Eksplozije zapaljivih praina organskog porijekla u sistemima za transport i skladitenje

Mr Vladimir Kapor dipl.el.ing. TAK Hazardous Areas, Beograd, tel/fax: 3429186, 3423630, E-mail: vkapor@Eunet.rs

Flammable organic dust explosions in transport and storage systems

Vladimir Kapor M.Sc. in EE, TAK Hazardous Areas, Belgrade, tel/fax: +381-11-3429-186, 3423630, E-mail: vkapor@Eunet.rs

Uvod: Eksplozije zapaljivih praina organskog porijekla nisu, na sreu, toliko este da bi svi bili svjesni
opasnosti od njih. A te opasnosti nisu zanemarive. U ljudskoj svijesti pa i u podsvijesti uklesan je od
praistorije iskonski strah od vatre, a o opasnostima od eksplozijama zapaljivih gasova ili para svijest se
formirala u toku industrijske ere u poslednjim vijekovima prethodnog milenijuma. Iskustvo i nauka doveli su
do toga da je predostronost izraena kroz tehnike i organizacione mere broj eksplozija ovakvih materija
smanjila do nivoa prihvatljivosti. Meutim relativno mnogo manji broj eksplozija zapaljivih praina uinio je
da je svijest o toj mogunosti nedovoljna, kao i do toga da ak i strunjaci esto podcjenjuju ovu opasnost.
Stoga e neki od iznesenih podataka dati samo ilustraciju opasnosti koja objektivno postoji i vjerujem,
ukazati na posledice koje su esto neoekivano teke.
Eksplozije praina
Da bi se desila eksplozija zapaljive praine moraju koincidirati slijedei uslovi:
Praina mora reagovati sa kiseonikom, odnosno mora biti goriva;
Distribucija veliina estica praine mora biti takva da je mogue eksploziono sagorijevanje;
Praina mora biti u stanju da disperguje u atmosferu;
Koncentracija praine mora biti u eksplozivnim granicama;
Atmosfera mora sadrati dovoljno kiseonika;
Mora biti prisutan izvor paljenja dovoljne energije.
Praine imaju neke specifinosti, koje efekte eksplozija mogu uiniti ponekad teim ak i od
eksplozija gasnih smjea. Jedna od njih je, na primjer, sposobnost taloenja praina koje u tom obliku
ne mogu direktno eksploziono sagorijevati. Ta na izgled bezazlena nataloena praina, pretstavlja
pritajenu opasnost. Naime nataloena praina, uskovitlana nekim od mnogobrojnih uzronika koje je
lako zamisliti, moe relativno lako biti dovedena u stanje oblaka praine ija je koncentracija vea od
donje granice eksplozivnosti te praine i ako ova situacija koincidira sa pojavom energetskog izvora
paljenja energije vee od energije paljenja oblaka praine, one mogu veoma snano eksplodirati. Ova
eksplozija moe uskovitlati nataloenu prainu u susjednom prostoru i izazvati isti efekat, pogotovo jer
je sada uskovitlani oblak u vjerovatnom kontaktu sa vrelim esticama, produktima prethodne
eksplozije. Inicijalna eksplozija najee se naziva primarnom, a eksplozije koje se produkuju udarnim
nakon toga nazivaju se sekundarnim. Tako eksplozije nataloene praine mogu poprimiti formu
uzastopnih gotovo lanano vezanih eksplozija koje mogu zapremiti relativno velike prostore u kojima
postoje nataloene praine u koliini dovoljnoj da se formira oblak sa koncentracijom veom od LEL.
Znaajan broj poznatih eksplozija zapaljivih praina imao je upravo ovakav razvoj. Primarna eksplozija
moe na primer biti i eksplozija gasne smjee koja onda produkuje niz eksplozija uskovitlane praine,
kako se, na primjer, esto deava u metanskim rudnicima sa podzemnom eksploatacijom. Primarna
eksplozija esto je rezultat paljenja nataloene praine koje izaziva turbulentna kretanja vazduha, koja
mogu dovesti do formiranja oblaka praine koji koincidira sa uzronikom paljenja. Do paljenja
nataloene praine moe doi i samopaljenjem (produkcijom toplote u praini), egzotermnom
dekompozicijom, reakcijom koja se deava bez prisustva kiseonika i rezultuje poveanjem temperature
koja moe biti uzronik formiranja oblaka na slian nain, pa ak i udarom koji moe inicirati neke
vrste praina.
ta uopte podrazumijevamo pod pojmom eksplozija? Naelno nju moemo definisati kao
naglu fiziku ili hemijsku promjenu stanja mase koja produkuje znaajno oslobaanje energije i
kretanje [8]. Eksplozija se moe prepoznati ako se emisija energije desila u dovoljno malom prostoru i
 dovoljno kratkom vremenu da bi nastao talas sa pritiskom takve amplitude da se moe uti na
udaljenosti od izvora. Eksplozije, saglasno njihovom uzroku mogu se podijeliti u fizike i hemijske
eksplozije u koje spadaju i eksplozije gasnih ili prakastih materijala. Posljedice eklsplozija su
mehanike, nastale kao rezultat porasta pritiska, termike, pa ak i hemijske. Najuoljiviji rezultat je
porast pritiska koji generalno izaziva najtee posljedice.
Statistiki podaci o eksplozijama praina kod nas ne mogu se svrstati u detaljne i iscrpne i na
osnovu onih koji su dostupni ne mogu se izvesti precizni zakljuci. Zato u, bez pretenzija da dam
kompletan prikaz, kao ilustraciju navesti neke od podataka koji e ukazati na vjerovatnou eksplozija i
njihove mogue posljedice.
Prema izvoru [2] prvi iscrpni podaci o eksplozijama organskih poljoprivrednih praina
publikovani su od Price and Brown jo 1923 godine i u njima su izneseni podaci o 206 eksplozija ovih
praina u periodu 1860 1922, ne ukljuujui eksplozije ugljenih praina. Osnovni izvor ovih podataka
bili su asopisi iz oblasti poljoprivrede i mlinarske industrije. Od ovog broja 123 eksplozije desile su se
u skladitima itarica i industriji brana i u njima je ivote izgubilo 194 osobe, a ranjeno je 266. Ostale
eksplozije su bile rasporeene tako da je 26 bilo u postrojenjima za preradu drveta, 11 u eeranama, a
ostalih 46 u razliitim drugim industrijskim pogonima. Najvei broj eksplozija desio se u mlinovima za
ito, a najvei broj rtava bio je u pogonima za proizvodnju skroba, elevatorima za ito, mlinovima za
ito, itd.
Dvadeset godina iza toga NFPA (National Fire Protection Association) objavila je jo
preciznije statistike podatke o eksplozijama praina u SAD u periodu septembar 1898 septembar
1942 u kojima su praine poljoprivrednog porijekla, posebno itarice uzrokovale 365 eksplozija od
ukupnog broja od 1120 i dovele do gubitka 334 ivota, 679 ranjavanja i teta od njih je bila polovina
svih detektovanih teta od eksplozija praina u tom periodu u SAD. Kasnije, 1957, NFPA je objavila
detaljan prikaz 75.
Prema pomenutom izvoru, u periodu 1988-1997 prosean broj eksplozija praina iznosio je 13
godinje, odnosno kretao se od 6 do 16 po godini, sa prosenom procenjenom direktnom tetom od
