sorgulanyor, alnmzn secde grp grmedii merak edili-
yordu. Bunlarn gznde biz nefsinin peine dm sorumsuz
kadnlardk. Oysa aradan geen yllar, belki aralarnda bu mektup-
lar yazanlarn da bulunduu kimi slamc erkeklerin nefsanilik

potansiyellerinin hangi boyutlarda olduunu gstermi bulunu-
yor.
slam'da kadn-erkek eitliinin olduunu dnyor musunuz?

Varsa varolan eitsizliin nedeni ne?
Eitlikle kadn ve erkek arasnda hi fark olmad kastediliyorsa,

hayr. Ama eit haklar kastediliyorsa, evet. slam'da kadn ve er-
kek farkl, farkl olduu iin birbirini tamamlayan, btnleyen iki
cins olarak grlr. Farkl olmalar birinin dierinden stnl
anlamna gelmez. slam'da stnln tek ls vardr: takva.
Ayrca erkek ve kadn farkl olduklar kadar, insan olarak, kul ola-
rak benzerdirler. Farkllk, tamamlanma aray nedeniyle onlar
birbirine ekerken; benzerlik, ortak bir dil gelitirmelerine, birbir-
lerini anlamalarna imkn verir. Birbirlerinin "velisi", "elbisesi"
olarak her biri dierini rter, koruyup kollar. Baz hadis rivayetle-
rini, fkhi hkmleri, Kuran'n erkek egemen yorumlarn darda
tutarsak, Kuran'da varolan anlay budur. Farkllk hiyerariyle
ilikilendirilmemise problem yoktur. Varolan problem, cinslerin
farkl olularndan deil, farklln hiyerariye tabi tutulmasn-
dan kaynaklanyor. Bu ise aterkilleme srecinde ortaya km
bir durum. Modernleme srecinde, zel alann nemsizleerek,
kamusal alann nem kazanmas, baat deer haline gelen rasyo-
nalitenin erkee zg saylmas, kadna atfedilen deerlerin de-
ersizlemesi gibi nedenlerle bu hiyerarinin daha da pekitiini
dnyorum. slami anlay cinsler arasndaki doal, simetrik
denge durumunu yanstyor. Bazen bu anlaya yakn ama genelde
uzak olan mslman toplumlar gryoruz tarih boyunca. nk
dier dinler gibi slam da ataerkil zeminler zerinde hayatiyet bu-
luyor. zerinde oturduu gl ataerkil yaplar dini kendine uy-
duruyor. Bylece din mevcut ilikileri dntrc bir ierie sa-
hip olsa da, buna izin vermek istemeyen mevcut yap onu dn-
tryor. Toplumdaki hiyerarik yapnn, kar ilikilerinin din an-
58 DREN VE TAAT
layna yn verdiini sylemenin Marksist analize ok yakn dur-

duunun farkndaym. Mesela Hidayet efkatli Tuksal da, baka
arkadalar da bunu sylerken, farknda olup olmadklarn bilmi-
yorum ama Marksist analize ok yakn duruyorlar. Ama feminiz-
min de, Marksizmin de veya baka bir btnln de, size doru
gelen baz dorularn benimsemenin bence sakncas yok. Bir de
u var, dindar olanlardan da, olmayanlardan da gelebilecek bir iti-
raz: "Madem Allah'n gc her gcn stnde, niye kendi dininin
insanlar tarafndan ynlendirilmesine izin versin ki veya dinin d-
ntrme amac neden gereklemiyor?" Yzeysel bir bak yan-
stan byle bir itiraza birok cevap retilebilir. Ben sadece unu
syleyeyim, Allah bizi uyaryor, doruyu gsteriyor, gerisini de
bize brakyor. Toplumsal alanda insann zgr eylemine, iradesi-
ne inanan, kat determinist anlay benimsemeyen bir sosyal bi-
limci olarak ite bu bize braklann ok belirleyici olduunu d-
nyorum. nsann artlarn stne kp ynlendirici olmad
durumlarda, sosyal, ekonomik, fiziki koullara teslim olmak, bu
durumda kar ilikilerinin her alan olduu gibi dini de belirleme-
si kanlmaz oluyor. te bu durumda maddi koullarn styapy
belirlemesini veya baka determinasyon ilikilerini, gerekten de
grnen ky klavuz istemez misali kesin yasalarm gibi grebi-
liyoruz. Ama bu zgr insani iradenin, eylemin yokluuna bal
grece bir kanlmazlk. Bir gn bir klavuzun ya da birok kla-
vuzun grnenden ok farkl bir kye gtrmeyeceini kim bile-
bilir ki. Ya da kendimizin klavuzu olmayacamz... Mevcut ili-
kileri dntrc bir ierie sahip olduunu dndm Ku-
ran'n bu ilevini yerine getirebilmesi iin, onu, hayat, doay,
kendimizi ve kulluumuzu geleneksel/modern ataerkil gzlkleri
krdktan sonra doru ekilde okuyup anlamamz gerekiyor. Bu
gzlkler erkeklerde olduu kadar kadnlarda da var, ama kadn-
larn byle sahici ve zgr bir okuma imknna daha ok sahip ol-
duklarn dnyorum yine de.
O gnden bugne neler deiti?
Grnen ok fazla bir deiiklik olduunu syleyemem. Bizim -

kmz hl marjinal bir k gibi grnyor. Buna ramen,
olumlu eyler de oluyor. lahiyat arkadalar bu konuda youn
bir faaliyet iindeler. Yeni kuaktan erkeklerin en azndan kadn
dman olmadklarn dnyorum, byle olanlar varsa bile bu-
nu aka ifade etmekten ekiniyorlar. Ayn ekilde on be-yirmi
yl nce uluorta konuan, camiann nde gelen erkek yazarlar bu-
gn daha farkl tavrlar iindeler, ya da en azndan uluorta konu-
muyorlar, dikkatli olmak zorunluluu duyuyorlar. Dindar gen
kz ve kadnlarn kafalarndaki soru iaretlerine daha kolay cevap
bulma anslar olduunu dnyorum. Genler arasnda kadn-
erkek ilikilerine duvarlar rme dnemi gemie benziyor; daha
rahat, daha eitliki grnyor. Tabii bu deimeler, toplumun ge-
nelindeki deimelerle de alakal. Dindar kadnlar, orijinal kay-
naklara ulap bunlar kendi bak alaryla okuduka ve birbirle-
rine ulatka, bu srecin daha da hzlanacana, bunun dindar er-
keklerde de bir dnme yol aacana inanyorum. Buna dair
ipular grlyor. Bizim okumalarmz, dnmelerimiz devam
ediyor. Ben, on be yl ncesinde Kuran okurken alttan alta kafa-
ma taklacak sorularla baedememekten korkardm. Geri Allah
inancm, o zaman da, bir eyi anlamyorsam bunun benim eksikli-
imle alakal olduu noktasndayd. Bylece karma kan her
eyi ne olursa olsun kabul etmeye hazrdm, bugn daha da haz-
rm. nk "ne olursa olsun"un muhtevasn biliyorum. Tabii bu
sorgusuz kabul, mutlaka yapldn dndm, insanlardan
kaynaklanan, doal olarak da erkeklerin yapt yanllar yanl
eviri, yanl anlama, yanl yorum, yanl itihat, yanl fetva,
mevzu hadis, vs. tamamen aykladktan sonras iin sz konu-
suydu. Bu ayklama srecinden sonra, kafama taklacak bir ey ol-
mayacana dair bir beklenti vard, ama bu beklentiye bal olarak
belli belirsiz "ya byle olmazsa" korkusu da. Bugn btn bu bek-
lenti ve korkular am durumdaym. Kuran ayetlerine "byle ol-
60 DREN VE TAAT
mayabilir, bir asln aratraym," diye yaklatnzda gerekten

srprizlerle karlayorsunuz. Geri benim iin fazla srpriz ol-
muyor ama, mesela erkek egemen baktan kurtulma abas iin-
de olan, iyi Arapa bilen erkek arkadalar veya yaknlarma, "aca-
ba gerekten byle mi deniyor?" dediimde ve birlikte Arapas-
na baktmzda onlar, "nasl olur, bunca zaman nasl fark etme-
dim," filan diyorlar. Artk, "nasl olsa asln aratrdmda baka
bir ey kacak" duygusunu yayorum.
Cemaatleri ok yakndan tanyan biri deilim, bu yzden de-
imeleri doru deerlendiremeyebilirim. Ancak bildiim evlilik
ncesinde gen kzlarn sorunlardan daha bihaber, daha pembe
gzlkl olduklar. Kadn-erkek ilikilerindeki arpklk en ok
evlilik iinde ortaya kyor veya fark edilebiliyor. Kzlar kendi
ailelerinde yaadklarn, cehalete, gelenee atfedip geitirebili-
yorlar. Kendi kuracaklar ailenin ok farkl olacan dnyor-
lar. renim ve i hayatnda karlalanlar ise youn bir bart-
s probleminin ardna gizlenmi durumda. Yasan, kadn olula-
ryla balantsn kuramyorlar. Bu alanda baskya maruz kalnan-
lar erkek egemen sisteme deil, yalnzca sisteme balanyor. Ba-
rt problemi her eyin nne gemi durumda ve aslnda bu du-
rum slamc erkeklerin de iine geliyor. alma hayatnda yasaa
maruz kalan kadnlar, ailelerindeki dier btn problemleri, bu
problemin gerisine derek gzard ettiler. Bu yzden dindar ka-
dn iin bu problem devam ettike, slami kesimde kadn-erkek
ilikileri konusunda salkl deerlendirmenin srekli ertelenece-
ine inanyorum.
Bu son yirmi yln dindar kadnlar iin bilanosunu kartabilir

misin?
Barts yasann bedelini sadece kadnlar dyorlar. Okulunu,

mesleini brakanlar gelecek umutlarn da yitiriyorlar. Bart-
sn terk edenler, peruk takanlar ise tam bir ikilem iinde, kiilik
paralanmas yayorlar. Utan ve sululuk duygularyla ruh sa-
lklarn kaybedenler de var. Hl direnenler tek balarna, aresiz,

korku ve tedirginlik iinde balarna gelecekleri bekliyorlar. B-
tn bu insanlar, inanmann, dini duyarlln bedelini sadece ken-
dileri derken tek balarna brakldklarn dnyorlar. Artk ne
devlete, ne politikaclara, ne ailelerine ne de ayn inanc paylatk-
lar erkeklere gveniyorlar. Farkl kesimlerin onlar zerinden oy-
nad bir byk oyunun kurbanlar olduklarn, ne yapsalar oyu-
nun bir paras haline geldiklerini hissediyorlar.
Bunun dnda evli dindar kadnlarn yava ama derinden seyre-
den bilinlenme srecinin, haklarn renme ve bunlar hayata ge-
irme abalarnn farkl durumlarda, farkl sonulara yol atn
dnyorum. Baz kadnlar bu sreci eleriyle paylama ansna
sahipler. Birlikte renip birlikte olmay, olgunlamay srdr-
yorlar. Byle ansl olmayanlarn bir ksm, kendilerini ukala, dik
kafal, uyumsuz bulan eleriyle, hatta evreleriyle yaamaya al-
yorlar. "Uyumsuzluu" had safhada olanlar ii boanmaya kadar
vardryorlar. Bunun bedelini de ocuklar dyor ne yazk ki.
Bir de ou toplumun alt katmanlarndan gelen dindar kesimin
son yllardaki kapitalistleme sreciyle ilgili yaananlar var. Top-
lumun geneline egemen olan ke dnmeci zihniyet, dnya ni-
metlerinden yararlanma talebi, doal olarak dindar kesime de si-
rayet etti. Sz konusu zihniyetin maddi imknlarla birlemesiyle,
bu insanlarn eski durumlarn paylaan elerinden uzaklap, on-
lar varlkl ve gl halleriyle tanyan yeni ve gen elerin peine
dtklerini gzlyoruz. Dier kesimlerde herhangi bir merula-
trma gerei duyulmakszn yaanan bu ilikiler, dindar kesimde
dini meruiyete snlarak gerekletiriliyor. Son yirmi yln din-
dar kadnlar asndan olduka ar bedellerinden biri de bu.
Ankara'da bir "laik tartma grubu"na slami hareketleri anlatmak

iin davet edilmitim. Orada kendisini feminist olarak tanmlayan
biriyle aramzda yle bir diyalog gemiti:
62 DREN VE TAAT
slami kesimde de feministler var, neden onlarla iliki kur-

muyorsunuz?
Hem slamc hem feminist olunamaz.
Neden?
nk Kuran buna izin vermez.
Size ne, bu onlarn sorunu...
Yok, bu esas bizim sorunumuz.7
Hristiyanlar, yahudiler, hindular, budistler pekl feminist olabi-
liyorlar; birok lkede feministler, dindarlar, kimliklerini terk et-
meden kendi saflarna ekebilmek iin zel gayret sarfediyor, bu
amala ayr rgtlenmelere gidiyorlar. Bunun dnda, dnyann
deiik blgelerinde dinsel rgtlenmelerle feministler atabil-
dikleri gibi, kimi somut durumlarda ortak da hareket edebiliyor-
lar. Fakat i slam'a ve mslmanlara gelince nedense her ey ter-
sine dnyor ve yukardakine benzer diyaloglar yaanyor.
Sol hareketlerde kadna sunulan "bac" statsn sorgulayarak
feministleme srecine girmi olan kiilerin, benzer bir statnn
cenderesinden kabilmek iin abalayan slamc hemcinslerini8
daha iyi anlamalar beklenebilirdi. Galiba solcu veya sol kkenli
feministleri burada yanltan veya ikillendiren, kendilerinin yenil-
gi sonras kefettikleri "kadn bak as"n, baz slamclarn,
tam aksine ykseli dneminde sahiplenmeleriydi.
Halbuki, 1980 ortalarndan itibaren bellibal feminist arg-
manlar seslendiren kadnlarn nemli bir blmnn slamclk
ncesi bir politik (ounlukla lkc) gemilerinin bulunduu
7. Laik feminist evrelere hkim olan "hem dindar hem feminist" olunamaya-
ca mant, "hem dindar hem sosyalist" olunamayaca mantn hatrlatyor.
Malatya'da radikal slamc bir radyoda, canl yaynda "dindarlar da sosyalist ola-
bilir" demitim ve kk apl bir infiale sebep olmutum; hatta gen bir slamc
radyonun knda fkeli bir ekilde "kantn var m?" diye hesap sormaya kalk-
mt. Ayn cmleyi stanbul Bilar'daki bir panelde sarfettiimde solcu bir dinleyi-
ci, herkesin duyaca bir ekilde kfrederek salonu terk etti. Panel yneticisi de
hi sesini karmayarak onunla ayn duygular paylatn gstermi oldu.
8. slami harekette kadnn bac konumunun ayrntl ve sistematik bir zele-
tirisi iin baknz Cihan Akta, "Bacdan Bayana", Birikim, say 137, Eyll 2000.
ve tpk sol kkenli hemcinsleri gibi gemiin yani yenilginin-

muhasebesini yaparken feminizmle tanm olduklar bilinse, bi-
linmek istense, iler daha da kolaylaabilirdi. Zaten slamclama-
lar nedeniyle eski evrelerinin sert tepkileriyle karlaan lkc
kkenli kadnlarn, sol gemilerini gizlemeyen, hatta baz du-
rumda sahiplenen "feminist" kadnlarla ilikiye geebilmeleri ay-
rca zordu.
Yldz Ramazanolu "1980'li yllarda tesettrl kadnlar ver-
dikleri mcadelede feminist kadnlar hibir aamada yanlarnda
bulmadlar. O dnemde slami deerleri ileri srerek kadn eve
aran erkeklerle 'rtnecekseniz evinize' diyen Kemalist yazar-
larn yollar garip bir tecelliyle akrken durumu grmezden ge-
len feministler bu ortak tutucu erkek syleme katlmakta, rzgr-
larn onlarla birletirmekte bir mahzur grmemilerdir," deyip
hemen parantez aarak ekliyor:
"Feministler arasnda rtnmeye ilkesel bazda kar olmakla
beraber, rtnmek ve kamusal hayatta yerini almak isteyen kadn-
larn bu taleplerini destekleyen grler de yank bulmaktadr. Bu
noktada onlarn tenzih edilmesi bir bortur."9
Yine de iki kanat arasnda Muall Glnaz'n da belirttii gibi
dnem dnem baz temaslar ve diyalog giriimleri yaand. Aa-
da baz blmlerini yaymladmz metin bu ilikinin ne kadar
zor olduuna arpc bir rnek oluturuyor:
9. Yldz Ramazanolu, "Yol Ayrmnda slamc ve Feminist Kadnlar", Os-

manldan Cumhuriyete..., s. 152.
64 DREN VE TAAT
"KADINLARA RAMEN KADINLAR N"

TAVRINABR ELETR
Ankaral Bir Grup Mslman Kadn:
Aysel Kurter, Elif H. Toros, Gnay Ermez, Gler Kirac,
Yldz Kavuncu, Muall Glnaz, Nermin ztrk,
Aynur Can,Zeynep Trkn, Nesrin Tun
Sosyalist Feminist Kakts, Aralk 1988
inde bulunduumuz durumu, mslmanlmz, kadnlmz

sorgularken feminist birikimden yararlanmamz, ya da feminist-
lerle baz akma noktalarmzn olmas son derece doald, h-
l yle. nk nereye ve hangi tarih parasna giderseniz gidin,
erkek egemen ideoloji, cinsiyetilik ve kadnn bask altnda tutul-
mas gibi ortak temalara rastlamak mmkndr. Ve ne yazk ki
mslmanlar da bizim yaadmz corafyadan balayarak byle
bir durumdan mstani deillerdir... Sosyalist, laik ya da msl-
man olmak, kadn olarak bask altnda tutulmayacamzn bir ga-
rantisi olamaz. Ezilen konumdaki insanlar olarak, baka kadnlar-
la veya feministlerle benzer bir dil konumak bizi hi rahatsz et-
medi. nk kim ve ne olduumuzun farkndaydk, farkndayz.
Bizler yalnzca mslmanlarz... Biz topyekn kadnlarla ve ka-
dnlarn kadn olarak yz yze geldikleri sorunlar yuma ile ilgi-
liyiz. Yapay adlandrmalar, kalp yarglarla geirilecek zamanmz
da yok. Size hatrlatmak istediimiz, anlamaya hibir biimde ya-
namadnz ve yanamaya da niyet etmediiniz bir hayat ve d-
nce biimine yklediiniz "Siz kadnlar kurtaramazsnz, ka-
dnlar kurtarmak bizim tekelimizdedir" nermesinin egemen ol-
duu bir sylemle maalesef kadnlar "kurtaramayacanz" husu-
sudur. "Kadnlara ramen kadnlar iin" sylemini anti-demokra-
tik, tesinde de kadnlar asndan olumsuz buluyoruz...
Kadnlarla diyalog kurmaktaki amacnz ortak ezilme noktala-
rn tartmak ve iletiim kurmaktan te, eteklerinizin ucunda diz
kmelerini istediiniz kadn mezlerinize feminizmin kavram-

larn ve mcadele perspektifini, daha da nemlisi onlar feminist-
lerden baka kimsenin ya da hibir ideolojinin, dinin kurtarama-
yacan anlatmak/retmek! Buradan hareketle birlikte eylem
yapmak, dayanmak elbette mmkn deil. "Kadnlar iin daya-
nma" derken, bizler rnein sizin "dayanma"dan, iktidarnz
rgtlemek zere kullanabileceiniz bir eylemler topluluunu
kastettiinizi dnyoruz. Kadnlarn kurtuluuna evet, ama yal-
nz sizlerin ngrd biim ve yollarla...
Feminist hareket tpk sosyalist hareket gibi kendisini jakoben,
teki ve laik cumhuriyet ideolojisinden, yani Kemalizmden ayr-
trmak zorundadr...
imdi sizin kelimelerinizle konuursak, bizim mslmanl-
mzla kadn olarak ezilmeyi reddediimiz arasnda bir eliki var-
sa ki bize gre, belki zleceksiniz ama belirtelim, ne byk bir
mutluluk ki yok! bu tamamen bizim sorunumuz. Moda gibi kapi-
talist tketim normlarnn yaratt bir olguya duyduunuz derin
ballk, geleneksel dii kimliini srdren giyim kuamnz ne
kadar sizin sorununuzsa, bartsnn bizi cinselliimize ve do-
urganlmza hapsedip etmedii de o kadar bizim sorunumuz.
BR ZGRLEME MKNI OLARAK

TRBAN
TRKYE'DE slami hareketin ykseliine paralel olarak 1980'li

yllarn ortalarndan itibaren bir avu niversiteli kz, vcut hatla-
rn belli etmeyecek ekilde pardes giyip balarn k rtlerle
rterek okullarna gitmeye balad. Bu rencilerin bir ksm mu-
hafazakr ailelerden geliyordu ve zaten balarn rterek by-
mlerdi.1 Fakat bir ksm da ailelerinin,2 yakn evrelerinin, kimi
1. "Fatma" bu tr kadnlara rnek gsterilebilir: "Namaz eitimimizi ok k-

k yalarda almtk. lkokulu bitirdiimizde de babam hepimize birer earp al-
mt. Ancak evremizde rtl hi kimse bulunmad iin, buna eilimimiz yok-
tu. Aksine yaygn bir ateizm modas vard ve Allah'a inanmak bile ciddi bir ayr-
calkt. Bu yzden biz earplarmz cebimizde tar, babamz grdmz an r-
terdik. Eve girerken rter, karken aardk. Ancak bir sre sonra ablamlar rtn-
dler. Ben bir sene daha direndim. Bunda babamn tartmaya ak olmayan kat
tutumunun ok etkisi vard. Nihayet ortaokul 3. snfa getiimde ben de rtn-
dm ve Adana'da rtllerden oluan bir grup oluturduk. Daha nce muhalif ol-
mama ramen, rtndkten sonra olaya yle bakmaya baladm: 'Din bu! Biz de
Allah'n kuluyuz. O bizden ne isterse dorusunu ister. Biz de, hangi zaman ve ze-
minde olursa olsun, neye mal olursa olsun, bunu yapmak zorundayz!.. Aknclar
Birlii'nin de hanmlar kolu olduk. Bir toplant olduunda, biz yedi gen kz pek
ok hanm toparlyor, bu toplantlara getiriyorduk. Zaman zaman Aknclar Birli-
i'ndeki erkeklerden, 'Otobse binmeyin!' vb. talepler ve mdahaleler geliyordu;
ancak biz eve kapanmak diye bir eyi hibir zaman dnmediimiz iin, bu ta-
lepleri ciddiye almyorduk. Srekli okumamz, hayatn iinde olmamz, rnek ol-
mamz ve teblide bulunmamz gerektiini dnyorduk. Ve biz dindarlap r-
tndkten sonra, babam ok memnun oldu. Ne istersek isteyelim, bir dediimiz
iki edilmedi. ocuk yata kapnn nne kp oynamamz problemken, bu sre-
ten sonra gece saat on ikide eve geldiimizde, babam 'Nereden geliyorsun?' diye
bile sormad. Bylece zgrlmze kavutuk. (H. . Tuksal, "Barts Hik-
yeleri", slmiyt III, Nisan-Haziran 2000, say 2, s. 134-9)
68 DREN VE TAAT
zaman da bal bulunduklar slami cemaatlerin arzu ve onay hi-

lafna, hatta kimi durumda onlarla atarak bu ekilde okumak is-
tediklerinde "trban kendi deyimleriyle barts sorunu3" pat-
lak verdi.
12 Eyll 1980 askeri darbesinden sonra ilk rnekleri grnen
niversitelerdeki bartme yasa, 15 Haziran 1984'te YK'n tr-
ban "modern kyafet" kabul etmesiyle kalkt. Ancak 9 Ocak 1987'
de YK Disiplin Ynetmelii'ne eklenen "ada kyafet zorunlu-
luu" ile birlikte yeniden gndeme gelen yasak, gnmzde hl
sren ok ciddi bir sorunu balatt.
lk trban eylemi, daha yasak yrrle girmeden Beyazt'ta
stanbul niversitesi merkez binas nnde yedi rencinin otur-
ma eylemiyle balad. ok sayda kz ve erkek rencinin katlm
ve desteiyle lke apnda bir olaya dnen eylem her kesimde
tam bir aknla yol at. okun esas nedeni, dindarlarn ilk kez
sahici bir ekilde devletin bir uygulamasn protesto etmesi, daha
nemlisi ilk kez dindar kadnlarn "sokaa dklmesi"ydi.
Beyazt'ta 22 gn sren bu eylemin ardndan trban sorunu ki-
mi zaman geveyip kimi zaman alabildiine sertleerek Trki-
ye'nin gndemini belirledi. Ve bu sorun, dindar kadna erkek bo-
yunduruundan kurtulabilmesi iin muazzam bir tarihi frsat sun-
mutu.4
2. Bu olgu genellikle ihmal ediliyor, ama gzden karmayanlar da var: "r-

tnd iin ailesi tarafndan dlanan kzlarn ounluu rtnmeye niversite-
de balyorlar. Bunlardan bazlar sadece rtyle deil, slam'la da niversitede ta-
nmaktadrlar. Bu ekilde niversitede rtnd iin ailesi tarafndan evden ko-
vulan tandm birka arkadam var. Sosyal tarihimiz asndan ok ac bir du-
rum bu. (Z. Ouzhan, Bir Barts Gnl, z Yaynclk, 1998, s. 211)
3. Trban m, barts m ikilemi etrafnda sonsuz terminoloji tartmalar
yaplabilir. ahsen, ok srarc olmamakla birlikte "trban"n daha aklayc ol-
duu kansndaym.
4. Trbann yaygnlamasnda siyasal slam'n ykselii kadar, hatta ondan
daha da nemlisi mam Hatiplerin kz blmlerinin iyice kurumsallamas ve ni-
versitelerde buralardan mezun olan kzlarn saysnn artmas belirleyici olmutur.
Genellikle ihmal edilen ettiim bu olguyu hatrlatt iin Fatma Karabyk
Barbarosolu'na teekkr ederim.
BR ZGRLEME MKNI OLARAK TRBAN 69
Neden Trban?
Sorunun drt boyutu vard: 1) Dinsel boyut: Kzlar slami inan-

lar gerei, gnah ilememek iin rtndklerini sylyorlard; 2)
Siyasal boyut: Trban eylemleri hemen slami hareketin dzene
kar en ciddi (belki de tek) faaliyeti olarak sivrildi; 3) nsan hak-
lar boyutu: Trban yasa kamuoyunun belli bir blm tarafn-
dan ak bir hak ihlali olarak grld; 4) Toplumsal cinsiyet boyu-
tu: Trban eninde sonunda kadnlarn bir sorunuydu. Bunun gide-
rek bir kriz halini almasnn nedeni de esasnda buydu; yani olayn
aktrlerinin kadnlar (stelik dindar!) olmasyd.5
Trbann ilk olarak dinsel bir olay olarak ortaya ktn sy-
lemek yanl olmayacaktr. slam'n, devletin de onay ve teviiy-
le kamusal alana gl bir ekilde dnd 1980'li yllarda "dinim
gerei rtnyorum," cmlesinin meruiyeti tartlmazd. Fakat
iin iine hemen siyaset girdi ve belirleyici olmaya balad. ktida-
r srayla paylaan sa muhafazakr partiler, reel politika gerei
ne yasa savunup kitle tabanlaryla, ne yasa kaldrp egemen
glerle ters dmeyi gze alabiliyorlard. Merkez sa partilerin
bu aresizlii, RP, MP (sonra MHP), BBP, YDP gibi slam'la u ya
da bu ekilde ilikili dier partilerin itahn daha da artryor ve
onlarn tazyikiyle sorun daha da byyordu.6 O gne kadar teori
retmekten teye gidememi, lke gndemine mdahale edeme-
mi radikal slamclara da, barts gibi meru ve hakl bir ze-
5. Ancak ileride irdeleyeceimiz gibi, "toplumsal cinsiyet" boyutu, olayn ak-

trleri tarafndan genellikle bilinli bir ekilde ne karlmad, st rtld.
Onun yerine dier boyuttan hangisinin belirleyici, hangisinin tali olduu yo-
lunda aralarnda uzun uzun tarttlar.
6. Necmettin Erbakan, "ktidarmzda rektrler bartllere selam duracak,"
diyerek karlkl anlay erevesinde soruna bir zm bulunmasna cevaz ver-
medi ve onun babakanl dnemi trbanllarn en kara gnlerine, yenilgilerinin
kesinlemesine tanklk etti. Ayn ekilde, 1999 seimleri ncesi "rkeke deil,
erkeke" bu sorunu zmeyi vadeden ve bu sayede oylarn artrd kesin olan
MHP de, ilk olarak bartl Antalya Milletvekili Nesrin nal'a TBMM iinde
ban atrd; ardndan zm mulak bir tarihe erteledi.
70 DREN VE TAAT
min zerinden siyaset yapmak ok ekici gelmiti. Radikallerin,

barts zerinden devletle hesaplama gayretleri, stratejilerini
sistemle karlkl tavizler zerine oturtmu olan geleneksel cema-
atleri epey rktyordu.
Yllarca her trl hak talebini "anari ve terr" olarak tanmla-
yagelmi olan geleneksel slami camia, dindar kzlar sokakta gr-
menin okunu ve bunun dourabilecei sonularn endiesini uzun
bir sre zerinden atamad. Bazlar, eyleme bir an nce son veril-
mesini isterken, kimileri dindar kzlarn niversite okumasnn
doru olmadn savunmaya balad. Kukusuz en sert tepki, o
gnlerde henz bir "medya star" haline gelmemi olan Fethullah
Glen'den geldi. Glen, 26 ubat 1989'da zmir Hisar Camii'nde
sokaklara taan bir kalabala verdii ve ayn anda otuzbe camide
birden yaymlanan vaazda trban eylemlerine aka tavr ald:
"ok yakn arkadalarmz fotoraflaryla tespit ettiler. Sultanah-
met'te olan hadisenin arkasnda da esas din dmanlar var. Szde
trban adna yryorum diyenler, istihbarat rgtlerince derdest
edilince, bu bartl, mantolu veya arafl kadnlarn ou erkek
olarak kt ortaya. Ve bunlarn ou bir kostm dkknndan na-
slsa slami kyafetler alm, kendini sokaa atm ak sak kadn-
lar olduu tebeyyn etti..."7 Devlete itaat iar edinmi kesimlerin
abalar, rencilerin taleplerinin "slamilii" ve hakll nede-
niyle pek ie yaramad. nk artk lkede slami hareketin ykse-
liinin en nemli simgesi olarak trban ve trbanl rencilerin sa-
ysnn artmas grlr olmutu; dolaysyla bu davann kaybedil-
mesi, tm slami hareketin yenilgisi olarak kayda geecekti.
"Kfr Dzeni"ni Tehir
slamclar aralarnda, balangta trbann "dini mi, siyasi mi" ol-

duunu tarttlar. Trban sadece ama sadece dinleri gerei tak-
tklarn syleyen baz kzlar, bu yolla toplumun kalbine ve vicda-
7. mza, zel ek, Aralk 1989-Ocak 1990.

