Noli Metangere

ISANG PAGCACAPISAN.
nag-
anyaya ngg pagpapacain nang isng hapunan, ngg magttapos ang Octubre, si Guinoong Santiago de los
Santos, na lalong nakikilala ngg bayan sa pamagt na Capitang Tiago, anyayang bag man niyn
lamang hapong iyn canyang inihayg, laban sa dati niyang caugalan, gayn ma'y siyang dahil na ngg
laht ngg mgg a usap- usapan sa Binundc, sa iba't ibang mgg a nayon at hanggang sa loob ngg Maynl.
Ngg panahng yao'y lumalagay si Capitang Tiagong isng lalaking siyang lalong maguilas, at talastas
ngg ang canyang bahay at ang canyang kinamulatang bayan ay hind nagssara ngg pint canino man,
liban na lamang sa mgg a calacal sa an mang isip na bago pangg ahs. Cawangg is ngg kislp ngg lintc
ang cadalan ngg pagcalaganap ngg balt sa
daigdi- gan ngg mgg a dp, mgg a langg aw mgg a "colado"[5], na kinapal ngg Dios sa canyang walng
hanggang cabaitan, at canyang pinararami ngg boong pag-irog sa Maynl. Nangg agsihanap ang ib
nang "betn" sa canilng zapatos, mgg a botn at corbata naman ang ib, ngg uni't silng laht ay
nangg ag iisip cung paano cay ang mabuting paraang bating lalong walng cakimang gagawin sa may
bahay, upang papaniwalin ang macacakitang sila'y malalaon ngg caibigan, cung magcatao'y
humingg pang tawad na hind nacadalng maaga. Guinaw ang anyaya sa paghapong it sa isng
bahay sa daang Anloague,
at yamang hind namin natatandan ang canyang bilang (nmero), aming ssaysayin ang canyang
any upang makilala ngg ayn, sacali't hind pa iguiniguib ngg mgg a lindl. Hind cam naniniwalang
ipinaguib ang bahay na iyon ngg may-ar, sa
pagca't sa ganitong gawa'y ang namamahala'y ang Dios ang Naturaleza[6], na tumanggap din sa
ating Gobierno ngg pakikipagcayar upang gawn ang maraming bagay.Ang bahay na iyo'y may
calakhan din, tulad sa maraming nakikita sa mgg a lupang it; natatay sa pampang ngg ilog na sangg
ngg ilog Pasig, na cung tawaguin ngg iba'y "ra" (ilat) ngg Binundc, at gumganap, na gaya rin ngg laht
ngg ilog sa Maynl, ngg maraming capacan-ang pagcapaliguan, agusn ngg dum,
labahan, pinangg ingg isdan, daanan ngg bangcang nagddala ngg sarisaring bagay, at cung magcabihir
pa'y cucunn ngg tubig na inumn, cung minamagalng ngg tagaiguib
na insc[7]. Dapat halatang sa lubhng kinakailangg ang gamit na it ngg nayong ang dami ngg calacal at
tong nagpaparoo't parito'y nacatutulig, sa layong halos may sanglibong metro'y bahagy na lamang
nagcaroon ngg isang tuly na cahoy, na sa anim na bowa'y sir ang cabilng panig at ang cabil nama'y
hind maraanan sa nlalabi ngg taon, na ano pa't ang mgg a cabayo, cung panahng tag-init,
canilang sinasamantala ang gayong hind nagbabagong any, upang mul roo'y lumucs sa tubig, na
ikinagugulat ngg nalilibang na tong may camatayang sa loob ngg coche ay
nacacatulog nagdidilidili ngg mgg a paglag ngg panahn. May cababan ang bahay na sinasabi namin,
at hind totoong magaling
ang pagcacany; cung hind napagmasdang mabuti ngg "arquitectong"[8] namatnugot sa paggaw
ang bagay na ito'y cagagawn ngg mgg a lindl at mgg a bagy, sino ma'y walang macapagsasabi ngg
tucoy. Isng malapad na hagdanang ma'y cacapitng culay verde, at nalalatagan ngg alfombra sa
mumunting panig ang siyang
daanan mul sa silong macapasoc ngg pintuang nalalatagan ngg "azulejos"[9] hanggang sa cabahayn
, na ang linalacara'y napapag-itanan ngg mgg a maceta[10] at lagaan ngg mgg a bulaclac na nacalagay sa
"pedestal"[11] na lozang gaw sa China, na may sarisaring culay at may mgg a dibujong hind
mapaglirip. Yamang walang bantay-pint alilang humingg magtanong ngg "billete" sulat na
anyaya, tayo'y pumanhic, oh icaw na bumabasa sa akin, catoto caaway! sacali't naaakit icaw ngg
tugtog ngg orquesta, ngg ilaw ngg macahulugng "clin-
clan" ngg mgg a pingga't cubiertos[12] at ibig mong mapanood cung paano ang mgg a pigung doon sa
Perla ngg Casilangg anan. Cung sa aking caibign lamang at sa aking sariling caguinhawahan, hind cat
ppagalin sa pagsasaysay ngg calagayan ngg bahay; ngg uni't lubhng mahalag ito, palibhasa'y ang
caraniwan sa mgg a may camatayang gaya natin ay tulad sa pawican: hinahalagahan at hinihirang
tayo alinsunod sa ating talucab tinatahanang bahay; dahil dito't sa iba pang mgg a any ngg
pang tawad na hind nacadalng maaga. Guinaw ang anyaya sa paghapong it sa isng bahay sa
daang Anloague,
pang tawad na hind nacadalng maaga. Guinaw ang anyaya sa paghapong it sa isng bahay sa
daang Anloague,
pananamit, nangg acatalicod camy at d umimic ay nangg agpaparoo't paritong malalak ang hacbang sa
magcabicabilang dulo ngg salas, tulad sa guingaw ngg mgg a naglalacbay-
dagat sa "cubierta"[29] ngg isng sasacyn. Ang masaya't mahalagng salita'y na sa isang pulutng
na ang bumubuo'y dalawang fraile,
dalawang paisano[30] at isng militar na canilang naliliguid ang isng maliit na mesang kinalalagyan
ngg mgg a botella ngg alac at mgg a biscocho ingls[31]. Ang militar ay isang matandang teniente,
matangcd, mabalasic ang pagmumukh, na ano pa't anaki'y isang Duque de Alba[32] na napag-
iwan sa escalafn[33] ngg Guardia Civil[34]. Bahagy na siya nagssalita, datapuwa't matigs at maicl
ang pananalit.Ang is sa mgg a fraile'y isang dominicong bata pa, magand, malinis at maningning,
na tulad sa canyang salamn sa matang nacacabit sa tangcy na guint, maaga ang pagca ugaling
matand: siya ang cura sa Binundc at ngg
mgg a nacaraang tao'y naguing catedrtico[35] sa San Juan de Letran[36]. Siya'y balitang "dialctico"[3
7], caya ngg a't ngg mgg a panahong iyng nangg angg ahas pa ang mgg a anac ni Guzmang[38] makipagsumag
sa paligsahan ngg catalasan ngg sip sa mgg a "seglar"[39], hind macuhang malit siya mahuli cailan ma
n ngg magalng na "argumentador"[40] na si B. de Luna[41]; itinutulad siya ngg mgg a "distingo"[42] ni Fr.
Sibyla sa mngg ingg isdang ibig humuli ngg igat sa pamamag-itan ngg sl. Hind nagsaslit ang dominico
at tila mandin pinacatitimbang ang canyang mgg a pananalit.
Baligtd ang is namng fraile, na franciscano, totoong masalit at lal ngg manam magcucumps.
Bag man sumusungg aw na ang mgg a uban sa canyang balbs, wari'y nananatili ang lcas ngg canyang
malusg na pangg angg atawn. Ang mukh niyang magand ang tabas, ang canyang mgg a pagtingg ing
nacallaguim, ang canyng malalapad na mgg a pangg at batbot na pangg angg atawan ay nagbibigay
any sa canyng isng patricio romanong[43] nagbalt cay, at cahi't hind sinasadya'y inyng mgug
unit yaong tatlong monjeng[44] sinasabi ni Heine[45] sa canyng "Dioses en el destierro"[46], na nag
daraang namamangc pagcahating gabi sa isang dagatan doon sa Tyrol,[47] cung "equinoccio"[48] ngg
Septiembre, at sa tuwing dumaraa'y inillagay ngg abang mmamangca ang isng salapng
plac, malamg na cawangg is ngg "hielo," na siyang sa canya'y pumupuspos ngg pan- glulum. Datapuwa't
si Fray Dmaso'y hind mahiwagang gaya nil; siya'y masay, at cung pabug-al bug-al ang canyng
voces sa pananalit, tulad sa isang taong cailan ma'y hindi naaalang-alang, palibhasa'y ipinallagay na
banal at wal ngg ggaling pa sa canyng sinasabi, kinacatcat ang saclp ngg gayng ugal ngg
canyng twang masay at bucs, at hangang sa napipilitan cang sa canya'y ipatawad
ang pagpapakita ngg mgg a paang walng calcetn at mgg a bintng mabalahbo, na icakikita ngg maraming
pagcabuhay ngg isng Mendicta sa mgg a feria sa Kiap. Ang isa sa mgg a paisano'y isang taong
malingguit, maitm ang balbs at walng kinatatngg cung d ang ilng, na sa calakh'y masasabing
hind cany; ang is,
nama'y isang binatang culay guint ang buhc, na tila bagong datng dito sa Filip- inas: it ang
masilacbng pinakikipagmatuwiranan ngg franciscano. Makikita rin ninyang sabi ngg franciscano
pagca p cay'y ntirang ilng bowan dito, cay'y maniniwl sa aking sinasabi: ib ang mamahala
ngg bayan ngg Madrid at ib, ang mtira sa Filipinas! Ngg uni't.... Ac, sa halimbwang patuloy na
pananalit ni Fr. Dmaso, na lalong itinaas ang voces at ngg d na macaimc ang canyang causap
aco'y mayroon na
ritong dalawampo at tatlong tang saguing at "morisqueta"[49], macapagsasabi aco ngg
mapapaniwalan tungcl sa bagay na iyan. Howg cayng tumutol sa akin ngg alinsunod sa mgg a
carunungg an at sa mabubuting pananalit, nakikilala co ang
"indio"[50]. Acalain ninyong mul ngg aco'y dumatng sa lupang ito'y aco'y iniucol na sa isang bayang
maliit ngg a, ngg uni't totoong dmog sa pagsasaca. Hind co pa nauunawang magalng ang wicang
tagalog, gayon ma'y kincumpisal co na
ang mgg a babae[51] at nagcacawatasan cam, at lubhng pinacabig nila aco, na ano pa't ngg macaraan
ang tatlng tan, ngg aco'y ilipat sa ibng byang lalong malak, na walng namamahl dahil sa
pagcamaty ngg curang "indio" roon, nangg agsi- panangg is ang lahat ngg babae, pinuspos ac ngg mgg a
handg, inihatid nila acong
may casamang msica.... Datapowa't iya'y nagpapakilala lamang.... Hinty cay! hintay cay!
howag naman sana cayng napacaningg as! Ang humalili sa akin ay hind totoong nagtagal na gaya co,
at ngg siya'y umals ay lal ngg marami ang naghatd, lalo ngg marami ang umiyc at lalo ngg mainam ang
msica, gayng siya'y lal ngg mainam maml at pinataas pa ang mgg a "derechos ngg
parro- quia"[52], hangang sa halos nag-ibayo ang lak. Ngg uni't itutulot niny sa aking.... Hind
lamang iyan, ntira aco sa bayang San Diegong dalawampong
tan, may ilng bown lamang ngg ayong aking.... iniwan (dito'y nagpakitang tila masam ang loob).
Hind maicacait sa akin nino mang dalawampong tao'y mahigut cay sa catatagn upang makilala ang
isang bayan. May anim na libo ang dami ngg taong namamayan sa San Diego, at bawa't tagaroo'y
nakikilala co, na parang siya'y aking ipinangg anac at pinasuso: nalalaman co cung aln ang mgg a lisyang
caasalan nito, cung an ang pinangg angg ailangg an niyon, cung sino ang nangg ingg ibig sa bawa't dalaga,
cung ano anong mgg a pagcadupilas ang nangyari sa babaeng it, cung sino ang tunay na am ngg
batang inianac, at iba pa; palibhasa'y kinucumpisal co ang
calahatlahatang taong-bayan; nangg ag-iingg at ngg mainam sila sa canicanilng catungculan. Magsabi
cung nagsisinungg aling aco si Santiagong siyang may ar nitong bahay; doo'y marami siyang mgg a lup
at doon cam nagung magcaibigan. Ngg ayo'y makikita niny cung an ang "indio"; ngg aco'y umals,
bahagya na ac
inihatid ngg ilang mgg a matatandng babae at ilng "hermano" tercero[53], gayng ntira aco roong
dalawampong tan! Ngg uni't hind co mapagcr cung an ang cabagayn ngg inyong mgg a sinabi
sa pagcacalis ngg "estanco ngg tabaco"[54]ang sagot ngg may mapulng buhc na causap, na
canyang sinamantala ang sandaling pagcatiguil dahil sa pag-inom
ngg franciscano ngg isang copita ngg Jerez[55]. Sa pangguiguilalas ngg d an lamang ni Fr. Dmaso ay
caunt nang mabitiwan nito ang copa. Sandalng tinitigan ang binata at: Paano? paano?ang
sinabi pagcatapos ngg boong pagtatac. Datapowa't mangyayari bagang hind ninyo mapagwar
iyang casng liwanag ngg law? Hind ba niny nakikita, anc ngg Dios, na ang lahat ngg ito'y
nagpapatibay na totoo, na pawang cahalingg n ang mgg a pagbabagong utos na guingaw ngg
mgg a minstro?
Ngg ayo'y ang may pulng buhc naman ang natigagal, lalong ikinunot ngg teniente ang canyang mgg a
kilay, iguinagalaw ang ulo ngg taong bulilit na parang ipina- hahalat niyang binbigyan niyang
catuwiran hindi si Fray Dmaso. Nagcasiya na lamang ang dominico sa pagtalicd sa canilang lahat
halos. Inaacal bag niny ...?ang sa cawacasa'y nagawang tanng ngg boong catimpian ngg
bint, na tintitigan ngg boong pagtatac ang fraile. Na cung inaacal co? Sinasampalatayanan
cong gaya ngg pagsampalataya sa Evangelio[56]! Napaca "indolente"[57] ang "indio"! Ah! ipatawad
po ninyong salabatin co ang inyong pananalitanang binat, na idinahan ang voces at inilapt ngg
caunt ang canyang upuan; sinabi po ninyo ang isang salit na totoong nacaakit sa aking magdilidili.
Tunay ngg a cayang catutub ngg mgg a dalisay na tagarito ang pagca "indolente," nangyayari
ang sinasabi ngg isang maglalacby na taga ibang lupain, na tintacpan natin ngg pagca indolenteng ito
ang ating sariling pagca indolente, ang pagchuli natin sa pagsulong sa mgg a carunungg an at ang
ating paraan ngg pamamahala sa lupang nasasacu- pan? Ang sinabi niya'y ucol sa mgg a ibang lupang
sacp, na ang mgg a nananahan doo'y pawang sa lah ring iyan!...
Oh! Mgg a cainguitan! Itanong p ninyo cay guinoong Laruja na nacakiklala rin sa lupang it;
itanong ninyo sa canya cung may mgg a catulad ang camangmangg an at ang pagca "indolente" ngg
indio! Tunay ngg aang sagt namn ngg bulilt na lalaking siyang binangguit hind po cay
macacakita sa alin mang panig ngg daigdg ngg hhiguit pa sa pagca indolente ngg indio, sa alin mang
panig ngg daigdg! Ni iba pang lalong napacasama ngg asal na pinagcaratihan, ni iba pang lalong
hind marunong cumilala ngg utang na loob! At ngg ibang lalong masam ang tr! Nagpasimul ang
binatang mapul ang buhc ngg pagpapalingg aplingg ap sa magcabicabil ngg boong pag-aalap-ap. Mgg a
guinooang sinabing marahantila mandin tayo'y na sa bahay ngg isang "indio". Ang mgg a guinoong
dalagang iyan.... Bah! huwag cayng napaca magugunigunihin! Hind ipinalalagay ni Santi- agong
siya'y "indio," bucd sa roo'y hind siya nahharap, at.... cahi't nhaharap
man siya! Iya'y mgg a cahalingg n ngg mgg a bgong dating. Hayaan ninyong macaraan ang ilang bowan;
magbabago cayng isipn pagca cayo'y nacapagmalimt
sa maraming mgg a fiesta at "bailujan"[58], nacatulog sa mgg a catre at nacacain ngg maraming
"tinola". Tinatawag po ba ninyong tinola ang bungg ang cahoy na cahawig ngg
"lo- to"[59] na ... ganyan ... nacapagmamalimutin sa mgg a tao? Ano bang loto ni loteria!ang sagot
ni pr Dmasong nagttawa; nagsasalit cay ngg mgg a cahalingg n. Ang tinola ay ang pinaghalong
inahng manoc at sac po. Buhat pa cailn dumating cay? Apat na arawang sagot ngg binatang
ga namumuh na. Naparito ba cayong may catungculan? Hindi p; naparito ac sa aking sariling
gugol upang mapagkilala co ang lupang it. Aba, napacatangg namang ibon!ang saysay ni Fr.
Dmaso, na siya'y minamasdan ngg boong pagtatacPumarito sa sariling gugol at sa mgg a
cahalingg n lamang! Cacaib namng totoo! Ganyang caraming mgg a libro ...
sucat na ang magcaroon ngg dalawang dling noo[60].... Sa ganya'y maraming sumulat ngg mgg a
daklang libro! Sucat na ang magcaroon ngg dalawang daling noo....
Sinasabi ngg "cagalanggalang po ninyo"[61] ("Vuestra reverencia"), pr D- masoang biglang
isinalabat ngg dominico na pinutol ang salitaanna cayo'y nanahng dalawampong tan sa bayang San
Diego at cayo umalis doon.... hind p ba kinallugdan ngg inyong cagalangg an ang bayang
iyon? Biglang nawal ang catowaan ni Fr. Dmaso at tumiguil ngg pagtataw sa tanng na itong ang
anyo'y totoong parang walang an man at hind sinsady. Nagpatuloy ngg pananalit ang dominico
ngg anaki'y lalong nagwwalang bahl: Marahil ngg a'y nacapagpipighati ang iwan ang isng bayang
kintahanang dalawampong tan at napagkikilalang tulad sa hbitong suot. Sa ganng akin lamang
naman, dinaramdam cong iwan ang Camilng, gayng iilang buwan acng ntira roon ... ngg uni't ya'y
guinaw ngg mgg a pn sa icagagaling ngg Capisanan ... at sa icgagaling co namn. Noon lamang ngg
gabng iyn, tila totoong natilihan si Fr. Dmaso. Di caguinsaguinsa'y pinacabigyanbigyan ngg suntc
ang palungg n ngg camy ngg canyng silln, humingg a ngg malacs at nagsalit:
O may Religin wala! sa macatuid baga'y ang mgg a cura'y may calayan wal! Napapahamac
ang lupang it, na sa capahamacn! At sc mulng sumuntc. Hindi!ang sagt na paangg il at
galit, at saca biglang nagpatinghig ngg boong lacs sa hilign ngg silln. Sa pagcmangh ngg
nangg asasalas ay nangg agtingg inan sa pulutng na iyn: itin- unghy ngg dominico ang canyng ulo upang
tingnn niya si pri Dmaso sa ilalim ngg canyng salamn sa mata. Tumiguil na sandali ang dalawng
extranjerong nangg agpapasial, nangg agtingg inan, ipinakitang saglt ang canilng mgg a pangg il;
at pagdaca'y ipinagpatuloy uli ang canilng pagpaparoo't parito. Masam ang loob dahilng hind
niny binigyn ngg Reverencia (Cagalang- galang)!ang ibinulng sa taingg a ngg binatang mapul ang
buhc ni guinoong Laruja. An p b, ang ibig sabihin ngg "cagalanggalang" niny (Vuestra
Rever- encia)? an ang sa inyo'y nangyayari?ang mgg a tanng ngg dominico at ngg teniente, na iba't
ib ang taas ngg voces. Cay dumarting dito ang lubhng maraming mgg a sacun!
Tinatangklik ngg mgg a pinn ang mgg a "hereje"[62] laban sa mgg a "ministro" ngg Dios[63]! ang ipinagpat
uloy ngg franciscano na ipinagtutumas ang canyng malulusog na mgg a panuntc. An p ba ang
ibig ninyng sabihin?ang mulng itinanng ngg abot ngg kilay na teniente na anyng titindig.
Na cung an ang big cong sabhin?ang inulit ni Fr. Dmaso, na lalong inilacs ang voces at
humarp sa teniente.Sinasabi co ang ibig cong sabihin! Ac, ang ibig cong sabihi'y pagca itinatapon
ngg cura sa canyng libingg an ang bangcy ngg isng "hereje," sino man, cahi ma't ang hr ay walng
catuwirang makialm, at lal ngg walng catuwirang macapagparusa. At ngg ayo'y ang
isng "generalito"[64], ang isng generalito Calamidad[65] ...! Pr, ang canyng Carilagn[66] (an
g marilg bagng Gobernador General) ay Vice-Real Patrono[67],ang sigaw ngg teniente na nagtindg.
An bang Carilagn Vice-Real Patrono[68] man!ang sagt ngg franciscanong nagtindg din.
Cung nangyari it sa ibng panaho'y kinaladcd sana siy ngg pabab sa hagdanan, tulad ngg minsa'y
guinaw ngg mgg a Capisanan ngg mgg a
fraile sa pusng na Gobernador Bustamante[69]. Ang mgg a panahng iyn ang tunay na panahn ngg
pananampalataya! Ipinauunaw co sa iny na di co maitutulot ... Ang "Canyang Carilagn," ( ang
marilg na Gobernador General) ang pinacacatawn ngg Canyng
Macapangyarihan, ang Hr[70]. An bang hr cung Roque[71] man! Sa ganng amin ay walng i
bng hr cung d ang tunay[72].... Tiguil!ang sigw ngg tenienteng nagbabal at wari'y mandin ay
nag-uutos sa canyng mgg a sundalo; inyng pagsisisihan ang laht ninyng sinabi bcas din ay
magbbigay sabi ac sa Canyang Carilagn!... Lacad na cay ngg ayn din, lacad na cay!ang
sagt ngg boong paglibc ni Fr. Dmaso, na lumapt sa tenienteng nacasuntc ang camy.Acal ba
ninyo't may suot acng hbito'y wal acng ...? Lacad na cayo't ipahihram co pa sa iny ang aking
coche! Naoow ang salitaan sa catawatawang any. Ang cagalingg ang palad ay nakialam ang dominico.
Mgg a guinoo!ang sabi niyng taglay ang anyng may capangyarihan at iyng voces na nagdaraan
sa ilng na totoong nababagay sa mgg a fraile;huwag sana ninyng papagligwligawn ang mgg a
bagay, at howag namn cayng humnap ngg mgg a paglapastangg an sa walng makikita cay. Dapat
nating ibucd sa mgg a pananalit ni Fr. Dmaso ang mgg a pananalit ngg tao sa mgg a pananalit ngg
sacerdote. Ang mgg a pananalit ngg sacerdote, sa canyng
pagcasac- erdote, "per se"[73], ay hind macasasakt ngg loob canino man, sa pagca't mul sa lubs ngg
catotohanan. Sa mgg a pananalit ngg tao, ay dapat gawn ang is pa
manding pagbabahagui: ang mgg a sinasabing "ab irato"[74], ang mgg a sinabing "ex- ore"[75], d
atapuwa't hind "in corde"[76], at ang sinasabing "in corde". Ang mgg a sinasabing "in corde" lamang
ang macasasakt ngg loob: sacali't dating tinatagly
ngg "in meate"[77] sa isng cadahilanan, cung nasabi lamang "per accidens"[78], sa pagcacinitan ngg
salitan, cung mayroong....
Ngg uni't aco'y "por accidens" at "por mi"[79] ay nalalaman co ang mgg a cadahilanan, pri Sibyla!ang
isinalabat ngg militar, na nakikita niyng siya'y nabibilot ngg gayng caraming mgg a pag tatangg itangg i, at
nangg angg anib siyng cung mapapatuloy ay siy pa ang lalbas na may casalanan.Nalalaman co ang
mgg a cadahilanan at papagtatangg iin ngg "cagalangg an p ninyo" (papagtatangg itangg iin p ninyo). Sa
panahng wala si pri Dmaso sa San Diego ay inilibng ngg
coadjutor[80] ang bangcy ngg isng tong totoong carapatdapat ...; op, totoong carapatdapat; siya'y
macilan cong ncapanayam, at tumloy ac sa canyng bahay. Na siya'y hindi nangg umpisl cailan
man, at iyn bag'y an? Ac ma'y hindi rin nangg ungg umpisl, ngg uni't sabihing nagpacamaty, iya'y
isng casinungg alingg an, isng paratang. Isng tong gaya niyng may isng anc na
lalaking kinabubuhusan ngg boong pag-irog at mgg a pag-asa, isng tong may pananampalataya sa
Dios, na nacacaalm ngg canyang mgg a catungculang dapat ganapn sa pamamayan, isng tong
mapagmahl sa capurihn at hindi sumisinsay sa catuwiran, ang ganyng tao'y hind
nagppacamatay. Ito'y sinasabi co, at hind co sinasabi ang mgg a ibng aking iniisip, at kilanlng utang
na loob sa akin ngg "cagalangg an" p niny. At tinalicdn ang franciscano at nagpatuloy ngg
pananalit: Ngg magcgayo'y ngg magbalic ang curang it sa bayan, pagcatapos na maali- pust ang
coadjutor, ang guinawa'y ipinahucay ang bangcy na iyn, ipinadala sa labs ngg libingg an, upang iban
hindi co maalaman cung saan. Sa caruwagan nang bayang San Diego'y hindi tumutol; tunay ngg a't iilan
lamang ang nacaalam, walang camag-anac ang nasir, at na sa Europa ang canyang bugtng na anc;
ngg uni't nabalitaan ngg Gobernador General, at palibhasa'y tong may dalisay na ps, ay hiningg i ang
caparusahn ... at inilipat si pri Dmaso sa lalong magaling na bayan. It ngg lamang ang nangyari.
Ngg ayo'y gawn ngg "iny pong cagalangg n" ang pag- tatangg itangg i. At pagca sabi nit'y lumay sa
pulutng na iyn. Dinramdam cong hind co sinsadya'y nbanguit co ang isng bagay na
totoong mapangg anib ani pr Sibylang may pighat.Datapuwa't cung sa cawacasa'y nakinabang
naman cay sa pagpapalt-bayan.... An bang pakikinabangg in! At ang nawwal sa mgg a
paglipat ... at ang mgg a papel ... at ang mgg a ... at ang laht ngg mgg a nliligwn?ang isinalabat na
halos nauutl ni Fr. Dmaso na hindi macapagpiguil ngg galit. Untiunting nanag-li ang capisanang iyn
sa dating catahimican. Nangg agsidatng ang ib pang mgg a tao, caacby ang isng matandng
castilng pily, matams at mabat ang pagmumukh, nacaacay sa bsig ngg isng matandng babaeng
filipinang pun ngg cult ang buhc, may mgg a pint ang mukh at nacasuot europea. Sila'y
sinalubong ngg bating catoto ngg naroroong pulutng, at nangg agsiup sa
tab ngg ating mgg a cakilala ang Doctor De Espadaa at ang guinoong asawa
niyang "doctora" na si Doa Victorina. Doo'y napapanood ang ilng mgg a "periodista"[81] at mgg a "alma
cenero"[82] na nangg agpaparoo't parito at walng maalamang gawn. Ngg uni't masasabi p ba ninyo
sa akin, guinoong Laruja, cung anng tao cay ang may ar ngg bahay?ang tanng ngg binatang
mapul ang buhc.Aco'y hind pa naipapakilala sa cany[83]. Ang sabihana'y umals daw, ac
ma'y hindi co pa siy nakikita. Dito'y hind cailangg anang mgg a pagpapakilala!ang isinabd ni Fr.
D- maso,Si Santiago'y isng tong mabat. Isang tong hindi nactuclas ngg plvorang
idinugtong ni Laruja. Cay p namn, guinoong Laruja!ang sinabi sa malambing na pagsisi
ni Doa Victorinang nag-aabanico.Paano p bang matutuclasan pa ngg abang iyn ang plvora, ay
alinsunod sa sabi'y natuclasan na ito ngg mgg a insc na malaong panahn na?
Nang mgg a insc? Nasisir b ang isip ninyo?ang sabi ni Fr. Dmaso, Tumahn ngg cay! Ang
nactuclas ngg paggaw ngg plvora'y isang franciscano, is sa aming samahan, Fr. Hind co maalaman
Savalls, ngg siglong ... icapit! Isang franciscano! Marahil nagung misionero sa China, ang pr
Savalls na iyanang itinutol ngg guinoong babae na hind ipinatatalo ngg gayongayon lamang ang
canyang mgg a isipan.
Marahil Schwartz[84] ang ibig p ninyong sabihin, guinoong babaeang itinugn namn ni Fr. Sibyla,
na hind man lamang siya tintingnan. Hind co maalaman; sinabi ni Fr. Dmasong Savalls: wal
acng guinaw cung d inulit co lamang ang canyang sinalit. Magalng! Savalls Chevs, eh an
ngg ayon? Hind dahil sa isng letra ay siya'y maguiguing insc!ang mulng sinaysay na nayyamot
ang franciscano. At ngg icalabing-apat na siglo at hind ngg icapitang idinugtng ngg dominico, na
ang anyo'y parang sinsala ang camalan at ngg pasakitan ang capalaluan niyong isng fraile.
Mabuti, datapuwa't hind sa paglalabis cumulang ngg isng siglo'y siya'y maguiguing dominico na!
Ab, howag p sanang magalit ang cagalangg n p ninyo!ani pr Siby- lang ngg umngg it.Lalong
magalng cung siya ang nactuclas ngg paggaw ngg plvora, sa pagca't sa gayo'y naibsan na niya sa
pagcacapagod sa gayng bagay ang canyang mgg a capatd.
At sinasabi p ninyo, pr Sibyla, na nangyari ang bagay na iyn ngg ical- abng apat na siglo?ang
tanng na malak ang nais na macatals ni Doa Victo- rinangg hind pa ngg macapagcatawng tao
na si Cristo? Pinalad ang tintanong na pumasoc sa salas ang dalawang guinoo.
II. CRISOSTOMO IBARRA
Hind magagand at mabubuting bhis na mgg a dalaga upang pansinn ngg lahat, samp ni Fr. Sibyla;
hind ang crilagdilagang Capitan General na casama ang canyang mgg a ayudante upang maals sa
pagcatigagal ang teniente at sumalubong ngg ilang hacbng, at si Fr. Dmaso'y magung tila nawal-an
ngg dw: sila'y wal cung d ang "original" ngg larawang naca frac, na tangg an sa camy ang isng
binatang luks ang boong pananamit.
Magandang gab p, mgg a guinoo! Magandang gab p "among"[85]!ang unang sinabi ni Capitang
Tiago, at canyng hinagcan ang mgg a camy ngg mgg a sacerdote, na pawang nacalimot ngg
pagbebendicion. Inals ngg dominico ang canyang salamn sa mata upang mapagmasdan ang bagong
datng na binat at namumutl si Fr. Dmaso at nangddidilat ang mgg a mat. May capurihan acng
ipakilala p sa iny si Don Crisstomo Ibarra, na anc ngg nasir cong caibigan!ang ipinagpatuloy ni
Capitang Tiago.Bagong galing sa Europa ang guinoong ito, at siya'y aking
sinalubong. Umalingg awngg aw ang pagtatac ngg mringg ig ang pangg alang ito; nalimutan ngg tenienteng
bumat sa may bahay, lumapit siya sa binat at pinagmasdan niya ito, mul sa paa hanggang ulo. Ito'y
nakikipagbatian ngg mgg a ugaling salit ngg sandalng iyon sa boong pulutng; tila mandin sa canya'y
walang bagay na naiba sa guitn ngg salas na iyon, liban na lamang sa canyang pananamt na itm.
Ang canyang taas na higut sa caraniwan, ang canyang pagmumukh, ang canyang mgg a klos ay
pawang naghahalimuyac niyang cabataang mainam na pinagsabay inaralan ang catawa't clolowa.
Nababasa sa canyang mukhng bucs at masay ang cauntng bacs ngg dugong castil na
naaaninag sa isang magandng culay caymanggui, na mapulapul sa mgg a pisngg i, marahil sa
pagcpatira niya sa mgg a bayang malalamg. Ab!ang biglang sinabi sa magalc na pagtatac
ang cura ngg aking bayan! Si par Dmaso: ang matalic na caibigan ngg aking am! Nangg agtingg inang
lahat sa franciscano: ito'y hindi cumilos. Ac po'y pagpaumanhinan niny, aco'y nagcmali!ang
idinugtong ni Ibarra, na ga nahihiy na. Hind ca nagcmali!ang sa cawacasa'y naisagot ni Fr.
Dmaso, na sir
ang voces.Ngg uni't cailan ma'y hind co nagung caibigang matalic ang iyong am. Untiunting
iniurong ni Ibarra ang canyang camy na iniacmng humawac sa camy ni par Dmaso, at tiningnan
niya it ngg boong pangguiguilalas; lumingg n at ang nakita niya'y ang mabalasic na any ngg teniente,
na nagpapatuloy ngg pagmamasd sa canya. Bagongtao, cay po b ang anc ni Don Rafael
Ibarra? Yumucd ang binat. Ga tumindg na sa canyang silln si Fr. Dmaso at tinitigan ang
teniente. Cahimanawar dumatng cayong malualhat dito sa inyong lupan, at magtam naw p
cay ngg lalong magandang palad cay sa inyong ama!ang sabi ngg militar na nangg ingg inig ang voces.
Siya'y aking nakilala at ncapanayam, at masasabi cong siya'y isa sa mgg a taong lalong carapatdapat
at lalong may malinis na capurihn sa Filipinas. Guinooang sagt ni Ibarrang nababagbag ang
psang inyo pong pagpuri sa aking am ay pumapaw ngg aking mgg a pag-alap-ap tungcol sa
caniyang kinahinatnang palad, na aco, na canyang anc ay di co pa napagttalos. Napun ngg lh
ang mgg a mat ngg matand, tumalicd at umals na daldl. Napag-isa ang binata sa guitn ngg salas;
at sa pagca't nawal ang may bahay, wal siyang makitang sa canya'y magpakilala sa mgg a dalaga, na
ang caramiha'y tinitingnan siya ngg may paglingg ap. Nang macapag-alinlang may ilng minuto, tinungg o
niya ang mgg a dalagang tagly ang calugodlugod na catutubong kilos. Itulot ninyo sa aking
lacdangg an coanyaang mgg a utos ngg mahigpit na pakikipagcapwa tao. Pitng tan na ngg ayong
umals ac rito sa aking bayan, at ngg ayong aco'y bumalc ay hindi co mapiguilan ang nasang aco'y
bumti sa lalong mahalagang hiyas niya; sa canyang mgg a suplng na babae. Napilitan ang binatang
lumay roon, sa pagca't sino man sa mgg a dalaga'y walng nangg ahs sumagot. Tinungg o niya ang
pulutng ngg ilang mgg a guinoong lalaki, na ngg mmasid na siya'y dumarating ay nangg agcabilog. Mgg a
guinooanyamay isang caugalan sa Alemaniang pagca pumaparoon sa isang capisanan, at walang
masumpungg ang sa canya'y magpakilala sa mgg a ib;
siya ang nagsasabi ngg canyng pangg alan at napakikilala, at sumasagot naman ang mgg a causap ngg sa
gayn ding paraan. Itlot p niny sa akin ang ganitng ugl; hind dahil sa ibig cong dito'y magdal
ngg mgg a asal ngg mgg a tag ibng lupain, sa pagca't totoong magaganda rin naman ang ating mgg a
caugalian, cung d sa pagca't napipilitan cong gawn ang gayong bagay. Bumati na ac sa langg it at sa
mgg a babae ngg aking tinubuang lp: ngg ayo'y ibig cong bumati naman sa mgg a cababayan cong lalaki.
Mgg a guinoo, ang pangg alan co'y Juan Crisstomo Ibarra at Magsalin! Sinabi naman sa canya ngg
canyang mgg a causap ang canicanilang mgg a pangg alang humiguit cumulang ang pagca walang
cabuluhan, humiguit cumulang ang pagca hind nakikilala nino man. Ang pangg alan co'y A!ang
sinabi't sucat ngg isang binata at bahagya ngg yumucd. Bac po cay may capurihan acong
makipagsalitaan sa poetang ang mgg a sinulat ay siyng nacapagpanatili ngg marubdb cong pagsint sa
kinaguisnan cong bayan? Ibinalit sa aking hind na raw po cay sumusulat, datapuwa't hind
nila nasabi sa akin ang cadahilanan ... Ang cadahilanan? Sa pagc't hind tinatawag ang daklang
ningg as ngg isip
upang ipamalingcahod at magsinungg alng. Pinag-usig sa harp ngg hucm ang isang tao dahil sa
inilagy sa tul ang isang catotohanang hindi matututulan. Aco'y pinangg alanang poeta, ngg uni hind aco
tatawaguing ull. At mangyayari po bagang maipaunaw ninyo cung an ang
catotohanang yaon? Sinabi lamang na ang anac ngg len ay len din namn; cacaunti na't
siya'y ipinatapon sana. At lumay sa pulutng na iyn ang binatang may cacaibang asal. Halos
tamtacbo ang isng tong masay ang pagmumukh, pananamit filipino ang suot, at may mgg a
botones na brillante sa "pechera." Lumapit cay Ibarra, nakipagcamay sa cany at nagsalit:
Guinoong Ibarra, hinahangg ad cong mkilala co p cay; caibigan cong matalic si Capitang Tiago,
nakilala co ang inyng guinoong am ...; ang pangg alan co'y Capitang Tinong, nannahan aco sa
Tundng kinlalagyan ngg inyng bhay; inaasahan cng pauunlacn niny ac ngg inyng pagdalaw;
doon na p cay cumain bcas!
Bihg na bihg si Ibarra sa gayng calakng cagandahang loob: ngg umngg it si Capitang Tinong at
kinucuyumos ang mgg a camay. Salamat po!ang isinagt ngg boong lugd.Ngg uni't pasasa San
Diego po ac bcas ... Syang! Cung gayo'y sac na, cung cayo'y bumalc! Hand na ang
pagcain!ang bigy lam ngg isng lingcod ngg Caf "La Campana." Nagpasimul ngg pagpasamesa ang
panauhn, bag man nagpapa- manhc na totoo ang mgg a babae, lalong lal na ang mgg a filipina.
III. ANG HAPUNAN
Jele jele bago quiere,[86] Tila mandn totoong lumiligaya si Fr. Sibyla: tahimic na lumalacad at hind
na nmamasid sa canyng nangg ingg ilis at manips na mgg a lab ang pagpapawalng halag; hanggng
sa marapating makipagusap sa pilay na si doctor De Espadaa, na sumsagot ngg putl-putl na
pananalit, sa pagct siya'y may pagc utl. Cag- ulatgulat ang sam ngg loob ngg franciscano,
sinisicaran ang mgg a sillang nacaha- hadlng sa canyng nilalacaran, at hanggng sa sinic ang isng
cadete. Hind nagkikikib ang teniente; nagsasalitan ngg masay ang ib at canilng pinupuri
ang cabutiha't casaganan ngg haying pagcain. Pinacunot ni Doa Victorina, gayn man, ang canyng
ilng; ngg uni't caracaraca'y lumingg ng malak ang glit, cawangg is ngg natapacang ahas: mangyari'y
natuntungg an ngg teniente ang "cola" ngg canyng pananamt. Datapuwa't wal p b, cayng mgg a
mat?any. Mayroon p, guinoong babae, at dalawng lalng magalng cay sa mgg a
mat niny; datapowa't pinagmmasdan co p iyang inyng mgg a cult ngg buhc ang itinugn ngg
militar na iyong hind totoong mpagparay sa babae, at sac lumay. Bag man hind sinasadya'y
capuw tumungg o ang dalawng fraile sa dyo ulunn ngg mesa, marahil sa pagca't siyng
pinagcaratihan nil at nangyari ngg
ang mahhintay, na tulad sa nangg agpapangg agaw sa isng ctedra[87]: pinupuri sa mgg a pananalit ang
mgg a carapatn at catasan ngg sip ngg mgg a capangg agw; datapua't pagdaca'y ipinakikilala ang
pabaligtad, at nangg ag-ungg ol at nangg ag-uupasal cung hind sil ang macapagtam ngg canilng
hangg d. Ucol p sa iny, Fr. Dmaso! Ucol p sa iny, Fr. Sibyla! Cayo ang lalong unang
cakilala sa bahay na it ... confesor ngg nasirang may bahay na babae, ang lalong may gulang, may
carapatn at may capangyarihan.... Matandng matanda'y hind pa naman!ngg uni't cayo p
naman ang cura nitong bayan!ang sagt na matabang ni Fr. Dmasong gayn ma'y hind
binibiti- wan ang silla.
Sa pagca't ipinag-uutos p niny'y ac'y sumusunod!ang iniwacs ni Fr. Sibyla. Aco'y hind
nag-uutos!ang itinutol ngg franciscanoaco'y hind nag- uutos! Umuup na sana si Fr. Sibylang hind
pinpansin ang mgg a pagtutol na iyn, ngg macasalubong ngg canyang mgg a mat ang mgg a mat ngg
teniente. Ang lalong mataas na oficial sa Filipinas, ayon sa caisipn ngg mgg a fraile, ay totoong
malak ang cababaan sa isng uldog na tagapaglt ngg pagcain. "Cedant arma tog"[88], ani Cicern
sa Senado; "cedant arma cotae"[89] anang mgg a fraile sa Filipinas. Data- puwa't mapitagan si Fr. Sibyla,
caya't nagsalit:
Guinoong teniente, dito'y na sa mundo[90] po tayo at wal sa sambahan; nararapat po sa inyo ang
umup rito. Datapuwa't ayon sa any ngg canyang pananalita'y sa canya rin nauucol ang upuang iyn,
cahi't na sa mundo. Ang teniente, dahil yat ngg siya'y howag mag- pacagambal, ngg huwag siyang
umup sa guitn ngg dalawng fraile, sa maiclng pananalita'y sinabing yaw siyang umup roon.
Aln man sa tatlng iyo'y hind nacaalaala sa may bahay. Nakita ni Ibarrang nanonood ngg boong galc
at nacangg it sa mgg a pagpapalamangg ang iyn sa upuan ang may bahay. Bakit p, Don Santiago!
hindi p b cay makikisalo sa amin?ani Ibarra. Ngg uni't sa lahat ngg mgg a upuan ay may mgg a tao na.
Hind cumacain si Lcu- lo[91] sa bahay ni Lculo. Tumahimic p cay! howag cayng tumindg!
ani Capitang Tiago, casabay ngg pagdidin sa balicat ni Ibarra. Cay pa namn gumgaw ang
pagdiri- wng na ito'y sa pagpapasalamat sa mahl na Vrgen sa inyng pagdatng. Nag- pagaw ac
ngg "tinola" dahil sa iny't marahil malaon ngg hind niny
ntiticiman. Dinal sa mesa ang isng umasong malaking "fuente"[92]. Pagcatapos maibulng ngg do
minico ang "Benedcte"[93] na halos wal sino mang natutong sumagot, nagpasimul ngg
pamamahagui ngg laman ngg fuenteng iyon. Ngg uni't ayawan cung sa isng pagcalibng iba cayng
bagay, tumam cay pr Dmaso ang isng pinggang sa guitn ngg maraming po at sabw ay
lumlangg oy ang isng hubd na lig at isng matigs na pacpc ngg inahng manc,
samantalang cumacain ang ib ngg mgg a hit at dibdb, lalong lal na si Ibarra, na nagcapalad
mapatam sa cany ang mgg a aty, balonbalonan at ib, pang masasarp na lamng loob ngg inahng
manc. Nakita ngg franciscano ang laht ngg it, dinurog ang mgg a po, humigop ngg cauntng sabw,
pinatung ang cuchara sa paglalagy at biglng itinulac ang pingga't inilay sa canyng harapn.
Nallibang namng totoo ang dominico sa pakikipagsalitan sa binatang mapul ang buhc.
Gaano pong panahng npaalis cay sa lupang ito?ang tanng ni Laruja cay Ibarra. Pitng tan
halos. !Aba! cung gay'y marahil, nalimutan na niny ang lupang ito? Baligtd p; bag man
ang kinaguisnan cong lupa'y tila mandin linilimot na ac, siy'y lagu cong inaalaala. An po ang
big ninyng sabihin?ang tanng ngg mapulng buhc. Ibig cong sabhing may isang tan na
ngg ayng hind aco tumtangap ngg ano mang balit tungcol sa bayang it, hanggang sa ang
nacacatulad co'y ang isang d tagaritong hind man lamang nalalaman cung cailan at cung paano ang
pagcamatay ngg canyang ama. Ah!ang biglang sinabi, ngg teniente. At saan naroon p cayo at
hind cayo tumelegrama?ang tanong ni Doa Victorina.
Tumelegrama cami sa "Peinsula"[94] ngg cami'y pacasal. Guinoong babae; nitong huling dalawang
tao'y doroon aco sa dacong ibab ngg Europa, sa Alemania at sac sa Colonia rusa. Minagaling ngg
Doctor De Espadaa, na hangg ngg ayo'y hind nangg angg ahs magsalit, ang magsabi ngg caunt:
Na ... na ... nakilala co sa Espaa ang isang polacong tag, Va ... Varsovia, na ang pangg ala'y
Stadtnitzki, cung hind masam ang aking pagcatand; hind p b niny siya nakikita?ang tanong
na totoong kim at halos namumula sa cahihiyan. Marahil pang matams na sagt ni Ibarra
ngg uni't sa sandalng it'y hind ko naaalaala siy.
Aba, hind siy maaring ma ... mapagcamal-an sa iba!ang idinugtng ngg Doctor na lumacs ang
loob.Mapul ang canyng buhc at totoong masamng mangg astl. Mabubuting mgg a
pagcacakilalanan; ngg uni't doo'y sa casaliwang palad ay hind aco nagsasalit ngg isa man lamang
wicang castl, liban na lamang sa ilang mgg a consulado. At paano ang inyng guingawang
pamumuhay?ang tanong ni Doa Vic- torinang nagttaca. Guinagamit co p ang wc ngg lupang
aking pinagllacbayn, guinoong babae. Marunong po b naman cayo ngg ingls?ang tanong ngg
dominicong natira sa Hongkong at totoong marunong ngg "Pidggin-English"[95], iyang halo-
halong masamng pananalit ngg wic ni Shakespeare[96] ngg anc ngg Imperio Celeste[97]. Natira
acng isang tan sa Inglaterra, sa casamahn ngg mgg a tong ingls lamang ang sinsalit.
At aln ang lupang lalong naibigan p niny sa Europa?ang tanng ngg binatang mapul ang
buhc. Pagcatapos ngg Espaa, na siyang pangg alaw cong Byan, aln man sa mgg a lupan ngg may
calayang Europa. At cay pong totoong maraming nalacby ... sabihin niny, an p b ang lalong
mahalagng bagay na inyong nakita?ang tanng ni Laruja. Wari'y nag-isp-sp si Ibarra.
Mahalagng bagay, sa anng cauculn? Sa halimbaw ... tungcl sa pamumuhay ngg mgg a byan ...
sa bhay ngg pakikipanaym, ang lcad ngg pamamahal ngg byan, ang col sa religin, ang
sa calahatn, ang cats, ang cabooan.... Malaong nagdidilidili si Ibarra. Ang catotohanan, bgay na
ipangguilals sa mgg a byang iyan, cung ibubu- cod ang sariling pagmamalak ngg bawa't is sa
canyng nacin.... Bago co
paroonan ang isng lupain, pinagsisicapan cong matals ang canyng historia,
ang canyng Exodo[98] cung mangyayaring masabi co it, at pagcatapos ang nasusunduan co'y ang
dapat mangyari: nakikita cong ang iguiniguinhawa ipinaghihirap ngg isng baya'y nagmmul sa
canyng mgg a calayan mgg a cadilimn ngg isip, at yamang gay'y nanggagaling sa mgg a
pagpapacahirap ngg mgg a namamayan sa icgagalng ngg calahatn, ang sa canilang mgg a
magugulang na pagca walang ibng iniibig at pinagsusumakitan cung d ang sariling
caguinhawahan. At wal ca na bagng nakita cung d iyn lmang?ang itinanng na nagttawa
ngg palibc ngg franciscano, na mul ngg pasimulan ang paghapon ay hind nagssalita ngg an man,
marahil sa pagc't siya'y nalilibang sa pagcain; hind carapatdapat na iwalds mo ang iyong
cayamanan upang wal cang maalaman cung d ang bbahagyang bagay na iyn! Sino mang
musms sa escuelaha'y nalalaman iyn! Npatingg n na lamang sa cany si Ibarra't hind maalaman
cung an ang sasabihin; ang mgg a iba'y nangg agtitingg inan sa pagkatac at nangg angg anib na magcaroon
ngg caguluhan.Nagttapos na ang paghapon, ang "cagalangg n p ninyo'y busg na"ang issagot
sana ngg binat; ngg uni't nagpiguil at ang sinabi na lamang ay ang sumsunod:
Mgg a guinoo; huwg cayng magttaca ngg pagsasalitang casambahy sa akin ngg aming dating cura;
ganyn ang pagpapalagy niy sa akin ngg ac'y musms pa, sa pagc't sa cany'y para ring hind
nagdaraan ang mgg a tan; datapowa't kinikilala cong utang na loob, sa pagc't nagpapaalaala sa aking
lubs niyng mgg a raw na madals pumaparoon sa aming bhay ang "canyng cagalangg n",
at canyng pinaunlacan ang pakikisalo sa pagcain sa mesa ngg aking am. Sinulyp ngg dominico ang
franciscano na nangg angg atal. Nagpatuloy ngg pananalit si Ibarra at nagtindg: Itulot niny sa aking
ac'y umals na, sa pagc't palibhasa'y bago acng datng at dahil sa bcas din ay aco'y alis, marami
pang totoong ggawn acng mgg a bgay-bgay. Natapos na ang pinacamahalag ngg paghapon, caunt
lamang cung aco'y uminm ngg alac at bahagy na tumtikim ac ngg mgg a licor. Mgg a guinoo, mtungcol
naw ang laht sa Espaa at Filipinas! At ininm ang isng copitang alac na hanggng sa sandalng
iy'y hind sinsalang. Tinularan siy ngg Teniente, ngg uni't hind nagsasabi ngg an man. Howg p
cayng umals!ang ibinulng sa cany, ni Capitang Tiago. Drating na si Mara Clara: sinund siy
ni Isabel. Paririto ang sa byang bgong
cura, na santong tunay. Paririto ac bcas bago ac umals. Ngg ayo'y may ggawin acng
mahalagng pagdalaw. At yumao. Samantala'y nagluluwal ngg sam ngg loob ang franciscano.
Nakita na niny?ang sinasabi niy sa binatang mapul ang buhc na ip- inagcucucumpas ang
cuchillo ngg himagas. Iy'y sa pagmamataas! Hind nil maipagpaumanhng sil'y mapagwicaan ngg
cura! Ang acal nil'y mgg a taong may cahulugn na! Iyn ang masamng nacucuha ngg pagpapadal
sa Europa ngg mgg a bt! Dapat ipagbawal iyn ngg gobierno. At ang teniente?ani Doa Victorinang
nakikicamp sa franciscanosa boong gabng ito'y hind inals ang pagcucunt ngg pag-itan ngg
canyng mgg a kilay; magalng at tayo'y iniwan! Matand na'y teniente pa hangg ngg ayn! Hind
malimutan ngg guinoong babae ang pagcacabanggut sa mgg a cult ngg canyng buhc at ang
pagcacayapac sa "encaonado" ngg canyng mgg a "enagua." Ngg gabng ya'y casama ngg mgg a ib't
ibng bagay na isinusulat ngg binatang
mapul ang buhc sa canyng librong "Estudios Coloniales," ang sumsunod: "Cung an't
macahihilahil sa casayahan ngg isng pigung ang isng liig at isng pacpc sa pinggn ngg tinola." At
casama ngg mgg a iba't ibng paunw ang mgg a ganit:"Ang taong lalong walng cabuluhn sa
Filipinas sa isng hapunan casayahan ay ang nagpapahapon nagpapafiesta: macapagpapasimul
sa pagpa- palayas sa may bahay at mananatili ang laht sa boong capanatagn.""Sa mgg a calagayan
ngg ayn ngg mgg a bagay bagay, halos ay isng cagalingg ang sa canil'y g- gawin ang huwg paalisn sa
canilng lupan ang mgg a filipino, at huwg man lamang turan silng bumasa"....
IV. HEREJE AT FILIBUSTERO
Nag-aalinlangg an si Ibarra. Ang hangg in sa gab, na sa mgg a buwng iy'y caraniwang may calamign
na sa Maynil, ang siyng tila mandn pumaw sa canyng noo ngg manips na lap na doo'y
nagpadilm: nagpugay at humingg . Nagdaraan ang mgg a cocheng tila mgg a kidl't, mgg a calesang
pupahang ang lacad ay naghhingg al, mgg a nagllacad na tag ib't ibng nacin. Tagly
iyng paglacad na hind nangg agcacawangg is ang hacbng, na siyng nagpapakilala sa nati- tilihan sa
walng mgaw, tinungg o ngg binat ang dacong plaza ngg Binundc, na nagpapalingg ap-lingg ap sa
magcabicabil na wari'y ibig niyng cumilala ngg an man. Yao'y ang mgg a dating daan at mgg a dating
bhay na may mgg a pintng put at azul at mgg a pader na pinintahn ngg put cung dil caya'y mgg a
anyng ibig tularan ang batng "granito" ay masam ang pagcachuwad; nananatili sa campanario ngg
simbahan ang canyng rels na may cartulang cups na; iyn ding mgg a tindahan ngg insc na iyng
may marurumng tabing na nsasampay sa mgg a varillang bacal, na pinagbalibalicuc niy isng gab
ang is sa mgg a varillang iyn, sa pakikitulad niy sa masasama ang pagcaturong mgg a bt sa Maynil:
sino ma'y walng nagtowd niyn.
Marahan ang lacad!ang ibinulng, at nagtuly siy sa daang Sacrista. Ang mgg a nagbbili ngg
sorbete ay nananatili sa pagsigw ngg : Sorbeteee! mgg a huepe rin ang siyng pang-ilaw ngg mgg a dating
nangg agttindang insc at ngg mgg a babaeng nagbbili ngg mgg a cacanin at mgg a bungg ang cahoy.
Cahangg ahangg !ang sinabi niyit rin ang insc na may pitng tan na, at ang matandng babae'y
... siy rin! Masasabing nanaguinip ac ngg gabng it sa pitng tang pagca pa sa Europa!.. at Santo
Dios! nananatili rin ang masamang pagclagay ngg bat, na gaya rin ngg aking iwan! At naroroon pa
ngg a't nacahiwalay ang bat sa "acera" ngg linlicuan ngg daang San Jacinto at daang
Sacrista. Samantalang pinanonood niy ang catacatacng pananatiling it ngg mgg a bhay at ib pa sa
byan ngg walng capanatilihn, marahang dumap sa canyng balicat ang isng camy; tumunghy
siy'y canyng nakita ang matandng Teniente na minmasdang siyng halos nacangg it: hind na
tagly ngg militar yang mabalasic niyng pagmumukh, at wal na sa cany yang mgg a kilay na
totoong canyng ikinatatangg sa ib. Bagongtao, magpacaingg at cay! Mag-aral p cay sa inyng
amang sinabi niy. Ipatawad p niny; ngg uni't sa acal co'y inyng pinacamahl ang
aking am; maaar p bang sabihin niny sa akin cung ano ang canyng kinhi- natnan?ang tanng
ni Ibarra na siy'y minmasdan. Bakit? hind p b niny nalalaman?ang tanng ngg militar.
Itinanng co cay Capitng Tiago ay sumagt sa aking hind niy sasabihin cung d bcas na.
Nalalaman po b niny, sacal? Mangyari bag, na gaya rin namn ngg laht! Namaty sa
bilangguan! Umudlt ngg isng hacbng ang binat at tinitigan ang Teniente. Sa bilangguan?
sinong namaty sa bilangguan?ang itinatanng. Ab, ang iny pong am, na nbibilangg!ang
sagt ngg militar na may cauntng pangguiguilals.
Ang aking am ... sa bilangguan ... napipit sa bilangguan? An p ang wic niny? Nakilala p b
niny ang aking am? Cay p ba'y ...? ang itinanng ngg binat at hinawacan sa brazo ang militar.
Sa acal co'y hind ac nmamal; si Don Rafael Ibarra. Siy ngg a, Don Rafael Ibarra!ang
marahang lit ngg binat. Ang boong sip co'y iny pong nalalaman na!ang ibinulng ngg militar,
na pusps ngg habg ang any ngg pagsasalit, sa canyng pagcahiwatig sa nangyayari sa clolowa ni
Ibarra; ang acal co'y inyng ...; ngg uni't tapangg an niny ang inyng loob! dito'y hind mangyayaring
magtamng capurihn cung hind nabibilangg! Dapat cong acaling hind p cay nagbbir sa
akinang mulng sinabi ni Ibarra ngg macaraan ang ilng sandalng hind siy umimic! Masasabi p b
niny sa akin cung bakit siy'y nasasabilangguan? Nag-anyng nag-iisip-isip ang militar. Ang aking
ipinagttacang totoo'y cung bakit hind ipinagbigay alam sa iny ang nangyayari sa inyng familia.
Sinasabi sa akin sa canyng hulng sulat, na may isng tan na ngg ayn, na huwg daw acng
maliligalig cung d niya ac sinusulatan, sa pagc't marahil ay totoong marami siyang
pinakikialamn; ipinagtatagubilin sa aking magpatuloy ac ngg
pag-aaral ... at benebendiconan ac! Cung gay'y guinaw niy ang sulat na iyn sa iny, bago
mamatay; hind malalao't mag-isang tan ngg siy'y aming inilibng sa inyng bayan. Anng
dadahilana't nbibilangg ang aking am? Sa cadahilanang totoong nacapagbbigay puri. Ngg uni't
sumama p cay sa aki't ac'y paroroon sa cuartel; sasabihin c hangg gng tayo'y lumalacad.
Cumapit p cay sa aking brazo. Hind nangg ag-imican sa loob ngg sandal; may anyng nagdidilidili
ang matand at wari'y hinhingg i sa canyng "perilla,"[99] na hinihimashimas, na mag- paalaala sa
cany. Cawangg is ngg lubs p ninyng pagcatalastsang ipinasimul ngg pagsasalitang am p
niny'y siyng pangg ulo ngg yaman sa boong lalawigan, at bag man iniibig siy't iguinagalang ngg
marami, ang mgg a ib'y pinagtatamnan namn siy ngg masamng loob, kinainguitn. Sa
casaliwang palad, camng mgg a castilang naparito sa Filipinas ay hind namin inuugal ang marapat
naming ugalin: sinasabi co it, dahil sa is sa inyng mgg a nunong lalaki at gayn din sa caaway ngg
inyng am. Ang walng lict na paghahalihalil, ang capangg itan ngg asal ngg mgg a matataas na pn,
ang mgg a pagtatangkilic sa di marapat, ang camurahan at ang caiclan ngg paglalacbay-bayan, ang
siyng may sla ngg laht; pumaparito ang lalong masasam sa Pennsula, at cung may isng mabat
na mparito, hind nalalao't pagdaca'y pinassam ngg mgg a tagarito rin. At inyng talastasng
maraming totoong caaway ang inyng am sa mgg a cura at sa mgg a castl. Dito'y sandalng humint
siy. Ngg macaraan ang ilng buwn, bhat ngg cay po'y umals, nagpasimul
na ang saman ngg loob nil ni pr Dmaso, na d co masabi ang tunay na cadahilanan. Binbigyang
casalanan siy ni pr Dmasong hind raw siy nagcucumpisal: ngg una'y dating hind siy
nangg ungg umpisal, gayn ma'y magcabigan silng matalic, na marahil natatandaan pa p niny.
Bucd sa rito'y totoong dalisay ang capurihn ni Don Rafael, at higut ang canyng pagcabanl sa
maraming nangg agcu- cumpisal at nangg agpapacumpisal: may tintunton siy sa canyng sariling
isng cahigpithigpitang pagsund sa atas ngg magandng asal, at madals sabihin sa akin, pagca
nsasalit niy ang mgg a smang it ngg loob: "Guinoong Guevara, sinasampalatayanan po b
ninyng pinatatawad ngg Dios ang isng mabigt na casalanan, ang isng cusang pagpaty sa cpuw
to, sa halimbw, pagc, nasabi na sa isng sacerdote; na to rin namng may catungculang
maglihim ngg sa
cany'y sinasaysay, at matacot msanag sa infierno, na siyng tinatawag na pagsi- sising "atricion"?
Bucod sa duwag ay walng hiyng pumapanatag? Ib ang aking sapantah tungcl sa Diosang
sinasabi niysa ganng akin ay hind nasa- sawat ang isng casam-an ngg casam-an din, at hind
ipinatatawad sa pamamag- itan ngg mgg a walng cabuluhng pag-iyc at ngg mgg a paglilims sa Iglesia."
At in- illagy niy sa akin ang ganitng halimbw:"Cung aking pinaty ang isng am ngg familia,
cung dahil sa catampalasanan co'y nabao't nlugam sa capighatan ang isng babae, at ang mgg a
masasayng musms ay nagung mgg a dukhng ulila, mababayaran co cay ang walng hanggang
Catowiran, cung aco'y cusang pabitay, ipagcatiwal co ang lhim sa isng mag-iingg at na howag
mhayag, maglims sa mgg a cura na siyng hind tunay na nangg agcacailangg an, bumil ngg "bula de
com- posicin," tumangg istangg is sa gab at araw? At ang bao at ang mgg a
ulila? Sinasabi sa akin ngg aking "conciencia"[100] na sa loob ngg cya'y dapat acng humalili sa tong
aking pinaty, ihandg co ang aking boong lacs at hanggng aco'y nabubuhay, sa icgagalng ngg
familiang itng ac ang may gaw ngg pagcapahamac, at gayn man, sino ang macapagbibigay ngg
capalt ngg pagsint ngg am?" Ganyn ang pangg angg atuwiran ngg iny pong am, at ang an mang
guinagawa'y isi- nasangayong lgu sa mahigpit na palatuntunang it ngg wags na caasaln,
at masasabing cailn ma'y hind nagbigy pighat canino man; baligtd, pinagsisicapan niyng
pawin, sa pamamag-itan ngg magagandng gaw, ang mgg a tangg ing casawan sa catuwirang, ayon sa
cany'y guinaw raw ngg canyng mgg a nun.
Datapuwa't ipanumbalic natin sa canyng samaan ngg loob sa cura, ang mgg a pagca- caalit na ito'y
lumlubh; binbangguit siy ni pr Dmaso buhat sa plpito, at cung d tinutucoy siy ngg boong
liwanag ay isng himal, sa pagca't sa caugalian ngg paring iy'y mahihintay ang laht. Nakikinikinita
co nang masam ang caha- hangganan ngg bagay na it. Muling humntng sandali ang matandng
Teniente. Nagllibot ngg panahn iyn ang isng nagung sundalo sa artillera, na pinaals sa hucb
dahil sa malabis na cagaspangg n ngg canyng sal at dahil sa camangmangg ang labis. Sa pagca't
kinacailangg an niyng mabuhay, at hindi
pahintulot sa cany ang magtrabajo ngg mabigt na macasisir ngg aming capurihan[101], nag- tam
siy, hind co alm cung sino ang sa cany'y nagbigy, ngg catungculang pagca maniningg il ngg buws ngg
mgg a carruaje, calesa at ib pang sasacyn. Hind tumanggp ang ab ngg an mang tr, at
pagdaca'y napagkilala ngg mgg a "indio" ang bagay na it: sa ganang canil'y totoong cahimahimal, na
ang isang castil'y hind marunong bumasa't sumulat. Pinaglilibacan ang culang palad, na
pinagbabayaran ngg cahihiyan ang nsisingg il na buws, at nalalaman niyng siy ang hantungg an
ngg libc, at ang bagay na it'y lalong nacraragdag ngg dating masam at magaspng niyang
caugalan. Sadyang ibinibigay sa cany ang mgg a sulat ngg patumbalc; nag- papaconwar siya namng
canyang binabasa, at bago siy pumifirma cung san
nakikita niyang walng sulat, na ang parang kinahig ngg manc na canyng mgg a letra'y siyng
larawang tunay ngg canyng cataohan; linlangg ap niy ang masasaclp na cairingg ang iyn, ngg uni't
nacacasingg il siy, at sa ganitng calagayan ngg canyang loob ay hindi siy gumagalang canino man, at
sa inyng ama'y nakipagsagutan ngg lubhang mabibigat na mgg a salit. Nangyari isng araw, na
samantalang pinagpipihitpihit niy ang isng papel na ibinigy sa cany sa isng tindahan, at ibig
niyng mlagay sa tuwd, nag- pasimulng kinawayn ang canyng mgg a casamahan ngg isng batang
nanasoc sa escuela, magtaw at itro siya ngg dalir. Nariringg ig ngg tong iyn ang mgg a tawanan, at
nakikita niyng nagssaya ang libc sa mgg a d makikibuing mukh ngg nangg aroroon; naubos ang
canyang pagtitiis, biglng pumihit at pinasimulang hinagad ang mgg a batang nangg agtacbuhan, at
sumsigaw ngg "ba," "be," "bi," "bo," "bu." Pinagdimln ngg galit, at sa pagca't hind siya mang-abot, sa
canil'y inihalibas ang canyng bastn, tinamaan ang is sa lo at nbulagt; ngg magcagayo'y
hinan- dulong ang nasusubasob at pinagtatadyacn, at aln man sa nangg agsisipanood na nanglilibac
ay hind nagcaroon ngg tapang na mamag-itan. Sa casamaang palad ay nagdaraan doon ang inyng
am. Napoot sa nangyari, tinacb ang maniningg il na castil, hinawacan siy sa brazo at pinagwicaan
siy ngg mabibigt. Ang castilng marahil ang tingg n sa laht ay mapul na, ibinuhat ang camy,
ngg uni't hind siy binigyang panahn ngg inyong am, at tagly iyng lacs na nagccanul ngg pagca
siy'y ap ngg mgg a vascongado ... anng ib'y sinuntc daw, anng ib nam'y nag- casiy, na lamang
sa pagtutulac sa cany; datapowa't ang nangyari'y ang tao'y umg, napalay ngg ilng hacbng at
natumbng tumam, ang lo sa bat. Mati- wasay na ibinangg on ni Don Rafael ang batang may sugat
at canyng dinal sa
tribunal[102]. Sumuca ngg dug ang naguing artillerong iyn at hind na natauhan, at namaty
pagcaraan ngg ilng minuto. Nangyari ang caugalan, nakialm ang justicia, piniit ang inyng am, at
ngg magcagayo'y nangg agsilitw ang mgg a lihim na
caaway. Umuln ang mgg a paratang, isinumbng na siy'y filibustero at hereje: ang maguing "hereje"
ay isng casawang palad sa laht ngg lugar, lalong lalo na ngg
panahng iyng ang "alcalde"[103] sa lalawiga'y isng taong nagpaparangg alang siy'y mapam- intaca
si, na casama ang canyng mgg a allang nagdrasal ngg rosario sa simbahan ngg malacs na pananalit,
marahil ngg marinig ngg lahat at ngg makipagdasal sa canya; datapuwa't ang magung filibustero ay
lalong masam cay sa magung "hereje," at masam pang lal cay sa pumaty ngg tatlng mniningg il
ngg buws na marunong bumasa, sumulat at marunong magtangg tang. Pinabayan siy ngg laht,
sinamsm ang canyng mgg a papel at ang canyng mgg a libro. Isinumbng na siy'y tumtanggap ngg
"El Correo de Ultramar" at ngg mgg a peridicong gling sa Madrid; isinumbng siya, dahil sa
pagpapadal sa iny sa Suiza alemana; dahil sa siy'y nsamsaman ngg mgg a sulat at ngg larawan ngg
isng paring binitay, at ib pang hind co maalaman. Kinucunan ngg maisumbng ang laht ngg bgay,
samp ngg paggamit ngg brong tagalog, gayng siy'y nagmul sa dugng castil[104]. Cung naguing
ib sana ang inyng am, marahil pagdaca'y nacawal, sa pagc't may isng mli- cong nagsaysy,
na ang ikinamaty ngg culang palad na maniningg il ay mul sa
isng "congestin"[105]; ngg uni't ang canyng cayamanan, ang canyng pananalig sa catuwiran at ang
canyng galit sa laht ngg hind naaayon sa cautusn sa catuwiran ang sa canyng nangg agpahamac.
Ac man, sacali't malak ang aking casuclamn sa pagluhog sa paggaw ngg magalng nino man,
humarp ac sa Capitn General, sa hinalinhan ngg ating Capitn General ngg ayn; ipinaliwanag co sa
canyng hind mangyayaring magung "filibustero" ang tumatangkilik sa laht ngg castilang dukh
naglalacbay rito, na pinatutuloy sa canyng bahay at pinacacain at ang sa canyng mgg a ugt ay
tumtacbo pa ang mapagcandiling dugng castl; nawalng cabuluhng isagt co ang aking lo, at
ang manump ac sa aking carukhan at sa aking capurihng militar, at wal ac ngg nasunduan cung
d mag- pakita sa akin ngg masamng pagtanggp, pagpakitan ac ngg lalong masam
sa aking pagpapaalam at ang pamagatn ac ngg "chilado"[106]! Humint ang matand ngg pananalit
upang magpahingg , at ngg canyng mahi- watigan ang hind pag-imc ngg canyng casama, na
pinakikinggan siy'y hind siy tintinguan, ay nagpatuloy: Nakialam ac sa usapn sa cahingg ian ngg
inyng am. Dumulg ac sa bantg na abogadong filipino, ang binatang si A; ngg uni't tumanggu
sa
pagsasanggalang."Sa akin ay matatalo"ang wic sa akin.Panggagalingg an ang pagsasanggalng