7,7miliona dolara, ali su na primer trokovi za poginule i ranjene samo u seriji eksplozija praine u
Corpus Christ u Teksasu odnele preko 100 milona dolara. U tabeli 1 dati su statistiki podaci o broju
eksplozija praina itarica u SAD u periodu 1988-1997, prema izvoru 1.
Tabela 1. Statistiki podaci o broju eksplozija praina itarica u SAD u periodu 1988-1997, prema L.2
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12
1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 10 god.
Broj eksplozija 12 13 15 12 6 13 15 14 13 16 129
Broj poginulih 8 2 0 1 1 2 1 1 1 1 18
Broj povreenih 10 7 7 4 8 20 14 12 19 14 115
Proc. direktna teta na 8,7 3,9 5,0 0,3 0,4 4,0 7,1 6,7 29,6 11,4 77,1
postrojenju (mil $
Tip postrojenja
Elevator za ito 7 7 8 4 5 9 7 4 4 9 64
Mlin za stonu hranu 1 1 1 4 0 0 3 4 4 2 20
Mlin za brano 0 0 2 1 0 1 2 0 1 1 8
Mlin za kukuruz (suv) 2 1 1 0 0 0 0 1 1 0 6
(vlaan) 0 2 1 0 0 1 1 2 0 0 7
Mlin za pirina 1 0 1 1 0 0 0 2 1 0 6
Mlin za ovas 1 0 0 0 0 0 0 0 0 0 1
Ostalo 0 2 1 2 1 2 2 1 2 4 17
Moe se iz tabele primjetiti da je broj akcidenata, kao i njihove posljedice manji nego u ranijim
statistkama, bez obzira na poveanje proizvodnih kapaciteta, to objanjava kvalitetnijom prevencijom i
poboljanjem tehnikih zatitnih mjera, ali i ovi, navodno optimistiki podaci ukazuju na visok stepen
opasnosti. Autor smanjenje broja akcidenata pripisuje primjeni pneumatskog transporta od 1950-tih, to
je omoguilo veoma bitno poveanje sigurnosti u odnosu na prethodne periode. Dalje je indikativno da
je najvei broj eksplozija, gotovo 50%, nastao u elevatorima za ito, zatim slede mlinska postrojenja za
stonu hranu (16,5%), a mnogo manje svega 0,6%, u mlinovima za brano.
Veoma je interesantno da je manje od polovine primarnih eksplozija bilo praeno sekundarnom
eksplozijom, to ukazuje na smanjenje povrina, odnosno prostora koji sadre znaajne koliine
praine, to se moe pripisati preventivnim mjerama otklanjanja praine, primjeni ventilacionih i
aspiracionih sistema, kvalitetnijim tehnolokim procesima iz kojih je emisija praina redukovana,
boljem odravanju i koritenju sistema.
Osim toga od velikog je znaaja i injenica da je najvei dio eksplozija, ak 91% njih, bilo
identifikovano mjesto primarne eksplozije, to je posljedica smanjenja koliina nataloene praine kao
rezultat boljih preventivnih mjera, te iz tog razloga i manjih ukupnih razmjera razaranja. Elevatori sa
lopaticama i dalje su na prvom mjestu sa 43% od svih identifikovanih primarnih eksplozija, slijede
bunkeri za skladitenje sa 16%, zatim filterske sekcije, itd.
Identifikacija uzronika paljenja je znatno tea, jer je broj potencijalnih uzronika paljenja
veoma veliki, nakon eksplozija mora se gasiti poar koji slijedi, potrebno je ukloniti ruevine, izvesti
akcije spaavanja, to sve smanjuje mogunost preciznog utvrivanja uzronika paljenja, tako da su
izneseni podaci samo o vjerovatnim uzronicima eksplozija za 70% svih akcidenata u ovom periodu.
Od ovog broja, poar je uzrokovao uskovitlavanje nataloene praine u 16% od sluaja za koji se moglo
neto zakljuiti, slijedei uzrok je zagrijavanje leajeva radi kvara na njima u 15% situacija, zatim
slijede varnice, zavarivanje, ili zagrijane povrine. Interesantno je da je za vjerovatni uzonik paljenja
statiki elektricitet okrivljen samo u dva sluaja i to jedan u jednoj pivari a drugi u postrojenju za
mljevenje stone hrane. Objanjenje je, po mom miljenju u injenici da su veina organskih praina
itarica relativno dovoljno vodljive da bi se na njima akumuliralo pretjerano visoko naelektrisanje,
zatim stoga to je energija paljenja oblaka ovih praina relativno velika i ne moe biti upaljen etkastim
pranjenjem, a i neki drugi oblici praenja manjih energija nisu u stanju da upale ovakvu smeu, kao i
stoga to je akumulacija naelektrisanja na velikim masama malo vjerovatna ako se ima u vidu
uzemljenje i kvalitetno izjednaenje potencijala koje se preduzima.
Broj eksplozija najvei je kod postrojenja za skladitenje i preradu vjetaki suenog kukuruza,
zatim slijedi penica, pa soja, zatim produkti od pirina, kukuruzni tirak, ovas, penino brano, i
mijeana stona hrana. Znaajno smanjenje broja i posljedica eksplozija u odnosu na prethodne
statistike podatke autor pripisuje promjenama u konstrukcijama silosa i elevatora, kao to su lake
konstrukcije, zamjena lopatastih elevatora kosim transportnim trakama, primjeni sigurnosnih ureaja
kojima se izbjegava pregrijavanje leaja ili nepravilnost trakastih transportera, boljim sistemima za
odsisavanje, pouzdanijem otklanjanju nataloene praine, kao i automatizaciji koja je omoguila da se
osoblje ne nalazi unutar ili u neposrednoj blizini elevatora u tehnolokim procesu, itd. Dodao bih da su
ovom smanjenju sigurno doprinjeli i kvalitetniji sistemi za ranu detekciju poara koji smanjuju
vjerovatnou nedetektovanih tinjajuih poara koji, po opisanom mehanizmu, mogu rezultirati i
eksplozijom. Bez obzira na sve, iznesene statistike ipak nisu optimistike i zasigurno nagone na
razmiljanje. Teko je vjerovati da su opasnosti od eksplozije zapaljivih praina kod nas manje nego
to su ove, prije bi se moglo oekivati obrnuto. Posebno to su teki incidenti kakvi nisu zabiljeeni u
ovom posmatranom periodu uvijek mogui. Kao primjer na slici 1 prikazane su posljedice jedne
prologodinje eksplozije koja se desila u Haysville-u Kanzas u postrojenju De Bruce Grain kompleksa
i koja je odnijela, prema prvim podacima 6 ivota, dok su se neki ljudi vodili kao nestali. Konaan broj
rtava nije nam poznat, ali je ilustrativan podatak da je, prema informacijama iz dostupnih izvora,
eksplozija potresla kue na rastojanju od 10 milja, a da su na betonskoj konstrukciji objekta nastali
otvori veliine stambene zgrade. Do eksplozije praine itarica dolo je i ovoga puta u elevatoru.
Samo jedna ovakva eksplozija veoma kvari povoljan utisak o napretku prevencije na planu
eliminacije, ili bar pokazuju da na prevenciji treba i dalje intenzivno raditi, kao i da povoljni
rezultati u jednom periodu ne znai da su katastrofe ovoga tipa stvar prolosti. Meutim, osim
praina itarica, postoje i mnogobrojni drugi prakasti materijali koji uzrokuju ovakve katastrofe. Tu
su recimo ugljene praine, praine drveta, plastinih materijala, ali i mnoge druge praine koje se
koriste u savremenim industrijskim procesima.

