Vi im tng quan ca Pht gio Nguyn thy v i

tha
Danh t Mahayana trong cch dng ca ngi Asvaghosa khng mang ngha l mt
c xe ln nh thng c dch m c hiu l s pht khi, hay m tm rng ln
thu hiu php tnh thanh tnh, hay php thn hoc Pht tnh. C l danh t
Mahayana c dch v hiu l c xe ln xut hin trong vn phong ca Pht gio
Trung Quc.

Dn nhp

Nh tt c dng sng d c di v rng cch my th u c mt ni quay v. Tuy mi

nhnh sng c th ty vo hon cnh a l m xui dng. Nhng s kt thc ca mt
dng chy l quay v vi bin c. Trong Pht gio cng nh th, tuy c nhiu b phi
c hnh thnh v pht trin sau khi c Pht nhp dit. Nhng quan im v tu tp,
phng php hnh tr v nhng nguyn nhn khch quan khc dn n s phn phi
u tin trong qu trnh phi trin ca gio on. S phn chia y to ra nhng bc
ngot lch s trong qu trnh pht trin ca Pht gio, chng ta khng th ph nhn nhng
bt ng quan kin ca tng b phi. Nhng c th nhn nhn mt cch khc quan rng
phn chia khng phi l suy tn m phn chia pht trin. Nh gio s K. T. S Sarao
ni: tch ra khng c ngha l sa st m chnh l pht trin[1]. Nhng b phi
c hnh thnh t ngun cm xc ni gio php ca c Pht. T c nhng s th
nghim khc nhau nn s nhn nhn v nhng li dy ca bc o s cng c phn sai
khc. Nhng quan im tin b th hnh thnh nn mt b phi ring cho mnh. Cn
nhng ngi lun nm gi mt cch nim mt i khi kht khe th hnh thnh nn mt b
phi ring. C nh th trong thi k phn phi ta thy c khong hai mi b phi
hnh thnh. i tha Pht gio hnh thnh cng trong iu kin nh th. Nhng c mt
im khc bit l i tha Pht gio l s phc hng v k tha gio l ca Nguyn
Thy Pht gio mt cch tinh ty nht. Gia Nguyn thy v i tha c s lin h cht
ch vi nhau. Tuy vy c mt thi gian di nhng nh nghin cu dng nh khng chp
nhn v quan im ny. Nhng bng s n lc vi s nghin cu ca nhng nh Pht hc
v hc gi c tm huyt, chng minh c s lin h mt thit . Trong bi tiu lun
ngn ny s rt kh din t ht nhng quan im ca nhn thc. Nhng ngi vit mong
mun rng c mt ci nhn tng i khch quan hn trong vn hnh thnh vi pht
trin ca Pht gio. V cng mong mun tm ra mt phn nh no gia s lin h mt
thit ca hai trng phi Pht gio. N l mt s ch xuyn sut ca lch s pht trin t
tng Pht gio.

