Sleyman Demirel niversitesi Sosyal Bilimler Enstits DergisiYl: 2013/1, Say:17

Journal of Sleyman Demirel University Institute of Social SciencesYear: 2013/1, Number:17

XVI. YZYIL MUSHAF GLLERNN SLEYMANYE

KTPHANESNDE BULUNAN KURAN-I KERM
KAPSAMINDA NCELENMES

Aye TANRIVER CELASN1

ZET
lah metin ieren mushaflarn bezenmesi, sanatkrn yaratcsna
olan sevgi, hrmet ve saygsn sunma ihtiyac ile domu, o eseri eline alan
okuyucuyu cezbetme arzusu ile 7. yzyldan itibaren gelierek devam etmi,
16. yzyl Osmanl saraynda da en st seviyeye ulamtr. Mushaflar, mn
btnlnn korunmas, okuyana yhut ezberleyene kolaylk salamas
cihetinden blmlere ayrlmtr. Ayrlm olan bu yerlere, tezhip sanatnn
gelimesi ile birlikte ilenen rozet eklindeki bezemelere mushaf gl ad
verilmitir. En erken rneklerine Emev ve Abbasler zamannda yazlm
mushaflarda rastladmz gller, her dnemde farkllklar gstererek
gnmze kadar gelmitir. Motif ve desen anlaynn en olgun halinin
yaand, iilik kalitesinin en ok gelitii dnem olmas nedeniyle, bu
aratrmada XVI. yzyl mushaf glleri konu edinilmitir. Hamse, aere,
hizip, cz ve secde gl eklinde isimlendirilen bu tr bezemeleri
rneklendirmek iin Sleymaniye Ktphanesinde bulunan, Hamidiye 5,
Nuruosmaniye 17 ve Laleli 16 envanter numaral eserler seilmitir.
Mushaflar batan sona taranarak, mevcut gller tesbit edilmi, sayfa iindeki
konumlar, grevleri ve tezhip zellikleri belirlenmitir. Tezhip teknikleri ve
uygulama ekilleri hakknda bilgi verilerek gnmzdeki kullanm ekilleri
ile karlatrlmtr. Btn bu bilgiler nda 16. yy mushaf glleri ile ilgili
sonuca ulalmtr.
Anahtar Kelimeler: Trk sanat, tezhip, mushaf, mushaf gl

RESEARCH OF THE XVITH CENTURY KORAN ROSES

WITHIN THREE KORANS IN SLEYMANYE LIBRARY

ABSTRACT
XVIth century is the golden age of illumination art. In this period, in
which, classical illumination style of Korans had emerged, it can be seen
that specific patterns had been used for Koran rose designs. The manuscripts,

1
retim Grevlisi, Sleyman Demirel niversitesi, Gzel Sanatlar Fakltesi, Geleneksel Trk
Sanatlar Blm, 32200, Isparta, TRKYE, tanriverayse@hotmail.com

[101]
 Aye TANRIVER CELASN

in Sleymaniye library, numbered as Hamidiye 5, Laleli 16 ve

Nuruosmaniye 17 indicate most beautiful, artistic samples for this group of
ornamentations named as hamse gl, aere gl, hizip gl, cz
gl and secde gl. During the study these Korans were carefully
browsed, existing roses and the placement, function on the page,
illumination specialities of these roses were determined. Although there is
no hamse gl in the Koran numbered as Laleli 16, aere gl,hizip
gl, cz gl and secde gl can be seen in all three Korans. But they
exist in different numbers. These roses, that had been ornamented with the
technics of classical illumination and zer-ender-zer, and longts were
drawn with the technic of ift tahrir. It can be seen that a specific design
had been made for each Koran rose and these designs are repetitive
throughout the Korans. besides the repetition of designs there is color and
workmanship unity.
Keywords: Turkish art, illumination, Koran, Koran rose

A. GR
lah metin ieren mushaflarn bezenmesi, sanatkrn yaratcsna
olan sevgi, hrmet ve saygsn sunma ihtiyac ile domu, o eseri eline alan
okuyucuyu cezbetme arzusu ile VII. yzyldan itibaren gelierek devam
etmitir. Mushaflar, mn btnlnn korunmas, okuyana yhut
ezberleyene kolaylk salamas asndan ksmlara ayrlmtr. Ayrlm olan
bu yerlere, tezhip sanatnn gelimesi ile birlikte ilenen rozet eklindeki
bezemelere mushaf gl ad verilmitir. En erken rneklerine Emev ve
Abbasler zamannda yazlm mushaflarda rastladmz gller, her
dnemde farkllklar arzederek gnmze kadar gelmitir. Motif ve desen
anlaynn en olgun halinin yaand, iilik kalitesinin en ok gelitii
dnem olmas nedeniyle, bu aratrmada XVI.yy tercih edilmitir. Tezhip
sanat ile ilgili hazrlanm kaynaklar taradmzda mushaf glleri ile
ilgili yaplm almalarn yetersizlii dikkat ekmektedir. zellikle btn
bir mushaf tezyinat ile ilgili yazlm tezlerde, mushaf glleri ile ilgili
yazlm bilgilere rastlamaktayz. Ancak bu bilgiler, genel bir tanmlama ve
birka grsel rnein analizinden teye gememektedir. iek Dermann
Tarihimizde Mushaflarn Bezenmesi2, isimli makalesinde mushaf gllerine
deinilmi, Mine Esiner zenin Trk Tezhip Sanat isimli kitabnda 3
mushaf glleri terminolojik olarak tanmlanm ve grsel teryallerle ifade
edilmitir. Aye Tanrverin yapm olduu Trk Tezhip Sanatnda XIV-