co ngg isng bagong sumbong na laban sa cany at marahil ay laban sa akin. Pumaroon p cay cay
guinoong M, na masilacbng man- alumpt, taga Espaa at lubhng kinaaalang-alangg anan. "Gayn
ngg a ang aking guinaw, at ang balitang abogado ang nangg asiwa sa "causa" na ipinagsanggalang ngg
boong catalinuhan at caningningg n. Datapwa't marami ang mgg a caaway, at ang il'y mgg a lhim at
hind napagkikilala. Sagan ang mgg a sacsng sabut, at ang canilng mgg a paratang, na sa ibang lugar
ay mawawal-ang cabuluhn sa isng salitang palibc patuy ngg nagssanggalang, dito'y tumitibay
at tumtigas. Cung nasusunduan ngg abogadong mawalng cabuluhn ang canilng mgg a bintng,
sa pagpapakilala ngg pagcacalabn-lban ngg canicanilang saysy at ngg mgg a saysy nilng sarili,
pagdaca'y lumlabas ang mgg a ibng sumbng. Isinusumbng nilng nangg amcm siy ngg maraming
lp, hiningg n siyng magbayad ngg mgg a casiran at mgg a caluguihng nangyari; sinabi nilng siya'y
nakikipagcaibigan sa mgg a tulisn, upang pagpitaganan nil ang kanyng mgg a pananm at ang
canyng mgg a hayop. Sa cawacasa'y nagulng totoo ang usapng iyn, na an pa't ngg magung isng
tan na'y walng nagcacawatasng sino man. Napilitang iwan ngg "alcade"[107] ang canyng
catungculan, hinalinhn siy ngg ibang, ayon sa balita'y, masintahin sa catuwiran, ngg uni't sa
casaliwang palad, ito'y ilng buwn lamang nanatili roon, at ang napahalili sa cany'y napacalabis
naman ang pagca maibigun sa mabuting cabayo.
Ang mgg a pagtitiis ngg hirap, ang mgg a sam ngg loob, ang mgg a pagdarlit sa bilangguan, ang
canyng pagpipighat ngg canyng mapanood ang gayng caraming gumaganti ngg catampalasanan sa
guinaw niy sa canilng mgg a cagalingg an, ang siyng sumir sa catibayan ngg canyng catawang
bacal, at dinapan siy, niyng sakt na ang libingg an lamang ang nacagagamot. At ngg matatapos na
ang laht, ngg malapit ngg tamuhn niy, ang cahatulng siy'y walng casalanan, at hind
catotohanang siy'y caaway ngg Bayang Espaa, at di siy, ang may sala ngg pagcamaty
ngg mniningg il, namaty sa bilanggang wal sino man sa canyng tab. Dumatng ac upang
mapanood ang pagcalagt ngg canyng hiningg . Tumiguil ngg pananalit ang matand; hindi nagsalit
si Ibarra ngg an man. Samantala'y dumatng sil sa pintan ngg cuartel. Humint ang militar, iniabt
sa cany ang camy at nagsabi: Binat, ipagtanng niny cay Capitang Tiago ang mgg a paliwanag.
Ngg ay'y magandng gab p! Kinacailangg an cong tingnn cung may nangyayaring an man. Walng
imc na hinigpt na mairog ni Ibarra ang payat na camy ngg Teniente, at hind cumikibo'y sinundn ngg
canyng mgg a mat it, hanggng sa d na m- tanaw.
Marahang bumalc at nacakita siy ngg isng nagdaraang carruaje; kinawayn niya ang cochero: Sa
Fonda ni Lala!ang sinabing bahagy na mawatasan. Marahil nanggaling it sa calabozoang inisip
ngg cochero sa canyng sarili, sac hinaplit ngg ltigo ang canyng mgg a cabayo.
V. ISANG BITUIN SA GABING MADILIM
Nanhc si Ibarra sa canyng cuarto, na nasadacong ilog, nagpatihulg sa isng silln, at canyng
pinagmasdn ang boong abt ngg tingg in, na malak ang natatanaw, salamat sa nacabucs na
bintan. Totoong maliwanag, sa caramihan ngg ilaw, ang catapt na bhay sa cabilng ibayo, at
dumrating hanggng sa canyng "cuarto" ang mgg a masasayng tnig ngg mgg a instrumentong may
cuerdas ang caramihan.Cung hind totoong gul ang canyng isip, at cung siy sana'y maibigung
macaalam ngg mgg a guingaw ngg capow to'y marahil ninais niyng mapanood, sa pamamag-itan ngg
isng gemelos[108], ang nangyayari sa kinalalagyn ngg gayng caliwanagan; marahil canyng
hinangg an ang is, riyn sa mgg a cahimhimalng napapanood, is riyn sa mgg a talinghagang
napakikita, na maminsanminsang ntitingnan sa mgg a malalakng teatro sa Europa, na sa marahan at
caayaayang tnig ngg orquesta ay nakikitang sumisilang sa guitn ngg isng uln ngg ilw, ngg isng
bumbugsong agos ngg mgg a diamante at guint, sa isng crikitdkitang mgg a pamuti, nababalot ngg
lubhng manips at nangg angg aninag na gasa ang isng diosa, ang isng "silfide"[109] na lumalacad
na halos hind sumasayad ang paa sa tinatapacan, naliliguid at inagaapayanan
ngg maningning na sinag: sa canyng pagdatng ay cusang sumisilang ang mgg a bulaclc, nagbbigay
galc, ang mgg a sayw, nangg apupucaw ang matimys na
tug- tugan, at ang mgg a pulutng ngg mgg a dablo, mgg a ninfa[110], mgg a stiro[111], mgg a gnio[112], mgg
a zagala[113], mgg a ngel mgg a pastor ay sumsayaw, guinagalaw ang mgg a pandereta,
nangg agpapaliguidliguid at inihahandog ngg bawa't is sa paanan ngg diosa ang cancanilng alay.
Napanood sana ni Ibarra ang cagandagandahang dalagang timbng at matowd ang pangg angg atawn,
tagly ang mainam na pananamt ngg mgg a anc na babae ngg Filipinas, na nangguguitn sa nacaliliguid
na sarisaring to na masasayng cumikilos at nangg agcucumpasan. Diy'y may mgg a insc, mgg a castil,
mgg a filipino mgg a militar, mgg a cura, mgg a matatandng babae, mgg a dalaga, mgg a bagongtao, at ib pa.
Na sa tab ngg diosang iyn si pr Dmaso, at si pr Dmaso'y ngg umngg iting catulad ngg isng
nasacaluwalhatan; si Fr. Sibyla ay nakikipagsalitaan sa cany, at iniaayos ni Doa Victorina sa
canyng pagcaganda- gandang buhc ang isng tuhog na mgg a perla at mgg a brillante, na cumkislap
ngg sarisaring kinng ngg culay ngg bahaghr. Siy'y maput, npacaput marahil, ang mgg a matng halos
laguing sa ibab ang tingg n ay pawang nangg agpapakilala ngg isng clolowang clinislinisan, at pagc
siy'y ngg umngg it at ntatanyag ang canyng mapuput at malilt na mgg a ngg pin, masasabing ang isng
rosa'y bulaclc lamang ngg cahoy, at ang garing ay pangg il ngg gadya[114] lamang. Sa pag-
itan ngg nangg angg aninag na damt na pia at sa paliguid ngg canyng maput at linalic na lig ay
"nangg agkikisapan," gaya ngg sabi ngg mgg a tagalog, ang masasayng mgg a mat, ngg
isng collar na mgg a brillante. Isng lalaki lamang ang tila mandin hind dumaram- dam ngg canyng
maningnng na akit: it'y isng bat pang franciscano, payt, nannilaw, putlin, na tintanaw na d
cumikilos ang dalaga, buhat sa
maly, cawngg is ngg isng esttua[115], na halos hind humhingg . Datapuwa't hind nakikita ni Ibarra
ang laht ngg it: napapagmasdan ngg canyng mgg a mat ang ibng bagay. Nacculong ang isng
munting luang ngg apat na hubd at maruruming pader; sa is sa mgg a pader, sa dcong itas ay may
isng "reja"; sa ibabaw ngg maram at casuclamsuclam na yapacn ay may isng bang, at sa ibabaw
ngg bang ay isng matandng lalaking naghhingg al; ang matandng lalaking nahihirapan ngg paghingg
ay inililingg ap sa magcabicabil ang mgg a mata at umiiyac na ipinangg ungg usap ang isng pangg alan; nag-
isa ang matandng lalaki; manacanacang nriringg ig ang calansng ngg isng tanical isng
buntng- hiningg ng naglalampasan sa mgg a pader ... at pagcatapos, doon sa maly'y may isng
masayng pigung, hlos ay isng mahalay na pagcacatow; isng binata'y nagttawa, ibinubuhos ang
lac sa mgg a bulaclc, sa guitn ngg mgg a pagpupuri at sa mgg a tangg ing tawanan ngg mgg a ib. At ang
matandng lalaki'y catulad ngg pagmumukh ngg a canyng am! ang binata'y camukh niy at
canyng pangg alan ang pangg alang ipinangg ungg usap na casaby ang tangg is! It ang nakikita ngg culang
palad sa canyng harapn.
Nangg amaty ang mgg a law ngg catapt na bhay, humint ang msca at ang caingg ayan, ngg uni't
nririnig pa ni Ibarra ang cahapishapis na sigw ngg canyng am, na hinahanap ang canyng anc sa
canyng catapusng horas. Inihihip ngg catahimicn ang canyng hungcag na hiningg a sa Maynil, at
war mandi'y natutulog ang laht sa mgg a bsig ngg wal; nriringg ig na nakikipaghaln- hinan ang talaoc
ngg manc sa mgg a relj ngg mgg a campanario at sa mapanglw na sigw na "alerta" ngg nayyamot na
sundalong banty; nagpapasimul ngg pag- sungg aw ang capirasong bown; wari ngg a'y
nangg agpapahingg aly na ang laht; si Ibarra man ay natutulog na ri't marahil ay napagl sa canyng
malulungcot na mgg a caisipn sa paglalacby. Ngg uni't hind tumutulog, nagppuyat, ang batang
franciscanong hind pa nalalaong nakita nating hind cumikilos at hind umimic. Napapatong ang sco
sa palababahan ngg durungg awan ngg canyng "celda" at sal ngg plad ngg camy ang putlai't payt na
mukh, canyng pinanonood sa maly ang isng bituing numningning sa madilm na langg it.
Namutl at nawal ang bituwin, nawal rin ang mgg a bahagyng snag nang nagppatay na bown;
ngg uni't hind cumilos ang fraile sa canyng kinlalagyan: niyao'y minamsdan niy, ang malayong
abt ngg tingg ing napapaw sa ulap ngg umaga sa dacong Bagumbayan, sa dacong dagat na
ngugu- laylay pa.
VI. CAPITANG TIAGO Sundin namn ang loob mo dito sa lupa! Samantalang natutulog nag-aagahan
ang ating mgg a guinoo'y si Capitang Tiago ang ating pag-usapan. Cailn ma'y hind tayo nagung
panauhn niy, wal ngg a tayong catuwiran catungculang siy'y pawalng halag at huwg
siyng pansinn, cahi't sa mahalagng capanahunan. Palibhasa'y pandc, maliwanag ang culay, bilg
ang catawn, at ang mukh, salamat sa saganang tab, na alinsunod sa mgg a nallugod sa cany'y
galing daw sa langg it, at anng mgg a caaway niy'y galing daw sa mgg a dukh, siy'y mukhng bt cay
sa tunay niyng gulang: sino ma'y maniniwalang tatatlompo't limang tan lamang siy. Tong banl
ang laguing any ngg canyng pagmumukh ngg panahng nangyayari ang sinasaysay namin. Ang bo
ngg canyng long bilg, maliit at nalalaganapan ngg buhc na casing itm ngg luyong, mahab sa
dacong harapn at totoong maicl sa licuran; hind nagbabago cailn man ngg any ang canyng mgg a
matang malilit man ay d singkt na gaya ngg sa insc, mahayap na hind sapt ang canyng ilng, at
cung hind sana pumangg it ang canyng bibg, dahil sa napacalabs na pagmamascada niy at
pagngg ngg , na sinisimpan ang sap sa isng pisngg , na siyng nacasisir ngg pagcacatimbang ngg tabas
ngg mukh, masasabi naming totoong magalng ang canyng paniniwal at pagpapasampalatayng
siy'y magandng lalaki. Gayn mang napapacalabis ang canyng pananabaco't pagngg ngg
ay nananatiling mapuput ang canyng mgg a sariling ngg ipin, at ang dalawang ip- inahirm sa cany ngg
dentista, sa halagng tiglalabing dalawang piso ang
bawa't is. Ipinalalagay na siy'y is sa mgg a lalong mgg a mayayamang "propietario"[116] sa Binundc,
at is sa lalong mgg a pangg ulong "hacendero"[117], dahil sa canyng mgg a lp sa Capampangg an at sa
Laguna ngg Bay, lalonglal na sa bayan ngg San Diego, na doo'y itinataas tan tan ang buwis ngg lp.
Ang San Diego ang lalong naiibigan niyng byan, dahil sa caligaligayang mgg a pliguan doon, sa
balitang sabungg n, sa mgg a hind niy nalilimot na canyng naaalaala: doo'y ntitira siy ngg
dalawng buwn sa bawa't isng tan, ang cadalian. Maraming mgg a bhay si Capitang Tiago sa Santo
Cristo, sa daang Anloague at sa Rosario. Siy't isng insc ang may hawc ngg "contrata" ngg opio at
hind ngg a cailangg ang sabhing sil'y nangg agtutub ngg lubhng malak. Siy ang nagpapacain sa mgg a
bilangg sa Bilibid at nagpapdala ngg dam sa maraming mgg a pangg ulong bhay sa Maynil; dapat
unawing sa pamamag-itan ngg "contrata." Casund niy
ang laht ngg mgg a pinun, matalin, magalng makibagay at may pagcapangg ahs, pagc nauucol sa
pagsasamantal ngg mgg a pagc ilng ngg ib; siy ang tangg ing pinangg angg anibang capangg agw ngg isng
nagngg angg alang Perez, tungcl sa mgg a "arriendo" at mgg a "subasta" ngg mgg a sagutin
pangg angg atungculang sa towi na'y
ip- inagcacatiwl ngg Gobierno ngg Filipinas sa mgg a camy ngg mgg a "particular"[118]. Cay ngg a't ngg
panahng nangyayari ang mgg a bagay na it, si Capitang Tiago'y isng taong sumasaligaya; ang ligaya
bagng macacamtan sa mgg a lupang iyn ngg isng tong maliit ang bo ngg lo: siy'y mayaman,
casund ngg Dios, ngg Gobierno at ngg mgg a to. Na siy'y casund ngg Dios, it'y isng bagay na hind
mapag-aalinlangg anan: halos masasabing marapat sampalatayanan: walng cadahilanan upang
mcagalit ngg mabat na Dios, pagc magalng ang calagayan sa lp, pagc sa Dios ay
hind nakikipag-abot-usap cailn man, at cailn ma'y hind nagpapautang sa Dios ngg salap. Cailn
ma'y hind nakipag-usap sa Dios, sa pamamag-itan ngg mgg a pananalangg in, cahi't siy'y na sa lalong
malalakng mgg a pagcaguipt; siy'y mayaman at ang canyng salap ang sa cany'y humahalili sa
pananalangg in. Sa mgg a misa at sa mgg a "rogativa'y" lumalng ang Dios ngg mgg a macapangyarihan at
mgg a palalong mgg a sacerdote. Lumalng ang Dios, sa canyng walng hanggng cabaitan, ngg mgg a
dukh, sa iguiguinhawa ngg mgg a mayayaman, mgg a dukhng sa halagng piso'y macapagdarasal ngg
cahi't labing anim na mgg a misterio at
macababasa ngg laht ngg mgg a santong libro, hanggng sa "Biblia hebrica" cung daragdagan ang
bayad. Cung dahil sa isng malakng caguipita'y manacnacng kinacailangg an ang mgg a saclolo ngg
calangg itan at walng makita agd cahi't isng candilang pul ngg insc, cung magcagayo'y nakikiusap
na siy sa mgg a santo at sa mgg a santang canyng pintacasi, at ipinangg angg ac sa canil ang maraming
bagay upang sil'y mapilitan at lubs mapapaniwalaang tunay na magalng ang canyng mgg a hangg d.
Datapuwa't ang totoong ll niyng pinangg angg acuan at guinganapan ngg mgg a pangg ac ay ang Virgen
sa Antipolong Nuestra Seora de la Paz y Buen Viaje; sapagc't sa ilng may caliliitang mgg a santo'y
hind ngg a lubhng gumganap at hind rin totoong nag-uugaling mahl ang tong iyn; ang cadalasa'y
pagc kinamtn na niy ang pinipita'y hind na muling ngugunt ang mgg a santong iyn; tunay ngg a't
hind na namn sil mulng liniligalig niy, at cung sacali't napa- panaho'y talasts ni Capitng Tiagong
sa calendario'y maraming mgg a santong walng guingaw sa langg it marahil. Bucd sa roo'y
sinasapanth niyng malak ang capangyariha't lacs ngg Virgen de Antipolo cay sa mgg a ibng
Virgeng may dal mang bastng pilac, mgg a Nio Jess na hub't hubd may pananamt,
mgg a escapulario, mgg a cuints pamigks na cuero ("correa"): marahil ang pinagmu- mulan nit'y ang
pagc hindi mpalabir ang Guinoong Babaeng iyn,
mpagmahal sa canyng pangg alan, caaway ngg "fotografa"[119], ayon sa sacristn mayor sa Antipolo
, at sac, pagca siya'y nagagalit daw ay nangg ngg itim na cawangg is ngg luyong, at nanggagaling namn
sa ang ibng mgg a Virgen ay may calambutn ang ps at
mapagpaumanhin: talasts ngg may mgg a tong iniibig pa ang isng haring
"absolu- to"[120] cay sa isng haring "constitucional"[121], cung hind nriyan si Luis Catorce[122] at s
i Luis Diez y Seis[123], si Felipe Segundo[124] at si Amadeo Primero[125]. Sa cadahilanan ding it mar
ahil cay may nakikitang mgg a insc na di binyagan at sampng mgg a castilang lumalacad ngg paluhd sa
balitang sambahan; at ang hind lamang napag-uuss pa'y ang cung bakit nangg agtatanan ang mgg a
curang dal ang salap ngg casindcsindc na Larawan, napasa sa Amrica at pagdatng doo'y
napaccasal. Ang pintuang iyn ngg salas, na nattacpan ngg isng tabing na sutl ay siyng daang
patungg sa isng maliit na capilla pnalangg inang d dapat mawal sa
alin mang bhay ngg filipino: naririyan ang mgg a "dios lar"[126] ni capitan Tiago, at sinasabi naming
mgg a "dios lar," sa pagca't lalong minamgaling ngg guinoong
ito ang "politeismo"[127] cay sa "monoteismo"[128] na cailan ma'y hind niy naabt ngg pag-iisip. Doo'
y may napapanood na mgg a larawan ngg "Sacra Familia"[129] na pawang garing mul, sa ulo hangang
dibdib, at gayon din ang mgg a dacong dulo ngg mgg a camy at paa, cristal ang mgg a mat, mahahab ang
mgg a pilc mat at cult at culay guint ang mgg a buhc, magagandng yr ngg escultura sa Santa Cruz.
Mgg a cuadrong pintado ngg leo ngg mgg a artistang taga Pc at taga Ermita, na ang naro- roo'y ang mgg a
pagpapasakt sa mgg a santo, ang mgg a himal ngg Vrgen at iba pa; si Santa Lucang nacatitig sa langg it,
at hawc ang sng pinggng kinalalagyan ngg
dalaw pang matng may mgg a pilc-mat at may mgg a klay, na catulad ngg
napapanood na nacapint sa "tringulo" ngg Trinidad sa mgg a "sarcfago egipcio"[130]; si San
Pascual Baylon, San Antonio de Padua, na may hbitong guingn at pinagmmasdang tumatangg is ang
isng Nio Jess, na may damit Capitan
Gen- eral, may tricornio[131], may sable at may mgg a botang tulad sa sayw ngg mgg a musms na bat
sa Madrid: sa ganng cay Capitan Tiago, ang cahulugan ngg gayng any'y cahi't idagdg ngg Dios sa
canyng capangyarihan ang capangyarihan ngg isng Capitang General sa Filipinas, ay paglalaruan din
siy ngg mgg a franciscano, na catulad ngg paglalar sa isng "mueca" larauang taotauhan.
Napapanood din doon ang isng San Antonio Abad, na may isng baboy sa tab, at ang sip
ngg carapatdapat na Capitan, ang baboy na iy'y macapaghihimalng gaya rin ni San Antonio, at sa
ganitng cadahilana'y hind siy, nangg angg ahs tumawag sa hayop na iyn ngg "baboy" cung d "alg
ngg santo seor San Antonio;" isng San Francisco de Ass na may pitng pacpc at may hbitong culay
caf, na nacapatong sa ibabaw ngg isng San Vicente, na wal cung d ddalawang pacpac, ngg uni't may
dal namng isng cornetn; isng San Pedro Mrtir na biyc ang ulo, at tangg an ngg isng d binyagang
nacaluhod ang isng talibng ngg tulisn, na na sa tabi ngg isng San Pedro na pinuputol ang taingg a ngg
isng moro, na marahil ay si Malco, na nangg angg atlabi at napapahindc sa sakt, samantalang
tumatalaoc at
namamayagpag ang sasabungg ing nacatuntong sa isng haliguing "drico"[132], at sa bagay na ito'y in
aacal ni Capitang Tiago, na nacararating sa paguigung santo ang tumag at
gayon din ang mtag. Sino ang macabibilang sa hucbng iyn ngg mgg a larawan at macapagsasaysay
ngg mgg a canicanyng tngg o't mgg a cagalingg ang doo'y nati- tipon?!Hind ngg a magcacasiyang masabi sa
isng captulo lamang! Gayn ma'y sasabihin din namin ang isng magandang San Miguel, na cahoy
na dinorado at pinintahn, halos isng metro ang tas: nangg angg atb ang arcngel, nanglilisic
ang mgg a mata, cunt ang noo at culay rosa ang mgg a pisngg ; nacasuot sa caliwng camay ang isng
calasag griego, at iniyayamb ngg canan ang isang kris joloano, at handang sumugat sa namimintacasi
sa lumapit sa cany, ayon sa nahihiwatigan sa canyng acm at pagtingg ng hind ang tungg o'y sa
demoniong may buntt at may mgg a sungg ay na ikinacagat ang canyng mgg a pangg il sa bintng dalaga
ngg arcngel. Hind lumalapit sa cany cailn man si Capitang Tiago, sa tacot na bac maghi- mal.
Mamacailn bagng gumalw na parang buhy ang hind lamang iisng larawan, cahi't anng
pagcapangg itpangg it ang pagcacgawang gaya ngg mgg a nanggagaling sa mgg a carpintera sa Paete, at
ngg mangg ahiy at magcamt caparusahn ang mgg a macasalanang hind nananampalataya? Casabihng
may isng Cristo raw sa Espaa, na nang siy'y tawaguing sacs ngg mgg a nangg ac sa pagsinta,
siy'y sumang-ayo't nagpatotoo, sa pamamag-itan ngg minsang pagtangg ngg lo sa harp ngg hucm;
may isng Cristo namng tinanggl sa pagcapc ang canang camy upang yacapin si Santa
Lutgarda; at an? hind ba nababasa ni Capitang Tiago sa isng maliit na librong hind pa nalalaong
inilalathal, tungcol sa isng pagseser- mong guinaw sa pamamag-itan ngg tinangg tangg at
kinumpscumps ngg isng
larawan ni Santo Domingo sa Soriano? Walng sinabing an man lamang salit ang santo; ngg uni't
naacal inacal ngg sumulat ngg librito, na ang sinabi ni Santo Domingo sa canyng mgg a tinangg tangg
at kinumpscumps ay ipinagbibigay
alm ang pagcatapos ngg santinacpn[133] Hindi ba sinasabi namng malaki ang pamamag ngg
isng pisngg i cay sa cabil ngg Virgen de Luta ngg bayan ngg Lip at capol ngg putic ang mgg a laylayan ngg
canyng pananamt? Hindi b it'y lubs na pagpapa- totoong ang mgg a mahl na larawa'y
nagpapasial din nam't hind man lamang itinataas ang canilng pananamt, at sinsactan din namn
sil ngg bagang, na cung magcabihira'y tayo ang dahil? Hindi b namasdn ngg canyng sariling
matang maliliit ang laht ngg mgg a Cristo sa sermn ngg "Siete Palabra"[134] na gumgalaw ang lo at
tumatangg ong macaitl, na siyng nacaaakit sa pagtangg is at sa mgg a pagsigw ngg laht ngg mgg a babae
at ngg mgg a calolowang mahabaguing talagng mgg a taga langg it? An pa? Napanood din namn naming
ipinakikita ngg pri sa mgg a nakkinig ngg sermn sa cany sa oras ngg pagpapanaog sa Cruz cay Cristo
ang isng panyng pun ngg dug, at cam sana'y tatangg is na sa malaking pagcaw, cung di lamang
sinabi sa amin ngg sacristan, sa casaliwang palad ngg aming clolowa, na iyn daw ay bir lamang: ang
dugng iyon-anya-ay sa inahng manc, na pagdaca'y inihaw at kinain, baga ma't Viernes Santo ... at
ang sacristan ay matab. Si Capitang Tiago ngg a, palibhasa'y taong matalin at banl, ay nag-iingg at na
huwag lumapit sa Krs ni San Miguel.Lumay tayo sa mgg a pangg anib!ang sinasabi niy sa canyng
sarilinalalaman co ngg isng arcngel; ngg uni't hind, wal acong tiwal!
wal acong tiwal! Hind dumaran ang isng tang hind siy nakikidal sa pagpasa
Antipolong malaki ang nagugugol, na ang dal'y isng orquesta: cung nroroon na'y pinag- cacagulan
niy ang dalaw sa lubhng maraming mgg a misa de graciang guingaw sa boong tatlng siym, at sa
mgg a ibng araw na hind guingaw ang pagsisiym, at nallig pagcatapos sa bantg na "batis"
bucl, na ayon sa pinasasam- palatayana'y nalig roon ang mahl na larawan. Nakikita pa ngg mgg a
mapamintacasing to ang mgg a bacs ngg mgg a pa at ang hilahis ngg buhc ngg Vrgen de la Paz sa
matigs na bat, ngg pigan niy ang mgg a buhc na iyn, an pa't walng pinag- ibhan sa aln mang
babaeng gumagamit ngg langg is ngg niyg, at para manding patalm ang canyng mgg a buhc, cung dili
cay'y diamante at walng pinag-ibhn sa may sanlibong tonelada ang bigt. Ibig sana naming ihaplt
ngg cagulatgulat na larawan ang canyng mahl na buhc sa mgg a mat ngg mgg a tong
mapamintacasing it, at canyng tuntungg an ang canilng dil lo.Don sa tab rin ngg bucl na
iyn ay dapat cumain si Capitang Tiago ngg inihaw na lechn, dalg na sinigng sa mgg a dahon ngg
alibangbang, at ib pang mgg a lutong humigut cumulang ang sarp. Mahiguthigut sa apat na raang
piso ang nagugugol sa cany sa dalawng misang iyn, datapuwa't maipallagay na mra, cung pag-
iisip-isipin ang capurihng tinatmo ngg In ngg Dios sa mgg a ruedang apy, sa mgg a cohete, sa
mgg a "berso," at cung babalacbalakin ang pakinabang na kinkamtan sa bong isng
tan dahil sa mgg a misang it. Ngg uni't hind lamang sa Antipolo guinagaw niy ang canyng maingg ay
na pamimintacasi. Sa Binundc, sa Capampangg an at sa bayan ngg San Diego: pagc magsasabong ngg
manc na may malalakng pustahan, nagppadala siy sa cura ngg mgg a salapng guintng col sa mgg a
misang sa cany'y magpapl, at tulad sa
mgg a romanong nangg agttanong muna sa canilng mgg a "augur"[135] bago makipaghamoc, na
pinacacaing magalng ang canilng mgg a sisiw na iguinagalang; pinagtatanungg an din ni Capitang Tiago
ang canyng sariling mgg a "augur"; ngg uni't tagly ang mgg a pagbabagong hatol ngg mgg a panahn at ngg
mgg a bagong catotohanan. Pinagmmasdan niy ang ningg as ngg mgg a candl, ang soc ngg
incienso, ang voces ngg sacerdote at ib pa, at sa laht ngg bagay pinagsisicapan niyng mahi- watigan
ang canyng maguiguing palad. Pinaniniwalaang bihirang matalo
si Capitng Tiago sa mgg a pakikipagpustahan, at ang canyng manacnacang pagcat- alo'y
nagmmul sa mgg a cadahilanang ang nagmisa'y nammalat, cacaunti
ang mgg a law, masebo ang mgg a "cirio"[136], napahal cay ang isng achoy sa mgg a salapng
ipinagpamisa, at ib pa: ipinaaninaw sa cany ngg celadon ngg isng Cofrada, na ang gayng
pagcpalihis ngg palad ay mgg a pagtikm lamang sa cany ngg Langg it, at ngg lalong mapapagtibay siy sa
canyng pananampalataya at pimim- intacasi. Kinallugdan ngg mgg a cura, iguinagalang ngg mgg a
sacristn, sinusy ngg magcacandilng insc at ngg mgg a castillero, si Capitang Tiago'y lumiligaya sa
religin dito sa lup, at sinasabi ngg mgg a matataas at banal na mgg a tong sa langg it man daw ay malak
rin ang lacs ngg canyng capangyarihan. Na siy'y csund ngg Gobierno, ang baga'y na it'y hind
dapat pag alinlangg anan, bag man tla mandn may cahirapang it'y mangyari. Walng
cyang umsip ngg an mang bagong bagay, naggalac na sa canyng casalucuyang pamumuhay,
cailn ma'y laguing laang tumalima sa catapustapusang Oficial quinto sa laht ngg mgg a oficina,
maghandg ngg mgg a htang jamn, mgg a capn, mgg a pavo, mgg a bungg ang choy at halamang gling sa
Sunsng sa alin mang panahn ngg isng tan. Cung nriringg ig niyng sinasabing masasam ang mgg a
tunay na lahing filipino, siyng hind nagpapalagay sa sariling d siy dalisay na tagalog, nakikip- intas
siy at ll pa manding masam ang canyng guinagawang pagpul; sacali't ang pinipintasa'y ang
mgg a mestizong insc mestizong castil, siy
nama'y nakkipintas, marahil sa pagca't inaacal na niyng siy'y dalisay na "ibero"[137]: siy ang
unaunang pumupuri sa laht ngg mgg a pagpapabuws, lalo't cung sa licuran nit'y naamo'y niyng may
"contrata" isng "arriendo." Lgui ngg may hand siyng mgg a orquesta upang bumat at tumapt sa
canino mang mgg a gobernador, mgg a alcalde, mgg a fiscal, at iba pa, sa canilng mgg a caarawn ngg
santong calagy, caarawn ngg capangg anacan, pangg angg anc pagcamaty ngg isng camag-anac,
sa maiclng salit'y ang an mang pagbabagong lacad ngg pamumuhay na caraniwan. Nagppagaw ngg
mgg a tulng pangpuri sa mgg a tong sinabi na, ngg mgg a himnong
ipinagdriwang ang "mabait at mairog na Gobernador; matapang at mapagsicap na Alcalde, na