Slika 1. Posljedice eksplozije praine itarica u elevatoru postrojenja u Haysville-u u Kanzasu

Relevantne karakteristike zapaljivih praina
Relevantne karakteristike praina sa aspekta eksplozivnosti nije lako odrediti jednoznano jer
one zavise od veoma mnogo parametara koji su veoma promjenljivi, a koji ponekad nisu lako
prepoznatljivi. Sa ovog aspekta problem je komplikovaniji nego kad su u pitanju smjee gas-vazduh,
ije su karakteritike praktino jednoznano definisane. Jasno je na primjer da eksplozivnost praina
vrstih materija zavisi od granulacije odnosno promjera estice, ali praina nije nikad u realnoj situaciji
uniformne veliine. Sad bi bilo veoma pojednostavljeno rei da karakteristike praine odreuju osobine
najsitnijih estica ima li se u vidu da te najsitnije estice mogu imati veoma malo uee u ukupnom
spektru prisutnih veliina. Drugo, neto tanije, pojednostavljenje bilo bi da eksplozivne osobine
odreuju estice koje su najbrojnije ili najvie zastupljene u oblaku praine jer i ostale estice
nesumljivo deluju u smislu smanjenja ili poveanja eksplozivnosti oblaka, a njihovo uee u odnosu
na najzastupljeniju granulaciju moe biti veoma razliito.
Generalno se moe rei da je eksplozivnost zapaljivih praina obrnuto proporcionalna veliini
najbrojnijih estica koje ine datu prainu. Kao ilustraciju naveemo podatak iz [1] dobijen
eksperimentalnim putem, koji kae da je za ugljenu prainu sa esticama koje se nalaze u rasponu 2,6
do 120m, sa volatilnim sadrajem od 34-36%, brzina sagorevanja priblino obrnuto proporcionalna
kvadratnom korenu veliine estice. Takoe je interesantan ilustracija podatak da eksplozivnost praine
aluminijuma varira od veoma ozbiljne do slabe, sa porastom dijametra estica od 10 do 120m.
Minimalna energija paljenja i donja granica eksplozivnosti raste sa poveanjem dijametra estica. Bitan
faktor koji utie na eksplozivne karakteristike zapaljive praine je odnos povrine estice i njene teine,
koji se u literaturi naziva specifina povrina F0 (m2/g). Poveanje specifine povrine uzrokuje
generalno i poveanje eksplozivnosti praine. Dakle eksplozivnost ne zavisi samo od veliine statistike
estice, nego i od njenog geometrijskog oblika. Ne postoje tani podaci o veliini estica iznad kojih
pojedine praine ne mogu eksplodirati, jer to zavisi od materijala od kojeg su sainjene estice i
njegovih karakteristika. Neki izvori kao gornju granicu ispod koje su mogue eksplozije navode
420m, dok je to po nekim drugim izvorim 120-180m.
Vlanost praina direktno je vezana sa mogunou, verovatnoom i posljedicama
eksplozije. Praine sa relativno velikom vlanou mnogo tee, ili ak nikako, ne mogu eksplodirati,
to se objanjava potrebom utroka znaajnih koliina energije na isparavanje vode iz praine, prije
nego doe do paljenja estice. Osim toga vlanost praine smanjuje njenu sposobnost dispergovanja
u formi oblaka i time djeluje na smanjenje vjerovatnoe formiranja eksplozivnog oblaka. Kao
ilustraciju naveu literaturni podatak da ugljena praina veliine zrna manje od 75m ne moe da
se disperguje laganijim strujanjem vazduha kad je vlanost vea od 27%. Eksperimenti izvedeni u
poznatim svjetskim laboratorijama su pokazali da poveanje vlanosti zaista podie donju granicu
eksplozivnosti i minimalnu energiju paljenja. U izvoru [1] moe se nai podatak, da kod paljenja
elektrinom varnicom sadraj vlage koji spreava eksploziju iznosi 16% za ugalj sa volatilnim
sadrajem od 37%, 19% za kukuruzni skrob, ili 35% za prainu papira. Jedan od naina prevencije
eksplozije zapaljivih praina moe biti i odranje njihove vlanosti, to jako zavisi od higroskopnosti
praine. Ovakav rezultat ne moe se oekivati kod, na primejer praine polivinil hlorida, polietilena i
kod drugih nehigroskopnih materijala.
Hemijski sastav estica praine ima sutinski uticaj na mogunost eksplozije oblaka praine. Da
bi se desila eksplozija mora postojati hemijska reakcija izmeu estica praine i kiseonika u vazduhu,
odnosno praina mora biti goriva, ali sve praine od gorivih materijala ne stvaraju eksplozivne smjee.
Eksplozivnost praine zavisi, u izvjesnoj mjeri od njene specifine toplote sagorijevanja, ali i od toplote
sagorijevanja stehiometrijske smjee praine u vazduhu. Meutim od ovoga pravila postoje mnogi
izuzeci, tako da je primjeeno da su praine uglja nie kalorine vrednosti uglavnom eksplozivnije od
praina uglja visoke kalorine vrednosti. Primjer je praina koksa koja je mnogo manje eksplozivna u
odnosu na praine lignita.
Kod praine uglja, ove razlike se objanjavaju sadrajem volatilnih komponenti i moe se, sa
dovoljnom pouzdanou rei da praine sa sadrajem volatilnih komponenti manjim od 12,5% nisu
eksplozivne [1]. Ugalj sadri volatilne komponente, najee sumpor, mada se ponekad javlja ak i
metan. Od sadraja volatilnih komponenti zavise i druge bitne relevantne osobine praina. Na primjer
poznato je da minimalna temperatura paljenja opada sa poveanjem sadraja volatilnih komponenti.