I. Qut trnh hnh thnh v pht trin

1. Hon cnh lch s

Trc khi chng ta tm hiu v s hnh thnh nn Pht gio Nguyn thy. Thit ngh rng
chng ta cn ni n bi cnh ca n thi by gi. Chng ta bit rng t nc n
thi tin Pht gio l mt t nc lun mang nng giai cp v sc thi thn linh. S
hnh thnh bn giai cp v s tn ngng nhng v thn nh: Phm thin, thn sng to
v c th ni rng i sng vn ha chnh tr v x hi t nc n c s pht trin
m sau ny khi nhc n nhng truyn thng vn ha ngi ta lun cp n n
mt trong nhng ci ni vn ha phng ng. Cng chnh nhng t tng nng ta
vo thn linh m i sng ca ngi dn n c nhng kh khn khng th gii quyt,
nhng bt cng trong i sng c v mt vt cht ln tinh thn. Mt khi s nhn thc ca
ngi dn tin b hn th vn nng ta vo mt ng quyn nng i vi h c g
b mu thun. S mu thun c ln dn ln theo s pht trin ca s suy t v mun
tm hiu n. Nhng h cng cha th gii quyt c nhng ni kh m h ang phi
gnh chu. H c ao c mt s cch mng v i sng v tinh thn. C kh nng a h
tr lp s qun bnh ca tn gio v i sng. Chnh lc y, vo th k th VI trc Ty
Lch[2] mt v minh trit xut hin ti Bc n. Ph thn l vua Suddhodana v m l
hong hu My thuc vng quc Kapilavastu, trong dng di Skaya. Tn ngi l
Siddhattha. C nhng s liu nghin v nin i khc nhau. Nhng c mt s nghin cu
ng tin cy l sinh vo nm 623[3] trc Ty Lch. Thi t c sng mt i sng
hong gia nh bao vng triu khc ca n lc by gi. Nhng nhng tri nghim
ca cuc sng thng ngy bng nhng cuc i do ngoi thnh thi thc ngi cn
phi lm g tm phng php thot kh cho chng sinh, ngi t b gia nh sng
i sng khng gia nh, thc hnh hnh xut gia tm cu chn l, sau su nm cu
hc vi nhng v thy danh ting, nhng hc thuyt v phng php thc hnh khp ci
n nhng khng th t s gii thot m ngi mong mun. T b nhng iu m
mnh hc c Ngi thc hnh ring bng phng php ca mnh, cui cng di ci cy
Nerajar Buddha Gaya. Sau khi thnh o ngi n vn Nai thuyt php ln u
tin nm ngi bn ng tu vi mnh l nhm nm anh em Kiu Trn Nh. T
Trong sut 45 nm sui ngun gii thot c tun chy khp x n , khng phn
bit mu gia, dng di, a v x hi, gio php ca ngi mi rng cho tt c mi ngi.
Gio php cao gi tr ni ti ca mi con ngi, t mnh c th lm ch chnh
mnh, khng na ta vo bt c mt ai. Nm 80 tui, c Pht nhp dit ti Kusinr[4].

2. Pht gio Nguyn thy

S hnh thnh nn Pht gio Nguyn thy cha c mt s liu nghin cu c th no

chng minh cho vic ny. Cn c s liu thi k kit tp kinh in ln th nht chng
minh cho nin i ca Pht gio Nguyn thy tn ti. Theo Cullavagga th l do chnh
dn n vic kt tp kinh in ln th nht l do s vui mng ca t kheoSubhadda khi
c tin c o S nhp Nit Bn.[5] Gia s tn thng to ln khi bc o S mi
nhp dit m c s vui mng nh T Kheo Subhadda th tht s l mt vic ng lo ngi.
Tn gi Ca Dip nhn thy bt u c s suy thi o c ng bo ng trong gio
on, nn Ngi triu tp i hi trng tuyn li nhng li ch dy ca c Pht. Trong
khi mt mt s s liu khc nh: Nht Thit Hu B hay o S th li khng xem
trng s kin trn. Tp Divapamsa cho rng mc ch ca k i hi ln th nht ny
nhm n nh nim tin ca chng t sau khi Pht nhp dit.

C mt s kin m ta cn quan tm l d c nhng bt ng kin v nhng s liu

trong thi k kt tp kinh in ny. Nhng khng c mt s liu no cp n s phn
chia b phi trong thi k ny. u ng ngha vi vic thi k ny ch c mt Pht
gio duy nht tn ti l Pht gio Nguyn thy. Thng qua nhng d kin va nu ta c
th c nh Pht gio Nguyn thy bt u t giai on c Pht thnh o cho n k
kt tp kinh in ln th nht ti Vng X thnh.

Tuy nhin, c mt s ng nhn ng tic l chng ta nh ng Pht gio Nguyn

thy l Tiu Tha Pht gio v xem Thng Ta B l Nguyn Thy Pht gio. Bng
nhng kin thc thu thp qua nhiu th h, bng nhng bin tp s liu khng c
chnh xc cao trong mt thi gian rt di ta gn p danh t Tiu Tha cho Pht gio
Nguyn thy. Thi k u ca Pht gio khng c danh t Tiu Tha hay Thng Ta
b. Danh t ny c xut hin trong khong thi gian thi k kit tp kinh in ln th
hai, khong t 100 n 137 sau Pht nhp dit. V lc Pht gio bt u c du hiu
rn nt v phn thnh hai phi cn bn: Thng Ta B v i Chng B. Nhng
Thng Ta B khng phi l Nguyn Thy Pht gio m Thng Ta b thuc thi k
Pht gio b phi. Cng nh th Tiu Tha Pht gio l ch cho thi k Pht gio b
phi. Ni mt cch khc s hnh thnh nn Thng Ta b hay Tiu Tha Pht gio xut
hin trong thi k Pht gio phn phi. Nh ngi Rahula nhn nh: danh t Theravada
Hinayna hay tiu tha khng cn c dng trong lnh vc nghin cu[6]. Hin
nay cc nh hc gi u ng vi s nhn nh ca ngi Rahula. V l gio php ca
c Pht th khng c phn chia Nguyn Thy, v Tiu Tha hay i tha.

