ODRAVANJE MOTORA I MOTORNIH

VOZILA

SPECIJALNE METODE DIJAGNOSTIKE

(ANALIZA ULJA ZA PODMAZIVANJE I
PRODUKATA HABANJA)

SADRAJ

1. Sastav ulja za podmazivanje i karakteristike

2. Kontaminacija ulja za podmazivanje

3. Procedura sprovoenja analize ulja

4. Testovi za analizu ulja za podmazivanje

5. Metoda on-line monitoringa (stalna kontrola) kvaliteta ulja

1
 1. Sastav i karakteristike
ulja za podmazivanje

Podmazivanje: postupak razdvajanja

spregnutih povrina tela u relativnom kretanju
slojem maziva radi smanjenja trenja i habanja
kontaktnih povrina.

Mazivo: bilo koja materija kojom se razdvajaju,

potpuno ili delimino, povrine tela u relativnom
kretanju.

Tipine formulacije motornog ulja za:

automobile (a) i kamione (b)

2
 Strukturna shema tribomehanikog sistema prema DIN 50320

Vrste podmazivanja Potpuno podmazivanje se realizuje:

1. Dovoenjem fluida pod pritiskom:
hidrostatiko podmazivanje i
gasno-statiko podmazivanje.
2. Samogenerisanjem unutranjeg pritiska u fluidu:
Hidrodinamiko podmazivanje,
Elasto-hidrodinamiko podmazivanje i
Potpuno podmazivanje Gasno-dinamiko podmazivanje.
Nepotpuno podmazivanje:
meovito podmazivanje (MP) i
granino podmazivanje (GP).
Vrednosti koeficijenta trenja za razliite
reime podmazivanja
1,0
Koeficijent trenja

Meovito podmazivanje
0,1

0,001

0,0001

1 2 3 4
1 - Hidrodinamiko podmazivanje Vid podmazivanja
2 - Elastohidrodinamiko podmazivanje
3 - Granino podmazivanje
Granino podmazivanje 4 - Nepodmazane povrine

3
 1. Sastav ulja za podmazivanje i
karakteristike

Sastav ulja za podmazivanje

Ulja za podmazivanje predstavljaju meavinu baznih
ulja i razliitih aditiva u cilju dobijanja eljenih -
karakter.
Bazna ulja mogu biti mineralna ili sintetika.

Sastav ulja za podmazivanje

1. Sastav ulja za podmazivanje i

karakteristike

Prednosti i nedostaci sintetikih baznih ulja

4
 1. Sastav ulja za podmazivanje i
karakteristike

Aditivi: sintetike hemijske materije koje se

dodaju baznim uljima radi dobijanja eljenih
karakteristika.
Aditivi se dodaju u malim koliinama pri emu
se dobijaju sledei pozitivni efekti:
poboljanje karakteristika baznih ulja,
eliminacija neeljenih karakteristika baznih
ulja i
dodavanje novih karakteristika baznim
uljima.

Aditivi
baznih ulja

5
 TIP MAZIVA

TIP ADITIVA Ulja za

Hidraulina Turbinska
Motorna ulja ATF ulja zupaste
ulja ulja
prenosnike
Detergenti
Disperzanti
Impruveri viskoznosti

Depresanti
stinjavanja

Antioksidansi
Inhibitori re
Inhibitori korozije
Modifikatori trenja

Antihabajui aditivi

EP aditivi
Inhibitori pene
Tipovi aditiva za maziva

1. Sastav ulja za podmazivanje i

karakteristike

Karakteristike ulja za podmazivanje

Ulja ima itav niz zajednikih karakteristika, kao i
one specifine samo za odreene oblasti primene.
Karakteristike ulja predstavljaju osnov za izbor tipa
ulja za primenu u odreenoj oblasti i izbor
dijagnostikih parametara preko kojih se moe
pratiti stanje ulja.
Viskoznost, Indeks viskoznosti, gustina, stiljivost,
taka stinjavanja, boja, specifina toplota,
hidrolitika stabilnost, termika stabilnost,
oksidaciona stabilnost, deemulzivnost, penuavost,
antihabajue karakteristike, neutralizacioni broj.