Slika 2. Uticaj temperature na LEL za ugljenu pra{inu

 Eksperimentima je utvreno da se za praine koje sadre volatilne komponente, donja granica
eksplozivnosti smanjuje sa poveanjem koncentracije tih komponenti.
Praksa i mnogobrojni eksperimenti ukazuju da veliki znaaj ima sadraj negorivih estica u
suspenziji praine. Negorive estice mogu biti na primer estice pepela u smjei praine ugljena.
Ukoliko sadraj nezapaljivih estica raste opada eksplozivnost praine. Kvantitativne procene sadraja
koji prainu ini imunom na eksplozije ne postoje za opte sluajeve. Postoje ispitivanja koja daju
minimalni sadraj pojedinih praina definisanih veliina estica i sadraja volatilnih komponenti, ali
tane metode za proraun sadraja negorivih komponenti koje eliminiu mogunost eksplozije nisu
definisane. U nekim situacijama u rudnicima uglja u svetu vjerovatnoa eksplozije smanjuje se
dodavanjem nesagorive praine i njenim mjeanjem sa ugljenom prainom.
Praine se jasno meusobno veoma razlikuju u odnosu na mogunost da eksploziono
sagorijevaju. Praine imaju neke osobine koje karakteriu njihovo ponaanje u odnosu na eksploziju. To
bi bila na primjer donja, naravno i gornja granica eksplzoivnosti, koja se izraava obino u g/m3. One
su definisane kao najvea, odnosno najmanja koncentracija praine koja moe eksploziono sagorijevati.
Uobiajeno je da se za praine odreuje samo donja granica eksplozivnosti (LEL), jer je gornja granica
eksplozivnosti (UEL) obino reda kg/m3, teko se odreuje, a i nije posebno korisna u praktinim
situacijama. Donja granica zavisi opet o mnogim parametrima koji su nabrojani napred, ali i o nekim
drugim kao recimo o temperaturi. Na slici 2 prikazana je ovisnost LEL o ambijentalnoj temperaturu,
saglasno nekim laboratorijskim ispitivanjima.
Kako je LEL ovisan i o nekim drugim parametrima kao to je pritisak (vii pritisak utie na
snienje LEL), podaci koji se za na izgled istu prainu dobiju u razliitim izvorima, dosta se razlikuju
Tabela 2. Osnovne karakteritike nekih zapaljivih praina saglasno CEI 64-2
Zapaljiva praina LEL Klasa vodljivosti Temperatura paljenja (oC) Min. energija
(g/m3) E (<105cm); N (105cm) oblaka praine sloja praine
paljenja (mJ)
Neorganske materije
1 Atmizovani aluminijum 40 E 700 320 50 (20)
2 ^elik za pjeskarenje - E 430 240 -
3 Atmoziovani magnezijum 30 E 600 490 120
4 Cink 480 E 680 460 650
6 Cirkonijum 40 E 360 305 15
Organske materije
7 Anhidrid ftalne kiseline 15 N 605 topi (<130oC) 15
8 Naftalin - N 575 topi (80oC) -
9 Kalofonijum - N 325 topi se -
10 Polietilen 25 N 450 - 80
11 Presovani polistirol 15 N - - 40
12 Fenolna smola 25 N 460-575 topi se 10
13 Aluminijum stearat 15 N 400 - 15
14 Pentaeritrit 30 N 450 - 10
15 Urea 70 N 450 - 80
Poljoprivredni artikli
16 @ito (penica) 100 N 470 220 60
17 Drvo 40 N 440-450 325 20
18 Soja 46 N 560 - 100
19 eer 35 N 350 - 30
20 Pamuk 50 N 400-430 - -
21 Pluto - N 460-505 325 -
22 Pirina 45 N 490 - 80
U svakom sluaju granice eksplozivnosti veine organskih pa i drugih praina su veoma visoke
koncentracije, reda su desetina g/m3, i kao takve se u normalnim situacijama, pojavljuju samo u
odreenom manjem broju tehnolokih procesa i u relativno ogranienim volumenima. To mogu, na
primjer biti unutranjosti silosa za ugalj, itarice, ili neke druge materijale u koje prakasti materijal
pada sa odreene visine, zatim presipna mjesta na transportnim sistemima, itd. Ali zato postoje mnogo
 vei prostori u kojima se praina taloi u takvim koliinama da uskovitlana moe formirati eksplozivnu
smjeu sa vazduhom.
Kao ilustraciju nekih rezultata laboratorijskih ispitivanja, dajemo u tabeli 2 osnovne podatke o
nekim izabranim prainama iz sline tabele, saglasno izvoru [3].
Veoma bitna karakteristika zapaljivih praina koja ima uticaj na procjenu rizika od paljenja
oblaka praine elektrostatikim ili elektrinim pranjenjima ili mehanikom iskrom je i njihova
minimalna energija paljenja (Epmin mJ), odnosno najnia energija elektrostatikog polja koja, pri
pranjenju na iskritu, zapali smeu praina vazduh u optimalnoj koncentraciji. Energije paljenja
zapaljivih praina su generalno znaajno vee od energija paljenja gasnih ili parnih smjea sa
