MVZU 4.

ORTA SRLR V NTBAH DVR FLSFS

PLAN:

1.Orta srlr rq flsfsinin sciyyvi xsusiyytlri.

2.Orta srlr Qrb flsfsinin sas inkiaf mrhllri: patristika v sxolastika.
3.ntibah dvrnn flsfsi.

1.Orta srlr rq flsfsinin sciyyvi xsusiyytlri.

Monoteist din olan islam VII srd meydana glmi v srtl yaylmaa
balamdr. Bu dini tlimin mqdds kitab Quran (mnas: qirat etmk) yalnz
dinin deyil, hminin hququn, ritin v btvlkd mslman xalqlarnn
ideologiyasnn qiymtli mnbyidir. Orta srlrdki flsfi, ictimai-siyasi, etik,
estetik v s. fikirlrin oxunu Qurandan tcrid etmk qeyri-mmkndr, ksr ideoloji
cryan v tlimlr sasn onunla bal olmu, bu zmtli abidnin rhin, tfsirin
yzlrl srlr hsr edilmidir. Qurann tfsiri, rhi, hdis, fiqh (hquqnaslq),
klam (sxolastika) kimi elmlr rit adlandrlr, qli elmlr (dnyvi elmlr)
flsf, mntiq, tbit elmlri, riyaziyyat, astronomiya daxil edilirdi.
Mslman rqind szn sl mnasnda elm v flsfnin inkiaf trcm
dbiyyatndan sonra gclnmidir. Artq X srd qdim elmi-flsfi fikrin n gzl
nmunlri rb dilin trcm edilmidir. Onlar arasnda Pifaqorun, Evklidin,
Platonun, Aristotelin, Plotinin v b. alimlrin srlri xsusi yer tuturdu.
Trcmilrin zlrinin yazdqlar rhlr v apardqlar tdqiqatlar rb dilind
yaranan elmi-flsfi fikri xeyli znginldirmidir.
Qeyd etmk lazmdr ki, Orta srlrd Qrb lklrind kils ehkam
tfkkrn sas saylm v dini elmlr zminind dini-flsfi ilahiyyat (sxolastika v

1
mistika) hakim mvqe tutduu halda, Mslman rqind hm dini-flsfi, hm d
elmi-flsfi tlimlr mvcud olmudur.
slam neoplatonizmi. Neoplatonuluq (yeni platonuluq) btn mvcudatn
ilahinin btnindn gldiyini, hr bir eyd Allahn nuru olduunu, yni gerkliyin
emanasiya yolu il ilahidn yarandn saslandrmaa almdr. Dnyann Allah
trfindn yaradlmas ideyasnn Quranda aq-aydn yazldna baxmayaraq,
mslman mtfkkirlri almin emanasiya yolu il ilahinin zndn trdiyini
sylyn Platonun tlimin mracit edirdilr ki, gerkliyin tdricn, sviyylrl
yaradldn saslandra bilsinlr. nki tk olan Allahn oxluq tkil edn
gerkliyin sbbi olduunu sbut etmk mntiqi chtdn tinlik trdirdi. Bel ki,
mslman nnsin gr tk olan hr bir qvv tk olan eyin sbbi ola bilr.
Platon flsfsindki tk anlay bir sra mrhllrd dnyadak mxtlifliyi
emanasiya yolu il doura bilir v eyni zamanda dnyadan knarda transsendent
olaraq qalr. Dnya Allahn zn izhar etmsi kimi izah edilir. Baqa szl desk,
Allah ilkin balancdr, dnyadan knarda yerln mahiyytdir.
slam neoplatonizmind emanasiya anlayna xsusi yer verilir. Allah
iradsinin gc il z daxilindn yaradc substansiya dnya zkasn yaradr. Dnya
zkas hyat atributu olan dnya ruhunu trdir, bu da z nvbsind ilkin v passiv
materiyan yaradr v materiya dnya zkasnn ona verdiyi mxtlif formalar qbul
edir. Nhayt, ilkin materiyadan Yer, digr planetlr, canllar v s. yaranr. nsan
gerk dnyada Dnya zkasnn inikas kimi mvcud olur.
Bu tlimin n grkmli nmayndsi Plotinin emanasiya tlimi iraqiliyin ideya
mnbyi sayla bilr. Orta srlrd islam flsfsinin neoplatonizm cryannn n
adekvat formas nurlanma v ya iq sama iraqiyy (rbc iraq alanma,
nurlanma demkdir) tlimidir. Nurlanma tliminin mnbyi Qurann Nur sursinin
35-ci aysi il baldr.
slam panteizmi. Panteizm yunan szdr. Szn birinci hisssi pan hr
ey, ikinci hisssi theos is Allah demkdir. Vhdt-l-vcud (rbc mvcudatn