nna seslenmeyi ve bylelikle de desteklerini geniletmeyi hedef-

liyorlard. Buna karlk radikaller trbana esas olarak siyasi a-
dan bakp, bu yolla "kfr dzeni"ni tehir etmeyi hedefliyorlar-
d.8 Bu noktada "radikal" bakn sistemli bir ifadesini Macide
G'n u satrlarnda buluyoruz:
"Barts direnileri srasnda devlet glerinin direnii ms-
lmanlar 'niversitede barts takmann siyasi amal olduu'
eklinde sulayp siyasi bir soruturmayla muhatap kalabilecekle-
rini ima ederek korkutmaya almalar, mslmanlarca taktik bir
saldr olarak grlm ve 'bartsnn inancmz gerei' olduu
vurgusu n plana karlmt. Ancak devletin bu ithamna bar-
tl kzlarn ve mslman evrelerin ilk bata verdii sz konusu
cevap, daha sonra siyasetten kopuk bir inan anlay iinde isel-
letirilmeye baland. Bu tutum mslman kadn kimliinin kaza-
nlmas srecini olumsuz olarak etkilemitir ve etkilemektedir. s-
lam'n hayata mdahalesini engellemek ve onu sadece vicdanlara
hapsetmek isteyenler, yeri geldiinde 'din ideoloji deildir' deyip,
Kuran'n bir hkm olan bartsn siyasi olarak nitelemekte ve
su saymaktadr. Elbette barts sadece siyaset yapmak iin ta-
klmaz. slam'n toplumu dntrme ve iktidar mcadelesi ne ka-
dar siyasi ise, mslmann namaz da, orucu da, rts de o kadar
siyasidir. Elbette barts inan gerei taklr. Ama bu inan va-
hiy temellidir ve vahyin insan ve toplum hayatnda sosyalletiril-
mesi gerekmektedir."
Ge Kefedilen nsan Haklar
Olayn insan haklar boyutu, uzun bir sre, herhalde daha 28 u-

bat srecine epey vakit olduu, yani slamclar "demokrasi, hak ve
zgrlkler, sivil toplum" gibi deerleri henz kefetmemi olduk-
8. u trden satrlarla birok radikal yaynda karlamak mmkndr: "Ba-

rtsne kar saldr, slam'a ve Allah'n ayetlerine yneliktir. Bu saldrnn mu-
hatab, bartsn bir aksesuar olarak takanlar deil, mslman kadnn onuru
ve kimlii olarak grenlerdir." Aye Gl etin, ahitlik, s. 213.
72 DREN VE TAAT
lar iin ihmal edildi. Ancak devletin ve YK'n ii sk tutmasnn

ardndan davann kaybedileceinin sezilmesiyle birlikte kimi s-
lamc kadnlar, trban esas olarak bir insan haklar sorunu olarak
ortaya koymaya altlar. Bu yolla slamc olmayan kesimleri de
davalarna sahip kmaya ardlar. Sorunun Avrupa nsan Hakla-
r Mahkemesi'ne tanmasnda da ayn yaklam etkili oldu. nsan
haklar boyutunun bu ekilde ne karlmas, trbann dinsel ve si-
yasal meruiyetinin geri plana atlmas ister istemez, kendileri gibi
olmayanlarn hak ve zgrlklerini savunma, gerekirse bu uurda
mcadele verme zorunluklarn da beraberinde getirdi.9
Tabii bu zorunlua tm slamclarn uyduu sylenemez. Hat-
ta trban zerinden "herkesin" hak ve zgrlklerini savunma
noktasna gelen slamclarn saysnn hayli dk olduu, yine de
bu az saynn bile geleneksel slami camiada infiale yol at
aktr. rnein tesettrl baz kadnlarn Cumartesi annelerine
destek vermesi, baz slamc kadn yazarlarn F tipi cezaevlerine
kar direnen devrimcileri vmesi kimi st dzey cemaat ynetici-
lerinin tylerini diken diken etmeye yetmitir.
"tekinin hakk" sz konusu olduunda nedense en ok "mini
etek" rnei verildi. lk balarda medyann "ya mini etek?" soru-
suna kaamak karlklar veren trbanllar, kendi sorunlarnn iyi-
ce zmsz bir hal almasyla "isteyen mini etek giysin, isteyen
ban rtsn" demeye baladlar. Ama olaya "radikal slamc"
perspektiften bakan Macide G gibi kiiler hl bu tr bir oul-
cu anlayn kabul edilemeyeceini savunuyorlar: "Barts vah-
yi bir emirken, kapitalist tketim kltrnn rettii mini etek va-
hiy kart bir ifsad halidir. Barts insan haklar iinde deer-
9. Saylar iyice azalan radikal slamc dergilerin en istikrarllarndan Hak-

sz'n Kasm 1997 saysnda bu "yeni" yaklamlar yle eletiriliyordu: "Eyleme
destek verme amacyla yayn yapan slami nitelikli basnn bir blm ve eyleme
katk salamak iin direnen rencileri ziyarete gelen kii ve kurulularn biro-
unun konuyu slami mcadele btnl iinde ele alma basiretine sahip olma-
dklar ortada. Kimisi ideolojik tutarszlk ve bulanklklar yznden, kimisi de
pragmatist birtakm hesaplarla konuyu eitim hakknn gasp ya da hukuk ihlali
ve benzeri baz dar alanlara hapseden bir tutum iine girmekteler."
lendirilebilir; ancak toplumsal hayatta ifsad yaygnlatran vahye

aykr tutum ve davranlarn bu kapsam iinde grlmesi sz ko-
nusu olmamaldr."10
Erkek Eylemi Olarak Trban
Olayn drdnc, yani "toplumsal cinsiyet" boyutuna dikkat e-

kenlerin az olduunu sylemitik. te bunlardan biri olan Elif H.
Toros, "kadnlarn kamusal alandaki varlklarna tebliin bir gere-
i olarak bakanlar erkeklerdir, kadnlar deil," diyerek bu syle-
min "28 ubat'la birlikte bozuma uradn"11 sylyor. Toros bu
szleriyle trbanllarn sadece devlete ve onun temellerine deil,
bir dizi geleneksel kltrel ve toplumsal iktidara, tabii bu arada s-
lami hareketlilie tam anlamyla hkim olan "kadn dman" zih-
niyete de kafa tuttuklarn ima ediyor.
Ancak bu uzun srmedi, hareketin toplumsal cinsiyet boyutu
ne kar gibi olduunda, dier bir deyile hareket feminist gr-
nmler almaya baladnda erkek slamclar mdahale etti. r-
nein kz renciler Beyazt'ta eylem yaparken, evrenin dzen-
lenmesi iini Hukuk Fakltesi ve Yldz niversitesi'nden iki
ayr erkek grubu stlendi. Btn bunlar, hi kukusuz "slami da-
yanma" adna yaplyordu. Yine hi kukusuz hedef, trban ey-
lemini bir "kadn eylemi" olmaktan karp, "slamc", dolaysyla
da "erkek denetiminde" bir eyleme dntrmekti.
slamc erkekler, bu sre zarfnda barts yasandan, ka-
dnlar kadar olmasa da kendilerinin de madur olduunu ileri sr-
dler. Fakat trbann, hep gsterilmek istendii gibi yalnzca ka-
dnlarn deil erkeklerin de, yani tm dindarlarn davas olduu
iddias saysz tanklkla tekzip edilmi durumda. rnein eylem-
ler srasnda baz erkek rencilerin, "okula devam edemezsiniz,
10. Macide G, ahitlik, s. 178.

11. Elif H. Toros, "Hayat, Hikyeler ve Suskunlua Dair", Osmanldan Cum-
huriyete..., s. 192-94.
74 DREN VE TAAT
eve de dnemezsiniz" diye kz rencilere "kurtulu" olarak ev-

lenmeyi nerdikleri ve bunun sonucunda "sorunlu ailelerin temel-
lerinin atld" biliniyor:
"slamc evrenin, zellikle slamc gre mensup erkek -
rencilerin yaklamlar da dikkat ekiciydi. Onlar da bartsnn
vazgeilemezliine inanmakla birlikte, bizlerin okumakta srar
ediini sama buluyordu, hepsi deilse bile byk bir ksm. Bizi
desteklemelerinin birinci sebebi, davamza gnlden inanm ol-
maktan ok, bu semboller (sark, barts, araf, alvar, sakal,
vs.) dolaysyla din ve halk dmanl yapan daha ok ynetici-
elit snfn kinine kar bir mukavemet, mcadele, cihat istei idi.
Bizim bamzdaki insan haklar ihlali bu sisteme cevap vermek
iin bulunmaz bir frsat sunuyordu. Bazlar da kzlara uzun soluk-
lu bir insani mcadeleden te bireysel zmler sunuyorlard. Bu-
nun en yaygn ve banali de evlenme teklifi yaparak onlar aile-
okul arasnda skp kalmaktan kurtarmakt. Dorusu bu evlenme
giriimleri ounlukla baarszlkla sonuland."12
Baz erkekler de "okulu bir an nce bitirip meslek sahibi olma-
lar gerektiini ve ev geindireceklerini, kzlarn ise byle bir kay-
gs olmadn, okumasalar da olabileceini, bunun iin eyleme
katlarak derslerden geri kalamayacaklarn" sylyorlard.13
Trban eylemlerinin balangta kadnlara nasl bir zgrle-
me frsat sunduunu ve bu frsatn nasl karldn, "Erkeklere
gelince, onlar bizden yana deil, devlete kar bir tavr almlard"
diyen retmen Yeter ahin'in tanklnda grebiliyoruz:
"O dnemde mslmanlar arasnda yntem ve bak farkll
yoktu. Bart olayna kar ald tutuma bakarak tarafmz de-
erlendirdik. 87 kua o duygusalln verdii ivmeyle birbirine
yaknlat. Mesela okulun yanndaki mescide giderdik. Bakardk
12. Aye Dou'nun tankl, Mazlum-Der, Btn Ynleriyle Barts Soru-

nu, Geniletilmi 2. Bask, stanbul, 1998, s. 277. Ayrca Macide G, ahitlik, s.
176.
13. Vildan zcan nl, Mazlum-Der, Btn Ynleriyle Barts Sorunu,
Geniletilmi 2. Bask, stanbul, 1998, s. 221.
ki bir anta poaa. Ensar ve Muhacirlerle zdeleme yapyor-

duk. Dzen ok acmaszd ve bizi birka yl geriye itti. O mca-
deleyi yaptk ama sonra bizi pasifize etti. Aslnda biz bu olay do-
al olarak yaadk ve sonucunda herhangi bir beklenti iine gir-
medik. Meydann bu kadar abuk doldurulacan dnemedik.
Bizim aklmz bamza geldiinde kenara itilmitik bile. Bizim
aktivitemizin, safiyetimizin meyvelerini toplayacak ne ok duygu
taciri varm meer. rt yasa sadece dzenden gelen bir bask
deil; bartl, devlet ve muhafazakr kesim arasnda sktrl-
d. Trkiye'de u anda ortal dolduran kadnlar mslman kadn-
lar yeterince temsil edemiyor ve gelenekten beslenen ve kendi
abalaryla gelitirilen bir zihniyet yaplar yok. Onlar bizim bo
braktmz ara dnemi, geici dnemi dolduruyorlar. Erkeklere
gelince, onlar bizden yana deil, devlete kar bir tavr almlard.
Yaadmz duygusallk bizi birbirimize yaklatrd ve dnyay
yaadmz tecrbeden ibaret grdmz iin dini, siyasi kim-
liklerini renmek bizim iin yetiyordu. Bart yasana kar
mcadele bizim gibi dini kaynaklarla beslenen herkesin zbez
maldr, kimsenin tekelinde deildir. Daha nce sregelen gelene-
in ynn deitirdi ve eylemleri erkeksi bir hareket olarak g-
ren erkekler hl aknln atamad. nk bu yasak direkt on-
lar etkileyen bir olay deildi, bugne kalabilecekleri bir olay da
deildi. Hl bizi bir yere oturtmu saylmazlar. Kavgamz hl
iten ie devam ediyor, ve bu harekette yerimizi de kendimiz al-
mak durumundayz."14
Bartl kadnlarn deiik zaman dilimlerine yaylm aa-
daki tanklklar da bunun asl olarak bir "kadn davas" olduu-
nu ak bir ekilde gz nne seriyor:
"Liseden sonra tercihim olan tarih blmn kazandm. Aralk

1986'nn on beinden sonra yasa sylentileri dolamaya balad.
29 Aralk'ta byk bir tantanayla yasak karar uygulamaya geil-
14. Yeter ahin, a.g.e., s. 226-27.

76 DREN VE TAAT
di. Kendimizi farkl grmediimiz iin, byle bir uygulama olmaz

diye inanmak istiyorduk, bu lkenin yerlileri olarak seilen ke-
simde biz de vardk. Kabullenmek istemesek de, sonra karar gel-
di. Ve biz ieri alnmadk. Dier renciler giriyor bizi ise kapda
bir kapc durduruyordu. Bu ok onur krcyd. Ayrca ieri gire-
bilenler ki bunlarn arasnda slami duyarlla sahip erkek -
renciler de vard bir ey rica ederiz de mimlenirler diye bizden
gzlerini karyor, selam vermiyorlard."15
*
"Sabah heyecanla kalktm, eimden izin almalydm postahaneye
gitmek iin.
Korkuyordum Ya bir de, gitme! derse izin vermezse!..
Ben herkese telgraf ekin diye tenbihlerken gidemezsem, ora-
da bulunmazsam ne olur diye.
Sonunda sabah tam ie giderken syleyiverdim. Byle bir eyi
ilk defa teklif ediyordum.
'Senden bir ricam var. Ama korkuyorum izin vermezsin' diye
baladm sze ve syleyiverdim isteimi.
Allah'a kr izin verdi. O gn heyecanla Kursa gittim. Telgraf
yazmak isteyenlere ben yazyordum.
Ertesi sabah 1.5 yandaki bebeimi ve ilkokula giden kzm
aldm. Yatlda okuyan kzmn retmenine telefon ettim. 'Kzm
size emanet' dedim. Komularmla tek tek helalletim.
imden belki geri gelmeyebilirim dncesi vard. Eimden
izin istedim.
'Ben Evren'den gidip hesap soracam,' dedim. aka yapyo-
rum sand. Gideceime ihtimal vermeyerek,
'Ge kalmsn, dnden gitseydin,' dedi.
Bu, benim iin yeterli izin belgesiydi. Sabah kalktm, ok he-
yecanlydm. Erkenden birka bildiri yazdm. lrsem veya beni
konuturmazlarsa bu bildirilerle sesimi duyururum dedim."16
15. Nurcan Ktr, a.g.e., s. 223. 16. erife Katrc, a.g.e., s. 207.
*
"Bizim Eczaclk gnmz vard, 14 Mays. O gn eitli yar-
malar vard. On gn sreyle ktphaneye gidip yarmalara hazr-
lanmtm. Son gittiim gn okul sekreteri de oradayd. Ktpha-
ne grevlisine, bunlar kesinlikle ktphaneye sokmayacaksn,
dedi. Yal bir bayan vard, ktphane grevlisi. Kzm ne olursun
a ban gir, yazn tamamla, dedi. Bak ktphanede kimse yok.
Hakkn zayi olmasn."17
*
"Babam yle demiti: Git, Taksim'den psteke gibi bir peruk al,
tak, grsnler sasa ite bu da sa. nemli olan san grnmesi
deildi. Zorla barty karmak. kardktan sonra sam da
grlse olur. Derslere, laboratuvarlara bir alt snfta devam etmek
zorunda kaldm. Hem rtsn ap devam edenlerle, hem alt s-
nfla diyaloum eski haline, o tabi haline dnmedi. Daha sonradan
da onlara bunu hatrlattm. Siz de ok ey kazanmadnz dedim.
ok bozuldular. Onlar da vaktinde okulu tamamlayamadlar. Ve
bu eziklii de her zaman hissettiler. Fakat onlarn tavr bize daha
ok zaman kaybettirdi. Sonradan solcu bir arkada sormutu. ki
tr mslmanlk m var, siz de o komik peruklar takp devam et-
seydiniz, bir yl kaybetmeyecektiniz. Piman msnz? Hayr, de-
dim. Bunun iin bir ylm feda olsun. Tebrik edip gitti."18
*
"O aralar hep Ankebut suresini okuyordum. Dnya zevklerinin
geici olduunu, bam asam bile bunun hesabn veremeyece-
imi yazdm. O arada i aryordum. Hi olmazsa maddi olarak
yk olmayaym diye. Bu meseleler beni o kadar megul ediyordu
ki, di iin doktora gitmitim. Morfin ar gelince baylmm."19
17. Nurhan Kafadenk, a.g.e., s. 218.

18. Vildan zcan nl, a.g.e., s. 221-22.
19. Rahmiye Aydodu, a.g.e., s. 228.
78 DREN VE TAAT
*
"Lise II'nin banda hemen sktrmaya baladlar. Deiik g-
rl retmenler geldi. Onlarn basksyla birlikte bir Arapa -
retmenimiz vard, Mekke'de okumu, kendisi kadrolu deildi. Bi-
ze tesettrn neminden sz ediyor, ona layk olmak gerektiini
tavsiye ediyordu. Hseyin Haskr, hemen sakaln kesti. Bize de
"Ben sakalm kestim, siz de banz aacaksnz," dedi. Biz kabul
etmedik. Arapa derslerine bizi almad. Biz de mescidde oturduk.
Yine bir siyer hocamz siz banz an, ben gzlerimi kapatarak
ders anlatacam, dedi. Biz yine amadk, bir arkada soru sordu,
hoca da dnd bakt. O zaman biz bamz asaydk bize baka-
caktnz, dedik. Utand, bize srarl davranmaktan vazgeti. Snf-
ta 6 kii kaldk rtl. Bir gn biz yine gazetelere gitmitik. O gn
ban en nce aan kiilere gn uzaklatrma cezas gelmi.
ok kzdlar. Devaml bizi snf blmekle suluyorlard. Aramza
nifak girmiti. Btn bu olaylar 1982'nin ilk ay iinde oldu. Daha
sonra Milli Gvenlik dersine bir asker geldi. Asl Milli Gvenlik
Hocamz albayd, dindard. Kz da bizim okulda renciydi. 80
ihtilalinde tutukland. Daha sonra kz da okulu brakt, balant-
mz koptu. ok iyi bir insand. Bizimle sohbet eder, bizi ok se-
verdi. Ei akt, kzn dindar yetitirmek istiyordu ama olmad,
yeni gelen Milli Gvenlik hocas yzbayd. lk ders hepimiz r-
tlydk, iki snf bir aradaydk. Kapdan bakt uygun kyafet gi-
yin, dedi. Bazlar at, biz amadk. Bizi dar kard, numarala-
rmz ald. 10 Kasm treninde, ateist retmenler zevkten drt
keydi. Gelen mfettilerle sohbet ederdi. Dier snflara bakn
byle ok gzel oluyorsunuz, derdi."20
*
"Her yl, tam be yl boyunca Milli Eitimin at retmenlik s-
navlarna girdim. ki defa kazandm da, fakat gideceim yerde bu
problemle tek bama baedebilir miyim emin olamadm iin gi-
20. Fatma Deniz, a.g.e., s. 231.

demedim. Bir defasnda kalkp dindar bilinen bir dersaneye git-

tim. Mslman bilinen messeseler de resmi evrak istiyorlard.
Stajyer olarak kabul ediyorlard. Ben de 5 yllk retmendim.
Dene bir de biz vuralm. yleyse dedim iki kurua Kuran kur-
sunda kalrm ama be kurua oray tercih etmem. On kuru ver-
mezlerse. Dorusu barts probleminin tamamen kalkacana
inanmyorum. Dnem dnem azalacak, oalacak. Bize ayakba
olmaya devam edecek. Bu toplumda barts, rt anlamn yi-
tirdikten sonra belki. Bart Anadolu kadnnn geleneksel bir
paras haline gelince. Bart rten kadnlar rtl bir iffetsizlik
haline gelince yrtmal bartller oalnca serbest olabilir, di-
yorum."21
*
"slam Tarihinde master yaptm. Aratrma grevlisi kontenjan
ald. Ben mracaat etmedim. Ablam din sosyolojisinde master
yapmt. ki arkadam bavuru iin okula gitti. Blm hocas
nves Gnay: Bize, bana kanun camdan at kendini dese, ben ata-
rm, demiti. Bir bakm onlar tanynca alayl bir ekilde gle-
rek: Bu banzdakilerle girerseniz, "batan" kaybedersiniz, demi.
Onlar da girmediler. Btn rtl kzlarn hayalleri suya dt.
Bir tek ak kz vard, ne dili var ne de baarl, onu el stnde tu-
tarlar. O girdi. Bizler de bu sevdadan vazgetik. Sosyal Bilimler
Enstitsnde bir kiilik kontenjan vard, hocas bavurursan seni
alrm, dedi. Okul ayr olduu iin bart problem olmaz, dedi.
Evlenip stanbul'a geleceim iin kabul etmedim. Btn bunlar-
dan sonra da hibir idealimiz kalmad."22
*
"Bakrky mam Hatip Lisesi 1. snfta okurken mdrmz
Mehmet Emin srlmt. Lisede klk-kyafet genelgesi geldi-
inde bamz amtk. Hi amayan arkadalar vard. Kap a-
21. Aysel Tatepe, a.g.e., s. 234.

22. Drdane Camuzanolu, a.g.e., s. 237-238.
80 DREN VE TAAT
lnca balarn srann altna sokuyorlard. Erkek fotoraf getirip

fotoraflar ekerek retmen defterlerine yaptrmlard. Bu ah-
laki bir dejenerasyon halini ald. lk bocalamay byle yaadk.
Artk makyaj yapanlar vs. hareketler ar ynlere vard. Sonra
niversitede 87 yasa gelince bir an bile ieri girsek uyar cezas
alyorduk. Hukuk Fakltesinde okuyanlarn bazlar bu dersten
ok korkuyorlard, filenirsek diye. Her derste gelip numaralar-
mz alyorlard. Bir defasnda asistana sormutum. Hl numara-
larmz ezberlemediniz mi, diye, o da hayr daha ezberleyeme-
dim, diyerek cevaplamt. nk gnde ders olsa kere nu-
mara alnyordu. Btn bu numara almalar sonunda birka defa
uyar alarak 2. dnemi tamamladk. Finallere girdiimi hatrlyo-
rum. Ailem beni okula devam edip etmemede serbest brakt
iin bart yasaklaryla ilgili fazla anm yok. Barts yasa
dneminde yeni rtnp, almak zorunda olan arkadalar vard.
Aileleriyle problemler yaadlar ve bazlar bir daha rtnemedi.
Bana en ac veren olaylardan biri de bu oldu."23
*
"Biz dersleri deil bu yl nasl atlatacaz, beden eitimi dersle-
rinde ne yapacaz? stiklal Marndan nasl kaacaz diye d-
nyorduk. stiklal Mar esnasnda bartlerimizi indirmek zo-
rundaydk. Okulun arkasnda msr tarlalar vard. Duvardan atl-
yorduk. Bir defasnda yamur yam grmeden atlyoruz. Msr-
larn arasna saklanyoruz. Bir dnem tuvaletlere saklanrdk, bir
de kmrle. Bunlar sonradan kefedildi. Bayan nbeti ren-
ciler tarafndan. Bir de beden eitimi dersleri vard bamzda.
Hocamz erkekti. Eofmanlarla derse girmemek iin her yl rapor
almaya alrdk. Hatta bunun iin ok yksek meblalar dedi-
imizi hatrlyorum. Bir dier kbusumuz da bayramlard. Bay-
ram trenlerine bamz aarak sokarlard. zellikle bayramlarda
tek tek yoklama alnyordu. 19 Mayslar erkek renciler iin bile
23. Asuman en, a.g.e., s. 238.

sorun olabiliyordu. Kck ortlarla, terbiye snrlarn aan k-

yafetler yznden. Btn halkn nnden ban ap gemeni is-
temeleri korkun bir zulm ve dayatmayd. Veliler ie kart
iin ceza almadk, tabii tehditler oluyordu. Yalnz fotoraf konu-
sunda byk zorluklar yaadk. Son yl anakkale mam Hatip
Lisesi'nde okudum. niversiteye girite ak fotoraf istediler.
Uzun zaman direndik, sonunda kabul etmek zorunda kaldk ki-
i. Dierleri ise makyaj yapp fotoraflar ektirdiler. .H.L.'den
gelince de rtl fotoraf veremedik. Hl da kabul etmezler. Mi-
mar Sinan Gzel Sanatlar Fakltesine girmek istedim. Fotoraf
yznden mracaat bile edemedim. u anda gei yapmak istiyo-
rum ama orada devam edebilir miyim bilmiyorum. lerde sanat
olmak istiyorum."24
*
"85-86 ylnda tek dersten borlu gemitim. Hacettepe'den z-
gn Gvener (bayan) gelmiti, dekan yardmcs olarak. te o yl
bart basks balad. Gelir gelmez bartnz karn, dedi.
Biz karamayz, deyince de klk-kyafet genelgesi okulun iine
asld ve bize trban takacaksnz, dedi. Biz bunun dinen mmkn
olmadn, ayette, 'bartlerini yakalarnn stne salsnlar' den-
diini ifade edince ok sinirlendi. Beni kzdrmayn size ameliyat-
hanede taklan bonelerden taktrrm, diye tehdit etti. Biz bart-
lerimizin ucunu nlklerin iine sokmaya baladk ve klinikte
maske takma zorunluluu olduu iin onun boyun ksmn uzata-
rak sanki trbanlymz gibi davranmaya baladk. Bunlar belki
ufak basit eyler ama insan ypratyor ve maneviyatn kryor. 87
ncesi btn asistanlarmz bartller iyidir, alkandr diye
verlerdi. Bart yasandan sonra bayram treninden sonra ar-
kamzdan Dekan; bunlar kzl Rus kpeklerinden daha kt vatan
hainidirler, devlet dmandrlar diye konumu. Yasaktan sonra
okula dndmzde btn arkadalar ve asistanlarla diyalou-
24. enay Kkakrolu, a.g.e., s. 244.

82 DREN VE TAAT
muz kopmutu. Arkadalarmz bize artk terrist gzyle bakma-

ya balad. Daha nce btn derslerini Haziran'da veren ben, 4. ve
5. snflar ift diki gittim. Benim ailemde ablalarm aktr ve he-
pimizin evresinde mutlaka gerek akraba, gerek tan ak insan-
lar vardr. Okuldaki nyargl tutum sayesinde btn aklara kar-
bir ekingenlik olutu bende. Yani biriyle tanrken tedirgin
oluyorum hl. Bize ayrmc tutumlar sayesinde deiik fobiler
edinmi olduk. Sosyal fobiler diyebileceimiz, nk aleyhimiz-
de kt bir imaj oluturmay baarmlard. Srf bu yaadm ey-
ler dolaysyla okul yllarn hatrlamak dahi istemiyorum. nk
korkun bir yabanclama sreci yaadk. nsanlarn okul yllary-
la ilgili gzel hatralar olur, o yllara dnmek ister, ama ben okul-
dan bir arkadamla bile karlamak istemiyorum."25
*
"O kadar memnun olmutum ki, anlatamam! nk daha nce bi-
ze sebebini sormadan yle hakaret edilmi, yle aalayc davra-
nlmt ki, ilk defa biri, bizi adam yerine koyup bu soruyu soru-
yordu.
Devamla:
'Banz niye kapattnz? Yoksa nianlnz var da o mu istiyor?
Anneniz babanz m bask yapyor? Kimden etkilendiniz bu ka-
dar?'
'Hocam, bamzdakiler trban, barts deil hem Yksek
renim Kurumu'nun da derslere trbanla girilebileceine dair
karar var.'
'Hayr, ben yle bir karar grmedim, bilmiyorum, gidin ba-
nzdakinin trban olduuna dair dekandan yaz getirin, derse yle
alaym.'
Gnler geti. Devamszlk haklarmz doldu. O zor kararn
alnmas zaman geldi att. Ertesi gn aresiz hepimiz alaya a-
laya (kimimiz dndan kimimiz iinden) okula girdik. O gn ald-
25. Gnl Yerlikaya, a.g.e., s. 245.

m karar iin bu gn hl kendi kendimi sorguluyor derin bir

znt duyuyorum. Sizlerin de dualaryla Yce Rabbim (c.c) in-
aallah bizi affeder.
Okula geri dndk. stediklerini yaptk. Ama hl honut de-
illerdi. Her frsatta yine bize hakaret ediyor, tahrik ediyor hibir
ey yapamasa bizi dlayarak psikolojik bask altnda tutarak, ders-
lerimizden baarsz klmaya alyorlard.
Her eye ramen baarl olmamz ve snflar takntsz ge-
memiz onlar ldrtyordu. Ne yapsalar olmuyordu. Hele baz zor
derslerde, ak arkadalarn bilemediklerini bize sormalar onlar
tahamml edilemez hale getiriyordu."26
*
"O gn kural tam uygulama iddiasnda idiler, bu yzden kravat
kontrol de yaplyordu. Ama onun kolay vard, ieri kravatl gi-
ren renciler, kravatlarn pencereden arkadalarna uzatyorlar,
onlar da byle ieri giriyorlard. Bunu grmyor muydu idare, ta-
bii ki evet, asl amacn ne olduunu zaten onlar da biz de biliyor-
duk."27
*
"Yasak ilk ktnda 2. snftaydk. Eczaclk Fakltesinde. Baba-
s imam olan arkadalarn ou ban at. Onlar balarn aarak
fedakrlk ettiklerini, ... hizmet etmek iin atklarn sylyorlar-
d. Acaba hata m ediyorum, ailem beni buraya gndermi, her
trl masraf yapm. Artk retim hayatmn bittiini dn-
yordum. Eer Allah bana bunu nasip edecekse on yl sonra da ol-
sa bitireceim. Bir sr eylem vs. yapyorduk, ama bundan her-
hangi bir beklentim yoktu. Bizi imtihanlara almyorlard. Baz ar-
kadalarmz aarak nifak yaratmasa ve bizi zayflatmasa daha
farkl olurdu. nk onlar imajmz zedeliyordu. Meydanda bek-
lerken bizi gren hocalar soruyordu: Dier arkadalar at, siz ne
26. Zbeyde Tezcan, a.g.e., s. 260. 27. Aye Sula, a.g.e., s. 269.
84 DREN VE TAAT
zaman aacaksnz. Baz rnekler olduu iin nlerinde, bart-

den vazgeilebileceini zannediyorlard.
Fakat daha sonra tekrar rtl bir ekilde dnnce asistanlar
ve hocalarn bize kar tutumu dierlerinden ok daha saygl ve
seviyeli oldu. Ben kendi hesaplamalarm sonunda Allah rzas
iin diplomadan vazgeebildiim an bu konuda yumaama ve de-
linmeler yaamaya baladmz fark ettim. Bu olay bizi Al-
lah'a yaklatran nemli bir imtihand ve biz ya ban aacaksn,
ya da ekip gideceksin diye dayatlan iki ktan okuldan geme
pahasna bartmze sahip kmay irademizle, bilinle seince,
hi ummadmz ekilde bize yardm etti."28
*
"Ortaokul yllarndan beri ince oraptan, 19 Mayslardaki plak
bacaklardan nefret ederim. Merdiven karken, otobse binerken
bacaklarmn grnmesinden huylanrm. Kendimi mal gibi his-
sederim ve pantolon en iyi dostlarmdan biridir. O yl snfmzda
6 kz birden rtnmt ve bu idare iin mthi bir panikti. Yllar-
dr zorla yaymaya uratklar ideoloji tehlikeye mi giriyordu!
stanbul'a gelince mslmanlarn tek tip cemaat deil, fraksiyon-
lardan olutuunu grmtk. Okuduumuz kitaplardan dolay
takibata uramayacamz evlerde oturmann gayreti iindeydik.
ktidar kendini reterek kendini salamlatrr. 80'li yllarda da
renci evlerinde Ali eriati, Seyyid Kutup gibi yazarlar okumak
adam ldrmek gibi ar bir crmd. Hiyerarik yaplanma ev-
lerde de renciler arasna giriyordu. Bu ablalk-kardelik mes-
sesesi de bize tersti, eit ilikiler gelitirmek istiyorduk. nsanlara-
ras farkl yaplanmalar oluturmak gerekiyordu. Bu kadn-erkek
ilikilerinde de aynyd.
87 ylnn medyatik dili bizi aile basksyla rtnen, kendi ka-
rarlarn vermekten aciz, ynlendirilmeye ak, rmcek kafal,
rtnmekle bilimi, adal elinin tersiyle iten insanlar olarak
28. Hediye Akta, a.g.e., s. 271. 29. Aye Dou, a.g.e., s. 274.
tasvir eden ve toplumdan bilinli bir ekilde koparp yalnzlatr-

mak, yabanclatrmak isteyen bir sylem gelitirdi. Ve bunu kuv-
vetle vurgulamaya uzun yllar devam etti. Toplumla aramza du-
varlar rmek, bizi dlamak isteyen bir zihniyetle kar karya
kalmtk."29
*
"Birinci snfta kalmad bu zulm ve ondan sonra 2. snfta da ya-
adk ayn zulm. Mikrobiyoloji dersinde, en nde oturan arkada-
mza, "Gz zevkimi bozuyorsun," demiti ve "Sen snftan k-
madka ders anlatmayacam," diyerek on be dakika gemiti
ve daha sonra pek ok derste uradk ayn zulme. nklap dersin-
de, laik-antilaik tartmas iin seildik mz. Karmzdakiler
de, ateist ve laik dnceli snf arkadalarmzd. Arkada deme-
ye bile tiksiniyorum bu insanlara... Peygamberimize kadar dil
uzatmt bu insanlar ve biz bu kiilere kar mcadele ettik, tm
yorgunluumuzla ve ezilmiliimize ramen. Bu olaylar esnasn-
da kimse yoktu yanmzda Allah'tan baka... Hatta telefonla bile
aramyordu hi kimse.
Gittiimiz meclislerde, o dnem bata RP olduundan, srekli
RP'yi rahatsz ediyorduk. RP de, "Kanun kacak, zlmeyin, sab-
redin," diyordu. Basn bile uyandramadk bir trl. Radyolarda
konutuk her gece zulm var diye. Uyandramadk Mslmanlar.
Kalplerindeki talar kramadk tm uralarmza ramen. Ta-
lam yreklere seslenemedik. 70 yllk zulmden, bizler de na-
siplendik. Mslmanlarn duyarszlndan, miskinliinden, biz-
ler de yara aldk tm arkadalarmz gibi."30
"Birinci snftayken karlatm problemlerde bana yardmc ol-

mak iin olduka fazla gayret sarfeden ve bu amala birok kiiy-
le grmemi salayan Ukbe isimli birisi vard; Ukbe onun ger-
30. Emine Aye Aydn - Nurgl Bakyl, a.g.e., s. 284.