6
 2. Kontaminacija ulja za
podmazivanje

U osnovne kontaminante ulja za podmazivanje

spadaju: mehanike neistoe, voda i produkti
hemijskih reakcija i degradacije ulja.
Kontaminacija ulja mehanikim neistoama
Mehanike neistoe: najesi izvor kontaminacije
ulja i osnovni uzrok habanja kontaktnih povrina
sistema koji se podmazuje.
U ovu grupu kontaminanata spadaju vrste estice
razliitog porekla, strukture, oblika i veliine.
Posebno negativan efekat vrste estice imaju u:
hidraulikim tehnikim sistemima, motorima SUS i
zupastim prenosnicima (intenzivni triboloki procesi).

2. Kontaminacija ulja za
podmazivanje

Svi izvori kontaminacije dele se u etiri grupe:

kontaminacija uneta u sistem u toku procesa izrade
i montae,
kontaminacija uneta preko novog ulja,
kontaminacija koja prodire u sistem iz okoline I
kontaminacija generisana unutar sistema u toku
rada, (posledica tribolokih procesa).

7
 Oteenje hidraulinih komponenti usled kontaminacije

2. Kontaminacija ulja za
podmazivanje

Kontaminacija uneta u sistem u toku izrade i

montae
ostaci od zavarivanja,
estice abraziva,
delovi boje, laka i antikorozivnih sredstava,
ostaci zaptivnih elemenata,
tekstilna vlakna, prljavtinja, praina, metalni opiljci.

Kontaminacija koja prodire u sistem iz okoline

Otvori za oduak na rezervoarima ulja
Zaptivke na pokretnim delovima sistema
Leajevi
Radovi na servisiranju i odravanju.

8
 2. Kontaminacija ulja za
podmazivanje

Kontaminacija koja se generie unutar sistema

(habanje):
abrazivno habanje,
erozivno habanje,
adhezivno habanje,
zamorno habanje,
korozivno habanje,
kavitaciono habanje.

2. Kontaminacija ulja za
podmazivanje

Promena koncentracije i veliine estica u toku vremena

9
 2. Kontaminacija ulja za
podmazivanje

Najee koriena metoda za odreivanje nivoa

kontaminacije hidraulikog radnog fluida vrstim
esticama, definisana je standardom ISO 4406.
ISO 4406 je oznaka nivoa istoe radnog fluida,
koja se sastoji od tri broja meusobno odvojenih
sa "/".
Ovi brojevi predstavljaju klase (kodove) za
odreivanje ukupnog broja vrstih estica u 100
ml radnog fluida, uz korienje odgovarajue
tabele.
Iz tabele se vidi da svaka sledea klasa istoe
sadri dvostruko vie vrstih estica od prethodne.

ISO 4406 XX / XX / XX
>4m >6m >14m

PRIMER: Uzorak radnog fluida oznaen

klasom istoe ISO 4406 18/14/12

To znai da u 100 ml ovog fluida postoji

najvie do:
- 250000 estica veih od 4 m
- 16000 estica veih od 6 m
- 4000 estica veih od 14 m

10
Mikroskopski snimci uzoraka ulja sa razliitim stepenom istoe po ISO 4406

2. Kontaminacija ulja za
podmazivanje

Prema dimenzijama produkata habanja moe se

utvrditi dijagnoza o stanju podmazanosti kontaktnih
povrina i uslovima ostvarenja kontakta.

Veliine estica produkata habanja:

a. < 5 m hidrodinamiko podmazivanje,

b. < 15 m granino podmazivanje,
c. < 150 m razaranje uljnog filma i pojava vrstih
athezionih mikrospojeva
d. < 1000 m katastrofalno habanje.

11
 2. Kontaminacija ulja za
podmazivanje

Instrumenti za identifikaciju vrstih estica: senzori

na posebno odreenom mestu prikljueni na
hidrauliku instalaciju i deo za kondicioniranje
signala i prikazivanje rezultata.
Senzorski deo se sastoji od izvora laserskog zraka i
foto detektora izmeu kojih prolazi struja radnog
fluida.
estice u radnom fluidu zaklanjaju foto detektor
to za posledicu ima stvaranje naponskog signala
koji je proporcionalan veliini, odnosno broju
estica.
Izlazna vrednost na ureaju predstavlja ISO 4406
kod istoe radnog fluida-ulja.