2
iek, Derman, Tarihimizde Mushaflarn Bezenmesi, Diyanet lmi Dergi, c.46, S.4, Diyanet
leri Bakanl Sreli Yaynlar, Ankara, 2010
3
Mine Esiner zen, Trk Tezhip Sanat, Gzen Kitap, stanbul, 2003

[102]
 XVI. Yzyl Mushaf Gllerinin Sleymaniye Ktphanesinde
Bulunan Kuran- Kerim Kapsamnda ncelenmesi

XVI.Yzyl Mushaf Glleri4 isimli yaynlanmam yksek lisans tezinde

mushaf glleri, tipolojik olarak snflandrlm ve yzyllar arasnda
meydana gelen deiikliklerin karlatrmas yaplmtr.
Sleymaniye Ktphanesinda bulunan XVI.yya tarihlenmi
Kuran- Kerim, dnem zelliklerini tamas mnasebeti ile aratrma
kapsamna alnmtr. Bu eserlerin envanter numaralar Hamidiye 5, Laleli
16, Nuruosmaniye 17dir. Makalenin tablo ve resim yazlarnda, Hamidiye 5
numaral eser iin SK H. 5, Laleli 16 iin, SK L. 16, Nuruosmaniye 17 iin
de SK NO. 17 ksaltmalar kullanlacaktr. SK H. 5 numaral eser, Ykut
Mustasm tarafndan 1289 tarihinde yazlmasna ramen tezhibi XVI. yy.
Osmanl nakkahanesine aittir5. Laleli 16, 1582 tarihinde Ahmed b. Pir
Muhammed b. krullah, Nuruosmaniye 17, 1583te hattat ez-Zemaher-
Ebul-Kasm Carullah Mahmud b. mer b. Muhammed tarafndan
yazlmtr. Mushaf gllerinin, mushafn blnme yerlerini madalyon
eklinde tezyn olarak belli etmek ve sayfann hiye boluunda bulunmak
gibi iki temel zellii vardr. Sreler durak, hamse, aere ve secde glleri ile
czler ise hizip, nsf ve cz glleri ile blnmlerdir. Srelerde yetler
saylarak, czlerde ise sayfalar saylarak mushaf gllerinin yerleri tesbit
edilir. Srelerde her yetin sonuna durak, beinci yetin hizasna sayfa
kenarna hamse, onuncu yetin sayfa kenarndaki hizaya aere gl tezyin
edilir. Secde glleri yalnzca secde yetlerinin bulunduu sayfa kenarlarna
ilenir. Czlerin balang sayfasna cz gl, 1/4lik ksmna hizip gl,
1/2lik ksmna nsf gl yerletirilir. Kuran- Kerimlerde her Mushaf gl
iin bir tasarm hazrlanm ve eser boyunca bu desen tekrarlanmtr.

B. SURELERN BLNMESNDE KULLANILAN MUSHAF

GLLER
Terim olarak sre, Kuran- Kerimin en k , en by iki
yz seksen alt yetten meydana gelen ve hlas, Fatiha, Nur gibi ayr ayr
isimleri olan yz on drt blmden herbiri mnsnda kullanlmaktadr.6
Srelerin blnmnde yet says nemli rol oynar. Her yet bitimine nokta
vazifesi grmesi iin durak bezemesi yaplr. Her beinci yet hizasna
hamse gl, her onuncu yet hizasna aere gl ve her secde yetinin
hizasna da secde gl ilenir.