86 DREN VE TAAT
ek deil cemaat iindeki mstear adyd. Risale-i Nur hareketinin

bir versiyonunun ODT'deki ileri gelenlerinden biri konumunda
olan bu rencinin daha sonra ajan olduu gerekesiyle cemaat-
ten atldn duymutum. Gerekten de ayn kiinin daha sonra
evre deitirerek ODT'de yaplan gzellik yarmalarnda jri
yelii yaptn, dans partileri organize ettiini byk bir znt
ve hayretle renecektim."31
*
"Ne gayretlerle gelmitim bu okula... Ama beni muhatap alan bir
cmle hayatmn ynn deitirdi neredeyse.
Ya ban aarsn ya da...
On be yllk eitim hayatm, umutlarm, amalarm, yapmak
istediklerim, yaadklarm ve en nemlisi ailemin emei... Hibi-
rinin nemi yok sadece bir tek cmleyi tekrar edenlerin gznde.
Ya ban aarsn, ya da...
Onlar iin sadece bir bez paras bamdaki. Oysa benim iin
yle mi? Benden aldklar tek cevap 'Amayacam, direneceim,
Allah hakkmda hayrls neyse onu nasip eder' olacak."32
*
"Bugn hi unutmayacam. Dermatoloji dersine girdim. Snf-
taki tek bartl benim. Yar sarho hocamz derse girdi ve henz
selam bile vermeden beni dersten kartmak istedi. Bana demok-
rasiden, Avrupa insan haklarndan, kanunlardan bahsedip 'k!'
dedi. Ben de ona inanlardan, laiklikten, Atatrk'ten bahsettim.
Yazk ki hibirinden haberi yoktu. Bilimden ve teknolojiden habe-
ri olmad gibi..."33
*
31. Zekiye Ouzhan, Bir Barts Gnl, z Yaynclk, 1998, s. 184.

32. R. G., apa Tp Fakltesi, 4. Snf; Nazife iman, Barts Madurla-
rndan Anlatlmam ykler, z Yaynclk, 1998, s.19.
33. S. ., apa Tp Fakltesi, 5. Snf; a.g.e., s. 39-40.
"Her taraftan ok ynl bir bask altnda idik. Birinci snftan bir
arkadamzn babas ta Gaziantep'ten kalkp gelmi, kzn ban
aarak snava girmeye zorluyordu. Ona 'Ya ban ap snava gi-
rersin, ya da eve dneriz ve evde oturursun,' diyordu. Biz de kz-
gnlndan nasibimizi aldk. Kzna bartsn amamas konu-
sunda bask yapmamamz syledi. Gerekten ac dakikalard.
Hepimiz alyor, yapacak bir ey bulamyorduk. Sonunda babas
arkadamz zorla snava sokmay baard."34
"Sadece derse ve snava almamakla kalsalar. Baz hocalarn haka-

ret ve alaylar yaadklarmzn tuzu biberi. Ocak ayndaki ortope-
di stajnda hocann yanna girip n sralarda oturan bartl ar-
kadalara bakarak 'Bu snf ok kutsal bir snf' diyerek balayan
alaylar hl aklmda. Sonra bizi tek tek sayarak 'Ne kadar da ok
imammz var! Buras yaknda el-Ezher Tp Fakltesi olacak' de-
di. Zaten gergin olan havay daha da germemek iin hibirimiz ce-
vap vermedik. Hatta bazlar stresten bu szlere glyordu. Sonra
hoca derse balad. Bir ara asistana tahtay silmek iin alkoll bez
getirmesini syledi. Asistan geldiinde: 'Buras Mslman snf,
alkol getirilir mi hi?' diye alayc tavrn srdrd. Her ne kadar
tedirgin bir ortamda da olsa bu staj bitirdik. Fakat bu bartl
olarak devam edebildiim son staj oldu. imdi ise koridorlarda
staj yapyorum."35
"Eylemlerde avazm kt kadar barmay kendime yaktra-

mazdm. Hatta sokaklara dklp yrmeyi de pek akllca bul-
mazdm. Oysa imdi girebilecek ne snfm vard, ne de alacak
dersim...
34. . U., apa Tp Fakltesi, 4. Snf; a.g.e., s. 44-45.

35. A. K., Cerrahpaa Tp Fakltesi, 4. Snf; a.g.e., s. 50-51.
88 DREN VE TAAT
Boluktaydm, bombo hissediyordum kendimi. ime bz-

lp kldm hissettim. yle kldm yle kldm ki, bir
rzgra kapldm ve birdenbire kendimi Beyazt'ta arkadalarmn
yannda buldum. te o zaman kk Aye bymeye balad, ko-
caman oldu. Gznden akan yalar keder deildi artk, umut k-
lar saan damlalard. Hem slogan atyordum, hem de kovuldu-
um okula doru yryordum. Arada srada etrafmzda bizi izle-
yen halktan kimselere 'Bizi sokaklara itenler utansn!' diyordum.
Evet gerekten de, bizi sokaklara itenler utansn!"36
"Snav yaklat. Staj boyunca benim derslerde grdm muame-

le karsnda sessiz kalan snf arkadalarm, birdenbire konuma-
ya baladlar. Ders notlarm istiyorlard. u Allah'n iine bakn!
Benim kapnn dnda braklacam bir snavda, snfn %60-70'i
benim notlarmdan alarak snav geecekti. Birka bartl ar-
kadam kzgnlklar nedeniyle notlarm vermememi istiyorlar-
d. Fakat ben adaletin kusursuz datlaca gn geldiinde, daha
fazla delilim olmal, diye dnyordum. Ders notlarm verecek-
tim, karln sonra almak zere. Her gn derse giderken yolu bi-
raz daha uzatyordum ki, onlarn gzn bile kprdatmadan hie
saydklar stajm nedeniyle verecekleri hesap, admlarm saysn-
ca fazlalasn ve zorlasn...
Cerrahi stajnn snav yapld. Snav kapsnda iki asistan s-
nava girmeme engel oldu. Beni kapdan bir metre ileriye itekleyip
kapy suratma kapattlar. Ve kap kilitlendi. Bu kapy kilitleyen
anahtarn, Allah katnda bana rahmet kapsn amasn diliyor ve
mit ediyorum."37
*
36. A. Y., Cerrahpaa Tp Fakltesi, 3. Snf; a.g.e., s. 67-68.

37 N. Y., Cerrahpaa Tp Fakltesi, 4. Snf; a.g.e., s. 94-95.
"stanbul'un ilelerini neredeyse kii bana iki polis decek e-

kilde yrdk. Arkadamn kulana eilip 'Hatrlyor musun S-
meyya? Okuldayken mahkm hastalar ellerinde kelepe, drt bir
yanlarnda askerlerle gelirlerdi hastanemize. Bizim onlardan far-
kmz kelepeli deiliz,' diyorum.
Yolculuk boyunca zaman getike polislerle birbirimize sn-
maya baladk. Hepimizin beyaz spor ayakkab giydiimize bakp
'Yahu bu hakszlk! Biz de yryoruz. Bize niye byle ayakkab
almyorlar? Ayaklarmz iti abi ya!' diyorlar. Ardndan hafif g-
lmeler... Bazlar yaklap 'Bacm davanzda Allah yardmcnz
olsun,' diyor.
Tuzla'dan Gebze'ye geldik. Yine cokulu bir halk bizi karla-
d. 'Size sarlabilir miyiz?' diye soruyorlar. Bu defa ben utanyo-
rum. Yola karken 'Anadolu bizi nasl karlayacak?' diye hi d-
nmemitim. Onlarn gznde biz birer kahramandk. Bunu im-
di anlyordum ve asl ben onlarla gurur duyuyordum."38
38 M. A., Cerrahpaa Tp Fakltesi, 6. Snf; a.g.e., s. 120-21.

TRBANIN DNM
ERKEK SLAMCILAR, kz rencilerle "dayanma iinde" olduk-

larn sylyorlard, fakat byk bir hzla trban hareketini dene-
timleri altna alp, olay esas olarak siyasi bir faaliyete, basit ve
dz bir siyasi pazarlk aracna dntrdler. Bu amala hareke-
tin iindeki kadnlk durumuyla ilgili tm eleri titiz bir ekilde
aykladlar.
Trbann, anlk hesaplarla birok grup ve yaplanma tarafndan
ar siyasallatrlmas kzlar hazrlkl olmadklar, muhtemelen
pek de istemedikleri bir atmann "nesnesi" yapt. Kz renci-
lerin olayn zneliinden nesnesine dntkleri andan itibaren
bir "kadn davas" olarak trban mcadelesi kaybedilmiti.1
Gerek toplum genelinde, gerekse slami kesim zelindeki er-
kek egemenliine kar kacak gc kendilerinde bulamayan kz
rencilerin byk ksm kaderlerine boyun eerek, bir direniin
znesi olma frsatnn ellerinden alnmasna ses karmadlar. Bu
noktada slamc olmayan hemcinslerinden bir-iki kk istisna
saylmazsa, hibir destek grmediler. Aksine kadn sorunlarna
sahip kma, hatta feminist olma iddiasndaki birok kadn, onla-
rn, ksa bir sre sonra yeniden slamc erkeklerin boyunduruuna
girmesini normal buldu, hatta kimi durumda sevinle karlad.
1. Fakat yenilginin kesin ilan iin 28 ubat srecini beklemek gerekecekti.

Ve bu sefer yalnz kadnlar deil tm slami hareket trban olayn kendi karla-
r iin kayanlar da, trbanllara kar alenen sistemle ibirlii yapanlar da top-
tan kaybetti. Fakat erkeklerin ou, faturann esas olarak yine kadnlara karl-
masna sessiz kaldlar...
92 DREN VE TAAT
Aile Zoruyla rtnme
1980 sonlarna doru niversitelere trbanla girmenin byk l-

de yasallamas en azndan merulamas bu hareketin ieri-
sindeki son feminizan ve direnii eleri de yok etti. Buna para-
lel olarak trban bir direni arac olmaktan karak deiik iktidar-
lara itaatin nemli bir arac haline gelmeye balad. rnein nce-
leri ailelere ramen, hatta onlarla kavga edilerek rtlen trban ar-
tk baz durumlarda ailelerin telkini, hatta ou durumda zoruyla
taklr oldu. Yalnzca slamc olanlar deil, biraz muhafazakr
ynleri olan baba, koca ve aabeyler de rnein lkcler gen
kzlar "trban"a ynlendirdi. Bylelikle trban, zellikle byk
kentlerin varolarndaki Snni muhafazakr ailelerin kzlarnn
niformas haline geldi.2
Ancak aile teviki ya da zoruyla rtnen kzlarn ciddi bir b-
lm, niversite rencileri gibi belli bir eitim ve kltr seviye-
sine sahip olmadklar, daha nemlisi "balarn rtme tercihlerin-
de ontolojik duruun izleri olmad"3 iin kamusal alanda, slami
kesimde hayli tedirginlik yaratan ve trban etrafndaki mitleri b-
yk lde kran "istenmeyen manzaralar" sergilediler, hl da
sergiliyorlar. Btn bunlara, byk medyann evkle mehur etti-
i, rtl olup da slamc olmayan, hatta slamclara kar mca-
dele yrten kadnlar da eklenince slami camia ok fkelendi ve
aresiz kald.4
2. Gemite ayn aileler gen kzlarna uygun bir kyafet bulmakta epey zor-
lanyorlard. Trban ncesinde yegne alternatif araft ki bunun dourduu
"modernlik d" grnm ve toplumdan "gnll tecrit" hali, baz tarikatlar d-
nda pek tercih edilmiyordu. Trbann hem modernlii, hem muhafazakrl
iermesi bu bakmdan imdada yetiti.
lei, z Yaynclk, stanbul, 2000, s. 87.
4. "Bugn 80'li yllara gre bartl kzlarn says artt. Ancak bartsnn
kimlik olarak alglan o yllara gre zayflad. O yllarda rtnenler niin rtn-
dklerini ve rtlerinin nelere mal olduunu biliyorlar, zulm karsnda mcade-
le ediyorlard. Bugn ise bir bartlnn kapitalist, Kemalist, laik olmas yadr-
ganacak bir durum olarak grlmeyebiliyor. rnein Antkabir'e elenk koymaya
TRBANIN DNM 93
rtnn poplerlemesini aklamada "bask" yerine "ailevi

tercih" kavramn tercih eden Fatma Karabyk Barbarosolu,
"Ailevi tercih nedeniyle ban rten kzlar, barts takmann
manasn kavrayamadklar iin bartl, fakat tesettre uygun
olmayan kyafetler giyiyorlar. Esasnda bu da, bartsnn, bu-
nu tayamayan bedenler zerinde dini muhtevasndan boalm
bir grnt sergilemesine neden oluyor. Ve bylelikle tesettr ve
moda kelimeleri yan yana geldiinde, bunu hi kimsenin yadrga-
mad bir durum ortaya kyor,"5 diyor.
"slami" Kanallarn Deitirdii
Trbann poplerlemesi ve buna bal olarak "arabesklemesi",

genel olarak tm Trkiye'nin kresel bir tketim toplumu haline
gelmesine paralel olarak yaand. Bir dier deyile slami hareket
alternatif bir toplum modeli izemedii gibi, zellikle dindar gen-
lerin popler kltre eklemlenmesine engel olmad / olamad.
Bu noktada hi kukusuz medya ve zellikle de "slami kanal-
lar" belirleyici bir rol oynad. Bunlarn, dindar kadnlarn gnde-
lik yaamn nasl deitirdiini, Barbarosolu yle anlatyor:
"Bir sr insan evine televizyon almyordu. slami kanallar kn-
ca bazlar bu tedbirden vazgeerek evine televizyon ald. Malum
medyadaki her trl davran eletirilirken, 'bizim kanallar' her
trl gnahtan azade klnarak ekrana yansyan her eyin benim-
sendii bir durum olutu. Dindar kadnlar arasnda yaygnlaan
tketim kltr ve tesettr modas da, yaygnlk kazanmasn 'bi-
zim kanallara' borludur."6
Fadl Akgndz, bir zamanlar sahip olduu Caprice Otel'de
Ahmet Kaya'ya konser verdirmi, haremlik-selamlk ayrm ol-
giden, yakalarnda Atatrk rozetli bartller gazetelerde boy gsteriyor." Hlya

Ko, ahitlik, s. 181.
6. A.g.e., s. 52.
94 DREN VE TAAT
mayan salonda dindar aileler, kadn-erkek, yal-ocuk hep birlik-

te el rpp sallanarak "devrimci" arklara tempo tutmu, doyas-
ya elenmilerdi. Uzun bir sre "bunlar elence nedir bilmez" di-
ye yaftalanan trbanllarn, ne zamandr, pop starlarn erkek/ka-
dn, heteroseksel/ecinsel fark etmez konserlerinde dman
atlatrcasna datmaya baladklar biliniyordu.
Hem siyasi hem ticari nedenlerle kendilerine yeni bir imaj iz-
mek isteyen TGRT, STV ve Kanal 7 gibi kanallar da bu dalgaya g-
nll olarak kendilerini kaptrdlar. Bu kanallar, artk "bac" gibi
deil, "izleyici/tketici" gibi grdkleri bu kzlar, cehennem ate-
inden kurtarmak iin "slami terbiye"ye deil, irketlerini iflas-
tan kurtarmak iin kendilerine ardlar. Yani "niye kfr kanal-
larna gidiyorsunuz, din kardelerinize gelin, daha iyi, doya doya
elenin!" dediler.
slami kanallarn, ekran saat 17'den sonra tesettrl kadnlara
kapayarak, bir baka tr haremlik-selamlk uygulamasna gittiini
ne sren Barbarosolu, buralardaki tesettrl sunucularn kadn
izleyiciyi nasl etkiledii sorusunu kesin bir dille yantlyor: "En
nemli etkisi tesettrl kadnlarn sokak makyajn ve frapan giyi-
mi iselletirmeleri yolunda oldu."7
Snf Atlama Eilimi
Bugn slamclk iddiasn srdrmeye niyetli hemen hemen tm

kadn yazarlar, arabesklemenin dnda, belki de ondan daha faz-
la "snf atlama", dier bir deyile "burjuvalama" eilimini sor-
guluyorlar.8 Cihan Akta, bu eilimin milad olarak 1990'l ylla-
r gsteriyor:
"90'l yllar mslmanlarn iktidara kotuu, i piyasalarnda
etkin olduu, grnrln ve grnmn nem kazand yllar-
7. A.g.e., s. 78.
8. Okuyucu, kitap iin yaptm be ayr rportajda da "snf meselesi"nin ge-
ni yer tuttuunu fark edecektir. Bunun iin bir aba sarfetmediimi, konutuum
be kiinin de bu konuda hayli duyarl olduunu belirtmek isterim.
TRBANIN DNM 95
d. Dnn priten cemaatleri bu yllarda ya bir medya holdingi, ya

da bir nakliyat irketi veya bir eitim sektr haline gelerek, artk
ideallerin deil, kurumsal baarlarn, profesyonel ynetici ve uz-
manlarn bir boy gsterme alanna dnt. Reklam ve defile ele-
tirileri gibi, ilkelerle yaantlar arasnda alan uuruma ynelik
sorgulamalar oktan sradanlat. Sekreterlik kurumunu eletiren
radikaller bartl sekreterlere ksmen uyum saladlar.9 Her
eyin bir arzu nesnesi haline geldii bir akta, uruna hayatlarn
deitii, sahiden de bir kitap okuyarak yeni bir hayata balamaya
vesile olan deerleri kimilerinin bir papazn ikonalara duyduu
saygya benzer bir ruh haliyle, kimilerinin de akgz tccar zihni-
yetiyle pazarladklarna tank olunuyordu. Deerler ticari kkrt-
cla birer vesile olmak zere ileri srlyordu. Bartller mar-
kalarna gre ayrmakta gibiydi. Kendini sisteme kar kantlam
dindarlarn 'habitus'unda bac, daha zor hizmetleri stlenen ve bu
hizmetleri, maddi bir karl olmad iin kimi durumlarda daha
da deersizleen aadakinin sfat olarak alglanyordu."10
Az saydaki anlat ve tanklk gsteriyor ki, burjuvalama tren-
dine kendilerini fazlasyla kaptrm olan slamc erkeklerin b-
yk ounluu, bartllere ikinci snf insan muamelesi yapt-
lar; rtsz kadnlara daha fazla ilgi gsterip bunlara daha fazla
imkn sundular, nk bir zamanlar rtllere mnasip grp ana
hatlarn izmi olduklar "bac" imaj, bugn kendilerine izmek
istedikleri yeni imaj tehdit ediyordu.
9. Benzer bir rnei F. K. Barbarosolu veriyor: "Belediyelerde bartllere

i imkn oluturulurken st seviyeden bir i imkn oluturulmad. stanbul Bele-
diyesi'nin kadn meclisi oluturulurken bile mslman camiada entelektel kadn
aray iine hi girilmedi. Ya ne yapld? En gzle grnr vitrinlik noktalara ba-
rtller yerletirildi. Belediyelerde bile kapal elemanlarn istihdam edilmesi,
gazetelerde ilan ile gzel giyinen mtedeyyin tezghtar ve sekreter aranmaya ba-
lanmas gibi birtakm yozlam deiimlerin ortaya kmasna sebep oldu." Na-
zife iman, Kamusal Alanda Bartller, F. K. Barbarosolu ile Sylei, z Ya-
ynclk, stanbul, 2000, s. 83.
10. Cihan Akta, "Bacdan Bayana", Birikim, say 137, Eyll 2000, s. 43.
BR DREN MKNI OLARAK TRBAN
TRBAN EYLEMN balangta bir "direni" olarak tanmlamak

zor olacaktr. slamclar, kafas kark hkmetler ve YK'n uy-
gulamada serbest brakt rektr, dekan ve retim yeleriyle
uzun bir sre ke kapmaca oynadlar. Fakat 1990'larn ortasndan
itibaren iin rengi deiti. 28 ubat sreciyle birlikteyse lkedeki
laik-slamc atmasnn taraflar hesaplamalarn daha ok tr-
ban ve trbanllar zerinden yaptlar.
"rtica"nn "blclk"ten nce birinci tehdit olarak alglan-
masyla birlikte niversitelerde rtl kzlara hibir ekilde msa-
maha gsterilmemeye baland. Balangta slami kesim belli bir
diren gsterdi. lk gnlerde sekiz yllk zorunlu eitime kar
protestolarla trban eylemleri iie gemiti. Trkiye tarihinde
belki de ilk kez slamclar, devletin kuyruunda deil de ona kar-
dev kitle gsterileri dzenlediler. stanbul ve Ankara'daki mi-
tinglere ek olarak 11 Ekim 1998'de Trkiye apnda "trban zinci-
ri" oluturuldu.
Ancak devletin geri adm atmayaca ve slami hareketin m-
cadele deneyim ve azminden yoksun olduu ksa srede anlald.
Ardndan birtakm byk cemaatlerin havlu att grld. 8 yl-
lk eitime kar "zel ilkretim okullar" kurmaya ynelen ce-
maatlerin kimisi niversitelerdeki kendilerine bal kzlarn ba-
n atrrken, kimisi de onlara okullarn braktrd.
slamcln bir zamanlarn en gzde ve en risksiz siyasi akm
olmasndan da istifade ederek palazlanm, cemaat d "profesyo-
nel slamclar" da ki ezici bir ounluu erkektir 28 ubat sre-
98 DREN VE TAAT
ciyle birlikte, sistemle gerek anlamda hesaplama frsatn yaka-

lam olmalarna ramen boyun ediler.
Bunlar mevkilerini, maalarn, kelerini kaybetmemek uru-
na her trl yaptrm itirazsz kabul ettiler; srekli frene bastlar.
Ama i bartsne gelince "diren bacm" diye rencileri gaza
getirmeyi de ihmal etmediler. rnein 28 ubat srecinin en ar-
pc sivil eylemi trbanllarn Haziran 1998'de yaplan Ankara y-
ryyd.
Trbana Sol Destek
Yenilgi kapy alnca trban eylemi bir "direnie" dnr gibi

oldu. Eskinin "Barts onurumuzdur" gibi nispeten uysal slo-
ganlarnn yerini "Uyan, diren, zgrle", "Susmadk, ylmadk",
"Zulme kar direneceiz", "Direni, direni, zafere kadar dire-
ni", "Bartsne uzanan eller krlsn", "Yaasn barts dire-
niimiz" gibi sloganlar ald. Yeni sloganlarn ounun solcu/dev-
rimcilerden biraz deitirilerek devirilmi olduu dikkat eki-
yordu. zellikle yllardr solcu genlerin bard ve kendilerinin
kulak tkad "YK'e hayr", "niversitede polis istemiyoruz",
"YK kalkacak, polis gidecek, niversiteler bizimle zgrlee-
cek" gibi sloganlar sahiplenmeleri de sre iinde ok eylerin
deitiini gsteriyordu.
1998 banda, bir grup solcu rencinin, belki de ilk kez trban
direniilerine ak destek vermesi de slamclardaki bu deiim-
le ilikilendirilebilir. Haksz dergisi, Mart 1998 saysndaki bir
yazsnda, "Dzenin azgnlaan saldrsna kar ilgisiz, tarafsz
bir tutum yerine devrimci dayanma tavr iine girmeyi tercih
eden sol gler bu ekilde egemenlerin birtakm muhtemel hesap-
larnn boa kmasn salamtr. Bylece dzenin niversiteler-
de ileriye dnk olarak kotarmay planlayabilecei, dzen kart
rencileri birbirine attrma senaryolar ciddi bir yara alm-
1. "Mcadele zgrletirir", Haksz, Mart 1998, aktaran ahitlik, s. 204.