2
vhdti) panteizmin sasdr. Panteistlr Allah tbitl eyniyyt tkil edn balanc
kimi qbul edirdilr. Onlar Allah tbitd ridir, tbitdn ykskd duran balanc
inkar edirdilr. Allahn hr yerd, hr eyd tzahr etmsi ideyas islamn z dini
bnvrsind yaranan v panteizmi qidalandran bir mnb idi. Grkmli
nmayndlrindn l-Kaninin, r-Rhman Caminin, Baba Kuhi irazinin adlarn
kmr olar.
Grkmli mtfkkir l-Qzalinin flsfi fikirlrind d panteist ideyalar z
ksini tapmdr. Alimin fikrinc, dnya z quruluuna gr 3 mrtblidir: 1) aa
mrtbd hissi qavrayla drk ediln predmetlr yerlir, o daim dyiir, tzlnir v
inkiaf edir; 2) 2-ci mrtbni predmetlrin ideal surtlrindn ibart olan ali dnya
tkil edir; 3) 3-c mrtbd mlklr dnyas yerlir. Hmin 3 mrtbdn
yuxarda Allahn taxt-tac yerlir. gr dnya makrokosmosdursa, onda insan da
makrokosmos adlanmaldr. nki insan yuxarda gstriln hr 3 mrtbnin
nsrlrini znd cmldirir. Alimin fikrinc, insann bdni, ruhu v iman buna
misaldr. Allah dnyan idar etdiyi kimi, ruh da bdni idar edir.
slam panteistlri sufizmd mkmml insan tlimini yaratmlar. Guya insan
Allah v dnya formalarn znd birldirir. nsan btn adlar v atributlar il
birlikd ilahi mahiyyt malikdir. O, Allah ks etdirn gzgdr, ona gr d btn
mvcudatn tacdr. nsan z mvcudluu n Allaha mhtacdrsa, Allah da z
tzahr n insana mhtacdr.
Sufilik mistik dini-flsfi cryan. Sufilik islam dinind mistik trkidnya
xarakterli dini-flsfi cryandr. Sufi termini mxtlif kild izah edilir. Hqiqt
daha uyun izaha gr 622-ci ild Mhmmd peymbrin tikdirdiyi ilk mscidd
ona sadiq olan bzi evsiz-eiksiz dindarlarn geclmsi n damalt (s-suffa
szndn gtrlb) dzltmsi il bagldr. Orta srlrd yaam bir sra mlliflrin
fikrinc is suffi sz, sufilrin geyindiyi suf yun paradan toxunmu uzun
paltarn adndan gtrlmdr. Sufiliyin sinonimi olan t-tsvvf, mdriklik, paklq
kimi d mnalandrlr.