4
Aye Tanrver, Trk Tezhip Sanatnda 14-16. Yzyl mushaf Glleri Marmara niversitesi
Gzel Sanatlar Enstits, Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi, 2007
5
XIII-XIV yzyllarda Ykut el- Mustasm, Argun Kmil, Abdullah Saraf, Yahy es-Suf
tarafndan yazlm ve 15551565 yllar arasnda saray nakkahanesinde yenileme yapld
tesbit edilen eserlerden birisidir. (Zeren Tannd, 1314. yzylda Yazlm Kuranlarn Kanuni
Zamannda Yenilenmesi, Topkap Saray Yllk I, stanbul, 1986, s. 141)
6
Ayverdi, a.g.e., c.3, s.2681

[103]
 Aye TANRIVER CELASN

1. Durak
Ayet sonlarna konan ve Kuran- Kerim okunurken ksa sreli
olarak durulmas gereken yerlere yaplan tezyn noktalara durak denir 7.
Duraklar, yet sonlarn gstermenin yan sra yaznn biteviyeliini ortadan
kaldrarak gz dinlendirir ve sayfay bezerler8. Duraklar, hiye boluunda
deilde metin iinde bulunduu halde, mushaf blnmelerinde temel bir
ayrc grev stlendii iin mushaf glleri kapsamna alnmtr. Hz. Osman
zamannda yazlm olan mushaflarda durak iareti bulunmazken, Emevler
zamannda yet sonlarna ilve edilen duraklar, noktann gen
oluturacak ekilde bir araya gelmesinden mteekkildir. XIV-XVI.
yzyllarda durak motifleri son derece sade ilenmitir. Hatt XVI. yzyln
ihtiaml zamanlarnda bile duraklar gayet yalndr. Daire eklinde srlm
svama altn tahrirlenerek pen motifine dntrlmtr. Erken dnem
mushaflarda yetlerin arasnda mesafe braklmad iin duraklar yaz
zerindeki bolua bezenmitir. Nitekim Hamidiye 5 numaral eser, XIII.
yzylda yazld iin yet aralar ak deildir. Bu nedenle duraklar satrn
zerinde, daire eklinde srlm ve parlak parlatlm svama altn, fra ile
altya blnerek e-hne durak yaplmtr (Resim 1, izim 1). Laleli 16da
ise svama altn parlak parlatlarak helezon durak ilenmitir. Ancak yet
aralar yeterince ak olmad iin duraklar satrn 5 mm. kadar zerinde
kalmtr (Resim 2, izim 2). Nuruosmaniye 17de de tpk Hamidiye 5deki
gibi e-hne duraklar mevcuttur. Ancak bu eser XVI. yzylda yazld iin
yet aralar aktr ve dura 1/3i mstar zerine oturmutur (Resim 3, izim
3).
2. Hamse Gl
Hamse, Arapa be mnsna gelirken, srelerde her be yette bir,
satr hizasnda hiye (bir sayfann kenarlarna veya altna, metnin herhangi
bir noktas ile ilgili olarak yazlan aklama ve ekleme kma) boluuna
yaplan tezyn madalyon formundaki bezemelere de hamse gl ad verilir 9.
XIII-XIV. yzyla kadar hamse gl; metin iinde yarm yhut tam damla
eklinde hamse durann hizasnda hiye boluuna armudi formda
ilenmitir. XV-XVI. yzyllarda metin iindeki damla eklindeki hamse
duraklarna artk rastlanmamakla birlikte armud formdaki hamse gl
tezynattaki yerini korumaya devam etmitir. Hamse gl, Laleli 16da
bulunmazken, Hamidiye 5 numarada 5 adet, Nuruosmaniye 17de 14 adet
mevcuttur. Bu yzylda ilevselliini kaybetmeye balayan hamse glnn
yazma eserlerdeki mevcudiyeti olduka azalm, XVII. yzylda ise mushaf

7
Ayverdi, a.g.e., c.1, s.509
8
iek Derman, Trk Tezhip Sanatnn Asrlar inde Deiimi, Trkler, c.12, YTY, Ankara,
s.292
9
iek, Derman, Osmanl Asrlarnda, slup ve Sanatkrlaryla Tezhip Sanat Osmanl, c.11,
YTY, Ankara, 1999, s.109

[104]
 XVI. Yzyl Mushaf Gllerinin Sleymaniye Ktphanesinde
Bulunan Kuran- Kerim Kapsamnda ncelenmesi