2. Kontaminacija ulja za
podmazivanje

Princip rada ureaja za odreivanje stepena istoe ulja

12
 Ureaji vodeih svetskih proizvoaa za odreivanje stepena istoe ulja

Najnovija generacija kompaktnih on-line ureaja za monitoring istoe ulja

ES-emisioni spektrometar,
F-ferograf,
MD-magnetni detektor
UB-ultrazuni broja estica

Poreenje metoda za analizu produkata habanja sa aspekta veliine merne

oblasti

13
 3. Procedura za sprovoenje
analize ulja

Inicijalizacija programa analize ulja: definisanje

procedure za sprovoenje analize:
Definisanje naina za sprovoenje analize ulja:
metode i mesta za uzorkovanje ulja,
Definisanje dijagnostikih parametara i izbor
testova za analizu ulja,
Definisanje granicnih vrednosti dijagnostickih
parametara
Interpretacija rezultata i izrada izvetaja o
sprovedenoj analizi.

3. Procedura za sprovoenje
analize ulja

Naini za sprovoenje analize ulja

14
 Integracija laboratorijskih i on-site metoda

3. Procedura za sprovoenje
analize ulja

Uzorkovanje ulja
Od presudne vanosti je pravilno odrediti mesto
za uzorkovanje ulja iz sistema,
Kod tehnikog sistema sa uljem koje cirkulie kroz
sistem definie se primarno i vie sekundarnih
mesta,
Reprezentativnost uzorka zavisi od metode
uzimanja uzorka:
a) Uzimanje uzorka isputanjem iz rezervoara,
b) Uzimanje uzorka preko Pitotove cevi,
c) Uzimanje uzorka preko ventila za uzorkovanje,
d) Uzimanje uzorka pomou vakuum pumpi.

15
 Uzimanje
uzoraka
isputanjem
i preko
Pitotove
cevi

Cevice za uzorkovanje
Ventili za uzorkovanje

Pravilno uzorkovanje
ulja iz hidraulinih
sistema

Uzorkovanje
vakuum
pumpom

16
 3. Procedura za sprovoenje
analize ulja

Definisanje graninih vrednosti izabranih dijagnostikih

parametara:
Pravilno odreivanje doputenih nivoa dijagnostikih
parametara veoma znaajna,
Vano => detaljna analiza sistema podmazivanja i faktora:
opta konstrukcija sistema i njegova funkcija,
ugraene komponente i njihovo trenutno stanje,
vreme koje je sistem proveo u eksploataciji (km, m),
analiziranje grupe najosetljivijih komponenti u sistemu,
ulje koje se koristi i njegove karakteristike,
uslovi rada i agresivnost radne sredine,
znaaj konkretnog tehnikog sistema.
Nivo upozorenja (I nivo)
Kritian nivo (drugi nivo)

3. Procedura za sprovoenje
analize ulja

Definisanje graninih vrednosti dijagnostikih parametara

17
Dijagnostika stanja maziva parovi
mazivo optereenje
Pritisak materijala
Koliina Protok Temperatura
maziva u
maziva maziva maziva koliina kvalitet
sistemu brzina
maziva povrina
postupak
temperatura geometrija
podmaz.
STRUKTURA
SISTEMA
MESTO
PODMAZIVANJA

hlaenje
Veliina Ispitivanje
Buka Vibracije
habanja maziva
uticaj
okoline
zaptivanje
Monitoring metode tribomehanikog sistema temperatura

voda
Osnovni ciljevi analize ulja m/v su: vreme rada odravanje
neistoe
analiza procesa habanja elemenata sistema,
analiza procesa kontaminacije maziva, Triboloke zavisnosti u procesu
praenje promena u svojstvima maziva radi dijagnostike
optimizacije veka upotrebe i konrole
funkcionalnosti sistema (prodor kontaminata,
stanje temperature i pritiska, efikasnost
preistaa i dr.).
utvrivanje stanja oteenja i uzroka otkaza.
Menja vozila kao tribomehaniki
sistem

Dodirne-habajue povrine Spojevi razvodnog mehan.

sklopa klip-cilindar koji su izloeni habanju
Dozvoljene koliine elemenata u korienom motornom ulju Neophodno je pratiti:
Elementi
mg/kg
Poreklo koliina i vrsta metala u ulju,
(ppm)
Cilindri, klipovi, leajevi, zupanici, podizai ventila, bregasta osovina,
oblik,
Fe 100
kolenasto vratilo, osovine koncentracija,
Al 20 Klipovi, Al-Sn leajevi, turbokompresor
Ag 2-3 Posrebreni delovi, leajevi, osovinice distribucija estica po veliini
Hromirani delovi, klipovi, cilindri, podizai ventila, izduvni ventili, Dimenzije estica ukazuju na:
Cr 30
klipnjaa < 5 m hidrodinamiko pod.
Cu-Pb leajevi, aure, hladnjak ulja, bregasta osovina, razvodni mehanizam
Cu 40
(ventili sa sistemom za otvaranje i zatvaranje), brizgaljka, regulator < 15 m granino podmaziv.,
Pb 50 Cu-Pb leajevi, benzin, aditivi < 150 m - razaranje uljnog
Sn 25 Delovi od bronze, leajevi, klipovi
B 20 Antifriz filma i pojava vrstih
Na 20 Antifriz adhezivnih mikrospojeva
Ca
Si
50
40
Iz atmosfere
Praina iz atmosfere
< 1000 m - izuzetno veliko
Zn,Mg,Mo Iz aditiva (havarijsko) habanje