3
 Sufilik VIII srin ortalar, IX srin vvllrind formalam, ilk nmayndlri
din moizilri, mslmanl qbul etmi xristian rahiblri arasndan xmdr. lk
sufilrin ii Quran v Snnnin gstrilrin mna vermk, onlara ciddi ml etmk
v nmunvi hyat srrk, islam tbli etmkdn ibart olmudur. Banilri raqn
Bsr hrindn olan l-Hsn-l-Bsri, Rbiyy l-dviyy saylrlar.
Sufilr Allaha sonsuz mhbbt, Allahn hsrtini kmk, ona yaxnlamaa
can atmaq ideyasn irli srn asketlr idilr. Allaha yaxnlamaq v ona qovumaq
hsrti sufiliyin sas doktrinasn tkil edirdi. Sufi ideoloqlarnn fikrinc, Allaha
doru gedn yolun sonunda tkc ilahini grmk, mahid etmk deyil, hm d
insann frdi mnliyinin mhv edilmsi, ridilmsi (fna) v nhayt Allaha
qovumas ba verir. nsann Allahla birlmsi ideyasna gr sufi tlimi ortodoksal
islam ilahiyytilrinin mqavimtin rast glmi v onlar ciddi tqib mruz
qalmlar.
Sufilikd Vhdt-l-vcud v Vhdt-l-hud tlimlri xsusi yer tutur.
bn l-rbi (1165-1240) trfindn hazrlanm Vhdt-l-vcud tliminin mnas
Allahn z yaratd il vhdt tkil etmsindn ibartdir. Bu tlimin trfdarlar
vhdt-l-vcudu Allahn yaradc faliyytinin mhsulu saym, irad azadlnn
nisbiliyini qbul etmilr. Vhdt-l-hud sufi trkidnyalna alternativ bir
mvqe tutan dini-flsfi tlim olmudur. l-Hllacn (858-922) ardcllar onun
tlimind ilahi v insani balancn vhdti prinsipini sas gstrr, Allah abidin
qlbind mskunladrr v z-zn seyr etmsi ideyasn irli srur. Abidin d z
nvbsind ilahini qlbn seyr etmsin hadt verir. Baqa szl desk, kamil
insanda Allah v insan vhdt tkil edir.
Orta srlrd qeyri-dini flsfi tlimlrdn birincisi rq peripatetizmidir.
Aristotelin v baqa Antik nnlr zminind ilnib hazrlanm bu tlim o dvrd
flsfi fikrin sasn tkil etmidir. Peripatetizm (rb dilind Maiyy- mnas
gzmk, gzintiy xmaq demkdir) yunan szdr, mnas zamanda syaht,

4
gzintiy xmaq demkdir. Grkmli nmayndlrindn l-Kindi, l-Frabi, bn-
Sina, Bhmnyar v b. adlarn kmk olar.
rbdilli alimlr Aristoteli birinci mllim adlandrmlar. nny gr
rqin ilk aristoteli-peripatetiki grkmli rb mtfkkiri rblrin filosofu
lqbini qazanm l-Kindi hesab edilir. rq peripatetizminin mkmml sistemini
is l-Frabi yaratmdr. O, Aristoteldn sonra ikinci mllim adna layiq
grlm, onun srlrin rhlr yazm v znn flsfi mvqeyini ifad etmidir.
Alim Allahla tbitin qarlql mnasibtini varln 2 nv arasnda mnasibtl
vz etmidir. Bunlar zruri v mmkn varlqlar arasndak mnasibtlrdir. Zruri
varlq z-znn sbbi olan ilahi varlqdr. Mmkn varln mvcudluu ilahi
varln mvcudluundan asldr. l-Frabiy gr materiya varln n aa
pillsind durur. Frdi intellekt ilahi kosmik intellektin tsiri il traf almi drk
etmy qadirdir. Onun ictimai-siyasi ideal zor ildilmyn bir cmiyytdir. sartsiz
v mharibsiz, dostluq v qarlql yardma saslanan birg yaaydr. l-Frabinin
fikrinc, cmiyytd ictimai tbqlrin olmas sosial hyatn ahngdarln tmin
edir.
slam peripatetizmi dahi mslman mtfkkiri bn Sinann yaradclnda z
yksk zirvsin atmdr. O, 980-ci ild Buxara hrinin yaxnlndak fsan
kndind anadan olmudur. 1037-ci ild Hmdanda vfat etmidir.
Tbit elmlrini dindn asl olmayaraq yrnmyi mslht grn bn Sina
mntiqi mlahizlr istinad edrk, bel bir nticy glmidir ki, gr Allah
dnyann sbbi kimi bdidirs, onda ilahinin trtdiyi gerk dnya da bdidir.
nki sbb v ntic bir mkan v zaman daxilind, yalnz birlikd mvcud ola
bilr. O, materiya, mkan, zaman v hrktin bdiliyini btn varln bdiliyinin
sas rti hesab etmidir. O, varln 3 nvn gstrmidir: 1) zruri varlq Allah;
2) mmkn varlq gerk alm; 3) qeyri-mmkn varlq konkret maddi sas
olmayan mumi anlaylar.