tezhibinden tamamen kmtr. Sayfann hiye boluunda ayn aks

zerinde bulunan hamse glleri, iinde bulunduu mushafn bezeme
zellikleri ile paralellik gstermektedir. Hamidiye 5 numaradaki armud
formdaki hamse gl svama altn zerine serbest rm deseninin bulunduu
ksmda hamse ibaresi tevki hatt ile yazlmtr. Bu alan etraf yaprak motifi
ile erevelenmitir. Uzun lpis ift tahrir t dikkat ekicidir (Resim 4,
izim 4). Nuruosmaniye 17de ise tevki hamse yazs stbe mrekkebi ile
lpis lzuli zemin zerine yazlm, etraf svama altn zerine yaprak deseni
ile erevelenmitir. Svama altn zerine tahrirlenen yaprak motifi zerine,
hatay serbest desen pembe ve mavi ile renklendirilmi ve desen uzun ift
tahrir lpis renkli t ile sonlandrlmtr (Resim 5, izim 5). Her be yette
bir hamse gl tezyn edilse, bir mushafta 631 adet hamse gl bulunmas
gerekirdi.
3. Aere Gl
Aere, Arapa on mnsnda kullanlrken, aere gl, mushaflarda
her on yette bir, sayfa kenarndaki bolua yaplan madalyon formundaki
bezemelere denir. Kuran- Kerimi renme ve ezberleme almalarnda
kolaylk salamas iin sreler, onar yetlik ksmlara ayrlmtr. Tair
denilen bu ksmlarn bitimine ar kelimesinin ilk harfi olan ayn konulmu
ve bu harf bir arn bittiini ve dier arn baladn gsteren bir iaret
olmutur10. Ayn harfi ile birlikte ar iareti olarak aere glleri de
kullanlmtr. Aere glnn ilk rneklerine IX-X. yzyllarda
rastlanmaktadr. Mushaflarda her on yet bitimine ilenen irice daire
eklindeki aere durann hizasna, yine daire eklinde ilenmi aere
gllerine rastlamak mmkndr. Aere duraklar XIV. yzyldan itibaren
mushaflarda bezeme eleman olarak kullanlmazken, aere glleri XVI.
yzyl sonlarna kadar mushaf bezemesindeki yerini korumutur. XVII.
yzyl ortalarndan itibaren yazlm ve gnmz matbuu mushaflarnda
aere glne rastlanmamaktadr. Ayetlerin uzunluu ve ksal dikkate
alnmadan her on ayette bir aere gl yaplsayd, bir mushafta, 567 adet
aere gl bulunmas gerekirdi. Aere gl, Hamidiye 5te 497, Laleli 16da
418, Nuruosmaniye 17de 543 adet bulunmaktadr. Bu yzylda aere
gllerinin ilevsellii hlen devam etmekte olup, zellikle mushafn
balarnda, yetlerin ve srelerin uzun olmas mnasebetiyle aere glleri
yerli yerinde kullanlmtr. Mushafn sonlarna doru sre ve yetler
ksaldka, aere gllerinin bulunmas gereken yerlerden ziyde sayfadaki
hengi korumak iin, sadece bezeme unsuru olarak kullanld da
gzlenmitir.
Hamidiye 5 numaradaki eserin aere gl klasik tezhip teknii ile
ilenmitir. Aere ibaresi lpis lzuli zemin zerine stbe mrekkebi

10
Muhammed Erolu, Ar- erif, DA, c.4, TDV, stanbul, 1991, s.24

[105]
 Aye TANRIVER CELASN

kullanlarak yazlmtr. Yaz etraf hatay grubu motiflerle erevelenmi

olup, tasarm lpis renkli uzun ift tahrir t ile bitirilmitir (Resim 6, izim
6). Laleli 16 numaral eserin aere gl armud formda olup, i ksmnda
svama altn zerine stbe mrekkebi ile aere ibaresi tevki hat ile
yazlmtr. Yaznn etraf lpis iplik ile evrelenip d svama altn zerine
turkuaz yapraklar tahrirlenmitir. Yapraklarn aralarna krmz noktalar
konulmu ve tasarm uzun ift tahrir lpis renkli t ile sonlandrlmtr.
(Resim7, izim 7). Nuruosmaniye 17 numaral mushafn aere gl daire
formunda olup, stbe mrekkebi ile yazlm aere ibaresi lpis rengi
zerine yazlmtr. Bu ksm svama altn zerine tahrirlenmi iie kapanan
yapraklarla erevelenmitir. Yapraklarn zerine pembe ve mavi renkli
hatay grubu motiflerden oluan desen klasik tezhip teknii ile ilenmitir.
Desen, lpis renkli ift tahrir uzun t ile bitirilmitir (Resim 8, izim 8). Her
eserde de aere gl tezyntnda belirlenen bir tasarm renk deitirilerek
mushaf boyunca tekrarlanmtr.
4. Secde Gl
Okuyann ve dinleyenin secde etmesinin gerekli olduu secde
yetlerinin hizasna, hiye boluuna yaplan madalyon eklindeki
bezemelere secde gl denir. Bir mushafta 14 adet secde yeti
bulunmaktadr. Bunlar sras ile; Araf, 7/206; Rad, 13/15; Nahl, 16/50; sr,
17/107; Meryem, 19/58; Hacc, 22/18; Furkan, 25/60; Neml, 27/60; Secde,
32/15; Sad, 38/24, Fussilet, 41/37; Necm, 53/62; nikk, 84/20; Alk,
96/1911 Hz. Osman zamannda hazrlanm mushaflarda secde iareti
bulunmazken12, XIII-XIV. yzyl mushaflarnda, sadece secde ayetinin
hizasnda hiye boluunda, Arapa secde ibresi bulunmaktadr. XV.
yzyldan itibaren secde glleri mushaflardaki yerini almaya balam ve
gnmz matbuu mushaflar da dhil olmak zere varln srdrmeye
devam etmektedir. Hamidiye 5 numaral eserde 5 adet secde gl mevcut
olup dier secde yetleri yaz ile belirtilmitir. Laleli 16 ve Nuruosmaniye 17
numaral eserlerde 12er adet secde gl mevcuttur. Her ikisinde de 2er
adet eksik secde gl vardr. eserde de secde glleri iin bir tasarm
hazrlanm ve mushaf boyunca tekrarlanmtr. Hamidiye 5 numaral eserin
secde gl armud formda olup, secde ibaresi svama altn zerine stbe
mrekkebi ile yazlmtr. Yaz etrafna lpis renk ile ince arasuyu ekilmi
ve zeri -motifi ile bezenmitir. Desenin d ksmna svama altn zerine
yaprak motifi yaplmtr. Aralarna kahverengi ile renk konulmu ve uzun
lpis t zerine nokta ve izgilerle bezeme yaplmtr (Resim 9, izim 9).
Laleli 16 numaral eserin secde glnde, secde ibaresi svama altn zerine