18
Procedura dijagnostike stanja maziva
1. Izbor sklopova vozila iz kojih e biti vreno uzorkovanje ulja,
2. Sagledavanje rada sklopa m/v, sistema podmazivanja, uslova eksploatacije i
njegove namene, pregled osnovnih tehnikih karakteristika,
3. Analiza tribolokih procesa u sklopovima motornih vozila
4. Analiza funkcionalnih otkaza sklopova vozila sa aspekta identifikacije
uzronika.
5. Informacije o stanju sklopa vozila i ulja tokom analize (pritisak i temperatura
ulja, temperatura rashladne tenosti, nivo ulja u sistemu).
Metali u legurama
Reim

Triboloki procesi u tribomehanikom

Naziv TMS kontrolisanih Mehanizam habanja
podmazivanja
povrina
Granino i
Klip-klipni eljezo, aluminijum, Adhezija, abrazija, korozija, zamor
hidrodinamiko
prstenovi-cilindar hrom, molidben, nikl materijala, freting

sistemu motora SUS

podmazivanje
Olovo, kalaj, eljezo, Granino i
Adhezija, abrazija, korozija, zamor
Leaj-rukavac hrom, aluminijum, hidrodinamiko
materijala, kavitacija, erozija
antimon, bakar podmazivanje
Granino i
elasto-
Breg-podiza eljezo Zamor materijala, adhezija
hidrodinamiko
podmazivanje
Adhezija, abrazija, erozija, korozija Granino i
Ventil-voica,
eljezo pri visokim temperaturama, hidrodinamiko
sedite
freting korozija podmazivanje

Metode identifikacije i merenja habanja preko produkata habanja u ulju

Broj estica za ISO kod 22/18/13
ISO kod 22 18 13
min estica / ml 20000 1300 40
max estica / ml 40000 2500 80
SPEKTROSKOPIJA

FEROGRAFIJA

MIKROSITO

MAGNETNI EP

LJUDSKO OKO

MIKROSKOP

BROJA ESTICA

ELEKTRONSKI MIKROSKOP

Shema brojaa estica 10-2 2

10-3 10-1 1 10 10 103 104 105
Veliina estica (m)

Uticaj veliine estice na metodu ispitivanja

ISO kodovi istoe ulja
12/9/7 14/11/8 16/13/10 18/15/11 20/17/13 22/19/15 24/21/17 26/23/17
HIDRAULINO ULJE Vrlo isto isto Zaprljano

MENJAKO ULJE Vrlo isto isto Zaprljano

MOTORNO ULJE Vrlo isto isto Zaprljano
TURBINSKO ULJE Vrlo isto isto Zaprljano

19
 4. Testovi za analizu ulja

Testovi za analizu fizikih karakteristika maziva

(ulja):

Analiza viskoznosti,
Analiza Take paljenja (Flash Point),
Analiza Take zamuenja (Cloud Point),
Analiza Take teenja (Pour Point),
Analiza Isparljivosti (Volatillity),
Analiza Emulzivnost (Emulsibillity),
Analiza Deemulzivnosti (Deemulsibillity),
Analiza Penuanja (Foaming),
Analiza Deaeracije (Air Release).

4. Testovi za analizu ulja

Testovi za analizu hemijskih karakteristika maziva (ulja):

TBN Total Base Number (motorna ulja),

TAN Total Acid Number (transmisiona ulja),
Oksidaciona stabilnost (Oxidation Stabillity),
Termika stabilnost (Thermal Stabillity),
Sadraj pepela (Ash Content),
Sadraj koksa (Carbon Residue),
Hidrolitika stabilnost (Hydrolytic Stabillity),
Korozivnost (Corrodibillity),
Sposobnost zatite od korozije (Corrosin
Protection Capabillity),
Sadraj vode (Water Content),
Sadraj asfaltena (Asphaltene Content)
Odreivanje broja estica
Ferografija,