3. i tha Pht gio

T nhng d liu ca thi k kt tp kinh in chng ta ch thy xut hin hai b phi
cn bn l Thng ta v i Chng b, cha c ti liu cp n s hnh thnh ca
i tha Pht gio. V khi ta nhn nh i tha Pht gio l tin thn ca i Chng b
th c g khng ph hp. C mt s kin ta cn phi nhn nh l i Chng B thuc
thi k Pht gio b phi. i chng b ch c nhng t tng lin h vi i tha, ch
khng phi l tin thn ca i tha nh nhng s liu cp khi nghin cu v n. Hc
gi ngi Nht Kimura Taiken cho rng i chng b c t tng quan h mt thit vi
i tha.[7] C th giai on hnh thnh nn i tha c th tri qua mt giai on rt
di. iu chng minh rng t giai on ca Pht gio b phi, c bit l i chng
b gia giai on trung gian chng ta khng thy s liu no cp n i chng b
pht trin thnh i tha.

Theo quan im ca ngi vit th i tha Pht gio c bt ngun t Pht gio
Nguyn thy th s hp l hn, khi ta nhn nh n phc hng li nhng gi tr ca
Nguyn thy Pht gio. Chng ta bit rng trong h thng kinh in i tha c s lin
h mt thit t t tng ca gio l Nguyn thy. Mt l do khc m ngi vit cho rng
i tha c bt ngun t nguyn thy l thi k Pht gio b phi do nhng tranh lun
v nhng quan im ca mnh m dn lng qun i nhng gi tr thit thc ca Pht gio
Nguyn thy. H khng ch trng n th gii xung quanh m ch ch trng vo vic gii
thot cho t thn. S tranh u trong ni b Pht gio lm cho Gio hi cng ngy
suy yu, ng trc nhng bin c nh vy, cn mt trng phi Pht gio mi c
kh nng thch ng vi thi i v ha gii nhng bt ng ca thi k b phi. Mong
mun khi phc li nhng gi tr nguyn cht ca Pht gio Nguyn thy. Cho nn i
tha Pht gio xut hin, mt mt khi phc li Pht gio truyn thng, mt khc xua
tan i ln sng tranh lun c tri di hng trm nm ca cc b phi Pht gio. V
chn chnh li ni b Pht gio khi c nhng t tng ca ngoi o xm nhp vo Pht
gio, mun lm cho gio Php ca c Pht b mai mt v bin mt.

Theo quan im ca Kimura Taiken[8] th da vo vn ha ca n v nhng tc

phm trc v sau cng nguyn, t tng i tha cha c hnh thnh. Trong khi
lch s phin dch kinh tng ca Trung Quc ghi nhn n th k th II sau Ty Lch kinh
in i tha mi bt u c phin dch. Cho nn hc gi Kimura Taiken cho rng nu
nhn nh Pht gio i tha hnh thnh t trc k nguyn Ty lch th khng ph hp.
Trong khi nh nghin cu L Trng li cho rng i tha Pht gio hnh thnh vo
gia th k th I n th k th IV Cng nguyn.[9] Ta thy hai nh nghin cu ny, u
cho rng i tha Pht gio khng th hnh thnh t trc k nguyn ca Ty lch. Cho
nn, tuy khng c s liu chnh xc v vic i tha hng khi, nhng ta c th nhn
nh l i tha c hnh thnh trong khong thi gian trn.