pinaghahandaan sa langg it ngg palma ngg mgg a banl" ( palmeta) at iba't iba pang mgg a bagay. Nagung
Gobernadorcillo siy ngg "gremio" ngg mgg a "mestizong sangley", bag man maraming nagsitutol, sa
pagca't hind siya nil ipinallagay na mestizong insic. Sa dalawng tang canyng pangg angg apita'y
nacasir siy ngg sampng frac, sampng sombrerong de copa at anim na bastn: ang frac at sombrero
de copa'y sa Ayuntamiento, sa Malacanyng at sa cuartel; ang sombrero de copa at ang frac ay sa
sabungg an, sa pamilihan, sa mgg a procesin, sa mgg a tindahan ngg mgg a insc, at sa ilalim ngg sombrero at
sa loob ngg frac ay si Capitang Tiagong nagpapawis at nag- eesgrima ngg bastng may borlas, na nag
uutos, naghuhusay at guinugulo ang laht, tagly ang isng cahangg ahangg ng casipagan at isng
pagcamatimtimang lal pa manding cahangg ahangg . Cay ngg a't ipinalalgay ngg mgg a punong
macapangyarihang siy'y isng magaling na to, cagandagandahan ang pso, payp,
mpagpacumbab, masunurin, mapagpakitang loob, na hind bumabasa ngg an mang libro
peridicong galing sa Espaa, bag man magalng mag-wcang castl; ang tingg in sa cany, nil'y tulad
sa pagmamasd ngg isng abng estudiante sa gasgs na tacn ngg canyng lum ngg zapato, pakilng
dahil sa any ngg canyng paglacad:Naguiguing catotohanan, sa calagayan niy, ang casabihn ngg
mgg a cristianong "beati pauperis spiritu"[138] at ang caraniwang casabihng "beati
possidentes"[139], at mangyayaring maipatungcol sa cany yang mgg a sabing griego na anng ib'y
mal ang pagcacahulog sa wicang castil: "Gloria Dios
en las alturas y paz los hombres de buena voluntad"[140]! sa pagca't ayon sa makikita natin sa
mgg a susunod dito, hind casucatng magcaroon ang to ngg magandng calooban upang sumapyap.
Ang mgg a d gumagalang sa religi'y ipinallagay siyng halng; ipinallagay siy ngg mgg a dukhng
walng aw, tampalasan, ma- pagsamantala ngg cahirapan ngg capuw, at ipinallagay naman ngg mgg a
mababab sa canyng siy'y totoong malabis umalipin at mapagpahirap. At ang mgg a babae? Ah,
ang mgg a babae! Umaalingg awngg aw ngg d cawas ang mgg a paratang, na naririnig sa mgg a mahihirap na
mgg a bhay na pawid, at pinagsasabihang may naririnig daw na mgg a taghy, mgg a hagulhl, na
manacnacang may casamang mgg a uh ngg isng bagong caaanc. Hind lamang isang dalaga ang
itinutur ngg daliring ma- pagsapantah ngg mgg a namamayan: malamlm ang mat at looy na ang
dibdib ngg gayng dalaga. Ngg uni't hind nacabbagabag ngg canyng pagtulog ang laht ngg it; hind
nacaliligalig ngg canyng catahimican ang sino mang dalaga; isng matandng babae ang siyang
nacapagpapahirap ngg canyng loob, isng matandng babaeng nakikipagtaasan sa cany ngg
pamimintacasi na nagung dapat magtam sa maraming cura ngg lalong malalaking pagpupuri at
pagpapaunlc cay sa mgg a kinamtn niy ngg panahng siy'y guingaling. May banl na pag-uunahng
ikingagaling ngg Iglesia si Capitang Tiago at sac ang babaeng baong itng pagmamanahan ngg
mgg a capatd at ngg mgg a pamangkn, tulad namn sa pag-aagawn ngg mgg a vapor sa
Capangpangg ang pinakikinabangg an ngg mgg a tong byan. Naghandg si Capitang Tiago sa isng
Vrgeng aln man ngg isang bastng plac na may mgg a esmeralda at mgg a topacio? Cung gay'y
pagdaca'y nagpapagaw namn si Doa Patrocinio sa platerong si Gaudinez ngg isng bastng guint
na may mgg a brillante. Na nagtay si Capitang Tiago ngg isng arcong may dalawng mukh, may
balot na damt na pinabintgbintg, may mgg a salamn, mgg a globong cristal, mgg a lmpara at
mgg a araa, handg sa procesin nang naval? Cung gay'y magpapatay namn si Doa Patrocinio ngg
isng arcong may apat na mukh, matas ngg dalawng vara sa arco ni Capitang Tiago at lalong
marami ang mgg a btin at ib pang sarisaring mgg a pamuti. Pagc nagcgayo'y guinagamit namn ni
Capitang Tiago ang canyng lalong naggawang magalng, ang bagay na canyng ikinatatangg : ang
mgg a misang may mgg a bomba't ib pang pangpasayng guinagamitan ngg plvora, at pagnangyari it'y
kincagat ni Doa Patrocinio ngg canyng mgg a ngg idngg id ang canyng lb, sa pagca't palibhasa'y
totoong mayamutin ay hind niy matiis ang "repique" ngg mgg a campan, at lal ngg kinallupitan niy
ang ugong ngg mgg a putucan. Samantalang si Capitang Tiago'y ngg umngg it ay nag-iisip naman si Doa
Patrocinio ngg paggant, at pinagbabayaran niy ngg salap ngg mgg a ib ang lalong magagaling na
magsermng hirang sa limng mgg a capisanan ngg mgg a fraile sa Maynil, ang lalong mgg a balitang mgg a
cannigo sa Catedral, at samp ngg mgg a Paulista, at ngg mangg ag sermn
sa mgg a dakilang araw tungcl sa mgg a saysayin sa Teologa[141], na lubhang malalalim sa mgg a
macasalanang walng nalalaman cung d wicang tind lamang. Nmasid ngg
mgg a cacamp ni Capitang Tiago, na si Doa Patrocinio'y nacacatulog samantalang nagsesermon, at

sinasgot namn sil ngg mgg a cacampi ni Doa Patrocinio, na ang serm'y bayd na, at sa ganang
cany'y ang pagbabayad ang siyng lalong mahalag. Sa ctapustapusa'y lubs na iguinup si
Capitang Tiago ni Doa Patrocinio, na naghandg sa isng simbahan ngg tatlng andas na pilac, na
dinorado, na ang bawa't isa'y pinagcagugulan niy ngg mahigut na tatlng lbong piso. Hinihintay
ni Capitang Tiago na bawa't araw ay titiguil ngg paghingg a ang matandng babaeng it, matatalo cay
ang lim anim na usapn sa paglilincd lamang sa Dios; ang casamaang palad ay
ipinagcsanggalang ang mgg a usaping iyn ngg lalong magagalng na abogado sa Real Audiencia, at
tungcl sa canyng bhay, walng sucat na mapanghawacan sa cany ang sakt, ang cawangg is niy'y
cawad na patalm, marahil ngg may mapanghinularan ang mgg a clolowa, at cumacapit dito sa bayan ngg
luhang gaya ngg mahigpit na pagcapit ngg gals sa balt ngg to. Umaasa ang mgg a cacamp
ni Doa Patrociniong pagcamaty nito'y maguiguing "canonizada"[142], at si Capi- tang Tiago ma'y
ssamba sa cany sa mgg a altar, bagay na sinasang-ayunan ni Capi- tang Tiago at canyng
ipinangg angg aco, mamaty lamang agd. Gayn ngg ang calagayan ni Capitang Tiago ngg panahng
iyn. Tungcl sa panahng nacaraa'y siy'y bugtng na anc ngg isng mag-aasucl sa
Malabng mayaman din namn ang pagcabuhay, ngg uni't npacaramot, na an pa't hind nagcagugol
ngg isng cuarta man lamang sa pagpapaaral sa canyng anc, caya't
nagung alil si Santiaguillo ngg isang mabat na dominico na pinagsicapang itur ang laht ngg
maitutur at nalalaman niy. Ngg magttamo na si Santiago ngg caligayahng siy'y tawaguing
"lgico", sa macatuwd bag'y ngg siy'y mag-aaral na ngg "Lgica",
[143] ang pagcamaty ngg sa cany'y nagtatangkilc, na sinundn ngg pagcamaty ngg canyng am,
ang siyng nagbigy wacs ngg canyng mgg a pag-aaral, at ngg magcgayo'y napilitang siyng
mangg asiw sa paghahanap-buhay. Nag-asawa siy sa isng magandng dalagang taga Santa Cruz, na
siyng tumulong sa cany sa pagyaman, at siyng sa cany'y nagbigy ngg pagcaguinoo. Hind
nagcsiya si Doa Pia Alba sa pamimili ngg azcal, caf at tn: ninais niyng magtanm at umani, at
bumil ang dalawng bagong casl ngg mgg a lp sa San Diego, at mul niyao'y nagung caibigan na
siy ni pr Dmaso at ni Don Rafael Ibarra, na siyng lalong mayamang mmumuhunan sa
bayan. Naguiguing isng gawng dapat sisihin ang malabis nilng pag-susumakit sa pagpaparami ngg
cayamanan, dahil sa sil'y hind nagcacaanc, mul ngg sil'y m- casal na may anim na tan na, at
gayn ma'y matuwid, matab at timbng na timbng ang pangg angg atawn ni Doa Pia. Nawalng
cabuluhn ang canyng mgg a pagsisiym, "novenario," ang canyng pagdalaw sa Virgeng Caysasay
sa Taal, sa hatol ngg mgg a mapamintacasi; ang pagbibigay niy, ngg mgg a lims, ang pagsasayw niy sa
procesin ngg Virgeng Turumb, sa Pakil, sa guitn ngg mainit na araw ngg Mayo. Nawal-ang cabuluhng
laht, hanggang sa siy'y hinatulan ni pr
Dmasong pumaroon sa Obando, at pagdatng doo'y sumayw sa fiesta ni San Pascual Bayln, at
humingg ngg isng anc. Talasts na nating sa Obando'y may tatlng nagcacaloob ngg mgg a anc na
lalaki at ngg mgg a anc na babae; ang ibiguin: Nuestra Seora de Salambaw, Santa Clara at San Pascual.
Salamat sa hatol na ito'y nagdalng to si Doa Pa ... ay! tulad sa mngg ingg isdng sinasabi ni
Shakespeare sa Macbeth, na tumiguil ngg pag-aawt ngg siy'y macasumpong ngg isng cayamanan;
pumanaw cay Doa Pia ang catowaan, namanglw ngg d an lamang at hind na nakita nino mang
ngg umit.Talagng ganyn ang mgg a nagllihiang sinasabi ngg laht, samp ni Capitang Tiago. Isng
lagnt na dumap sa cany pagcapangg anc (fiebre puerperal) ang siyng nagbigy wacs sa canyng
mgg a calungcutan, na an pa't naiwan niyng ulila ang isng magandng sanggl na babae, na inanc
sa binyg ni Fr. Dmaso rin; at sa pagca't hind ipinagcaloob ni San Pascual ang batang lalaking sa
cany'y hinhingg , pinangg alanan ang sanggl
ngg Maria Clara, sa pagbibigy unlc sa Virgen de Salambw at cay Santa Clara, at pinarusahan ang
may dalisay na capurihng si San Pascual Bayln, sa hind pag- banggut ngg canyng
pangg alan. Lumak ang sanggl na babae sa mgg a pag-aalag ni tia Isabel, ang matandng babaeng
iyng tulad sa fraile ang pakikipagcapuw to na nakita natin sa pasimul nit.
Hind tagly ni Mara Clara ang maliliit na mgg a mat, ngg canyng am: gaya rin ngg canyng inng
malalak ang mgg a mat, maiitm, nalililiman ngg mahahabang mgg a pilc-mat, masasay at caayaaya
pagc nagllar; malulungct, hind mapagcur at anyng naggugunamgunam pagc hind ngg umngg it.
Nang sanggl pa siy'y cult ang canyng buhc at halos culay guint; ang ilng niyng magand ang
hayap ay hind totong matangg os at hind namn sapt; ang bibg ay nagpapaalaala sa maliliit at
calugodlugod na bibg ngg canyng in, tagly ang mgg a catowatowang bloy sa mgg a pisngg ; ang balt
niy'y casng nips ngg pang-ibabaw na balt ngg sibuyas at maputng culay blac, anng mgg a
nahihibng na mgg a camag-anac, na canilng nakikita ang bacs ngg pagc si Capitang Tiago ang am,
sa maliliit at magandng pagcacaany ngg mgg a taingg a ni Mara Clara. Ipinallagay ni ta Isabl na cay
may pagca mukhng europeo si Mara Clara'y dahil sa paglilih ni Doa Pa; natatandang madals
nakita niyng it'y tumatangg is sa harapn ni San Antonio, ngg mgg a unang buwn ngg canyang
pagbubunts; gayn din ang isipan ngg isng pinsang babae ni Capitang Tiago, ang
pinagcacibhan lamang ay ang paghirang ngg santo: sa ganang cany'y naglihi sa Virgen cay
San Miguel. Isng balitang filsofong pinsan ni Capitang Tinong, at nasasaulo
ang "Amat" [144], hinahanap ang caliwanagan ngg gayng bagay sa ikinapangyayari sa calagayan ngg t
ao ngg mgg a "planeta"[145].
Lumak si Mara Clarang pinacaiirog ngg laht, sa guitn ngg mgg a ngg iti at pagsinta. Ang mgg a fraile ma'y
linalar siya pagc isinasama sa mgg a procesing puti ang pananamit, nalalala sa canyang malag at
cult na buhc ang mgg a sampaga at mgg a azucena, may dalawang maliliit na pacpac na pilac at
guintng nacacabit sa licuran ngg canyang pananamt, at may tangg ang dalawang calapating puting
may mgg a taling cintas na azul. At sac siya'y totoong masaya, may mgg a pananalitang musms
na calugodlugod, na si Capitang Tiago, sa cahibangg an ngg pag-ibig, ay walang guinagaw cung di
pacapurihin ang mgg a santo sa Obando at ihatol sa lahat na sila'y umadhic ngg magagandang escultura
nila. Sa mgg a lupaing na sa dacong ilaya ngg daigdig, pagdating ngg batang babae sa labing tatl
labing apat na tan ay dinaratnan na ngg sa panahon, tulad sa buco cung gabi na kinabucasa'y bulaclac
na. Sa calagayang iyang pagbabagong any, pusps ngg mgg a talinghag at ngg pagcamaramdamin ang
puso, pumasoc si Maria Clara, sa pagsund sa mgg a hatol ngg cura sa Binundc, sa beaterio ngg Santa
Catali- na[146] upang tumanggap sa mgg a monja ngg mgg a turong banal. Tumatangg is si Maria Clarang
nag-paalam cy par Dmaso at sa tangg ing catotong canyang calar- lar buhat sa camusmusan, cay
Cristomo Ibarra, na pagcatapos ay napa sa Eu- ropa naman. Doon sa conventong iyng sacali't
nakikipanayam sa mundo'y sa pamamag-itan ngg mgg a rejang lambal, at sa ilalim pa ngg pagbabantay ngg
"Madre- Escucha", natira si Mara Clarang pitng tan. Taglay ngg bawa't isa ang
canicanicalang inaacalang icagagalng ngg sariling pagcabuhay, at sa canilang pagcahiwatig ngg hilig
ngg isa sa isa ngg mgg a bat, pinagcayaran ni Don Rafael at ni Capi- tang Tiago, ang pagpapacasal sa
canilang mgg a anac, at sila'y nangg agtatag ngg samahan. Ang pangyayaring itng guinaw ngg
macaraan ang ilang tan buhat ngg umals si Ibarra'y ipinagdiwang ngg dalawang pusong na sa
magcabilang dlo ngg daigdg at na sa iba't ibang calagayang totoo.
VII. MAIROG NA SALITAAN SA ISANG "AZOTEA" Maagang nangg agsimb ngg umagang iyn si ta Isabel
at si Mara Clara: mainam na totoo ang pananamt nit at may tangg ang isng cuints na azl
ang mgg a butil, na inaar niyng parang brazalete,[147] at may salamn sa mat si ta Is- abel, upang m
abasa ang dalng "Ancora de Salvacin"[148], samantalang nag- mimisa. Bahagy pa lamang
nacaaals sa altar ang sacerdote, nagsabi ang dalagang ibig na niyng omow, bagay na totoong
ipinangguilals at isinam ngg loob ngg mabat na tang walng boong acal cung d ang canyng
pamangking babae'y mpagbanal at madasaling tulad sa isng monja man lamang. Nagbubulng,
at pagcatapos na macapagcucrz ay nagtindg ang mabat na matandng babae. Bah! patatawarin
na ac ngg mabat na Dios na dapat macakilala ngg pso ngg mgg a dalaga cay sa iny p ta IsabelAng
sasabihin sana ni Mara Clara sa cany upang putln ang canyng matitind, ngg uni't sa cawacasa'y mgg a
pagsesermng-n. Ngg ay'y nacapag-agahan na tila at nillibang ni Mara Clara ang canyng
pag- cainp sa paggaw ngg isng sutlng "bolsillo", samantalang ibig pawin ngg ta ang
mgg a bacs ngg nagdaang fiesta sa pagpapasimul ngg paggamit ngg isng plumero. Sinisiyasat at
inuusisa ni Capitang Tiago ang mgg a ilng casulatan. Bawa't lagunlng sa daan, bawa't cocheng
dumaraan ay nangg agppacaba sa dibdib ngg vrgen at siya'y pinangg ingg ilabot. Ah, ngg ay'y ibig niyng
maparoon ul sa beaterio, sa casamahn ngg canyng mgg a caibigang babae! Doo'y matitingnan
niy "siyng" hind mangg ngg inig, hind magugulumihanan! Datapowa't hind bag, siy ang iyng
caibigan ngg panahng musmus ca pa? hind b cay'y nangg agllaro ngg larng halng at hanggng sa
cay'y nag-aaway na manacnac? Ang dahil ngg mgg a bagay na it'y hind co sasabihin; cung icw na
bumabasa'y umibig ay mapagkik- ilala mo, at cung hind namn ay sayang na sa iy'y aking sabihin;
hind mapag- uunawa ang mgg a talinghagang it ngg hind na casisinta cailn man. "Sa acal co
Mara'y may catowiran ang mdicoani Capitang Tiago. Dapat cang pasalalawigan, namumutl ca ngg
mainam at nagcacailangg an ca ngg mgg a mabubuting hangg in. An bang acal mo: sa Malabn ... sa
San Diego? Namul si Marang tulad sa "amapola"[149] pagcrinig niy nitng hulng pangg alan, at
hind nacasagt. "Ngg ay'y pparoon cay ni Isabel at icw sa beaterio, at ngg cunin niny
roon ang iyng mgg a damt, at macapagpaalam ca sa iyng mgg a caibigan; hind ca na papasoc ul
roon. Dinamdam ni Mara Clara iyng hind malrip na calungcutang bumabalot sa clolowa, pagc
iniiwan ang isng kinatirahang pinatamuhn natin ngg caligayahn; ngg uni't nagpagaang ngg canyng
pighat ang pagcaalaala ngg isng bagay. At sa loob ngg apat limng araw, pagc may damt ca
nang bgo'y paparoon tayo sa Malabn.... Wal na sa San Diego ang iyng inama; ang curang
nakita mo rito cagab, iyng paring bt ay siyng bagong cura natin don ngg ayn; siy'y isng
santo. Lalong nacaggaling sa canyng catawn ang San Diego, pinsan!ang ipinaalaala ni ta
Isabel;bucd sa roo'y lalong mabuti ang bahay natin don, at sac malapit na ang fiesta. Ibig
sanang yacapin ni Mara Clara ang canyng ta; ngg uni't narinig niyng tumiguil ang isng coche ay
siy'y namutl. Ah, siy ngg !ang isinagt ni Capitang Tiago, at nagbago ngg pananalit
at idinagdg:Don Crisstomo!
Nalaglg sa mgg a camy ni Mara Clara ang tangg ang canyng guingaw; nag- acal siyng cumilos ay
hind nangyari: isng pangg ingg ilabot ang siyng tumtacbo sa canyng catawn. Nrinig ang yabg ngg
paa sa hagdanan at pagcatapos ay ang sariw at voces lalaki. Tulad sa cung ang voces, na it'y may
capangyarihang hiwg, iniwacs ngg dalaga ang lagum at nagtatacb at nagtg sa
panalangg inang kinlalagyan ngg mgg a santo. Nagtawanan ang dalawng magpinsan, at nrinig ni Ibarra
ang ingg ay ngg sinsarhang pintuan. Nammutl, humhingg a ngg madals, tinutp ngg dalaga ang
cumcabang dibdb at nag-acalang making. Nring ang voces, yang voces na pinacassinta't
sa panag-nip lamang niy nririnig: ipinagttanong siy ni Ibarra. Sa pagcahibng sa tow ay
hinagcn niy ang santng sa cany'y nlalapit, si San Antonio Abad; santong mapalad ngg
nabubuhay at ngg ayng siy'y cahoy; lgu ngg may magagandng mgg a tucs! Pagcatapos ay humanap
ngg isng btas ngg susan, upang makita niya si Ibarra; mapagsiyasat ang canyng any; ngg umngg it si
Mara Clara at ngg cunin siy ngg canyng ta sa gayng panonood, sumabit sa lig ngg matandng babae
at sinis it ngg halc na paulit-ulit. Ngg uni't halng, an ang nangyayari sa iy?ang sa cawacasa'y
nasabi ngg matandng babae, na pinapahid ang isng lh sa mgg a mat niyng lant na.
Nahiy si Mara Clara at tinacpn ang mgg a mat, ngg canyng mabibilog na mgg a brazo. Hal,
maghusay ca, halica!ang sabi ngg matandng babae ngg boong pag- irog.Samantalang nakikipag-
usap siy sa iyng am ngg iyng ... halica at huwag cang magpahintay! Napadal ang dalagang tulad
sa isng musms, at doon sil nagculng sa canyng "aposento." Masay ang salitaan ni Capitang
Tiago at ni Ibarra ngg sumipt si ta Isabel na halos kinacaladcad ang canyng pamangkng babae, na
nagpapalingg lingg cung saansaan, datapuwa't hind tumtingg in sa canino mang to.... Anng pinag-
usapan ngg dalawng clolowang iyn, an ang canicanilng sinabi diyn sa salitaan ngg mgg a mat, na
lalong lubs ang galng cay sa salitaan ngg bibg, salitaang ipinagcaloob sa clolowa at ngg huwag
macagul ang ingg ay sa pag- tatamng timys ngg damdamin? Sa mgg a sandalng yan, pagca
nagcacawatasn ang dalawng linikhng sumasaligaya sa kilos ngg mgg a balintatang natatabingg an ngg
mgg a pilc-matng pinaglalampasanan ngg pag-isip, ang pananalita'y mabagal, magaspng, mahin,
wangg is sa ugong ngg culg na nangg angg alagcag at walng tuos
cung isusumag sa nacasisilaw na liwanag at mabils ngg kidlt: nagsasaysay ngg isng damdaming kilala
na, isng isipang napag-uunaw, na, at cay lamang guinagamit it'y sa pagc't ang mith ngg ps'y
siyng nacapangyayari sa boong cataohang saganang sagan sa galc, big na ang boong catawn
niyng casama ang laht ngg sancp na lamn, but at dug at ang boong caisipn ay magsaysy ngg
hiwagang mgg a catowang inaawit ngg espritu. Sa tanng ngg pagsint sa isng sulyp na numningning
lumlamlam, walng mgg a sagt ang salit: tumtugon ang ngg it, ang halc ang buntng
hiningg . At pagcatapos, sa pagtacas ngg dalawng nagsisintahan sa "plumero" ngg ta Is- abel na
nagpapabangg on sa alicabc, sil'y pumaroon sa azotea upang sil'y maca- pagpagusap ngg boong
calayan sa silong ngg mgg a blag; an ang canilng pinag- usapan ngg marahan at nangg ngg inig cay,
mgg a maliliit na bulaclc ngg "cabello- de-ngel"? Cay ang magsabi't may bangg cay sa inyng
hiningg at may mgg a clay cay sa inyng mgg a lab; icw, "cefiro"[150] ang magsabi yamang nag-
aral ca ngg di caraniwang mgg a tnig sa lhim ngg gabng madilim at sa talinghag ngg aming mgg a
cagubatang virgen; sabihin niny, mgg a sinag ngg raw, maningnng na tagapag- pakilala sa lp ngg
Walang Hanggn, tangg ing hind nahahawacan sa dagdig ngg mgg a nattangnan: cay ang mangg agsabi,
sa pagca't wal acng nalalamang isaysy cung d mgg a cahalingg ng hind mainam dinggun.
Ngg uni't yamang ayaw ninyng sabihin, aking ttingnan cung aking maissaysay. Ang langg it ay azul:
nagppagalaw ngg mgg a dhon at ngg mgg a bulaclac ngg halamang gumagapang ang isng malamig na
amihang hind amy rosa,dahil dito'y nangg agsisipangg inig ang mgg a cabellodengelang mgg a
halamang nacabitin, ang mgg a tuyng isd at ang mgg a lmparang galing sa China. Ang ingg ay ngg
sagwng humahal ngg malabong tubig ngg log, ang dagundong ngg pagdaan ngg mgg a coche at mgg a
carretn sa tuly ngg Binundc ay maliwanag na dumrating hanggang sa canil; ngg uni't hind ang mgg a
ipinagbbubulong ngg ta. Lalong magalngang wic nitdiy'y ang boong bayan ang
siyng bbantay sa iny. Nang magpasimul'y wal silng pinagsalitaanan cung di pawang mgg a
cahalingg aniyng mgg a cahalingg ng totoong nacacawangg is niyng mgg a cayabangg an ngg mgg a nacin
sa Europa: masasarap at lsang pult sa mgg a magcacanacin, datapuwa't nacapagttawa
nacapagpapacunt sa kilay ngg mgg a taga ibang lupan. Ang babae, palibhasa'y capatd ni Cain ay
panibughuin, caya't dahil dito'y tu- manong sa nangg ingg ibig sa cany:
Lagu bang isinaisip mo ac? hindi mo ba ac linimot sa gayng caraming mgg a paglalacb'y mo?
Pagcaramiraming malalakng mgg a ciudad na may pagcaramiraming magagandang mgg a
babae!... Ang lalaki namn, palibhasa'y is pa ring capatd ni Can ay marunong umiwas sa mgg a
tanng at may caunting pagca sinungg aling, cay ngg a:
Mangyayari bagng cat'y limutin?ang sagt na nangg angg aanino ngg boong ligaya sa mgg a maiitm
na balngtatao ngg dalaga;mangyayari bagng magculang ac sa panunump, sa isng
panunumpang dakila? Nattandaan mo ba
ang gabng yaon, ang gabng yang sumsigwa, na icw, ngg makita mo acng nag- isang tumatangg is
sa siping ngg bangcy ngg aking in'y lumapit ca sa akin, ilinagy mo ang iyong camy sa aking balcat,
ang camy mong malaon nang ayaw mong ipahintulot na aking mtangnan, at iyong sinabi sa akin:
"Nangg ulila ca sa iyong in, ac'y hind nagcain cailn man.": at dumamay ca sa akin ngg pag-iyc.
Iniirog mo ang aking in at icw ay pinacaibig niyng tulad sa isng anc. Sa dacong labs ay umulan
at cumkidlat; ngg uni't sa acal co'y nacrinig ac ngg msica, at nakita cong ngg umngg it ang maputlng
mukh ngg bangcy ... oh, cung buhy sana ang aking mgg a magulang at mapanood nila icw! Nang
magcagay'y tinangnn co ang iyng camy at ang camy ngg aking in, nanump acng ssintahin
cat, cat'y paliligayahin, an man ang capalarang sa aki'y ipagcaloob ngg Langg it, at sa pagca't hind
nacapagbigy pighati cailn man sa akin ang sumpng it; ngg ay'y mulng inuulit co sa iy.
Mangyayari bagng limutin co icw? Laguing casamasama co ang pag-aalaala co sa iyo; iniligts ac
sa mgg a pangg anib ngg paglalacad magung caaliwan co sa pag-iis ngg aking clolowa sa mgg a ibng
lupain; ang pag-aalaala sa iyo ang pumaw ngg bs ngg "loto" ngg Europa na cumacatcat ngg mgg a pag-
asa at ngg casaliwaang palad ngg kinaguisnang lp sa caisipn ngg maraming mgg a cababayan! Sa mgg a
panaguimpan co'y nakikita co icw na nacatindig sa tabng dagat ngg Maynil, nacatanaw sa malayong
abt ngg paningg ng nababalot sa malamlam na liwanag ngg maagang pagbubucang liwayway; aking
nririnig ang isng aaying-aying at malungcot na awit na sa aki'y pumupucaw ngg nagugulaylay ngg
mgg a damdamin,
at tinatawag co sa alaala ngg aking ps ang mgg a unang tan ngg aking camusmusn, ang ating mgg a
catuwan, ang ating mgg a paglalar, ang boong nacaraang maligayang panahng binigyn mong
casayahan, samantalang doroon ca sa
bayan. Sa aking sapantaha'y icw ang "hada"[151], ang espritu, ang caayaayang kincatawan ngg
aking Bayang kinguisnan, magand, mahinhn, masintahin, lubs calinisan, anc ngg Filipinas, niyng
cagandagandahang lupang bucd sa mgg a
dakilang cagalingg an ngg Inang Espaang[152] tagly rin niy'y may maririkt pang mgg a hiyas ngg isng
bayang bt, tulad sa pagcacapisan sa iyong cataohan ngg laht ngg cagandahan at carikitang
nacapagpapaningning sa dalawang lh; cay ngg a't nabubu lamang sa is ang pagsinta co sa iyo't
ang pagsinta co sa aking tinubuang lp ... Maaari ba catng limutin? Macilang ang boong sip co'y
aking nririnig ang mgg a tung ngg iyng piano at ang mgg a tnig ngg iyong voces, at cailn
mang tinatawag co ang iyng pangg alan ngg ac'y na sa Alemania, sa dacong hpon, pagca naglalacad
ac sa mgg a caparangg ang nappuspos ngg mgg a talinghagang likh ngg mgg a poeta roon at ang mgg a
cahimahimalang salitsaling sabi ngg mgg a tong nangg u- nang nabuhay, nakikinikinita co icw sa lap
na sumisilang at napaiimbulg sa dyo ngg capatagan, wr nriringg ig co ang iyong voces sa pagasps
ngg mgg a dahon, at pagc umuuw na ang mgg a tagabukid na galing sa canilng sinasacang lp
at canilng ipinarringg ig buhat sa maly ang canilng caraniwang mgg a awit, sa aking acala'y pawang
nakikisaliw sil sa mgg a voces ngg caibuturan ngg aking dibdib, na nag-aalay na lahat sa iyo ngg awit at
siyng nagbbigay catotohanan sa aking mgg a
nais at mgg a panaguimpn. Cung minsa'y nliligaw ac sa mgg a lands ngg mgg a cabunducan, at ang
gabng doo'y untunt ang pagdatng ay narratnan acng naglcad pa't hinahanap co ang aking daan
sa guitn ngg mgg a "pino," ngg
mgg a "haya"[153] at ang mgg a "encina"[154]; cung nagccagayn, cung nacallusot ang ilng mgg a
snag ngg buwn sa mgg a pung ngg masinsng mgg a sangg , wari'y nakikinikinita co icw sa sinapupunan
ngg gubat, tulad sa isng nagpapagalagalang aninong ggalawgalw at nagpapacabicabil sa liwanag
at sa mgg a carilimn
ngg malagng caparangg an, at sac ipinarrinig ngg "ruiseor"[155] ang canyng ib't ibng cawiliwiling
huni, inaacl cong dahil sa icw ay nakikita't icw ang siyng sa cany'y nacaaakit. Cung inalaala co
icw! Hind lamang pinassaya sa aking
mgg a mat ngg lagablb ngg sa iy'y pagsinta ang lap at pinapammula ang hielo[156]! Sa Italia, ang
magandng langg it ngg Italia, sa canyng cadalisaya't cataasa'y nagsaslit sa akin ngg iyong mgg a mat;
ang canyng masayng pnoorin ay nagsasaysay sa akin ngg iyong ngg it, wangg is ngg mgg a halamanan sa
Andalucang nalalaganapan ngg hangg ing may kipkp na bangg , pusps ngg mgg a pangdilidiling
casilangg anan, sagan sa hiwag at sa calugodlugd na mgg a tanghalin, pawang nangg agsasalita sa akin
ngg sa iy'y pagsint! Sa mgg a gabng may bown, yang bowang wari'y nagttuc, sa aking
sinagwnsagwng nacalulan ac sa isng sasakyng malit sa ilog Rhin, itin- tanong co sa aking sarili
cung d cay maray ac ngg aking gungun upang
makita co icw sa, guitn ngg mgg a lamong[157] na sa pampang, sa bat ngg Lorelay sa guitn ngg
mgg a alon at icw ay umaawit sa catahimican ngg gab, tulad sa dalagang
hadang mpang-aliw, upang bigyng casayahan ang pag-iis at ang calungcutan ngg mgg a guibng
castillong iyn. Hind ac naglacby-bayang gaya mo, wal acng nakikita cung d ang iyng bayan,
ang Maynila't Antipoloang sagt ni Mara Clarang ngg umngg it, palibhasa'y naniniwal sa laht ngg
sinasabi ni Ibarra,ngg uni't mul ngg sabihin co sa iyng paalam! at pumasoc ac sa beaterio, lgu
nang naaalaala cat at hind co icw nilimot, bag man ipinag-utos sa akin ngg confesor at pinarusahan
ac ngg maraming mgg a pahrap. Naggunit, co ang ating mgg a paglalar, ang ating mgg a pag-aaway ngg
tayo'y mgg a musms pa. Hinihirang mo ang lalong magagandng sigay at ngg tayo'y macapaglar ngg
siclt, humahanap ca sa log ngg lalong mabibilog at makikinis na batng maliliit na may iba't ibang
clay at ngg macapaglar tayo ngg sintc; icw ay npacawalng tuto, lgu cang natatalo, at ang
parusa'y binbantilan cat ngg plad ngg aking camy, ngg uni't d co inillacas, sa pagca't naaaw ac sa
iyo. Napacamagdaray, icw sa larng chongca't dinraig mo pa ang pagcamagdaray co, at
caraniwang agawn ang naguiguing catapusn. Nattandaan mo b ngg icw ay magalit ngg
totohanan? Niy'y pinapagpighat mo ac; ngg uni't ngg matapos, pagc naaalaala co iyn sa beaterio,
ac'y ngg umngg t dinaramdam cong icw ay wal, at ngg macapag-away ul cat ... at ngg pagdaca'y
mgaw natin ang pagcacsund. Niy'y mgg a musms pa tayo, naparoon tayong naligong casama
ang iyng in sa batis na iyng nalililiman ngg mgg a cawayanan. Sa mgg a pampng ay may mgg a
sumisibol na mgg a bulaclc at mgg a halamang sinasabi mo sa akin sa wicang latn at wicang castil ang
cancanilang mgg a cacaibng pangg alan, sa pagca't niy'y nag- aaral ca na sa Ateneo. Hind cat
pinpansin; nagllibang ac sa panghahagad ngg mgg a paropar at ngg mgg a tutub, na sa canyng
catawng maliit na tulad sa alfiler ay tagly ang laht ngg mgg a culay ngg bahaghar at ang laht ngg mgg a
kintb ngg gring, mgg a tutubng gumgalaw at nangg aghhagaran sa magcabicabilang mgg a
bulaclc; cung minsa'y ibig cong masubucan at hulihin ngg camy ang maliliit na isdng mat- uling
nangg agtatacbuhan sa mgg a lumot at sa mgg a batuhn sa pampng. Caguin- saguinsa'y nawal ca, at ngg
icw ay bumalc, may dal cang coronang mgg a dahon at mgg a bulaclc ngg dalandng ipinutong mo sa
aking lo, at tinatawag mo
acng "Cloe"[158], at gumaw ca namn ngg coronang damng gumagapang. Ngg uni't kinuha ngg iyng
nanay ang aking corona, pinucpc ngg isng bat at sac inihal sa gug na ipinaglilinis ngg ating lo;
tumul ang mgg a luh sa iyng mgg a mat, at
sinabi mong hind nacaaalam ang iyng in ngg "mitologa"[159]."Halng!ang isinagt ngg nanay
momakikita mo't mababangg pagcatapos ang inyng mgg a buhc."Nagtaw ac, naghinanakt
icw, at ayaw mo na acng causapin, at sa boong maghapo'y nagpakita ca ngg poot, na siyang iknaibig
co namang umiyc. Ngg bumalc tayo sa bayan, at sa pagca't mainit na totoo ang araw, nuha ac
ngg mgg a dahon ngg sambng nasumsibol sa mgg a tabng daan, ibinigy co sa iy't ngg ilagy mo sa loob
ngg iyng sombrero, at ngg di sumakt ang iyng ulo. Ngg umit icw
ngg magcgayo'y tinangnn co ang camy mo at nagcsund na cat. Ngg umit ngg boong ligaya si
Ibarra, binucsn ang canyang cartera, kinuha sa loob niyn ang isng papel at sa loob nito'y may
nababalot na mgg a dahong nangg ingg itim, tuy at mababangg . Ang iyng mgg a dahon ngg sambng!
ang isinagt ni Ibarra sa titig ni Mara Clara,it lamang ang naibigy mo sa akin. Dalidal namng
kinuha ni Mara Clara sa canyng dibdb ang isng bolsitang rasong maput. Ps!ani Mara Clara at
tinampl ang camy ni Ibarra;hind ipinahi- hintulot ang paghp: ito'y isng sulat ngg
pagpapaalam. Iyn b ang isinulat co sa iyo bago ac pumanaw? At sumulat p b cay sa akin
ngg ib pa, aking guinoo? At an b ang sinasabi co sa iyo ngg panahng iyn?
Maraming cabulastugan! mgg a dahilan ngg masamng mngg ungg utangang isinagt ni Mara Clarang
ngg umngg it, na ipinakikilalang totoong ikinassaya ngg canyng loob ang gayng mgg a cabulaanan.
Howg cang malicot! babasahin co sa iyo ang sulat na ito! ngg uni't illingg id co ang iyng mgg a pagpuri
at ngg d ca mag- dalit! At itinas ang papel sa tapt ngg canyang mgg a mat at ngg huwag makita
ngg binat ang canyng mukh, at nagpasimul: "Aking ..." hind co babasahin sa iyo ang
sumsunod, sa pagca't isng cab- ulastugn!at pinaraanan ngg mgg a mat ang ilng talat."Ibig ngg
aking am, ang ac'y yumao, bag man ipinamamanhic cong huwag""Icw ay lalakiang sabi sa
akin, dapat mong isipin ang panahng drating at ang iyong mgg a lacs. Dapat mong pag-aralan ang
dunong sa pamumuhay, ang d maibibgay sa iyo ngg iyong kinamulatang lp, at ngg balang araw ay
makapaglingcod ca sa cany. Cung mananatili ca sa aking tab, sa aking lilim, sa impapawd na ito ngg
mgg a hnalan, hind ca matututong tumanw sa malay, at sa araw na cata'y maiwan sa ibabaw ngg
lupa'y maitutulad ca sa halamang sinasalit ngg ating poetang si Baltazar; "Para ngg halamang lumak
sa tubig, daho'y nallanta muntng d madilig,
ikinalolooy ang sandalng init...." Nakita mo na! binat ca na halos ay tumatangg is ca pa!
"Nacapagpasakit sa aking loob ang ganitng pag-wiwic, caya't ipinahayag co sa canyng icw
ay aking sinsinta. Hind umimc ang aking am, naglinng-lining, ilinagy sa aking balicat, ang canyng
camy at nagsalit sa aking nangg ngg inig ang voces:Ang sip mo ba'y icw lamang ang marunong
umibig at hind ca iniibig ngg iyng am at hind dinramdam ang sa iy'y paghiwaly?" Hind pa
nalalaong nangg ulila tayo sa iyng in; tumutungg o ac sa catandan, diyn sa gulang na ang
hinahanap ay ang tulong at pagbibigay alw ngg cabatan, at gayn ma'y tinatanggap co ang pag-iis
at d co tals cung cat'y makikita pa ul. Ngg uni't dapat cong isipin ang mgg a ibng bgay na lalong
malalak.... Bumbucas sa iyo ang panahng sasapit, samantalang sumsara sa akin; sumisilang sa iyo
ang mgg a pagsinta, ang mgg a pag-ibig co'y nangg ammatay; cumcul ang apy sa iyng mgg a ugt sa
aki'y nagsisimul, ang calamign, at gayn ma'y icw ay umiyac at hind ca marunong maghandg
ngg ngg ayn, at ngg sa bcas ay makinabang ca at pakinabangg an icw ngg iyng kinaguisnang lp."
Napun ngg lh ang mgg a mat ngg aking am, naluhd ac sa canyng paanan, siy'y aking niyacap at
sinabi co sa canyng ac'y nahahandng yumao". Napatiguil ang pagbasa, dahil sa pagcaligalig ni
Ibarra: namumutl ang binat
at nagllacad ngg paroo't parito sa magcabicabilang dlo ngg azotea. An ang iyng damdm? an
ba ang nangyayari sa iyo?ang tanng ni Mara Clara cay Ibarra. Dahil sa iy'y nalimutan co ang
aking mgg a catungculan; dapat acng pumaroon ngg ayn din sa aking bayan! Bcas ang fiesta ngg mgg a
namaty. Hind umimc si Mara Clara, itinitig niyng ilng sandal ang canyng malalak- i't
mapupungg ay na mgg a mat cay Ibarra, cumuha ngg ilang bulaclc at sinabi sa canyng nababagbag ang
loob: Lumacad ca, hind na cat pinipiguil; magkikita ul tayo sa loob ngg ilng raw! Ilagy mo itng
bulaclac sa ibabaw ngg libingg an ngg iyong mgg a magulang! Nang macaran ang ilng minuto, ang
binata'y nananaog na sa hagdanang casabay si Capitang Tiago at si ta Isabel, samantalang
nagcuculong sa pnalangg i- nan si Mara Clara. Ipakisabi ngg a p niny cay Andng na canyng
ihand ang bahay at mangg agsisirating si Mara at si Isabel!Dumatng naw cayng maluwalhati!
ani
Capitang Tiago, samantalang sumsacay si Ibarra sa coche, na yumaong ang tungg o'y sa plaza ngg San
Gabriel. At sinabi pagcatapos ni Capitang Tiago cay Mara Clara na umiyac sa tab ngg larawan ngg
isng Vrgen: Hal, magsind ca ngg dalawng candilang mangg ahat, ang isy sa Seor San Rafael,
pintacasi ngg mgg a nagllacbay. Isindi mo ang lmpara ngg Nuestra Seora de la Paz y Buen Viaje.
Lalong magalng ang magcagugol ngg isng salap sa pagkt at anim na cuarta sa langg s, cay sa
magbayad pagcatapos ngg isng mahalagng tubs.
VIII. MANGA ALAALA
Pinagdaraanan ngg coche ni Ibarra ang bahagui ngg llong masayng nayon ngg Maynil; ang
nacapagbbigay panglw sa cany ngg gabng nagdaan, sa liwanag ngg araw ay nacapagpapangg it sa
cany cahi't sy'y ayaw. Ang casayahang hind nagllicat sa laht ngg panig, ang lbhng
maraming cocheng nagpaparoo't paritong sacdal ngg tutulin, ang mgg a carromata, ang mgg a calesa, ang
mgg a europeo, ang mgg a insc, ang mgg a dalisay na tagarito, na bawa't is'y may cancanyang sariling
pananamit, ang mgg a naglalac ngg mgg a
bungg ang- cahoy at halaman, mgg a corredor[160], hubd na cargador[161], mgg a tind ngg mgg a cacann,
mgg a fonda[162], mgg a restaurant[163], mgg a tindahan, samp ngg mgg a carretng hla ngg mgg a
mpagpaumanhin at walng damdaming calabw na tila mandn nagllibang sa paghla ngg mgg a "bulto"
samantalang naglilninglining, ang laht ngg ngg ay at calugcg, pati ngg araw, isng am'y na tngg , ang
sarisaring mgg a culay, pawang pumupucaw sa canyng alaala ngg isng daigdig na nagugupiling na mgg a
gunit. Wal pang latag na mgg a bat ang mgg a daang iyn. Dalawng araw lamang
sund na umint, ang mgg a daa'y naguigung alabc ngg tumtakip sa laht, nag- papaub at bumubulag
sa mgg a nagllacad: isng araw lamang umuln ay naguiguing lw na, ano pa't cung gab ay
naaanino roon ang mgg a farol ngg mgg a coche at tumtilamsic buht sa limng metrong lay sa mgg a
nagllacad sa mgg a makikipot na mgg a acera. Gaano caraming mgg a babae ang nangg ag-iwan sa mgg a
along putic na iyn ngg canilng mgg a chinelas na bordado! Pagcacgayo'y nangg apapanood na pnpison
ang mgg a daan ngg hanyhany na mgg a presidiarong ahit ang ulo, na ang mgg a mangs ngg baro'y maicl
at tcong ang salawl na may mgg a nmero at may mgg a letrang azul, sa mgg a binti'y may mgg a
tanicalng halos nababalot ngg maruruming mgg a basahan upang huwag na totoong macasakt ang
pagkisks ang lamig marahil ngg bacal; dalawa't dalaw ang pagcaccabit, mgg a sang sa araw,
mgg a hapng-hap sa init at sa pagod, pinapagmmadal at sil'y hinhampas ngg pamal ngg isng
presidiario ring marahil nagccmit casayahan, sa pagca't sa ganng cany nama'y nacapagpapahirap
sa mgg a cawangg is din niyng presidiario. Matatangcd sil, madidilm ang pagmumukhng cailn ma'y
hind nmasdang lumiliwanag sa pagsilang ngg isng ngg it; numningning, gayn man ang canilng
mgg a balingtata, pagcc dumarap sa canilng mgg a balicat ang humahaguing na paml, pagc
hinahaguisan sil ngg isng nagllcad ngg ups ngg isng tabacong bas-bas at naccalas na,
dinrampot ang ups ngg lalong nlalapit at itinatag sa canyng salact: ang mgg a ib'y minmasdan
ang mgg a nagdaraan ngg pagtingg ng cacaib. War'y nriringg g pa niy ang canilng caingg ayang
guingaw sa pagdudurg
ngg batng itatabon sa mgg a lubc at ang nacallaguim na calansng ngg mabibigt na mgg a tanical sa
nammag na nilng mgg a bucng-bcong. Kinikilabutan si Ibarra cung naaalaala niy ang isng
nangyaring sumugat sa canyng pag-iisip-musms; niy'y catnghalian at ibinbagsac ngg araw sa lp
ang canyng lalong maiinit na mgg a snag. Sa llim ngg isng carretng cahoy nacabulagt ang is sa
mgg a tong iyn, walng malay to, bucs ngg caunt ang mgg a mat; pinagbubuti naman ngg dalawng
presidiario rin ang isng hihigng cawayan, walng galit, walng pighat, walng yamt, an pa't
walng pinag-ibhn sa sinasabing caugalia't any ngg dalisay na mgg a tagarito. "Ngg ay'y icw, bcas
nama'y cam," marahil siyng sinasabi sa cancanil. Hind pinpansin ngg mgg a tong nagdudumaling
dumaraan ang bagay na iyn; nagdaraan ang mgg a babae, tintingnan sil at nangg agpapatuloy
ngg paglacad, caraniwan ngg mapanood ang mgg a bagay na yan, linipacn na ang mgg a ps;
nangg agtatcbuhan ang mgg a coche, ipinaaanino sa canilng catawng may barniz ang mgg a snag ngg
araw na iyng maningnng sa isng langg it na walng ala- paap; sa cany lamang, batang may labng
isng tan at bgong carrating na galing sa canyng bayan, nacallaguim ang napapanood na iyn;
sa cany lamang nacapagbigy bangg ungg ot ngg kingabihan. Wal na ang mabat at may wags na
puring "Puente de Barcas," yang tuly filipinong-mabat na nagsusumakit maglingcd, bag man
tagly niya ang catutubong mgg a capintasang tumataas at bumbab alinsunod sa maibigan ngg ilog
Pasig na d miminsang nagpahirap at gumib sa tuly na iyon. Hind lumlag ang mgg a talisay sa
plaza ngg San Gabriel; nananatili sil sa pagcacyagutin. Sa ganng canya'y nagbawas ang gand ngg
Escolta, bag man ngg ay'y
may isng malaking bahay na may mgg a "cariatide"[164] sa dating kinatatayuan ngg mgg a lumang camal
ig. Tinakhn niy ang bagong "Puente de Espaa"[165]; nangg ag- paalaala sa cany ngg mgg a
maguiguinw na umaga, cung doo'y dumaraang namamangc silng patungg sa mgg a paliguan sa Ul-
ul, ang mgg a bahay na na sa pangpng na dacong canan ngg log, na napapag-itanan ngg mgg a
cawayanan at mgg a punong cahoy, doon sa wacs ngg Escolta at pasimul ngg Isla del
Romero. Nasasalubong niy ang maraming mgg a cocheng hinihila ngg mgg a maiinam na mgg a cabayong
malilit, lulan ngg mgg a coche ang mgg a empleadong nacacatucatulog pa marahil ay pumapatungg o na sa
canilng mgg a oficina; mgg a militar, mgg a insc na may anyng hambg at catawataw ang pagcacaup;
mgg a fraileng hind maimikin, mgg a cannigo at iba pa. Tila mandin canyng namataan sa isng marikit
na "vic- toria"[166] si pr Dmasong mabalasc ang mukh't cunt ang mgg a klay; ngg uni't siy'y
nacaraan na at ngg ayo'y masayng bumabati sa cany, bhat sa canyng
car- retela[167] si Capitan Tinong na casacy ang canyng asaw't dalawng mgg a anc
na babae. Ngg macabab na ngg tuly, tumacb ang mgg a cabayo't tinungg o ang paseo
ngg Sabna[168]. Sa caliwa'y ang fbrica ngg tabaco sa Arroceros, na pinanggagalingg an ngg malakng
gong na guingawa ngg mgg a cigarrera sa pagpucpc ngg mgg a dahon ngg tabaco. Napangg it si Ibarra, sa
pagca alaala ngg masangsng na amy na iyng sa tuwng icalimng oras ngg hapo'y lumalaganap sa
tuly ngg Barcas at humihilo sa cany ngg panahng siy'y musms pa. Ang masasayng mgg a salitan,
ang mgg a catatawanan ang siyng cahi't hind niy sinasadya'y nacapaghatd sa canyng gungun sa
nayon ngg Lavapis, sa Madrid, samp ngg doo'y mgg a pangliligalig ngg
mgg a cigarrera, na totoong nacacapahamac sa sawng palad na mgg a "guindilla"[169] at iba
p. Ipinagtabuyan, ang canyng caayaayang mgg a naaalaala ngg Jardn
Botni- co[170]; iniharp sa canyng pag-isip ang demonio ngg mgg a pagsusumagsumag; ang mgg a
Jardn Botnico sa Europa, sa mgg a lupaing nangg agcacailangg an ngg malacs na calooban at saganang
guint upang mapasibol ang isng dahon at mapabucs ang isng bulaclc; hind lamang doon, cung
d sa mgg a "colonia" man ay may mabubuti ang alag at mgg a mahahalagng Jardn Botnicong bucs
na lagui sa sino mang ibig manood. Inihiwaly don ni Ibarra ang canyng mgg a mat at inil- ingg ap niy
sa dacong canan, at doo'y canyng nakita ang matandng Maynilng
naliliguid ngg mgg a ct at mgg a bangbng, tulad sa isng dalagang culang sa dug, na nababalot ngg
isng pananamit ngg canyng nunong babae ngg panahong it'y sumasacagaran. Natanawan niy
ang dagat na hind maabot ngg tanw ang guilid na lubhng maly!... Na sa cabilng ibayo ang
Europa!ang inisip ngg binat! Ang Europang may magagandng mgg a nacing hind nangg agllicat ngg
pagsusumicap sa paghanap ngg caligayahn, nagsisipanaguinip pagcacaumaga at nangg agdramdam
cabiguan sa towng lumlubog ang araw ... lumiligaya sa guitn ngg canyng mgg a
capahamacn! Tunay ngg , sa cabilang ibayo ngg dagat na d maulata'y nangg aroroon ang mgg a nacing
mapagmahal sa espritu, at bag man hind nil minmasam ang catawn, ll pa mandng
mpagmahal sa espritu cay sa mgg a nagpapanggp na lubhng umiirog sa espritu. Ngg uni't
nangg agsitacas ang canyng mgg a pagdidilidiling it ngg canyng makita ang muntng bundc-bunducan
sa capatagan ngg Bagumbayan. Ang nammucod na bundc-bunducan sa isng tab ngg paseo ngg
Luneta ang siy ngg yng umaakit sa canyng sip at siyng sa cany'y nagpapagunamgunam.
Canyng guinugunit ang tong nagbucs ngg canyng pag-isip at nagpakilala sa cany, ngg magalng
at ngg nasacatuwiran. Tunay ngg a't ccaunt ang mgg a caisipng sa cany'y iniaral, ngg uni't hind ang mgg a
walng cabuluhng pag-ulit lamang ngg mgg a sinabi ngg ib; pawang mgg a caisipng galing sa pananalig
na hind nangg agculab sa liwanag ngg lalong matitindng law ngg dakilang pagsulong. Ang tong ya'y
isng matandng sacerdote, ang mgg a pangg ungg usap na sa cany'y sinabi ngg siy'y pagpaalaman ay
umaalingg awngg aw pa sa canyng mgg a taingg a: "Huwg mong calimutang bag man pag-aar ngg
sangcataohan ang carunungg an, "mina- mana lamang ang carunungg ang iyn ngg mgg a tong may ps,?
ang paalaala niy."Pinagsicapan cong ilipat sa iyo ang aking tinanggp sa aking mgg a maestro; ang
cayamanang iy'y pinagsicapan co namng dagdagn sa boong abt ngg aking cya at inililipat co sa
mgg a tong humahalili; gayn din ang ggawin mo sa mangg agsisihalili sa iyo, at mapagttatlong ibayo
mo, sa pagc't icw ay paparoon sa mgg a lubhng mayayamang lupan."At ngg umngg iting idinagdg;
"Nangg a- gaisiparito sil sa paghanap ngg guint; mangg agsiparoon namn cay sa canilng lupa't
hanapin niny roon ang ibng guintng ating kinacailangg an! Alalahanin mo, gayn mang hind ang
laht ngg cumkinang ay guint. Namaty riyn ang paring iyn."[171] Sa mgg a gunit niyng it'y
sumsagot siy:
Hind, an mang caratnan, ang una'y ang kinaguisnang lp, ang una'y Filipinas, anc ngg Espaa,
ang una'y ang lupang castl. Hind, ang bagay na iyng isng casaliwaang palad ay hind
nacarurungg is sa Bayang kinguisnan, hind.
Hind nacahahalina sa canyng paggugunamgunam ang Ermita, iyng Fnix[172] na pawid, na mulng
sumisilang sa canyng mgg a ab sa anyng mgg a bahay na may mgg a pintng put at azul at ang bubng
ay zinc na may pintng pul. Hind nacaaakit sa canyng pagmamalasmalas ang Maalat, ni ang cuartel
ngg caballerang may mgg a punong cahoy sa tapt, ni ang mgg a tagaroon, ni ang mgg a maliliit na bahay
na pawid na may matitibong na bubungg ng nangg accubli sa mgg a pn ngg saguing at mgg a bungg a, na
guinagawang tulad sa mgg a pugad ngg bawa't am ngg isng mag-anac. Tuly ang paggulong ngg coche:
nacasasalubong ngg isng carromatang hla ngg is dalawang cabayo, na napagkikilalang galing
lalawigan, dahil sa guarnicin at iba pang cagamitng pawang abac. Pinagpipilitang makita ngg
carromatero ang nagllacbay na nacasacy sa maningning na coche at nagdaraang hind
nakikipag- palitan ngg cahi't isng pananalit, ngg cahi't isang pakikipagbatan. Cung minsa'y isng
carretng hla ngg isng calabaw na marahan ang lacad at parang walng an man ang siyng
nacawawal ngg capanglawan ngg maluluang at maalicabc na
mgg a lansangg ang napapaliguan ngg makinng na araw ngg mgg a "trpico"[173]. Nakikisaliw sa malungct
at d nagbbagong any ngg awit ngg namamatnugot na nacasacy sa
calabaw ang matinding calairit ngg tuyng rueda sa pag-kit na casama ang kin- skins ngg mabigt na
carretn; cung minsan nama'y ang malagslas na tung
ngg gasgs na mgg a paa ngg isng paragos, niyng trineong[174] sa Filipinas ay hinihilang napacabanaya
d sa ibabaw ngg alabc ngg mgg a lubc sa daan. Sa mgg a capatagan, sa mgg a malilinis na lupang
pinaghahalamanan ay nangg ingg inain ang mgg a hayop na casama ngg mgg a tagc, na payapang nacadap
sa ibabaw ngg mgg a vacang capng ngg umngg uy at linalasa ang mgg a sariwang dam ngg parang, na
ipinipiktpikt ang mgg a mat,; sa dacong malayo'y mgg a babaeng cabayong
nangg agdadambahan, nangg aglulucsuhan at nangg agtatacbuhang hagad ngg isng masival na
potrong mabab ang buntt at malag ang kilng: humahalinghng ang potro at pinasasam- bulat ang
lp ngg canyng malalacs na mgg a cuc. Pabayan nating maglacby ang binatang nagdidilidili
nacacatulog: ang hiwagang malungct masay ngg catapangg ang hind nacacaakit ngg
canyng gunamgunam: ang araw na iyng nagpapapakintab sa mgg a dulo ngg mgg a cahoy
at nagpapatacb sa mgg a tagabukid na nangg apapas ang mgg a paa sa nagbabagang lp, bag mn
sil'y may panyapc na mgg a lipc; ang araw na iyng pumipiguil sa isng babaeng tagabukid sa lilim
ngg isng talisay cawayanan, at sa canya'y nagpa- pasip ngg mgg a bagaybagay na walang catuturn at
d mapagwar, ang isip na iyo'y hindi nacalulugod sa ating binat.
Bumalc tayo sa Maynil samantalang gumugulong ang coche't nagpa- paguiray-guiray, tlad sa isng
lasng, sa burl-brl na lup, at samantalang tumtawid sa tuly na cawayan, pumapanhic sa matarc
na ahunn bumbab sa totoong malalim na lusungg n.
IX. MANGA CAUGALIAN NG BAYANG ITO
Hind nagcmal si Ibarra; nalululan ngg a si "victoriang" iyn si par Dmaso at tumutungg o sa bhay na
canyng bgong caiwan. Saan b cay paroroon?ang tanng ngg fraile cay Mara Clara at cay ta
Is- abel, na mangg agsisisacay na sa isng cocheng may mgg a pamuting plac, at tinatam- ptamp ni pr
Dmaso ang mgg a pisngg ni Mara Clara, sa guitn ngg canyang mgg a caguluhan ngg sip. Cucunin co sa
beaterio ang aking mgg a bagaybagay roonang sagt ni Mara Clara. Aha! ah! tingnn natin cung
sino ang mananalo sa amin, tingnan natin! ang ipinagbububulng na hind npapansin ang sinasabi,
na an pa't nagtac, ang dalawang babae. Tinngg o ang hagdanan at nanhc doon si pr
Dmasong nacatungg ang lot't madlang-dalang ang hacbng. Marahil siya'y magssermon at
canyng isinasaulo ang canyng
ipangg angg aral!an ta Isabel;sacy na Mara at tatanghalin tayo ngg pagdatng. Hind namin masbi
cung magsesermn ngg hind; datapuwa't inaacala naming mgg a daklang bagay ang mgg a pinag-isip-
sip niy, sa pagc't hind man lamang naiabot niy, ang canyng camy cay capitang Tiago, cay't
napilitang yumucd pa it ngg caunt upng hagcn ang camy na iyn. Santiago!ang nang
sinabi niymay pag-uusapan tayong mahaha- lagang bagay; tayo na sa iyong oficina. Maligalig ang
lob ni Capitang Tiago, hind nacaimc ngg uni't sumund sa na- pacalakng sacerdote, at sinarhn ang
pint pagcapsc nil. Samantalang nagsasalitaan sil ngg lhim, siyasatin ntin cung an ang
kinarat- nan ni Fr. Sybila. Wal sa canyang convento ang pants na dominico; maagang maaga,
pagca- pagmisa, siy'y napatungg o sa convento ngg canyng capisanang na sa macapasoc ngg pintuan ni
Isabel Segunda, ni Magallanes, alinsunod sa naghaharing familia, sa Madrid.
Hind niya pinansin ang masarp na amy-chocolate, at gayn ding d niya inin ngg ay ngg mgg a cajn at
ang salapng nriringg ig mul, sa Procuracin, at bahagy ngg sumagt sa mapitagan at maguliw na
bat ngg uldg na procurador, nanhc si Fr. Sybila, tinahac ang ilang mgg a "corredor" at tumuctc ngg
but ngg mgg a dalr sa isng pintan. Tuly!anang isng voces na wari'y dumaraing. Pagalingg in
naw cay ngg Dios sa inyng sakt!ang siyng bat ngg batang dominico pagpasoc. Nacaupo sa isng
malaking silln ang isng matandng pr, culubt at g nammutl na ang balt ngg mukh, cawangg is
ngg is riyn sa mgg a santong ipinint ni Rivera. Nangg llalalim ang mgg a matng napuputungg an ngg
lubhng mlalagong kilay, na palibhasa'y lguing nacacunt ay nacapagdragdag ngg ningnng
ngg paghhingg al ngg canyang mgg a mat. Nabbagbag ang lob na pinagmasdn siy ni pr Sibilang
nacahalukipkp ang mgg a camy sa ilalim ngg cagalanggalang na escapulario ni Santo Domingo.
In- ilungg ayngg ay pagcatapos ang lo, hind umimic at wari'y naghhintay.
Ah!ang buntng hiningg ngg maysaktinihahatol sa akin, Hernando; na akin daw ipahw!
Ipahiw sa tand co ngg it! Itng lupang ito! Ang cagulatgulat na lupang it! Muhang ulirn ca sa
nangyayari sa akin, Hernando! Dahndhang itinas ni Fr. Sybila ang canyng mgg a mat at itinitig sa
mukh ngg may sakt: At an p ang inyng minagaling?ang itinanng. Mamaty! Ay! May
nlalabi pa bag sa aking ibng bgay? Malbis na totoo ang aking ipinaghihirap; datapuwa't....
pinapaghirap co namn ang marami.... nagbabayad-tang lamang ac! At icw, cumust ca? an
ang sady mo?, Naparto p ac't sasabihin co sa iny ang ipinagcatiwalang blin sa akin. Ah! at
an ang bagay na iyn? Psh!sumagt na may sam ang loob, umup at iliningg n ang mukh,
sa ibng panig,mgg a cabulastigan ang sinabi sa atin; ang binatang si Ibarra'y isang matalnong
bagongtao; tila mandn hind halng; ngg uni't sa acl co'y isng mabat na bagongtao.
Nagpasimul cagab ang canilng pagcacalit! Nagpasimul na! at bkit? Sinaysay ni Fr.
Sibyla, sa maiclng pananalit, ang nangyari cay pr Dmaso at cay Crisstomo Ibarra.
Bucd sa ritoang idinugtng na pangwacsmag-aasawa ang binat sa anc na babae ni Capitang