vazduhom, jer minimalne energije paljenja gasnih smjea variraju od oko 20J za gasove eksplzoine
grupe C do oko 200J za gasove i pare eksplozine grupe A. Ako redove energija paljenja uporedimo sa
tipinim vrijednostima energija koje se emituju kod elektrostatikih pranjenja mogu se izvesti
zakljuci iz tabele 3.
Tabela 3. Energije paljenja elektrostatikih naelektrisanja
Tip pranjenja enerija pranjenja Opasnost za paljenje gasne Opasnost od paljenja
(mJ) smjee smjee praina-vazduh
Varnica <10.000 ++ +
Korona <0,1 -/+ -
^etkasto pranjenje <3-4 + -/+
Propagativno etkasto pranjenje <3.000 ++ +
Znaajna karakteristika zapaljivih praina je minimalna temperatura paljenja uskovitlane
praine minimalna temperatura paljenja oblaka praine (Tpmin oC), koja oznaava najniu
temperaturu kod koje dolazi do paljenja uskovitlane praine najzapaljivije koncentracije (optimalne
koncentracije). Ova taka je generalno via od take tinjanja nataloene praine. Ova veliina ima
znaaja za procjenu opasnosti od paljenja oblaka praine u kontaktu sa vruim povrinama.
Minimalna tempeartura tinjanja nataloene praine ili temperatura paljenja sloja praine (Ttmin
o
C) je najnia temperatura zagrijane praine kod koje nastaje samopaljenje sloja nataloene praine
debljine 5mm, odnosno praktino to je najnia temperatura paljenja sloja praine. Kada doe do
paljenja sloja praine u kontaktu sa zagrijanom povrinom to moe produkovati uskovitlavanje i odmah
zatim i paljenje oblaka praine. Ova temperatura je mjera koja definie vjerovatnou paljenja sloja
praine nataloene na vruoj povrini. Odreuje se taloenjem sloja praine debljine 5mm na ploi koja
se zagrijava i na kojoj se u vremenu do 2 asa pojave znakovi tinjanja ili sagorijevanja. Temperatura
ploe se mijenja dok se ne utvrdi najvia temperatura kod koje nije dolo do paljenja, koja se onda
utvruje kao Ttmin. Temperatura tinjanja odnosno temperatura paljenja sloja praine zavisi naravno od
debljine stvarnog sloja tako da ona opada sa poveanjem debljine sloja kako je prikazano u tabeli 4 [5].
Tabela 4. Temperatura paljenja sloja praine u ovisnosti debljine sloja
Debljina sloja (mm) Tpmin (oC)
metilceluloza elina praina penino brano
5 - - -
10 287 270 -
15 272 262 282
30 247 230 247
50 227 218 232
Sposobnost paljenja sloja praine je vjerovatno najvanija osobina zapaljive praine jer je
formiranje oblaka praine u velikom broju sluaja posljedica tinjanja sloja praine, a u ovom sluaju je
uz formiranje oblaka istovremeno prisutan i uzronik paljenja. Ponaanje sloja praine u odnosnu na
paljenje i sagorijevanje esto se opisuje klasom gorivosti (Combustion Class CC) koja pretstavlja
mjeru sposobnosti paljenja i intenzitetu gorenja sloja praine. Klasa gorivosti olakava procjenu
vjerovatnoe paljenja, brzine irenja poara i mogunosti da tinjajui sloj bude transportovan
transportnim sistemom i da dovede do paljenja materijala u koji dospijeva. Gasnim plamenom ili
vruom platinijumskom icom (1000oC) pali se definisani sloj praine, a ponaanje praine nakon
ovoga svrstava ih u jednu od klasa prema tabeli 5.
Tabela 5. Klasifikacija gorivosti nataloene praine
CC1 CC2 CC3 CC4 CC5 CC6
Ne gori Kratkotrajno paljenje Lokalno sagorijevanje irenje tinjajueg irenje otvorenog Eksploziono
i brzo gaenje i tinjanje bez irenja sagorijevanja poara sagorijevanje
Ponaanje sloja praine mijenja se sa temperaturom sloja, pa na primjer dekstrin spada u klasu
CC2 na temperaturi od 20oC a u klasu CC5 na temperauri od 100oC [5].
Maksimalni pritisak eksplozije, odnosno vrh krive pritisak vreme, je parametar koji se koristi
da bi se projektovali protiveksplozioni oduci, provele mjere priguenja eksplozije (explosion
suppresion), kao i da bi se ocijenio rizik po konstrukciju objekta. Dobija se eksperimentalnim
metodama u standardizovanom zatvorenom sudu sa izvorom paljenja postavljenim u sredini suda i sa
mogunou promjene koncentracija u irokom opsegu. Maksimalni pritisak eksplozije u sferinoj ili
kubinoj posudi praktino ne ovisi o volumenu posude.
Osim maksimalnog pritiska eksplozije veoma je znaajan maksimalni porast pritiska dP/st, koji
je jednak tangensu najveeg ugla koji ine tangente krive pritiska sa osom vreme u toku trajanja
eksplozije (Slika 3)