Danh t Mahayana ln u tin c s dng c th tm thy trong tc phm i Tha

Khi Tn Lun ca ngi Asvaghosa,vo khong k nguyn th I ca Ty Lch. Nhng
danh t Mahayana trong cch dng ca ngi Asvaghosa khng mang ngha l mt c xe
ln nh thng c dch m c hiu l s pht khi, hay m tm rng ln thu
hiu php tnh thanh tnh, hay php thn hoc Pht tnh. C l danh t Mahayana c
dch v hiu l c xe ln xut hin trong vn phong ca Pht gio Trung Quc.

Danh t ny vo thi ngi Naganjuna v Aryadeva c dng n l do s tranh lun cc

im ca cc trng phi Pht gio. V c th cho rng ngi Naganjuna l ngi khi
xng danh t i tha phn bit gia tm rng ln lun hng n i sng v th
gii xung quanh, thch nghi vi nhng bin ng ca thi gian i nghch li vi tm
lng hp hi v bo th chp cht vo quan im ca mnh khng mun thay i
thch nghi vi nhng bin i ca thi cuc. N khng ngha l s phn chia cao thp
trong Pht gio. V l gio Php ca c Pht th bnh ng i vi mi ngi, s cao hay
thp km l do chnh nhng quan kin nhn nhn v nh gi ca mi c nhn hay thc
hnh phng php ca Pht dy. Nu ly l c s cho vic phn chia cao hay thp th
chng ta s lng qun i nhng li dy ca c Pht l tinh thn khng chp trc hay s
hu bt c vt g l ca mnh.

II. Nhng nt c th ca Nguyn thu Pht gio v i tha Pht gio

1. c th ca Pht gio Nguyn thy

Trong Pht gio Nguyn thy ta thy c Pht lun quan tm n i sng ca chng
sinh v th gii xung quanh. Nhng g ngi ging dy cng ly nhng iu thit thc m
trnh bi. Trong kinh tng cp c im ny nh sau: Chnh php c th tn
kho thuyt ging, mt chnh php thit thc hin ti, vt ngoi thi gian, n m
thy, lun lun hng thng, ch ngi c tr t mnh gic hiu.[10] Tht l mt ngh
sai lch khi ta cho rng Pht gio Nguyn thy l Tiu Tha, l tiu nha bi chng nh
nhng nhn dnh khng c c s. c im ny c c Pht lp li nhiu ln nh
trong Trung B Kinh cp n c im ny: Lnh thay, ny cc T-kheo,! Ny cc
T-kheo, cc ng c ta gii thiu Chnh Php, Php ny thit thc, hin ti, khng
c thi gian, n m thy, c kh nng hng thng, c ngi tr t thn gic
hiu. Ny cc T-kheo, Php ny thit thc, hin ti, khng c thi gian, n m thy,
c kh nng hng thng, c ngi tr t thn gic hiu. Tt c nhng g ni l
do duyn ny m ni.[11] Theo ngi vit nhng im khc bit ca Pht gio Nguyn
thy i vi Pht gio B phi hay Pht gio Tiu tha m nh hc gi ngi ca Nht
a ra, y cng l nhng im c th ca Nguyn thy:

- Nguyn thy Pht gio ly ni tm lm ch. B phi Pht gio cng ly ni tm

lm ch nhng i vi ngoi gii cng c bit ch .

- Nguyn thy Pht gio trn mt tng th th vn thuyt minh phn tch, nhng v
ni tm th th ly duyn khi lm nn tng. B phi Pht gio th phn tch nhng yu
t ca vn hu v rt xem trng vic phn tch ny.

- Nguyn thy Pht gio tuy c quy tc thc hnh l ly tinh thn lm ch, khng
ly hnh thc ngoi ti lm ch.

- Nguyn thy Pht gio cng ch trng n tng lp ti gia. B phi Pht gio ch
trng n ngi xut gia m xao lng o ti gia. Cho nn i vi nhng xu hng ca
thi i khng quan tm n.