Tiago, na nag-aral sa colegio ngg ating mgg a capatid na babae; siy'y mayaman at d ngg a niy iibiguing
magcaroon ngg mgg a caaway upang siy'y mawal-n ngg caligayahn at cayamanan. Itinangg ngg may
sakt ang canyang lo, sa pagpapaklalang siy'y sang-yon. Siy ngg , gayn din ang king acl ...
Sa pamamag-itan ngg gayng babae at isng bianng lalaking gayn, maguiguing atin ang canyng
cataw't clolowa. At cung hind llong magalng cung siya'y magpakitang kaaway
natin! Minamasdng nagttaca ni Fr. Sibyla ang matand. Unawing sa icagagaling ngg ating
Santong Capisananang idinugtng na naghihirap ngg paghingg .Minmagaling co pa ang makilaban
sa tin, cay sa mgg a halng na pagpupuri at paimbabw na panghihinuy ngg mgg a caibigan.... tunay
at sil'y may mgg a bayad. Inaacal p b ninyng gayn? Tiningnn siy ngg boong lungct ngg
matand.
Tandan mong magalng!ang isinagt na nagccangpapaglManacatil ang ating capangyarihan

samantalang sa capangyarihang iya'y nananalig. Cung ty- o'y labnan, ang sasabihin ngg Gobierno'y:
"Nilalabanan sil, sa pagca't ang mgg a fraile'y isng hadlng sa calayaan ngg mgg a filipino; at sa pagca't
gayo'y papanatilihin natin ang mgg a fraile." At cung sil'y pakinggn? Manacnacang ang
Gobierno'y.... Hind sil pakkingan! Gayn man, cung sa udyc ngg casakim'y nasin ngg
Gobiernong maow sa cany ang ating inaani ... cung magcaroon ngg isng pangg ahs at walang glat
na.... Cung magcgayo'y sa ab niy! Capuw hind umimc. Bucd sa ronang ipinatloy ngg
may sktkinacailangg an nating tay'y labnan, tyo'y pucwin: nagpapakilala sa atin ang mgg a
labanng ito ngg cung saan naroon ang ating cahinaan, at ang gay'y nacapagpapagalng sa atin.
Nacararay sa tin at nacapgpapahimbing ang malbis na mgg a pagpri: datapowa't sa lbs ay
nacapagpapapangg it ngg ating any, at sa araw na mahlog tyo sa capangg itang any, tyo'y
mapapahamac, na gya ngg pagcapahamac natin sa Europa. Hind na papasoc ang salap sa ating
mgg a simbahan; sino ma'y wal ngg bbili ngg mgg a escapulario, ngg mgg a correa at ngg an man, at pagc
hind na tayo mayaman, hind na natin mapapapanalig ang mgg a budh. Psh! Mananatili rin sa atin
ang ating mgg a "hacienda," ang ating mgg a bhay! Mawwala sa ating laht, na gaya ngg pagcawal
sa tin sa Europa! At ang l- long masam'y nagpapagal tyo at ngg tyo'y manggupusps. Sa
halimbw: iyng npacalabis na pagsusumakit na dagdagan sa tantan, ayon sa ating
maibigan, ang halag ngg buws ngg ating mgg a lp, ang pagsusumakit na iyng aking sinalan- sng sa
laht ngg mgg a malalaking pulong natin; ang pagsusumakit na iyn ang siyng macapapahamac sa
atin! Napipilitan ang "indiong" bumil sa ibang daco ngg mgg a lpang casng galng din ngg ating mgg a lup
ll pang magalng. Nangg angg anib acng bac tyo'y nagpapasimul na ngg pagbab: "Quos vult
perdere Jupiter dementat prius."[175] Dahil dito'y huwg ngg nating dagdagn ang ating bigt; ang
bya'y nagbububulng na. Mabti ang inisip mo: pabayan natin ang ibng makikipaghusay don ngg
cancanilang sagutin; papanatilihin natin ang sa ati'y pagpipitagang nlalabi, at sa pagc't hind
malalao't makkiharp tyo sa Dios, linsin ntin ang ating mgg a cama'y ... Maaw naw sa ting mgg a
kahinan ang Dios
ngg mgg a pagcahabg! Sa macatuwd ay inaaacal p b ninyng ang buws ay ... Howg na
tayong mag-sap ngg tungcl sa salap!ang isinalabat ngg may sakt na masam ang lob.Sinasabi
mong ipinangg ac ngg teniente cay pr D- maso..? Opo, amang sagot ni pr Sibylang g
ngg umngg it na. Ngg uni't nakita co caninang umga ang teniente, at sinbi sa king dinramdam daw
niy ang lahat ngg nangyri cagab, na ummbulog daw sa canyng lo ang Jerez, at sa acl
niya'y gayn din ang nangyri cay pr Dmaso.At ang pangg aco?ang tanng cong pabir.Padre
cura ang isinagt:marunong p acng tumupd ngg king wic, pagc sa pagtupd na iya'y hind co
dinurungg isan ang aking capurihn; cailan ma'y d co naguing ugl ang magcanul canino man, at dhil
dito'y teniente ac hangg ngg ayn. Ngg macapagsalitaan sil ngg mgg a ib't ibng bgay na walng
cabuluhn, nagpaalam s Fr. Sibyla. Hind ngg a namn naparon ang teniente sa Malacanyng; ngg unit
naalaman
din ngg Capitan General ang nangyari. Nang nakikipagsalitaan siy sa canyng mgg a ayudante tungcl
sa mgg a pag- banggut na sa canya'y guingaw ngg mgg a phayagan sa Maynil, sa ilalim ngg
mgg a pamagat na mgg a "cometa"[176] at iba pang mgg a napakikita sa langg it, sinab sa cany ngg is sa
mgg a ayudanteng iyn ang pakikipagcagalit ni pr Dmaso, na pinalubh pa ang cabigatn ngg mgg a
pananalit, bag man pinakinis ngg caunt ang mgg a bigcs ngg sabi. Sno ang sa iyo'y nagsbiang
tanong ngg Capitn General na ngg umingg it. Naringg ig co p cay Laruja, na siyng nagbabalit
caninang umga sa psu- latan ngg pmahayagan. Mulng ngg umit ang Capitan General at
idinagdg: Hind nacassakit ang babae't fraile! Ibig cong manahimic sa ntitirang panahn ngg
pagtir co sa lupng it, at aayaw na acng makipag-alt sa mgg a lalaking gumagamit ngg sya. At
llong ll na ngg ayng king natalasts na pinaglalaruan lamang ngg provincial ang aking mgg a tos;
hiningg i cong pinacaparusa ang paglilipat sa ibng bayan ngg fraileng iyn; at siy ngg a namn, siya'y
inilipat, ngg uni't doon siya
inilagay sa lalong magaling na byan: frailadas![177] na sinsabi natin sa Espaa. Ngg uni't humint
ngg pagngg it ang Capitan General ngg nagisa na. Ah! cung hind sna npacatangg ang byang ito'y
pasusucuin co ang aking mgg a cagalanggalang na iyn!ang ipinagbuntng hiningg .
Datapuwa't carapatdapat ang bwa't byan sa kinasasapitan niy; gawin ntin ang inuugal
ngg laht. Samantala'y natpos si Capitang Tiago ngg pakikipulong cay pri Dmaso, sa lalong
magalng na sabi, ang pakikipulong ni pr Dmaso cay Capitang Tiago. Ngg ayo'y napagsabihan na
cat!ang sabi ngg franciscano ngg magpaalam. Nalgan sana ang laht ngg it, cung nagtanngtanng
ca mna sa akin, cung d ca sana nagsinungg aling ngg icw ay tinattanong co. Pagsicapan mong
howag ca nang gumaw ngg mgg a cahalingg n, at manlig ca sa canyng inama! Lumibot ngg
macaalawa macaatl sa salas si Capitang Tiagong nag-isip-isip at nagbbuntng hiningg ; di
caguinsaguinsa'y prang may naisip siyng magalng, tumacb sa pnalangg inan at pinaty ang mgg a
candl at ang lmparang canyng pinasindihn upang siyng macapagligts cay Ibarra.
May panahn pa, sa pagca't totoong malay ang linlacbayang ibinulng.
X. ANGBAYAN
Hlos sa pampng ngg dagtan ang kinlalagyan ngg byang San Diego[178], na sumasaguitn ngg mgg a
capatgang hlamanan at mgg a palyan. Nagppadala sa ibng mgg a byan ngg ascal, bigs, caf at
mgg a bngang halman, ipinagbbili cay ngg mrangmra sa insc na nagsasamantal ngg cawal-ng
mlay ngg pagc- ahilig sa mgg a masasamang pinagcaratihan ngg magsasac. Pagc raw na mabting
panahn at umacyat ang mgg a bat sa caitaasan ngg campanario ngg simbahan, na napapamutihan ngg
lmot at ngg damng hatd ngg hngg in; pagcacgayo'y masayng nangg agsisigawan, sa udyc ngg
cagandhan ngg ntatanaw na humhandog sa canilng mgg a mat. Sa gutn ngg carming
mgg a bubungg ng pwid, ts, "zinc" at ynot, na napapaguitnaan ngg mgg a bulaclc nattalastas ngg
bawa't is ang paraan ngg pagcakita sa cancanilang bhay na maliliit, ang canil bagng malilinggut
na pgad. Nagagamit nilng panand ang laht: isng chy, isng samploc na may maliliit na
dhon, ang nig na pusps ngg mgg a
bco, tulad sa maanaking si Astart[179] cay Diana[180] sa Efeso[181] na may maraming sso,
isng humhabyog na cawyan, isng bngg a, isng cruz. Naroron, ang log, calakilakihang ahas na
cristal na natutulog sa verdeng alfombra: pinaaalon ang
canyng gos ngg mgg a pirpirasong malalakng batng nagcacapatlngpatlng sa mabuhangg ing
inaagusan ngg tbig; cumikipot ang log sa dco ron, at may mgg a pangpng na matatas na
kinacapitang nangpapalc-lc ngg mgg a cahoy na nacal- itw ang mgg a ugt, at sa dco rito'y
lumlaylay ang mgg a panab at lumuluang at tumitining ang gos. May ntatanaw sa dcong malyong
isng maliit na bahay, na itinay sa pangpng na hind natacot sa cataasan, sa hangg ing malacs at sa
pina- nununghang bangg ng mallim, at masasabi, dahil sa canyng malilit na haligui,
na siy'y isng clakilakihang zancuda[182] na nag-aabang ngg ahas upang daluhngg in. Mgg a catawn
ngg pn ngg nig ngg cahoy na may balt pa, na gumgalaw at gu- miguiwang ang siyang
naghhugpong ngg magcabilang ibayo, at cahi't sila'y masasamng tuly, datapuwa't mainam namng
cagamitn sa circo sa pagpapati- watiwric, bagay na hind dapat pawal-ng halag: nangg agcacatw
ang mgg a bt, bhat sa log na pinaliliguan, sa mgg a pagcalagum ngg nagdaraang babaeng may snong
na bacol, ngg matandng lalaking nangg ngg inig sa paglcad at pin- ababayang mahlog ang canyang
tungcd sa tbig. Ngg uni't ang llong nacahihicayat ngg pagmamasd ay ang isng matatawag nating
niimos na gbat sa dgat na iyn ngg mgg a lpang linng. Diya'y may mgg a c- tandtandang mgg a
choy, na gung ang catawn, at cay lmang nammatay ay pagc tinman ngg lintc ang matas na
dlo at nasusunog: ang sabihana'y hind lumalakit sa b ang apy na iyn at nammatay don din;
diy'y may mgg a
pagclalaking mgg a batng dinramtan ngg terciopelong lmot ngg panahn at ngg "naturaleza":
humhimpil at nagpapatongpatong sa canilng mgg a gang ang alabc na pinacacapit ngg uln at ang
mgg a bon ang siyng nagttanim ngg mgg a binh. Malayang lumalag ang mgg a cacahuyan: mgg a dam,
mgg a dawag, mgg a tabing na damng gumagapang na nangg agsasalasalabat at nagpapalipatlipat sa is't
isng cahoy, bumibitin sa mgg a sangg , cumacapit sa mgg a ugt, sa lup, at sa pagc't
hind pa mandin nasisiyahan sa ganit si Flora[183], ay nagttanim siy ngg mgg a dam sa ibbaw ngg
dam; nabubuhay ang lmot at ang cbuti sa mgg a gahc-gahc na balt ngg choy, at ang mgg a
damng dp, mgg a cawilwling manunuluyan, ay napapag- camal-an sa canilang mgg a pagcyacap sa
cahoy na mpagpatuloy. Iguinagalang ang gbat na iyn: may mgg a sali't-sling sabing
sinsalit tungcl doon; ngg uni't ang llong malpit sa catotohanan, at sa pagca't gay'y siyang hind
lubhang pinaniniwalaan at hind naman napag-aalaman, ay ang sumusunod: Nang ang baya'y wal
cung d isang walang halagang tumpc ngg mgg a damp, at saganang sumsibol pa sa pinacalansangg an
ang dam; ngg panahng yang pagcagabi ay nanasoc don ang mgg a us at mgg a baboy-ram,
dumatng isng raw ang isng matandng castilang malallim ang mgg a mat at totoong
magalng magwcang tagalog. Pagcatpos na matingnn at malbot ang mgg a lp sa
magcabicabil, ipinagtanng niy cung sinosino ang may ar ngg cagubatang inaagusan ngg tubig na
malacc. Nangg agsiharp ang ilng nangg agsabing uman'y sil raw ang may r, at ang guinaw ngg
matand'y binil sa canil ang gbat na iyn, sa pamamag-tan ngg mgg a damt, mgg a hyas at cauntng
salap. Nawal pagctapos ang matand na hind maalaman cung pano. Pinananaligan na ngg tong
siy'y "encan- tado", ngg mino ngg mgg a pastl ang isng caangg utng nagbubuhat sa cartig na gbat;
canilng binacs, at ang nsumpungg an nila'y ang matandng lalaking bulc na at nacabtin sa sangg
ngg isng "balt". Nacatatacot na siy ngg panahng buhy pa, dhil sa canyng malalim at
malagunlng na voces, dhil sa malalim niyang mgg a mat at dhil sa twa niyng walng ngg ay;
ngg uni't ngg ayng siy'y magbigt ay lumiligalig siy sa pagtulog ngg mgg a babae. Itinapon ngg ilng babae
sa log ang mgg a hyas at sinunog ang damt na canyng bigy, at mul ngg ilibng ang bangcy sa pn
ngg balt ring iyn, sino mang to'y wal ngg mangg ahs na doo'y lumpit. Isng pastl na naghhanap
ngg canyng mgg a hayop, ibinalitang nacakita raw siy ron ngg mgg a law; nangg agsiparon ang mgg a
bnat at nacrinig na sil ngg mgg a dang. Isng clang plad na nangg ingg ibig, na sa pagmimith niyng
mpuna ngg sa cany'y nagwwalang bahl, nangg cong mtitira siyng magdamg sa llim ngg choy
at ipupulupot niy sa pun nit ang isng mahabang yantc, namaty dahil sa matindng lagnt na sa
canya'y dump kinabucasan ngg gab ngg canyng pakikipagpustahan. May pinagsasalitaanan pang
mgg a catha't sali't saling sabi tungcl sa gubat na iyn.
Hind nag-ilng buwn at naparoon ang isng binatang wari'y mestizong castl, na ang sabi'y anc
daw siy ngg nasr, at nanahn sa sloc na iyn at nangg asw sa pagsasaca, lalonglal na sa
pagtatanm ngg tn. Si Don Saturnino'y isng binatang malungct ang asal at lubhng magagalitn, at
cung minsa'y malupt; datapuwa't totoong masipag at masintahin sa paggaw: binacuran ngg pader
ang pinaglibingg n sa canyng am, na manacnac lamang dinadalaw. Nang may cagulangg an na'y
nag-asawa sa isng batang dalagang taga Maynl, at dito'y nagung anc niya si Don Rafael, na am
ni Crisstomo. Batangbat pa si Don Rafael ay nagplit nang siy'y calugdn ngg mgg a tong bukid:
hind nalao't pagdaca'y lumag ang pagsasacang dinal at pinalaganap
ngg canyng am, nanahn doon ang maraming to, nangg agsiparoon ang maraming insc; ang pul ngg
mgg a damp'y nagung isng nayon, at nagcaroon ngg isng curang tagalog; pagcatapos ay nagung
isng bayan, namaty ang cura at naparoon si Fr. Dmaso; ngg uni't ang libingg a't caratig na lupa'y
pawang pinagpitaganan. Nangg ngg ahas na maminsanminsan ang mgg a batang lalaking
mangg agsiparoong may mgg a dalng panghamps at mgg a bat, upang lumiguid sa palibot libot
at mangg uha ngg bayabas, papaya, dhat at iba pa, at cung minsa'y nangyayaring sa casalucuyan ngg
canilng guingaw, cung canilng pinagmmasdang walng imc ang lubid na gagalawgalaw buhat
sa sangg ngg choy, lumlagpac ang is dalawng batng hindi maalaman cung san gling;
pagcacagayo'y casabay ngg
sigw na:ang matand! ang matanda!canilng ipinagtatapunan ang mgg a bungg ang choy at ang
mgg a panghamps, lumlucso sil sa mgg a choy at nangg agtatacbuhan sa ibabaw ngg malalakng bat
at sa mgg a cacapaln ngg dam, at hind sil tumitiguil hanggng sa macalabs sa gubat, na
nangg ammutl, humihingg al ang ib, ang iba'y umiyac, at ccaunt ang nangg agttawa.
XI. ANG MANGGA MACAPANGYARIHAN Mangg aghati-hati cay at cay'y mangg aghari.
(Bagong Machiavelo)[184] Sinosino bag ang mgg a nacapangyayari sa bayan? Cailn ma'y hind
nacapangyari si Don Rafael ngg nabubuhay pa siy, bag man siy ang lalong mayaman doon, malak
ang lp at hlos may tang na loob sa cany ang laht. Palibhasa'y mahinhng loob at
pinagsisicapang huwg bigyng cabuluhn ang laht ngg canyng mgg a guingaw, hind nagtatag sa
byan ngg canyng partido [185], at nakita na natin cung paano ang mgg a paglaban sa cany ngg makita
nilang masam ang canyng calagayan.Si Capitang Tiago caya?Totoo't cung siy'y dumrating ay
sinasalubong siy ngg orquesta ngg mgg a nagcacautang sa cany, hinhandugan siy ngg pigung at
binbusog siy sa mgg a lay. Inilalatag sa canyng mesa ang lalong magagalng na bngg ang choy;
cung nangg acacahuli sa pangg ngg aso ngg isng us baboy-ram'y sa cany ang icapat na bahagui;
cung nababat niy ang cainaman ngg cabayo ngg isng sa cany'y may utang,
pagdatng ngg calahating horas ay sumsacanyang cuadra[186] na: ang laht ngg it'y
catotohanan; ngg uni't siy'y pinagttawanan at tinatawag siy sa lihim na Sacristan Tiago. Ang
gobernadorcillo bag cay? It'y isng clang palad na hind nag-uutos, siy ang sumsunod; hind
naca- pagmmura canino man, siy ang minumura; hind naggawa niy ang maibigan, guingaw sa
cany ang calooban ngg ib; ang capalt nit'y nannagot siy sa Al- calde mayor ngg laht ngg sa
cany'y ipinag-utos, ipinagaw at ipinatatag sa cany ngg mgg a ib, na para manding nanggaling sa
bungg ngg canyng lo ang laht ngg iyon; ngg uni't dpat sabihin, sa icapupuri niy, na ang catungculang
canyng hwac ay hind niy ninacaw kinamcm: upang tamuhi'y nagcagugol siy ngg limng
libong piso, at maraming cadustan, ngg uni't sa napapakinabang niy'y canyng
inaacalang murangmura ang mgg a gugol na iyn. Cung gayo'y bac cay ang Dios? Ah! hind
nacatitigatig ang mabait na Dios ngg mgg a conciencia at ngg pagca- catulog ngg mgg a mmamayan doon:
hind nacapangg ingg ilabot man lamang sa canila; at sacali't msalit sa canil ang Dios sa alin mang
sermn, walng slang naiisip nilng casaby ang pagbubuntng hiningg : Cung isa sana ang Dios!...
Bahagy na
nil nagugunit ang Dios: lalong malak pa ngg a ang capagurang sa canila'y ibinbi- gay ngg mgg a santo
at mgg a santa. Npapalagay ang Dios sa mgg a tong iyng tulad diyn sa mgg a haring nagllagay sa
canyng paliguid ngg mgg a tinatangg i sa pag- mamahal na mgg a lalaki't babae: ang sinusuy lamang ngg
baya'y itng canilang mgg a tinatangg . May pagcawangg is ang San Diego sa Roma; ngg uni't hind sa Roma
ngg panahng guinuguhitan ngg araro ngg cuhilang si Rmulo[187] ang canyng mgg a ct; hind rin sa
Romang nacapaglalagd ngg mgg a cautusan sa sandaigdg sa palilg sa sarili't sa mgg a ibng dug,
hind: wangg is ang San Diego sa casalucuyang Roma, at ang bilang caibhn lamang ay hind mgg a
monumentong mrmol at mgg a coliseo ang naroon, cung d sawaling monumento at sabungg ng pawid.
Ang pinaca-papa sa Vaticano'y[188] ang cura; ang pinaca hr sa Italiang na sa Quiri- nal[189] ay ang
alfrez ngg Guardia Civil; datapowa't dapat unawing ibabagay na laht sa sawl at sa sabungg ng
pawid. At dito'y gaya rin doong palibhasa'y ibig macapangyari ang is't is, nangg agpapalagayang ang
is sa canila'y labis (sa macatuwid ay dapat mawal ang is sa canila), at dito nanggagaling ang
wlang lict na samaan ngg loob. Ipaliliwanag namin ang aming sabi, at ssaysayn namin ang
caugala't budh ngg cura at ngg alfrez. Si Fr. Bernardo Salv ay yaong bat at hind makibuing
franciscanong sinaysay
na namin sa unahn nit. Natatangg siya, dahil sa canyng mgg a sal at klos
sa canyng mgg a capow fraile, at llongll na sa napacabalasic na si pr Dmasong canyng
hinalinhn. Siy'y payt, masasactn, halos lagu na lamang nag-isip, mahigpt sa pagtupd ngg
canyng mgg a catungculan sa religin, at mapag-ingg at sa carilagn ngg canyng pangg alan. May isng
buwan lamang na nacararating siy ron, halos ang laht ay nakicapatid na sa V.O.T.
[190], bagy na totoong ipinama- manglw ngg canyng capangg agw na cofrada ngg Santsimo Rosario.
Lumlucso ang clolowa sa catuwan pagcakita ngg nacasabit sa bawa't liig na apat limng mgg a
escapulario, at sa bawa't bayawng ay isng cordng may mgg a buhl,
at niyng mgg a procesin ngg mgg a bangcy mgg a fantasma[191] na may mgg a hbitong guinggn.
Nacatipon ang sacristn mayor ngg isng mabutbut ngg puhunan, sa pagbibil sa pagpapalims, sa
pagca't ganit ang marapat na pagsasalit, ngg mgg a casangcapang kinakailangg an upng mailigts ang
clolowa at mabca ang diablo: talasts ngg ang espritung it, na ngg una'y nangg ngg ahas na
sumalansng ngg pa- mukhan sa Dios, at nag-aalinlangg an sa pananampalataya sa mgg a wic nit,
ayon sa sabi sa librong santo ni Job, na nagpailanglng sa alng-lang sa ating
Pangg i- noong Jesucristo, na gaya ngg guinaw namn ngg Edad Media[192] sa mgg a bru- ja[193], at nana
natili, ang sabihan, hangg ngg ayn sa paggawa ngg gayn din sa mgg a asuang[194] sa Filipinas; datapo
wa't tila mandn ngg ayn ay nagung mahihiying totoo na, hanggng sa hind macatagl sa pagtingg n
sa capirasong damt na ki- nalalarawanan ngg dalawng brazo, at natatacot sa mgg a buhl ngg isng
cordn:
ngg uni't dito'y walng napagkikilala cung d sumusulong namn ang dunong sa panig na it, at ang
diablo'y aayaw sa pagslong, cung dil caya'y hind malu- lugdn sa pagbabagong asal, tulad sa laht
ngg namamahay sa mgg a cadiliman, sacasacali't hind ibig na sapantahain nating tagly niy ang mgg a
cahinan ngg loob ngg isng dalagang llabing-limng tan lamang. Alinsunod sa aming sinabi, si pr
Salv'y totoong masigasig gumanap ngg canyng mgg a catungculan; napacasigasig namn, ang sabi ngg
alfrez, Samantalang nagsesermontotoong siya'y maibigung magsermon pinasasarhan niy, ang
mgg a pintuan ngg simbahan. Sa ganitng gaw'y
natutulad siy cay Nern[195] na ayaw magpaalis canino man, samantalang cumacanta sa teatro:
ngg uni't guinagawa iyn ni Nern sa icgagaling, datapuwa't guingaw ang mgg a bagay na iyn ngg
cura sa icasasam ngg mgg a calolowa. Ang laht ngg caculangg n ngg canyng mgg a nassacop, ang
cadalasa'y pinarurusahan ngg mgg a "multa"; sa pagc't bihrang bihirang namamal siy,; sa bagay na
ito'y niiba siyng lubh cay pri Dmaso, na pinaghuhusay ang laht sa pamamag-itan ngg mgg a
panununtc at panghahamps ngg bastong nagttawa pa at taglay ang magandng hangg d. Sa bagay
na it'y hind siya mapaghihinanactn: lubs ang canyng paniniwalang sa pamaml lamang
pinakikipanayaman ang "indio"; ganit ang salit ngg isng fraileng marunong sumulat ngg mgg a libro, at
canyng sinasampalatayanan, sa pagc't hind niy, tinututulan ang an mang nlilimbag: sa hind
pagcmasuwayng ito'y macarraing ang maraming tao. Bihrang bihrang namamalo si Fr. Salv,
ngg uni't gaya na ngg a ngg sabi ngg
isng sa baya'y matandng filosofo[196], na ang naguiguing caculangg n sa blang ay pinasasagan
namn sa tind; datapuwa't hind rn namn siy mapaghihinanactan tungcl sa ganitng gaw.
Nacapangg ngg ilis ngg canyng mgg a ugt ang canyng mgg a pag-
aayuno[197] at pangg ingg ilin ngg pagcain ngg mgg a lamng-cti na siyng ikina- paguguing dukh ngg
canyng dug, at, ayon sa sabihan ngg to, pumpanhic daw ang hangg n sa canyng lo. Ang alfrez,
na gaya na ngg a ngg sinabi namin, ang tangg ing caaway ngg capangyarihang ito sa clolowa, na may
pacay na macapangyari namn sa catawn. Siy lamang ang tangg , sa pagca't sinasabi ngg mgg a babae
na tumatacas daw sa cura ang diablo, dahilng sa ngg minsang nangg ahs ang diablo na tucsuhn ang
cura, siy'y hinuli nit, iguinapos sa paa ngg catre at sac pinl ngg cordn, at cay lamang
siy inalpasn ay ngg macaraan na ang siym na araw. Yaya mang gay'y ang tong pagcatapos ngg
ganitng nangyari, makipagcagalt pa sa cay pr Salv ay maipapalagay na masam pa sa mgg a abng
diablong hind marunong mag-ingg at, cay ngg a't marapat na magcaroon ngg gayng capalaran
ang alfrez. Doa Consolacin cung tawaguin ang canyng guinoong asawa, na isng
matandng filipina, na nagpapahid ngg maraming mgg a "colorete"[198] at mgg a pintura; ib ang
ipinangg angg alan sa cany ngg canyng esposo at ngg ib pang mgg a to. Nanghihigant sa sariling
catawn ang alfrez, sa canyng pagcawalng palad sa matrimonio, na nagpapacalasng hanggang sa
d macamalay-to;
pinag- "eejercicio"[199] ang canyng mgg a sundalo sa arawan at siy'y sumisilong sa llim, cung dil
cay, at it'y siyng lalong madals, pinapagpag niy ngg pl ang licd ngg canyng asawa, na cung d
man isng "cordero" (tupa) ngg Dios na umalis ngg casalanan nino man, datapuwa't nagagamit namn
sa pagbabawas sa cany ngg maraming mgg a cahirapan sa Purgatorio, sacali't siy'y mparoon, bagay
na pinag- aalinlangg anan ngg mapamintacasing mgg a babae. Nangg aghahampasang magalng ang alfrez
at si Doa Consolacing parang nangg agbbiruan lamang, at nag-aalay silng walng bayad sa mgg a
capit-bahay ngg mgg a pnoorin: "concierto vocal" at
"in- strumental"[200] ngg apat na camy, mahin, malacs, na may "pedal"[201] at laht. Cailn mang
dumrating sa taingg a ni pr Salv ang mgg a escndalong[202] it, siy'y ngg umngg it at nagcucruz at na
gdrasal pagcatapos ngg isng Am namin; cung tinatawag siyng "carca"[203], mapagbanalbanalan, "
carlistn"[204], masakm, ngg umngg it rin si pr Salv at lalong nagdrasal. Cailn ma'y ipinagbibigay
alm ngg alfrez sa ilang castilang sa cany'y dumadalaw ang sumusunod na casabihn:
Paparoon b cay sa convento upang dalawin ang "curita"[205] "Mosca, muerta[206]? Mag-ingg at c
ay! Sacali't anyayahan cayng uminm ngg chocolate, bagay na aking pinag-aalinlangg anan!.. ngg uni't
gayn man, cung cay'y aanyayahan, cay'y magmasd. Tinawag ang alila't sinabing: "Fulanito,
gumaw ca ngg isng "j- carang"[207] chocolate; eh?"
Cung gay'y mtira cayng walng an mang agam-agam; ngg uni't cung sabihing: "gumaw ca ngg
isng "jcarang" chocolate, "ah"?"Pagc gay'y damputin niny ang inyng sombrero at yumao
cayng pat- acb. Bakit?ang tanng ngg causap na nagugulatnanglalason p b sa pamamag-
itan ngg chocolate? Carambas[208]! Ab, hind namn npacagayn! At paano, cung gayn?
Pagca chocolate eh? ang cahuluga'y malapot, at malabnw pagca chocolate ah?[209] Ngg uni't
inaacal naming ito'y bintng lamang ngg alferez; sapagc't ang casabihng ito'y cabalitang
guinagaw rin daw ngg maraming mgg a cura. Ayawn lamang
cung ito'y talagng ugal na ngg boong capisanan ngg mgg a fraile ... Upang pahirapan ang cura,
ipinagbabawal ngg militar, sa udyc ngg canyng asawa, na sino ma'y huwag macagal pagcatugtg ngg
icasiyam na horas ngg gabi. Sinasabi ni Doa Consolacing d umano'y canyang nakita ang cura,
na nacabarong pinya at nacasalact ngg nt't ngg huwag siyang makilala, na naglbot na malalim na ang
gab. Nanghhiganti naman ngg boong cabanalan si Fr. Salv: pagcakita niyang pumapasoc sa
simbahan ang alfrez, lihim na nag-uutos sa sac- ristang isar ang laht ngg mgg a pint, at
nagpapasimul ngg pagsesermn hanggng sa mpikit ang mgg a mat ngg mgg a santo at ibulng sa
cany ngg calapating cahoy na na sa tapt ngg canyng lo, ang larawn bag ngg Espritung Dios, na
siy na, alang-alang! Hind dahil dito'y nagbabagong ugli ang alfrez, na gaya rin ngg laht ngg hind
marurunong magbalc-lob: lumlabas sa simbahang nagttungg ayw, at pagcsumpong sa isng
sacristan alil ngg cura'y pinipiit, binbugbog at pinapag- pupunas ngg sahg ngg cuartel at ngg bahay
niyng sarili, na pagc nagcacagayo'y lu- milinis. Pagbabayad ngg sacristan ngg multang ipinarurusa ngg
cura, dahil sa hind niy pagsipt, canyng ipinauunw, ang cadahilanan. Dinringg ig siyng
walng kib ni Fr. Salv, ilinligpit ang salap, at ang nang guingawa'y pinawwal-an ang canyng
mgg a cambng at mgg a tpa at ngg doon sil mangg inain sa halamanan ngg alfrez, samantalang
humahanap siy ngg isng bagong palatuntunan sa isng ser- mng lalong mahab at
nacapagpapabanal. Datapuwa't hind naguiguing hadlng
ang laht ngg it, upang pagcatapos ay mangg agcam'y at magsalitaan ngg boong cahinusayan, cung
sil'y magkita. Pagc, itinutulog ngg canyang asawa ang calasingg n humhilic cung tanghal, hind
maaway ni Doa Consolacin ang alfrez, pagcacgayo'y lumlagay sa bintan't humhitit ngg tabaco
at nacabarong franelang azul. Palibhasa'y kinassusutan niy ang cabataan, mul sa canyng
kinlalagya'y namaman, siy ngg canyng mgg a mat, sa mgg a dalaga, at sil'y canyng pinpintasan.
Ang mgg a dalagang itng sa cany'y nangg atatacot, dumaraang kimingkim, na d man lamang
maitunghy ang mgg a mat, nangg agdudumal ngg paglacad at pinipiguil ang paghingg . May isng
cabanalan si Doa Consolacin: tila mandin hind siy nananalamin cailn man. Ito ang mgg a
macapangyarihan sa bayang San Diego.
XII. ANG LAHAT NANG MANGA SANTO [210] Marahil ang bugtng na bagay na hind matututulang
ikinatatangg ngg to sa mgg a hyop ay ang paggalang na inihhandog sa mgg a
namamatay. Sinsaysay ngg mgg a historiador[211] na sinasamba at dindios nil ang canilng mgg a
nn at magugulang; ngg ay'y tumbalc ang nangyayari: ang mgg a paty ang nagcacailangg ang
mamintuh sa mgg a buhy. Sinasabi rin namng iniingg atan ngg mgg a taga Nueva Guinea sa mgg a caja ang
mgg a but- ngg canilng mgg a paty at nakikipagsalitaan sa canil; sa pinacamarami sa mgg a bayan ngg
Asia, Africa at Amrica'y hinahayinan ang canilng mgg a paty ngg lalong masasarp nilng
mgg a pagcain, ang mgg a pagcaing minmasarap ngg mgg a paty ngg panahng sil'y nabubuhay, at
nangg agppiguing at inaacal nilng dumdalo sa mgg a pigung na it ang mgg a paty. Ipinagttay ngg
mgg a taga Egipto ngg mgg a palacio ang mgg a paty, ang mgg a musulmn nama'y ipinagppagaw, sil ngg
maliliit na mgg a capilla, at ib pa; datapowa't ang bayang maestro sa bagay na it, at siyng lalong
magalng
ang pagcakilala sa ps ngg tao'y ang bayan ngg Dahomey[212]. Nattalastas ngg mgg a maiitm na it,
na ang to'y mapanghigant, at sa pagca't gay'y sinasabi nilng upang mabigyang catowan ang
namaty, wal ngg lalong magalng cung d ang patayn sa ibabaw ngg pinaglibingg an sa cany ang laht
ngg canyng mgg a caaway; at sa pagc't ang to'y malulugdng macaalam ngg mgg a bagay-bagay, sa
tan-tao'y pinadadalhn siy ngg isng "correo" sa pamamag-itan ngg linaplp na balt ngg isng
alipin. Tayo'y niiba sa laht ngg iyn. Bag man sa nababasa sa mgg a sulat na nauukit sa mgg a
pinaglibingg an, halos wal sino mang naniniwalang nagpapahingg alay ang mgg a paty, at lal ngg hind
pinaniniwalang sumasapayp. Ang lalong pinacam- agalng mag-sip ay nangg ag-aacalang sinsanag
pa ang canilng mgg a nn sa thod sa Purgatorio, at cung di siy mpacasam (mapasainfierno
bag), masasamahan pa niy, sil roon sa mahbang panahn. At ang sino mang ibig tumutol sa amin,
dalawin niy ang mgg a simbahan at ang mgg a libingg an sa boong maghapong it, magmasd at makikita.
Datapowa't yamang tayo'y na sa bayan ngg San Diego, dalawin natin ang libingg an dito. Sa dacong
calunuran, sa guitn ngg mgg a palaya'y nroroon, hind ang ciudad, cung d ang nayon ngg mgg a paty:
ang daan ngg pagparoo'y isng makitid na lands, maalabc cung panahng tag-nit, at
mapammangcan cung panahng tag-uln. Isng pintang cahoy, at isng bcod na ang calahati'y
bat at ang calahati'y cawayan ang tila mandin siyng ikinhihiwalay ngg libingg ang iyn sa bayan ngg
mgg a buhy; datapowa't hind nahihiwalay sa mgg a cambng ngg cura, at sa ilng baboy ngg
mgg a calapt bhay, na pumapasoc at lumlabas doon upang mangg agsiyasat sa mgg a libingg an
mangg agcatow sa gayng pag-iis. Sa guitn ngg malang na bacurang iyn may nacatayng isng
malaking cruz na cahoy na natitiric sa patungg ang bat. Inihapay ngg uns ang canyng INRI na hoja de
lata, at kinatct ngg uln ang mgg a letra. Sa paanan ngg cruz, tlad sa tnay
na Glgota[213], samasamang nbubunton ang mgg a bungg ngg lo at mgg a but-, na ang walng
malasakit na maglilbing ay itinatapon doon ang canyng mgg a nahuhu- cay sa mgg a libingg an. Diy'y
mangg aghhintay sil, ang lalong malapit mangyari, hind ngg pagcabhay na mag-ul ngg mgg a paty,
cung d ang pagdatng doon ngg mgg a hyop at ngg sil'y painitin ngg canilng mgg a tubg at linisin ang
canilng malalamig na mgg a cahubdn.Nmamasdan sa paliguidliguid ang mgg a bagong hcay:
sa dco rito'y hupyc ang lp, sa dco roo'y anyng bundc-bunducan namn. Sumsibol doo't
lumlag ngg minam ang tarambulo't pandack; ang tarumbulo'y ngg tundin ang mgg a bint ngg
canyng matitinc na mgg a bngg a, at ngg dagdg namn ngg pandacak ang canyng amy sa amy ngg
libingg an, sacali't it'y walng casucatng amoy. Gayn ma'y nasasabgan ang lp ngg ilng maliit na
mgg a bulaclac, na gaya rin namn ngg mgg a bungg ng iyng ang Lumikh lamang sa canil ang
naca- cakilala na: ang ngg it ngg mgg a bulaclc na iy'y maputl at ang halimyac nil'y ang halimyac
ngg mgg a baunan. Ang dam at ang mgg a gumagapang na dam'y
tumtakip sa mgg a sloc, umuucyabit sa mgg a pader at sa mgg a "nicho"[214], na an pa't
dinramtan at pinagganda ang hubd na capangg tan; cung minsa'y pumapasoc sa mgg a gahc na
gaw ngg mgg a lindl, at inililihim sa mgg a nanonood ang mgg a cagalanggalang na mgg a libingg ang walng
lamn. Sa horas ngg pagpasoc namin ay bingaw ang mgg a hayop; ang mangg isangg isang baboy lamang,
hayop na mahirap papaniwalin, ang siyng sumisilip ngg canyng maliliit na mgg a mat, isinusungg aw
ang lo sa isng malakng gang ngg bacod, iti- natas ang ngg us sa hngg in at wari'y sinasabi sa isng
babaeng nagdrasal: Howg mo namng cacanin laht, tirhn mo ac nang caunt, ha? May
dalawng lalaking humuhucay ngg isng baunan sa malapit sa pader na nagbabalang gumh: ang is,
na siyng maglilbing ay walng cabahbahl; ini- wawacsi ang mgg a gulogd at ang mgg a but, na
gaya na pag-aabsng ngg isng maghahalamn ngg mgg a bat at mgg a sangg ng tuy; ang is'y
nangg ngg aningg an, nagpapawis, humhitit at lumlur may't may. Pakinggn mo!anang
humhitit, sa wcang tagalog.Hind cay magalng na cat'y humcay sa ibang lugar? Ito'y bagng
bgo. Pawang bgo ang laht ngg libng.
Hind na ac macatagl. Ang but-ng iyng iyng pinutol ay dumrug pa ... hm! at ang mgg a
buhc na iyn? Nac, napacamaselang ca naman!ang ipinagwc sa cany ngg isAng icaw
ma'y escribiente sa Tribunal! Cung humcay ca sanang gya co ngg isng bangcy na dadalawampong
araw pa, sa gab, ngg itngg it ngg dilm, umulan ... namaty ang farol cong dal.... Kinilabutan ang
casama. Naals ang pagcapac ngg cabaong, umaalingg saw ... at mapilitan cang pasann mo ang
cabaong na iyn, at umulan at camng dalaw'y cpuw bas at.... Kjr!....At bkit mo
hincay?...! Tiningnan siy ngg maglilbing ngg boong pagtatac.
Bkit?...nalalaman co b? Ipinag-tos sa king hucyin co! Sino ang nag-tos sa iy?
Napaurong ngg caunt ang maglilbing at pinagmasdn ang canyng casama, mul sa pa hangng
lo. Ab! tila ca namn castil! ang mgg a tanng dng iyn ang siyng guinaw sa akin pagcatapos
ngg isng castil, datapuwa't sa lihim. Ngg ay'y ssagutn cat, ngg gaya ngg pagcsagot co sa castil:
ipinag-tos sa akin ngg curang malak. Ah! at an ang guinaw mo sa bangcy pagcatpos?ang
ipinagpatloy na pagtatanng ngg maselang. Diablo! cung d co lamang icw nakikilala at
natatalastas cung icw ay "lalaki", sasabihin cung icw ay tnay ngg ang castilang civil: cung
magtanng ca'y tlad din sa cany. Gayn ...ipinag-utos sa akin ngg curang malakng siy'y ilibng co sa
libingg an ngg mgg a insc, ngg uni't sa pagc't totoong mabigt ang cabaong at maly ang libingg an ngg mgg a
insc.... Ayaw! ayaw! ayaw co ngg humcay!ang isinalabat ngg causap na lips ngg pangg ingg ilabot,
na binitiwan ang pla at umahon sa hcay;akng nbaac ang b-o ngg isng lo at nangg angg anib
acng bac hind ac patulugun sa gabng it. Humalakhc ang maglilbing ngg canyng makitang
samantalang umaalis ay
nagcucruz. Unti-unting nappun ang libingg an ngg mgg a lalaki't mgg a babeng pwang nangg acalucs.
Ang ib'y nangg aghhanap na maluat ngg baunan; sil-sil'y nangg ag- tatatalo, at sa pagca't hind
mandn sil mangg agcasund, sil'y nangg aghhiwalay at bawa't is'y lumluhod cung san lalong
minamagaling niy,; ang mgg a ib, na may mgg a "nicho" ang canilng mgg a camag-anac, nangg agssindi
ngg malalakng candil at nangg agdrasal ngg taimtm; naririnig din namn ang mgg a buntng hiningg at
mgg a hagulhl, na pinacalalabis pinipiguil. Narringg ig na ang alingg awngg aw ngg "orpreo, orpresis" at
"requiemeternams." Nsoc na nacapugay ang isng matandng lalaki. Marami ang
nangg agtaw pagcakita sa cany, ikinunt ang mgg a klay ngg ilng mgg a babae. Tila mandn
hind pinpuna ngg matandng lalaki ang gayng mgg a ipinakikita sa cany, sa pagc't napatungg o siy
sa buntn ngg mgg a bungg ngg lo, lumuhd at may hinanap sa loob ngg ilng sandal sa mgg a but-;
pagcatapos ay maingg at na inisaisng ibinucd ang mgg a bungg ngg lo, at sa pagca't hind mandn
makita niy ang canyng hinahanap, umilng, lumngg ap sa magcabicabil at nagtanng sa
maglilbing. Oy!ang sinabi sa cany.
Tumunghy ang maglilbing. Nalalaman mo b cung saan naroon ang isng magandng bung ngg
lo, maputng tulad sa lamn ngg niyg, walng caculangculang ang mgg a ngg pin, na in- alagy co sa
paann ngg cruz, sa ilalim ngg mgg a dahong iyn? Ikinibt ngg maglilibing ang canyng mgg a balcat.
Masdn mo!ang idinugtng ngg matand, at ipinakita sa cany, ang isng plac na salap,wal aco
cung hind it, ngg uni't ibbigay co sa iy cung makita mo ang bungg ng iyn. Pinapagdilidili siy, ngg
ningnng ngg salap, tinanw ang buntunan ngg mgg a, but, at nagsalit: Wal b roon? Cung gay'y
hind co nalalaman. Ngg uni't cung ibig niny'y bbigyan co p cay ngg ib. Catulad ca ngg baunang
iyng hinuhucay!ang winca sa cany ngg matandng lalaking nangg ngg inig ang voces;hind mo
nalalaman ang halag ngg nawawal sa iyo. Sino ang ililibing sa hcay na iyn?
Nalalaman co b cung sino? Isng paty ang illibing diyan!ang sagt na nayyamot ngg
maglilibing. Tulad sa baunan! tulad sa baunan!ang inulit ngg matandng lalaking nagttawa ngg
malungcot;hind mo nalalaman ang iyong hinuhucay at ang iyong nilalamon! Hcay!
hcay! Samantala'y natapos ngg maglilbing ang canyng gaw; dalawng naca- timbng lupang bas
at mapulpul ang na sa magcabilang tab ngg hcay. Cumha sa canyng salact ngg hich, ngg umangg
at pinagmasdmasd na may anyng tangg ang mgg a nangyayari sa canyng paliguid. XIII. MGA
PAUNANG TANDA NANG UNOS Nang sandalng lumlabas ang matandng lalaki, siy namng pagtiguil
sa pasimul ngg bagts lands ngg isng cocheng tila mandn maly ang pinang- galingg an,
punngpun ngg alabc at nagpapawis ang mgg a cabayo. Umibs si Ibarra sa cocheng casund ngg isng
allang matandng lalaki; pinaalis ang coche sa isng galw lamang ngg lo at napatungg o sa libingg ang
walng kib at malungct. Hind itinulot ngg aking sakt at ngg aking mgg a pinangg angg asiwang
ac'y macabalc dito!ang sinasabi ngg matandng lalaki ngg boong cakiman;sinabi ni Capitang
Tiagong siy na ang bahalang magpatay ngg isng "nicho"; datapuwa't tinanimn co ngg mgg a bulaclc
at isng cruz na ac ang gumaw.... Hind sumagt s Ibarra. Diyan p sa licd ngg malakng cruz na
iynang ipinagpatuloy ngg alil, na itinutur ang isng sloc ngg sil'y macapasoc na sa
pintan. Lubhng natitigagal ngg ang caisipn ni Ibarra, cay't hind niy nahiwatigan ang pagtatac
ngg ilng to ngg siy'y canilng makilala, na tumiguil sa canilng pag- darasl at sinundn siy ngg
tingg n, sa lak ngg pangguiguilalas. Nag-iingg at ang binat ngg paglacad, pinangg ingg ilagan niyng dumaan
sa ibabaw ngg mgg a pinaglibingg an, na madalng nakikilala sa cahupyacn ngg lp. Tinatapacan niy ngg
una, ngg ay'y iguinagalang niy; gayn din ang pagcaclibing sa canyang am. Humint siy pagdatng
sa cabilng daco ngg cruz at tumingg n sa palibotlibot. Nmangh at napatigagal ang canyng casama;
hinahanap niy ang bacs sa lpa ay wal siyng makitang cruz saan man. Dito cay?ang
ibinbulong;hind doon; ngg uni't hincay ang lp. Tinitingnan siy ni Ibarra, na totoong masam ang
lob. Siy ngg !ang ipinagpatuloy,nattandaang cong may isng bat sa tab; may caiclan ang
hcay niyao'y may sakt ang maglilibing, cay't isng casam ang siyng napilitang humcay
datapuwa't ittanong natn sa cany cung an ang guinaw sa cruz. Pinatungg uhan nil ang
maglilibng, na nagmmasid sa canil ngg boong
pagtatac. Yumucd it sa canil, pagcapugay ngg canyng salact. Maipakikisabi p b niny sa

amin cung aln ang hcay na do'y dating may isng cruz?ang tanong ngg all. Tiningnan ngg
tinatanong ang lugar at nag-isp sip. Isng cruz bang malak? Op, malak,ang pinapagtibay
na sagt ngg matandng lalaki ngg boong catuwan, at tinitingnan niy ngg macahulugn si Ibarra, at
sumay namn ang mukh nit! Isng cruz na may labor at may taling oway? Siy ngg ! siy
ngg ! iyn ngg ! iyn ngg !at iguinuhit ngg alil sa lup ang isng anyng cruz bizantina[215]. At
may tanm na mgg a bulaclc sa hcay?
Mgg a adelfa, mgg a sampaga at mgg a pensamiento! iyn ngg !ang idinugtng na malak ang tow, at
inalayan niy ngg isng tabaco ang maglilbing. Sabihin ngg a niny sa amin cung aln ang hcay at
cung san naroon ang cruz. Kinamot ngg maglilbing ang taingg a't sumagt na naghhicab: Ab ang
cruz!... akin ngg sinnog! Sinnog? at bkit niny sinnog? Sa pagc't gayn ang ipinag-tos ngg
curang malak. Sno b ang curang malak?ang tanng ni Ibarra. Sno? Ang nanghhampas, si
par Garrote. Hinapls ni Ibarra ang canyng no. Datapuwa't masasabi p b niny sa amin man
lamang ang kinalalagyan
ngg hcay? Dapat ninyng matandaan. Ngg umit ang maglilbing. Wal na riyn ang paty!ang
mulng isinagt ngg boong catahimican. An p ang sabi niny? Ab!ang idinugtng ngg tong
iyng ang any'y nagbbir;ang naguing capalt niy'y isng babaeng inilibng co roong may isng
lingg na ngg ayn. Nauull p b cay?ang itinanong sa cany ngg all,diyata't wal pa namng
isng tang siy'y aming inillibing. Tunay ngg a iyn! marami ngg buwan ang nacaraan mul ngg siy'y
aking hucayi't cuning ul sa baunan. Ipinag-utos sa aking siy'y hucayin co ngg curang malak, upang
dalhin sa libingg an ngg mgg a insc. Ngg uni't sa pagk't mabigt at umulan ngg gabng yan.... Hind
nacapagpatuloy ngg pananalit ang to; umudlt sa pagcguitl ngg makita ang any ni Crisstomo, na
dinaluhng siy't sac siy tinangnn sa camy at
ipingwagwagan. At guinaw mo ba?ang tanng ngg binatang ang any ngg pananalita'y
hind namin maisaysay. Howg po cayng magalit, guinooang sagt ngg maglilbing na
namu- mutla't nangg ngg inig;hind co po namn siy inilbing sa casamahn ngg mgg a insc. Mabuti pa
ang malnod cay sa mapasama sa mgg a inscang wica coat siy'y iniabsng co sa tubig! Inilagy ni
Ibarra ang canyng mgg a camay sa magcabilang balicat ngg maglilbing at mahabang oras na siy'y
tinitigan ngg tingg ing hind maisaysay cung anng big sabihin. Icw ay wal cung d isng culang
palad!ang sinabi, at umals na daldaling tinatahac ang mgg a but, mgg a hcay, mgg a cruz, na parng
sang sir ang sip. Hinhaplos ngg maglilbing ang canyng bsig at bumbulong: Ang guingawang
mgg a caligalign ngg mgg a paty! Binugbg ac ngg bastn ngg pring malak, dahilng ipinahintulot cong
ilibng ang paty na iyn ngg aco'y
may sakt; ngg ayo'y caunt ngg balin nit ang aking bsig, dahil sa pagcahucay co ngg bangcy. It ngg a
namng mgg a castil! Marahil pa'y alisn ac nit ngg aking hnap-bhay! Matlin ang lacad ni Ibarra
na sa maly ang tanw; sumsunod sa canyng umiyac ang allang matandng lalaki. Llubog na
lamang ang raw; macacapl na mgg a dilm ang siyng lumalatag sa Casilangg anan; isng hangg ing
mainit ang siyng nagpapagalaw sa dlo ngg mgg a choy at nagpaparang sa mgg a
cawayanan. Nacapugay na lumalacad si Ibarra; sa canyng mgg a mat'y walang buma- balong na
isng lh man lamang, walng tumatacas sa canyng dibdib chi't isng buntng hiningg . Lumalacad
na parang may pinagtatanauan, marahil sa pagtacas sa anino ngg canyng am, bac namn cay
sa dumdating na uns. Tinhac ang bya't lumabs sa luwl, tinungg o yang lmang bhay na malaon
ngg panahng hind tinutungtungg an. Naliliguid ang bahay na iyn ngg pader na sinsi- bulan ngg mgg a
damng macacapl ang dahon, tila mandin siy'y hinuhudyatn; bucs ang mgg a bintn; umugoy
ang ilng-lang at ipinpagaspas ngg boong casayahan ang canyng mgg a sangg ng htic ngg mgg a calapati
na nagpapaliguidliguid sa matibong na bubng ngg canilng tahanang na sa guitna ngg halamanan.
Ngg uni't hind pinpansin ngg binat ang caligayahng itng inhhandog sa canyng pagbalc sa lmang
bhay: nacapc ang canyng mgg a mat sa any ngg isng sacerdoteng canyng macacasalubong.
It'y ang cura sa San Diego, yaong laguing nagdidilidiling franciscano na ating nakita, ang caaway ngg
alfrez. Tiniticlop ngg hangg in ang canyng malapad na sombrero; ang canyng hbitong guinggo'y
du- mirikit sa canyng catawn at ipinakikita ang anyo nito; na an pa't nmamasid ang canyng mgg a
payt na htang may pagc sacng. Sa cna'y may hwac na isng bastng palasang may tampc na
gring. Non lamang nagcakita silng dalaw ni Ibarra. Pagsasalubong nil'y sandalng humint ang
binata't siy'y tinitigan; iniiwas ni Fr. Salv ang canyng mgg a mat at nagpaconowarng
nallibang. Sandalngsandali lamang tumagl ang pag-aalinlangg an: malicsng linapitan siy ni Ibarra,
pinatiguil at idinin ngg boong lacs ngg canyng camy na ipinatong sa balicat ngg pr, at nagsalitng
halos bahagy na mawatasan: An ang guinaw mo sa aking am?ang itinanng. Si Fr. Salvng
namutl, at nangg atl ngg mabasa niy ang mgg a damdaming nalalarawan sa mukh ngg bint'y hindi
nacasagt; nawaln ngg diw.
An ang guinaw mo sa aking am?ang mulng itinanng na nalulunod ang voces. Ang
sacerdoteng untunting nahtoc, dahil sa camy na sa cany'y nagdriin ay nagpumilit at sumagt:
Cay po'y nagcacamal; wal acng guinagawang an man sa inyng am. Anng wal?ang
ipinagpatuloy ngg bint, at sac siy idinin hanggng sa siy'y mpaluhod. Hind p, sinasabi co sa
iny ang catotohanan! ang aking hinalinhn, si pr Dmaso ang may cagagawn.... Ah!ang
sinabi ngg binata't siy'y binitiwan at bago tumampl sa noo. At iniwan ang abng si Fr. Salv at
dalidling tinungg o ang canyng sariling bhay. Samantala'y dumatng ang alil at tinulungg an sa
pagtindg ang fraile.
XIV. ANG ULOL NA SI TASIO ANG FILOSOFO Nagllacad sa mgg a lansngg ang walng tinutungg o't
walng iniisip ang cacaibng matandng lalaki. Nag-aral siy ngg una ngg Filosofa, at inwan niya ang
pag-aral sa pagsund sa canyng inng matand na; at hind niy ipinagpatuloy ang pag-aaral, hind
sa caculangg an ngg magugugol at hind rin sa caculangg an ngg cya ngg pag-isip: tumguil siy ngg pag-
aral, dahiln ngg sa pagc't mayaman ang canyng in, at dahilan sa ayon sa sabiha'y matalas ang
canyng sip. Natatacot ang mabat na babaeng magung pants ang canyng anc at macalimot sa
Dios, cay ngg a't siy'y pinapamil, sa siy'y magpr wan niy ang colegio ngg San Jos. Nang
panahn pa namng iy'y siy'y may naiibigang babae, cay't pinil niy ang wan ang colegio at
nag- asawa siy. Hind lumamps ang isng tan at siy'y nabo at naulila; guinaw niyng aliwan ang
mgg a libro upang siy'y macaligts sa calungcutan, sa sabong at sa pagca walng guingaw.
Datapowa't lubhng nawili sa mgg a pag aaral at sa pamimil ngg mgg a libro, hanggng sa mapabayaan
niy ang sariling pamumuhay, cay't siy'y unti-unting naghrap. Tinatawag siyng Don Anastasio
filsofo Tasio ngg mgg a tong may pina- garalan, at ang mgg a masasam ang tr, na siyng lalong
marami, tinatawag siyng Tasiong ul-l, dahil sa hind caraniwang canyng mgg a caisipn at
cacaibang pakikipagcapowa-to. Ayon sa sinabi na namin, ang hapo'y nagbabalang magca uns;
liniliwanagan ang ab abng langg it ngg ilng kidlt; mabigt ang alng-lang at totoong maalis-s ang
hangg in. Wari'y nalimutan na ngg filsofo Tasio ang canyng kinallugdang bungg ngg ulo; ngg ay'y
ngg umingg iting pinagmmasdan ang maiitim na pangg anurin. Sa malapt sa simbaha'y nasalubong niy
ang isng tong naca chaqueta ngg alpaca at daladala sa camy ang may mahigut na isng arrobang
candl at isng bastng may borlas, blang sagusag ngg punong may capangyarihan. Tila po cayo'y
nattow?ang tanng nit sa wcang tagalog. Siya ngg a p, guinoong capitan; nattow ac sa
pagc't may is acng inaasahan.
Ha? at alin ang inyng inaasahang iyn? Ang uns! Ang uns! Nag-aacl b cayng
malig?ang tanng ngg gobernadorcillo ngg palibc, na minamasdan ang dukhng pananamt ngg
matandng lalaki. Malg ac ... hind masam, lalong lal na pagc nacatitisod ngg isng dumi!
ang sagt ni Tasio, na palibc din namn ang any ngg pananalita, bag man may pagca
pagpapawalng halag sa canyng causapngg uni't naghhintay ac ngg llong magalng. At an p
b iyn? Ilng mgg a lintc na pumaty ngg mgg a to at sumnog ngg mgg a bhay. Hingg n na ninyng
paminsanan ang gnaw! Nararapat tayong laht, cay at acng gunawin! Dal p niny
riyan, guinoong capitan, ang isng arrobang candlang gling sa tindahan ngg insc; may mahigut ngg
sampng tang aking ipinakikiusap sa bawa't bgong capitang
bumbili ngg pararrayos[216], at pinagtatawanan ac ngg laht; gayn ma'y bumibili ngg mgg a "bomba" at
mgg a "cohete", at nangg agbabayad ngg mgg a repique ngg mgg a campn. Hind lamang it: kinbucasan
ngg pakikiusap co sa iny, nagbilin p cay sa mgg a magtutunw na insc ngg isng "esquilang" lay cay
Santa Brbara, gayng nasiyasat na ngg carunungg ang mapangg anib ang tumugtg ngg mgg a campan sa
mgg a araw na may uns. At sabihin p niny sa akin, bakit p b ngg tang 70 ngg mahulog ang isng
lintc sa Binyng, doon pa namn nahlog sa campanario at iguinib ang relj sac isng altar? An
ang guinagaw ngg esquilita ni Santa Brbara? Nang sandalng iyo'y cumislp ang isng kidlt.
Jess, Mara y Jos! Santa Brbarang mahl!ang ibinulng ngg capitang namutl at
nagcruz. Humalakhc si Tasio. Cay'y carapatdapat sa pangg alan ngg inyng pintacasi!an Tasio sa
wicang castil, tinalicdn ang capitan at tumngg o sa
simbahan. Nagttayo ang mgg a sacristan sa loob ngg simbahan ngg isng "tmulo"[217] na nalilibot ngg
mgg a malalaking candilang natitiric sa mgg a candelabrong choy. Ang
tmulong yao'y dalawng mesang malalakng pinagpatong at nattacpan ngg damt na maitm, na may
mgg a listng puti; sa magcabicabila'y may napipintang mgg a bungg ngg lo. Iyn ba'y patungcl sa
mgg a clolowa sa mgg a candil?ang itinanng. At ngg makita niy ang dalawng batang lalaking may
sampng tan ang is at ang is'y may malapit sa pit, lumapit sa canilng hind na hinantay ang
sagt ngg mgg a sacristn. Sasama ba cay sa akin, mgg a bta?ang itinanng sa canil. May
hand sa iny ang inyng nanay na isng hapunang marapat sa mgg a cura. Aayaw po caming
paalisin ngg sacristan mayor hanggang hind tumutugtog ang icawalng horasang sagt ngg
pinacamatand.Hinihintay co pong msingg il ang aking "sueldo" upang maibigay co sa aking in.
Ah! at san b cay paparoon? Sa campanario p upang dumubls sa mgg a clolowa.
Pasasacampanario cay? cung gay'y cay'y mag-ingg at! howg cayng lalapit sa mgg a campan
hanggng umunos! Umals sa simbahan, pagcatapos na masundn ngg isng titg na may habg ang
dalawng batang pumapanhic sa mgg a hagdanang patungg o sa coro. Kinuscs ni Tasio ang mgg a mat,
tumingg n ul sa langg it at bumulng: Ngg ay'y dramdamin cong mahulog ang mgg a lintc. At
nacatungg ng pumaroon sa labs ngg byang nag-iisip-isip. Duman p muna cay!ang sabi sa cany
sa wicang castl ngg isng matimys na voces mul sa isng bintan. Tumunghy ang filsofo, at
canyng nakita ang isng lalaking may tatlomp tatlompo't limang tang sa cany'y ngg umit. An
p b ang inyng binabasa riyn?ang tanng ni Tasio, na itinutur ang isng librong hawac ngg
lalaki. Isng librong pangcasalucuyan: "Las penas que sufren las benditas nimas
del Purgatorio!"[218]ang isinagt ngg causap na ngg umingg it. Nac! nac! nac!ang wic ngg
matandng lalaki sa sarisaring "tono" ngg voces, samantalang pumapasoc sa bhay;totoong matalas
ang sip ngg cumath niyn. Pagcapanhc niy ngg hagdanan ay tinanggp siy ngg boong pakikipag-
ibigan ngg may bhay na lalaki at ngg canyng asawa. Don Filipo Lino ang pangg alan ngg lalaki at Doa
Teodora Via namn ang babae. Si Don Filipo ang siyng teniente
mayor at siyng pn ngg isng "partidong" halos ay "liberal"[219], sacali't matatawag it ngg gayn, at
cung sacaling mangyayaring magcaroon ngg mgg a "partido" sa mgg a bayan ngg Filipinas. Nakita p ba
niny sa libingg an ang anc ngg nasirang si Don Rafael na bagong carrating na galing sa Europa?
Op, nakita co siy, ngg siy'y lumlunsad sa coche. Ang sabihana'y naparoo't upang hanapin ang
pinaglibingg n sa canyng am ... Marahil cakilakilabot ang canyng pighat ngg maalaman....
Ikinibt ngg filsofo ang canyng mgg a balicat[220]. Hind p b dinramdam niny ang casaliwang
palad na iyan?ang tanng ngg guinoong babaeng bt pa. Talasts na p ninyng ac'y is sa anim
na nakipaglibing sa bangcy; ac ang humarap sa Capitan General ngg aking makitang ang laht dito'y
hind umimic sa gayng calakilakihang capusungg n, gayng cailn ma'y minamagaling co
ang paunlacn ang tong mabait cung nabubuhay pa cay sa cung paty na. Cung gay'y bakit?
Datapuwa't hind p ac sang-ayon sa pagmamanamana ngg caharan. Alang-lang sa caunting dugong
insc na bigy sa akin ngg aking in, sumasang- ayon ac ngg caunt sa caisipan ngg mgg a insc:
pinaunlacan co ang am dahil sa anc, ngg uni't hind ang anc dahil sa am. Na ang bawa't is'y
tumanggp ngg gantng pl ngg caparusahn dahil sa canyng mgg a gaw; datapuwa't hind dahil
sa mgg a gaw ngg ib. Nagpamisa p b cay ngg patungcol sa inyng nasrang asawa, alinsunod sa
hatol co sa iny cahpon?ang itinanng ngg babae nagbago ngg
pinasasalitaanan: Hind!ang sagt ngg matandng lalaking ngg umingg iti. Sayang!ang isinagt
ngg babaeng tagly ang tnay na pagpipighat; casabihng hanggang sa icasampong oras ngg umaga
bcas, ang mgg a calolowa'y malayang naglilibot at naghihintay ngg sa canil'y pagbibigy guinhawa ngg
mgg a buhy; na ang isng misa sa mgg a panahng it'y catimbng ngg lim anim na misa sa mgg a
ibng araw ngg isng tan, ayon sa sabi ngg cura, caninang umaga. Mainam! Sa macatuwd ay
mayroon tayong isng caaliw-alw na taning na dapat nating samantalahin? Ngg uni't Doray!ang
isinabad ni Don Filipo;talastas mo ngg hind naniniwl si Don Anastasio sa Purgatorio. Na hind
ac naniniwal sa Purgatorio?ang itinutol ngg matandng lalaking tumitindig na sa canyng upuan.
Diyata't pati ngg "historia" ngg Purgatorio'y aking nalalaman! Ang historia ngg Purgatorio!ang
sinabing pusps ngg pagtatac ngg
mag-asawa. Tingnn ngg natin! Saysayin niny sa amin ang historiang iyn! Hind pal niny
nalalaman ay bakit cayo'y nangg agpapadal roon ngg mgg a misa at inyng sinasabi ang mgg a
pagcacahirap doon? Magaling! yamang nagpapasimul na ngg pag-uln at tla mandn ttagal,
magcacapanahn tayo upang howag tayong mayamtang isinagt ni Tasio, at saca nag-isp-
sip. Itiniclp ni Don Filipo ang librong canyng tangg an, at umup sa canyng tabi si Doray, na
nhahandang huwag maniwl sa laht ngg sasabihin ni Tasio. Nag- pasimul it sa paraang
sumusunod: Malaon pang totoo bago manaog ang ating Pangg inoong Jesucristo'y may Purgatorio na,
at ito'y na sa calaguitnaan ngg lp, ayon cay pr Astete, sa malapit sa Cluny, ayon sa monjang
sinasabi ni pr Girard, datapuwa't hind ang may cahulugan dito'y ang kinalalagyan. Magaling,
sinosino ang mgg a nassanag sa apoy na iyng nag-aalab mul ngg lalangg n ang sanglibutan?
Pinapagtitibay ang caunau- nahang pagcacatatg ngg Purgatorio ngg Filisofa Cristiana na nagsasabing
wal raw guingawang bagong an man ang Dios mul ngg magpahingg aly siy.
Mangyayaring nagcaroong "in potentia"[221]; datapuwa't hind "in ac- tu"[222], ang itinutol ngg tenient
e mayor.
Magalng na magalng! Gayn ma'y sasagutin co cayng may ilng nacak- ilala ngg Purgatorio na
talagang mayroon na "inactu", ang is sa canil'y si
Zarathus- tra Zoroastro[223], na siyang sumulat ngg isng bahagui ngg "Avestra"[224] at nagtatag ngg
isng religing sa mgg a tangg ing bagay nacacahawig ngg atin at alinsunod sa mgg a pantas, si
Zarathustra'y sumilang na nauna cay Jesucristo ngg walng daang tan ang cauntian. Ang cauntian ang
wc co, sa pagca't pagcatapos na
masiyasat ni Platn[225], Xanto de Lidia Plinio[226], Hermipos at Eudoxio,[227] inaacal nilng nauna
si Zarathustra cay Jesucristo ngg dalawang libo at limng daan tan. Sa papaano mang bagay, ang
catotohana'y sinasabi na ni Zarathustra ang isng bagay na nawawangg is sa Purgatoria, at naghahatol
siy ngg mgg a paraan upang macaligts doon. Mattubos ngg mgg a buhy ang mgg a calolowang namaty
sa casalanan, sa pagsasalit ngg mgg a nasasaysay sa "Avestra" at gumaw ngg mgg a cagalingg an;
datapuwa't kinacailangg ang ang mananalangg in ay isng camg-nac ngg nasr hanggang sa icaapat
na salin. Ang panahng tning sa bgay na it'y sa tan tan, tumtagal ngg limng raw. Nang
malaon, ngg tumibay na sa bayan ang gayng pananampalataya, napagwr ngg mgg a sacerdote sa
religing iyng malakng d an lamang ang pakikinabangg in sa gayng pananampalataya, caya't
kinalacal nil yang mgg a "bilangguang ngg itngg it ngg dilm na pinaghaharan ngg mgg a pagngg angg alit sa
nagawang casalanan", ayon sa sabi ni Zarathustra. Ipinaalam ngg nilng sa halagng isng "derem",
salapng bahagy na ang halag'y nababawas sa calolowa ang isng tong pagcacasakit ngg d caws;
ngg uni't sa pagca't ayon sa religiong iy'y may mgg a
casalanang pinarurusahan ngg tatlng daan hanggng isng libong tan, gaya ngg pagsisinungg alng, ngg
pangdary, at ngg hind pagganp sa naipangg ac, at ib pa, ang nangyari'y tumtanggap ang mgg a
balaws na sacerdote ngg maraming millong "derems." Dito'y mapag-wawari na niny ang caunting
bagay na nawawangg is sa Purgatorio natin, bag man mapagtatant na ninyng ang pinagcacaibha'y
ang mgg a religin. Isng kidlt na may casund agd agd na isng maugong na culg ang siyng
nagpatindig cay Doray na nagsalitng nagcucruz: Jess, Maria y Jos! Maiwan co muna cay;
magsusunog ac ngg benditang palasps at ngg mgg a "candilang perdn". Nagpasimul ngg pag-ulng tila
ibinubuhos. Nagpatloy ngg pananalit ang filsofo Tasio, samantalang sinusundan niy ngg tingg n ang
paglay ngg may asawang babeng bt pa. Ngg ayng wal na siy'y lalong mapag-uusapan na natin
ngg boong caliwanagan ang dahil ngg ting salitaan. Cahi't may cauntng pagcamapamahin si Doray,
siy'y magalng na catlica, at hind co big na pumacnt sa ps ngg pananampalataya: naiba ang
isng pananampalatayang dalsay at wags sa halng
na pananampalataya, tlad sa pagcacaiba ngg nngg as at ngg soc, wngg is sa caibhn ngg msica sa isng
gust na caingg ayan: hind napagkikilala ang ganitong pagcacaiba ngg mgg a halng, na tlad sa mgg a
bingg . Masasabi nting sa ganng tin ay magalng, santo at na sa catuwiran ang pagcacahc ngg
Purgatorio; nananatili ang pagmamahalan ngg mgg a paty at ngg mgg a buhy at siyng nacapipilit sa
llong calinisan ngg pamumuhay. Ang casam-a'y na sa tacsil na paggamit ngg Purgatoriong
iyn. Ngg uni't tingnn natin ngg ayn cung bakit pumasoc sa catolicismo ang adhicng itng wal sa
Biblia at wal rin sa mgg a Santong Evangelio. Hind binbangguit ni Moiss at ni Jesucristo caunti man
lamang ang Purgatorio, at hind ngg a casucatn ang tangg ing saysay na canilang sabing na sa mgg a
Macabeo, sa pagca't bucd sa ipinasiy sa Concilio ngg Laodicea, na hind catotohanan ang librong
ito, ay nit na lamang huling panahn tinanggap ngg Santa Iglesia Catlica. Wal ring nacacatulad ngg
Purgatorio sa religin pagana. Hind mangyayaring panggalingg an ngg pananampalatayang it ang
casaysayang "Ali panduntor inanies" na
totoong madals bangguitn ni Virgilio[228] na siyng nagbigy dahil sa dakilang si San Gregorio[229]
na magsalit ngg tungcl sa mgg a clolowang nalunod, at idagdg ni Dante[230] ang bagay na it sa ca
nyng "Divina Comedia". Wal rin namng nacacawangg is ngg ganitng caisipn sa mgg a "brahman"[231
], sa mgg a "budhista"[232] at sa mgg a egipcio mang nagbigy sa Roma ngg canilng
"Caronte"[233] at ngg canilng "Averno"[234]. Hind co sinasaysay ang mgg a, religin ngg mgg a bayan ngg
Ibab ngg Europa: ang mgg a religing it, palibhasa'y religin
ngg mgg a "guerrero"[235], ngg mgg a "bardo"[236] at ngg mgg a mngg angg aso[237], datapuwa't hind religin
ngg mgg a filsofo, bag man nananatili pa ang canilng mgg a
pananampalataya at pat ngg canilng mgg a "rito"[238] na pawang nanglangcap na sa religin cristian
a; gayn ma'y hind nangyaring sumama sil sa hucb ngg mgg a
tampalasang nangloob sa Roma, at hind rin sil nangyaring lumuclc sa Capitolio[239]: palibhasa'y
mgg a religin ngg mgg a lap, pawang nangg appaw sa catanghaliang scat ngg araw.Hind ngg
sumasampalataya sa Purgatorio ang mgg a cristiano ngg mgg a unang siglo: nangg ammatay silng tagly
iyng masayng pag-asang hind na malalao't sil'y hharap sa Dios at makikita nil ang mukh nit.
Si San Clemente na taga Alejandra[240], si Orgenes[241] at si San Irineo[242] ang siyng mgg a unang
mgg a pr ngg Iglesiang tila bumbanggut ngg Purgatorio, marahil sa pag- cadal sa canil ngg akit ngg
religin ni Zarathustra, na namumulaclac at totoong lumalaganap pa ngg panahng iyn sa boong
Casilangg anan, sa pagca't malimit nating nababasa ang mgg a pagsisi cay Orgenes, dahil sa canyng
malabis na paghlig sa mgg a bagay sa Casilangg anan. Guinagamit ni San Irineong pangpatibay
sa pananampalataya sa Purgatorio, ang "pagctira ni Jesucristong tatlng araw sa cailaliman ngg lp,"
tatlng araw na pagcapasa Purgatorio, at canyng inaacla, dahil dito, na bawa't clolowa'y dapat
manatili sa Purgatorio hanggng sa mabuhay na mag-ul ang catawn, bag man tila laban mandin sa
bagay na it ang "Hodie
mecum eris in Paradiso[243]." Nagsasaysay rin namn si San Agustn, tungcl sa Purgatorio;
datapowa't sacali't hind niy pinagtibay na tunay na mayroon ngg , gayn ma'y ipinallagay niyang
mangyayari ngg ang magcaron, sa pag-aacl niyng maipagpapatuloy hanggng sa cabilang bhay
ang tintanggap nating mgg a ca- parusahan sa bhay na it, dahil sa ating mgg a casalanan. Nac
namn si San Agustin!ang sinabi ni Don Filipo;hind pa siy magcacsiya sa tinitiis nating mgg a
hirap sa bhay na it't ibig pa niy ang magpatuloy hanggng sa cabilng-bhay! Ganyn ngg a ang
calagayan ngg bagay na ito: sumasampalataya ang ib at ang ib'y hind. Bag ma't sumng-yon na si
San Gregorio, alinsunod sa canyng
"de quibusdam levibus culpis esse ante judicium purgatorius ignis credendus est," hind rin nagcaroon
ngg patuluyang catibayan ang Purgatorio, hanggang sa ngg ipasiy ngg Concilio sa Florencia ngg tang
1439, sa macatuwd ay ngg macaraan na ang walng daang tan, na dpat magcaroon ngg isng apy
na pangdalsay pan- glnis sa mgg a clolowang bag ma't namaty na sumsinta sa Dios, ngg uni't hind
pa lubs napagbabayaran ang Justicia ngg May Capal. Sa cawacasa'y ang Concilio
Tri- dentino[244], sa ilalim ngg pangg ungg ulo ni Pio IV ngg tang 1563, sa icalabinglimng plong ay
ilinagd ang cautusn tungcl sa Purgatorio, na ang pasimula'y: "Cum catholica ecclesia Spiritu Sancto
edocta etc.," na doo'y sinasabing ang mgg a
patungcl ngg mgg a buhy, ang mgg a panalangg in, ang mgg a paglilims at iba pang mgg a gawng
cabanalan ay siyng mabibsang paraan upang mailigts sa Purgatorio ang mgg a clolowa, bag man
sinasabing ang paghahayin ngg misa'y siyang lalong cagalinggalingg an sa lahat. Gayn ma'y hind
sumasampalataya ang mgg a
protestante[245] sa Purgatorio, at gayon dn ang mgg a pring griego[246], sa pagca't wal silng naki
kitang pagbibigay catotohanan ngg Biblia[247], at sinasabi nilng binibi- gyng wacs ngg camatayan
ang taning upang macagaw ngg mgg a carapatn ngg mgg a laban sa mgg a carapatn, at ang
"Quodcumque ligaberis in terra" hind ang cahulug'y "usque ad purgatorium" etc.; ngg uni't dito'y
maissagot na sa pagc't na sa calaguitnan ngg lpa ang Purgatorio, talagng dapat mapasailalim ngg
capangyarihan ni San Pedro. Datapuwa't hind ac matatapos ngg pagsasaysay, cung sasal- itain co
ang laht ngg mgg a sabi tungcol sa bagay ni t. Isng araw na ibiguin p ninyng pagmatuwiranan natin
ang bagay sa Purgatorio, magsady, cay sa aking bhay at doo'y babasahin natin ang mgg a libro at
tayo'y maly at payapang maca- pagpapalagayan ngg cancanyang catuwiran. Ngg ay'y yayao na ac:
hind co ma- paghl cung bakit itinutulot ngg cabanalan ngg mgg a crstiano ang pagnanacaw sa gabng
it.Cayng mgg a punong byan ay nangg agpapabay sa ganitng gaw, at aking ipinangg angg anib ang
aking mgg a libro. Cung sana'y nanacawin nil sa akin upang canilng basahin ay aking ipauubay,
datapuwa't marami ang nangg ag-iibig na tupukin ang aking mgg a libro, sa hangg d na gumanp sa akin
ngg isng pagcacaawang gaw, at dapat ngg ang catacutan ang ganitng pagcacaawang gawang
carapatdapat sa califa[248] Omar[249]. Dahil sa mgg a librong it'y ipinallagay ngg ibng linagdaan na
aco ngg parusa ngg Dios.... Ngg uni't inaacal cong cay po'y sumasampalataya sa parusa ngg Dios?
ang tanng ni Doray na ngg umngg it at lumlabas na may dalang lalagyn ngg mgg a bgang
pinagsusunugan ngg mgg a tuyng dahn ngg palasps, na pinagbubuhatan ngg nacayyamot ngg uni't
masarp na amy na soc. Hind co po alm, guinoong babae, cung an ang ggawin sa akin
ngg Dios!ang isinagt ni matandng Tasio na nag-isip-sip. Pagc ac'y naghi- hingg al na, ihhandog
co sa cany ang aking cataohang walng camunt mang tacot; gawn sa akin ang bawa't ibiguin.
Ngg uni't ma'y naiisip aco ... At an po ang naisip ninyng iyn? Cung ang mgg a catlico lamang
ang tangg ing mapapacagaling, at lim lamang sa bawa't isng daang catlico ang siyng
mpapacagaling, at sa pagca't ang dami ngg mgg a catlico'y icalabingdalawang bahagui ngg mgg a
nabubuhay na
to sa lp, sacali't paniniwalaan natin ang sinasabi sa mgg a estadstica[250], ang mangyayari'y
pagcatapos na mapacasam ang yuta-yutang mgg a tong nabuhay sa daigdig sa boong d mabilang na
mgg a siglong nagdaan, bago nanaog sa lp ang
Mananacop, at pagcatapos na mamatay dahil sa atin ang Anc ngg isng Dios, ngg ay'y llima lamang
ang mapapacagaling sa bawa't isng libo't dalawng daang to? Oh, tunay na tunay na hind!
Minmagaling co pa ang magsaysay at sumam- palatayang gaya ni Job: "Diyata't magpapacabagsc
icw sa isng inillipad na dahon at pag-uusiguin mo ang isng tuyng layc?" Hind, hind mangyayari
ang gayng casaliwaang plad na calakilakihan! Cung sampalatayanan ito'y isng capusungg n;
hind, hind! Anng inyng ggawin? Ang Justicia, ang cadalisayan ngg Dios ... Oh, datapuwa't
nakikita ngg Justicia at ngg Cadalisayan ngg Dios ang darating bago guinaw ang paglikh sa
Sangsinucob!ang isinagt ngg lalaking matandang nangg ingg ilabot na tumindg.Ang boong kinapal,
ang to ay isng linalng sa isng nais lamang ngg calooban; ngg uni't hind niy kinacailangg an, cay't
hind ngg marapat na likhan niy, hind, cung cacailangg aning mapacasam sa walng
hanggng casaliwaang palad ang dandang to upang mapaligaya ang is lamang, at ang laht ngg
it'y dahil sa mgg a minanang casalanan sa sandalng pagcacasala,
Hind! Cung iy'y maguiguing catotohanan, sacaln na ninyo't patayin iyng inyng anc na lalaking
diya'y tumutulog; cung ang ganyng pananampalataya'y hind isng malaking capusungg ng lban sa
Dios na iyng dapat na magung siyng Dakilang Cagalingg an; pagcacgay'y ang Molok fenicio na ang
kinacai'y ang inihahayin sa
canyng mgg a pinpatay na to at ang dugng walng-malay-sla, at sinususunog sa canyng tiyn