Slika 3. Promjene pritiska za vrijeme eksplozije

Dakle maksimalni gradijent pritiska (brizanca) jednaka je: (P/t)=tg. Na slici se moe
razlikovati vrijeme indukcije eksplozije t2 i vreme trajanja eksplozije t1, pri emi je t1 vrijeme od
aktivacije paljenja do maksimalne take pritiska, a vrijeme t2 je rastojanje od take poetka paljenja
do presjecita tangente na krivu pritiska sa najveim uglom i linije sa pritiskom 0 bara.
Maksimalni pritisci eksplozije za neke materijale dati su u tabeli 6.
Tabela 6. Maksimalni pritisci eksplozije za neke materijale
Materijal Kristalizovana laktoza Sumpor Lignit Treset Mlijeni prah
PMAX (bar) 3,8 5,4 8 8,1 7,9
Radi pretstave o moguim posljedicama eksplozija nekih praina navodimo literaturne podatke o
efektima koje odreeni nadpritisci izazivaju (Tabela 7).
 Tabela 7. Efekti pritiska eksplozije
Nadpritisak (kPa) 7 20 34 55 100 345
Efekat Lom stakala Pucanje betionskih Pucanje bubnih Defekt zidova od Oteenje plua 50% smrtno
zidova (300mm) opni cigle (300mm) stradalih