5
 bn Sinann flsfi baxlar ziddiyytlidir. O gah maretializm, gah da
idealizm meyl etmidir. Alimin fikrinc, dnya emanasiya (iq sama) yolu il
ilahidn tryib, z d Allahn iradsi il deyil, qarsalnmaz zrurtin gc il
yaranb. Allahn simas yoxdur, dnya maddidir v Allahn z kimi bdidir.

2.Orta srlr Qrb flsfsinin sas inkiaf mrhllri: patristika v

sxolastika.
Orta srlr Avropa tarixind uzun bir dvr, Poma imperiyasnn squtundan (V
srdn) ntibah dvrn kimi (XIV-XV srlr) geni bir dvr hat edir. Bu dvrd
flsfi fikir 2 sas mnb zrind formalamdr. Onlardan birincisi Qdim Yunan
flsfsidir. Xsusil Platon v Aristotelin flsfi irsinin nnlrin sasn. kinci
mnb is xristian dini dnyagrnn hkmranl, mistik v idealist dini
ideologiya il bal idi. Bu dvrd flsf ilahiyyatn xidmtisin evrilmidir.
Btn flsfi msllr teosentrizm, kreasionizm v providensializm mvqeyi
rivsind hll edilirdi.
Bu dini mvqelrd ifad ediln fikirlr biri digrini tamamlayr. Teosentrizm
sasn Allah btn mvcudatn yaradcs v mrkzi kimi qbul edilir. Kreasionizm
xristian doqmasna sasn, Allahn dnyan z ilahi qvvsi il hedn yaratdn
v maddi almin mvcudluunun ondan asl olduu fikrin saslanr.
Providensializm gr is dnyada ba vern btn proseslr, hminin insanlarn
hrktlri ilahi qvv trfindn idar edilir.
Bu dvrd materialist tlimlr tqib edilslr d, feodal istehsal
mnasibtlrinin inkiaf tbitnaslq problemlrin d mara artrrd. Tbitnas
alimlr dnyann bdiliyi v onun he bir qvv trfindn yaradlmadn sbut
etmy alm, ruhun lmzliyi haqqndak dini-idealist baxlar rdd etmilr. Bu
dvrn flsfi v ictimai-siyasi fikrinin qabaqcl nmayndlri rq flsfsinin,
Platonun, Aristotelin, Heraklitin, Evklidin, Ptolemeyin v b. ideyalarna saslanaraq