ang mgg a sanggl na inagaw sa dibdib ngg canilng mgg a in, ang mamamatay-tong dios na iyn, ang
dios na iyng calaguimlagum, cung isusumag sa Cany'y masasabing isng dalagang mahin ang
loob, isng caibigang babae, ang in ngg Sangcataohan! At pusps ngg panghihilacbt, umals sa bhay
na iyn ang ul-l ang filsofo, at tumacb sa lansangg an, bag man umuulan at madilm. Isng
nacasisilaw na kidlt na caacby ngg isng cagutlaguitlang culg na nagsabog sa impapawid ngg
pangpaty na mgg a lintic ang siyng tumanglw sa matandang lalaking nacatas ang mgg a camy sa
langg it, at sumsigaw: Tumututol icaw! Talastas co nang hind ca mabangg s; talastas co nang
ang dapat co lamang itawag sa iyo'y SI MABAIT! Nag-iibayo ang mgg a kidlt, lalong lumlacas ang
uns....
XV. ANG MGA SACRISTAN Bahagy na ang patlng ngg dagundng ngg mgg a culg, at
pinangg ungg unahan bawa't culg ngg cakilakilabot na namimilipit na lintc: masasabing isinusulat ngg Dios
ang canyng pangg alan sa pamamag-itan ngg isng snog at ang walng hanggng bubng ngg lngg it
ay nangg ngg inig sa tacot. Ang ula'y parang ibinubuhos, at sa pagca't hinhampas ngg hngg ing
humahaguing ngg lubhng malungct, bwa't sandali'y nagbabago ngg tinutungg o. Ipinarringg ig ngg mgg a
campna, ngg voces na tagly ang malaking lagum, ang canilng mapanglw na hibc, at sa
sandasandalng nihi- himpil ngg nangg agbbangg is na mgg a culg ang canilng matung na atngg al,
isng malungct na tugtg ngg campn, na dang ang catlad, ang siyng
humahagulgl. Nangg asaicalawng sray ngg campanario ang dalawng btang nakita nting casap
ngg filsofo. Ang pinacabt sa canil, na may malalakng matng maitm at matatacutng mukh,
pinipilit na idigkt niy ang canyng catawn sa catawn ngg canyng capatd, na totoong
nacacawangg is niy ang pagmumukh, at ang caibhn lamang ay mallim tumingg n at may
pagcaanyng matpang. Ang pananamit ngg dalaw'y dukhng-dukh at pusps ngg mgg a sursi at tagp.
Nangg a-uup sa capir- song choy at capuw may tangg ang isng lubid na ang dlo'y na sa icatlng
sray, doon sa itas, sa guitn ngg cadilimn. Ang ulng itinutulac ngg hngg in ay dumrating hanggng
sa canil at pinapammisic ang isng ups ngg candilang nag-aalab sa ibbaw ngg isng malakng bat
na canilng pinagugulong sa coro, upang huwarn ang gong ngg culg, cung Viernes Santo.
Batakin mo ang iyng lbid, Crispin!anng capatd na matand sa bt niyng capatd. Nag-
alambitin sa lbid si Crispin, at nrinig sa itas ang isng dang
na mahin, na pagdca'y natacpn ngg isng culg, na ang gong ay pinarami ngg libolibong
alingg awngg w. Ah! cung na sa bhay sana tyong casma ngg nnay!ang ibinuntng hiningg ngg
maliit na tintingnan ang canyng capatd;doo'y hind ac matatacot. Hind sumagt ang matandng
capatd; minmasdan cung pano ang pagtl ngg pagkit at tla mandin may pinag-iisip. Doo'y wal
sino mang nagsasabi sa aking ac'y nagnancw!ang idinugtng ni Crispin;hind itutulot ngg
nnay! Cung maalaman niyng aco'y pina- pal....!
Inihiwaly ngg matandng capatd ang canyng mgg a mat sa ningg as ngg law, tumingg al, pinang-
guigulan ngg cagt ang malaking lbid at bago biglng binaltc, at ngg magcagayo'y nringg ig ang
matung na tugtg ngg campn. Mananatil b tayo sa ganitng pamumhay, cac?ang
ipinatloy ni Crispin. Ibig co snang magcasakit ac bcas sa bhay, ibig cong magcasakt ac ngg
malan at ngg ac'y alagan ngg nnay at huwg na acng pabalikn ul sa convento! Sa ganit'y hind
ac pangg angg anlang magnancaw at walng hhampas sa akin! At icw man, cac, ang mabuti'y
magcasakit cang casma co. Howag!ang sagt ngg matandng capatd;mammatay tyong
laht: mammatay sa pighat ang nnay at cata'y mammatay ngg gtom. Hind na sumagt ul si
Crispin. Gano b ang sasahurin mo sa bowng ito?ang tanng ni Crispin ngg macaraan ang
sandal. Dalawng piso: tatlng multa ang ipinarusa sa akin. Bayaran mo na ang sinasabi nilng
nincaw co, at ngg huwag tyong
tawguing mgg a magnanacaw; bayran mo na, cac! Naulol ca b, Crispn? Walng macacain ang
nnay; ang sabi ngg sacristan mayor ay nagnacaw ca raw ngg dalawng onza, at ang dalawang onza ay
tatlompo't dalawng piso. Bumilang ang malit sa canyng mgg a dalr hanggng sa dumating sa
tatlompo't dalaw. Anim na camy at dalawng dalr! At bawa't dalr ay pisoang ibinulng na
nag-iisip-isip.At bawa't piso ... ilng cuarta? Isng dan at anim na p. Isng da't nim na
pong cuarta? Macasandaan at nim na pong isng cuarta? Nac! At gaano ang isng da't nim na
p? Tatlomp at dalawng camyang sagt ngg matandng capatd. Sandalng pinagmasdn ni
Crispn ang maliliit niyng camy.
Tatlomp at dalawng camy!ang inuulit litnim na camy at dalawang dalr, at bawa't dalr
ay tatlomp at dalawng camy ... at bawa't dalr ay isng cuarta ...Nac gano carming cuarta
niyn! Hind mabibilang ngg is sa loob ngg tatlng raw ...at macabbili ngg sinelas na col sa mgg a paa at
sombrerong col sa lo, pagc umiinit ang raw, at isng malakng pyong pagca umulan, at
pagcain, at mgg a damt na col sa iyo at sa nnay at.... Nag-isp-sip si Crispin. Ngg ay'y
dinramdam co ang hind co pagnancaw! Crispin!ang ipinagwc sa cany ngg canyng
capatd! Huwg cang maglit! Sinabi ngg curang ppatayin daw ac ngg pl pag hind sumipt ang
salap; cung nincaw co ngg a sna ang salapng iy'y aking mai- sisipot ...at cung sacali't mamaty
ac, magcaroon man lamang icw at ang nnay ngg mgg a damt!... Syang at hind co ngg
nincaw! Hind umimc ang pinacamatand at hinla ang canyng lbid. Pagcatapos ay nagsalitng
casaby ang buntng hiningg . Ang ikinatatacot co'y bac, cagalitan ca ngg nnay cung maalaman!
Sa acl mo cay?ang tanng ngg malit na nagttaca.Sabhin mong maigui ang pagcabugbog sa
akin, ipakikita co ang aking mgg a pas at ang punt cong buls: hind ac nagcaroon cailan man cung d
isng cuarta lmang na ibini- gay sa akin niyng pasc at kinha sa akin cahapon ngg cura ang isng
cuartang iyn. Hind pa ac nacacakita ngg gayn cagandng isng cuarta! Hind maniniwl ang
nnay! hind maniniwal! Cung ang cura ang magsabi.... Nagpasimul, ngg pag-iyc si Crispn, at
ibinbulong sa guitn ngg paghagulhl: Cung gay'y umuw ca ngg mag-is; aayaw acng umuw.
Sabihin mo sa nnay na ac'y may sakt; aayaw acng umuw. Crispn, huwg cang umiyc!
anang matandng capatd.Hind maniniwal ang nnay; huwg cang umiyc; sinabi ni matandng
Tasiong may hand raw sa ating masarp na hapnan. Tumingg al si Crispn at pinagmasdn ang
capatd. Isng masarp na hapnan! Hind pa ac nanananghalan: ayaw acng
pacanin hanggng hind sumsipot ang dalawng onza ... Datapuwa't cung maniwal ang nnay?
Sabhin mong nagsisinungg alng ang sacristan mayor, at ang curang maniwal sa cany'y sinungg aling
din, na silng laht ay sinungg aling; na sinasabi nilng magnanacaw daw tayong laht, sa pagca't ang
ttay natin ay "vi- ciosong". Ngg uni't sumngg aw ang isng lo sa maliit na hagdng patungg sa
pangg ulong aray ngg campanario, at ang long it, na cawangg is ngg cay Medusa[251], ang siyng bigln
g humrang ngg salit sa mgg a lb ngg bt. Ya'y isng long hab, payt, na may mahahabang buhc
na maitm; salamng azul sa mat ang siyng cumcubl ngg pagca bulg ang isng mat. Yan ang
sacristn mayor, na talagng gayn cung pakita, walng ngg ay, hind nagpparamdam ngg
pagdatng. Nanglamg ang magcapatd. Minumultahn cat, Basilio, ngg cahti, dhil sa hind mo
pagtugtg ngg maayos!ang sbi ngg voces na malagunlng na tla walng campan sa lalau- gan.At
icw, Crispn, mtira ca rito ngg ayng gab hanggng sa sumipt ang iyng nincaw. Tiningnn ni
Crispn ang canyng capatd, na parang siy'y humihingg ing
tangklic. Binigyn na cam ngg capahintulutan ... hinhintay p cam ngg nnay sa las ochoang
ibinulng ni Basiliong tagly ang boong cakiman. Icw man namn ay hind macaaals sa
icawalng oras; hanggng sa icasamp! Ngg uni't talasts na p ninyng hind nacapagllacad
pagca las nueve na, at maly ang bhay. At ibig mo yatang macapangyari pa cay sa kin?ang
itinanng na galt ngg tong iyn. At hinawacan si Crispn sa bsig at inacmang caladcarn. Guinoo!
may isng lingg na p ngg ayng hind namin nakikita ang aming in!ang ipinakiusap ni Basilio, at
tinangg nn ang canyng btang capatd na ang any'y big ipagsanggalng it. Nailay ang canyng
camy ngg sacristn mayor sa isng tampl, at sac kinaladcd si Crisping nagpasimul ngg pag-iyc,
at nagpatinghig, samantalang sinasabi sa canyng capatd:
Huwg mo acng pabayan, ppatayin ac nil! Ngg uni't hind siy pinansn ngg sacristan,
kinaladcd at nawal siy sa guitn ngg cadilimn. Ntira si Basiliong hind man lamng macapagsalit.
Nrinig niy, ang mgg a pagcachampshamps ngg catawn ngg canyng capatd sa mgg a baitang ngg
maliit na hagdanan, isng sigw, ilng tampl, at unti-unting napw sa kanyng taingg a ang gayng
mgg a pagsigw na nacahhambal. Hind humhingg a ang bt: nacatindg na nakkinig, dilt na dilt ang
mgg a mat, at nacasuntc ang mgg a camy. Cailn bag cay ac macapag aarro ngg isng bkid?
ang marhang ibinbulong, at daldaling nanog. Pagdatng sa coro'y naking ngg maigui: lumlay
ngg boong catulinan ang voces ngg canyng capatd, at ang sigw na: "nnay!" "cac!" ay nawalng
lubs pagcasar ngg pint. Nangg ngg atal, nagpapawis, sandal siyng tumiguil; kincagat niy ang
canyng camao upang lunrin ang isng sigw na nagtutumcas sa canyng ps at pinabayaan
niyng magpalingg aplingg ap ang canyng mgg a mat sa
nag-aagaw dilm at liwanag na simbahan. Doo'y malamlm ang ningg as ngg law na langg s sa "lmpara";
na sa guitn, ang "catafalco"; sar ang laht ngg mgg a pintuan, at may mgg a rejas ang mgg a bintn. D
caguinsaguinsa'y nanhc sa maliit na hagdn, linampasn ang pangg alawang sray, na kinalalagyan ngg
nagniningg as na candl, nanhc sa icatlng sray. Kinals ang mgg a lbid na nacatl sa mgg a "badajo"
(pamaltc ngg campn), at pagcataps ay mulng nanog na nammutl; ngg ni't cumkinang ang
canyng mgg a mat'y hind sa mgg a lh. Samantala'y nagpapasimul ngg pagtl ang uln at untiunting
lumiliwanag ang lngg it. Pinagdugtong ni Basilio ang mgg a lubid, itinl ang isng dlo sa isng maliit na
pinacahalgui ngg "barandilla", at hind man lmang naalaalang patayn ang law, umus-s sa lubid sa
guitn ngg cadilimn. Nang macaraan ang ilng minuto, sa is sa mgg a dan sa byan, ay nacrinig ngg
mgg a voces at tumung ang dalawng putc; ngg uni't sno ma'y walng natigatig, at mulng tumahimic
na laht.
XVI. SI SISA Madilim ang gab: tahimic na tumutulog ang mgg a namamayan; ang mgg a familiang nag-
alaala sa mgg a namatay na'y tumulog na ngg boong capanatagn at capaya- paan ngg loob: nangg agdasl
na sil ngg tatlng bahagui ngg rosario na may mgg a "re- quiem", ang pagsisiym sa mgg a clolowa at
nangg agpanngg as ngg maraming candilang pagkt sa harp ngg mgg a mahl na larawan. Tumupd na ang
mgg a mayayaman at ang mgg a nacacacaya sa pagcabhay sa mgg a nagpamana sa canil ngg
caguinhawahan; kinabucasa'y ssimba sil sa tatlng misang ggawin ngg bwa't sacerdote,
mangg agbbigay sil ngg dalawng piso at ngg ipagmisa ngg isng patungcl sa clolowa ngg mgg a namaty;
bbili sila, pagcatapos, ngg bula sa mgg a paty na pusps ngg mgg a indulgencia. Hind ngg a totoong
npacahigpit ang Justicia ngg Dios na gya ngg justicia ngg to. Ngg uni't ang dukh, ang mahrap, na
bahagy nanacacakita upang may maipag- agdng-bhay, at nangg angailngg ang sumhol sa mgg a
"directorcillo," mgg a escribiente at mgg a sundalo, upang pabayaan silng mamhay ngg tahimic, ang
tong iy'y hind tumutulog ngg panatag, na gaya ngg inaacla ngg mgg a poeta sa mgg a palacio,
palibhasa'y hind pa sil marhil nacapagtitiis ngg mgg a hagps ngg carlitan. Malungct at nag-iisp-sip
ang dukh. Nang gabng iyn, cung ccaunt ang canyng dinasl ay malakng lubh ang canyng
dalngg in, tagly ang hrap sa mgg a mat at ang mgg a lha sa ps. Hind siy nagssiyam, hind siy
marunong ngg mgg a "jaculatoria", ngg mgg a tul at ngg mgg a "oremus," na cath ngg mgg a fraile, at
iniuucol sa mgg a tong walng sariling caisipn, walng sariling damdmin, at hind rin namn napag-
uunaw ang laht ngg iyn. Nagdrasal siy ngg yon sa pananalit ngg canyng caralitaan; ang clolowa
niy'y tumatangg is dhil sa canyng sariling calagayan, at dhil namn sa mgg a namaty, na ang
pagsint nil sa cany'y siyng canyng cagalingg an. Nangyayaring macapagsaysy ang mgg a lb niy
ngg mgg a pag- bt; ngg uni't sumsigaw ang canyang sip ngg mgg a daing at nagssalit ngg mgg a hi- nanakt.
Cay bag'y mangg assiyahan. Icw na pumuri sa carukhan, at cay namn, mgg a aninong
pinahihirapan, sa walng pamting panalangg in ngg dukh, na sinasaysay sa harp ngg isng estampang
masam ang pagcacgaw, na liniliwanagan ngg law ngg isng timsm, bac cay ang ibig ninyo'y
ang may mgg a candlang malalak sa harp ngg mgg a Cristong sugatn, ngg mgg a Virgeng malilit
ang bibg at may mgg a matng cristal, mgg a misang wcang latng ipinangg ungg usap ngg mgg a sacerdoteng
hind inuunaw ang sinasabi? At icw, Religing ilinaganap na talagng col sa sangcataohang
nagdaralit, nalimutan mo na cay ang catungculan mong umalw sa naaapi sa canyng carukhan,
at humiy sa macapangyarihan sa canyng capalalan, at ngg ay'y may laan ca lamang na mgg a
pangg c sa mgg a mayayaman, sa mgg a tong sa iy'y macapagbabayad?
Ang caawaawang tao'y nagppuyat sa guitn ngg canyng mgg a anc na nangg atutulog sa canyng
sping; iniisip ang mgg a bulang dapat bilhn upang m- pahingg aly ang mgg a magulang at ang namaty
na esposo."Ang psoanyang pso'y isng linggng caguinhawahan ngg aking mgg a anc; isng
linggng mgg a tawanan at mgg a catuwan, ang aking inimpc sa bong isng buwan, isng casu- utan
ngg aking anc na babaeng nagddalaga na."Datapuwa't kinacailangg ang patayn mo ang mgg a apy
na itang wc ngg voces na canyng nrinig sa ser- mnkinacailangg ang icw ay magpacahrap.
"Tunay ngg ! kinacailangg an! Hind ililigtas ngg Iglesia ngg walng bayad ang mgg a pinacasisinta mong
clolowa: hind ip- inammigay na walng byad ang mgg a bula. Dpat mong bilhn ang bula, at
hind ang pagtulog cung gab ang iyng ggawin, cung d ang pagpapagal. Samantala'y maillantad ngg
iyng anc na babae ang bahgui nang catawng dapat ilhim sa nanonood; magpacagtom ca, sa
pagca't mahl ang halag ngg lngg it! Tunay na tnay ngg ytang hind pumapasoc sa lngg it ang mgg a
dukh! Nangg agliliparan ang mgg a caisipng it sa alang-alang na pag-itang mul sa sahg na
kinalalatagan ngg magaspng na bang, hanggng sa palupong kinatatalan ngg dyang pinag-uguyan
sa sanggl na lalki. Ang paghingg nit'y malug at payp; manacnacang ngg inungg uy ang lway at
may sinasabing d mawatasan: nananaguinip na cumacain ang sicmurang gutm na hind nabusg sa
ibinigy sa cany ngg mgg a capatd na matatand.
Ang mgg a culiglg ay humuhuning hind nagbabago ang tnig at isinasaliw ang canilng walng humpy
at patupatuloy na rit sa mgg a patlngpatlng na tin-s na hni ngg cagaycy na nacatag sa dam ang
butiking lumlabas sa canyng bts upang humnap ngg macacain, samantalang ang tuc, na wala ngg
pinangg angg anibang tbig ay isinusungg aw ang canyng ulo sa gang ngg bulc na pn ngg
choy. Umaatungg al ngg lubhng mapanglaw ang mgg a so doon sa daan, at sinasampalatayanan ngg
mapamahing nakikinig na sil'y nacacakita ngg mgg a espritu at ngg mgg a anino. Datapuwa't hindi
nakikita ngg mgg a so at ngg ib pang mgg a hyop ang mgg a pagpipighat ngg mgg a tao, at gayn man,
gaano carami ang canilang mgg a cahirapang tintiis! Doon sa maly sa bayan, sa isng lyong may
isng horas, ntitira ang in ni Basilio at ni Crispn, aswa ngg isng lalking walng puso, at
samantalang ang babae nagpipilit mabhay at ngg macapag-arug sa mgg a anc, nagpapagalgala
at nagsasabong namn ang lalaki. Madalang na madlang sil cung magkta, ngg uni't lgui ngg
kahapishapis ang nangyayari pagkikita. Unti-unting hinubdn ngg lalaki ang canyng aswa ngg mgg a
hyas upang may maipagvicio siy at ngg wal nang caanoano man si Sisa, upang magugol sa
masasamng mgg a hinggul ngg canyng asawa, pinagpasimulan nitng siy'y pahirapan. Mahin,
palibhas, ang loob, malak ang cahigtn ngg ps cay sa pag-isip, wal siyng nalalaman cung d
sum- int at tumngg is. Sa ganng cany'y ang canyng asawa ang siyng dios niy,; ang
mgg a anc niy'y siyng canyang mgg a ngel. Sa pagca't talasts ngg lalaki cung hanggng saan ang sa
canya'y pag-big at tacot, guingawa namn niy ang catulad ngg asal ngg laht ngg mgg a diosdiosan: sa
arw-raw ay lumlal ang canyng calupitan, ang pagca walng w at ang pagcapatupatuloy ngg
bawa't maibigan. Ngg mhang tanng sa cany si Sisa ngg minsang siy'y sumipt sa bhay, na ang
mukha'y mahigut ang pagdidilim cay sa dati, tungcl sa panucalang ipasoc ngg sacristan si Basilio,
ipinatloy niy ang paghahagps ngg manc, hind siy sumagot ngg oo ayaw. Hind nangg ahs si
Sisang ultin ang canyang pagtatanong; datapuwa't ang lubhng mahigpt na casalatn ngg canilng
pamumhay at ang hangg d na ang mgg a bta'y mangg ag-ral sa escuelahan ngg bayan ngg
pagbasa't pagslat, ang siyang sa canya'y pumlit na ipaltoy ang panucal niya. Ang
canyang asawa'y hind rin nagsabi ngg an man. Nang gabng yaon, icasamp't calahat labng-is
ang horas, ngg numiningning na ang mgg a bituin sa langg it na pinaliwanag ngg uns, nacaup si Sisa
sa isng bangcng cahoy na pinagmamasdan ang ilang mgg a sangg ngg cahoy na nagniningg asningg as sa
calang may tatlng batng-buhay na may mgg a dunggt. Nacapatong sa tatlng batng it tungc
ang isang palayc na pinagsasaingg an, at sa ibabaw ngg mgg a bga'y tatlng tuyng lawlaw, na
ipinagbbili sa halagang tatl ang dalawang cuarta.
Nacapangg alumbab, minmasdan ang madilawdilaw at mahinang nngg as ngg cawayang pagdaca'y
naguiguing ab ang canyang madalng malugnaw na bga; malungct na ngg it ang tumatanglaw sa
canyang mukh. Nagugunit niya ang calugodlugd na bugtng ngg palayc at ngg apy na minsa'y
pinaturan sa canya ni Crispin. Ganit ang sinabi ngg bat: "Naup si Maitm, sinult ni Mapula. Nang
malao'y cumaracara." Bat pa si Sisa, at napagkikilalang ngg dacong na'y siya'y maganda at
nacahahalina cung cumlos. Ang canyang mgg a mata, na gaya rin ngg canyang calolowang ibibigay
niyang lahat sa canyang mgg a anac, ay sacdal ngg gaganda, mahahab ang mgg a pilc-mata at nacauukit
cung tumingg n; mainam ang hayap ngg ilng; marikt ang pagcacaany ngg canyang mgg a labing
namumutl. Siya ang tinatawag ngg mgg a tagalog na "cayumanguing caligatan," sa macatuwid baga'y
cayumanggu, ngg uni't isang clay na malnis at dalsay. Baga man bat pa siya'y dahil sa pighat,
dahil sa gtom, nagpapasimul na ngg paghupyac ang canyang namumutlang mgg a pisngg ; ang
malagng buhc na ngg na'y gayac at pamuti ngg canyang catahan, cung cay husay hind sa
pagpapaibig, cung d sa pagca't kinaugalang husayin: ang pusd ay caraniwan at walang mgg a "aguja"
at mgg a "peineta."
May ilang araw nang hind siya nacacaalis sa bahay at canyang tinatapos tabin ang isang gawang sa
canya'y ipinagbiling yarin sa lalong madalng panahng abt ngg caya. Sa pagcaibig niyang macakita
ngg salap, hind nagsimba ngg umagang iyn, sa pagca't maaabala siya ngg dalawang horas ang
cauntian sa pagparoo't parito sa bayan:namimilit ang carukhang magcasala!Ngg matapos ang
canyang gawa'y dinala niya sa may-ar, datapuwa't pinangg acuan siya nit sa pagbabayad. Wal
siyang insip sa boong maghapon cung d ang mgg a ligayang tatamuhin niya pagdatng ngg gab:
canyang nabalitaang ow ang canyang mgg a anac, at canyang insip na sila'y canyang pacaning
magalng. Bumil ngg mgg a lawlaw, pinitas sa canyang malit na halamanan ang lalong magagandang
camatis, sa pagca't nalalaman niyang siyang lalong minamasarap ni Crisping pagcain, nanghingg
sa canyang capit bahay na si filsofo Tasio, na tumitira sa may mgg a limangdaang metro ang lay sa
canyang tahanan, ngg tapang baboy-ram, at isang hit ngg pa- tong-gubat, na pagcaing lalong
minamasrap ni Basilio. At pusps ngg pag-asa'y isi- naing ang lalong maputng bigas, na siya rin ang
cumha sa guican. Yan ngg a nama'y isang hapnang carapatdapat sa mgg a cura, na canyang hand
sa caawaawang mgg a bat. Datapuwa't sa isang sawng palad na pagcacatao'y dumatng ang asawa
niya't kinain ang canin, ang tapang baboy ram, ang hit ngg pato, limang lawlaw at ang
mgg a camatis. Hind umiimic si Sisa, baga man ang damdam niya'y siya ang ki- nacain. Nang busg na
ang lalaki'y naalaalang itanng ang canyang mgg a anac. Na- pangg it si Sisa, at sa canyang catowa'y
ipinangg ac sa canyang sariling hind siya maghahapunan ngg gabng iyn; sa pagca't hind casiya sa
tatl ang nalabi. Iti- nanng ngg ama ang canyang mgg a anac, at ipinalalagay niya itng higut sa
siya'y cumain. Pagcatapos ay dinampt ngg lalaki ang manc at nag-acalang yumao. Ayaw ca bang
makita mo sila?ang itinanng na nangg angg atal;sinabi ni matandang Tasiong sila'y malalaon ngg
caunt; nacababasa na si Crispin ... marahil ay dalhn ni Basilio ang canyang sueldo. Ngg marinig itng
huling cadahilanan ngg pagpiguil sa canya'y humint, nag- alinlangg an, ngg uni't nagtagumpay ang
canyang mabuting angel. Cung gay'y itira mo sa akin ang piso!at pagcasabi ay
umalis. Tumangg is ngg bong capaitan si Sisa; ngg uni't pagcaalaala sa canyang mgg a anac ay natuy ang
mgg a luh. Mul siyang nagsaing, at inihand ang tatlong lawlaw na natira: bawa't isa'y magcacaroon
ngg isa't calahat.
Darating silang malak ang pagcaibig na cumain!ang iniisip niya: malay ang pinangagalingg an
at ang mgg a sicmrang gutm ay walang ps. Pinakingan niyang magalng ang lahat ngg ingg ay,
masdan natin at hinihiwatigan niya ang lalong mahinang yabag: Malacas at maliwanag ang lacad ni
Basilio; marahan at hind nacacawangg is ang cay Crispinang iniisip ngg ina. Macaalawa macaatl ngg
humni ang calaw sa gbat, mul ngg tumil ang ulan, at gayn ma'y hind pa dumarating ang canyang
mgg a anac. Inilagay niya ang mgg a lawlaw sa loob ngg palayc at ngg huwag lumamig, at lumapit sa
pintuan ngg damp upang siya'y malibang ay umawit ngg marahan. Mainam ang canyang voces, at
pagc narrinig nilang siya'y umaawit ngg "cundi- man", nangg agsisiiyac, ayawan cung bakit. Ngg ni't ngg
gabing iy'y nangg angg atal ang canyang voces at lumalabas ngg pahirapan ang tnig. Itiniguil ang
canyang pag-awit at tinitigan niya ang cadiliman. Sino ma'y walang nanggagaling sa bayan, liban na
lamang sa hangg ing nagpapahulog ngg tubig sa malalapad na mgg a dahon ngg mgg a saguing.
Caracaraca'y biglang nacakita ngg isang song maitm na sumipt sa harap niya; may inaamoy ang
hayop na iyn sa landas. Natacot si Sisa, cumha ngg isang bat at hinaguis. Nagtatacb ang asong
umaatungg al ngg pagcapanglawpanglaw. Hind mapamahin si Sisa, ngg uni't palibhasa'y marming toto
ang canyng nrinig na mgg a sinasabi tungcol sa mgg a gungun at sa mgg a song maiitm' caya ngg a't
nacapangyri sa cany ang lagum. Dalidaling sinarhn ang pint at naup sa tab ngg law.
Nagpapatbay ang gab ngg mgg a pinaniniwalaan at pinupuspos ngg pan- imdm ang alng-lang ngg mgg a
malicmtang anno. Nag-aclang magdasl, tumwag sa Vrgen, sa Dios, upang calingg in nil
ang canyng mgg a anc, llonglal na ang canyng bunsng si Crispn. At hind niy sinsadya'y
nalimutan niy ang dasl at napatungg o ang bong pag-iisip niy sa canil, na an pa't canyng
naaalaala ang mgg a pagmumukh ngg bwa't is sa canil, yang mgg a mukhng sa tow na'y ngg umngg it
sa cany cung natutulog, at gayn din cung nagguising. Datapuwa't caguinsaguinsa'y naramdaman
niyng naninindg ang canyng mgg a buhc, nangdidilat ngg manam ang canyng mgg a mat,
malicmt catotohanan, canyng nakikitang nacatndg si Crispin sa tab ngg calan, don sa lugar na
caranwang canyng inup-an upang makipagsalitaan sa cany. Ngg ay'y hind nagsasabi ngg an mn;
tinititigan siy niyng mgg a matng malalak at ngg umngg it.
Nnay! bucsn niny! bucsn niny, nnay!ang sabi ni Basilio, bhat sa labs. Kinilabtan si
Sisa at nawal ang malcmat.
XVII. BASILIO Bahagy pa lamang nacapapasoc si Basiliong guiguirayguiray, nagpatnghulg sa mgg a