11
Abdurrahman etin, Kuran limleri ve Kuran- Kerim Tarihi, Dergah Yaynlar, stanbul, 1992,
s.154
12
Muhittin Serin, Hat Sanat ve Mehur Hattatlar, Kubbealt Kltr ve Sanat Yaynlar, stanbul,
2003, s.46

[106]
 XVI. Yzyl Mushaf Gllerinin Sleymaniye Ktphanesinde
Bulunan Kuran- Kerim Kapsamnda ncelenmesi

stbe mrekkebi ile yazlmtr. Dnda ise rm ve hatayli desen 1/4

simetrili olarak klasik tezhip ve zer-ender-zer teknii ile ilenmitir. Desen
lpis renkli uzun t ile tamamlanmtr (Resim 10, izim 10). NO 17
numaral eserde bulunan secde gl ekenar drtgen formunda olup, secde
ibaresi svama altn zerine stbe mrekkebi ile yazlmtr. Hatay ve
rm motiflerinden oluan 1/4 simetrili olarak klasik tezhip teknii ile
ilenmitir. Lpis rengi uzun t ift tahrir teknii ile ilenmitir (Resim 11,
izim 11).

C. CZLERN BLNMESNDE KULLANILAN MUSHAF

GLLER
Cz, Kuran- Kerimin blnd otuz ksmdan herbirine verilen
isimdir13. Gnmz Mushaflarnda bir cz on yapraktan meydana gelmekle
birlikte yazma mushaflarda bu say deimektedir. Yaz karakteri, kalem
kalnl, mstar says, sayfa bykl cz uzunluunu etkileyen faktrler
arasndadr. Bir cz drt eit paraya hizip gl, iki eit paraya nsf gl
tarafnda blnr. Cz glleri her czn balangcna ilenir ve kimi zaman
zerinde kanc cz olduuna dir rakam bulunur.
1.Hizip Gl
Arapa bir kelime olan hizip, topluluk iinde ayr bir grup tekil
eden kk topluluk mnsnda kullanlrken, hizip gl mushaflarda, bir
cz 4 eit paraya ayran madalyon eklindeki bezemelerdir. Her bir czde
3 adet hizip gl bulunur. Eer mushafta nsf gl bulunuyorsa hizip gl
says ikiye der. XIII-XIV. yzyl mushaflarnda grlmeye balanan hizip
glnn yaygn kullanm XV. yzyldan itibaren olmutur. Gnmze kadar
varln devam ettiren hizip gllerinin en ihtiamllar XVI. yzylda
ilenmitir. Hizip gl, Hamidiye 5te 59, Laleli 16da 77, Nuruosmaniyede
63 adet bulunmaktadr. Bir cz 4 eit paraya blen hizip gllerinin says
bir mushafta 90 adet olmaldr. Eer nsf gl mevcutsa bu say 60a der.
Dier mushaf gllerinde olduu gibi hizip glnde de bir desen belirlenmi
ve eser boyunca bu tekrarlanmtr. Hamidiye 5 numaral eserde bulunan
hizip gl, ekenar drtgen formunda olup, ortasnda svama altn zerine
stbe mrekkebi ile hizip ibaresi yazldr. Tasarmn d ksm ise 1/4
simetrili rm ve hatay motiflerinden olumu, klasik tezhip ve zer-ender-
zer teknii kullanlarak ilenmitir. Uzun lpis renkli t ile gl bezemesi
tamamlanmtr (Resim 12, izim 12). Laleli 16 numaral eserde bulunan
hizip gl, daire formunda olup, svama altn zerine stbe mrekkebi ile
hizib ibaresi yazldr. Dnda ise klasik tezhip ile hatay grubu motifler
ilenmitir. Uzun lpis rengi t ile gl bezemesi tamamlanmtr (Resim 13,