6
z fikirlrini ifad etmilr. Orta srlrd qdim dvr filosoflarnn 4 nsr: od, hava,
su v torpaq il bal tlimlri tbit haqqndak biliklrin sasn tkil edirdi.
Lakin Orta slr Qrbi Avropada sas flsfi fikirlr xristian dini dnyagr il
sx bal olmudur. Bu dvr flsfi fikrinin sas inkiaf mrhllri aadaklardr:
1. Patristika - II srdn VIII sr kimi;
2. Sxolastika - IX srdn XV sr kimi.
Patristika v onun mahiyyti. Xristianlq flsfsinin birinci mhrlsi olan
patristika (II-VIII srlr) kils atalar trfindn yazlm dbiyyatn mumi addr.
Patristika latn szdr (patria), mnas ata demkdir. Patristikann zn d 2
mrhly blmk olar: birinci mrhld xristianlq ehkamlarnn sas qoyulmu,
vahid v gcl kilclr yaradlmdr; ikinci mrhld xristianln ehkamlar v
flsfsi ilnib hazrlanmdr.
Bu mrhlnin n grkmli nmayndlrindn biri Avreliy Avqustindir (v ya
Mqdds Avqustin). O, yetkinlik yalarnda xristianl qbul etmi v ilahiyyata dair
bir ox srlr yazmdr. Onun flsfi dnyagrnn formalamasna Platonun,
skeptisizmin, neoplatonizmin v maniliyin tsiri olmudur. Avqustin digr xristian
alimlri kimi Allah ali varlq kimi sciyylndirmi v insann taleyinin vvlcdn
myyn olduunu bildirmidir. Onun fikrinc, Allah znn zli qrar il bzi
adamlara glck bdi hyatda xobxtlik, sadt bx etmi, digrlrini is bdi
igncy mhkum etmidir.
O, yerdki dnyan ikinci kitab adlandrm v onu Mqdds Kitabdan sonra
oxuma lazm bilmidir. Dnyada r qvvlrin rolunu iirdrk bel hesab
etmidir ki, br tarixi 2 barmaz qvvnin mbariz tarixidir. q sltnti il
Zlmt sltnti, yni Allah il eytan arasnda daim mbariz gedir. O, eytan
sltntini dvlt il, Allah sltntini is kils il balayrd. Onun fikrinc, yalnz
Allaha olan mhbbt insan sl insan edir. Avqustin istr rsmi (dvltin), istrs d
qeyri-rsmi (insanlarn) trfin zorakln Yer zrindki atmamazln tzahr
kimi qbul etmidir. O, kilsni yerd olan hakimiyyt formas kimi qbul edrk, bel

7
hesab etmidir ki, btn insanlar (sad insanlar v hkmdarlar) ona tabe olmaldrlar.
Onun dnyagr teosentrik xarakter ksb edir.
Sxolastika v onun sas cryanlar. Sxolastika (latn szdr scholastics
mnas mktb demkdir) Orta srlr Qrbi Avropa flsfsinin ikinici mrhlsidir
(IX-XV). nnvi olaraq bu mrhlnin flsfsini mktb flsfsi adlandrrlar.
nki bu flsfi fikirlr kils nznindki mktblrd yaranm v inkiaf etmidir.
Sxolastiklr 2 cbhy blnrdlr. Birinci cbhy bu flsfnin mhafizkar
cryanlarnn nmayndlri daxil edilir. Onlar Avqustinin ilahiyyata dair sas
fikirlrini saxlamaqla, Aristotel flsfsinin bir sra mddalarn ilahiyyata ttbiq
etmk istmilr. kinci cbhy mtrqqi cryanlar aid edilir. Onlarn
nmayndlrinin fikrinc, sas diqqt Aristotel flsfsin verilmli, lakin eyni
zamanda Avqustinin fikirlrindn d uzaqlamaq olmaz.
Orta srlr Qrbi Avropa sxolastikasnda 2 sas cryan faliyyt gstrmidir:
nomunalizm v realizm.
Nominalistlrin fikrinc, real v obyektiv surtd mvcud olan tbitin
predmetlri, tzahrlridir. Nominalizm (latn sz nomina ad demkdir) Orta
srlr sxolastikasnda materalist yanamann spesifik tzahr idi. Onlarn tbitin
predmetlrini real v obyektiv surtd mvcudluunu etiraf etmklri, kils
doqmasn, yni dini dnyagr sasn dnyann Allah trfindn yaradlmasn,
ruhun, ideyann, mnvinin birinci, maddinin is ondan trm olmasn qbul edn
v o dvrd hakim mvqe tutan Mqdds Kitabn sas qaysindn knara xrd. Bu
da kilsnin mvqeyini zifldirdi.
Realistlr is sbut etmy alrdlar ki, real v obyektiv surtd mvcud olan
mumi anlaylardr. Onlar bdidir, tbitd mvcud olanlara nisbtn birincidirlr
v insandan asl olmayaraq mvcuddurlar. Realistlrin fikrinc, tbitin btn
cisimlri yalnz mumi anlaylarn tzahr formalardr.
Sxolastikann n grkmli nmayndlrindn biri Foma Akvinskidir (v ya
Tomas Akvinat). O, realizm cryann nmayndsidir. Akvinsi xristian ilahiyyatn