bsig ngg canyng in. Isng d masbing panglalamg ang siyng bumlot cay Sisa ngg makita
niyng nag-isang dumatng si Basilio. Nagbantng magsalit ay hind lumabs ang canyng voces;
inbig niyng yacpin ang canyng anc ay nawal-n siy ngg lacs; hind namn mangyaring umiyc
siy. Ngg uni't ngg makita niy ang dugng pumapalg sa noo ngg bata'y siy'y nacasigw niyng tnig
na wri'y nagpapakilala ngg pagcalagt ngg isng bagtng ngg ps. Mgg a anc co! Howg p
cayng mag-ala ala ngg an man, nnay!ang isinagt ni Basilio;ntira p sa convento p si Crispin.
Sa convento? ntira sa convento? Buhy? Itiningg al ngg bt sa canyng in ang canyng mgg a
mat. Ah!ang isinigaw, na an pa't ang lubhng malaking pighati'y naguing lubhng malaking
catowan. Si Sisa'y umiyc, niycap ang canyng anc at pinus- ps ngg halc ang may dugng no.
Buhy si Crispin! Iniwan mo siy sa convento ... at bkit may sgat ca, anc co? Nahlog ca b? At
siniyasat siy ngg boong pag-ingg at. Ngg dalhn p si Crispin ngg sacristan mayor ay sinbi sa king
hind raw ac macaaalis cung d sa icasampng horas, at sa pagc't mallim na ang gab,
ac'y nagtnan. Sa baya'y sinigawn ac ngg mgg a sundalo ngg "Quien vive," nagtatacb ac, bumarl
sil at nahilahisan ngg isng bla ang king no. Natatacot acng mahuli at papagpupunsin ac ngg
cuartel, na aby ngg pl, na gaya ngg guinaw cay Pablo, na hangg ngg ay'y may sakt. Dios co!
Dios co!ang ibinulng ngg inng kinkiligSiy'y iyng
iniligtas! At sac idinugtng, samantalang, humahanap ngg panaling damit, tbig, sc, at balahibong
maliliit ngg tagc: Isng dl pa at npatay ca sana nil, pinaty sana nil ang aking anc! Hind
guingunit ngg mgg a guardia civil ang mgg a in! Ang sasabihin niny'y nahulog ac sa isng choy;
huwg p snang maalaman nino mang ac'y pinaghgad. Bkit b ntira si Crispin?ang
itinanng ni Sisa pagcatapos magaw ang paggamot sa anc. Minasdn ni Basiliong isng sandal ang
canyng in, niycap niy it at sac, untiunting sinaysy ang col sa dalawng onza, gayn ma'y
hind niy sinabi ang mgg a pagpapahirap na guinagaw sa canyng capatd. Pinapaghl ngg mag-in
ang canilng mgg a lh. Ang mabat cong si Crispin! pagbintangg n ang mabat cong si Crispin!
Dahilng tay'y dukh, at ang mgg a dukhng gya natin ay dapat magtis ngg laht!ang ibinulng ni
Sisa, na tinitingnan ngg mgg a matng pun ngg lh ang tinghy na nauubusan ngg langg s. Nanatiling
malanlan ding hind sil nag-imican. Naghapunan ca na b?Hind? May cnin at may tuyng
lawlw. Wal acng "ganang" cumain; tbig, tbig lmang ang big co. Oo!ang isinagt ngg in
ngg boong lungct;nalalaman co ngg hind mo ibig ang tuyng lawlw; hinandan cat ngg ibng bgay;
ngg uni't naparto ang iyng ttay, caawaawang anc co! Naparito ang ttay?ang itinanng ni
Basilio, at hind kinucusa'y siniyasat ang mukh at ang mgg a camy ngg canyang in. Nacapagsikp sa
ps ni Sisa ang tanng ngg canyng anc, na pagdaca'y canyng napag-abt ang cadahilanan,
cay't nagdumalng idinugtng: Naparito at ipinagtanng cay ngg mainam, ibig niyng cay'y
makita; siya'y gutm na gutm. Sinabing cung cay raw ay nananatili sa pagpapacabat ay mul
siyng makikisama sa tin. Ah!ang isinalabat ni Basilio, at sa sam, ngg canyng lob ay iningg iw
ang canyng mgg a lab. Anc co!ang ipnagwc ni Sisa. Ipatwad p niny, nnay!
ang mulng isinagt na matigs ang any Hind b cay llong magalng na tyong tatl na lmang,
cay, si Crispin at ac?Ngg uni't cay po'y umiyac; ipalagy ninyng wal acng sinabing an
man. Nagbuntng-hiningg si Sisa. Sinarhn ni Sisa ang damp at tinabunan ngg ab ang caunting
bga sa caln at ngg huwg mapugnw, tlad sa guinagaw ngg to sa mgg a damdmin ngg
clolowa; tacpn ang mgg a damdaming iyn ngg ab ngg bhay na tinatawag na pag-wawalang- bahl,
at ngg huwg mapugnw sa pakikipanaym sa arw-raw sa ting mgg a capow. Ibinulng ni Basilio
ang canyng mgg a dasl, at nahig sa tab ngg canyng in na nananalangg in ngg paluhd.
Nacacaramdam ngg nit at lamg; pinagpilitang pumkit at ang iniisip niy'y ang canyng capatd na
buns, na nag-aacalang tumulog sana ngg gabng iyn sa sinapupunan ngg canyng in, at ngg ay'y
marahil umiyac at nangg angg atal ngg tcot sa isng sloc ngg convento. Umaalingg awngg aw sa canyng
mgg a tangg a ang mgg a sigw na iyn, tlad sa pagcrinig niy ngg siy'y droon pa sa campanario;
datapuwa't pinasimulang pinalb ang canyng sip ngg pagd na naturaleza at nanog sa canyng
mgg a mat ang "espritu", ngg panaguimpn. Nakita niy ang isng cuartong tulugn, at doo'y may
dalawng candlang may nngg as. Pinakkinggn ngg curang madilm ang pagmumukh at may hawac na
yantc ang sinasabi sa ibng wic ngg sacrstan mayor, na cakilakilabot ang mgg a klos. Nangg ngg atal si
Crispin, at palingg aplingg ap ang matng tumatangg is sa magcabicabil, na prang may hinahanap na
to, isng tagan. Hinarp siy ngg cura at tinatanong siyng malak ang glit at humaguint ang
yantc. Ang bata'y tumacb at nagtag sa licuran ngg sacristan; ngg uni't siy'y tinangnn nit at
inihand ang canyng catawn sa sumusubong glit ngg cura; ang caawaawang bta'y
nag- pupumigls, nagssicad, sumsigaw, nagppatinghig, gumugulong, tumitindg, tumatacas,
nadudulas, nasusubasob at sinsangga ngg mgg a camy ang mgg a ham- ps na sa pagca't nasusugatan
ay biglng itinatag at umaatungg al. Nakikita ni Basiliong namimilipit si Crispin, inihhampas ang lo sa
tablng yapacn; nakikita niy at canyng nririnig na humhaguinit ang yantc! Sa lakng
pagngg angg alit ngg
canyng bunsng capatd ay nagtindg; sir ang isip sa d maulatang pagcacahirap ay dinaluhong ang
canyng mgg a verdugo, at kinagat ang cura sa camy. Sumigw ang cura't binitiwan ang yantc;
humawac ang sacristan mayor ngg isng bastn at pinl sa lo si Crispin, natimbuang ang bt sa
pagcatulg; ngg makita ngg curang siy'y may sugat ay pinagtatadyacn si Crispin; ngg uni't it'y hind na
nagssanggalang, hind na sumsigaw: gumugulong sa tablng parang isng bagay na
hind nacacaramdam at nag-iiwan ngg bacas na bas ... Ang voces ni Sisa ang siyng sa cany'y
gumsing. An ang nangyayari sa iyo? Bakit ca umiyac? Nanag-nip ac!... Dios!ang maring
sbi ni Basilio at humlig na bas ngg pwis. Panag-nip iyn; sabihin p ninyng panag-nip lmang,
nnay, iyn; panag- nip lmang! An ang napang-nip mo? Hind sumagt ang bt. Naup
upang magphid ngg lh at ngg pwis. Madilm sa loob ngg damp.
Isng panag-nip! isng panag-nip!ang inuulit-lit ni Basilio sa marahang pananalit. Sabihin
mo sa akin cung an ang iyng pinanag-nip; hind ac mcat- ulog!ang sinbi ngg in ngg mulng
mahig ang canyng anc. Ang napanag-nip co, nnay,ani Basilio ngg marhancam raw ay
namu- mulot ngg hay sa isng tubigang totoong maraming bulaclc, ang mgg a babae'y may mgg a
dalng bacol na pun ngg mgg a hay ... ang mgg a lalaki'y may mgg a dal ring bcol na pun ngg hay ... at
ang mgg a btang lalaki'y gayn din ... Hind co na natatandan, nnay; hind co na natatandan,
nnay, ang mgg a ib! Hind na nagplit ngg pagtatanng si Sisa; hind niy pinpansin ang mgg a panag-
nip. Nnay, may naisip ac ngg ayng gabng it,ani Basilio pagcaraan ngg ilng sandalng hind
pag-imc. An ang naisip mo?ang itinanng niy. Palibhasa'y mapagpacabab si Sisa sa laht ngg
bgay, siy'y nagpapacabab
pat sa canyng mgg a anc; sa acl niy mabuti pa ang canilng pag-isip cay sa cany. Hind co na
ibig na magsacristan! Bkit? Pakinggn p niny, nnay, ang aking nisip. Dumatng p ritong
galing sa Espaa ang anc na lalaki ngg nasirang si Don Rafael, na inaacal cong casingbat din ngg
canyng am. Ang mabuti p, nnay, cnin na niny bcas si Crispin, singg iln niny ang aking sueldo
at sabihin ninyng hind na ac magsasacristan. Paggalng co'y pagdaca'y makikipagkita ac cay Don
Crisstomo, at ipakikiusap co sa canyng ac'y tanggapng tagapagpastl ngg mgg a vaca ngg mgg a
calabaw; malak na namn ac. Macapag-aaral si Crispin sa bhay ni matandng Tasio, na
hind namamal at mabat, cahit ayaw maniwl ang cura. Maaar pa bang tayo'y mapa- paghrap pa
ngg higut sa calagayan natin? Maniwal, p cay, nnay, mabat ang matand; macilang nakita co
siy sa simbahan, pagc sno ma'y wal roon; nalluhod at nananalangg in, maniwal p cay.
Nalalaman na p niny, nnay, hind na ac magsasacristan: bahagy na ang pinakikinabang at ang
pinakikinabang pa'y naoow lmang sa kinamumulta! Gayn din ang idinraing ngg laht. Magpapastol
ac, at cung aking alagaang magalng ang ipagcacatiwal sa akin,
ac'y callugdan ngg may-ar; at marahil ay ipabyang ating gatsan ang isng vaca, at ngg macainom
tayo ngg gtas; big na big ni Crispin ang gtas. Sno ang nacacaalam! marahil bigyn pa p cay ngg
isng malit na "guy," cung makita nil ang magalng cong pagtupd; aalagaan ntin ang guya at
ting patatabang gya ngg ting inahng manc. Mangg ungg uha ac ngg mgg a bungg ang choy sa gbat, at
ipag- bbili co sa byang casama ngg mgg a glay sa ating halamanan, at sa ganito'y magca- casalap
tyo. Maglalagay ac ngg mgg a sl at ngg mgg a balatc at ngg macahuli ngg mgg a ibon at mgg a alamd,
mangg ingg isd ac sa log at pagc ac'y malak na'y mangg angg - so namn ac. Macapangg angg ahoy
namn ac upang maipagbil maialay sa may- r ngg mgg a vaca, at sa gany'y mattow sa atin.
Pagc macapag-aararo na ac'y aking ipakikiusap na ac'y pagcatiwalan ngg capirasong lp at ngg
king matamnan ngg tub mais, at ngg hind p cay manah hanggang hating gab. Magcacaroon tyo
ngg damt na bgong col sa bawa't fiesta, cacain tyo ngg carne at malalakng isd. Samantala'y
mamumuhay acng may calayan, magkikita tyo sa arw-raw at magsasalosalo tyo sa pagcain. At
yamang sinasabi ni matandng Tasiong matalas daw toto ang lo ni Crispin, ipadal natin siy sa
Maynl at ngg mag-aral; siy'y paggugugulan ngg bngg a ngg aking pawis; hind ba, nnay? An ang
aking wiwicain cung d oo?ang isinagt ni Sisa niyacap ang canyng anc.
Nahiwatigan ni Sisang hind na ibinibilang ngg anc sa hinharap na panahn, ang canyng am, at it
ang nagpatul ngg mgg a lh niy sa pagtangg is na d umimic. Nagpatuloy si Basilio ngg pagsasaysay
ngg canyng mgg a binabant sa hinharap na panahn, tagly iyang ganp na pag-asa ngg cabataang
walng nakikita cung d ang hinahangg ad. Walang sinasabi si Sisa cung d "oo" sa laht, sa canyng
acala'y ang laht ay magalng. Untiunting nanaog ang pagchimbing sa pagl na mgg a bubng ngg mat
ngg bt, at ngg ayo'y binucsn ngg Ole-Lukoie, na sinasabi ni Ander- son, at isinucob sa ibabaw niy ang
magandng payong na pusps ngg masasayng pintura. Ang acl niy'y siya'y pastol ngg casama ngg
canyng bunsng capatd; nangg ungg uha sil ngg bayabas, ngg alpy at ngg ib pang mgg a paropar sa
calicsihn; pumapasoc sil sa mgg a yungg b at nakikita nilng numiningning ang mgg a pader; nalilig sil
sa mgg a bucl, at ang mgg a buhngg in ay alabc na guint at ang mgg a ba- to'y tlad sa mgg a bat ngg
corona ngg Vrgen. Sil'y inaawitan ngg mgg a maliliit na isd at nangg agtatawanan; iniyuyucayoc sa canila
ngg mgg a cahoy ang canilang mgg a sangg ang humihitic sa mgg a salap at sa mgg a bngg a. Nakita niya ngg
matapos ang isang campanang nacabitin sa isang cahoy, at isang mahabang lubid upang tug- tuguin:
sa lubid ay may nacataling isang vaca, na may isang pgad sa guitn ngg
dalawang sungg ay, at si Crispin ay nasa loob ngg campan at iba pa. At nagpatuloy sa gayng
pananaguinip. Ngg uni't ang inang hind gaya niyang musms at hind nagtatacb sa loob ngg isang
horas ay hind tumutulog.
XVIII. MGA CALOLOWANG NAGHIHIRAP Magcacaroon na ngg icapitong horas ngg umaga ngg matapos ni
Fr. Salv ang canyang catapusng misa: guinaw niy ang tatlng misa sa loob ngg isng oras. May
sakt ang pranang madadasaling mgg a babae; hind gaya ngg dating mainam at mahinhn ang
canyng klos. Naghubad ngg canyng mgg a suot na di umimic, hind tumitingg in sa canino man, hind
bumabat ngg cahi't an. Mag-ingg at!anng bulungbulungg an ngg mgg a sacristan;lumulbh
ang sam ngg lo! Uulan ang mgg a multa, at ang laht ngg ito'y pawang casalanan ngg dalawng
magcapatd! Umals ang cura sa sacrista upang tumungg o sa convento; sa slong nit'y nangg acaup sa
bangc ang pit walng mgg a babae at isng lalaking nagpapala- cadlacad ngg paroo't parito. Nang
makita nilng dumarating ang cura ay nangg agtindigan; nagpauna sa pagsalubong ang isng babae
upang hagcn ang canyang camy; ngg uni't gumamit ang cura ngg isng anyng cayamutn, caya't
na- pahint ang babae sa calaguitnaan ngg canyng paglacad. Nawalan yat ngg sicapat si Curiput?
ang maring sabi ngg babae sa salitng patuy, na nasactn sa gayng pagc tanggp. Huwag
pahagcn sa cany ang cama'y, sa gayng siy'y celadora ngg "Hermandad", gayng siya'y si
Hermana Rufa! Napacalabis namang toto ang gayng gaw. Hind umup ngg ayng umaga sa
confesonario!ang idinugtng ni Her- mana Spa, isng matandng babaeng wal ngg ngg ipin;ibig co
sanang mangg umpisal at ngg macapakinabang at ngg magcamit ngg ngg a "indulgencia". Cung gayo'y
kinahahabagan co cay!ang sagt ngg isang babaeng bat pa't ma'y pagmumukhang tangg a;
nagcamt ac ngg ayng umaga ngg tatlng indulgencia plenaria na aking ipinatungcl sa calolowa ngg
aking asawa. Masamang gaw, hermana Juana!ang sab ngg nasactn ang loob na si Rufa.Sucat
na ang isang indulgencia plenaria upang mahangg siya sa Purgatoro; hind dapat ninyng sayangg in
ang mgg a santa indulgencia; tumlad cay sa akin. Lalong magalng ang lalong marami: ang sabi
co!ang sagt ngg walng
mlay na si hermana Juana, casaby ang ngg it. Hind agd sumagt si hermana Rufa: nanghingg muna
ngg isng hits, ngg inngg , minasdn ang nagcacabilog na sa cany'y nakikinig ngg d cawas, lumur sa
isng tab, at nagpasimul, samantalang ngg umngg at ngg tabaco: Hind co sinasayang cahi't isng
santong araw! Nagcamt na ac, bhat ngg ac'y mapanig sa Hermandad, ngg apat na raa't limampo't
pitng mgg a indulgencia plenaria, pitng da't anim na pong libo, limng daa't siym na po't walng
tang mgg a indulgencia. Aking itintal ang laht ngg aking mgg a kincamtan, sa pagca't ang ibig co'y
malinis na salitaan; ayaw acng mangdy, at hind co rin ibig na ac'y dayin. Tumiguil ngg pananalit
si Rufa at ipinatuloy ang pagngg uy; minmasdan siy, ngg boong pagtatac ngg mgg a babae; ngg uni't
humint sa pagpaparoo't parito ang lalaki, at nagsalit cay Rufa ngg may anyng pagpapawalang
halag. Datapuwa't nacahigut ac sa iny, hermana Rufa, ngg tang it lamang sa mgg a kinamtan co,
ngg apat na indulgencia plenaria at sangdaang tan pa; gayng hind lubhang nagdrasal ac ngg tang
it.
Higut cay sa kin? Mahigut na anim na raa't walompo't siym na plenaria, siym na raa't siym
na po't apat na libo walng daa't limampo't nim na tan?ang ulit ni hermana Rufang wari'y masam
ngg caunt ang loob. Gayn ngg , walng plenaria at sangdaa't labing limng tan ang aking
cahi- guitn, at it'y sa ilang buwn lamangang inulit ngg lalaking sa lig ay may sabit na mgg a
escapulario at mgg a cuintas na pun ngg libg. Hind dapat pagtakhanani Rufang napatalo na;
cay p ang maestro at ang pn sa lalawigan! Ngg umingg it ang lalaking lumak ang loob. Hind ngg
dapat ipagtacng ac'y macahigut sa iny ngg pagcacamit; halos masasabi cong cahi't natutulog ay
nagccamit ac ngg mgg a ndulgencia. At an p b ang guingaw niny sa mgg a indulgenciang
iyn?ang tanng na sabysaby ngg apat limng voces. Psh!ang sagt ngg lalaking umany ngg
labis na pagpapawalang halag; aking isinasabog sa magcabicabil!
Datapuwa't sa bgay ngg ang iyn hind co mangyayaring cay'y purhin, mestroang itinutol ni
Rufa,Cay'y pasasa Purgatorio, dahil sa inyng pagsasayng ngg mgg a indulgencia. Nalalaman na p
ninyng pinagdurusahan ngg apat na pong raw sa apy ang bawa't isng salitng walng cabuluhn,
ayon sa cura; nim na pong raw sa bawa't isng dangcal na sinulid; dalawampo, bawa't isng patc
na tubig. Cay'y pasasa Purgatorio! Malalaman co na cung paano ang paglabs co ron!ang
sagt ni hermano Pedro, tagly ang dakilang pananampalataya.Lubhng marami ang
mgg a clolowang hinngg co sa apy! Lubhng marami ang guinaw cong mgg a santo! At bucd sa
rito'y "in articulo mortis" (sa horas ngg camatayan) ay macapagccamit pa ac, cung aking ibigun, ngg
pitng mgg a "plenaria", at naghihngg al na'y macapagliligtas pa ac sa mgg a ib! At pagcasalit ngg
gay'y lumayng tagly ang malakng pagmamataas. Gayn ma'y dapat ninyng gawn ang catulad
ngg aking gaw, na d ac nagssayang cahit isng raw, at magalng na bilang ang aking guingaw.
Hind co ibig ang magday, at yaw namn acng maray nino man. At paano p, b ang gaw
niny?ang tanng ni Juana.
Dapat ngg p ninyng tularan ang guingaw co. Sa halimbaw: ipalagy p ninyng nagcamt ac
ngg isng tang mgg a indulgencia: itinatal co sa aking cuaderno at aking sinasabi:"Maluwalhating
Amng Poong Santo Domingo, pakitingnn p niny cung sa Purgatorio'y may nagcacailangg an ngg
isng tang ganp na walng labis culang cahi't isng raw."Nagllar ac ngg "cara-y-cruz;" cung
lumabs na "cara" ay wal; mayroon cung lumabs na "cruz." Ngg ay'y ipalagy nating lumabs ngg
"cruz", pagcgayo'y isinusulat co: "nsingg il na;" lumabs na "cara"? pagcgay'y iniingg atan co ang
indulgencia, at sa ganitng paraa'y pinagbubucodbucod co ngg tigsasangdaaag tang itintal cong
magalng. Sayang na sayang at hind magaw sa mgg a indulgencia ang cawangg is ngg guingaw
sa salap: ibibigay cong patubuan: macapagliligtas ngg lalong maraming mgg a clolowa. Maniwl cay
sa akin, gawn niny ang king guingaw. Cung gay'y lalong magalng ang king guingaw!
ang sagt ni hermana Spa. An? Llong magalng?ang tanng ni Rufang nagttaca.
Hind mangyayari! Sa guingaw co'y wal ngg ggaling pa! Making p cayng sandal at
paniniwalan niny ang king sbi, hermana!ang sagt ni hermana Spang matabng ang
pananalit.
Tingnn! tingnn! pakinggn natin!ang sinabi ngg mgg a ib. Pagcatapos na macaub ngg boong
pagpapahalaga'y nagsalit ang matandng babae ngg ganitng any: Magalng na totoo ang inyng
pagcatalastas, na cung dasaln ang "Bendita- sea tu Pureza," at ang "Seor-mio Jesu cristo,Padre
dulcsimo-por el gozo," nagcacamit ngg sampng tang indulgencia sa bawa't letra.. Dlawampo!
Hind!Clang!Lima!ang sabi ngg ilng mgg a voces. Hind cailangg an ang lumabis cumulang
ngg is! Ngg ayn: pagca nacababasag ang aking isng alilang lalaki isng alilang babae ngg isng
pinggn, vso taza, at ib pa, ipinapupulot co ang laht ngg mgg a piraso, at sa bawa't is, cahi't sa
lalong caliitliitan, pinapagdrasal co siy ngg "Bendita-sea-tu-Pureza" at ngg Seor-mio-Jesu cristo Padre
dulcsimo por el gozo", at ipinattungcol co sa mgg a clolowa ang mgg a indulgenciang kincamtan co.
Nalalaman ngg laht ngg taga bhay co ang bagay na it, tngg lamang na hind ang mgg a ps.
Ngg uni't ang mgg a alilang babae ang siyng nagccamit ngg mgg a indulgenciang iyn, at hind cay,
Hermana Sipaang itinutol ni Rufa.
At snong magbabayad ngg aking mgg a taza at ngg aking mgg a pinggan? Nat- towa ang mgg a alilang
babae sa gayng paraang pagbabayad, at ac'y gayn din; sil'y hind co pinapl; tinutuctucan co
lamang kincurot ... Gagayahin co!Gayn din ang aking ggawin!At ac man!ang
sabihan ngg mgg a babae. Datapuwa't cung ang pinggn ay nagcacdalawa nagccatatatlong
piraso lamang? Cacaunt ang inyng ccamtan!ang ipinaunaw pa ngg maulit na si Rufa. Itulot p
ninyng ipagtanng co sa iny ang isng pinag-aalinlangg anan coang sinabi ngg totoong cakiman ngg
bt pang si Juana.Cay p mgg a guinoong babae ang nacacaalam na magalng ngg mgg a bagay na
itng tungcl sa Langg it, Purgatorio at Infierno,.... ipinahahayag cong ac'y mangmang. Sabihin
niny. Madals na aking nakikita sa mgg a pagsisiym (novena) at sa mgg a ib pang mgg a libro ang
ganitong mgg a bilin: "Tatlng amnamin, tatlng Abguinoong Maria at tatlng Gloria patri.."
At ngg ayn?.... At ngg ay'y ibig cong maalaman cung paano ang ggawing pagdarasal: tatlng
Amanaming sund-sund, tatlng Abaguinoong Mariang sund-sund; macaatlng isng Amanamin,
isng Abaguinoong Mara at isng Gloria Patri? Gay ngg ang marapat, macaitlng isng
Amanamin.... Ipatawad niny, hermana Spa!ang isinalabat ni Rufa: dapat dasaling gaya ngg
ganitng paraan: hind dapat ilahc ang mgg a lalaki sa mgg a babae: ang mgg a Amanamin ay mgg a lalaki,
mgg a babae ang mgg a Abaguinoong Mara, at ang mgg a Glo- ria ang mgg a anc. Ee! ipatawad niny,
hermana Rufa; Amanamin, Abaguinoong-Mara at Glo- ra ay catulad ngg canin, ulam at pats, isng
sb sa mgg a santo ... Nagccamal cay! Tingnn na p lamang niny, cayng ngdrasal ngg
pa- ganyn ay hind nasusunduan cailn man ang inyng hinhingg ! At cayng nagdrasal ngg
pagany'y hind cay nacacacuha ngg an man sa inyng mgg a pagsisiym!ang mulng isinagt ngg
matandng Spa.
Sino?ang wic ni Rufang tumindghind pa nalalaong nawalan ac ngg isng bic, nagdasl ac
cay San Antonio ay aking nakita, at sa catunaya'y naipagbil co sa halagang magalng, ab! Siya
ngg a ba? Cay pal sinasabi ngg inyng capit-bahay na babaeng iny raw ipinagbil ang isang bic
niya! Sino? Ang walng hiy! Ac ba'y gaya niny ...? Nacailangg ang mamaguitn ang maestro
upang sil'y payapain: sino ma'y wal ngg nacgunit ngg mgg a Amanamin, walang pinag-uusapan cung
d mgg a baboy na lamang. Aba! aba! Huwg cayong mag-away dahil sa isng bic lamang!
Binibigyan tayo ngg mgg a Santong Casulatan ngg halimbw; hind kinagalitan ngg mgg a hereje at ngg mgg a
protestante ang ating Pangg inoong Jesucristo na nagtapon sa tubig ngg isng cwang mgg a baboy na
canilng pag-aar, at tayong mgg a binyagan, at bucod sa roo'y mgg a hermano ngg Santsimo Rosario pa,
tyo'y mangg ag-aaway dahil sa isng bic lamang? Anng sasabihin sa atin ngg ating mgg a capangg agaw
na mgg a hermano tercero?
Hind nangg agsi-imc ang lahat ngg mgg a babae at canilang tintakhan ang malalm na carunungg an ngg
maestro, at canilng pinangg angg aniban ang masasabi ngg mgg a hermano tercero. Nsiyahan ang maestro
sa gayng pagsund, nagbgo ngg any ngg pananalit, at nagpatuloy: Hind malalao't ipatatawag
tayo ngg cura. Kinacailangg ang sabihin natin sa canya cung sino ang big nating magsermon sa tatlong
sinabi niy sa atin cahapon: si pr Dmaso, si pr Martin cung ang coadjutor. Hind co
maalaman cung humrang na ang mgg a tercero; kinacailangg ang magpasiy. Ang coadjutorang
ibinulong ni Juanang kimingkim. Hm! Hind marunong magsermn ang coadjutor!
ang wca ni Sipa; mabuti pa si pr Martin. Si pr Martin?ang maring tanong ngg isang babae,
na anyng nagp- pawalng halag;siy'y walng voces; mabuti si pr Dmaso. Iyn, iyan ngg !
ang saysy ni Rufa.Si pr Dmaso ang tunay na marunong magsermon, catulad siya ngg isang
comediante; iyan!
Datapuwa't hind natin maunw ang canyng sinasabi!ang ibinulong ni Juana. Sa pagc't
totoong malalim! ngg uni't magsermon na lamang siyang magaling.... Nang gay'y siyng pagdatng ni
Sisang may sunong na bacol, nag- magandang araw sa mgg a babae at pumanhc sa hagdanan.
Pumpanhic iyn! pumanhc namn tyo!ang sinabi nil. Nraramdaman ni Sisang tumtiboc ngg
bong lacs ang canyng ps, samantalang pumapanhc siy sa hagdanan; hind pa niy nalalaman
cung an ang canyng sasabihin sa pr upang mapahup ang galit, at cung an ang mgg a catuwirang
canyng isasaysay upang maipagsanggalng ang canyng anc. Nang umagang iyon, pagsilang ngg
mgg a unang snag ngg liwywy, nanaog siya sa canyng halamanan upang putihin ang lalong
magagandng glay, na canyng inilagay sa canyang baclang sinapnan ngg dhong sguing at mgg a
bulaclac. Nangg uha siy sa tabng ilog ngg pac, na talastas niyang naiibigan ngg curang cning ensalada.
Nag- bihis ngg lalong magagalng niyng damt, sinunong ang bacol at napasabayang hind guinising
muna ang canyang anc.
Nagpapacarahan siy ngg boong cya upang huwag umingg ay, unt-unting siy'y pumanhc, at nakikinig
siya ngg mainam at nagbabac-sacaling marinig niy ang isng voces na kilal, voces na sariw voces
bat. Ngg uni't hind niy nrinig ang sino man at sino ma'y hind niy na- sumpungn, caya't
napatungg o siya sa cocn. Diya'y minasdn niy ang laht ngg mgg a sloc; malamg ang
pagcactanggap sa cany ngg mgg a alil at ngg mgg a sacritan. Bahagy na siy sinagot sa bti niy
sa canil. Saan co maillagay ang mgg a glay na it?ang itinanng na hind nagpakita ngg
hinanakit. Diyn..! sa alin mang lugar.ang sagot ngg "cocinero", na bahagy na sinulyp ang mgg a
glay na iyn, na ang canyng guingawa ang siyng totoong pinakikialaman: siya'y naghihimulmol
ngg isng capn. Isinalansng mahusay ni Sisa sa ibabaw ngg mesa ang mgg a talng, ang
mgg a "amargoso", ang mgg a patola, ang zarzalida at ang mgg a mrang mrang mgg a talbs ngg pac.
Pagcatpos ay inilagy ang mgg a bulaclc sa ibabaw, ngg umit ngg bahagy
at tumanng sa isng all, na sa tingn niya'y lalong magalng causapin cay sa cocinero. Maaar
bang macausap co ang pr? May saktang sagt na marahan ngg all. At si Crispin? Nalalaman
p b ninyo cung na sa sacrista. Tiningnn siy ngg allang nagttaca. Si Crispin?ang tanng na
pinapagcunt ang mgg a klay.Wal ba sa inyng bahay? Ibig ba ninyng itanggu? Nasabhay si
Basilio, ngg uni't ntira rito si Crispinang itintol ni Sisa; ibig co siyng makita.... Ab!anng
all;ntira ngg rito; ngg uni't pagcatapos ... pagcatapos ay nagtanan, pagcapagnacaw ngg maraming
bagay. Pinaparoon ac ngg cura sa cuartel pagca umagang umaga ngg ayn, upang ipagbigy sabi sa
Guardia Civil. Marahil sil'y naparoon na sa inyng bahay upang hanapin ang mgg a bt.
Tinacpn ni Sisa ang mgg a taingg a, binucsn ang bibg, ngg uni't nawalang cabuluhn ang paggalw ngg
canyng mgg a lb: walng lumabs na an mang tni! Tingnn na ngg niny ang inyng mgg a anc!
ang idinugtng ngg cocinero. Napagkikilalang cay'y mpagtapat na asawa; nagsilabs ang mgg a
anc na gaya rin ngg canilng am! At mag-ingg at cay't ang maliit ay llampas pa sa
am! Nanambitan si Sisa ngg boong capaitan, at nagpacup sa isng bangc. Howg cayng
manngg is dito!ang isinigw sa cany ngg cocinero: hind ba niny alm na may sakt ang pr?
Doon cay manangg is sa lansangg an. Nanaog sa hagdanan ang abang babaeng halos ipinagtutulacan,
samantalang nagbubulungbulungg an ang mgg a "manang" at pinagbabalacbalac nil ang tungcl sa sakit
ngg cura. Tinacpn ngg pany ngg culang plad na in ang canyng mukh at piniguil ang pag-
iyc. Pagdatng niy sa dan, sa pag-aalinlangg a'y nagpalngg aplngg ap sa magcabicabil; pagcatapos,
tla mandin may pinacs na siyng ggawin, cay't matulin
siyng lumay. XIX. MGA KINASAPITAN NG ISANG MAESTRO SA ESCUELA Caraniwang tao'y haling ang
ispan at sa pagca't sil'y nagbabayad mandin, carampatang sil'y pag-salitang hangg l ngg upang
matowa sa ga-yng pagbgay. (Lope de Vega.) Natutulog ngg tahmic, na tagly iyng
pagpapaimbabaw ngg mgg a
elemen- to[252], ang dagatang nalilibot ngg canyang mgg a cabunducan, na an pa't tila mandin hind
siy nakialam sa malacs na uns ngg gabng nagdan. Sa mgg a nang snag ngg liwnag na pumupucaw
sa tbig nang mgg a nagkintbkintb na mgg a lamng-dgat, naaaninagnagn sa maly, hlos sa wacs
ngg abt ngg tanw, ang ab-abng mgg a anno: ya'y ang mgg a bangc ngg mgg a mngg ingg isdang
naglligpit ngg canilng lambt; mgg a casc at mgg a parw na nangg aglladlad ngg canilng
mgg a lyag. Pinagmmasdan ang tbig ngg dalawng tong capuw pwang lucs, ang pananamt mul
sa isng mataas na kinlalagyan: si Ibarra ang is sa canil, at ang is'y isng binatang
mpagpacumbab ang any at mapanglaw ang pagmumukh. Dito ngg ang sabi nitng huldito
iniabsng ang bangcy ngg inyng am. Dito cam ngg teniente Guevara at ac ipinagsama ngg
tagapaglibng! Pinisl ni Ibarra ngg boong pag-big ang camy ngg bint. Wal p cayng scat
kilanln sa king tang na lob!ang mulng sinabi nit.Marmi pong totoo ang utang na lob co sa
inyng am, at ang tangg ing guinaw co'y ang makipaglibng sa cany. Ac'y naparitong wal acng
cakilala sno man, walng tagly na an mang slat upang may magtangklic sa kin, salt sa
carapatn, walng cayamanang gaya rin ngg ayn. Inwan ngg king hinalinhn ang escuela upang
maghnap bhay sa pagbibil ngg tabacoInampn ac ngg inyng am, inihanap ac ngg isng bhay at
binigyn ac ngg laht cong kinacailangg an sa icasusulong ngg pagtutr; siy'y napapasa escuela at
namamahagui sa mgg a btang mahihrap at mapagsakit sa pag-aaral ngg ilng mgg a cuadro; sil'y
binbigyan niy ngg mgg a libro't mgg a papel. Datapuwa't it'y hind nalon, cawngg is din ngg laht
ngg bgay na magalng! Nagpugay si Ibarra't anaki'y nanalangg ing mahabang horas. Hinarp
pagcatapos ang canyng casama at sa canya'y sinabi:
Sinasabi p ninyng sinasaclolohan ngg aking am ang mgg a batang dukh, at ngg ayn p? Ngg ay'y
guinagaw nil ang boong cya, at sumusulat sil cailn man at macasusulat,ang isinagt ngg
binat. At ang dahil? Ang dahil ay ang canilng gulant na mgg a br at nangg ahihiyang mgg a
mat. Hind umimc si Ibarra. Iln b ang inyng mgg a batang tinuturuan ngg ayn?ang tanng na
wari'y may hangg d na macatals. Mahigut pong dalawng dan sa talan, at dalawamp at lim
ang pumapasoc! Bkit nagcacganyan? Mapanglw na ngg umit ang maestro sa escuela.
Cung sabhin co po sa iny ang mgg a cadahilana'y cailangg ang magsalit ac ngg isng mahb at
nacayyamot na casaysayanang sinab niy. Huwg po ninyng ipalagay na ang tanng co'y dahil
sa isang hangg ad na walang catuturnang muling sinabi ni Ibarra ngg boong cataimtiman, na
canyng minmasdan ang malyong abot ngg tanw.Llong mabuti ang aking mapaglin- ing, at sa
acala co'y cung king ipatloy ang lyon ngg aking am ay lalong magalng cay sa siy'y tangg isan, ll
pa mandin cay sa siya'y ipanghigant. Ang libingg an niya'y ang mahl na Naturaleza, at ang bayan at
isng sacerdote ang siyng canyng mgg a caaway: pinatatawad co ang bayan sa canyng
camangmangg n, at iguinagalang co ang sacerdote dahil sa canyng catungculan at sa pagc't ibig
cong iglang ang Re- liging siyng nagtur sa mgg a namamayan. Ibig cong gawng patnubay ang
panucal ngg sa aki'y nagbigy bhay, at dhil dito'y ibig co snang maunw ang
mgg a nacahhadlang dito sa pagtutr.
Pacapupurihin at d po cay calilimutan ngg bayan cung inyng
papang- yarihin ang magagandang mgg a panucl ngg inyng nasrang am!anng maestro.Ibig
p b ninyng mapagkilla cung an ang mgg a hadlng na natatalisod ngg pagtutr? Cung gay'y
tantuin ninyng cailan ma'y hind mangyayari ang pagtuturong iyn sa mgg a calagayan ngg ayn cung
walng isng macapangyarihang tlong; unauna'y cahi't magcaroon, it'y sinisira ngg caculangg n ngg
mgg a sucat na magamit at ngg maraming panrang malng caisipan. Sinasabing sa Alemania'y nag- aaral
daw sa escuela ngg bayan sa loob ngg walng tan ang anc ngg tagabkid; sino ang macacaibig ditong
gummit ngg calahat man lamang ngg panahng iyn sa gayng lubhng bbahagy ang inaaning mgg a
bngg a? Nangg agsisibasa, nangg ag- sisisulat at canilng isinasaulo ang malalakng bahagui at ngg madals
pang isinasaulo ang mgg a boong librong wcang castl, na hind nawawatasan ang is man lamang
salit ngg mgg a librong iyn? an ang pinakikinabang sa escuela ngg anc ngg ating mgg a tagabkid? At
cayng nacacakita ngg casam-an, an't hind niny pinag-sip na bigyng cagamutan? Ay!ang
isinagt na iguingalaw ngg boong calungcutan ang lo:hind l- mang nakikibun ang isng abng
maestro sa mgg a malng caisipn, cung d namn sa mgg a tangg ing laks na macapangyarihan. Ang
unang kinacailangg a'y magcaron ngg escuelahan, isng bhay, at hind gya ngg ayng don ac
nagtutr sa tab ngg coche ngg pr cura, sa slong ngg convento. Doo'y ang mgg a btang
talagng maibigung bumasa ngg malacs, nacaliligalig ngg a namn sa pr, na cung minsa'y
nananaog na may dalng glit, lalongll na cung sumsakit ang lo, sinsigawan ang mgg a bt at
madals na ac'y linalait. Inyng natatalastas na sa gany'y hind maaaring macapagtr at macapag-
ral; hind iguinagalang ngg bt ang maestro, mul sa sandalng nakikitang linalapastangg an at hind
siy pinagbbigyang catuwiran. Upang pakinggn ang maestro, ngg hind pag-alinlangg anan ang
canyng capangyarihan, nagcacailangg ang siy'y caalng-alangg nan, magcaron ngg dangg al, magtagly
ngg lacs dahil sa pagpipitagan sa cany, magcaroon ngg calayang tngg , at ipahintulot p ninyng sa
iny'y ipahayag ang mgg a malulungct na nangyayari. Inacl cong magbagong palcad ay ac'y
pinagtawann. Upang mabigyng cagamutan ang casamang sa iny'y sinasabi co, aking minagalng
na magtr ngg w- cang castl sa mgg a bt, sa pagca't bucd sa ipinag-uutos ngg Gobierno, inacl
co namng it'y isng cagalingg an ngg laht. Guinamit co ang paraang lalong magaang, na mgg a salit at
mgg a pangg lan, na an pa't hind co isinangcap ang mgg a daklang palatuntunan, at ang talag co'y
sac co na itr ang "gramtica", pagca nacau- unaw na sil ngg wcang castl. Nang macaraan ang
ilng linggo'y halos nawawatasan na ac ngg lalong matatalas ang sip at sil'y nacapag-uugnay-ugnay
na ngg ilng mgg a salit. Humint ang maestro at tila nag-aalinlangg an; pagcatapos, tila mandin
minagaling niy ang sabihing lahat, caya't nagpatuloy:
Hind co dapat icahiy ang pagsasaysay ngg mgg a caapihng aking tintiis, sino mang mlagay sa
kinlalagyan co'y gayn din marhil ang uugalin. Ayon sa sinbi co, ang pasimula'y magalng;
datapowa't ngg macaran ang ilng raw, ipinatawag ac sa sacristan mayor ni pri Dmaso, na
siyng cura ngg panahng iyn. Palibhasa'y talastas co ang canyng sal at nangg angg anib acng siy'y
papaghinty- hintayin, pagdaca'y nanhc ac at nagbgay sa cany ngg magandng raw sa
wicang castl. Ang cura, na ang boong pinacabat ay ang paglalahad sa akin ngg camy upang king
hagcn, pagdaca'y iniurong it at hind ac sinagt, at ang guinawa'y ang magpasimul ngg
paghalakhc ngg halakhac-libc. Npatangg a ac; nhaharap ang sacristan mayor. Sa sandaling iy'y
wal acng maalamang sabihin; natigagal ac ngg pagtitig sa cany; datapuwa't siy'y nagpatloy ngg
pagtataw. Aco'y nayyamot na, at nakikinikinita cong ac'y macagagaw ngg isng d marapat;
sa pagca't hind ngg nangagcacalaban ang maguing mabuting cristiano at ang matutong magmahl
ngg sariling carangg alan. Tatanungg in co na sna siy, ngg di caguinsaguinsa'y inihalli sa twa ang pag-
alimura, at nagsabi sa kin ngg patuy:
"Buenos dias pal, ha? buenos dias! nacacataw ca! marunong ca ngg magwicang castl pal!"
At ipinatuloy ang canyng pagtatawa. Hind napiguil ni Ibarra ang isng ngg it. Cay po'y nagttawa
ang mulng sinabi ngg maestro na nagttawa rin
namn:ang masasabi co p sa iny'y hind ac macatawa ngg mangyari sa akin ang bagay na iyn.
Nacatindg ac; nramdaman cong umaacyt sa aking lo ang dug at isng kidlt ang nagpapadilm
sa aking sip. Nakita cong maly ang cura, totoong maly; lumapit aco't upang tumtol sa cany, na
d co maalaman cung an ang sa cany'y aking sasabihin. Namaguitn ang sacristan mayor, nagtinig
ang cura at sinabi sa akin sa wcang tagalog na nagagalit:"Howg mong paggamitan ac ngg hirm
na mgg a damt; magcsiya ca na lmang sa pagsasalit ngg iyng sariling wc, at howg mong sirin
ang wcang castilang hnd ucol sa iny. Nakik- ilala mo b si maestrong Ciruela? Unawain mong si
Ciruela'y isng maestrong hind marunong bumasa'y naglalagay ngg escuelahan."Inacal cong siy'y
pigu- ilin, ngg uni't nasoc siy sa canyng cuarto at biglang isinar ngg boong lacas ang pint. An ang
aking maggaw acng bahagy na magcsiya sa kin ang king sueldo, na upang msingg il co ang
sueldong it'y aking kinacailangg an ang "visto bueno" ngg cura at maglacbay ac sa "cabecera"
(pangg long byan) ngg lalawigan; an ang maggaw cong laban sa cany, na siyang pangg ulong pn
ngg calolowa, ngg pamamayan at ngg pamumuhay sa isng byan, linlampihan ngg canyng capisanan,
kinatatacutan ngg Gobierno, mayaman, macapangyarihan, pinagtatanungg an, pinakikinggan,
pinaniniwalan at linilingg ap ngg laht? Cung inaalimura ac'y dapat acng howg umimc; cung tumutol
aco'y palalayasin ac sa king pinaghahanapang-bhay at magpacailan ma'y mawawal na sa akin
ang catungculan co, datapuwa't hind dahil sa pagcacgayn co'y mpapacagaling ang
pagttur, cung d baligtd, makikicamp ang laht sa cura, caririmariman ac at ac'y tatawaguing
hambg, pall, mpagmataas, masamng cristiano, masam, ang tr ngg maglang, at cung
magcabihir pa'y sasabihing caaway ac ngg castil at "filibustero." Hind hinahanap sa maestro sa
escuela ang marunong at maspag magtr; ang hinhingg lmang sa cany'y ang matutong magtis,
magpacaalimura, huwg cumilos, at, patawrin naw, ac ngg Dios cung aking itinacul ang
aking "conciencia" at pag-isip! datapuwa't ipinangg anc ac sa lupang it, kinacailangg an cong
mabuhay, may isng in ac, caya't nakikisang-ayon na lmang ac sa aking capalaran, tlad sa
bangcy na kincaladcad ngg lon. At dahil po b sa hadlng na it'y nanglupaypy na cay
magpacailan man? Cung ac ngg a disin ay nagpacadal!ang isinagt;hanggang doon
na lamang sna sa mgg a nangyaring iyn ang dinating cong mgg a casaliwang palad! Tnay ngg a't mul,