BR DREN MKNI OLARAK TRBAN 99
tr,"1 diyerek bu dayanma eylemini verken, ayn saydaki dier

bir yazda "Solcu ve mslman rencilerden gelen tepki ideolo-
jik bir birliktelik-dostluk olarak anlalmamaldr. Basklara ve
tek tip insan yetitirme politikalarna kar olumu doal bir itti-
faktr,"2 diyerek temkinlilii elden brakmayacakt.
Dklenler ve kalanlar
Solcularn dayanmasna paralel olarak slamclarn byk bir

blmnn trbanl kzlara desteklerini kestii de biliniyor. rne-
in Aye Gl etin, daha Kasm 1997'de, "slamilik iddiasna ra-
men literatrlerinde ve yreklerinde mcadele kavramna yer ver-
meyen ya da bu kavrama s, silik ve mphem bir tarzda yaklaan
insanlarn okluu bir vakadr,"3 diye yazyor.
Yine ayn tarihli bir baka yazsnda "Bartsnden vazgei-
lerin says hzla artmaktadr," diyen etin yle devam ediyor:
"Her geen gn azalan sayya, polis coplarna, basklara, tehditle-
re, okuldan atlmalara ramen direnenler ise alar aydnlatacak
bir ln sahipleridir... Bartsn Hz. Muhammed'den bu ya-
na devralnan bir bayrak gibi tayanlar ve direnenler, slami m-
cadelede kadnn olmas gereken yerini rneklemektedir."4
Selam dergisinde ZGR-DER'in kuruluuyla ilgili bir yazya
u satrlarla balanmas da ilgintir: "Bartsne uzanan ellere
kar bir avu inanl ve bilinli gen insann istikrarl direnii d-
nda slamilii srekli olarak n plana kartlarak zerine hayali
hesaplar yaplan Anadolu insanndan birka ehir dnda yeterli
bir tepki gelmedi."5
2. "Hayali Teorilerin ve Kendiliindenciliin Deil lkesel Tankln Kaza-

nm", Haksz, Mart 1998, aktaran ahitlik, s. 207.
3. "Mcadele Sorumluluu Ertelenemez", ahitlik, s. 209.
4. "Dklenler ve Kalanlar zerine", ahitlik, s. 223-24.
5. "ZGR-DER Kuruluyor", Selam, Ocak 1999, aktaran ahitlik, s. 228.
100 DREN VE TAAT
Son Eylemler
Radikal slamcln nde gelen kalelerinden biri olarak grnen

Malatya'da son kitlesel trban direnilerinden birinin yaanmas
Selam' daki tespitleri tekzip eden yegne gelime oldu. nn
niversitesi'ne de srayan trban sorununa, bata "Malatyallar"
diye bilinen grup bata olmak zere bu ilin mehur "radikal slam-
clar" el att. Devletin bir "kalkma" olarak gstermek istedii
Malatya olaylarnda radikal slamclarn gerek niyetinin ne oldu-
u tam olarak renilemedi. Siyasal iktidar ele geirip bir slam
devleti kurma perspektifine sahip olmakla birlikte devlete ynelik
ciddi bir eyleme pek girimemi olan bu gruplar, gelien olaylarn
kendilerince bir deerlendirmesini yapp yirmi yl sonra beklenen
nn geldii kararna m varmlard? Yoksa Malatya'nn "slam-
c" imajna glge drmemek iin, kaybedeceklerini bile bile mi
ortaya atmlard kendilerini? Veya trban gibi hakl ve popler
bir davadan istifade ederek kendilerinin ve devletin gcn sna-
maya m giritiler?
Eer sonuncu k geerliyse, slamclarn karsna en gzde
terrle mcadele uzmanlarn ve istihbaratlarn kartan devle-
tin ne derece gl olduu, buna karlk en gl bilindikleri yer-
lerde bile radikallerin ne derece zayf kald ortaya km oldu.
Gvenlik gleri, ilk haftann okundan sonra eylemleri ylesine
atafatl bir ekilde bastrd, birka gn ierisinde evlerinden o ka-
dar ok kiiyi gzaltna ald ki, Malatya, medyann gstermeye
altnn tersine slamclarn "eriat provas"na deil, devletin
"laiklik provas"na tank oldu.
Marmara niversitesi Eylemleri
nn niversitesi'nden sonra sra Marmara niversitesi'ne gel-

miti. Gztepe Kamps nnde "Vatanda susma, rencine sa-
hip k" ve "Ylgnlk yok, direni var" diye baran bir avu -
renci bu sloganlarla aslnda ne kadar umutsuz olduklarn dile ge-

tiriyorlard. Nasl Malatya "radikal slamcln" ise, Marmara
niversitesi de daha nce trbanllarn bir nevi "kalesi" gibi gr-
lyordu. Rektr Prof. mer Faruk Batrel'in "hogrl" tutumu
nedeniyle, dier niversitelerde okuma imkn bulamayacaklarn
dnen ok sayda rtl kz da snavlarda bu niversiteyi tercih
etmiti. Sonuta 1999-2000 renim ylnda Marmara'daki tr-
banllarn saysnn iki bine yaklat ileri srlyordu. Ama ey-
leme katlanlarn says hibir zaman yz bile bulmad. Dier ar-
kadalarnn nerede olduu sorumuzu bir eylemci yle yantlaya-
cakt: "Evlerinde, balarn amak iin ayna karsnda psikolojik
hazrlk yapyorlar."
Trbanl rencilerin d destei de yok denecek kadar azd.
Bir zamanlar kzlarn eylemlerinden ok, kendi "slami dayan-
malar"n ballandra ballandra anlatan, trbann kadn-erkek her-
kesin davas olduunu savunan erkeklerin says yirmiyi bile bul-
muyordu. Onlarda ayn okuldan arkadalaryd ve sk sk polis ta-
rafndan tartaklanp gzaltna alnyorlard. Bunun dnda cadde-
den geerken korna alan bir-iki araba vard, o kadar.
Eylemi srdrmeye abalayanlar, "Yaadmz gnler, ms-
lmanlar iin bir snanma, can-mal Allah iin feda etme sreci-
dir. Bu srete kimimiz okul hayatn, kimimiz i hayatn feda et-
mek durumunda olacaz. Mkfatn Rabbimizden beklediimiz
bu fedakrlklar ayn zamanda bizden sonraki nesiller iin bir k
ve rneklik oluturacaktr,"6 demeye devam edenlerdi. Ancak bu
son direni abalarna destein iyiden iyiye azalmas, trbann ar-
tk slami kesimin reel gndeminden tam olarak dtn gste-
riyordu. Kaybettikleri kesin olan bir davay nafile srdrmeye ok
az slamc yanayordu.
6. Aye Gl etin, "Direnii Ykseltelim! niversiteleri ve lkeyi zgrle-

tirelim!", ahitlik, s. 214.
102 DREN VE TAAT
Trban Neden Kaybetti?
Trbanllar birok nedenle mcadeleden yenik ktlar. lk akla

gelenleri sralamaya alalm:
1) slamclar rgtszd ve paramparayd. Trban eylemi iin
ayr bir rgtlenmeye gitmeyi kimse dnmezken,7 baz gruplar
trban eylemleri zerinden kendi siyasal rgtlenmelerini gerek-
letirmeye niyetlendiler.
2) Eylemciler trban sorununun hangi boyutunun ne kartl-
mas gerektii konusunda kendi aralarnda anlaamadlar. Kimile-
riyse deien koullara ayak uydurma adna srekli tavr deiti-
rerek istikrarszlk sergiledi.
3) Batan beri kkl slami cemaatler, kendilerine bal kz
rencilerin aktif bir ekilde eylemlerde yer almasna izin verme-
diler. Onlarn, radikallerin etkisi altnda kalmasndan ekindiler.8
4) Radikal slamclar ve baz siyasetilerin mdahalesiyle,
olay ar siyasallat. Muhtemel bir kalc zm frsat, bu ylla-
rn "siyasi meydan okumas"na kurban edildi. zellikle bir "pana-
yr havas"nda geen ilk yllarda, renciler glerini ve kendile-
rine verilen destei abarttlar. Daha nemlisi sistem hakknda de-
rin bir yanlsama iine girdiler. Balangta davaya sahip kma
konusunda birbirleriyle yaran siyasetiler, 28 ubat'la birlikte
"bu bir partinin deil, herkesin davasdr" diyerek sorumluluktan
kurtulmaya altlar. Bu arada tabii ki kz rencileri sistemle
babaa braktlar.
7. Esas olarak trbanllarn haklarn savunmak iin ZGR-DER ve AK-

DER gibi derneklerin kurulmas ancak 1998'de gerekleebildi.
8. Bir Sleymanc vakf yneticisinin, "olaylar kayanlarn hepsi ran ajan,
isterseniz size isimlerini verelim," dediini unutmam mmkn deil.
Dneklerin Sorumluluu
Bu nedenleri daha da uzatabiliriz. Trban direniini hl srdr-

me kararllnda olan kesimler, baarszln faturasn esas ola-
rak, eylemi yarda kesip "savrulan" slamclara kesmeye al-
yorlar. rnein Aye Gl etin, daha Kasm 1997'de yle yaz-
yordu: "Saf ve homojen bir slami cemaat oluturma sorumlulu-
unun altnda ezilip, k yolu olarak hayali bir millet tasviri ya-
pp bu tasvire snma; slam devleti talebinden demokratik ve o-
ulcu topluma arketme; sisteme devrimci bir tarzda ve topyekun
kar kma tavrnn zorluunu 'derin devlet' sylemlerine tutuna-
rak amaya alma ve benzeri haller hep bu savrulma olgusunun
tezahrleri olarak karmza kmaktadr."9
Bu yazdan bir ay nce zgr niversite dergisinde kan bir
baka yazda da benzer sulamalara rastlanyordu: "Snmac,
sac, devleti alkanlklarn aamadan dini duyarlklarn de-
vam ettiren bir kesim vard ki, kolay kazanmlar iindeydiler. Res-
mi ideolojinin slam kart kimliini gzetmeden elde ettikleri
imtiyazlarla, mevkilerle, ekonomik gleriyle oluturduklar al-
datc bir atmosferin bys iindeydiler. O kadar rahatlayanlar
vard ki sivil toplum anlayn gndeme getirerek 'mrik'lerle
nasl bar ierisinde yaayabiliriz sorusu erevesinde projeler
retiyorlard."10
Bu trden eletirilere daha ok rnek verilebilir. Bu metinler,
slami hareketin yenildiini, bu yenilgiyle birlikte bir zlme ya-
andn ve baz slamclarn bir zamanki izgilerinden 180 dere-
ce dnm11 olduklarn kabul edip gsterdikleri iin belli bir ne-
9. Aye Gl etin, "Mcadele Sorumluluu Ertelenemez", ahitlik, s. 210.

10. "Zulme Kar Direniyoruz", zgr niversite, Ekim 1997, aktaran ahit-
lik, s. 185.
11. Birileri "ne yani insanlar deiemez mi" diyeceklerdir. Hakl olabilirler,
ama "dneklik" yaftasnn sadece solculara yaptrlmasndan da gna geldi. On
be yl boyunca "dnek" sfatn haddinden fazla hak eden nice "slamc" tandm.
104 DREN VE TAAT
me sahipler. Bu metinleri kaleme alanlara, "dnek" olmadklar

iin bir lde sayg da duyulabilir en azndan, grlerini top-
tan deitirdikleri halde hibir ey olmam gibi, hl tek doru-
nun kendi tekellerinde olduunu ileri srenlerden daha saygn ol-
duklar kesindir. Fakat "ykselen deerlere" kaplmama gayretle-
ri, onlar ve onlarn hep savunageldikleri politikalar eletirmemi-
ze de engel olmamal.
Trban mcadelesi, birtakm slamclar demokrasi, insan hak-
lar ve sivil toplum gibi deerleri kefettii iin duvara toslamad.
Tam aksine trbanllar, bu deerleri gerektii zaman ve yerde sa-
vunmadklar iin, yani radikal olduu lde naif ve ayaklar ye-
re basmayan slamc perspektifin peinden gittikleri iin, bu kadar
geni bir halk desteine ve meruiyete sahip bir davada yenildiler.
Onlar srarla olayn dinsel ve siyasal boyutunu ne karttlar. Ey-
leme slamc olmayan kesimlerin desteini katmak isteyenler he-
men "sivil toplumcu", "mrik sevdals" olarak yaftaland ve aa-
land. Kendilerinden olmayan kesimlerin gnll desteine ih-
tiya duymayan, yani sorunun zmn demokratik srelerde
grmeyen slamclar, olay muhayyel bir slam devletine havale
etmilerdi.
Kald ki laiklik yanls kamuoyunun byle bir destee hevesli
olduu da pek sylenemezdi. in iindeki btn "irtica" endiele-
ri bir yana, slamc olmayan kesimler trban, kz rencilerin bir
hak aray olarak deil, erkeklerin siyasi nedenlerle kkrtt bir
sorun olarak gryordu. nk slami hareket kendi iinde kadn
sorununu zmemiti, zmeye de niyeti yoktu, byle bir sorunun
varln bile kabul etmiyordu ve bunun doal bir sonucu olarak
erkek egemen sylem ve ilikiler ilk gnden itibaren trban ey-
lemlerine damgasn vurmutu.
Ama hl mslman olduklar, yani dinden kmadklar iin kimse onlara dnek
filan demiyor. Ya bu tanm siyasi literatrden tamamen karalm, ya da bu trden
ahsiyetlere de gnl rahatlyla "dnek" diyelim.
SLAMCI KADIN GETTOLARI
1980'LERDE slami hareketin ykselie gemesiyle birlikte eski-

den evlerine hapsedilen kadnlarn cemaat veya partinin karlar
iin belli llerde toplumsallap siyasallamasna izin verildi.
Bu amaca uygun olarak cemaatler veya parti bnyesinde kadn bi-
rimleri oluturuldu. Byk lde erkeklerin denetimindeki bu
birimlerin kadn konusunu ayr ve zel bir biimde ele almas ar-
zulanan bir ey deildi, fakat konunun hayatiyeti ve buralara de-
vam eden kadnlarn belki de biricik kamusal mekn olmalar ne-
deniyle bu birimler birer "kadn gettosu"1 haline geldi.
zellikle byk ehirlerde varlk gsteren hemen hemen her
cemaatin bnyesinde, kimi durumda bir dernek veya vakf tabela-
s altnda rgtlenmi bu birimler, bir nevi "kadn kolu" ilevi g-
ryordu. Ne var ki bunlarn nemli bir ksm ciddi bir faaliyet gs-
termek yerine, gruba bal kadnlarn baka kurululara ynelme-
sini engelleyecek ekilde, "dostlar alverite grsn" kabilinden
ufak tefek ilerle ilgileniyorlard.
1. Kavram Sibel Eraslan'dan dn aldk. Eraslan, RP deneyimini yle an-

latyor: "Kadnlar gettosu eklindeki hanmlar komisyonu, kendilerine benzeyen
ve kendilerini anlayan bir sla-yurt anlamndadr. Bu topluluk ruhu, sanal bir get-
todan esmemektedir; zira bu 'kadn-kadna'lk, sadece toplantdan toplantya de-
il, yaamlarnn pek ok ksm ve eklini birlikte paylamayla, dayanmayla il-
gilidir. Szgelimi birbirlerinin ocuklarna bakmak, ev ilerinde yardmlamak,
ekonomik destek bunlardan bazlardr." S. Eraslan, "Refahl Kadn Tecrbesi",
Osmanl'dan Cumhuriyete Kadnn Tarihi Dnm, der. Yldz Ramazanolu,
Pnar, 2000, stanbul, s. 216-17.
106 DREN VE TAAT
Ancak iki nemli gelime slamc kadn kurulularn derinden

etkiledi ve onlar dntrd: Birincisi, RP Hanm Komisyonlar,
baarl seim sonularnda da kendisini gsterdii gibi kadnlar
etkili ve youn bir ekilde harekete geirmiti.2 kincisiyse, ei-
tim, kltr ve toplumsallk dzeyi yksek ok sayda kadn, tr-
ban yasa nedeniyle okulunu veya iini kaybedince kendilerini
bu tr "sivil toplum"3 faaliyetlerine hasretmiti.
Bu iki gelime, kadn kurulular zerindeki erkek denetimi/
hkimiyeti konusunda iki zt sonucu da beraberinde getirdi. Ba-
langta bir grup gen militann gayretleriyle kurulan RP Hanm
Komisyonlar, parti taban tarafndan nce pheyle karlanm-
t. Fakat bu almalarn ilk meyveleri toplanmaya balaynca par-
tili erkekler, elerinin, annelerinin, kzlarnn bu komisyonlara
girmelerine onay verdiler. Byk bir hzla byyen ve kilit bir ko-
numa gelen Hanm Komisyonlarna, Milli Gr hareketinin n-
derleri (Erbakan ve etrafndaki oligari) mdahale etmekte gecik-
medi. Nermin Erbakan, Gner Kazan gibi "first lady"ler, kzlar,
yeenleri ve gelinleriyle birlikte komisyonlarn kebalarn tut-
tular. FP ile birlikte komisyonlardaki aile hegemonyas daha da
2. slami hareket ierisinde kadn haklar mcadelesi verenler arasnda RP/FP

geleneinden gelenlerin says artc derecede azdr. Bir dier artc husus da,
ne kan slamc kadnlarn RP/FP'ye ok sert eletiriler yneltmeleridir. rnein
F. K. Barbarosolu yle konuuyor: "Dindar kadnlar siyasallatrm gibi gste-
ren RP'nin medyada sansasyon uyandracak faaliyetleri oldu. Bu faaliyetlerin alt
bo. Herkesin yaptn bir de bartl kadnlar yapsn mantndan te giden bir
ey yok. Dolaysyla sokakta grlen her bartl kadnn irtica sembol saylma-
s, evet, RP'nin ykseliiyle ilgilidir. Fakat bu ilgi, laiki kadnlarn bartlleri
tehlike sembol olarak yanstmasndan dolaydr. Yoksa siyasi bilin manasnda
ok fark edilir bir gelime yok." (Nazife iman, Kamusal Alanda Bartller, F.
K. Barbarosolu ile Sylei, z Yaynclk, stanbul, 2000, s. 124.) RP/FP'ye yne-
lik bu tepkide, faturasn esas olarak kadnlarn dedii 28 ubat srecindeki basi-
retsizlie duyulan fkenin de pay byk olsa gerek.
3. "Sivil toplum" kavram slamclar tarafndan yeni yeni kullanlr oldu. Da-
ha nceleri "gnll teekkller" olarak adlandrlan bilumum slami vakf ve
dernek, nemli bir blm cemaat ii kapal devre faaliyet gsteriyor olmakla bir-
likte, kendilerini birdenbire "Sivil Toplum rgt" olarak tanmlar oldular. Hatta
yurtdyla fazla alakalar olanlar "NGO" tabirini de sklkla kullanyorlar.
SLAMCI KADIN GETTOLARI 107
bariz bir hal ald. 1999 seimlerinde seilecek yerlere yerletiril-

mi iki rtl adaydan biri Ahmet Tekdal'n, dieri de Erbakan'n
yakn dostu Prof. Yusuf Ziya Kavak'nn kzlaryd.4
slami Kadn Platformlar
Parti dndaki kadn kurulularndaysa byk lde farkl bir

gelime yaand. Bu kurulular, giderek cemaat vb. balarndan
uzaklaarak, en azndan zerk bir statye kavuup kendilerini esas
olarak kadn sorunlarna adadlar. Byk ehirlerde platformlar
oluturarak birbirleriyle koordinasyon iinde alan slami kadn
kurulular, 1996'da stanbul'da dzenlenen Habitat zirvesinde di-
er ST'ler gibi ilk ciddi snavlarn verdiler ve sonra da lke ii
ve dndaki kadnlarla ilgili olarak dzenlenen her trden etkinli-
i yakndan izlemeye baladlar.
Bu arada dorudan kadn sorunlarn olmasa da kadn-kadna
lke ve dnya sorunlarn tartmaya ynelen, bu amala periyo-
dik olarak konferanslar dzenleyip buralara konumaclar davet
eden inisiyatifler de olutu. Dorudan trban konusuyla ilgili ola-
rak derneklemelerin ancak 1990 sonlarnda (AK-DER ve ZGR-
DER) yaanm olmas da dikkat ekiciydi.
4. Merve Kavak olay, bal bana geni bir inceleme ve tartma gerektiri-
yor. Kavak, RP Hanm Komisyonlar'nda pimi biri deildi; Erbakan tarafn-
dan paratle indirildi. rts dnda ki onun da epey k olduu biliniyor
ABD'de yaam olmas, eitimi, dil bilmesi gibi zellikleri onu FP tabanndan
ok "Beyaz Trklere" yaknlatryordu. Merve'nin seilmesi rtl kadnlarda
bata byk bir sevin ve coku yaratt. Kendisine kartlan engellerse bu kesi-
min devlete ve kurumlarna olan balln bir lde zedeledi. Ancak Merve'nin
Amerikan vatanda olduunun ve bunu gizlediinin anlalmasyla kafalar iyice
kart. Sonunda Merve Kavak, Trkiye'deki rtl kadnlarn simgesi haline
geldi. Bunu ne kadar hak ettii tartlr.
108 DREN VE TAAT
"Hikmetli Sessizlik"
slami hareketi gzlemlemeye altm on be yl boyunca ka-

dnlarn az konuup ok i yaptklarna tank oldum. Dindar ka-
dnlar, genel konularda suskun kalmann yan sra kendilerini do-
rudan ilgilendiren konularda da azlarn pek amadlar. Bu nok-
tada en nemli istisna Cihan Akta'tr.5 Akta gibi bir baka yk-
c Halime Toros'un 1990'daki Tanmsz 6 adl kitab da, dindar ka-
dnlarn btn yaadklarna ramen suskunluu tercih etmelerine
bir tr isyand. Toros, drt yl sonraki Sahurla Gelen Erkekler7
adl yk kitabndan sonra 1997'de kan Halkalarn Ezgisi 8 adl
romannda bu sorgulama ve hesaplamay srdrd.
kisine ek olarak, Fatma Karabyk Barbarosolu, Nazife i-
man, Muall Glnaz, Yldz Ramazanolu gibi bir avu ismin d-
nda, dindar kadnlara ve onlarn servenlerine eletirel bir gzle
ve kadnlardan yana saf tutarak bakan ok az kii kt. 1980'li yl-
larda epey popler olan Emine enlikolu ise, hem kadnlarn
dertleriyle dertlenip hem de erkek egemen slamc sylemin d-
na kma cesareti gsteremedii iin kendisini tketti.
slamc kadnlarn sessizliini, RP sz konusu olduunda Sibel
Eraslan "hikmetli sessizlik" olarak tanmlyor: "Bu, parti iindeki
olulara karar veren mekanizmalarn stte ve itimada layk, sayg-
5. Akta'n kadn konusundaki kitaplar unlar: Smr Odanda Kadn, Bir

Yaynclk, 1984; Kadnn Serveni, Giriim Yaynlar, 1986; Sistem inde Ka-
dn, Beyan Yaynlar, 1988; Tanzimattan Gnmze Klk Kyafet ve ktidar (ki
cilt), Nehir Yaynlar, 1989 ve 1990; Tesettr ve Toplum, Bartl rencilerin
Toplumsal Kkeni zerine Bir nceleme, Nehir Yaynlar, 1991; Modernizmin Ev-
sizlii ve Ailenin Gereklilii, Beyan Yaynlar, 1992; Mahremiyetin Tkenii, Ne-
hir Yaynlar, 1995; Devrim ve Kadn, Nehir Yaynlar, 1996. Ayn zamanda yk
yazar olan Akta'n hepsi Nehir Yaynlar'ndan kan htilal ocuu (1991),
Son Byl Gnler (1995), Ac ekmi Yznde (1996), Azizenin Son Gn
(1997) ve Suya Den Dantel (1999) adl kitaplar yaymland.
6. Halime Toros, Tanmsz, Damla Neriyat, 1990, stanbul.
7. Halime Toros, Sahurla Gelen Erkekler, Vadi, 1994, Ankara.
8. Halime Toros, Halkalarn Ezgisi, Krkambar Yaynlar, 1997, stanbul.
deer kiiler tarafndan iletiliyor olmasyla ilgilidir. 'Hikmetli ses-

sizliin' nemli bir sebebi de, parti sayesinde zar zor yakalanan ks-
mi zgrl, her eye ramen, her eyi sineye ekerek gittii yere
kadar srdrebilmek istencidir. Siyasi muhalefet yerine varolan
'hikmetli sessizliin' en nemli sebebiyse, kukusuz dini ierik ka-
zanm siyaset algsdr. (Allah-baba-koca onay)."9
Ancak Eraslan'n alnt yaptmz makalesinin de yer ald
sekiz yazarl kitap10; yine Eraslan'dan bir yazy da kapsayan sla-
miyat dergisinin Hidayet efkatli Tuksal tarafndan hazrlanan
"Kadn zel Says"11 ve yine Tuksal'n kitab,12 bu sessizliin da-
ha fazla srmeyebileceinin iaretlerini veriyor.
Kadnlarn suskunluuna bir tr kutsal anlam atfetmeye alan

Sibel Eraslan'n, aslnda ne kadar ok konuma yanls olduunu
anlamanz iin kendisiyle yaptmz aadaki rportaj okuma-
nz gerekecek:
RP Hanmlar Komisyonu'nun yksn anlatr msnz?
SBEL ERASLAN: 1989-90 dneminde balad. O dnemde ben

hukuk son snftaydm. Barts eylemleri vard, okula giremi-
yorduk. niversitede, ondan sonraki yaammzn da hi kolay ol-
mayacana dair bir izlenim edindik. Eylem srasnda btn siya-
si liderlere bavurmutuk. Gruplar halinde Turgut zal ve Alpas-
lan Trke'le grlmt. Blent Ecevit'le de balant kurmaya
almtk. Necmettin Erbakan ise gelip bize destek vermiti. Er-
bakan'n bu hareketi, bizim ok houmuza gitmiti. Ben o dneme
9. Sibel Eraslan, "Refahl kadn tecrbesi", Osmanl'dan Cumhuriyete Kad-

nn Tarihi Dnm, der. Yldz Ramazanolu, Pnar, 2000, stanbul, s. 220.
10. Osmanl'dan Cumhuriyete Kadnn Tarihi Dnm, der. Yldz Rama-
zanolu, Pnar, 2000, stanbul.
11. Kadn zel says, slamiyat, III, Nisan-Haziran 2000, say 2.
12. Hidayet efkatli Tuksal, Kadn Kart Sylemin slam Geleneindeki z-
dm, Kitabiyat, Ankara, 2000.
110 DREN VE TAAT
kadar Erbakan' tanmyordum. Sanyorum bu destei hayatmn

sonuna kadar unutamayacam. Kendimizi yalnz, dlanm ve
sktrlm hissediyorduk. O tarihte Recep Tayyip Erdoan RP
stanbul l Bakan idi. Bizle toplant yapt ve partinin hanm ko-
misyonunu kurmamz istedi. Bu teklif bize de iyi geldi, nk ya-
pacak baka bir ey de yoktu pek. Barodaki stajmda da ok zorluk
ekiyordum. stanbul Barosu'nun ilk bartl stajyerlerindenim
ben. Kamusal alanda varolma hayalleri kuruyorduk. Siyasete gir-
mek bize bu imkn tanyabilirdi.
RP'nin aray neydi?
Karlkl bir yarar ilikisi diyebiliriz. 1986'ya kadar RP'nin kadn

yesi yoktu ve herhalde siyasete kadnlar da sokmaya karar ver-
milerdi. Bildiim kadaryla birtakm kamuoyu aratrmalar yap-
trm ve kadnlarn siyasete ilgisiz olduunu saptamlar. Kadn-
lar aktifletirebilmek iin de aktif kadn siyasetilere ihtiya duy-
mu olmallar. Siyaset, kadnlarn "iyi gzle bakmadklar", gven
duymadklar bir sahadr. Btn siyasi partiler kadn kitlelere ula-
amama sknts ekiyorlar. RP, ngiltere'de "kanavie yntemi"
denen, kadnlarla birebir siyaset yapma yntemini benimsedi. Bu,
her iki tarafa da iyi geldi. Bir yanda niversiteyi bitirmi, ama ok
sktrlan ve kendilerine bir yer bulamayan kzlar, dier yanda
siyasette baarl olmak isteyen erkekler ve nihayet dar kmak
isteyen kadnlar. Bu l arasnda iyi bir iliki kurulduu zaman
ok iyi eyler yapld.
Tayyip Erdoan kilit bir isim olmal?
Tabii, ilk kez stanbul'da uyguland ve baarl oldu. Tayyip Bey

de il bakanyd. Bir de Bahri Zengin Bey vard, Genel Merkez'de
kadn ve siyaset ilikisini dnen, konuan ve ynlendiren.
Kimlere gittiniz ilk olarak?

ncelikle tekilat kurmak iin partide grevli erkeklerin eleri,

kzlar ve kardelerine gittik. Esas vagonlar bunlard. Ayrca ni-
versite ve liseli kzlara da ulaarak tekilatlanmay tamamladk.
Daha sonra, banliyden merkeze, adam adama, kap kap bir al-
ma...
Geleneksel parti taban bunu yadrgamad m?
Bunu syleyemem, nk lider Erbakan ile taban arasnda ok de-

iik bir iletiim vard, hl daha yle. Sadece konuma, szler
deil, duru, bak, ima... Taban, Hoca'nn gzlerine baktnda ne
istediini anlyordu. Liderle birlikte taban da ekil alyordu. Buna
hep hayret etmiimdir. Partinin uygulamaya koyduu yeni bir po-
litikaya bile ksa zamanda adapte olabilen bir taban sz konusu.
Siyasi duyarl artrlm bir taban olmasndan kaynaklanyor ola-
bilir.
Erbakan'n onay ve destei olmadan komisyonlar olmazd, diyor-

sunuz...
Olmazd. Hanm Nermin Hanm ve kzlar Elif ve Zeynep Ha-

nmlar da aktif siyasetin iindeydiler o zaman, hl yle.
RP'li kadnlar en ok seim kampanyalarnda kendilerini gster-

di. O kap kap dolamalarda ok yk yaanm olmal.
nceleri allmadk bir eydi, ama artk btn Trkiye biliyor.

Zaten zamanla baka partiler de, baka sivil toplum rgtleri ve
kadn kurulular da bunu rnek aldlar. Tabii ok hikyeler var.
Bunlar yazlmam, anlatlmam hikyeler. Bu hikyeleri yazp
anlatmadmzda, suskun kaldmzda yerleik ataerkil sistemle
bir lde ibirlii yaptmz dnyorum zaman zaman. Ama
kadnlarn kendilerine ait ykleri anlatmasnn Trkiye'de ok
cesaret isteyen bir i olduuna da inanyorum. O kadar kolay de-
112 DREN VE TAAT
il. 27 Mart 1994 yerel seimleri stanbul'da on sekiz bin kadn

tekilatyla gslenmiti. Kap kap, ev ev dolaan, yz yze si-
yasetin aktrleri olan bu kadnlarn elbette nemli hatralar var-
dr. Bence nemli olan, kaplar alan kadnlarn deitirme g-
cyd. Siyasi etkinlik, 90'larda bu kadnlarla birlikte anlam dei-
tiriyordu. Krsden yaplan kurtulu konumalar deil, kapnz
alan, sradan bir dostlukla dertleen, ortak sorunlarnzdan bah-
seden kadnlarn, siyaseti yap tarzlarndan ve bunun ne kadar in-
sani olduundan bahsetmek istiyorum. Bu arada RP'li kadnlar,
yerleik ev kadn imajn deitirirken, kendileri de aslnda dei-
iyorlard. Daha toplumsallayorduk, zgvenimiz artyordu. Fa-
kat bu deiimin yapsal bir ey olduunu syleyemem. Her eye
ramen, sz gmt ve skut benim iin bile ou kez altn.
Yaznzda "hikmetli sessizlik"ten bahsediyorsunuz. Sessizlii anl-

yorum da, hikmet bunun neresinde?
in iinde belki biraz kadercilik var. Biraz da dini itici gle siya-
setin iinde varolmakla ilgili bir ey. Dini iselletirmekle, din ile
siyaseti birlikte alglamakla ilgili. Bunun tamamen kadnlarn si-
yaseti alglamasyla ilgili bir sorun olduunu dnyorum. Ken-
dini dindar olarak tanmlayan ve sokaklarda siyaset yapmas akl-
lardan bile gemeyen bir zmreden bahsediyoruz. Kamusal alana
klar deil, evden dar klar bile ok sk kurallara balan-
m kadnlardan. Bu arada, RP'nin sylemi iindeki adalet, yol-
suzlua son, rvete hayr, eitlik ve snf eletirisi gibi bahislerin
dini karlklarn hissetmek de houmuza gidiyordu. Bylece si-
yaset, biz kadnlarn elinde hayrl bir ie dnyordu. Btn bu
katklar, hayat yeni tanmayla ilgili tecrbesizlikler, dini isellik-
le beslenen bir tr sessizlie dnebiliyordu.
"Allah'tan, babadan, kocadan onay alm ender bir hareket" di-

yorsunuz.
Bu ok byk bir g.
Feministler, en azndan "koca onay"na ok kzacaklardr.
Ona bakarsanz Allah'tan onay almay da ok dert edinmeyen in-

sanlar var. Dnyada bu her nden de onay alan hareketler hep
baarl olmulardr. RP'nin alan kadrosu iin baba ve koca
onay zaruri ve doal bir vakayd, toplumumuzda bu byle. top-
yadan deil gereklerden sz ediyorum.
Kocalar, ne dereceye kadar onay veriyorlard? Herhalde bir s-

nrlar vard.
nce bir idol gibi ortaya kan kadnlar oldu. Bunlar ok takdir
grd, dier kzlar ve kadnlar da o takdir edilen kadnlara benze-
meye alt. Bu her zaman, her yerde byle olmutur. Mesela im-
di kzlar Merve Kavak gibi giyinmeye, onun okuduu okullara
gitmeye alyorlar. RP dneminde de darda grnr olan bir
kadn grubu vard ve bunlar kocalardan da, kadnlardan da onay
ald. zellikle ikinci dalga gen kzlar bunlara benzemeye alt.
Hanm komisyonlarn kuran bu ilk grubun kadnlar tahsil yap-
maya alan, syleyecek sz olan kadnlar. Mesela bir toplant-
da bir fotoraf fotoraf ekmek istediinde yzn kapayan ar-
afl kadnlar zamanla yurt meselelerinden, ekonomiden konu-
maya baladlar. Bu ok ksa bir zamanda oldu. 1990 ile 1995 ara-
sndaki srede politize olup dntler.
Onayn snr nereye kadard? Belli bir yerden sonra "tesi yok"
diyorlar myd?
tesini denemeniz lazm. Denemeye kalkp da durdurulmanz ha-

linde bu ortaya kar.
Mesela kadnlarn aday olmas...