8
(sasn, Mqdds Avqustinin ideyalarn) Aristotel flsfsin ttbiq edirdi. Onun
fikrinc, varlq 5 yolla drk edil bilr; birinci yol - ilkin tkanverici qvvy, yni
Allaha mracit etmk zruridir; ikinci yol - yaradc sbb anlaydr. Yaradc,
demiurq Allahdr; nc yol - imkan v zrurt anlaydr. Bu da Allahdr; drdnc
yol ondan ibartdir ki, dnyada mvcud olan hr bir ey kamillik etalonu yni,
Allahla bal olaraq, mxtlif kamillik drcsi kimi zn bruz verir; beinci yol
tbitd ba vernlrin hamsn myynldirn urlu varlqdr. Bu da Allahdr. O,
bel hesab edirdi ki, ictimai nizam lahi nizamn tzahrdr.
3.ntibah dvrnn flsfsi. ntibah dvrnn flsfsi briyytin ictimai fikir
tarixinin inkiafnda mhm yer tutur. Bu dvrn flsfi fikri feodal ideologiyas,
kils v sxolastikaya qar mbarizd meydana glmidir. Onun brqrar olmas
feodalizm cmiyytinin irisind kapitalist istehsal mnasibtlrinin meydana
glmsi il baldr.
ntibah flsfsind humanizm v antoposentik dnyagr xsusi yer tutur.
Humanizm ideyalarnn meydana glmsini tmin edn sas amillrdn biri
tbitnasln, tbit elmlrinin inkiaf idi. Mlum olduu kimi XV-XVI srlrd
tbitnasln sl mnada elm evrilmsi prosesi baland. Bu dvrd astronomiya,
mexanika, riyaziyyat v digr tbit elmlri yeni inkiaf sviyysin ykslirlr.
ntibah dvrnn ideologiyas, flsfsi v btvlkd mdniyytinin sciyyvi
xsusiyyti ondan ibartdir ki, bu dvrd teosentrik baxdan antroposentrik
dnyagrn keid, geosentrik baxdan heliosentik dnyagrn keid ba verir.
Bu o demkdir ki, feodalizm v onun ideologiyasna qar mbarizd insan
haqqnda tlim n plana kilmi v insan zkasnn, qlinin gcn, qdrtin inam
artmdr. Bu dvrn filosoflar insan trqqi etmy qadir olan, azad v hrtrfli
inkiaf etmi bir varlq kimi anlayrdlar. Bu humanizm ideyas btn ntibah dvr
mdniyytinin sasn tkil etmidir.
ntibah dvrnn ilk beiyi talyadr. XV v XVI srlrd ntibah dvrnn
humanist tfkkr ngiltr v Niderlandiyada, Almaniya v sverd, Pola v

9
Macarstanda da geni yaylmdr. O dvrn grkmli nmayndlrindn Leonardo
da Vininin, Cordano Brunonun, Nikolay Kopernikin, Qalileo Qalileyin adlarn qeyd
etmk olar.
Leonardo da Vini (1452-1519) dnyann elm, mdniyyt v flsfi fikir
tarixinin inkiafnda byk rol oyanamdr. O, ntibah dvrnn dahi rssam,
riyaziyyats v mexaniki idi. Onun fikrinc, flsfnin sas vzifsi gerkliyin elmi
surtd drk edilmsindn ibartdir. Dnyann obyektivliyi v maddiliyi onda he bir
bh dourmurdu. O, materializm yaxnlaaraq bildirmidir ki, tbitin btn
hadislri obyektiv qanunlara tabedir. Leonardo hminin hqiqtin ikiliyini rdd
etmidir. Onun fikrinc, hqiqt birdir, o da din deyil, elm saslanr.
ntibah dvrnn bdii estetik fikrinin inkiafnda da Leonardo da Vininin
xidmti vzsizdir. O, bdii dilin yeni metodlarn nzri mumildirmlrl
uzladraraq, humanizm ideyalarna cavab vern insan obrazn yaratmdr. Buna
misal olaraq, qadn gzlliyinin ideal olan Cokondann (Mono Lizann) rsmini qeyd
etmk olar.
Nikolay Kopernikin (1473-1543) n byk xidmti heliosentik (yunan sz
helios gn demkdir) sistemi kf etmsidir. Bu sistem gr z oxu trafnda
frlanan Yer Gn trafnda dvr edn planetlrdn biridir. O, Sma dairlrinin
dvran haqqnda adl srind bu sistemin sas mddalarnn rhini vermi v
tbitnasln ilahiyyatdan azad olmas tarixi d, mhz onun bu sri il
balanmdr. Bununla dini dnyagrn sasnda duran geosentrik (yunan sz geo
yer demkdir. Bu tlim sasn Yer hrktsizdir v dnyann mrkzidir. Yer
trafnda Gn, Ay, planetlr v ulduzlar dvr edir. Dini baxlar, hminin Platon v
Aristotelin srlrin saslanaraq II srd yunan alimi Ptolemey trfindn baa
atdrlmdr.) sistemin sassz olduu sbut edildi.
Cordano Bruno (1548-1600) ntibah dvrnn flsfi fikrini daha yksk
zirvy qaldrmdr. O, xristianla v sxolastikaya qar x etdiyi n tqiblr
mruz qalm, uzun mddt taliyadan knarda Fransada, ngiltrd, Almaniyada v