- Nguyn thy Pht gio ngi ta c xem trng nh c Pht l ly gii thot
lm mc ch. B phi Pht gio v tn sng nhn cch ca c Pht nn xem c Pht
l bc cao siu hn tt c mi ngi. Ngi thng khng th snh c, tt c ngi tu
hnh u l t Pht m thi.[12]

2. c th ca Pht gio i tha

Nh trnh by nhng phn trc ta c th c mt s nhn nh khc v Pht gio

i tha. Do v thiu ti liu nghin cu mt cch c h thng t qu trnh hnh thnh v
pht trin, mt phn v quan im phn bit gia cc b phi m ta b nh hng trong
chiu hng nh gi v nhn nh vn c phn ch quan. i tha Pht gio khng
phi hnh thnh phn i li Nguyn thy Pht gio, m i tha Pht gio xut hin
do xu hng thi i, cn khi phc li nhng gi tr chn tht ca li Pht dy m trong
thi k b phi lng qun theo s tranh bin ca mnh. Ni theo hc gi Kimura
Taiken l: ta c th ni i tha ng trn lp trng thm su khi phc Pht gio
Nguyn thy.[13] Tuy ni rng Pht gio i tha l kt tinh ca Pht gio Nguyn
thy. Trc tin hy i tm nhng im c th ca n trc khi tm r s lin h gia
Pht gio Nguyn thy v Pht gio i tha. Mt trong nhng d kin c cp l
nhng im c th ca i tha so vi b phi Pht gio chng ta tm ra s tng tc
mt thit ca nguyn thy v i tha:

- i tha Pht gio ly vic ha hng n qu v gii thot cho mnh. i

tha Pht gio cho rng tt c mi chng sinh u c kh nng gic ng. ngc li b
phi Pht gio ch ch trng n gii thot cho t thn m khng ch trng n tha nhn.
i tha Pht gio tha nhn tt c ch Pht ng tn ti. trong khi b phi Pht gio
ch th nhn ch c mt v Pht l Pht Thch Ca Mu Ni.

- i tha Pht gio c s khc bit vi b phi Pht gio l i tha mun tr v
lp trng ca Nguyn thy Pht gio, nn ch trng tt c u do tm, nhng tm ca
i tha thm thy hn Nguyn thy Pht gio. i tha Pht gio ng trn phng
din bn th quy nh trng hot ng ca tm mt cch tinh t, l trung tm ca trit
hc i tha m thnh lp th gii quan chn khng diu hu.

- i tha v mun thch nghi vi thi i m c. Pht gio Nguyn thy thi c
Pht rt quan tm n thi i, nhng n thi k b phi n li tr thnh th cng do
khng ch trng n. Hiu theo mt phng din no th Pht gio i tha khng
chp nhn vi quan im ca b phi Pht gio, nn khi xng ln mt phng tro
thch nghi vi thi i.[14] T nhng c th c bn ca i tha Pht gio c
trch dn chng ta thy i tha Pht gio gn hn vi bn ca c Pht.

III. S lin h gia Pht gio Nguyn thy v Pht gio i tha

1. A la hn trong Pht gio Nguyn thy v B tt trong Pht gio i tha

1.1. A la hn trong Pht gio Nguyn thy

Thut ng Arahant c hiu l bc ng Cng hay ngi dp tt mi khi vng. L

tng Arahant trong Pht gio Nguyn thy l qu v cao nht m ngi hnh gi mun
t n. Chng ta thy trong kinh tng c Pht ni v Arahant nh sau: Ch v A La
Hn chng nghim hnh phc nit bn bng cch chng c o qu A La Hn trong
kip sng hin tin. ch ng c lc cn nh tun m c hun luyn thun thc,
tiu tr ng mn v khng cn nhim. ngi vngchc nh th, ch n ch thin
cng qu m.[15]