114 DREN VE TAAT
Aday olmay erkekler engellemiyordu, biz kendimizi engelliyor-

duk. Belediye bakan, milletvekili olmann bizi dnyeviletirece-
i, yani bizi alaltaca eklinde bir inancmz vard. Siyaseti Al-
lah rzas iin yaptmzda manevi olarak kendimizi ycelmi g-
ryorduk. Sorulduunda "siyaseti Allah rzas iin yapyoruz," di-
yorduk. stanbul'da ben, Ankara'da Halise ifti, Mine Akz bu
ekilde cevap veriyorduk. Ama artk FP'de bu ekilde cevap veril-
miyor. Memleket meseleleri ve somut politikalar zerinden cevap
veriliyor.
Ama partiden birileri seilip stat kazanyordu.
Zaten bir sre sonra kendinize sormaya balyorsunuz. "Onlar da

bizim dava arkadalarmz, onlar da Allah rzas iin alyorlar,
ama belediye bakan veya milletvekili olmalar Allah rzasn
glgelemiyor mu?" diyorsunuz. Bizden sonra gelen ikinci kuak
kadnlar bunu daha rahat cevaplayacaklar sanrm.
yle bir imaj olutu: RP'de kadnlar sayesinde erkekler seili-

yor...
Btn dnyada ve Trkiye'de bu byle. Ayrca Meclis'e gnderdi-

imiz kadn olan Merve Kavak'nn durumu da ortada. 1998'e ka-
dar "niye kadn adaynz yok?" deniyordu. 1999'da ise "bu kadna
haddini bildirin," dendi.
RP Hanm Komisyonlar'nn bir "kadnlar gettosu" haline geldi-

ini sylyorsunuz.
Evet ama buna RP karar vermedi, oray biz kadnlar bu hale getir-
mitik.
Getto kavramn sahipleniyorsunuz sanki.

Houma gidiyor, kt bir ey deil. Ayrca ok nemsiyorum.

ok rahatlatc bir mekn ve atmosfer olduunu dnyorum.
nk kendi cinsime dair bir gven var iimde. Kendi cinsimle
beraber olmak, onlarla birlikte dayanma hissi iinde siyaset yap-
mak bana mthi bir sevin ve coku veriyor.
Erkekler ne kadar az bularsa o kadar daha iyi olur mu diyorsu-

nuz?
Siyaset, zaten yaps gerei erkek doasyla i ie: Bir g sava,

nemalarn paylalmas. Bu sadece siyasi iktidarlarn ve parann
deil her trl gcn paylatrlmas. Bu savata insanlar ok ef-
faf, niyetler ortada ve bir satran tahtas gibi siyaset ve ok erkek-
e. Belki de bu iktidar sava iinde olmadmz iin gettomuz
daha yumuak, daha kadns, daha insaniydi.
Kadnlar arasnda hep "kol krlr yen iinde" mant egemen

oldu deil mi? Darya kar blnmlk havas vermemek iin
hep ilerine mi attlar?
Bu sadece siyaset iin geerli deil, btn kadn hikyelerinde bu

var. Kadn kendine dair ezilmilikleri, ihanetleri, hakszlklar
aklamak istemiyor, nk bunlar aklarsa eksik kadn olarak
deerlendirileceini dnyor. iddete maruz kalan kadnlar da
ayn durumda ve bu yzden iddeti iselletiriyorlar. Sadece daya-
kastetmiyorum. Nasl bir eyi sfrla arptnzda sfrlanrsa
iddet de insan eriltiyor, yamultuyor; hem kii kendinde eksik
aryor, hem de bunu anlattklar onda bir eksiklik gryor. Onun
iin anlatamyor.
Dindar kadnn sorunu da bunun bir paras.
Genel bir sorun var, dindar kadn da, olmayan da ayn sorunu ya-
yor.
116 DREN VE TAAT
Kendi evrenizdeki kadnlar iin snma evleri dnyor mu-

sunuz?
Henz hayata gememi projelerimiz var. Ben bir avukatm ve bu

ekilde saysz hikye dinledim. Bartl veya kendini dindar
hisseden kadnlarn ok daha ayr bir sorunlar var: afie olmaktan
korkuyorlar. Mevcut snma evleriyle ilgili olarak basnn abarta-
rak rettii bir sr rivayet var. Buralarla ilgili yanl ve kt
imajlar kadnlar rahatsz ediyor. Bu imajlar krmak, insanlar ik-
na etmek ok zor. Arkadalarla oturup konutuk. Bu kadnlarn,
bizim de iinde olduumuz snma evlerine ok daha rahat ba-
vurabileceklerini, bunu yapmamz gerektiini dndk. Fakat
bunun arkasnda ok gl bir finans destei lazm. Ayrca mev-
cut ataerkil yapyla da bir gerilim iinde olacaksnz. Ona verile-
cek iyi ve dini cevaplar gerekiyor. Bunlarn hazrl zaman ve ce-
saret gerektiriyor.
Niye FP'li belediyelere bavurmuyorsunuz?
Onlar zorlayamazsnz. Bunu daha ok sivil toplum kurulular-

nn stlenmesi gerektii kansndaym. nk Mersin ve Bursa'
daki arkadalarn deneyimlerini dinledim ve zaman ierisinde be-
lediyeyle anlamazla dtklerini rendim. Belediyelerin ora-
lara ok sradan, ilgisiz idareciler yolladn ve bu yzden sorun-
lar ktn anlattlar. Mesela Belika'da devlet on yl boyunca s-
nma evlerinde grev alacak kiileri eitmi. Bizde byle grev-
liler yok. Dolaysyla belediye veya devlet mekanizmalaryla by-
le bir iliki iine girmek istemem. Kendim gibi duyarl olan insan-
larla bir sivil toplum kuruluunun ats altnda yapmak isterim.
Herhangi bir denetim veya vesayet ilikisi sorunlar dourur.
Son dnemde fazla laf edilen okelilik olay var dindar kesim-
de?
Dindar olmayanlarda da var. Erkekler bu ii yapyorlar! Televiz-

yon ve gazeteler srekli merulatryorlar bu ii.
okeliliin dini olarak merulatrld ve belli bir yaa gelmi

erkeklerin gen kzlarla evlilikler yaparak elerini ve ocuklarn
boladklar syleniyor.
Bu biraz da artan ekonomik gle ilgili. zellikle 1994'ten sonra

ehirlerde yeni zenginler tredi. Siyasi patlamayla paralel bir eko-
nomik gelime oldu. Siyasetin kanatlar altndaki bir ekonomik
gelimeden sz etmiyorum. Siyasette nasl bir alma varsa, eko-
nomide de byme iin benzer bir aba vard muhakkak. Dini ne-
denlerle deil, biraz daha fazla harcamak, dnyadan biraz daha
fazla zevk almak, biraz daha yiyip imek arayyla ilgili bir ey.
Tabii Kuran'da belirli artlar altnda verilmi ruhsat kendilerine
dini bir maske olarak kullanp rahatlama iine giren insanlar oldu.
Hukuku kimliimle sylyorum: Kadnlar hl bunu bir sr ola-
rak saklyorlar. Bu da bir nevi iddet. Kadnlar hikmetli bir sessiz-
lik iinde boyun edikleri takdirde hem Allah rzasn kazanacak-
larn, hem de kendilerine ynelik doabilecek pheleri engelle-
yebileceklerini dnyorlar. nk bunun bilinmesi durumunda
o kadnn muhakkak bir eksiklii olduu, kocas iin yeterli olma-
d sylenecekti. Bazen ok nl bir yazar, nl bir iadam sz
konusu olabiliyor. Bunlarn ortaya kmas o cenahla ilgili soru
iaretleri ortaya karabilecei iin, grup adna da suskunluk ola-
biliyor; kadnlar susmaya ikna edilebiliyorlar.
Bu suskunluk krlmal m diyorsunuz?
Hintli yazarlar daha da ileri giderek anlatmayn bir ibirlii ol-

duunu sylyorlar. Ama bizim geleneimizde anlatma ok yok.
Kadn otobiyografileri bile ok az. Skt, altndan tahtn braka-
caa benzemiyor. Sz gm, yaz ise neredeyse bakr bile deil.
Kadnn yaz ve konumalarnda birinci tekil ahs kullanmas ne-
118 DREN VE TAAT
redeyse yasak. Tehircilikle, amatrlkle, sbjektif olmakla su-

lanabiliyorsunuz. Halbuki dil varoluun meskenidir. Cinsiyeti de
yoktur. Profesyonel olarak kabul edilmek, suskunluu krmak ko-
lay deil. Margot Bedran bir keresinde bana, "kadnln tarihi,
sanki suskunluun tarihi gibi," demiti. Onu zamanla anladm.
Kendimi susturulmu bir cumhuriyet kadn olarak gryorum.
Baz gen kzlarn, evli erkeklerin ikinci ei olmay tercih ettikle-

ri syleniyor.
Bunun, u an yaadmz korkun kapitalist dzeyle ilgili oldu-

unu dnyorum. Bizim zamanmzda daha ok devrimciler ar-
kadalaryla evlenirlerdi. Hepimiz byle evlilikler yaptk. Ama
imdiki kzlar farkl dnebiliyorlar, nk devrimciyle evlen-
mek alk, fakirlik demek. Adam hapse girebilir, sen girebilirsin,
zanlsn; askerlii var adamn... Bu sorunlarla uramak istemiyor
olabilirler. Yeni dnem kzlar aileyi de, mesuliyet almay da ok
istemiyorlar.
Bu hesaplama olabilecek mi?
Bu hesaplama kadnlarn itiraf etme gcne bal; itiraf ettikten

sonra salklarn koruyup koruyamamalarna bal. Hl kendin-
den bahseden yazarlar eletiriliyor, "bir kadn yazs" deniliyor.
Birinci tekil ahs ok kullandnzda bir yazar olarak aalan-
yorsunuz. Kendinizden bahsetmeniz ok tehlikeli bir ey. Onun
iin kendinizi hikyelerdeki kahramanlarn arkasna gizlemek zo-
rundasnz. Hatta kahramanlarn da ok tesine gitmelisiniz.
Erkekler cinsel sorunlarn bile yazabiliyorlar ama.
Erkeklerin bu tr eyleri yazmas daha doal karlanyor. Tm

ataerkil kltrler ayn, Arap edebiyatnda da bu byledir.
Baka bir erkekle evlenmek iin einden ayrlan kadn oldu mu

hi?
Hayr, byle bir eye tank olmadm, ama iyi gitmedii iin evli-
liklerini bitirmek isteyenler var elbette.
Merve Kavak olayna gelelim. Siz nasl bakyorsunuz?
Onun temsil ettii, grntsyle ilintilendirilebilen btn temala-

ra sahip kyorum. Anadolu yakasnda seim kampanyasnda be-
raber altk. Bu bana byk bir coku verdi, tabanda da yle.
Merve'yi erkekler de vgyle, sevgiyle barlarna bastlar. Halk-
la, esnafla birebir ilikisi ok gzeldi.
Hanm komisyonlarndan deil galiba?
Daha nceki komitelerle belli bir gemii var. Ankara'da mahalli

idareler birimlerinde de alm.
Kavak'nn Amerikan vatanda km olmas sizde nasl bir

duygu yaratt?
aknlk... ok byk bir aknlk yaratt. Fakat Babakann ve

medyann meseleyi yle bir trmandr vard ki Amerikan vatan-
daln tartmaya bile vakit yoktu. Merve'nin ahsnda btn
dindar kadnlar aalanmak isteniyordu. ABD vatandal mese-
lesini bilmiyordum. slami camiann Amerikan kart bir sylem
iinde olduunu biliyorsunuz. Yllardr Amerikan aleyhtar ok
gsteriye katldm. Amerika'nn vahi kapitalizminden, Kzlderi-
lilere, zencilere ve Hiroima'ya yaptklarndan hi holanmyo-
rum. Bu arada beni ve yzbinleri temsil eden arkadamn ABD
vatandal tartlyor. O dnemde hi de iyi hissetmiyordum
kendimi, oktaydm, hayal krkl, paramparalk filan... Daha
sonra arkadam bir Trk ile evlendi. u anda hukuken vatanda-
120 DREN VE TAAT
lk sorunu kalmam durumda. Benim iin ne deiti? Yani bir ge-

ce arkadanzn Amerikal olduunu reniyorsunuz, ertesi gn
yine Trk oluyor. Vatandalk kavramnn ne kadar sanal bir ey
olduunu dnyorsunuz.
Babas Erbakan'n arkada olmasa aday gsterilir miydi?
Bunda tek unsur ailesi deil. yi bir eitim grm olmas, Ameri-
ka'da okumu olmas u anki konjonktrde puan getirici eyler.
Yani Merve'nin seimi sradan bir seim deildi. Merve'nin Ame-
rikan vatanda kmasyla hepimizin gizli gizli ne kadar da milli-
yeti olduumuz ortaya kt. Ne kadar da Trkmz, birdenbire
Merve'ye Trk e arand: Trk olacak, gen olacak, iyi biri ola-
cak!
Merve'yi aday gstermekle FP'nin hata yaptn dnyor mu-

sunuz?
Asla ve Recai Kutan'a da ok minnettarm. Sonuna kadar Kavak-

'ya sahip kt. Merve'yi istifa ettirebilirlerdi, ama kapatlmay
bile gze alarak taviz vermediler. MHP'nin yapt gibi ban at-
rabilirlerdi. Sonuna kadar arkasnda durdular.
RP ile FP arasnda ok byk fark gryorsunuz deil mi?
Reel politikann tanmlad gereklerle daha rten bir sylemi

var FP'nin. Hukuk devleti, insan haklar hep sylediimiz eyler,
ama benim kalbimin bir yerlerinde hep "Allah rzas iin siyaset"
yapma kaygs varolmutur. Ben FP'den farklym. RP'deki siyase-
te giri temam hl varln koruyor. FP'de daha toplumsal, alak
basnl, nabz dk bir sylem var.
Nazl Ilcak, Oya Akgnen gibi isimlere ne diyorsunuz?
1999 yl benim atomize olduum bir yld diyebilirim. Grn

bana benzeyenlerle farkl gruplara debildik, grn ve yaa-

y hi de bana benzemeyenlerle yan yana durabildik. Bartl
ve dindar arkadalarm MHP'li olanlar kastediyorum beni lke
iin tehdit parantezinde sayabildiler. Buna karn, gece-gndz
tm yaam bana taban tabana zt Nazl Hanm'n partimden vekil
olmas iin altm. anar Yurdatapan ile politik grlerim
uyumad halde "F tipi" cezaevi gsterilerinde sille tokat dayak
yiyen kadnlar destekleyen yazlar yazyorum. Akit gazetesinde
srf bu yzden "beyaz yazma" kampanyas balattm. Btn bu
kopuk kopukluklar basit tecrbeler deil. Bir taraftan grup kimli-
iniz dalyor, mensubiyet hissiniz rseleniyor ve yalnzlayor-
sunuz. Dier taraftan mesela, din ve siyasetin ne kadar da ayr ey-
ler olduunu gryorsunuz. nsanlarla belli ileri yapmak iin bi-
raraya geliyorum, sonra herkes yoluna devam ediyor. Btn bun-
larn sonunda hibir yere tam olarak ait olmadm dnyo-
rum.
Barts davas kaybedildi mi?
Hayr kaybedilmedi, kaybedilmemesi gerekir. 28 ubat srecin-

den sonra ok darbeler alnd. ocuklar bir seime itildiler: Bar-
t ve dinleri mi, kamusal alan ve okul mu? Kamusal alan o kadar
prltl, aaal bir yerde ki, o kadar hayatn ta kendisi olarak tarif
ediliyor ki, ocuklar ikinci bir seenek yapamayacak noktaya ge-
tirildiler. Anadolu liseli ocuk valinin yannda ban ap, beledi-
ye bakannn yannda bartsn rtt. Onu bu duruma srkle-
yenler gerekten kt insanlar. Bir kamusal alan izofrenisi ya-
yoruz.
Erkekler bu davaya gerekten sahip kt m?
Sahip ktlar m bilmiyorum, ama barts zerinden yaz yaza-

rak, barts sayesinde oy toplayarak ok iyi yerlere geldiler.
ok iyi yazar, dnr oldular. Fakat btn maduriyetler kadn-
122 DREN VE TAAT
lara yazld. Psikolojik olarak bunalma giren, akli dengelerini

kaybeden, kanser olan arkadalarm var. Elimizdeki btn bu ha-
yal krklklarndan sonra bizim kazandmz ne diye dnd-
mde, hayatn tecrbelerle yaand, bu tecrbelerle bireysel
kimliimizi oluturduumuz sonucuna vardm. Kadn, kendi g-
cyle kar karya kalmak iin bu ihanetleri, bu yalnz braklma-
lar yaamak zorundayd.
28 ubat'n btn yknn kadnlara yklendii sylenebilir mi?
Sadece 28 ubat'n deil, Tanzimat'tan beri btn Batllama pro-

jesi kendini kadnn zerinden kurguluyordu. Bastranlar da kadn-
lar zerinden bastryorlar, mdafaa edenler de sadece kadnlar a-
sndan mdafaa ediyorlar. slami politikay dikkate aldnz za-
man, bart yasandan baka insan haklar alannda sylenecek
fazla bir ey de yok. u anda 312. Madde var, Gneydou var, o ka-
dar. Bartller daha ok gndemde kalacaa benziyorlar.
Btn bu sre iinde kadnlar nereden nereye geldi?
Allah rzas iin yaplmaya karar verilmi, soyut ve dinsel ierik

kazandrlm siyasetten daha gncel politika ierisinde ifade edi-
len daha popler bir yapya varld. Siyasette yaplan ilerin dini
bir yn olmad renildi. Alglamada bir yanlsama vard. Bu-
nu renmek ok kolay deil, aclarla reniliyor.
rendikten sonra ne yapyorsunuz? Dindar kadnn yeni siyaset

anlay sizce nasl olmal?
Ben daha sivil olunmas taraftarym. Sivil dinamikleri ayaa kal-

drc, daha yerel siyaseti savunuyorum. nk Trkiye'deki tem-
sili sistemin ok demokratik olmadn dnyorum. Yurttala-
rn yasalarn yaplmasna daha ok katlaca bir demokrasi isti-
yorum. Benjamin Barber bunu "gl demokrasi" olarak tanml-
yor. Trkiye'deki mevcut siyasi yap benim tasarladm kadn si-

yasetiyle ok rtmyor.
Eskiden eriati, Seyyid Kutup filan okunurdu. Onlar u anda na-

sl bir yerde duruyorlar?
Benim nazarmda ok parlak yerdeler, nk ou ehit. nandk-

lar gibi yaadlar. Ben kendi yerimi onlarla, global esinti ierisin-
de yaprak gibi savrulan genlerin tam da ortasnda gryorum.
Onlarn devrimci rzgr kalbimde srekli esiyor. te yandan o-
cuklarmla aramda mesafenin aldn da gryorum. Onlarla
aramda internet gibi bir mesele var; onlarla birlikte Pokemon si-
nemalarna gitmek, futbol kulplerini takip etmek, onlar tatile
gtrmek, kredi kartlaryla yaamak zorundaym. lk genlik d-
nemimdeki slami meseleler, kavramlar bakayd: Mstekbir, m-
nafk, mmin kimdir, diye soruyorduk. Ama ocuklarm bunlar
sormuyor. Kapitalizmle bir sava vermek zorundaym.
Ona uyarak m?
Uyup gitmek istemiyorum. Diz kmek, ona amade olmak istemi-

yorum.
Bu tketim kalplar dindar olsun, dinsiz olsun...
Eraslan: Solcu olsun, sac olsun hepimizi eziyor. ok feci bir e-

kilde eziyor. Bir k yolu bulmak zorundayz. Belki de demokra-
si o ezilmemeyi salamak iin gerekli.
Bartl olsun ya da olmasn herkes ayn eyi tketiyor, diyebi-

lir miyiz?
Evet, ayn eyi yiyip iip giydikten sonra yaadmz hikyeler

de birbirine benzemeye balad diye dnyorum.
124 DREN VE TAAT
Snf farkll slami kesimde de ciddi bir gereklik deil mi?
Giderek daha da byk bir sorun oluyor. nsanlar 1980'li yllarda

tkettiklerini gizliyordu; pahal tketim aypt, dnyaya ait bir
eydi. Ama u anda tam tersi, tkettiiniz eyler ne kadar iyi ve
pahal olursa o kadar kymetli oluyorsunuz. Siyaset, sanat, medya
buna bal. Dnyann byk bir panayra dnmesiyle ilgili.
Bu nasl bir sonu douruyor?
Giderek iime kapanyorum, daha az dar kyorum, eski arka-

dalarm zlyorum, onlar ok sevmitim...
ALLAH'IN ERKEE VERD RUHSAT
YILLAR NCE Emine enlikolu, "Gen kzlar dikkat, slam'n

nikhn suistimal edenler var"1 diye bir yaz yazmt ve ben de
bunu olduu gibi Ayet ve Slogan2 adl kitabmda yaymlamtm.
enlikolu bu yazsnda, bir jinekolog arkadandan, krtajlarn
artt bilgisini naklediyordu. enlikolu'na gre niversiteli s-
lamc erkekler, rencilik (ve dolaysyla yoksulluk ve yoksun-
luk) yllarn imam nikh kydklar okul ya da dava arkadalary-
la geiriyor, mezun olduktan sonraysa aileleri kendilerine "gerek
e" buluyordu.
Yaklak on yl sonra, nl bir slamc aydn, slamc olmayan
bir yayn organna verdii demete, "slami kesimde krtajda pat-
lama" olduunu aklad.3 Dier bir deyile, entelektel iddial s-
1. Emine zkan enlikolu, slam'da Erkek, Mektup Yaynlar, 1988, stan-

bul, s. 121-26.
2. R. akr, Ayet ve Slogan: Trkiye'de slami Oluumlar, Metis, 1990, stan-
bul, s. 197-99.
3. Ali Bula, Aktel dergisine verdii rportajda yle konutu: "Bu toplumun
en st grubundaki davranlar ile en alt grubundaki davranlarda mahiyet birlii
var. Bu nedenle byk bir ahlaki dejenerasyon yaanyor. Etiler'de, Ataky'de ya-
ayan insanlarla varolarda yaayanlar ortak bir ahlaki davran bozukluu sergi-
liyor artk... Aile hayatlar berbat. Fuhu neredeyse sivilleti artk. Mslman ke-
simler daha ahlakl bilinir gya. Oysa o kadar ok sayda ocuk aldrlyor ki. Do-
um kontrol yntemleri filan artk ok meru, kabul edilebilir eyler haline dn-
t.. Asl krtajda byk bir patlama var. Ama bu grmezden geliniyor." Aktel, 18
Mays 2000.
126 DREN VE TAAT
lamclarn bir tr "mahallenin delisi" muamelesi yapt enliko-

lu onaylanm oldu.
Ama enlikolu, yeni bir uyar kaleme alacak olsa bu kez gen
kzlar deil, herhalde "orta yal kadnlar" muhatap alrd. nk
imam nikh artk gen kzlar deil, evli barkl, ocuk-torun sahi-
bi kadnlar madur ediyor. nk slami kesim iktidarla ve pa-
rayla tant. Bu paray nereye harcayacaklarn dnen baz s-
lamc erkekler, yllarca ilelerini eken elerinin zerine hi e-
kinmeden kuma (bazen kumalar) getiriyorlar. Milletvekili, cema-
at abisi, belediye bakan, danman, iadam ve aydn bir dizi er-
kek slamc, "Allah'n kendilerine ruhsat verdii"ni syleyerek
gen kzlarla nikh kyyorlar.4 Elif H. Toros yle anlatyor:
"okeliliin bir 'hak' olmad tamamen gzard edildi. Kimi
kadnlar ikinci ei bir nefis terbiyesi olarak grdklerini syledi-
ler. Kimileri erkein 'hak'kna kar kmann Kuran'a kar k-
mak olacan dnp yazglarna boyun ediler. Kimileri hasta
olup yataa dtler. Veya 'o kadn'la mcadele etme yoluna gitti-
ler. Kocasnn yeniden evlendiini ok sonradan renen kadnlar
kadar, hl bilmeyen kadnlarn says da herhalde hi az deil."5
1997 yl, 28 ubat srecinin balangc olduu iin Trkiye
slami hareketi iin bir milat. Ama bu yln bir baka zellii daha
olduu ortaya kyor. Emine enlikolu'nun Kadnlar Kadnlar
da Eziyor kitabn deerlendirmeye Fatma Karabyk Barbaroso-
lu aynen u cmleyle balyor: "Romann yaymlan tarihi 1997.
Yani slami kesimde ikinci ein youn olarak konuulmaya ba-
land yl..."6
4. "slamclk dalgas iinde n plana kan kimi erkekler bile, barts rt-
meyen kzlarla evlenmeyi tercih etmeye baladlar. Derken, ara dnemlere zg
ara davran biimleri, beyldzl otel tartmalaryla birlikte slamc gndemi i-
gal etti; krk ya sendromlar, gizli imam nikhlar, k devri psikozlar." Cihan
Akta, "Bacdan Bayana", Birikim, say 137, Eyll 2000, s. 44.
5. Elif H. Toros, "Hayat, Hikyeler ve Suskunlua Dair", Osmanl'dan... iin-
de, s. 203.
ALLAH'IN ERKEE VERD RUHSAT 127
okelilii, kadnlarn "kendi aralarnda en ok konuup da

kar en ok sustuklar" konu olarak niteleyen Elif H. Toros yle
devam ediyor:
"niversite mezunu, meslek sahibi kadnlar bir erkein ikinci
kars olmaya iten sebepler ne olabilir? Seksenli yllarla beraber
kolay yoldan para kazanma ve keyi dnme arzusu toplumun her
kesiminde bir biimde karln bulduuna gre, niversite me-
zunu bir gen kzn neden byle bir ilikiye girdiini anlamada
toplum olarak geirdiimiz byk dnmn gnlk hayatmz-
daki yansmalarn gzden geirmek gerekir diye dnyorum.
Bu hayatta artk gen kzlk dlerindeki 'beyaz atl prensler' yok.
Onun yerine ikame edilen imge biraz daha yal, evli, ocuklu,
ama size daha iyi bir hayat vaat eden, sizi metres deil 'kar's k-
lacan syleyen, toyluktan ve yoksulluktan fersah fersah uzak-
lam, 'sevme yetenei' orannda alm gc de yksek, orta ya
sendromlu kr sal adamlar."7
Tersine Hidayet Romanlar
slami kesim uzun bir sre zengin ve mark kzlarn, yoksul ama
gururlu slamc genlere ak olup rtnmesini anlatan "hidayet
romanlar" ile "galibiyet" duygusunu tatmin ediyordu. imdiyse
"malubiyet itiraflar" revata. Bunlarn en poplerlerinden biri
Ahmet Keke'in bask yapan, Yamurdan Sonra8 adl roman.
28 ubat fonunda geen romann kahraman, tam da Cihan Akta
ve Elif Toros'un betimledii gibi 40 yandaki Murat. Evli, ocuk-
suz. Yaynclk yapm, hakknda dava alm. imdi krtasiyeci-
lik yapyor. slamc, ama pek namaz klmyor. Evinde sklyor.
Ei Rana'dan sklyor. inde sklyor. Aktalite kendisini skt
iin dnyayla da pek ilgilenmiyor. lgisini ve akn vey kzkar-
dei Hlya ve 68'li profesr bir babann ksa sal, izofreni teda-
7. Elif H. Toros, "Hayat, Hikyeler ve Suskunlua Dair", s. 204.

8. Ahmet Keke, Yamurdan Sonra, ehir Yaynlar, 1999, stanbul.
128 DREN VE TAAT
visi grm kz Mge'de younlatryor. kisine de ulaamyor

ve 312. maddeden hapse giriyor.9
Buna karlk Emine enlikolu'nun Kadnlar Kadnlar da
Eziyor romanysa artc bir biimde u satrlarla balyor:
" Meziyet dur! Dur atma kendini. ntihar etmek gnahtr,
yapma!..
Uurumun kenarndan kendisini atmak zere olan Meziyet gz-
yalar iinde arkada Habibe'ye dnd:
Brak beni Habibe, brak. Artk yaamak istemiyorum. Ben
evli bir kadn olduum halde bir erkee k oldum. Ben bunu tar-
tamam. zzetim lekelendi, erefim sarsld."10
Aslnda Meziyet rya grmektedir. Romann ilerki sayfalarn-
da, bir kadn snma evinde alan Meziyet kocas Ali'nin kendi-
sini aldattn renip evi terk eder. Bu arada ryas gerek olur
ve kocasnn asker arkada yine evli olan Malik'e k olur, fa-
kat bunu itiraf edemez. Bu arada Malik'in de gayretleriyle Ali,
Meziyet'ten zr diler ve barrlar. Meziyet, btn srlarn yaz-
m olduu gnln yakar ve u iiri mrldanr:
"Derince iki mezar kazdm u an manada
Birinde sen varsn, birisinde eski ben,
rttm mezarmz ve mhladm talarla
Ne sen kabilirsin ordan, ne de eski ben!"
"Ben roman ok abuk yazarm, ama onun zerinde ylllarca
tespit yaparm. Benim mesaj kaygm vardr. Olmamas lazm di-
yorlar. O zaman ben yazmam roman," diyen Emine enlikolu'na
Meziyet'i soruyoruz. "Biz Meziyet'le ok uratk. Psikoloa bile
gtrdk ve Allah'a ok kr kurtardk kadn," cevabn verdi.
enlikolu ile rportajmz yle devam etti:
9. Btn aresizlii ve zavalllna ramen yine erkei esas kahraman yapan,

kadnlara onun zerinden roller bien bu romanda, Murat hapse giriyor, ama orta-
daki yamurdan en ok kadnlarn sland ortada. Belki de yalnzca kadnlar s-
lanyor. nk emsiyeler hep erkeklerin elinde.
10. Emine enlikolu, Kadnlar Kadnlar da Eziyor, Mektup Yaynlar,
1997, stanbul, s. 9.
Son dnemlerde ortalkta pek grnmyorsunuz...