13
lhan Ayverdi, a.g.e., c.1, s.509

[107]
 Aye TANRIVER CELASN

izim 13). Nuruosmaniye 17 numaral eserde bulunan hizip gl, ekenar

drtgen formunda olup, ortasnda svama altn zerine stbe mrekkebi ile
hizip ibaresi yazldr. D ksmnda 1/4 simetrili rm ve hatayli motiflerden
oluan desen, klasik tezhip ve zer-ender-zer teknii kullanlarak ilenmitir.
Bezeme uzun lpis rengi t ile tamamlanmtr (Resim 14, izim 14).
2. Nsf (nsf) Gl
Arapa bir kelime olan nsf, yar, yarm, nim mnsnda
kullanlrken14, nsf gl mushaflarda bir cz iki eit paraya ayran
madalyon eklindeki bezemeler olarak tanmlanmaktadr. Mushaflarda nsf
gl ya da renkli mrekkeplerle yazlm Arapa nsf ibresine XV.
yzyldan itibaren rastlanmaktadr. Nsf gl, yarm czn gstergesi olarak,
yatay ve dikey aks zerinde yardan blnm cz gl ile ifade edilmitir.
XV. yzyldaki nsf glleri, yatay aks zerinde yardan blnm cz gl
olarak tezhip edilmiken, XIX. yzyla ait Trkpetrol Vakf Koleksiyonu, nr.
188de bulunan bir mushafta, dikey aks zerinde 1/2 cz gl, nsf gl
olarak tezhip edilmitir. Bu eser Prof. iek Derman tarafndan 21 Eyll
2006 tarihinde Ciepo17 Sempozyumunda tebli olarak sunulmutur. Nsf
gl daha ok XV. yzylda tezhip edilmi mushaflarda karmza
kmaktadr. Nitekim seilen bu eserde de nsf gl bulunmamaktadr.
3. Cz Gl
Mushafn, otuz eit paraya blnmesi ile oluan ve bu paralarn
balad yerleri belli edebilmek iin yaplan madalyon eklindeki
bezemelere cz gl denir. Bir mushafta otuz adet cz bulunurken 29 adet
cz gl mevcuttur. Bunun nedeni, birinci cz balangcnda tam sayfa
olarak bezenen serlevha tezhibinin bulunmasdr. Czlerin ierii deimez
ancak eitli etkenlere bal olarak sayfa says deiebilir. Kullanlan yaz
cinsi, kalem kalnl, satr says ve sayfa dzeni czlerde bulunan sayfa
saysn tayin eder. Nesih yaz cinsini mushaf yazs olarak kullanan eyh
Hamdullah ile birlikte mushaflarn standart lleri de ortaya kmaya
balamtr. Hfz Osmann (1642/1698) yazd mushaflar, l asndan
son eklini alm ve ilki 1871 ylnda olmak zere baslmtr. Bugn
kullanmakta olduumuz matbuu mushaflarn bir ksm Hfz Osman hatt ile
yazlmtr15. XIII. yzyla ait mushaflardaki cz glleri kare, dikdrtgen ve
daire formunda yaplrken her bir cz gl dierinden farkl tasarlanmaya
allmtr. XV. yzylda cz glleri genellikle yatay emse formunda ve
hep ayn tasarm kullanlarak tezhip edilmitir. XVI. yzyla ait mzehhep
mushaflarda, cz glleri, dnem zelliklerini tayan slupta tezhip edilerek
ayn tasarm kimi mushafta aynen tekrar edilirken kimi mushafta renk ve
teknik deitirilerek veya farkl bir tasarmla bezeme zenginlii salanmaya

14
Ayverdi, a.g.e. c.2, s.2345
15
Muhittin Serin, Mushaf, DA, c.31, TDV Yaynlar, stanbul, 2006, s. 251

[108]
 XVI. Yzyl Mushaf Gllerinin Sleymaniye Ktphanesinde
Bulunan Kuran- Kerim Kapsamnda ncelenmesi

allmtr. Cz glleri, XV. yzyldan itibaren mushaflarda yerini alm ve

gnmz matbuu mushaflarnda da varln srdrmeye devam etmektedir.
Cz gl bir mushafta 29 adet bulunmas gerekirken, Hamidiye 5te 27,
Laleli 16da 26, Nuruosmaniye 17de 29 adet bulunmaktadr. Her mushafta
belirlenen cz gl deseni mushaf boyunca tekrarlanmtr. Hamidiye 5
numaral eserin cz gl armud formda olup, i ksmda, svama altn
zerine stbe mrekkebi ile cz gl ibaresi yazldr. Tasarmn d
ksmnda ise rm ve hatayli motiflerden oluan desen 1/4 simetrili olarak
ilenmitir. Klasik tezhip ve zer-ender-zer teknii ile bezenen Mushaf gl
uzun lpis rengi t ile tamamlanmtr (Resim 15, izim 15). Laleli 16
numaral eserin cz gl, darev formda olup, ortasnda svama altn zerine
stbe mrekkebi ile cz ibaresi yazlmtr. D ksmnda ise rm ve
hatayli desen 1/16 simetrili olarak klasik tezhip ve zer-ender-zer teknii ile
ilenmitir. Uzun lpis renkli t ift tahrir teknii ile ilenmitir (Resim 16,
izim 16). Nuruosmaniye 17 numaral eserin cz gl ekenar drtgen
formunda olup, ortasnda svama altn zerine stbe mrekkebi ile cz
ibaresi yazlmtr. Tasarmn d ksmnda rm ve hatayli motiflerden
oluan desen, klasik tezhip ve zer-ender-zer teknii ile ilenmitir. Mushaf
glnn tasarm uzun lpis rengi t ile tamamlanmtr (Resim 17, izim
17)