20
 4. Testovi za analizu ulja
Karakteristika Metoda ispitivanja
Gustina, gr/cm3 SRPS B.H8.015
Kinematska viskoznost, mm2/s SRPS B.H8.022
Indeks viskoznosti SRPS B.H8.024
Taka paljenja (C) ISO 2592, ASTM D 92
Taka teenja (C) ISO 3016
Penuanje, ml/ml: 24C; 94C; 24C ASTM D892
Sadraj vode, mas.% ASTM D 95
TAN, mgKOH/g ASTM D 664
TBN, mgKOH/g ASTM D 2896
Nerastvorne materije u n-pentanu, % ASTM D 893
Nerastvorne materije u benzenu, % ASTM D 4055
Sadraj Fe, % ASS
Sadraj Cu, % ASS
Primenjeni testovi i metode za ispitivanje fiziko-hemijskih karakteristika ulja

4. Testovi za analizu ulja

Maks. dozv. odstupanja od poetnih
Fiziko-hemijske karakteristike ulja vrednosti
i produkti habanja
Motorna ulja Menjaka ulja
Viskoznost na 40C i 100C, [mm2/s] 20% 20%
Indeks viskoznosti IV, [%] 5% 5%
TAN, [mgKOH/gr] 3 mg KOH/gr
TBN, [mg KOH/gr] pad do 50%
Taka paljenja, K 20 % 20 %
Nerastvorni talog u toluenu, [%] 0,5 %
Sadraj vode, [%] 0,2 % 0,1 %
Nerastvorne materije u n-pentanu, [%] 3,5
Nerastvorne materije u benzenu, [%] 2,5
Produkti habanja-Sadraj Fe, [ppm(g/gr)] 100 ppm 500 ppm
Produkti habanja-Sadraj Cu, [ppm(g/gr)] 50 ppm 50 ppm
Dozvoljene vrednosti odstupanja fiziko-hemijskih karakteristika novog i korienog
ulja

21
 4. Testovi za analizu ulja
Testovi tribolokih karakteristika maziva (ulja):
Standard Kontaktna geometrija
Antihabajue osobine (Wear Preventive Characteristics)
ASTM D2670 Pin i V blok (Pin and Vee Block)
ASTM D4172 etiri kuglice (Four Ball)
EP karakteristike (Extreme Pressure Properties)
ASTM D2782 Blok i prsten (Block on Ring)
ASTM D2783 etiri kuglice (Four Ball)
ASTM D3233 Pin i V blok (Pin and Vee Block)
IP 240 Blok i prsten (Block on Ring)
Frikcione karakteristike (Friction characteristics)
ASTM D 5183 etiri kuglice (Four Ball)
Triboloko ponaanje na ureajima sa realnim mainskim elementima
ASTM D5182 Zupasti par (FZG Gear Test Rig)
Testovi tribolokih karakteristika ulja za podmazivanje

Primer model ispitivanja tribolokih karakteristika ulja u toku eksploatacije

22
 5. Metoda on-line monitoringa
(stalna kontrola) kvaliteta ulja

Skup mernih postupaka, pri emu se analizirani

uzorak dovodi u merni ureaj direktno iz sistema, a
rezultati analiza se kontinuirano kontroliu.

On-line monitoring => neprekidna kontrola koliine

vrstih estica (razred istoe) i sadraja vode u ulju.

Mogue pratiti i promenu drugih parametara:

viskoznosti, dielektrine konstante, itd.

Svaka promena stanja u sistemu se odmah

registruje, korisnik pravovremeno obaveten i moe
spreiti neeljene posledice.

5. Metoda on-line monitoringa

(stalna kontrola) kvaliteta ulja

ematski prikaz on-line kontrole sistema

23
 5. Metoda on-line monitoringa
(stalna kontrola) kvaliteta ulja

Najee oprema konstruisana za stalnu ugradnju

u sisteme (integrisana u sistem).
Izmerene vrednosti se vode na kontrolna mesta,
gde se obrauju i prikazuju.
Data je mogunost da se izvri prikljuivanje na
razliite sisteme alarmiranja u sluaju prekoraenja
zadatih graninih vrednosti.
Najvei deo mernih ureaja sadri u sebi i
upravljake module, tako da moe upravljati
delovanjem servisne opreme.
Npr. kod poveane kontaminacije ulja vrstim
esticama se automatski ukljuuje filterski agregat
u by-passu i radi sve dok se ne postigne potreban
razred istoe.

24