EMNE ENLKOLU: ncelikle televizyonda bazlar tarafndan
kullanldm fark ettim. stediim eyleri bana syletmediler,
kendi istediklerini syletmeye altlar. kinci olarak, halk nn-
de dini tartma yapmann uygun olmadn, slam kltrnde tav-
siye edilmediini rendim. Bu yzden tartma programlarna
kmyorum.
aryorlar da m kmyorsunuz?
Davet edenler oluyor. kabileceim kiiler galiba ok azar iitti-

ler ar laiklerden, armyorlar. Zaten itiraf da etmilerdi. rne-
in Mehmet Ali Birand, benim iin "onu karttm iin ok ele-
tiri aldm," demiti. Herhalde bazlar korkuyor. yle insanlar a-
ryor ki, dnyay verseler gitmem, lmne gitmem. nk
mslman ok aalayan kiiler. Bir insan dinsiz olabilir. Bir
dinsizin programna kabilirim, benim aleyhime konuann da,
ama beni aalayann asla.
slami kesimden bazlar da sizin ekranlarda grnmenizden ra-

hatsz oluyordu.
Evet, maalesef yle enteresan bir dnem yaadm. Ben inand

gibi yaayan biriyim. Taviz vermem, ama hatalarm da ok abuk
dzeltirim. Grlerimi, tavrlarm, slubumu gzden geiririm.
Eletirilere nem vermek lazm, durup dururken olmaz. Bazlar-
n hakl buldum ve bunlar dzelttim. Baz eletirilerin de ok k-
sr olduunu grdm.
araf giymeniz baz slamclar da rahatsz ediyor, yeterince

modern bulmuyorlar.
Bunu slami kesimden syleyen kardelerimiz phesiz iyiniyetli-

ler, yalnz onlar ar putularn ruhunu tanmyorlar. Onlar ok
130 DREN VE TAAT
iyi tansaydlar, byle konumazlard. Beni arafmdan dolay is-

temeyen mesela bir ar laik, tekilerini bartl diye istemeliy-
di, deil mi? Hayr. Onlarn kast barts veya araf deil, bi-
zim inancmz. Bizim hr olmamz istemiyorlar. Bu yzden biz
mahkmlar oynamyoruz, Trkiye'de mahkm yayoruz. imdi
zel dersanelere bile barts yasa getirildi. Bu ABD'de zenci-
lere otobs yasana benzer sonulara yol aabilir.
Bir zamanlar araf m, deil mi? Rengi ne olsun tartmalar

vard.
Vard. u an o tartmalar srmyor, ama devreye bakalar giri-

yor. Bilginin olmad yerde fikir atmas ok olur. Benim de di-
ni temelinden deil, beinci-onuncu kaynaklarndan rendiim,
iine hurafelerin de kart dnemim olmutur. Herkeste eksik-
likler var. Ama bir insan ahireti Allah'n mlk olarak dnrse,
cennetin geni olduunu dnrse "Neden arafn siyah deil?
Neden benim tarikatmda deilsin?" kavgas yapmaz. Ufuklar dar
olunca kii ok saldrgan olabiliyor ve kendi gibi dnmeyen
herkesi aya kaym ya da mnafk olarak gryor.
Ben on be yldr slami kesimi izlemeye alyorum. ok byk

dnmler yaand diye dnyorum. Siz nasl bir bilano -
karyorsunuz?
ok doru. Ben de son yirmi yla baktmda ok aryorum.

Neden? Dinde olmayan baz eyleri Allah istiyor diye karmz;
bazen bytmeye gerek olmayacak konularda tartmz; bir de
asl nemli konular nemsiz gibi grm, tali olana eilmiiz.
rnein ben genlik yllarmda "her eyin tek sorumlusu dzen-
dir" sanrdm. Dzen hakszlk yapmasa birok meseleler dzele-
cek sanrdm. Ama iine girdike grdm ki, slami ilimi slam'n
temel kaynaklarndan almadmz iin ana konuya laykyla par-
mak basamamz. Nedir bu ana konu? Kalpler bir Bilal-i Habei
kalbine evrilmeliydi. man gl olursa insan mcadelesini vere-

bilir, birok eye tahamml edebilir. Ama iman gl olmazsa
ok abuk yklrsnz.
Dzenle ok urarken iman ihmal ettik mi demek istiyorsu-

nuz?
Dzenle ok uratk deil. ok uramadk, bilinsizce uratk.

Dzen bize kan alatyor. Trkiye'de hayat burnumuzdan getiri-
yor. Dzen affedilmez, affedilmemeli. Ama her ey dzen deil-
dir.
Dzen alatyor diyorsunuz ama kadnlardan baka pek alayan

grnmyor.
Ben kadn-erkek ayrm yapmyorum. nk kadnlar kadar er-

keklerin, erkekler kadar kadnlarn da doruyu anlamaya ihtiyac
var. Bir de imann diisi, erkei olmaz. Ben mutfak ya da elii -
reten bir dergi karmyorum. Fikir alannda kadn-erkek ayrm
yapmyorum.
Maduriyet anlamnda esas kadnlar alamad m?
Evet, bazlarnn syledii gibi gerekten ataerkil bir dzen var.

Ayn inanta olan kzla erkekten erkei okutup kzn okumasna
izin vermiyor. Gerici, yobaz, ad bir sistemle kar karyayz.
Bir de devlet birka lgnn kiniyle hareket ettiriliyor. O yzden
bartsne taktlar. ou ban ap okula gidiyor. Hadi bakalm
imdi ne yapacaklar? Bilmiyorum. Ama sonuta hi ho olmayan,
korkun bir noktaya varld. Herkes kin dolu hale gelmeye bala-
d. -drt yldr kimi grsem "Niye ayaklanmyoruz, niye bir ey
yapmyoruz, ne yapacaksak yapalm" diyor. 20 yl nce bunlar
yoktu. 20 yl nce sloganlarla dearj olunuyordu, ama "leceksek
lelim" denmezdi.
132 DREN VE TAAT
Barts meselesinde slamc erkeklerin, bu davaya gerekten

sahip ktklarna inanyor musunuz?
Temenni olarak evet, fiili olarak hayr. Sinirlenip, kfredip kf-

retmek ibadet deildir kzanlar olsa da gereken yaplmad. Gere-
ken yaplmadka hibir eylemin, protestonun deeri yoktur. Bir
defa, lke apnda insanmz neyin gerektiini bilmiyor. Bilse bu
kadar kle kalmazd.
Sizin bir yaznz on yl nce kitabma almtm: "Gen kzlar dik-

kat, slamn nikhn suistimal edenler var." imdiyse daha ok
evli kadnlarn kocalarna dikkat etmesini istiyorsunuz galiba.
yle deil. O sylemimde deien bir ey yok. Gene nikh suisti-

mal ediliyor. Tabii kadnn, kzn aptalndan faydalanyorlar. Al-
datan da aptaldr aslnda, nk kendisini de aldatr. Her iki taraf
iin de insan onurunun kayb geerli burada. Kadnlar Kadnlar
da Eziyor romanmda "kadnlar, kocalarnza dikkat" demiyorum.
Diyorum ki, her alanda kadnlar kadnlar eziyor. Sizin ilk dma-
nnz, erkek olduunuz iin, kadn olmaz. lk etapta sizi bir baka
erkek kskanr. Kadn da kadn kskanr. lk tepki beylerden gel-
mez. nce hanm arkada onu kskanr ve ezmeye alr. Bir de
romanmda srarla zerinde durduum, son zamanlarda ok moda
olan evli erkeklere k olma modas var. Neymi efendim, "elim-
de deil" diyorlar. Bu sz bana ok insanlk d geliyor. Bakas-
na ait bir insana k oluyorsunuz ve o kadnn elinden onu alma-
ya alyorsunuz.
slami kesimde bu nasl mmkn oluyor?
Bu her kesimde var.
"kinci e" meselesinin ok artt syleniyor?

Hayr srtan bir art yok, bilhassa azalma var. Benim konum za-
ten iki evlilik deil. Adamn kafasnda evlilik yok bile, ama kadn
ona k olduu iin adam batan karyor. Adamn hanmn hi
dnmyor. Bunu sylerken slami kesim filan diye ayrm yap-
myorum.
Ama mslmansa zina oluyor.
Mslman deilse de zina olur, ama o yle dnmez ayr mesele.

Mesela bir haber spikerinin sevgilisiyle konumutum gemite.
"O evli ama," deyince "Beni ilgilendirmez, onun sorunu," dedi.
"Karsna yazk gnah deil mi? Bir de sosyal demokratm diyor-
sunuz," dedim. "O karsnn problemi," dedi. Buna benzer eyler,
slami kesimde dini klfa sokarak yaplyor.
Nasl yaplyor?
Mesela "bir erkein birden fazla evlenmesi caizdir. Niye ikinci

hanm ben olmayaym?" diyenler olabiliyor. Ama bu eskiye gre
aznlkta. Kltr seviyesi ykseldike azalyor.
Tam da kltr seviyesi yksek baz slamc yazarlarn, politikac-

larn gen kzlarla ikinci evliliklerini yaptklar syleniyor.
u ana kadar sizin anlattnz gibi rnekler duymadm. Sadece

baz erkek yazarlarn evresinde ok kzn dolatn duydum. Bu
her kesim iin bir problem. Yllar nce Cneyt Arkn'n hanm te-
levizyonda hanmlara "Ne olur kocamn etrafndan ekilin, onu
rahat brakn," demiti. Bu dikkate alnmas gereken bir ar. Ka-
dnlar neden hretli erkeklerin etrafnda ok dnme ihtiyac du-
yuyorlar? Bir de zengine. Zengin erkeklerin evresi de kz-kadn
dolu. Bu tr kzlarn-kadnlarn, izzet sava nedir, ahsiyetli bir
kadn nasl olur gibi hususlar renme ans pek olmuyor. Film-
134 DREN VE TAAT
lerin de rol var. O kadar doal, normal gsteriliyor ki genler

bunlara inanyor.
Bir zamanlar tketmek ayp grlyordu. Evlere koltuk almak

bile tartlrd.
Bu tasavvufi anlaytan geliyordu, yaadk. Tabii ki az eya olma-

s daha gzeldir, ama koltuk da haram deildir. Ama koltuun ha-
ram olduunu zannettiim yllarm oldu. Ne zaman haram olma-
dn rendim, ok armtm.
Hl byle dnenler var, deil mi?
Var tabii, ama bu yzden kimse ayplanamaz. Fakat bu kiiler, ev-

lerinde koltuk olann haramda yaadn dnyor ki tehlike de
burada.
Kolejler, tatil kyleri...
Tatil kyleri slam'n yasak etmedii bir ey, ama bazlar ii -

rndan kard. Tatil Peygamber Efendimizin de yapt, insann
ihtiyac olan bir eydir. Ama tatili dinsizlik panayrna evirme-
mek, slam'a uygun yapmak gerekiyor. Benim byle bir projem
olduu iin bana da laf atanlar oluyor. Ben hem tahsilimizi, hem
tatilimizi yapalm istiyordum. Benimki farkl bir eydi. Kadn-er-
kek kark, laubali bir manzara grnyor imdi baz tatil kyle-
rinde. Ama bunlar aznlkta. slami kesimin ounluu bu deil,
ekranda grnen deil.
Birok yerde haremlik-selamlk kalmad.
Bu konuda tam bir ok yayorum. Mesela bir Samanyolu TV'ye,

bir Kanal 7'ye akl erdiremedim. Kahroldum, gnlerce aladm,
ok kt gnler yaadm. Hatta bir rgt kurup u Samanyolu ve
Kanal 7 yneticilerini bir gzel dvdrtsem mi dedim. Sonra "ne

yapyorum ben, ldryor muyum?" diye sordum kendime. Bu ok
hl sryor.
Nedir bu ok?
Bir mslman, gbei grnen bir hanmn oynad reklam na-

sl alr da yaymlar? Eer ben televizyonu yrtmeye para yetiti-
remiyorsam, o zaman 24 saat deil de 3-5 saat yayn yaparm.
Genlere ynelik tecavzler ok daha artm durumda. Gelen mek-
tuplarn haddi hesab yok; annelerden neler dinliyorum. Neden?
nk ocuklar korkun filmler seyrediyor. Yaknda Bat'ya d-
neceiz. Bat'da tecavz olaylar saniyeye indi. Bazlar Trki-
ye'de cinsel alk olmasna balyor tecavzleri. Cinsel tokluk olan
yerleri de gryoruz.
Piyasa gerei mi byle yapyorlar?
unu anladm: Demek ki ayn sancy ekmiyormuuz. yle ol-

sayd beni bu kadar alatan filmleri yaymlamazlard. Demek ki
ayn bakmyormuuz, hesaplarmz, inanlarmz ayn deilmi.
Bir ayrma m var?
Tabii ki ayrma yayoruz. Beni ldrseler yle bir resim koy-

mam dergime.
Siz mi aznlktasnz?
Bilemiyorum, galiba biz aznlz. nk canl yaynlarda o kadar

beklediim halde ne Kanal 7, ne Samanyolu eletiriliyor. Birisi
"Nedir bu rezalet, sizi protesto ediyorum," diyebilirdi. Mektuplar
yaabilir, telefonlar edilebilirdi.
136 DREN VE TAAT
Demek ki insanlar bunu tercih ediyor.
Demek ki.
rtl spikerlerin says ok az...
Kompleksleri var. slam'a gre bir iyerini, televizyonu yrtme-

yi kompleks yapanlar var. Bu yzden ak bayan kartyor, kapa-
ly kartmyor. Ben olsam ikisini de kartrdm. A karrm,
ama srtna kadar a deil.
Bir nevi "Gzin Abla" ynnz var, deil mi?
Gzin Ablala soyunmadm ama olaylar gtryor oraya. Mese-

la bir hanm alayarak telefon ayor. Eyalarn toplam, eini
brakacakm. Ayrlmamas iin bir saat dil dktm.
Niin ayrlyormu?
Bir kzla kyormu ei. Adam, hanmnn bildiini de bilmiyor.

Sen bir defa gerekeni yap, ondan sonra ayrl. nce bir defa ltima-
tomu ver. Benim boyumu aacak kadar soru geliyor. Bu Gzin
Ablal da am bir durum. nsanlarn derdini dkecei bir yer
yok. Bartl memurlar, retmenler, renciler problemi Tr-
kiye'de asla dardan grnd gibi deil. Altyap olarak mah-
volmu insanlar var. Onlarn ocuklar devletini "baba" olarak de-
il, anne-babasn ezen bir kurum olarak gryor.
Romannzda snma evi olgusu var. Bu ciddi bir sorun deil mi?
u mstehcen filmlerle birlikte illa dindar ailelerde deil, bana

her kesimden gelenler var: hristiyanlar, telefonla grtm sa-
tanistler var kar-koca arasndaki zel ilikiler dehet derecede
bozuldu. nk adam televizyonda grd kadn yatanda
grmek istiyor. Onu bulamadndaysa mutsuz olup hanmn ra-

hatsz ediyor. Devlet hl bunu grmyor, psikologlar buna de-
inmiyor. Tabii dayak yiyen hanmlar da grmemezlikten geline-
mez. Ama hanmlar da dayak atyor. Kadn zalimse kocasnn hn-
cn ocuundan alyor. Demek ki kocasnn elindeki imkn ken-
disinde olsa, onu dvebilir. Yani zalimin erkei-diisi yok.
Diyanet Vakf'nn kitab tartld. Erkek en son aamada kars-

n dvebilir mi sizce?
Kadn nzul yaptnda ne olaca hadislerde var, ama erkek yap-

tnda ne olaca yok. Nzul yapan kadn da erkek de dvlr. s-
lam'a gre erkek hanmn, en son aamada kendi dverken, ha-
nm kocasn polise dvdrtr.
Barts maduriyetinin ne gibi boyutlar var?
Psikiyatrislere gidenlerin haddi hesab olmad gibi devletin iin-

de mthi bir enerji birikiyor. Bu dzen akln bartllere tak-
m olduu iin hibir yerde okuyamayacaklar. Mesela Msr'da o
kadar kz vard, devlet denklii kabul etmeyince o kadar kz dn-
d. lk dnemde baz kzlar "slam' tebli iin okuyoruz" diyor-
lard. Sen doru drst bilmiyorsun ki neyi tebli edeceksin? Ba-
z ada yobazlar da birka kiinin szne bakp binlerce kz
mahvettiler. imdi i dnyada byk frtnalar kopuyor. "ABD'ye
mi snsak?" diye dnenler var. talya kabul ediyormu diyor-
lar. Henz barts yznden kamalar balamad, ama hep s-
nlacak lkeler konuuluyor. Bir devlet kendi vatandan bu hale
nasl getirir? Efendim biz slam devleti kuracakmz. Bunun ce-
zasn bartl kzlar m ekecek? O gen kzlarn birou slam
devletinin ne olduunu bilmiyor bile.
Zenginler kzlarn yurtdna yolluyor. Ya fakirler?

138 DREN VE TAAT
Onlar da okuyamyor ya da ban ayor. Bir ikence bu. "Yuna-

nistan'da Trklere bask yaplyor", "Dou Trkistan'da Trkler
perian" gibi sylemleri Trkiye'nin lgatndan karmas gereki-
yor, nk kendisi en byk basky yapyor. Bart sorunu ok
byk yara aacak, kimse gremiyor bunu.
Bunun dnda kadnlar nelerden yaknyor?
Trkiyeli mslman kadnlarn en byk ikyetlerinden birisi d-

zenin yapt, insan ftratna aykr iler. ncelikle mstehcen ya-
ynlar. Bir de mslmanlar "bu ayrlklar nedir?" diye sormaya ba-
ladlar ilk kez. Hurafelerle sava balad, ok olumlu bu. Ama baz
konularda da slup ve tavr yanllar da yaplmyor deil. Eksik-
likler var. Gerekli tavr alnamad. Buna biraz da Erbakan sebep ol-
du. Erbakan parman kaldrsayd bu insanlar ayaklanr, kendini
gsterir, ikyetini dile getirir, yani meru bir eylem yapard. Btn
liderler "susun, sakn bir ey yapmayn, sakn kmldamayn," de-
diler. Bu da adlandramadm bir sonuca doru gidiyor. Ne yapa-
bilirler, diyeceksiniz. Halkn devletinden kopmas kadar tehlikeli
bir ey yokken, bu uurda uraanlar var. Ben devletine hayran,
ak olsun demiyorum. Ama devleti eletirmek ayr, ondan kopmak
ayr. Ben en kt devleti hi devletsizlikten daha iyi grrm. Ayr-
ca vatan benim vatanm. nsanlarn vatanlarnda kan alamas be-
nim houma gitmez. Zaten biz slam devleti kurmakla sorumlu da
deiliz, biz slam'a gre inanmakla sorumluyuz.
Demokrasiyi savunuyor musunuz?
Demokrasiye inanmyorum ki nasl savunaym?
Son dnemde ok kii demokrasiyi savunmaya balad.
Bazlar onlarn takiyye yaptn sanyor ama imanda takiyye yok-

tur. Onlar "madem ki demokrasi ounluun istediidir, ben de
ounluk iinde olsam ne kaybederim," diyorlar. Ama onlar de-

mokrasiye gerekten ok inanm durumdalar, ama ben inanmad-
m iin syleyemiyorum. nansaydm sylerdim.
Kadnlar kendi arasnda dayanr sanlrken, siz birbirlerini ez-

diklerinden sz ediyorsunuz.
Kadnlar ikiye ayrlyor: Dayanma iinde olan ok gayretli ha-

nmlarmz var, ama bu arada belirli izgisi olmayan hanmlarmz
var. Bu her kesim iin geerli.
Kadnlar birbirlerini cinsel nedenlerle mi kskanyorlar?
Kskanmakla kalsalar iyi, ama masa bana kendisi gemek istedi-

i iin dier kadna zulmedenler var. Gzel bir kadn her yerde
mutsuzdur, nk kskananlar tarafndan huzursuz edilir.
alan kzlara ynelik tacizler ok oluyor mu?
Eskiden bu konuda ikyetler daha fazlayd, son gnlerde neden-

se pek gelmiyor. Ya hanmlar bilinlendi, ya beylerde bir dzelme
oldu ya da bana ulamyor.
Eskiden dergilere kadn resmi konmazd, banka ilanlar aln-

mazd?
Resimleri gnah diye koymazdk, sonra baz limlerimiz gnah

olmadn syledi. Mesela ben gnah diye btn genlik resimle-
rimi yrtmtm, imdi elli yama yaklarken resim ektiriyorum.
Burada fikri bir deiim yok, dzeltme, gelime var. Benim de fi-
kir yapm fazla deimedi, ama yanllarm dzeltmeye alyo-
rum. Birka senedir am kapatmak iin akaid ve fkh okuma-
ya baladm. Bu anlamda Kuran'a dn yaptm. Bana "bu gece
slam devleti kuruyoruz," deseler ben ahsen istemem. nk me-
140 DREN VE TAAT
sele meer slam devleti deilmi, anladm. Adam evinde ocuk-

larna adaletsizse, ufack nedenle karsn dvyor ve ona "sen ir-
kinsin" gibi hakaretlerde bulunuyorsa, o insan slam devletinde
olsa ne yapar? Altndakilere kan kusturacak. Ben slam devleti
olursa herkesin dzeleceini zannediyordum. Meer yle deil-
mi, kalpleri, inanc, beyni dzeltmek ok nemli. Ama hem kal-
bi, hem beyni dzgn bir halk oluursa Bat hukuku yerine slam
hukukunun gelmesini tabii ki isterim.
Bataki topyalarnzda epey krlma olmu galiba?
teki yanllar grmek, insann ayan yere basmasn salyor.
1990 ortalarnda "geliyoruz" duygusu vard, deil mi?
O zamanlar tek sulunun dzen olduu sanlyordu. imdi byle

olmad anlald. Birok lider Nuh Mete Yksel'in yapmadn
yapyorlar bize. Onlara inanarak balanmtk, onlara gvenmi-
tik. Bizi rencide ettiler. Bir de baktk ki hibir ey yapmadlar, bir
ey sylemediler. Sonra dndk ki bunlar devletin bana gelse-
ler ne olacakt. Hemen dklverdiler. zzetli bir kalk, izzetli bir
liderlik gsterilmedi bize.
Hepsi erkek...
Tabii ki erkek. Trkiye'de arkasndan milyonlar srkleyen lider

bir kadn yok. Keke yle kiilikli, gl bir kadn lider olsa ben
ahsen giderim arkasndan.
Bir ara iller bartllere sahip kt.
iller'in gnl slam'dan yana olsayd birok ey yapabilirdi. Ba-

zen kaybetmeyi gze alm olsa da, baz durumlarda da msl-
manlar kazanmak istiyor.
Kamusal Alanda Kadn kitabn biliyor musunuz?
Evet, ok gzel bir kitap.
Burada 1997'nin slami kesimde ikinci ein youn olarak konu-

ulduu yl olduu sylenmi.
Fatma Karabyk burada neye dayanm anlamadm. kinci e hu-

susu geveze erkekler arasnda hep varolan bir eydir. Bu yeni de-
il. 1997'yi neden byle ele alm bilmiyorum, byle bir olgunun
da farknda deilim.
1997, doru ya da deil, byle anlyor. Ama bu yl esas olarak 28

ubat srecinin balangc. Bir milat. Bir taraftan slami hareke-
te darbe indirilirken erkekler yeni e derdine mi dm?
Belki o konuda Fatma Karabyk kardeimizin gzlemleri vardr.

unu syleyebilirim en fazla: Demek ki baz erkekler slam'a slo-
ganlar zerinden balymlar ki 28 ubat'n geliiyle bu davay
brakp kadn davasna dmler. Megulken, kotururken fazla
kadndan kzdan bahsetmezlerken, 28 ubat onlara bu adan ka-
dn-kz bayram yaptrdysa, bir ey diyemem. Fatma Hanm gibi
gzlemci bir insan, durup dururken byle bir sz sylemez.
28 ubat'n faturas kadnlara karld deil mi?
Gerekten byle. 28 ubat'n kadnlara atm olduu bu lekeyi te-

mizlemek de kadnlara der. Kim yere derse o yerden kalkar.
En byk darbeyi kadnlar yedi.
Erkeklerin kadnlar sattn dnyorum. 28 ubat'n en

nemli olay Beyaz Yry't. Kzlar stanbul'dan Ankara'ya
yrd, ama erkekler pek bir ey yapmad.
142 DREN VE TAAT
Evet, biraz yle grnyor. Sadece rtl kadnlara darbe indiril-

miyor, kadnlara her alanda ok byk bask var. Oya Baar-Le-
vent Krca ikilisinde bile kadnn hakknn yendiini gryoruz ki
onlar kadn haklarndan ok sz ederler. Hep Levent Krca iin
"binbir surat" denir. Ayn derecede Oya Baar da "binbir surat"lk
yapyor. Neden o yok iin iinde? "Binbir suratl adamla binbir su-
ratl kadnn program" denebilirdi, deil mi? En basiti bu.
brahim Tatlses olayn sizin arkadalarnz da yakndan izliyor

mu?
Tabii, hatta bazlar "Derya Tuna, Perihan Sava'a yaptklarn e-

kiyor," diyor. Geenlerde Canan Ceylan'n yazsnda bile vard,
Tatlses'in sesinin, bir kadnn kvrtmasna ihtiyac yok ki diyorlar.
Derya Tuna'nn ekip gitmesi...
Konuuluyor tabii, kiilikli bir tavr. Ben baz alanlarda iyi bir
gzlemci olduuma inanyorum. Trkiye'de yaanan her ey akl-
mz erdiince bizi ilgilendirir. Mesela ekonomi konusundan anla-
mam, iyi bir gzlemci deilimdir. Ama sosyal konular tabii ki ta-
kip ediyorum. O kadar mehur ve mkemmel bir sese sahip oldu-
u sylenen bir insann programnda dansze ihtiyac olmas siz-
ce mmkn bir ey mi? Yanl burada balyor. brahim Tatlses
hayran aileler, dansz olduu iin izleyemiyor. Olayn kadn-er-
kek boyutu da ilgi uyandryor tabii. Mesela Reha Muhtar'n prog-
ramnda konutu. "O anadr, evinin kadndr," dedi. Halbuki ka-
dn kocasndan veya sevgilisinden ana olduu iin ilgi grmek is-
temez, kendi olduu iin ilgi grmek ister. Yani hibir kadn kabul
etmez bunu. "Sen ocuklarmn anassn, bamn tacsn..." Hayr.
Onun ei, sevdii kii olduu iin onun tarafndan nemsenmek
ister.
Televizyonlarda kadn-erkek fark etmiyor, sanatlara trbanl

kzlar sarlyor, oynuyor. Bu nedir?
Bu aslnda her trbanlnn aslnda trbanl olmadn gsteren

somut bir belgedir; bundan daha gzel bir belge olamaz. Zaval-
lm, bart takmas gerektiine inanm, ama orada snrlam
kendini; ordan teye her eyi yapabileceini dnyor. Geen
yle birini grdm ki dansz onun yannda ahsiyetlidir. Hem
dansz gibi oynuyor, hem de vcudu akta kadn alklyor. Me-
sela arklara tempo tutuyor. Bunlar slam'n btnlne inanm-
yor aslnda, bir ksmna inanyor. Halkn iinde bu tipler ok var-
dr. Bunlar, slam'n tezghndan tam olarak gemi kiiler deil-
dir. Zavall, temiz, ama bilinsiz. Trbanllar iindeki saygn tr-
banllarn says grnd kadar ok deildir aslnda. Be mil-
yon kapal varsa, yarsndan ou bilinli gibi grnyor, ama de-
il, yarsndan az bilinli.
SLAMCI KADIN:
K KERE HKMEN MALUP
KTABI bitiren bu blme Cihan Akta'la yaptm syleiyle ba-

lamak istiyorum. Okuyucunun dikkatini, yaklak yirmi yldr s-
lami hareket iinde yer alan ve hep kadnlar zerine yazan Akta'
n gzlem ve tespitlerindeki gl zeletiri boyutuna ekmek is-
terim.
Siz slami camiada kadn zerine yazan ilk kadnlardan birisiniz.