DEERLENDRME ve SONU
Sleymaniye Ktphanesi, Hamidiye 5, Laleli 16 ve Nuruosmaniye
1716 envanter numaral XVI. yzyla ait mushaflar batan sona taranarak her
eserde, hangi tip mushaf glnden ka adet bulunduu tesbit edilmitir.
ncelenen Mushaflarn hibirinde nsf gl bulunmazken hamse gl sadece
laleli 16 numaral mushafta yer almamaktadr. Buna karlk aere, secde,
hizip ve cz gllerin inceledeimiz tm mushafalarda grlmektedir. (Tablo
1)

16
Sleymaniye Ktphanesi, Nuruosmaniye 17 envanter numaral bu eser, mushaf olduu halde,
Kta min Tefsrl-Keaf ismi ile kayt edilmitir.

[109]
 Aye TANRIVER CELASN

Tablo 1. Hamidiye 5, Laleli 16 ve Nuruosmaniye 17de mevcut

mushaf gllerinin isim ve saylar.

SK L. 16 SK NO. 17
SK H. 5
Hattat: Hattat:
Hattat:
Sleymaniye Ahmed b.Pir Ez-Zemaher-Ebul-
Ykut-el
Ktphanesi Muhammed Kasm Carullah Mahmud
Mustasm
b. krullah b. mer b. Muhammed
(688/1289)
(990/1582) (991/1583)
Hamse gl 5 adet Yok 14 adet
Aere gl 497 adet 418 adet 543 adet
Secde gl 5 adet 12 adet 12 adet
Hizip gl 59 adet 77 adet 63 adet
Nsf gl Yok Yok Yok
Cz gl 27 adet 26 adet 29 adet

Mushaf glleri bulunduklar yer ve grevlerine gre isim alrlar.

Srenin blnmnde kullanlanlar durak, aere, hamse ve secde gl,
czlerin blnmnde kullanlanlar, hizip, nsf ve cz gl olarak
adlandrlr. Duraklar her yet sonuna, metin iine konulurken, srenin
bandan itibaren beinci yet hizas sayfa kenarna hamse gl, onuncu yet
hizas sayfa kenarna aere gl tezyin edilir. Sre sonuna kadar da aere ve
hamse glleri ilenir. Ancak mushafn sonuna doru yet ve sreler ksald
iin bu tip gllerin tam yerine ilenmesinde skntlar ortaya kmtr.
Hamidiye 5, Laleli 16 ve Nuruosmaniye 17de bulunan Mushaf gllerinde;
zellikle durak, secde ve cz glleri yerli yerinde bulunurken, hizip, aere ve
hamse gllerinin yerlerinde bu kadar hassasiyet gsterilmemitir. Bilhassa
hamse ve aere glleri sayfaya nasl denk gelmise, sklkla ayet says
gzetilmeden, sayfa kenarnda kalan alana gre yerletirilmitir. Kimi zaman
gl ilenmeden yalnzca yaz ile de blnme yerleri ifade edilmitir. rnein;
Hamidiye 5te lciverd mrekkep kullanlarak tevk hatla Arapa hamse
ibaresi 391 adet yazlmtr. Klsik dnemde mushaf gllerinin iine stbe
mrekkebi kullanlarak gl isimleri yazlmtr. Kullanlan motifler, renk ve
desen anlay, iilik XVI. yzyl tezhip sanatnn yansmas eklindedir.
Rm ve haty grubu motiflerin en olgun ekli, st dzey bir iilik ile
ilenmitir. Klasik tezhip ve zer-ender-zer teknii ile ilenen desenler,
mushafn dier blmlerindeki (zahriye, serlevha, htime) tezynat ile uyum
ierisindedir. Mushaf glleri sayfann hiye boluunda ayn aks zerinde
tezhip edilmitir. Ayn aks zerinde olmayanlara da rastlanmtr ancak
kaideyi bozmayacak kadar azdr. Sayfann yarsn kaplayacak kadar uzun,
lpislazuli rengindeki tlarda ift tahrir teknii kullanlmtr. Motif olarak
haty grubunun yan sra noktalar ve izgiler t bezemesinde
grlmektedir.