Mada je maksimalni pritisak eksplozije praktino neovisan o volumenu ispitne posude, brizanca
opada sa volumenom posude po tzv. kubnom zakonu [9]:
KST=(dP/dt)MAXxV1/3 (bar.m/s) (1)
Vrijednost KST je vaan parametar za svaku materiju koja moe u formi praine eksplozivno
sagorijevati. Dok klasifikacija praina na klase gorivosti (Combustion Class) govori o ponaanju sloja
zapaljene praine, vrijednost KST ukazuje na posljedice eksplozije oblaka praine. Postoji klasfikacija
praina vrstih materijala saglasno vrijednosti KST na eksplozione klase kako slijedi:
Tabela 8. Klase eksplozivnosti praina
Klase eksplozivnosti praine St0 St1 St2 St3
KST (bar.m/s) 0 1-200 201-300 >300
Vrijednost KST se ponekad naziva karakteristina konstanta materijala, koja je na dosta
vjerodostojan nain mjera eksplozione opasnosti koju on unosi u proces u prakastoj formi, te
pretstavlja jedan od osnovnih parametara koji se koriste kod projektovanja mjera prevencije
eksplozije, na primjer priguenja (supresije) eksplozije ili eksplozionog oduavanja. Vrijednost KST
u praktinim situacijama zavisi o spektru dijametara estica, koncentraciji praine, energiji izvora
paljenja, poetnom pritisku, turbulenciji, eventualnom prisustvu zapaljivih gasova,osobinama
procesa i opreme, lokaciji izvora paljenja, i naravno poetnoj temperaturi smjee. Uticaj poetne
temperature smjee moe se sagledati iz tabele 9.
Tabela9. Uticaj temperature na efekte eksplozije za neke materijale
TPO^ (oC) PMAX (bar) KST (bar.m/s)
lignit treset mlijeko u prahu lignit treset mlijeko u prahu
50 8,0 8,1 7,9 121 165 110
100 7,0 - - 130 - -
125 - 6,5 6,4 - 128 125
150 6,3 - - 109 - -
200 5,8 5,0 5,4 111 127 74
Dijagram pokazuje da je poveanje temperature djelovalo na smanjenje posljedica eksplozije,
to bi na prvi pogled bio neoekivan rezultat. Znaajan uticaj svih navedenih faktora na vrijednost KST
iziskuje da se mjerenje ove vrijednosti izvodi po standardizovanoj i u svijetu prihvaenoj metodi da bi
rezultati bili reproducibilni i da bi se mogla dovoljno pravilno i uporedno ocijeniti eksplozivnost
zapaljivih praina. Veliki uticaj na KST ima turbulencija praine i to tako da sa poveanjem turbulencije
praine u tehnolokom procesu raste i eksploziona opasnost, te stoga ispitni uslovi ukljuuju
turbulenciju koja je vea ili bar kompatibilna sa praktinim industrijskim situacijama.
Granini sadraj kiseonika je karakteristika zapaljivih praina koja se razmatra u sistemima u
kojima e prevencija eksplozije ukljuiti i inertizaciju atmosfere ubacivanjem inerstnog gasa, obino
azota ili ugljen dioksida u cilju smanjenja koncentracije kiseonika ispod take na kojoj je eksploziono
sagorijevanje mogue. Ukoliko se primjenjuje mjera inertizacije nekog prostora, preporuuje se da se
ona realizuje tako da se sadraj kiseonika, iz sigurnosnih razloga, svede na vrijednost za 2% ispod
graninog sadraja.
Kategorizacija praina u odnosu na njihovu eksplozivnosti vre se na naprijed opisane
naine. Meutim postoje i neke druge metode od kojih emo navesti iroko rasprostranjenu
kategorizaciju razvijenu od strane U.S Bureau of Mines, i po ovoj metodi praine se kategoriu po
indeksu eksplozivnosti. Indeks eksplozivnosti praine je definisan kao proizvod dve veliine
nazvane osetljivost na paljenje (Ignition Sensitivity) i eksplozione ugroenosti (Explosion Severity).
Ove dve veliine dobiju se uporeenjem eksplozivnih karakteristika ispitivane praine u odnosu na
te iste karakteristike jedne referentne praine za koju je odabrana praina iz Pitsburkih rudnika
uglja. Ova referentna praina odabrana je zbog toga to su njene karakteristike ispitivane i definisane
u mnogo Full Scale ispitivanja.
Osjetljivost na paljenje dobije se kao odnos minimalne temperature paljenja, minimalne
energije paljenja i donje granice eksplozivnosti za Pitsburki ugalj i za ispitivanu prainu.
Tpmin (oC )xEpmin (mJ)xLEL (g/m3) za Pitsdburki ugalj
Osetljivost na paljenje = ------------------------------------------------------------------- (2)
Tpmin (oC )xEpmin (mJ)xLEL (g/m3) za ispitivanu prainu
Eksploziona ugroenost dobije se kao odnos maksimalnog pritiska eksplozije (Peks max) i
maksimalnog porasta pritiska (dPeks/dt)max ispitivanog uzorka i Pitsburkog ugljena.
Peks maxx(dPeks/dt)max za ispitivanu prainu
Eksploziona ugroenost = --------------------------------------------------------------------- (3)
Peks maxx(dPeks/dt)max za Pitsburki ugalj
Mjerenja se vre na isti nain i upotrebom iste opreme za mjereni uzorak kao i za referentnu
prainu. Rizik od eksplozivnosti neke praine moe se ocijeniti pomou tabele 10.
Ova metoda daje mogunost procjene i moe se rei da praina koja ima indeks eksplozivnosti
znaajno iznad referentne ugljene praine pretstavlja materijal koji zahtijeva posebne mjere opreza kod
koritenja i upotrebe. Nasuprot tome, zapaljive praine iji je indeks eksplozivnosti znaajno ispod 0,1
pretstavljaju prvenstveno poarnu, ali u maloj mjeri eksplozionu opasnost. Podaci o ovim veliinama za
neke od ispitivanih praina mogu se nai u literaturi. [1]. Meutim radi problematine reproducibilnosti
ispitivanja karakteristika praina relevatnih za njihovu eksplozivnost, ove ocjene moraju se uzimati sa
odreenom dozom opreza.
Tabela 10. Odnos veliione rizika i indeksa ekspozivnosti
Relativni rizik praine Osjetljivost na paljenje Eksploziona ugroenost Indeks eksplozivnosti
Mali <0,2 <0,5 <0,1
Umjeren 0,2 1,0 0,5 1,0 0,1 1,0
Povean 1,0 5,0 1,0 2,0 1,0 10
Veliki >5,0 >2,0 >10