Byle bir ihtiya nereden dodu?
CHAN AKTA: Bu bir sre ii; ksaca aklamak pek kolay deil.
Kiisel srelerden, sosyal srelerden ve tabii bunlarn akt
alanlardan sz etmemiz gerekiyor. Benim ilk genliim 1970'li
yllarda geti. ok zorlu, atmalarla, kartlklarla dolu bir d-
nemdi. Kimlik araylar dnemiydi. Yatl okul rencisiydim ve
kken olarak Anadolulu, Doulu olmak, ayrca dini deerlere sa-
hip kmak, mesela Allah'a inanmak ve mesela yemek duasnn
ierii, hatta beendiiniz renkler, arklar, arkclar, filmler bile,
yatl okul ortamnda zorunlu bir ekilde bir safta bulunmay ge-
rektiriyordu. Allah'a inandm iin, Solcularn arasnda olamaya-
cama gre, kendimi lkc sayyordum, ama iten ie bununla
yetinemeyeceimi de biliyordum. Anti-emperyalisttim, byk bir
medeniyetin varisi sayyordum kendimi; dolaysyla tarihimin ve
yerli saydm deerlerin, emperyalizmin uaklar veya kandrl-
146 DREN VE TAAT
m, beyni ykanm insanlar saydm Solcular tarafndan kk

grlmesini kabullenemiyordum. in aslnda emperyalizm, yerli-
lik ve benzeri kavramlarn pek de derinlemesine konuulmad,
duygu ve dncelerin edebiyat ve sanatla deil, fkeli bir siyasal
dille ifade edilebildii bir dnemdi. Dorusu kimliime ilikin so-
ru beni ok zorlamtr. Babam orucunu tutan, bazan namazn k-
lan bir solcuydu ve ezilenlerin yannda olmay en byk erdem
olarak grrd. Ky Enstits mezunuydu, Trkiye retmenler
Sendikas (TS) Refahiye bakanyd. Akamlar evimizde etin
Altan makaleleri okunur ve Trkiye'nin bozuk dzeni zerine ko-
numalar yaplrd. Ama ben Trabzon, Beikdz'nde, onbir ya-
nda, gittiim yatl okulda Allah'a kfreden solculara katlama-
yacam, Bat karsnda kendimi daha aa ve yenik dm bir
konumda grmeyi kabullenemeyeceim, arafl kadnlara "kara
fatmalar" denilmesini kabullenemeyeceim, stiklal Mar yerine
"Enternasyonal"i benimseyemeyeceim iin de lkc olmutum
ite! O zamanki atmosferin doal olarak daha ok duygusal oldu-
unu, tavrlarmzn heyecanlarmzla ekillendiini dnyo-
rum. Bilgiden ziyade duygular hkimdi. Marlar, iirler, slogan-
lar, Arif Nihat Asya, Atsz, Tre Dergisi, Emine Insu, Necip Fa-
zl, Sakarya iiri, Fetih Mar... Tabii, "Tanr Da kadar Trk, Hi-
ra Da kadar mslman"dm, ama madem ki mslmandm, iyi
bir mslman olmalydm. Mslman bir Trk kz olarak bugn
Bat karsnda bulunduumuz konumun, slamiyet'i doru drst
anlamamaktan ve yaamamaktan kaynaklandn dnyor-
dum. stanbul'da niversitede okurken hem lkc Genlik Der-
nei'ne gidiyor, hem de solcularla arkadalk ediyordum. Bir ta-
raftan da iyi bir mslman olmaya alyordum, inandn yaa-
maya alan bir mslman. Bu benim iin ok nemliydi; yani
insann inand gibi yaamas... ran Devrimi, Afganistan'n iga-
li, Cat Stevens'n mslman olmas, 12 Eyll, ezilenlerin lkla-
r, mustazaflarn mstekbirler karsndaki zaferini mjdeleyen
ayetler, kadnn erkein deil de Allah'n kulu olduu ve ontolojik
olarak erkekten aa olmad... Kadn olarak kendini belirli bir
SLAMCI KADIN: K KERE HKMEN MALUP 147
yere oturtmak iin zel bir alma iine girmek zorunda kalyor-
dunuz, nk hibir ey hazr deildi. Kiisel araylarm ve kimi
zaman raslantlarla elde ettiim slami verilerle toplumdaki sla-
mi alglar birbirleriyle uyumuyordu, mslmanlarn mslman
kadn alglar ve mslman kadn kimliini karalayanlarn gr-
leri tezat tekil ediyordu. Bir de dayatmalar vard. yi mslman
olacaksan, unlara unlara sorgusuz sualsiz itaat etmelisin. Mo-
dern olmak iin yle yaamal, yle grnmelisin... Mimarlk
renimimim yan sra slamiyet'i renmeye alyordum. Ga-
zetelerde, dergilerde kendi sorularm tarttm yazlar yazyor-
dum. Tabii ki mslman olarak slami dnya grn benimsi-
yordum, ama modern eitim grm ve modernlii baz bakmlar-
dan iselletirmi bir gen kz olarak, "slam'da kadn" kitaplar-
nn sunduu bilgilerle hayat arasndaki boluk zerine dnyor-
dum.
O dnemde kadn konusu tabu gibiydi.
yle saylabilir. Mesela u son yllarda bile baz gazetelerde kad-

nn tesettrl olarak sokakta yrrken bile bir fitne kayna oldu-
unu yazanlar oldu. Grnmemelisiniz, sesiniz duyulmamal,
glmemelisiniz, soru sormamalsnz. Gelenekte bu mesela kayn-
pederinin karsnda ayakta, az kapal, hi konumadan el pene
divan duran kadnlar olarak karmza kyordu, yakn tarihlere
kadar. Ben, bana yanl gelen birok konuyu, bilgisizliimle ak-
lyordum, ama slam'n kadn erkekten aa grdn kabulle-
nemiyordum. Geleneksel bir dini eitim almamtm. Bu nedenle
slam'a ilikin aratrmalarm ok ynl bir sorgulamayla srd-
ryordum. Yani hem da, hem ie ynelik srekli bir eletirel a-
ba... "slam'da kadn"n hi de sylendii, kabullenildii gibi ol-
madn kantlamak iin tefsirler, tarihler okumalydm. Bu aa-
mada karnza bir sr eliki kyor; ayetlerle, Peygamberimi-
zin hayatyla, snnetiyle elien hkmlerle sktrlyorsunuz.
Ayrca hayatn gerekleriyle, zaruretleriyle atan bu hkmler,
148 DREN VE TAAT
"Yoksa ben iyi bir mslman deil miyim?" diye sormanza yol
aabiliyordu. Kendinizi eip bkyorsunuz, olmuyor. Kuak ola-
rak yaadmz bu sktrlma hissi, slami bilgilenme ve bilin-
lenme, eitim ve retim alannda toplum olarak yaadmz sos-
yal ve kltrel kopukluklardan, bu kopukluklarn yol at klt-
rel oklardan kaynaklanyor.
1980 ortalarnda kadn olarak yazanlarn says ok azd; bunla-

rn iinde kadn konusu zerine yazanlarn saysysa daha da az-
d. Erkekler tarafndan kukuyla karlanyordu...
Hem o vard, hem de kadn olarak, isminle yazdn zaman bile

gnah ilediin eklinde bir tr hassasiyet sz konusuydu. Benim
iin nemli olan d tepkilerden ok, hayatn hakikatiyle, anla-
myla ilgili, lmle ve ahiretle ilgili, ilkelerle hayat, dinle hayat,
mslman kadnla hayat arasnda oluturulmu boluklar bala-
mnda birtakm sorular dzenli olarak cevaplandrabileceim bir
alma alan oluturmakt. Aslnda "slam'da kadn" balamnda
yeni aklamalara ve tartmalara ihtiya duyan, bunu zorunlu ha-
le getiren bir toplumsal dalgalanma vard. Yazdm yaynlarda,
rnein Yeni Devir'de, okuyucularm beni ok iyi karlad; oku-
yucu mektuplar, okur-yazar evrelerden aldm destek, mesle-
im olan mimarl brakarak yazya arlk vermemde etkili oldu.
Ama ele aldm konular ortaya koyma tarzm nedeniyle, bazla-
r da, "Bu yazlar bir kadn yazamaz zaten," diyerek Cihan'n er-
kek ismi olduunu sandlar. Bununla birlikte ok samimi bir al-
ma iinde olduum ve ayn zamanda slamiyete samimiyetle ba-
llm sezildii iin olsa gerek ki fazla tepki almadm. Geri bir
tr sessizlik kimi durumlarda daha ar bir tepki olarak alnabilir.
Bu, kurulu yaplarn, yeni sylemler, sorgulamalar karsndaki
olaan sessizlii belki...
Kadn zerine pe pee kitaplarnz kt. Bunlar yalnzca kiisel

arayn rn mydler, yoksa birtakm talepler de var myd?
1980'de Yeni Devir'de yazmaya baladm. ki tarafl bir eletiri ge-

litiriyordum. Bir yanda sistemin, hkim ideolojinin oluturmaya
alt bir kadn modeli vard ve tm kadnlara, bir tr kurtulu
iin bu modelin veya ablonun iine yerlemeleri, neredeyse kesin
ve "kutsayc", ayn zamanda da alternatifleri, teki modelleri su-
layan ve yarglayan bir dille emrediliyordu. Dier tarafta kitaplar-
da ve vaazlarda slam'da kadnn olmas gerektii iddia edilen bir
kadn tipi vard. Her ikisi de bana yabanc geliyordu ve bence
eletiriyi hakediyorlard. Beni esas rahatsz eden kendi sesinden
yoksunluk, tekseslilik, zgnlkten yoksun ve aktarmac model-
lerle dayatmaclkt. Hem geleneksel, hem de modern ve ada
grntlerin arkasna gizlenen kle ve cariye ruhunu sorguluyor-
dum. Daha ilk yazlarmdan itibaren, kendi ayaklar zerinde du-
rabilen, Allah karsnda "kutsal emaneti", yani bilinli olabilme-
yi stlenmi, birey olabilen kadn savundum, tarttm ve iledim.
Bir kitabnz iin bartl kzlar arasnda bir anket yapm,

ama umduunuz kadar yant alamamtnz.
O kitab daha sonraki yllarda hazrladm. 1987'de bartl -

rencilerin toplumsal kkeni zerine, anketlere dayanan bir incele-
me yapmaya baladm. Amacm, baz sosyologlarn bartl -
renciyi bir kentleme problemi gibi gstermesine kar, slamcl-
n bir kentleme ve uyum problemi olmaktan te, varolusal, hi-
dayetle ilgili bir anlam olduunu ortaya koyacak veriler hazrla-
makt. Sanyorum, bartl rencilerin kendilerini yazyla ifa-
de etmelerindeki cesaretsizliklerinden dolay az cevap gelmiti,
ama yine de bir fikir edinmeye yetecek kadar katlm vard. O d-
nemde daha ok sessiz, anonim bir kimlik hkimdi, tek tek kendi-
ni ifade etmek insanlara yanl ve hatal olma tehlikesini ierdii
iin de zor geliyordu.
Birikim'deki yaznzda slami hareketi kadnlarn srtladn, en

ar bedeli onlarn dediini sylyorsunuz. Ama dnp bakld-
150 DREN VE TAAT
nda yazan, ne kan kadn says ok fazla deil. Barts ha-

reketinden ok sayda yeni aydnn kacan tahmin ediyor-
dum, olmad. Yoksa ktlar da biz mi gremiyoruz? Yllar nce
yazanlarn dnda birka yeni isim var. Hatta yllar nce yazan-
larn bazlar da geri ekilmi durumda.
Evet yle bir sessizlik var. Kendini ifade ihtiyac var ve yaznn
bunun iin bir ara olarak kullanlmasnda, dediiniz gibi bir s-
nrllk sz konusu. Ancak bu snrllk Trkiye'de sadece slami
kesime has deil. Biliyorsunuz, sosyal demokrat partiler her za-
man kotalar koyarak kadnlarn siyasetteki orann ykseltmeye
alrlar. Mecliste kadn milletvekili says yzde ka acaba? Tr-
kiye'nin genel grn byle. Ayrca slami kesimde kadnlarn
geleneksel olarak kendilerini ifade etmeleri, yaz yoluyla kamusal
alana katlmalar nnde iki tr engel var. Birincisi, edebi kamu
byle bir eye hazr deil, dier taraftan "acaba yazyla nereye ka-
dar kendimizi retebiliriz, nereye kadar kendimizi ifade edebili-
riz," sorular, tereddtlere yol ayor. ok byk bir fedakrlk
sz konusu ve maddi-manevi karlklar yok. kinci engel ise s-
lam' daha iyi yaama, ameli (praksis) olarak daha iyi bir msl-
man olma kaygsyla ilgili. Hayat daha iyi, yani daha sorumlu bir
mslman olarak yaama kaygsnda eyleme dnk etkinlikler
yceltilirken, zellikle son yirmi ylda arlkl olarak izlenebile-
cei gibi bir eylem olarak grlmeyebilen yaz ve sanatsal etkin-
likler ikinci plana drlmektedir. Oysa estetik hayatn doru bir
ekilde anlalmas ve yaanmas bir yetkinlii, olgunlamay tem-
sil eder. Rad suresinin 17. ayet-i kerimesinde getii gibi: Kpk
dalr gider, halka fayda verecek eyse yerinde kalr.
Bu olumsuzluklara ramen yine de kitaplar yazlmad deil;
ok yazld da, baslmyor veya yeteri kadar duyulmuyor. Hatta
1990'larda slami kesimde kadn yazarlarn hikye gibi trlerde
eserler vermeleri dikkat ekiciydi bence. Hkim medya bu kadn
yazarlara ok fazla yer vermiyor, edebiyat konusunda zaten tek
yanl bir sunum var. slami kesim dier kesimlerde olup bitenleri
yakndan takip ediyor, ama sylemsel olarak hkim durumdaki

edebiyat evreleri slami kesimde yaymlanan eserlere ilgisiz.
Grmeyince, szn etmeyince, yokmu, yok olabilirmi gibi bir
tutum taknlyor sanki.
slami kesimde de bartl yazarlarn eserlerine kar farkl
bir sessizlik var geri. Medyada sanki bart sorununun neredey-
se yirmi yldr gndemin birinci maddesi olmasnn yaratt bir
yorgunluk var. "Yine mi barts" denilmesin diye belki de ba-
rtl yazar grlmyor veya gzard ediliyor. Ayrca, "bart-
l yazar" yazsa yazsa bartsn yazar, diye dnenler de var-
dr, bartsn yazmak bir kusur olmayaca halde. Belki bar-
tl yazarn bartsn yazsa bile aslnda kafa kartrc eyler
yazmasndan duyulan ikiyanl bir rahatszlktan da sz edilebilir.
Tutucular her zaman kadn yazar ev ve mutfak keleriyle snr-
landrmak istemilerdir. Jakoben "laikler" ise bartl kadnn,
kendi tariflerini yalanlayan ve denetimlerini aan zihinsel faali-
yetlerinden tedirginlik duyuyor gibiler. Tabii bartsne kilitlen-
me herkesi rahatsz ediyor, ama bu kilitlenmede kimse mesuliyet
stlenmiyor. Yasaklar olmasayd, herkes her eyi daha net olarak
grecekti. Yasaklar yznden barts gereinden ok byk bir
yer tuttu ve de kadnlar asndan ok engelleyici oldu. Grdkle-
ri eitime ramen, modaya, hkim Amerikan kltrnn beden
imgelerinin bunca yaygnlna ramen tesettr seme gcne
sahip olmu kadnlar, yasaklardan reticilikleri, sanatsal almla-
r, genel olarak kamusal alanda varolular, dolaysyla da zel
alandaki durularn netletirme, hatta kendi zel alanlarn yeni-
den yaplandrma kapasitesi bakmndan zarar grdler. Fakat as-
lnda btn kadnlar, dolaysyla btn toplum paylayor bu zara-
r. Bir g gsterisi yrtlyor sanki. Kendisini aalayan Bat-
lya yapamadn kendi zayfna yapyor. Ecevit, Merve Kavak-
'y Meclis'te grdnde, sosyal demokrat milletvekillerine "u
kadna haddini bildirin!" demiti. Neler var bu cmlede? Horgr,
aalama, pederahi dilin ve devletiliin buyurganl var ama
demokrasi, hmanizm, iir yok.
152 DREN VE TAAT
slamiyat dergisinde ran kadnlar zerine yazdnz yazda da

"siyah (araf) yorgunluu"ndan sz ediyorsunuz...
Bu da barts yasann teki yz. Trkiye'de hl barts-

nn yasaklanmasyla ada uygarla dahil olunacan d-
nenler var. ran'da ise barts mecburiyetiyle daha dindar bir
toplum oluturulacan dnenler var. Bir yanlgnn iki yz
bunlar. Klk kyafet yasaklaryla, klk-kyafetteki gdlemelerle
ne daha dindar, ne de daha laik bir toplum oluturulabilir. ki lke-
de de bu imknszl dile getiren kesimler var ve bunlar hep sus-
turuluyor. Szn ettiiniz yazda "siyah" tabii ki semboln ifade-
si. Siyah yorgunluu, sloganlarla hayat arasnda alan boluu
doldurmaya ynelik bir abann sonularna gndermede bulunu-
yor. Semboln ar kullanmnn bir yozlamaya veya kaytszla-
maya kap amas her zaman mmkn. ran devriminin balarnda
emperyalizme ve Bat modasna kartln simgesi olarak ne -
kan araf, sonraki yllarda o kadar vurguland ki, hl kadnn ka-
musal alandaki faaliyetlerini grnr klan bir forma veya milli
bir giyim olarak ileri srlebilirse de, bir yorgunluktan sz edile-
bilir pekl. Tabii ran'da kadnlar ille de araf giymeye mecbur
tutulmuyor ama devlet dairelerinde alan bir kadn ykselmek
istiyorsa, resmi azlarda "en ideal tesettr tarz" diye nitelendiril-
dii iin, araf giymeden edemez.
"Bac, kamusal alanda misafirdi," diyorsunuz. Burada ev sahibi

olarak hem kamusal alann "teki" sahiplerini, hem de slami
kesimin erkeklerini gryorsunuz galiba...
slami hareketin, "nemli olan inandn yaamaktr, yaanma-

yan bilgi gereksiz bir yktr," diye dnen, halka hizmeti Hakka
hizmet olarak gren ve zamannda "bac" diye arlan kadn tipi-
ni ele aldm o yazda. Bac, gncel kamusal-zel tartmalarna
yabanc bir profile sahip. Ne var ki iinden kopup geldii hayat,
istemese de anlamad bu tartmalar anlamaya, dilini bilmedii
bu tartmalarn iine katlmaya zorluyor onu. Aksama da burada

balyor. Kamusal alanda maskeler dyor, roller tersyz oluyor.
Modern toplumlarda kamusal alan-zel alan ayrm fazlasyla
mulak. Zaten her ey o kadar stten, dayatmac bir ekilde olu-
turuluyor ki kamusal alan oklu karlamalar alan olamyor. l-
kemizde kamusal alan, resmi ideolojinin istedii tipte vatandala-
ra ak. Simge kullanm sadece bir kesim iin, kusur. Dolaysyla
bu kamusal alanda barts bir damga, bir iaret. Erkekler bura-
da daha rahat yer alabildikleri iin bir bakma kadnlarn vesayet
ve vekaletini de stlenebiliyorlar. Bu da erkekleri daha glendi-
rirken kadnlar daha fazla zayflatan bir muamele.
"Ev artk eski ev deil," diyorsunuz...
yle diyorum, nk, internet teknolojisiyle birlikte belki bunu

deitirici bir dalga kendisini hissettirmeye balasa bile, evler
gemi yzyllarda olmad kadar ksr, kuru ve dar meknlar ha-
line geldi. zel alan ile kamusal alandaki deiim sanayi devri-
miyle balad. Eskiden zel alan retici bir aland. Kadnn zel
alandaki varl onun retkenliini destekleyen bir anlama sahip-
ti. Sonra kadn evden kt, fabrikalarda almaya balad. Ev k-
lp retim alan olmaktan kt ve dinlenme alanna dnt.
Evler eski evler deil kesinlikle, ama kadnlarn, zellikle de ms-
lman kadnlarn zel alanla ifadelendirilmesi, onlarn o ksr, ka-
pal alana kapatlmas anlamna geliyor. Bu aslnda herkesi ilgi-
lendiren genel bir problem.
1990 sonrasnda slamc erkekler daha kolay uyum salayabili-

yorlar, ama kadnlarn bu ans yok.
Erkeklerin kamusal alan tecrbesinde bir srekliliin kolaylklar

var tabii... Gerektiinde evi iin iinden ayrlan, fedakrlk gste-
ren kadnd. Grnrlnn yol at problemler son yllarda bu
fedakrl daha ilevsel hale getirdi. Kamusal alanda elbette
154 DREN VE TAAT
inancn yaama konusunda erkekler de birtakm zorluklarla kar-

layorlar ama ne olursa olsun bu srekliliin getirdii tecrbe
nedeniyle daha dayankllar ve kamusal alana daha ainalar.
Herkes iin geerli olan, ama erkeklerin kolaylkla terk edebildi-

i, kadnlarn daha srarc olduu priten bir yaamdan sz edi-
yorsunuz. Bir yerden sonra, gnmz koullarnda bu tr bir ya-
am srmenin de zor olduunu belirtiyorsunuz...
Sz konusu olan priten bir hayatn zorluu deil de muhayyel,

insan tabiatn zorlayan bir din anlay... Bu din anlaynn gen-
liin saf duyumlarnda kazand anlam tabii ki ok yce. Fakat
hayatla yzleme cesaretini gsterdiiniz zaman, yanlglarnzla
da yzlemeniz gerekiyor. Bu, kiisine gre, olgunlatrc bir tec-
rbe olabilir. nemli olan direnmeden deimek veya deime-
den direnmek deil, deierek direnmektir.
Hz. Meryem, Hz. Fatma, Rabia Hazretleri gibi ahsiyetleri ka-

dnlar iin model olarak gsteriyorsunuz. Byle bir modelletir-
me erkekler iin ayn younlukta yaplmyor...
Kadnlar modellere sadakat konusunda daha duyarl grlebilir-

ler. Ancak, modelletirme erkekler iin de var, hatta onlar iin faz-
lasyla var. Biliyorsunuz ki peygamberler erkektir. Hz. Muham-
med, Ali, mer, Ebu Zer gibi modeller gelenekte, gndelik hayat-
ta, cesaretin, bilgeliin, kahramanln, adaletin, takvann, zh-
dn sembol olarak her zaman anlrlar.
Balangtaki priten deerlerden, zellikle erkeklerin byk

bir hzla uzaklat bir ortamda hl baz kadnlarn Hz. Mer-
yem gibi masum, Hz. Fatma gibi alakgnll, Rabia gibi ta-
hammll olmaya almas hakszlk deil mi?
Kadnlar dnyas bilinlenme ve gelimede de, yozlama ve geri-

lemede de erkekler dnyasn izliyor bence. Erkekler bilinleni-
yor, sonra bu kadnlara aktarlyor. Kadnlar erkeklerin dolay-
mndan aktifleiyor. Bu bir Kurani ngr deil phesiz ama sos-
yolojik, tarihsel bir gereklik, dolaysyla dikkate alnmas gere-
ken bir ey: Kadn dncesi erkek dncesini izliyor. Erkekler
dnyasnda bir yozlama varsa, bu kadnlar dnyasna da yans-
yor. Bu adan bakacak olursak, haksz ve yanl olan, deerlere
sadakat deil, yozlamaya yatknlatran zaaflara kaplarn kolay-
ca almas olmaldr. Beni rahatsz eden sadakat deil, hayranlk-
larn krlganl, ballklarn soyutluu, yani "durumu" yeteri
kadar ciddiye almama ve gerektiince alglamaya aba gsterme-
me. Ayrca modellerle ilgili bir anlay hatas da var. Bu modelle-
ri ilkeleri ve duyarllklar asndan anlamak yerine, ekilde y-
celterek kutsallatrmak...
Unvanlardan, evliliklerden vazgeen kadnlardan sz ediyorsu-

nuz. Bunu yapan erkekler var m?
Ayn younlukta olmasa bile vardr. Toplumda kadn ile erkee bi-
ilen rolle alakal bir oluum bu. Erkekler seebilir, deitirebilir,
hata yapsa bile affedilebilir, hayatn yeni batan kurabilir... Boa-
nan erkek yeniden evlenip ikinci bir hayata balar, ama kadn bu-
nu yapamaz, ocuklarn brakmaz nk. Kadnn doru karar
verebilmesi, seici olmas ok daha zel bir aba gerektiriyor. te
bu yzden kadn her zaman sk skya kendi ayaklar zerinde du-
rabilecei ekilde kendini donatmal, diye tekrarlyorum. Hibir
zaman varln baka birine endeksleyerek varolabileceini d-
nmemeli. Bu, ataerkil toplumlardan modern toplumlara geile
de alakal bir olgu. Geleneksel toplumlarda hiyerarik ilikiler
vardr, yani insan teki kurulu bir yapnn iinde bir hcre gibi yer
alarak varln tamamlar. Ama artk birey olarak varolarak ie
balamak gerekiyor. Birey, yani dnen, akleden, seen, balan-
may bilen, mesuliyet sahibi, mdrik insan.
156 DREN VE TAAT
Yaanm yirmi yl deerlendirirken nasl bir ruh haline sahipsi-

niz?
slamileme srecini yeni bir dnya, vicdanl ve adil bir dnya z-

lemiyle yaadk. lerlemenin ve gelimenin, adaln ve mede-
niliin grntlere, kendini inkra ve aalamaya, yerli olan her
eyden tiksinti duymaya baland bir paradigmaya duyduu-
muz tepkiyle, kimlik tanmlamas ihtiyacyla, slamiyet'i ren-
meye ve yaamaya altk. Tecrbemiz bir ok halinin bylen-
meleri ve iddialar kadar sarsntlarn, arplmalarn, savrulmala-
rn da kapsyor. Mslman olarak yaamak istiyorduk, slam'a
balydk; kendimizi bir tarihsel sreklilik iinde hissetsek bile,
Trkiye corafyasna has "Harf Devrimi" gibi nedenlerle bilgisiz
hissediyorduk. Dini bilgimizin ve perspektifimizin yetersizlii
yznden belki, tepkisel bir ruh haliyle, btn felsefi ve sosyal
idelojileri, renme ve anlama gerei duymadan reddediyorduk.
Freud'u, Marx', Darwin'i, feminizmi... Derinlerden gelen bir a-
lkla fkh klliyatna, tercme kitaplara daldk. nmze gelen
bilgileri Allah rzas iin, daha takval bir yaant adna hayatm-
za yerletirmeye altk. Bu anlamda yzyllarn mslmanlna
has eitli elikileri de olan tecrbeyi kendi yaantmza sdr-
maya kalkm olduk. Gemi yzyllara ait yaantlar, kabulleri
biz modern eitim alm, farkl bir zaman diliminde ve farkl me-
knlarda yaayan mslmanlar olarak zmseyebileceimizi san-
dk, bunun iin abaladk, bu nedenle bazan yanllklar yaptk.
Bunun olabilir ve olamaz ynleri vard, bunlar kavradk.
Feminizme imdi nasl bakyorsunuz?
Feminizmi insanlk tarihine olumlu bir katk olarak gryorum.

Ne de olsa feminizm bir ideoloji, bir dnya gr deil. nsanlk
tarihi bugn baktmz noktada eril bir karakter tayor, bu dile ve
dini alglamalara, yorumlara da yansm. slami olsun, hristiyani
olsun btn geleneklerde eril karakter bir ekilde kendini gsteri-
yor. Kadna bak asnda bazan kadnn da kendisine bak a-

snda ve kendini ortaya koyma anlaynda insanlk deerini bil-
lurlatracak birtakm deiikliklerin olmas gerektii ak ve fe-
minizm bunu gsterdi. Bu nedenle, kadn-erkek ilikilerinin daha
olumlu bir noktaya gelmesi bakmndan feminizm insanlk tarihi-
ne belli bir seviyeye kadar olumlu bir katk. zselci feminizm gi-
bi ayrmalar ayrca dikkate deer.
Bat'da, farkl eilimlerdeki kadnlar, ortak hak ve talepler iin

birleebiliyorlar, Trkiye'de btn kadnlarn birlikte baz dava-
larn peine dme ihtimali var m?
Trkiye toplumu genellikle tepkisiz bir toplum ve tepkiler de ko-

laylkla birbirinden yaltlabildii iin tezlikle zayf drlyor.
Sivil kurumlar ve etkinliklerin zayfl, mevcut olanlarn da dev-
letten, resmi ideolojiden tam anlamyla bamsz olamamas ne-
deniyle, toplumun kendini ifade edebilmesinin yollar son derece
snrl. Hak, adalet, hakszlk gibi konularda kkl, sahici ve tutar-
l ller ileri srlemedii iin insanlar biraraya gelemiyor. Her-
kes kendi urad hakszl, hukuksuzluu gryor. Hakszl
sadece bizim bamza geldii zaman fark ediyoruz. Ama artk bu
gr darl da tartmaya ald.
Peki Trkiye'de slamclk iin esas damar nerede? Bunca yaa-

nan eyden sonra sizi en ok ne heyecanlandryor? Parti mi, en-
telektel faaliyetler mi?
slamcl tarihin, corafyann, iklimin ve tabii dini iine alan,

dinden kaynaklanan kltrn harmanlad bir z, bu zn klcal
damarlar besliyor, diye dnyorum. Varolusal sorular ya da
ok duygusal tepkiler bu zden bamsz olamaz. Bu z gndelik
hayatta, kltrle, dille, trklerle arklarla, Yunus'la, Pir Sultan'
la, hatta Malkoolu filmleriyle, fedakrl ve hakikat arayn
ycelten zdeyilerle bizi sarmalayarak daha adil ve vicdanl bir
158 DREN VE TAAT
dnya ideali iin, "insanl ve dnyay kurtarma eylemi" iin ha-

rekete gemeye sevkediyor. Bireyden topluma, toplumdan bireye
gidip gelen bir hareketlenme de bu z etkiliyor, deitiriyor, ba-
zan da zedeliyor elbette... Size bir ey syleyeceim: lkcyken
slamc harekete ynelen baz erkeklerle yaptm konumalarda,
Malkoolu veya Cneyt Arkn filmlerinin, mehter marlarnn
duyarllklar ve idealleri nasl ekillendirdiinin farkna vardm.
Bu lke bir iir msrasyla, arkyla trkyle, bir ayetle hayatn
deitirebilen insanlarla dolu.
Bugn sizi umutlandran esas ey nedir?
Birok ey var, zaman zaman da ortaya kyor ve ite diyorsunuz,

ite, insan henz yayor. Adalet zlemi, halk hareketleri, haksz-
la urayann verdii mcadele, gzel bir iir, resim, hikye...
Olumlu gelimeleri gzard etmemeliyiz. 1970'lerde kar taraf
dinlemek asla mmkn deildi; bugn, ne olursa olsun kimsenin
bir bakasn yanl yerde grdn dnse bile zorla ve bas-
kyla deitirebilme hakk kabul edilemez. "teki" konusu ve
"tekinin haklar" irdeleniyor. Konuyu zelletirirsek, 1960-70'
lere kadar hkim olan mslman kadna bak da, yaptrmlara,
karikatrletirme gayretlerine ramen deiti. slamclar topluma
bu anlamda bir eyler verdiler. Trkiye'deki entelektel tartma-
lardan da bir eyler aldlar. Bir diyalog imknnn bulunmas umut
verici. imdi eitli kesimler, mslmanlar, solcular, liberaller
Trkiye'deki gelir dalmndaki adaletsizlikten ikyeti. Eski-
den sanki bir taraf daha maddeciyken, dierleri daha maneviyat-
yd. slam da 1970'lerde, ok idealist, bu dnyayla ilgili olma-
yan bir din gibiydi... slamclar, slam'n ayn zamanda bir dnya
dini olduunu anlatmak isterken, dinin kk grdkleri ve anla-
maya yanamadklar geleneksel anlamlarna da aldlar.
Siz bardan dolu tarafn gryorsunuz. Bazlar da tm farkl

kesimleri birletirenin tketim olduunu sylyor.
Bu anlamda tketim birletirmez, ayrr, kkrtr, yaralar. Bir t-

ketim modas dalgas olduu doru ve bu sadece Trkiye iin ge-
erli deil. Pratik, bireye dayal, terifatsz Amerikan tketim tar-
z modernlemekte olan geleneksel toplumlarda ilgi gryor. Her
ey deiirken, mslmanlar nasl bir ktle halinde olduklar gibi
kalabilirler ki... Mesela ran'da da McDonald's tarz fast food me-
knlarna genler de orta yallar da ilgi gsteriyor. Yeni, farkl ve
modern hayatn artlarn kolaylatran yaplar ilgi gryor. Bu il-
giyi bir dereceye kadar sapma saymyorum. Biimler, zevkler de-
iebilir ama taklit kaps her zaman yozlamaya aktr, taklit her
zaman arl retir. Dier yandan, tketimin birletiriciliine de
inanmyorum. Tketim ideolojisini paylaan kesim Trkiye'de za-
ten ancak yzde 20-30'lara varabilen bir kesim. Geriye kalan "te-
ki Trkiye" diye isimlendirilmeye balanan nfusu bir araya geti-
ren bir tketim bolluu yok. Tersine tketim kltr bu nfusta
ayrmalara yol ayor. Yoksulluk snflar belirginletiriyor; ide-
olojik ayrmalara ve eitlenmelere sebep oluyor. Bu arada s-
lam'n sa ve sol yorumlar gndeme geliyor. Kltrel retimde
bulunamayan bir toplum zaten her zaman tketici bir toplumdur.
Sel gider, kum kalr misali... Varolardan ykselen slamclk dal-
gas hidayetin ve imann snavndan geiyor. Tabii genler dnya-
y kurtarmay amalayan ideolojilere eskisi gibi bakmyorlar.
Ama bu arada ideolojilerle ilgili saplantlar da ayklanm oluyor.
ok nemli bir hesaplama yazs yazdnz ve bu Birikim'de k-

t. Neden?
Birikim iyi bir platform oluturuyor, nemli dosyalar hazrlyor.