10
Praqada yaamdr. taliyaya qaytdqdan sonra hbs olunaraq, lm czasna
mhkum edilmdr. Onun mhur srlri Sbb, prinsip v vahid haqqnda,
hminin Sonsuzluq, kainat v dnya haqqnda adl kitablardr. Gordano Bruno bu
srlrd almin sonsuzluu, onun dinamik birliyi v bdiliyi problemlrini
qoymudur. O, kainatn yeni materialist nzriyysini yaratmdr. Onun fikrinc,
kainat vahiddir, maddidir, sonsuz v bdidir. Materiya fal yaradc prinsip malikdir,
o formasz mvcud ola bilmz. Forma materiyann daxili trfidir, onun mvcudluq
formasdr.
Gordano Bruno gerkliyin drk edilnliyini qbul etmidir. Onun fikrinc,
idrakn mqsdi hadisnin drinliyin nfuz etmkdn, tbitin qanunauyunluqlarn
drk etmkdn ibartdir. O bildirir ki, idrak qavraydan balanr, sonra tsvvr,
drrak v ql-zka yaranr. Hissi idrak z-zlynd kifayt deyildir, idrak sonsuz
prosesdir, nki predmetlr zlri d sonsuzdur. Hqiqt ilahiyyt yolu il deyil,
flsfi bilik il drk edil bilr. drakn zruri rtlrindn biri bh prinsipidir.
Lakin qeyd etmk lazmdr ki, Gordano Bruno bhni skeptikcsin baa dmrd.
O bel hesab edirdi ki, idrak prosesind insanlarn inandqlar, qbul etdiklri baxlar
da, hminin kilsnin nfuzlu xslrinin dediklri fikirlr d bh altna alnmaldr.
Hqiqt yalnz iki ks baxlarn toqqumas nticsind ld edilir.
talyan alimi Qalileo Qaliley (1564-1642) Aristotelin flsfi nfuzuna prsti
etmi, ilahini ilk tkanverici qvv kimi tannmdr. Sxolastikan tnqid etmidir. O,
tbitin tdqiq edilmsinin eksperimental-riyazi metodunun, hminin dinamikann
cisimlrin hrkti haqqnda tlimin yaradcsdr. 1632-ci ild yazd Dnyann iki
n mhm Ptolemey v Kopernik sistemlri haqqnda dialoq adl kitab onun sas
sridir. O bel hesab edirdi ki, alm sonsuzdur, materiya bdidir, tbit vahiddir.
Tbitin sasnda mexanikann qanunlarna tabe olan mtlq dyimz atomlarn
ciddi sbbiyyti durur. Tbitin drk edilmsinin balanc nqtsini mahid,
tcrb tkil edir. O, induktiv mumildirm metodunun banilrindn biridir.

11