Zatita od eksplozija zapaljivih praina

Preventivni inenjering industrijskih, skladinih i transportnih sistema u kojima se koriste
zapaljive praine prvenstveno ukljuuje projektovanje objekata u saglasnosti sa objektivno
sagledanim potencijalnim opasnostima, poznavanje iskustava drugih zemalja, projektovanje
dovoljne ventilacije koja e efektivno odvoditi vei dio emitovanih praina, projektovanje sistema za
eliminacije nataloene praine, odravanje tehnoloke discipline proporcionalno objektivnoj
opasnosti, itd. Na mjestima na kojima je, bez obzira na primjenu navedenih mjera, preostali rizik
neprihvatljiv koristie se metoda inertizacije koja e zahtijevati poznavanje granine koncentracije
kiseonika za datu zapaljivu prainu. Objektivno sagledavanje potencijalne opasnosti teko je i
zamisliti bez detaljnog poznavanja svih relevantnih karakteristika zapaljive praine koja se koristi u
konkretnom tehnolokom procesu, a svjetski rezultati i iskustva mogu ovdje biti od velikog znaaja.
Sve ovo bi spadalo u mjere primarne eksplozione zatite koje su usmjerene ka smanjenju
mogunosti nastanka oblaka praine i jo vie prema redukciji koliina nataloene praine, posebno
na mjestima na kojima je paljenje vjerovatno, kao to su elevatori.
Mjere sekundarne eksplozione zatite ukljuile bi eliminaciju ili redukciju potencijalnih
uzronika paljenja, smanjenjem mogunosti formiranja vruih povrina, na primjer pomenutom
zamjenom klasinih elevatora kosim transportnim trakama, zatvaranje leajeva u kuita u koja ne
moe prodrijeti praina, a na ijim povrinama je zagrijavanje ogranieno, detekcijom tinjanja ili
prekomjernog zagrijavanja odgovarajuim detekcionim sistemima na bazi odgovarajue detekcije
dima ili koritenjem detekcionih termikih kablova za brzu detekciju poveanja temperature
posebno opasnim mjestima nagomilavanja praine [10], inertizacijom unutranjosti tehnolokih
sistema u kojima se objetivno oekuje znaajna eksploziona ugroenost, itd. Tu je sigurno i
primjena elektrinih ureaja koji su konstruisani tako da je mogunost paljenja praine svedena na
minimum. To su ureaji konstruisani saglasno JUS N.S8.850 i JUS N.S8.090, odnosno ureaji kod
kojih je osiguran dovoljan nivo zatite od prodora vrstih tijela (praine) i vode u unutranjost
kuita, zatim je smanjeno taloenje praine na vanjskim povrinama kuita i ogranieno
zagrijavanje spoljnih povrina kuita, zbog eliminacije mogunosti tinjanja nataloene praine na
njima. Ovo sve bi spadalo u mjere sekundarne eksplozione zatite, odnosno eliminaciju
potencijalnih uzronika paljenja.
Meutim bez obzira na primjenu mjera primarne i sekundarne eksplozione zatite u
izvjesnom broju sluajeva vjerovatnost eksplozije ostaje neprihvatljivo velika. Da bi se efekti
eventualne eksplzije umanjli potrebno je provesti konstruktivne mjere koje iziskuju poznavanje
vrijednosto KST, odnosno vrijednost karakteristine konstante materijala. U mnogim ovakvim
situacijama konstrukcija ne moe biti takva da izdri oekivane pritiske i promjene pritisaka u
sluaju eksplozije, te su neophodne mjere eksplozionog oduavanja, to se ne moe racionalno
izvesti bez poznavanja maksimalnog pritiska eksplozije i vrijednosti KST, odnosno dP/dtMAX. U
svijetu se sve vie primjenjuju i mjere supresije eksplozije i moe se oekivati da e ti sistemi
uskoro poeti da ulaze u upotrebu i u naim proizvodnim kapacitetima, posebno nakon pretstojee
privatizacije. U ovome e, u potsicajnom i edukativnom smislu, veliku ulogu imati i osiguravajue
kompanije. Sve mjere ukratko nabrojane u u ovom paragrafu spadaju u mjere tercijarne eksplozione
zatite koje, moe se slobodno rei, imaju i vee znaaj u postrojenjima u kojima se pojavljuje
opasnost od eksplozije praina u odnosu na ona kod kojih postoji mogunost eksplozije gasova ili
para.
Rezime: U prvom dijelu rada dati su neki statistiki podaci o eksplozijama praina
organskog porijekla u sistemima za transport i skladitenje zapaljivih praina, sa eljom da se ova
opasnost pravilno uoi i da se na nju u tehnikoj praksi obrati zaista nedostajua panja. Podaci o
broju i posljedicama eksplozija u zemljama koje imaju znaajno vei stepen preventive u odnosu na
Jugoslaviju nisu zaista optimistini i ukazuju da u prevenciji eksplozija cilj nije ni blizu dostignut.
U drugom dijelu rada dat je osvrt na osnovne relevantne osobine zapaljivih praina
organskog porijekla koje treba procijeniti kod izbora odgovarajuih mera zatite od eksplozije
praina i bez ijeg poznavanja su mjere prevencije ista improvizacija.
Trei dio ovog rada, radi ogranienosti prostora, ukratko sumira i kategorie mjere primarne,
sekundarne i tercijarne zatite od eksplozija zapaljivih praina u smjei sa vazduhom.

Summary: In the first part of the paper problem of flammable dusts explosions in transport
and storage systems is to underlined through some statistic data, aiming to give the correct
estimation of the danger. The danger is underestimated in Yugoslav technical circles, which might
have very serious consequences.
In second part of the paper the author shortly explain the basic relevant characteristics of
organic dusts which have to be estimated designing the rational means of protection against
explosion.
At the end, the third part is the concerned to give the description and categorize the measures
intended to decrease the probability of explosion and their consequences to a rational and acceptable
level.

Literatura:
1. K.N. Palmer: Dust explosions and Fires; Chapman and Hall, London, 1973
2. R.W.Schoeff; Dust Explosion Incidents: Statistics on threir Causes and Effects in the United
States; The 3rd World Wide Seminar on the Explosion Phenomenon and the Application of
Explosion Protection Technique in Practice; Flanders Expo Ghent Belgium, February 1999
3. Norma Italiana CEI 64-2: Impianti elettrici nei luoghi con pericolo di esplosione
4. R. Jovanov, A. Pavlovi, J. Injac: Metodologija odreivanja zona opasnosti eksplozivi i
zapaljive praine
5. G.F.M. van Laar, Dust Explosion Characteristics and Their Interpretation based upon Process
Knowledge; The 3rd World Wide Seminar on the Explosion Phenomenon and the Application of
Explosion Protection Technique in Practice; Flanders Expo Ghent Belgium, February 1999
6. P. Zeeuwen: Thermal Instability of Powders; The 3rd World Wide Seminar on the Explosion
Phenomenon and the Application of Explosion Protection Technique in Practice; Flanders Expo
Ghent Belgium, February 1999
7. B. Broeckmann: Spontantenous Ignition of a Non-Explosible Powder; The 3rd World Wide
Seminar on the Explosion Phenomenon and the Application of Explosion Protection Technique
in Practice; Flanders Expo Ghent Belgium, February 1999
8. J. Henrych: The dynamics of explosions and its use. Elsevier 1979
9. J.G. Torrent: Definition of and Insights into Explosion related Phenomena; The 3rd World Wide
Seminar on the Explosion Phenomenon and the Application of Explosion Protection Technique
in Practice; Flanders Expo Ghent Belgium, February 1999
10. V. Kapor, S. Vujoevi, N. Vui: Detekcija poara, Institut Vina, Beograd 2000.