niya'y totoong kinasusutan co na ang aking catungculan; nag- isip acng cumita ngg ibng hnap-
bhay na gya ngg aking hinalinhn, sa pagca't isng pahrap ang gaw, pagc guinganap ngg masam
sa loob at nacapagpa- paalaala sa akin ang escuelahan sa arw-raw ngg aking pagcaalimra, na
syng naguiguing dahil ngg aking pag-langg ap ngg totoong capaitpaitang mgg a pagpipighat sa
mahahbang horas. Ngg uni't an ang aking ggawin? Hind co mangyaring masabi ang catotohanan sa
aking in; kinacailangg ang cong sabihing
nacapagbbigay ligya ngg ayn sa akin ang canyng tatlng tang mgg a pagpapac- ahrap upang ac'y
magcaroon ngg ganitng catungculan; kinacailangg ang papaniwalin co siyng ang hanap-bhay co'y
totoong nacapagbbigay dangg l; na ang pagpapacapagod co'y cawiliwli; nasasabugan ngg mgg a
bulaclac ang lands; na walng naguiguing bungg a ang aking pagtupad ngg mgg a catungculan cung d
ang pagcacaroon ngg mgg a caibigan; na aco'y iguinagalang ngg bayan at pinupuspos ngg mgg a paglngg ap;
sa pagca't cung hind gayn ang aking gawin, bucod sa ac'y na sa casawang palad na'y
papagdadalamhatin co pa ang ib, bgay na bkit wal
na acng capakinabangg an ay ipagcacasala co pa. Nananatili ngg a aco sa aking calagayan at hind co
mnagalng na ac'y manglupaypy: binant cong makilban sa masamang plad. Tumguil na sandali
ang maestro, at saca nagpatloy: Mul ngg aco'y maalimura ngg gayng pagcgaspang-gaspng,
sinlit co ang king sarili, at nakita kong tunay ngg namng npacahangg al ac. Ping-arlan co raw-
gabi ang wicang castl, at ang laht ngg mgg a nauucol sa king catungculan; pinahihiram ac ngg mgg a
libro ngg matandng filsofo, binabasa co ang laht ngg king nsusumpong, at sinisiyasat co ang laht
ngg king binabasa. Dhil sa mgg a bgong caisipng nsunduan co sa isa't is ay nagbgo ang king
palcad ngg bait, at king nakita ang maraming bagay na ib ang any cay sa pagctingg in co ngg na.
Nakita cong mgg a camalian ang mgg a dating ang boong acla co'y mgg a catotohanan, at nakita cong
pawang mgg a catotohanan ang mgg a ipinallagay co ngg nang mgg a camalian. Ang mgg a pamaml, sa
halimbaw, na bhat sa caunaunhang mul'y siyng sagusag ngg mgg a esculahan, at ang sip co ngg
na'y siyng tangg ing parang llong malacs sa pagcatuto,binihasa tayo sa ganyng ang
paniniwl,aking napagwar ngg matpos, na d lmang hind nacatutulong ngg pagsulong ngg bt
sa pag-aaral, cung d bagcs pang nacasisir sa cany ngg di an lamang. Napagkilla cong maliwanag
na hind ngg mangyayaring macapag-isip cung na sa mgg a mata ang "palmeta" ang mgg a paml; ang
tcot at ang pangg ingg ilabot ay nacaggulo ngg bait canino man, bucd sa ang panimdim ngg bt,
palibhasa'y llong guisng ay ll namng madalng climbagan ngg an man. At sa pagc't ngg
mangyring mal- imbag sa lo ang mgg a caisipn ay kinacailangg ang maghri ang catiwasayan, sa labs
hanggng sa loob, na magcaroon ngg catahimican ang isip, magtamasa ngg ca- payapaan ang catawn
at ang clolowa at magtaglay ngg masiglng loob, inacla cong ang nang dpat cong gawin ay ang
maguing caraym co ang mgg a bt, sa macatuwid baga'y huwag nil acng catacutan at ipalagy
nil acng caibigan, at ang sil'y matutong magmahl sa canilng sarli. Napagkilala co rin namng
ang canilng pagcakita sa araw-araw ngg pamamalo'y pumpatay sa canilng ps ngg w, at
pumpugnaw niyng ningg as ngg dangg al, macapangyarhang panggalw ngg daigdig, at nlalakip sa
gayn ang pagcawal ngg hiy, na mahirap ngg totoong mulng magbalc. Naliwanagan co rin namang
pagc napaplo ang is,
nagttamong caaliwan pagc napapal namn ang mgg a ib, at ngg umingg it sa tow pagc nriringg ig
niy ang canilang pag-iyac; at ang pinapammal, bag ma't masam sa loob ang pagsund sa nang
raw, nabibihsa na cung matpos at iki- naliligaya ang cahapishapis niyng tungculin. Ikinalagum co
ang nagdaang panahn, aking pinagsicapang pagbutihin ang casalucuyan sa pagbabago ngg
dating cagagawn. Pinacs cong calugdn at cawilihan ang pag-aral, king tincang ang "cartilla'y"
huwg mlagay na librong maitm na napapaligan ngg mgg a lh ngg camusmusn, cung d isng
caibigang sa cany'y mag-uulat ngg caguilgulalas na mgg a lhim; na ang escuelaha'y huwg magung
pgad ngg mgg a capighatan, cung d isng paraisong libangg an ngg sip. Untunt ngg ang inals co ang mgg a
pamaml, dinal co sa king bhay ang mgg a paml, at ang inihalli co'y ang pagbbigy unlc sa
masisipag mag-ral at ngg caigayahan ngg ib at ang pagpapakilala ngg can- canlang sariling dangg l.
Cung hind natututo sa pinag-aaralan, ipinallagay cong sa caculangg n ngg pagsusumkit, cailan ma'y
hind co sinasabing dahil sa capuruln ngg sip; pinapaniniwal co silng canilng tagly ang llong
masaganang cya, cay sa tunay na abt ngg canilng lacs, at ang paniniwalang itng canilng
pinagsisicapang papagtibayin, ang siyng sa canil'y pumipilit na mag-ral, tlad namn
sa pagcacatiwl sa sariling lacs na siyng naghhatid sa cabayanhan. Ngg nagpapasimul pa
lmang ac'y tla mandn hind llabas na magalng ang king bgong palcad: marmi ang hind na
nag-aral; datapowa't ipinatuloy co, at aking nmasid na unt-unting sumsaya ang mgg a loob,
dumarami ang pumapasoc na mgg a bt at
llong nagmamlimit, at ang minsang mapuri sa harapn ngg laht, kinabucasa'y nag-iibayo ang
natututuhan. Hind nalao't cumalat sa bayang hind ac namamal; ipinatawag ac ngg cura, at sa
pangg angg anib cong bac mangyari na namn ang gaya ngg na, bumat ac sa cany ngg mapanglw sa
wcang tagalog. Nito'y hind siy nanglibc sa kin. Sinbi sa king pinassam co raw ang mgg a bt;
na sinasayang co ang panahn; na hind ac gumganap sa king catungculan; na ang amng hind
namaml ay napopoot sa canyng anc, ayon sa Espritu Santo; na ang letra'y pumapasoc sa
pamamag-itan ngg dug, at ib't ib pa; sinaysay sa kin ang isng buntng mgg a casabihn ngg
panahn ngg mgg a catampalasanan, na an pa't wari'y casucatan ngg nasabi ang isng bgay ngg mgg a
to sa na upang huwg ngg matutulan, at alinsunod sa ganitng palcad ngg sip ay dapat na ngg
marahil nating paniwalang nagcaroon sa daigdg ngg mgg a cakilakilabot na any ngg mgg a hyop
na kinath ngg sip ngg mgg a to ngg mgg a panahng iyn at canilng iniukit sa canilng mgg a palacio at
mgg a catedral. Sa cawacasa'y ipinagtagubilin sa king aco'y mags- pag at manumbalic ac sa unang
caugalan, sa pagca't cung hind, siya'y mag- susumbong sa alcalde lban sa kin. Hind humint rto
ang king casaliwang plad: ngg macaraan ang ilng raw ay nangg agsirating sa slong ngg convento
ang mgg a am ngg mgg a bt, at nangg ailangg an acng pasacllo sa boong aking pagtitiis at pagsang-
ayon. Nangg agpasimula ngg pagpupuri sa mgg a panahng nang ang mgg a maestro'y may matigs na
loob at ang pagtturong guinagawa'y tulad sa pagtutro ngg canilng mgg a nno."Ang mgg a tang
yan ang tnay na mgg a
marurunong!ang sbi nil;ang mgg a tong ya'y namamal at tintuwid ang licng choy. Sil'y
hind mgg a bt, sil'y matatandng malak ang pinagdanasan, may mgg a buhc na put at mababalsic!
Si Don Catalinong hr nilng laht na nagttag ngg esculahang iyn, hind nagcuculang sa
dalawampo't lim ang plong ibinibigay, caya't naguing marurunong at mgg a pri ang canyng mgg a
anc. Ah! mahahalag cay sa tin ang mgg a to sa na, p, mahahalag cay sa tin."
Hind nangg agcsiya ang mgg a ib sa ganitng magagaspng na mgg a pasring; sinabi nil sa king
maliwanag, na cung ipatutuloy co ang aking palcad, ang canilng mgg a anc ay hind matututo, at
mapipilitan silng alisn sa king esculahan. Nawalang cabuluhan ang aking mgg a pagmamatuwd sa
canil: palibhasa'y bat ac'y hind nila binibigyan ngg malaking catuwiran. Gaano calaki ang aking
iaalay, magcaroon lamang ac ngg mgg a ban! Binbangguit nila sa akin ang minamagalng
nilang pangg angg atuwiran ngg cura, ni Fulano, ni Zutano, at binabangguit naman nila ang canilang
sarling catawan, at sinasabi nilang cung hind sa mgg a pamamal ngg canicanilang mgg a maestro'y
hind sana sila nangg atto ngg an man. Nacabawas ngg caunt ngg capaitan ngg capighatan cong it ang
magandang paglngg ap na ipinakita sa akin ngg ilan. Dahil sa nangyaring it, napilitan acng huwag
gumamit ngg isang palacad, na pagcatapos ngg malaking pagpapagal ay nagpapasimul na ngg
pamumungg a. Sa aking pagngg angg alit, dinal co kinabucasan sa escuelahan ang mgg a pamal, at
mulng sinimulan co ang aking catampalasanang gaw. Nawal ang catiwasayan, at mulng naghar
na naman ang capanglawan sa mgg a mukh ngg mgg a batang nagpapasimul na ngg pagguliw sa akin:
sila ang tangg ing mgg a carayam co, ang tangg i cong mgg a caibigan. Baga man pinagsisicapan cong
magdamt ngg pamamal, at cung namamal man aco'y pinaggaang co hanggang sa abot ngg caya;
gayn ma'y dinaramdam nila ngg malabis ang canilang pagcaams, ang canilang pagcaimb at
nangg agsisitangg is ngg d ugaling saclap. Dumarating sa aking ps ang bagay na iyn, at cahit
nagngg itngg itngg it ac sa sariling calooban ngg laban sa canilang halng na maggulang, gayn ma'y hind
ac macapanghiganti sa mgg a walang malay- salang tinatampalasan ngg maling mgg a caisipan ngg
canilang mgg a ama. Nacapapas sa akin ang canilang mgg a lh: hind magcasiya sa loob ngg aking
dibdb ang aking ps, at ngg araw na iyo'y iniwan co ang pagtutur, baga man d pa sumasapit
ang horas, at omow ac sa aking bahay upang tumangg is na nagisa.... Marahil ma- mangh p cay sa
aking pagcamaramdamin, ngg uni't cung cay'y malagay sa aking catayua'y inyng mapagcucr.
Sinasabi sa akin ngg matandang Don Anastasio: "Humhingg ngg pal ang mgg a ama? Bakit hind
niny sila ang pinal?" Dahil di- to'y nagsasakit ac. Nakkinig si Ibarrang nag-iisp sip. Bahagy pa
lamang acng gumgaling sa sakt ay nagbalc ac sa
esculahan at nasumpungg an cong icalimang bahagui na lamang ang natitira sa canila. Nangg agsitacas
ang mgg a pinacamagaling, dahil sa panunumbalic ngg dating palacad, at sa mgg a natitira, sa ilang batang
cay pumapasoc sa esculaha'y ngg hind macagaw sa canilang bahay, sno ma'y walang bumat sa
akin sa aking paggalng: sa ganang canila'y walang malasakit ang gumalng ac hind; marahil
lalong inibiig sana nila ang ac'y manatili sa pagcacasakt, sa pagca't tunay ngg a't lalong mainam
mamal ang maestrong panghalli sa akin, ngg uni't ang capalt naman nito'y bihirang pumaroon sa
pagtutr sa esculahan. Ang mgg a ibang tinuturuan co, yang mgg a batang napipilit ngg canilang mgg a
magulang na pumasoc sa escuelahan, ang guinagawa'y nangg aglalagalag sa ibang daco. Binibigyang
casalanan nila ac, na sila'y aking pinagpakitaan ngg mairugung loob at sinisisi nila ac ngg manam.
Gayn man, ang isang anac ngg tagabkid, na dumadalaw sa akin sa boong aking pagcacasakt, cay
hind na pumapasoc ay dahil sa siya'y nagsacristan: sinasabi ngg sacristan mayor na hind raw marapat
na magmaran sa esculahan ang mgg a sacristan, sa pagca't babab ang canilang ur. At nagcsiya
na p b cay sa inyng mgg a bagong tinuturuan? May magagaw pa p ba acng ibang bagay?
ang isinagt.Gayn man sa pagca't maraming nangyaring mgg a bagay-bagay, samantalang may sakt
ac'y nahalinhan cam ngg cura. Sumibol sa akin ang isang bagong pag-asa, at guinaw
co na naman ang isang pamulng pagtikm, at ngg huwag malubos na toto ang pagcasayang ngg
panahn ngg mgg a bat at pakinabangg an hanggang sa abt ngg caya ang mgg a pal; na ang mgg a
pagcahiyang iy'y mapag-anihan man lamang nil ngg cahi't cacaunting bngg a, ang siya cong insip.
Yamang hind nila ac mangyaring caguiliwan ngg ayn, ninais cong may maalaala sila sa aking hind
napacasaclp cung may maisimpan silang an mang bagay na pakikinabangg ang ac ang may tr.
Talastas na po ninyng na sa wcang castl ang mgg a libro sa caramihan ngg mgg a escuelahan, lban na
lamang sa catecismong tagalog na nagbabago, alinsunod sa samahan ngg mgg a fraileng kinapapanigan
ngg cura. Ang caraniwan ngg mgg a librong it'y mgg a "novena" mgg a, trisagio, ang catecismo ni pari Astete,
na ang nacucuba nilang cabanalan doo'y cawangg is din cung naguing sa mgg a hereje ang mgg a
librong iyn. Sa pagca't hind manyaring sila'y aking maturuan ngg wicang castla, at hind co rin naman
maisatagalog ang gayng caraming mgg a libro, pinapilitan cong halin- hang unt-unt ngg maiiclng
bahaguing sipi sa mgg a napapakinabangg ang mgg a librong tagalog, gaya baga ngg maliit na casaysayan
ngg pakikipagcapuw tao ni
Hort- ensio at ni Feliza[253], ilang mgg a maliliit na librong patnugot sa pagsasaca, at iba pa.
Manacanacang isinasatagalog co ang malilit na libro, gaya ngg Historia ngg Filip- inas ni par Barranera,
at pagcatapos ay aking idindicta, upang canilang tipuning na sa mgg a cuaderno, at cung minsa'y aking
dinaragdagan ngg sarling mgg a pagpa- pahiwatig. Sa pagca't wal acong mgg a "mapa" upang sa canila'y
macapagtr ac ngg Geografa, sinalin co ang isang mapang nakita co sa "cabecera" (pangg long
bayan ngg lalawigan), at sa pamamag-itan ngg sinalin cong it, at ngg mgg a baldosa ngg yapacan, na iulat
co sa canila ngg caunt ang any nitng ating lupan. Ngg ay'y ang mgg a babae naman ang
nangg agcagul; nangg agcasiya ang mgg a lalaki sa pag-ngg it, dahil sa gayng gaw co'y canilang
namamasdan daw ang isa sa aking mgg a caul- ulan. Ipinatawag ac ngg bagong cura, at cahi't hind ac
pinag-wican, gayn ma'y sinabi sa aking ang religin daw ang dapat cong pagsicapan, at bago co
itur ang mgg a bagay na it'y dapat na ipakilala ngg mgg a bat, sa pamamamag-itan ngg isang pagsusulit,
na totoong nasasaulo na nila ang mgg a Misterio, ang Trisagio at ang Catolicismo ngg Doctrina
Cristiana. Samantala'y nagpapagal ngg a ac at ngg magung "papagayo"[254] ang mgg a bat, at
canilang masaulo ang lubhang maraming bagay na hind napagtatals
isa man lamang salit[255]. Marami sa canila ang nacasasaulo ngg mgg a "Misterio" at "Trisagio",
datapuwa't nangg angg anib acng masyang ang king mgg a pagpupumilit tungcl sa cay pr Astete, sa
pagca't hind pa totoong napag-wawar ngg marmi sa king mgg a tinuturan ang pagcacaiba't ib ngg
mgg a tanng at ngg mgg a sagt, at ang dapat na magung cahulugn ngg dalawng it. At sa ganitng
calagaya'y mammatay tyo, at ganyn din ang ggawin ngg mgg a ipangg ngg anac, samantalang sa
Eu- ropa'y pinag-uusapan ang nauucol sa pagslong. Howg bag namn tyong napacamahiligun
sa pag-sang dito sa tin ay
wal ngg cagalingg ang mangyayri!ang itintol ni Ibarra, at sac nagtindg. Pina- hatdn ac ngg isng
anyya ngg teniente mayor upang ac'y dumal sa isng plong sa tribunal ... Sno ang nacaaalam
cung doo'y magcacaroon p cay ngg sagt sa inyng mgg a tanng? Nagtindig din ang maestro sa
escuela, ngg uni't umiling, tand ngg pagcuculang tiwla, at sumagt: Makikita ninyo't matutulad sa
aking mgg a binlac ang lyong canilng sinbi sa akin, at cung hind, tingnan natin! XX. ANG PULONG
SA TRIBUNAL Ya'y isang salas na may labngdalaw labng-limng metro ang hb may wal
sampng metro ang lang. Ang mgg a pader ngg salas na iy'y pinaput ngg pintng pog at punng-pun
ngg mgg a dibujong ling ang iguinhit na humigut cumlang ang capangg itan, humigut cumlang ang
casalaulan, na may mgg a caha- long paunawang slat upang mapag-unwang magalng ang mgg a
cahulugn non. Namamasdan sa isng suloc na nacasandl ngg mahsay na pagcacahanay ang
may sampng mgg a lmang fusil na batng pingkian ang pangpaputc na cahl ngg sableng
clawangg in, mgg a espadin at mgg a talibng: yan ang mgg a sandata ngg mgg a "cuadrillero." Sa isng dlo
ngg salas na napapapamutihan ngg maruruming mgg a "cortinang" pul, natatag ang larawan ngg hri, na
nacasbit sa pader, nacapatong sa isng tar- mang choy ang isng lmang sillng nacabuc ang
canyng wasc na mgg a brazo; sa harapa'y may isng malakng mesang choy na narurungg isan ngg
tinta na may mgg a kit na mgg a salit at mgg a nang letra ngg pangg alan cawangg is ngg marami sa mgg a
mesa sa mgg a tindahan ngg lac at cerveza sa Alemania, na caraniwang paroonan ngg mgg a estudiante.
Mangg a sirng bancc at silla ang siyng nacahhusto ngg
mgg a casangcapan. It ang salas na pinagpupulungg an ngg tribunal, ngg mgg a pagpapahirap at ib
pa. Dito nagsasalitaan ngg ayn ang mgg a pno ngg byan at ngg mgg a nayon: hind nakik- ihl ang
pangct ngg mgg a matatanda sa pangct ngg mgg a bta, at hind nangg ag- cacasund ang is't is; sil ang
mgg a kincatawan ngg partido conservador at ngg partido liberal, ang naguiguing catanga'y totoong
napapacalabis sa mgg a bayan ang canilng mgg a pagtatalotalo. Nacacapagclang-
tiwl sa kin ang asal ngg gobernadorcillo!ani Don Fil- ipong pno ngg partido liberal sa canyng mgg a
catoto; may dti siyng talagang pacay siya totoong ipinagpahuli niya ang pagtutuos ngg blac na
ggugulin. Un- awin ninyng labing-isng araw na lamang ang sa ti'y ntitira. At ntira siya sa
convento upang makipagsalitaan sa curang may sakit! ipinaalaala ngg sa sa mgg a bat. Hind
cailangg an!ang sinbi namn ngg is;ang laht, ay naihand na natin. Huwg b lamang magcaroon
ngg llong marming "voto" ang blac ngg mgg a matatand....
Hind co inaacalang magcaroon!ani Don Filipo;ac ang maghharap ngg blac ngg mgg a
matatand.... Bakit? an ang sbi p niny?ang sa cany'y mgg a tanng ngg mgg a nakikinig sa
canyng pwang nangg agttaca. Ang sinasabi co'y cung ac ang nang magsasalita'y king
ihharap ang blac ngg ating mgg a caway. At ang blac natin? Cay p namn ang maghharap
ngg blac natinang sagt ngg tenienteng ngg umingg iti, na ang pinagsasabiha'y isng btang cabeza de
barangay; magsasalit p cay, pagc aco'y natlo na. Hind p namin mawatasan ang inyng
caisipn!ang sbi sa cany ngg mgg a causap, na minmasdan siyng puspos ngg pag-aalinlngg an.
Pakinggan niny!ang marahang sinabi ni Don Filipo sa dalaw sa tatlng nakikinig sa cany
Nacausap co cannang maga si matandng Tasio.
At an? Sinabi sa akin ngg matand: "Kinapopootan p cay ngg inyng mgg a caaway ngg higuit sa
pagcapot sa inyng mgg a caisipn. Ibig bag ninyng howag mangyri ang isng bgay? Cung gay'y
cay ang humicayat na gawn ang bgay na iyn, at chi't ang bgay na iy'y pakikinabangg ang higut
cay sa isng "mitra" ay ipagtatacwilan. Cung cay'y matlo na, inyng ipasbi ang inyng linalayon sa
lalong cababababaan sa laht ninyng mgg a casamahn, at sasang-ayunan ang inyng lyong iyn ngg
inyng mgg a caaway, sa hangg d nilng cay'y hiyin." Datapuwa't iny snang ingg tan ang lhim cong
it. Ngg uni't.... Cay ngg a ac ang siyng magsasalit upang gawn ang panucl ngg ating mgg a
caway, na an pa't pacalalabisin co ang pangg angg atuwran hanggang sa cataw-taw. Howg cayng
maingg ay! Narito na si Guinoong Ibarra at ang maestro sa escuela. Bumti ang dalawng bint sa is't
isng pulutng; ngg uni't hind nakialm sa mgg a salitan.
Hind nalo't pumsoc ang gobernadorcillong malungct ang pagmumukh: siy rin ang nakita ntin
cahapong may dalng isng arrobang candil. Humint ang mgg a alingg awngg w pagpsoc niy; baw't
isa'y naup at untiunting naghr ang catahimcan. Naup ang gobernadorcillo sa sillng nacalagy sa
ibab ngg larawan ngg har, macaapat maclimang umub, hinapls ang lo at ang mukh, inilagy
ang sco sa ibabaw ngg mesa, inals, mulng umub at gayn ang palit-ulit na guinaw. Mgg a guino!
ang sinbi sa cawacasang nanglulupaypay ang voces: nangg ahs acng anyayhan co cayong laht
sa pagpupulong na it ... ejem!... ejem!... ggawin natin ang fiesta ngg ating pintacasing si San Diego
sa ica 12 nitong buwn.... ejem!... ejem!... ngg ayo'y ica 2 tayo ejem!... ejem!... At dito'y inub siy
ngg mahab at tuy na siyang pumguil ngg canyng pagsasalit. Nang magcagayo'y tumindg sa
bangc ngg mgg a matatand ang isng tong may anyong maksig, na may mgg a apat na pong tan ang
glang. Siya ang mayamang si capitang Basilio, caaway ngg nasrang si Don Rafael, isng
taong nagsasabing uman'y mul ngg mamatay si Santo Toms de Aquino, ang mundo'y
hind sumusulong ngg cahi't iisang hacbang, at mul ngg canyng wan ang San Juan de Letrn,
nagpasimul ang Sangcatahan ngg pag-udlt. Itlot p ngg mgg a camahalan ninyng magsaysay ac
tungcl sa isng bgay na totoong mahalagany. Ac ang nunang nagsalit, bag man llong
may carapatng mangg una sa kin ang mgg a caumpc dito, ngg uni't ac ang nang nagsalit, sa
pagca't sa acal co'y sa mgg a ganitng bgay, ang magpasimul ngg pananalita'y hind ang cahuluga'y
siyng nangg ungg una, at gayn ding hind ang cbuntutan ang cahulugn ngg cahulihulihang magsaysy.
Bucd sa rito'y ang mgg a bgay na sasabihin co'y lubhng napacamahalag upang maipagpauby
sabihin cay sa cahulihulihan; it ang dhil at big co snang magpuna ngg pananalit, at ngg mibigay
ang dpat na cauculn. Itulot ngg ninyng ac ang munang magsalit sa plong na itng kinakikitaan
co ngg mgg a nallimping totong mgg a litw na mgg a to, gya na ngg a ngg guinoong casalucuyang capitan,
ngg capitan pasado, ngg caibigan cong tngg ing si Don Valenting capitan pasado, ang aking caibigan sa
camus- musng si Don Julio, ang ating bantg na capitan ngg mgg a cuadrillerong si Don Melchor, at
marami pang mgg a caguinoohang d co na sasabihi't ngg huwg acng humb, na nakikita ngg inyng
mgg a camahalang pawang caharap natin ngg ayn pinamanhic co p sa inyng mgg a camahalan
ipahintulot na ac'y macapagsalit bago magsalit ang ibng sno man Magttamo cay ac ngg
capalarang pahin- uhod ang capulungg an sa king mapacumbabang capamanhican?
At sac yumucod ang mananalumpt ngg bong pagglang at ga ngg umingg it na. Macapagsasalit
na cay, sa pagc't cay'y pinakkinggan nmn ngg boong pagmimith!ang sinbi ngg mgg a binangg ut
na mgg a caibigan, at iba pang mgg a tong nangg agppalagay na siya'y daklang mananalumpat:
nangg ag-ubo ngg bong ligaya ang mgg a matatand at canilng pinagppisil ang dalawng camy.
Pag- catpos na macapagphid ngg pwis si capitn Basilio ngg canyng panyng sutl, ay nagpatloy
ngg pananalit: Yamang lubhng npacaganda ang inyong calooban at mapagbigay lugod sa ating
abng cataohan, sa pagcacaloob sa aking ac ang macapagsalitng muna sa sino mang nririto,
sasamantalahin co ang capahintulutang itng sa aki'y ipinagcaloob ngg bong cagandhan ngg pus at
aco'y magsasalit. Iniisip ngg aking isip na aco'y sumasaguitn ngg cagalanggalang na Senado romano,
"senatus popu- lusque romanus", na sinasabi ntin niyng mgg a caayaayang panahng sa
caculangg ang plad ngg Sangcataha'y hind na magbbalic, at aking hhingg in sa "Patres Conscripti",
ang sasabihin marahil ngg pants na si Ciceron, cung siy ang mlagay sa catayuan co ngg ayn; hihngg in
co, sapagca't caps tyo sa panahn, at ang panaho'y guint, yon sa sbi ni Salomn na sa
mahalagang pinag uusapan ngg ayo'y sabhing maliwanag, maicl at walang ligy-lgoy ngg bwa't is
ang canyang
panucal. Sinabi co na. At tagly ang bong pagcalugd sa canyng sariling catahan at sa
magaling na pakikinig sa cany ngg nangg aroroon, naup ang mananalumpat, datapuwa't canyng
tiningnn mna si Ibarra at anyng nagpapakilala siya ngg canyng catasan, at canyng tiningnn din
namn ang canyng mgg a caibigan, na pra mandng sa canil'y canyng sinasabi: H! Mabuti ba ang
king pagcacsalit? h! Inilarawan namn ngg canyng mgg a caibigan sa canilng mgg a mat
ang dalawng pagtingg ng iyn, sa canilng pagsulyp sa mgg a btang guino, na ibig nilng patayn sa
caingguitn. Ngg ay'y macapagsasalit na ang bawa't may ibig, na ... ejem!ang sinabi ngg
gobernadorcillo, na hind natpos ang sinsalit, mulng siy'y iniht ngg ub at ngg mgg a pagbubuntng
hiningg . Ayon sa hind pag-imc na nmamasid, sino ma'y yaw na siy'y tawagguin "patres
conscripti", sno ma'y walng tumtindg: ngg magcagay'y sinamantala ni Don Filipo ang nangyayari at
humingg ng pahintlot na macapagsalit.
Nangg agkindtan at nangg aghudytan ngg macahulugn ang mgg a conservador. Ihharap co, mgg a
guino, ang king panucalang gugugulin sa fiesta! ani don Filipo. Hind nmin masasang-ayunan!
ang sagt ngg isng natutuyong matandng conservador na hind mapaclihn ngg an man. Lban sa
panucalang iyn ang ming voto!ang sbihan ngg ibng mgg a caaway. Mgg a guinoo!ani Don
Filipong pinipiguil ang pagtwa;hind co pa sinasabi ang panucalang dal rito naming mgg a "bt".
"Lubs" ang aming pagsa na siyng mamagalingg n ngg "lahat" cay sa pinapanucl mapapanucl
ngg ming mgg a catlo. Ang pallong pasimulng it ang siyng nacapusps ngg glit sa caloban
ngg mgg a conservador, na nagsisipanump sa canilng sariling canilng gagawn ang catacottacot na
pagsalangsng. Nagpatuloy ngg pananalit si Don Filipo: Tatlong libo't limandang piso ang inaacl
nting guglin. Mangyayarng
macagaw ngg a tyo, sa pamamag-itan ngg salapng ito ngg isang fiestang macahi- higuit ngg di an
lamang sa caningningg an sa laht ngg hangg ngg ay'y napanood dito sa ating lalawigan at sa mgg a
lalawigang cartig man. Hmjn!ang pinagsabihan ngg mgg a hind naniniwl; gumugugol
ang bayang A. ngg limng libo, ang bayang B. nama'y pat na liboHmjn! caham- bugn!
Pakinggn niny ac, mgg a guinoo, at cay'y maniniwl. Aking iniaakit sa inyng tayo'y magtay ngg
isng malakng teatro sa guitn ngg plaza, na magha- lagng isng da't limampng pso! Hind
csiya ang isng da't limamp, kinacailangg ang gumugol ngg isng da't anim na p!ang itinutol ngg
isng matigs ang long conservador. Ittic p niny, guinoong director, ang dalawang daang
pisong iniuucol sa teatro!ani Don Filipo.Iniaanyaya cong makipagcayr sa comedia sa Tund upang
magpalabs sa pitng gabng sunod sunod. Pitng palabs na tig- dadalawang daang pso bawa't gab,
ang cabooa'y isng libo at pat na rang pso: isulat p niny, guinoong director, isng libo't pat na
raang pso!
Nangg agtingg inan ang matatand't ang mgg a bt sa pangguiguilals; ang mgg a nacatatalos lamang ngg
lhim ang hind nangg agsiklos. Iniaanyaya co rin namng magcaroon tayo ngg maraming totoong
mgg a paputc; huwg ngg a tyong gumamit ngg malilit na "luces" at ngg mgg a malilit
na "ruedang" kinallugdan lamang ngg mgg a musms at ngg mgg a dalga, huwag tyong gumamit ngg
lahat ngg it. Malalakng mgg a bomba at sadyng malalakng mgg a co- hatn ang ibig natin. Iniaanyaya
co ngg a sa iny ang pagcacagugol sa dalawang daang malalakng bomba na tigalawang pso bwa't is
at dalawang daang coha- tong gayn din ang halag. Ipagaw natin sa mgg a castillero sa Malabn.
Hmjn!ang isinalbat ngg isng matand:hind nacacagulat sa kin at hind rin nacabibingg i ang
isng bombang tigalawang piso; kinacailangg ang magung tigatlng piso. Isulat p niny ang isng
libong pisong gugugulin sa dalawang daang bomba at dalawng daang coletn! Hind na nacatis ang
mgg a conservador; nangg agtindigan ang ilan at nangg agsal- itaan ngg bucd.
Bucd pa sa roon, upang makita ngg ating mgg a capit-bayang tayo'y mgg a taong walang hinayang at
nagcacanlalabis sa atin ang salapang ipinagpatuloy ni Don Filipo, na itinaas ang voces at matling
sinulyap ang pulutng ngg mgg a matatand,aking iniaanyaya: una, apat na "hermano mayor" sa
dalawng raw na fiesta, at icalawa, ang itpon sa dagatan sa arw raw ang dalawng dang
inahng manc na pinirito, isang daang capng "rellenado" at limampng lechn, gya ngg guinagaw
ni Sila, sa panahn ni Ciestn, na bgong casasabi pa lmang ni capitang Basilo. Siya ngg , gya
ni Sila!ang iculit ni capitang Basilio, na na totow ngg pagcbangguit sa cany. Lumlaki ngg lumlaki
ang pagtatac. Sa pagca't marmi ang ddalong mayayaman at bawa't isa'y may dalng
li- bolbong piso, at sac ang canilng lalong magalng na sagabungg in, at ang "liamp" at mgg a baraja,
ini anyaya co sa iy na tayo'y magpasabong ngg labnglimng raw, at magbigay calayaang mabucsan
ang laht ngg mgg a bahay ngg sugalan.... Ngg uni't nangg agtindg ang mgg a cabatan at siya'y sinalabt:
ang bong acl
nil'y nasir ang sip ngg teniente mayor. Nangg agtatalotalo ngg mainam ang mgg a matatand. At sa
cawacasan, ngg huwg mapabayaan ang mgg a caligayahan ngg clolowa.... Natacpng lubos ang
canyng voces ngg mgg a bulongbulungg an at ngg mgg a sigawang sumibl sa lahat ngg sloc ngg slas: yao'y
naguing isng caguluhan na l- mang. Hind!ang isingaw ngg isang matlic na conservador;
ayaw cong maipangg alaratac niyang siya ang nacagawa ngg fiesta, ayaw. Pabayaan, pabayaan ninyong
aco'y macapagsalit. Diny tyo ni Don Filipo!ang sinsalit naman ngg mgg a liberal. Bovoto cami
ngg laban sa canya! Cumamp siya sa matatand! Bomoto tayo ngg laban sa canya! Ang
gobernadorcillo, na higut ang panglulupaypay sa cailan man; walang guinawa cahi't an upang manag
li ang catiwasayan: naghhintay na sila ang cusang tumiwasay.
Humingg ng pahintulot ang capitan ngg mgg a cuadrillero upang magsalta; pinagcalooban siya,
datapuwa't hind binucsan ang bibig, at mulng naupng nakikim at pusps cahihiyan. Ang cabutiha'y
nagtindg si capitang Valenting siyang pinacamalamg ang loob sa lahat ngg mgg a conservador, at
nagsalit. Hindi cam macasang-ayon sa palagy na munacal ngg teniente mayor, sa pagca't sa
ganang amin ay napaca labis naman. Ang gayng mapacaraming mgg a bomba at ang gayong napaca
raming gabi ngg pagpapalabas ngg comedia'y ang macacaibig lamang ay ang isang batang gaya ngg
teniente mayor, na macapag- ppuyat ngg maraming gab at macapakkinig ngg maraming putc na d
mabbingg i. Itinanng co ang pasiya ngg mgg a taong matalino at nagcacaisa ang lahat sa hind pagsan-
ayon sa panucal ni Don Felipo. Hind b ganito, mgg a guino? Tunay ngg a! tunay ngg a! ang sabay
sabay na pinagcaisahang sagt ngg mgg a bata't matand. Nangg alulugod ang mgg a bata sa pakiking sa
gayng pananalit ngg isang matand. An ang ating gagawn sa apat na mgg a hermano mayor!
ang ipinatloy ngg matand.An ang cahulugan niyng mgg a inahng manc, mgg a capn at mgg a
lechng itatapon sa dagatan? Cahambugan! ang sasabihin ngg mgg a calapit-bayan natin, at pagcatapos
ay magssalat tayo sa pagcain sa loob ngg calahating tan. An't makikiwangg is tyo cay Sila sa mgg a
romano man? Tayo ba'y inanyayahan minsan man lmang sa canilang mgg a fiesta? Ac sa gannang
akin, lamang, calan ma'y hind pa ac nacatatanggap ngg an mang canlang lham na pang-
anyaya, gayng aco'y matanda na! Ang mgg a romano'y tumahan sa Roma. Kinalalagyan ngg papa!
ang marahang sa canya'y ibinulng ni capitng Basilio. Ngg ayon co napagkilala!ang sinabi ngg
matandang hind nagulomihanan. Marahil guinawa ang canilang fiesta cung "vigilia" at ipinatatapon ngg
papa ang pagcain at ngg howag magcasala. Ngg uni't sa paano mang bgay, hind
mangyayaring masang-ayunan ang inyong panucalang fiesta, sa pagca't isng caullan! Napilitan si
Don Filipong iurong ang canyng panucl; dahil sa totoong sinsalansang. Ang mgg a lalong matatalic
na mgg a conservador sa canilng caaway, hind nangg agdamdam ngg an mang pag-aalap-ap ngg makita
nilng tumindig ang isng btang cabeza de barangay at humingg ng pahintlot na macapagsalit.
Ipinammanhic co sa inyng mgg a camahalang ipagpaumanhng bag ma't bt ac'y mangg ahs
magsalit sa harp ngg lubhng marming tong totong cagalanggalang dhil sa canilang glang at
dhil namn sa catalinuhan at carunngg ang magpasiy ngg tapt sa laht ngg bagay, ngg uni't sa pagca't
ang caayaayang mananalumpatng si capitang Basilio'y nag-aanyayang saysayin dito ngg laht ang
canicanilang mgg a panucl, magung pinacacalsag ngg aking cauntan ang canyng mahalagang
pananalit. Tumtangg , sa pagcalugod, ang mgg a conservador. Magalng magsalit ang btang it!
Siya'y mpagpacumbab! Caguilguilals cung mangg atuwran!ang sabihan ngg isa't is.
Sayang at hind marunong cumyang magalng!ang pasiy ni capitan Basilio.Ngg uni't nangyayari
it dahil sa hind siya nag-aral cay Cicern, at sac totoong bt pa. Hind cay isinsaysay co sa
iny ang isng palatuntunan panucl,ang ipinatuloy na salit ngg btang cabeza,ay hind dahil sa
ang isip co'y inyng mmagalingg in iny cayng sasang-ayunan: ang aking hangg ad, casaby ngg
aking mul pang pangg angg ayupp sa calooban ngg laht, ay patotohanan sa mgg a
matatandang sa tuw na'y sang-ayon ang aming ispan sa canilng sip, sa pagc't ming inangkin
ang laht ngg mgg a adhicng isinaysay ngg boong caningningg n ni capitang Basilio. Mabuting
pananalit! mabuting pananalit!ang sabihanan ngg mgg a pin- auunlacng mgg a conservador.
Hinuhudyatn ni capitang Basilio ang bt upng sa cany'y sabihin cung paano ang marapat na
paggalw ngg bsig at cung paano ang acm ngg pa. Ang gobernadorcillo ang tangg ing nananatili sa
hind pagpansn, nallibang may ibng iniisip: nahihiwatigan ang dalawang bagay na it sa
cany. Nagpatuloy ang bt ngg pagsasaysay, na nalalao'y lalong sumsaya ang pananalit: Noow,
mgg a guino, ang aking panucla sa sumusunod: mag-sip ngg mgg a bagong pnooring hind caraniwan
at laguing nakikita natin sa arw-raw, at pagsicpang huwg umals dto sa byan ang salapng
nalicom, at huwg guglin sa walng cabuluhng mgg a plvora, cung hind gamtin sa ano mang bagay
na pakinabangg an ngg lahat. Iyn ngg ! iyn ngg !ang isinng-yong salit ngg mgg a bt; iyng ang
ibig ngg a namintotoong magalngang idinugtng ngg mgg a matatand. An ang mhihit ntn sa
isng linggng comediang hinhingg ngg teniente
mayor? An ang matututuhan natin sa mgg a hr sa Bohemia at Granada, na nangg ag-uutos na putln
ang lo ngg canilang mgg a anc na babae, cung dl caya'y ikinacarga sa isng can ang mgg a anc na
babaeng iyn at bgo naguiguing trono ang can? Tayo'y hind mgg a hr, hind tayo mgg a tampalasang
tong-prang, wal namn tyong mgg a can, at cung sila'y ating parhan ay bibitayin tyo sa
Bgong- bayan. An bag ang princesang iyng nakikihaloblo sa mgg a paghahmoc, namamahagui
ngg tag at ls, nakikipag-away sa mgg a principe at naglilibot na nangg ag-isa sa mgg a bundc at parang,
na cawangg is ngg nangg atitigbalang? Kinalu- lugdan natin, ayon sa ating caugalian, ang catamisan at ang
pagcamasintahin ngg babae, at mangg angg anib tayong tumngg an sa mgg a camy ngg isng binbining
narurungg isan ngg dug, cahi't na ang dugong ito'y sa isng moro gigante; bag man ang dugng
it'y sa pinawawal-an nating halag, palibhasa'y ipinallagay nting imb ang lalaking nagbubuhat ngg
cam'y sa isng babae, cahi't siya'y prncipe, alfrez, tagabkid na walng pinag-aralan. Hind cay
libolibong magalng na ang palabasin natin ay ang larwan ngg ating sariling mgg a caugalan, upang
mabgo ntin ang ating masasamang mgg a pinagcaratihan at mgg a lihs na hlig at purihin ang
magagandang gaw at caugalian? Iyan ngg ! iyan ngg !ang inlit ngg canyng mgg a cacamp.
Sumasacatuwran!ang ibinulng na nangg agdidilidili ang ilng matatand.
Hind co naisip cailn man ang bgay na iyn!ang ibinulng ni capitang Basilio. Datapuwa't
paano ang paggaw niny niyn?ang itinutol sa cany ngg isng mahirap sumang-ayon.
Magaang na magaang!ang sagt ngg bt. Dal co rito ang dalawang comedia, na marahil
pasisiyahang totoong masasangayunan at catowatowa ngg mgg a cagalanggalang na matatandang dito'y
nalilimp, palibhasa'y lubs ang pagcatals nil sa bawa't magand at kilal namn ngg laht ang
canilng catalinuhan. Ang pagmagt ngg is'y Ang pag-
hahalal ngg Gobernadorcillo, ito'y isng comediang patupatuloy ang pananalit, nababahagui sa
limang pangcat, cath ngg is
sa mgg a nriritong caharp. At ang isa'y may siyam na bahagui, col sa dlawng gabi, isang
talinghagang "drama" na ang pamimints ang tucoy, sinulat ngg is sa lalong magalng na poeta dito sa
lalawigan at Mariang Makiling ang pamagt. Nang ming mmasdang naluluatan ang pagpupulong ngg
nauucol sa paghahand ngg fiesta, at sa pangg angg anib naming bac culangg in ngg panahn, lhim na
humnap cam ngg aming mgg a "actor" at pinapag-aral namin sil ngg canicanilang "papel".
Inaasahan naming sucat na ang isng linggng pagsasnay upang sil'y macaganp ngg magalng sa
canicanilang illabas. It, mgg a guinoo, bucd sa bgo, pakikinabangg an at
sang-ayon sa mahsay na caisipn at may malakng cagalingg ang hind malak ang magugugol: hind
natin cailangg an ang pananamit: magagamit natin ang ating suot na caraniwan sa pamumuhay. Ac
ang gugugol sa teatro!ang isigaw na malaking tawa ni capitang Basilio. Sacali't may lumalbas
na mgg a cuadrillero, akng ipahihiram ang aking mgg a nassacopang sabi namn ngg capitn ngg mgg a
cuadrillero. At ac ... at ac ... cung nagcacailangg an ngg isng matand ... ang sinabing hind
magcatut ngg is, at naghuhumiyd ngg pagmamakisg. Sang-yon cam! sang-yon cami!ang
sigawan ngg marami. Nammutl ang teniente mayor: napun ngg mgg a lh ang canyng mgg a
mat. Siy'y tumatangg is sa pagngg ingitngg it!ang insip ngg mahigpt na conservador, at
sumigaw: Sang-yon cam, sang-yon cam, at hind cailangg ang pagmatuwiranan pa!
At sa canyng galc sa canyng pagcapanghigant at sa lubs na pagcatlo ngg canyng caway,