oktandr, allm sa ve sol paradigmalarla dnmekte ve ko-
numakta zorlanyoruz. Hz. Muhammed (S.A.V.) byk bir dev-
rimciydi ama bizim lkemizde sa kesimde devrimcilik kfrle
bir tutulagelmitir. Geenlerde Moral FM'de bir konuma yaptm.
Orada beni sa kesimin yazar olarak tanttklarnda, bunu tart-
maya atm. Bu anlamda sac olmadm, slami sol bir sylemi
160 DREN VE TAAT
benimsediimi syledim. Bunu Trkiye'de herkes sylyor. lke-

mizde solun sa, san da sol tarafndan temsil edilegeldii ileri
srlyor. Sa ve sol kavramlar gemite olduu gibi iki bloku
tamakta zorlanyor. Tm dnyada klasik sa ve solun deitii
tartmalar da yaygnlat.
Eskiden slami dergiler vard ve siz oralarda yazardnz...
Yine yazyorum. Bizde uzun mrl dergi pek yok. Yllardr yay-
nn srdrmeyi baaran Dergah dergisi var mesela, orada hikye-
lerim, yazlarm yaymlanyor zaten.
rtl kadnlarn mcadelelerini bakalar stlenmi gibi gr-

nyor. Nazl Ilcak, Oya Akgnen gibi. Siz bundan pek holan-
myora benziyorsunuz.
Bu balamdaki eletirilerim benim Nazl Ilcak veya Oya Akg-

nen'e kar olduum anlamna gelmiyor, tersine Ilcak'n eski iz-
gisini terk ederek, daha zgrlk bir izgiye geldiini, dolay-
syla bir gelime kaydettiini dnyorum. Oya Hanma da ayn
ekilde hizmet anlay, toplumsal duyarllk gibi konularda sayg
duyuyorum. Onlara sayg duymam ayr, FP'nin kendi iindeki ya-
planma ve demokrasi zaaflarn eletirmem ayr. Bartl ka-
dnlar FP iinde hak ettikleri yeri alamyorlar. Aslnda yalnz FP
deil, Trkiye'deki btn partiler yapsal olarak demokratik deil-
ler. Lider kltyle, soyktkleriyle, saltanatlar, saray ilikilerini
hatrlatan iliki biimleriyle kyorlar karmza. Kadnlar siyasal
platformda vitrin mankeni kadar yer tutuyorlar. Dier yandan, FP
bir partidir, Trkiye'nin geneline hitap etme iddiasndadr madem,
bu partide rtsz kadnlarn bulunmas doal karlanmal. Tr-
kiye'de ve benzeri lkelerde kendini mslman saymakla birlikte
ban rtmeyen kadn says ok fazla. Ba zorla amak gibi zor-
la rttrmek de kadnn kiiliini ve tekamln zedeleyecek bir
dayatma olur.
Siz Merve Kavak olayna da eletirel bakyorsunuz.
Kavak'y atanm biri gibi grerek eletirmem sz konusu ola-

maz. Dardan ve yukardan aday "atanmas", tabii rahatszlk ve-
rici ama bildiim kadaryla Kavak partiye emei gemi biri.
Geri parti iin yllarn vermi, gece-gndz abalam kadnlarn
parti iinde hak ettikleri yeri almamalar FP iin genel bir problem.
Kavak o kadnlara pek benzemiyor galiba.
Benzemesi de gerekmiyor. Merve Kavak slami kesimde bir ya-

n, bir olabilirlii temsil ediyor, o kadar da aykr dmyor. FP bir
yandan bartl aday gstermedii iin eletiriliyordu, dier ta-
raftan buna hazr bir aday olmadn dnyor olmalydlar.
Merve Kavak gibi, o ok tepki duyulan slamc kadn tipini ya-
lanlayacak zelliklerle donanm birinin grd tepkinin yann-
da, FP'nin tabanndan gelme birisinin Meclis'e gitmesi durumunda
nasl bir tepkiyle karlaaca ve bu tepkiler karsnda dayanp
dayanamayaca sorular geldi gndeme. Geri, bilemiyoruz, bel-
ki de ok iyi dayanrd.
Btn bu yaananlardan, denen bedellerden sonra akn mm-

kn olduu sylenebilir mi?
Ak her zaman mmkn ve zaten bilindii gibi, ak "her eye ra-

men" geliir, engellerden yasaklardan beslenir.
nsanlar sanki hayflanyorlar...
Bu genlik yllarn ideolojik ekimelerle geirmi bir kuan

tabii sorgulamas bir bakma. Ertelenmi genlikler, ertelenmi,
bastrlm aklar... Baka bir adan, tartlan ak deil de sanki
orta ya sendromuyla "boa m geti" diye sorulan yllar ki bu ge-
nel bir soru. Ak, tanmas ok kolaym gibi, genellikle bir baha-
162 DREN VE TAAT
ne olarak kullanlr; bazan bir klf, rt, maske olarak da... Dava
ve ak ikilemi, u en eski, en ok oynanan trajedi yani...
nsanlar grup psikolojisi iinde aktan korkuyorlard, deil mi?
Ak mutlaka yaanyordu ama telaffuz edilmiyordu veya baka

isimlerle rtbas ediliyordu. Dava ak her eyden nemliydi n-
k ve dava ak ilahi akla ayn eydi. Birikim'deki yazmda bu
psikolojiye deinmitim. 1970-80'lerde yalnzca ilahi akn mm-
kn olduu konuulurdu. Fakat byle konumalar, akn olmad-
, yaanmad anlamna gelmiyordu. nsanlar ak yaadlar,
geri bundan dolay utandlar, sululuk duydular, ac ektiler ve
duygularn baka ekillerde akladlar. Bu biraz baka srelerle
de ilgili. Akn popler kltrle balantl dillendirilmesi de sla-
mi kesim iin olduu kadar tm toplum iin de yeni bir ey. Ak
popler kltrde farkl bir mit. Yaanmas, bulunmas, korunmas,
srdrlmesi zor ama insanlarn ondan sz etmeye, ona her an sa-
hip olabilirmi ve sahipmi gibi yaamaya ihtiyalar var.
Erkekler rtsz kadnlara ak olabilirken, rtl kadnlarn

slamc olmayan erkeklere ak olmas pek mmkn olamyor
galiba.
Doru. Kadnlarn korunma gdleri ve imknlar bu konularda

denetimli ve direnli olmalarn salyor. Ama bu olmayacak bir
ey de deil.
Emine enlikolu'nun bir romannda evli bir kadn ryasnda bir

baka evli erkee ak olduunu gryor. Byle eyler eskiden...
Olmazd evet. Ya da anlatlamazd. Bu roman sanatnn anlalma-

syla, alglanmasyla ve gelimesiyle ilgili bir gelime. Bu ayn
zamanda, kadnn anlatc konumda olmasyla meydana gelen bir
tamamlama. Edebiyat bize yanllar da doru bir lisanla anlata-
bilme imkn sunuyor. nsani olan her ey bayala kamadan

yazl bir ekilde ifade edilebilir.
Uzun sredir kol krlr yen iinde mantyla ie atlan eyler ya-
va yava dillendirilmeye balad sanki.
Hikye, roman bizim iin henz yeni anlat trleri. Kadnn yaz-
mas da ok yaygn deil. zellikle daha dindar kesimler iin bu
ok yeni bir ey. Mslman kadn yazarlar mahremiyet deerine
nem vererek anlatlarn oluturuyorlar. Bu nedenle kamusal
alanda olduu gibi edebiyatta da mahremiyetin yeniden tanmlan-
masnda belirleyici bir rolleri var.
Barts deneyimi hakknda da ok fazla tanklk yok.
Trkiye'de slamclk anlamnda da ok ciddi eserler verilebilmi

deil ki... Kadn yazarlar asndan baklacak olursa, bu yetersiz-
lik dilini bulamamakla, cesaret edememekle alakal olabilir. Do-
rudan kendini anlatmak herhangi bir anlatc iin nceden birok
ciddi soruya cevaplar bulabilmi olmay gerektiriyor. Bu yetersiz-
lik ayrca slamc kadnn zne olarak hayat yaama sorumluluu
anlay asndan da anlalabilmeli. Yani, nemli olan anlatmak
deil yaamaktr, bilmek deil eylemektir eklindeki bir yakla-
mla, bir bakma hayatla araya mesafe koyan, bireysel bir duruu
da gerektiren yaz'dan uzak durulabiliyor. Ayrca dorudan ken-
dinden sz etmek, kendini cemaatten veya kitleden koparmas
mmkn bir seslenme de doru bulunmayabiliyor.
Birikim'deki yazy niye kaleme aldnz?
"Bacdan Bayana" balkl o yazm birka yllk bir almann r-

n. Bir adan bartllerin son yirmi otuz ylda yaadklarn, ka-
musal alanda slamc erkeklerle ilikilerindeki deime balamn-
da anlama denemesi... Balarn amaynca yasaklar yznden ok
164 DREN VE TAAT
byk basklara maruz kalyorlar, dier taraftan balarn ama-

mak iin evlerine kapanmalar gerekiyor. Grnrlkleri nedeniy-
le eitli sulamalar ve basklarla fiili olarak nce onlar yzleiyor.
Birok alanda barts bir tka gibi, kadnlarn ileri hamleler
yapmasn engelliyor. Bunun yannda sorunun zmszl ve
hayatn kat ileyii karsnda bartsnn deersizletirilmesi
sz konusu. Jakoben laikler neyse de slami kesimin erkekleri ve
bu sorunu yaamayan kadnlar da bartsn ksmen bir yk ola-
rak alglamaya baladlar. Barts gndemden dsn, gazete-
lerde bu konularda yaz yazlmasn, hep barts barts deni-
lip durulmasn, mslman kadn denilince barts sorunu anla-
lmasn deniliyor ama barts pratik bir sorun olduu halde bir
zmszle itildiine gre, bu mmkn de olmuyor.
rtleri nedeniyle okuyamayan, alamayan kadnlar kendile-

rini sosyal faaliyetlere adadlar.
nsanlar mutlu eden, gelitiren, paylamaya sevkeden ey, ret-

mektir. retemeyip bir yere skp kalrsanz bu kiilik olarak ku-
rumanza, ksrlamanza, cazibe yitimine yol aar. Birikim'deki
yazmda bunu anlatmtm. slamc kadnlar yapsal olarak, duyu
olarak Allah rzas dnda bir karlk beklemeden, sosyal faali-
yetlere adanmaya, iliki retimine yatknlar. Fakat meslek edin-
meleri de gerekiyor. Bir yatan sonra meslek edinememi olmann
getirdii problemlerle kar karya gelecekler.
slami kesimlerde snfsal ayrmalar da yaanyor. rnein zen-

ginler kzlarn yurtdna okumaya gnderirken yoksul kzlar ya
istemeyerek balarn ayor ya da okullarn terk ediyor.
Bu her zaman byleydi, yani snf farkllklar bir ekilde vard

ama kitleselletike snf farklar daha bir belirginleiyor. Be yl-
dzl otellerde tatil yapanlar da ucuz ekmek kuyruuna girenler de
kimliklerini mslman olarak ifade edebilirler. Zengin olmak su
deil, kara para ve israf su, yani haram. Bugn bulunduum nok-
tada bir mslmann imannn ancak maddi ve konumsal snavlar-
da gsterdii baarya bal olduunu dnyorum. nandn
gibi yaamazsan, yaadn gibi inanmaya balarsn. Esas olarak
takva sahibi mslmanlarn gsterii tketimden kanmalar
beklenir. slam'n bu balamdaki ilkeleri ok ak ve belirleyici
olduu iin, mslmanlarn sosyal adaletten, adil bir dzenden,
medine-i fazla arayndan yana izgileri de btn snfsal olu-
umlar arasnda belirleyici olmaya devam edecektir.
Diyanet leri Bakanl'nn Fetva Komisyonu'na ilk kez bir ka-

dn ye atanacann aklanmas geni yank buldu. Benzer ekli-
de Diyanet'in, "slam'n yeniden yorumlanmas" nda tefsir, f-
kh ve hadis alannda yapmay planlad "ayklama faaliyetleri"
kapsamna kadn aleyhtar hususlar da koyacak olmas1 byk l-
de olumlu karland. Nihayet Diyanet Vakf tarafndan yaym-
lanan bir kitapta, Kuran'a dayanlarak, baz artlarda kadna dayak
atlabileceinin belirtilmi olmas byk tepkilere yol at...2
Grld gibi "slam ve kadn" konusu her durumda pop-
lerliini koruyor. Her yeni renim ylnda, slam ve kadn konu-
su, trban vesilesiyle gndemin n sralarna yerleiyor. nk o
kadar hkmet deiti, trban sorunu zlemedi, zlebilecee
de benzemiyor. Bu sorunu zme iddiasndaki partilerin iktidarla-
rnda rtl kzlar zerindeki bask daha da artt.
2000 yl sonu itibariyle statko yle: Devlet, kz rencilerin
gnl rzasyla balarn amalarn salayamyor. Ama taviz de
1. Diyanet'in Saraybosna'da dzenledii 4. Avrasya slam uras'nn sonu

bildirgesinde "Sevgi, bar ve hogr gibi ilkeleri her zaman n planda tutmu
yce dinimizin, iddet, ikence, ad grntler, kadn eve hapseden, sosyal
hayattan tecrit eden bir imajla Bat'da tannyor ve tantlyor olmas byk bir
hakszlktr. Bu imaj silmek bizim grevimizdir" szleri yer alyordu.
2. Kemal Gran, Mslmann El Kitab, Diyanet Vakf Yaynlar, 2000, Anka-
ra. Vakf gelen youn tepkiler zerine kitab piyasadan ekti.
166 DREN VE TAAT
vermedii iin kzlarn ezici bir ounluu, okullarna girerken

balarn ayor veya peruk takyorlar. Mali durumu elverili olan-
larn (Recep Tayyip Erdoan'n kz gibi) yurtdnda okumaya
gittikleri biliniyor. rtleriyle okuma uruna Avrupa'ya, hatta Ka-
nada, Yeni Zelanda, Malezya, Avustralya gibi lkelere gidenler ol-
duu syleniyor. Bu kzlarn bir blm baz "hayrseverlerin"
yardmyla okuyabilirken, ilerinden bazlarnn "siyasi iltica" yo-
lunu zorlayacaklar ileri srlyor.
Trban eylemine gelince: Bugnlerini ve geleceklerini riske
atma pahasna bir avu gen kz, umutsuzca direnilerini srdr-
yor. Bu durum birbirinden farkl birok oda memnun ediyor.
nk bu kzlar, en aresiz halleriyle bile "slamc tehdit/tehli-
ke"yi simgeliyorlar.
Yaygnlaan Yasak
lke iinde trbanl renci kabul eden bir avu vakf niversite-
sinden baka kurum kalmad. "slami" iddial zel renim ku-
rumlarn ou da, "kraldan ok kralclk" yapp hem renci, hem
retmen / renim grevlisi olarak bartllere kaplarn ala-
bildiine kapatm durumdalar.3
Yasak artk niversitelerle snrl deil, imam hatip liseleri ve
zel dersanelere kadar geniletildi. Artk yalnzca renciler ya-
sak maduru deil. rnein Ekim 2000'de ocuk yurtlar ve kre-
lerinde alanlarn rtnmesi yasakland. lk bakta nemsiz g-
rnen bu yasak slami kesimi ok derinden etkilemeye aday, n-
k baz cemaatlerin bu alana zel olarak el attklar, ayrca devlet-
te grev alamayan ok sayda niversite mezunu kadnn da ocuk
3. Baknz, Ahmet Mayal, "Yine 'ierden' barikatlar", ahitlik, s. 216. Maya-

l bu yazsnda sadece renim kurumlarnn deil, birok "slami" irketin de r-
tllerden pek de haz etmediini ileri sryor: "Bu irketlerde ayn ii bartl
hanmlar da rahatlkla, belki daha iyi bir ekilde yapabilecekken, bartsz ha-
nmlarn tercih edilmesi gereinin ne anlama geldiini izah etmek bir hayli g
grnyor."
eitimi sektrnde alt biliniyor.

Cumhurbakan Ahmet Necdet Sezer tarafndan imzalanma-
yan, memurlarn kolaylkla iten karlmasna imkn tanyan ka-
nun hkmnde kararnamenin bir ekilde TBMM'den yasa olarak
kmas durumunda madurlarn saysnn iyice artmas bekleni-
yor. nk memurlarn "irtica" ile ilikilerinin belirlenmesinde
trbann yegne olmasa da, nemli bir kstas olacan kestirmek
zor deil. Daha imdiden hangi kadn memurlarn devlet dairesi
dnda, hangi memur elerinin evlerinde rtndnn eteleleri
kartlm olabilir. Ve yine buna bal olarak, ilerinden olmak is-
temeyenlerin akllarna ilk nlem olarak rtlerini zel hayatla-
rnda da karmak (veya elerine kartmak) gelebilir.4
Bu kitapta Trkiye'de dindar kadnlarn son yirmi yldaki, benzeri

grlmemi toplumsallamas, siyasallamas ve bireysellemesi
olgusunu incelemeye ve tartmaya altm. Kitabn giriinde be-
lirttiim gibi btn bu sreci birinci elden tanklar ve tanklklarla
anlama ve anlatma kaygs gttm. Bu nedenle nem verdiim
be kiiyle uzun rportajlar yaptm ve belki de okuyucuyu bktr-
ma pahasna sk ve uzun alntlar yaptm.
Objektiflik iddiasnda deilim, istesem de olamayacam bili-
yorum. Daha kitaba verdiim ad, dindar kadnn son 20 yln na-
sl deerlendirdiimi gsteriyor. "Direni ve taat" balyla unu
sylemek istiyorum: slamc kadnlarn ilk ortaya k bir direni
potansiyelini iinde barndryordu, ama yenilerek yeniden itaata
yneldiler. Eer "taat ve Direni" deseydim ok farkl bir ey sy-
lemi, slamc kadnlarn galibiyetini ilan etmi olurdum.
slamc kadnlar yenildi, nk kendilerine zulmettiklerini id-
dia ettikleri "laik" iktidara, yani sisteme kar mcadele ederken,
4. Yllardr sren ordudaki "irticac personel" ayklamasnda, subay ve astsu-

bay elerinin rtl olup olmadna da bakld biliniyor. Nitekim, ordudan atl-
m Nakibendi kkenli bir binba bize yle demiti: "Dier cemaatlerden baz
arkadalar, namazlarn gizli klmaya, elerinin rtlerini karmaya baladlar.
Fakat sonunda bizimle beraber onlar da attlar."
168 DREN VE TAAT
yine kendilerini ezen slamc erkeklere ses karmadlar, hatta on-

lara, iktidarlarn daha da pekitirmelerinde yardmc oldular.5 Za-
ten iki iktidar arasnda skm olduklar iin baarl olma ansla-
r ok azd. Bir iktidar dierine tercih ettikleri iin bu azck ans
da teptiler. slamc kadnlar yenildi, nk slamclklarn kadn-
lklarnn nne geirdiler.
Haklarn yemeyelim, baka trl davranma imknlar da ok
yoktu. nk laik feminist evrelerle "kadnlk" temelinde bir
arada olmalarna kimse izin vermedi, bundan sonra verecee de
benzemiyor. Baksanza, slamc kadnlar zerine laik kadn ara-
trmaclar tarafndan yaplan almalar, 1990 sonlarndan itibaren
iyice azalm durumda. Bunun belirleyici nedeni, 28 ubat
1997'de balayan srele birlikte slami hareketin gerilemesi, ya-
ni gzden dmesi olmasn? Buna karlk, slamc kadnlar tara-
fndan kaleme alnan, dnyada, dinde ve slami hareketteki ko-
numlarn sorgulayan eserlerin saysndaki bariz art da yaadk-
lar yenilgi duygusuyla dorudan ilintili olsa gerek.
Gnmz slami hareketi, birok adan 1980 sonras sosyalist
hareketi andryor. Erken devrim hayallerinin suya dmesiyle be-
raber yaanan ok, doru bilinen birok eyin sorgulanmasna yol
ayor. Devleti ele geirmeye ynelik politikann yerini "sivil top-
lum" faaliyetleri, siyasi gruplarn veya cemaatlerin yerini kk
ve heterojen arkada gruplar veya birey, fedakrlk ve feragatn
yerini tketim alyor.
Kimi entelektel slamc kadnlar, yeni dnemde feminizmin
de "moda" olduunu ileri sryorlar. Ama bu iddia sahipleri bu
konuda ok rnek gsteremiyorlar. Zaten btn nemli deiim
ve dnmlere ramen "feminist" tanmn stlenmenin slami
kesimde hl ok zor olduunu da biliyorlar. Bu nedenle "kadn
bak as" gibi kavramlar kullananlar da bu "modann etkisinde
5. Bugn slamc erkeklerin ezici bir ounluu, barts sorunundaki ta-

vizsiz tavr nedeniyle egemen gleri eletirmeye devam ediyorlar, ama nasl?
"Yanl yapyorsunuz, byle yapmakla dindarlar kendinize gereksiz yere dman
ediyorsunuz" eklindeki bir uyaryla zetlenebilecek silik ve sinmi bir tavrla.
kalm" olmakla eletiriyorlar.

Kendileri de slami kesimdeki erkek tahakkmne kar sami-
mi bir ekilde mcadele veren bu slamc kadnlar, Trkiyeli femi-
nistlerin kayda deer bir blmnn, trban konusu bata olmak
zere birok konuda sistemle birlikte hareket etmesinden dolay
feminizme kar byle bir tutum taknyor olabilirler. Ama onlar,
daha ok, 1980 sonras yaanan feministlemeyi anlamayp kim-
bilir, belki de ok iyi anlayp onu kk gstermeye alan sos-
yalistleri andryorlar.
Nasl sosyalist hareketin barndan bamsz ya da zerk bir
kadn hareketinin kmas "Kurtulmak yok tek bana / ya hep be-
raber, ya hibirimiz" gibi k bir sloganla engellenmeye allm
ve mitinglerde bu slogan en ok, hatta belki de yalnz kadnlar at-
m, en ok kadnlar bu slogann cazibesi altnda kalmsa; "slam,
kadnlara feminizmden daha ok zgrlk verir" sloganna da ne-
dense erkeklerden ok dindar kadnlar itibar ediyor.
Kukusuz dindar kadn feminist olmak zorunda deil. Ama ka-
dn haklarn savunma, erkek egemenliine direnme iddiasnday-
sa, erkeklerin rettii yalan-yanl sulamalarla feminizme saldr-
mamak zorunda. Aksi takdirde, iki farkl iktidara kar mcadele-
sinde hkmen malup konumunu deitirebilmesi mmkn g-
rnmyor.
Kaynaka
AK-DER, "Ba"stne, Fotoraflarla Barts Yasann Yakn

Tarihi, stanbul, 1999.
A. Kurter, E. H. Toros, G. Ermez, G. Kirac, Y. Kavuncu, M. Glnaz,
N. ztrk, A. Can, Z. Trkn, N. Tun, "Kadnlara Ramen Ka-
dnlar in Tavrna Bir Eletiri", Sosyalist Feminist Kakts, Aralk
1988.
Ahmet Keke, Yamurdan Sonra, ehir Yaynlar, 1999, stanbul.
Ahmet Kskn, "Muall Glnaz'a Ak Mektup", Zaman, 29 Eyll
1987.
Ali Bula, "Feminist Bayanlarn Ksa Akl", Zaman, 17 Mart 1987.
Cihan Akta, "Bacdan Bayana", Birikim, Eyll 2000, say 137.
Son Byl Gnler, Nehir, stanbul, 1995.
Elif H. Toros, "Feminist Kime Derler?", Zaman, 15 Eyll 1987.
Emine enlikolu, slam'da Erkek, Mektup Yaynlar, 1988, stanbul.
Kadnlar Kadnlar da Eziyor, Mektup Yaynlar, 1997, stanbul.
Halime Toros, Tanmsz, Damla Neriyat, stanbul, 1990, ss. 93-96.
Hidayet efkatli Tuksal, Kadn Kart Sylemin slam Geleneinde-
ki zdm, Kitabiyat, Ankara, 2000
mza, zel ek, Aralk 1989-Ocak 1990.
slmiyt III, Kadn zel says, Nisan-Haziran 2000, say 2.
Mazlum-Der, Btn Ynleriyle Barts Sorunu, Geniletilmi 2.
Bask, stanbul, 1998.
Muall Glnaz, "Ali Bula'n Dndrdkleri", Zaman, 1 Eyll 1987.
Barts Madurlarndan Anlatlmam ykler, z Yaync-
lk, 1998.
Nazife iman, Kamusal Alanda Bartller, F. K. Barbarosolu ile
Sylei, z Yaynclk, stanbul, 2000
172 DREN VE TAAT
ZGR-DER, ahitlik, 28 ubat Srecinde Barts Direnii, s-

tanbul, 1999.
Ruen akr, Ayet ve Slogan: Trkiye'de slami Oluumlar, Metis,
1990.
Sedef ztrk, "Eletiriye Bir Yant", Sosyalist Feminist Kakts, Ara-
lk 1988.
Tb Tuncer, "Kimin Akl Ksa?", Zaman, 1 Eyll 1987.
Yldz Kavuncu, "slam'da Kadn ya da 'pekbcei'", Zaman, 29 Ey-
ll 1987.
Yldz Ramazanolu (der.), Osmanl'dan Cumhuriyete Kadnn Tari-
hi Dnm, Pnar, 2000, stanbul.
Zekiye Ouzhan, Bir Barts Gnl, z Yaynclk, 1998, stan-
bul.


Direnis Ve Itaat - Rusen Cakir

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Direnis Ve Itaat - Rusen Cakir

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Yazar ve Yaync tarafndan telif haklar

serbest braklm eserdir

RUEN AKIR, 1962de Hopada dodu. Laz. Yazar Mge p-

Kapak Tasarm: Semih Skmen

Dizgi ve Bask ncesi Hazrlk: Metis Yaynclk Ltd.

Sevgili Mge plikiye

SLAM VE KADIN: TAATN MERULATIRILMASI ................... 13

SLAM HAREKETTE FEMNZM TARTIMASI ............................... 45

BR ZGRLEME MKNI OLARAK TRBAN ............................. 67

TRBANIN DNM ......................................................................... 91

BR DREN MKNI OLARAK TRBAN ........................................ 97

SLAMCI KADIN GETTOLARI ................................................................ 83

ALLAH'IN ERKEE VERD RUHSAT .............................................. 99

SLAMCI KADIN: K KERE HKMEN MALUP .......................... 105

Kaynaka ....................................................................................................... 171

Bundan tam on yl nce, Ayet ve Slogan - Trkiye'de slami Olu-

88'deki tartmalarn kopyalarn Muall Glnaz salad. Rpor-

On yl sonra Ayet ve Slogan'n devamn yazarak hem Trkiye'de-

Bu kitapta geni lde tartmaya altm, trban (barts)

direni yrttler. Ama bu srete slami hareket iindeki iktidar-

Peki ne deiti? On be yldr Trkiye'deki slami hareketlilii

Baz yeniliki ilahiyatlar, slam'daki birok tabu konuyu, bu

"1980 sonras slami hareket" kitaplarnn ana hatlarn oluturma-

GNMZ Trkiyesi'nde dindar kadnlarn kamusal alandaki va-

1. Her gr de, arlkl olarak erkekler veya "erkeklemi kadnlar" tara-

u ya da bu ekilde bu grlerden etkileniyor, ama u ya da bu ne-

slami Harekette Kadn

1985'ten itibaren Trkiye'deki slami hareketlilii gzlemeye ve

kan'n onay ve teviiyle lke apna yaylan komisyonlar, parti-

slamc Erkeklerle Sistemin birlii

slamc kadnlarn kaybetmeleri kanlmazd. nk kendileri ne

2. Erbakan, RP 4. Byk Kongresi'ndeki buuk saatlik konumasnda laik-

man, tepeden trnaa erkeklerin egemenlii altnda olmutu. Do-

slami Metinlerde Kadn

Trkiye'de slam-kadn ilikisi zerine yazlp izilenlerin byk

lerle baz mezhep imamlarnn itihatlarna dayandrlan bu eser-

niyle dindar kadnlar hep "mkemmel" olma zorunda hissettiler

9. Nazife iman, Kamusal Alanda Bartller, F. K. Barbarosolu ile Sy-

iinden, ama rahatlkla feminist olarak nitelenebilecek eletirel

slam ve kadn ilikisi zerine almak nereden aklnza geldi?

ya abalyorduk, ertelemeye vaktimiz yoktu. Bu anlay hepimiz-

ok kalabalk deil, birka kii. Birka kiinin bile bu emberi

Belki sizi "mahallenin delisi" olarak grmlerdir...

Hayr, yle deil. Gleri yetmiyordu. Onlar kadar iyiysek, hatta

larn dzenledii bir sr faaliyet var. ok rahat arkada gruplar

Sizi bu aratrmaya ne yneltti?

Aslnda balangta byle bir aratrmaya ihtiya duymamtm.

Evet. Hilton'da bir toplant yapmlard. slami Aratrmalar der-

Evet 1990'larla birlikte bu balad. Ayrca lahiyat'taki arkadalar

Doktoraya baladnzda aklnzda kadn konusu var myd?

Hayr. Usul (metodoloji) almak istiyordum. Kadn stne a-

Aka syleyenler de vard, ima edenler de. Kadn konusunda a-

Onlara gre bizim maa almamz da olacak ey deildi. nk

Evet de o zaman "erkek egemen" diye nitelendirmiyorduk. Pratik-

Birtakm kitap ve dergilerde, okullar bittikten sonra erkeklerin

Ben ok sayda tank olmadm, ama az da olsa ok nemlidir.

Kitabn en arpc cmlelerinden birini aktarmak istiyorum:

Ben pratikten ok teoriden hareketle bu saptamay yaptm: ncele-

statsnde. Gemite ilmi tartmalara ak birer bilimsel eser ola-

Zaten kadnn zne deil nesne olarak grldn yazmsnz...

Siz bu almanzda bu rivayetlerin doru olmadn m, yoksa

Aslnda ikisini de yapmak iin yola ktm, ama yapabildiimi

rn yanstan ve slam' bu semboller zerinden anlatan bir tavr,