[110]
 XVI. Yzyl Mushaf Gllerinin Sleymaniye Ktphanesinde
Bulunan Kuran- Kerim Kapsamnda ncelenmesi

Sonu olarak; Mushaf gllerinden hamse ve aere gl XVI.

yzylda ilevselliini yava yava kaybetmeye balam, zellikle mushafn
sonlarna doru sayfada sadece bezeme eleman olarak kullanlmtr. XV.
yzylda rastladmz nsf glne XVI. yzylda artk rastlamamakla
beraber hizip gl yerini korumaya devam etmitir. Secde ve cz glleri
mmkn olduu kadar grev yerlerinde bezenmeye gayret edilmitir. Secde
gl yoksa da yaz ile secde yeti karsna Arapa olarak secde ibaresi
yazlmtr. Mushaf glleri ait olduu mushafn bezeme zelliklerini
yanstmaktadrlar. Zahriye yhut serlevha sayfasnda kullanlan motifler,
ayn renklerle ve ayn iilik kalitesi ile mushaf gllerinde de tekrarlanmtr.
Tek bir mushaf glne bakarak yaklak olarak dnem tyini dah yaplabilir

KAYNAKLAR
AYVERD, ., Misalli Byk Trke Szlk, Kubbealt Yaynlar,
stanbul, 2005
ETN, A., Kuran limleri ve Kuran- Kerim Tarihi, Dergah Yaynlar,
stanbul 1992
DERMAN, ., Osmanl Asrlarnda, slup ve Sanatkrlaryla Tezhip
Sanat Osmanl, c.11, YTY, Ankara, 1999, s. 108-119
DERMAN, ., Trk Tezhip Sanatnn Asrlar inde Deiimi, Trkler,
c.12, YTY, Ankara, 2002, s.289-315
DERMAN ., Tarihimizde Mushaflarn Bezenmesi, Diyanet lmi
Dergi, c.46, S.4, Diyanet leri Bakanl Sreli Yaynlar,
Ankara, 2010, s. 137-144
EROLU, M., Ar- erif, DA, c.4, TDV Yaynlar, stanbul, 1991,
s.24
ESNER ZEN, M., Trk Tezhip Sanat, Gzen Kitap, stanbul, 2003
SERN, M., Mushaf, DA, c.31, TDV, stanbul, 2006, S. 248-254
SERN, M., Hat Sanat ve Mehur Hattatlar, Kubbealt Kltr ve Sanat
Yaynlar, stanbul, 2003
TANINDI, Z., 1314. Yzylda Yazlm Kuranlarn Kanun
Dneminde Yenilenmesi, Topkap Saray Yllk 1, TSM
Yaynlar, stanbul, 1986, s. 141

[111]
 Aye TANRIVER CELASN

EKLER

Resim1: SK H.5 Durak Resim 2: SK L. 16 Resim 3: SK NO. 17

Durak Durak

izim 1: SK H. 5
Durak izim 2: SK L. 16
Durak
izim 3: SK NO. 17
Durak

[112]
 XVI. Yzyl Mushaf Gllerinin Sleymaniye Ktphanesinde
Bulunan Kuran- Kerim Kapsamnda ncelenmesi

Resim 4: SK H.5 izim 4: SK H. 5

Hamse gl Hamse gl
Resim 5: SK NO. 17 izim 5: SK NO. 17
Hamse gl Hamse gl

[113]
 Aye TANRIVER CELASN

izim 6: SK H. 5 Resim 7: SK L. 16 izim 7: SK L. 16

Resim 6: SK H. 5 Aere gl
Aere gl Aere gl Aere gl

Resim izim 8: SK NO.17 Resim 9: SK H. 5

8:SK NO.17 Aere gl Secde gl izim 9: SK H. 5
Aere gl Secde gl

[114]
 XVI. Yzyl Mushaf Gllerinin Sleymaniye Ktphanesinde
Bulunan Kuran- Kerim Kapsamnda ncelenmesi

Resim11: SK. NO.17

Resim 10: SK L.16 izim 10: SK L. 16 izim 11: SK NO.17
Secde gl
Secde gl Secde gl Secde gl

Resim 12: SK H. 5 izim 12: SK H. 5 Resim 13: SK L.

Hizip gl Hizip gl 16 izim 13: SK
Hizip gl L. 16

[115]
 Aye TANRIVER CELASN

Hizip gl

izim 15: SK
Resim 14: SK NO. 17 izim 14: SK NO. 17 Resim 15: SK H. H.5
Hizip gl Hizip gl 5 Cz gl
Cz gl

[116]
 XVI. Yzyl Mushaf Gllerinin Sleymaniye Ktphanesinde
Bulunan Kuran- Kerim Kapsamnda ncelenmesi

izim 17: SK
Resim 17: SK NO.
izim 16: SK L. 16 NO. 17 17
Resim 16: SK L. 16
Cz gl Cz gl Cz gl
Cz gl

[117]