pinasimuln ngg lalkng iyn ang pagpapaunlc sa panucl ngg bt. Nagpatuloy it ngg pananalit:
Magagamit ang ikalimng bahagui ngg salapng nalilicom sa pamamahagui ngg ilng gantng pl, sa
halimbw, sa lalong mabuting batang nag-aral sa escuela, sa llong mabting pastl, magsasac,
mngg ingg isd, at ib pa. Macapag- tatatag tayo ngg isng unahn ngg patacbuhan ngg mgg a bangc sa log
at sa dagatan, patacbuhan ngg mgg a cabayo; magtay ngg mgg a "palosebo" at mag-any ngg mgg a larng
mangyayaring maksama ang tagabukid natin. Sumasang-yon na ac, lang-lang sa totong
pinagcaugalian na, ang tayo'y magcaroon ngg mgg a paputc: marikit at catuw-tuwang panoorn ang
mgg a "rueda" at mgg a "castillo", ngg uni't inaacal cung hind natin cailangg an ang mgg a bombang
panucal ngg teniente mayor. Casucatan na, sa pagbibigay casayahan sa fiesta, ang dalawng bandang
msica, at sa ganya'y maiilagan natin iyang mgg a pag-aaway at pagcacagalt, na ang kinahihi- natna'y
ang mgg a caawa-awang msicong naparirito't ngg bigyang galc ang ating mgg a pagpifiesta, sa
pamamag-itan ngg canilang pagpapagal, naguiguing tunay na mgg a sasabungg ing manc, na
nangg agsisiow, pacatapos, na masam, ang sa canila'y pagcacabayad, masam ang pagcacapacain,
bugbg ang catawn at sugatn pa cung macabihir. Mapasisimulan ang pagpapagaw ngg isang
maliit na bahay na magamit na escuelahan, sa pamamag-itan ngg lalabis na salap, sa pagca't hind
ngg a
natin hihintaying ang Dios ay manaog at siyang gumaw ngg escuelahang iyn: ca- panglaw-panglaw
ngg ang bagay, na samantalang tayo'y may isng sabungg ng pangg ulo sa lak at gand, ang mgg a bat
natin ay nangg ag-aral halos don sa ala- gaan ngg mgg a cabayo ngg cura. Sa maiclng salita'y narito ang
panucal: ang pagpa- painam nito'y siyng pagcacapaguran. Maaliw na bulungbulungg an ang siyng
sumilang sa salas; halos ang laht ay sumasang-ayon sa bt: iilan lamang ang bumbulong: Mgg a
bgong bagay! mgg a bgong bagay! Sa ating mgg a kinabataa'y!... Ating sang-aynan na muna
ngg ayn iyn!ang sabihan ngg mgg a ib;ting hiyin iyn. At canilng itinutr ang teniente
mayor. Nang manumbalic ang catahimican, ang laht ay sumang-ayon na. Clang na lamang ang
pasiya ngg gobernadorcillo. Ito'y nagpapawis, hind mpacali, hinhaplos ang noo at sa cawacasa'y
nasabi ngg pautal-utal, na nacatungg :
Ac ma'y sang-ayon din!... ngg uni't ejem! Hind umimic ang boong tribunal ngg pakiking sa
cany. Ngg uni't?ang tanng ni capitang Basilio. Totoong sang-ayon ac!ang inulit ngg
gobernadorcillo;sa macatuwid baga'y ... hind ac sang-ayon ... ang sinasabi co'y sang-ayon ac;
ngg uni't ... At kinuscos ang mgg a mat ngg camaoo. Ngg uni't ang cura,ang ipinagpatuloy ngg clang
pladibng bgay ang big ngg pr cura. Nagcacagugol b ang cura sa fiesta tayo ang
nagcacagugol? Nagbigy b siy ngg isng cuarta man lamang?ang sigaw ngg isng voces na
nanunuot sa taingg a. Tumingg n ang laht sa dacong pinanggagalingg an ngg mgg a tanng na iyn:
si filsofo Tasio ang nroroon.
Hind cumikilos ang teniente mayor at nacatitig sa gobernadorcillo. At an ang big ngg cura?ang
itinanong ni capitang Basilio. Ab! ang big ngg cura'y ... anim na procesin, tatlng sermn,
tatlng malalaking misa ... at cung may lumabis na salap, comediang Tund at cant sa mgg a pag-
itan. Ayaw namng cam ngg laht ngg iyn!ang sinbi ngg mgg a bt at ngg ilng matand. Siyng
ibig ngg pr cura!ang inulit ngg gobernadorcillo.Aking ipinangg ac sa curang magaganap ang
canyang calooban. Cung gay'y bakin inanyayahan pa ninyng cami magplong? Inanyayahan
co cay't ... ngg sa inyo'y king sabihin ang gayng bgay! At bkit hind niny sinbi sa
pagsisimul pa ngg salitaan? Ibig co snang sabihin, mgg a guino, ngg uni't nagsalita si capitng
Basilio'y
hind na ac nagcapanahn ...! kinacailangg ang sumund sa cur! Kinacailangg ang sumund tay
sa cany!ang inlit ngg ilng matatand. Kinacailangg ang sumunod, sa pagca't cung hind, tayo'y
ibibilanggong laht ngg alcalde!ang idinugtng ngg bong capanglawan ngg ib, namng matatand.
Cung gayo'y sumund, cay at cay na lmang ang gumawa ngg fiesta! ang ipinagsigawan ngg mgg a
btainiuurong namin ang aming mgg a ambg! Nasingg l ngg lahat!ang sinabi ngg
gobernadorcillo. Lumapit si Don Filipo sa gobernadorcillo at saca sinabi niya rito ngg bong capatan.
Inihndog co sa pagcaams ang pag-ibig co sa aking saril upang mag- tagumpay lamang ang
magandang caisipan; cay nam'y inihayin niny sa pag- caap ang inyng camahalan upng manlo
ang masamng panucla, at inyng ini- wasc ang laht. Samantala'yisinasabi namn ni Ibarra sa
maestro ngg escuela:
May-ibig b cayng ipagbilin sa pangg long byan ngg lalawigan? Paroroon ac ngg ayn din.
Mayroon p b cayng pakikialaman don? Mayroon p tyong pakikialaman don!ang
talinghagang sagt ni Ibarra. Sa daa'y sinasabi ngg matandang filsofo cay Don Filipong sinusumpa
ang sarilng plad. Tayo ang may casalanan! Hind cay tumutol ngg cayo'y bigyn nila ngg alip- ing
sa inyo'y magpn, at aking nalimutan ang bagay na ito, sa aking cahalingg an!

Noli Metangere

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Noli Metangere

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

ISANG PAGCACAPISAN.

III. ANG HAPUNAN

IV. HEREJE AT FILIBUSTERO

pagsasanggalang."Sa akin ay matatalo"ang wic sa akin.Panggagalingg an ang pagsasanggalng

V. ISANG BITUIN SA GABING MADILIM

ipinagdriwang ang "mabait at mairog na Gobernador; matapang at mapagsicap na Alcalde, na

mgg a cacamp ni Capitang Tiago, na si Doa Patrocinio'y nacacatulog samantalang nagsesermon, at

VIII. MANGA ALAALA

IX. MANGA CAUGALIAN NG BAYANG ITO

Bucd sa ritoang idinugtng na pangwacsmag-aasawa ang binat sa anc na babae ni Capitang

Tandan mong magalng!ang isinagt na nagccangpapaglManacatil ang ating capangyarihan

May panahn pa, sa pagca't totoong malay ang linlacbayang ibinulng.

Bkit?...nalalaman co b? Ipinag-tos sa king hucyin co! Sino ang nag-tos sa iy?

pagtatac. Yumucd it sa canil, pagcapugay ngg canyng salact. Maipakikisabi p b niny sa

canyng mgg a pinpatay na to at ang dugng walng-malay-sla, at sinususunog sa canyng tiyn

XVII. BASILIO Bahagy pa lamang nacapapasoc si Basiliong guiguirayguiray, nagpatnghulg sa mgg a

At sa canyng galc sa canyng pagcapanghigant at sa lubs na pagcatlo ngg canyng caway,

You might also like