Qu trnh tu tp t mt chng sinh bnh thng cho n d vo dng thnh qu t

n qu v Arahant l mt qu trnh th nghim v thc hnh gio php, phi tri qua
nhng giai on loi tr phin no vi t mi c th chng c. Qu v Arahant theo Pht
gio Nguyn thy l ng ngha vi vic chng t trng thi nit bn. Cho nn cng tht
kh din t cnh gii ca Arahant. Trong kinh trung b kinh din t cuc i thoi gia
c Pht v du s ngoi o Vacchagotta, c Pht qu Vaccha l v tri khi cp n
trng thi chng c ca bc Arahant: Ny Vaccha, thi va ri, v tri ca ng! Thi
vu ri, m m (ca ng). Ny Vaccha. Su kn l php ny, kh thy, kh gic ng, an
tnh, th thng, khng th lun bn, t nh, ch bc tr mi hiu.[16] Trong khi c
Pht xc nh rng Arahant l bc ti thng gia ch thin v loi ngi:Do bit mt
cch rt ro tt c php, nu c mt cm th no, lc th, kh th hay bt kh bt lc
th, v y sng qun tnh v thng, sng qun tnh ly tham, sng qun tnh on dit,
sng qun tnh x ly trong cc cm th y. V y nh sng qun tnh v thng, sng
qun tnh ly tham, sng qun tnh on dit, sng qun tnh x ly trong cc cm th y,
nn khng chp trc mt vt g i; do khng chp trc nn khng phin no, do
khng phin no, v y chng t Nit-bn. V y tu tri: "Sanh tn, phm hnh
thnh, nhng vic cn lm lm, khng cn tr li i ny na". Ny Thin ch, mt
cch tm tt, n mc nh vy, mt T-Kheo i tn gii thot, cu cnh thnh tu,
cu cnh an n khi cc kh ch, cu cnh phm hnh, cu cnh vin mn, bc ti
thng gia ch Thin v loi Ngi. Tht sai lm khi nhn nh Arahant l thinh vn, hay
bc tiu tha ch bit v s gii thot cho mnh.

C mt im thit ngh ta cn phi lu tm khi c nhn nh v qu v Arahant. Nhn

nh c nhng nh i tha Pht gio dnh cho nhng nh b phi Pht gio khi
cc nh b phi Pht gio khng cn ch trng n s gii thot cho tha nhn m ch ch
trng n s gii thot cho t thn, t to tin cho s suy yu ca l tng ca Pht
gio. Cng chnh v khng minh nh c u l l tng gii thot ca Nguyn thy v
u l l tng gii thot ca b phi nn ta vi kt lun cho ngi chng t Arahant
l tiu tha. trong Pht gio Nguyn thy ta thy ch v thnh t Arahant ngoi vic
cho mnh m cn em thng ip gii thot cho tt c mi ngi. Ta ch tm thy s
khc bit duy nht c cp trong kinh tng v Arahant v c Pht, c Pht l bc
Arahant chnh ng gic, ngi l ngi tm ra con ng i n gic ng. Cn ch v
Arahant l ngi ang i trn con ng m c Pht tm ra: ny B la mn, th tn
l bc lm khi dy con ng trc y cha c hin khi, lm cho bit con ng
trc y cha c bit, ni ln con ng trc y cha tng c ni; l bc hiu
o, bit o v thin xo v o. v nay cc t ca ngi l nhng v sng hnh o
v ty o, v s thnh tu (nhng php y) v sau.[17] Trong li dy trn ca c Pht
ta cn thy tinh thn nhp th ca Pht gio Nguyn thy l tch cu nh th no nhng
v sng hnh o v ty o l tng a Pht php i vo th gian nh th th sao c
th dng danh t Tiu tha min cng gn p cho ch v Arahant thi Pht gio
Nguyn thy?

V cng khng qu khi ta ni ch v thnh t l biu tng ca l tng B tt i vo

i m sau ny i tha Pht gio vn dng mt cch thin xo bng hnh tng B tt
trong vic sinh. Thm ch ta c th ni rng qu v Arahant ca Nguyn thy Pht
gio tng ng vi qu v B tt trong i tha Pht gio. Quay v li dy trong kinh
Trung b ta thy ch v thnh t cng ang i trn con ng c Pht tm ra
t n qua v Arahant nh ngi. Trong khi B tt trong i tha Pht gio cng i
trn l trnh sinh nh ch Pht tng i chng t qu v gic ng gii thot.
Gia Arahant v Bodhisatta cng hng n mc ch nh c Pht tng i. Th cn
c vo u khng nh Arahant l thp km hn Bodhisatta. Cho nn ta ng trn lp
trng no cho rng Arahant l Thanh vn l thp km hn bodhisatta?. Qu v
Arahant trong Pht gio Nguyn thy c v nh qu v tng ng vi qu v chng
ng ca c Pht. c Pht tn thn ch v thnh t ca mnh l bc i tr tu,
bc ti tr chnh nhng li nhn nh v kh nng ca Pht i vi ch v thnh t
th ly l do g ta cho rng Arahant l bc thanh vn vi s hiu bit khng bng
Boddhisatta: Ny Sriputta, Ta khng c g ch trch ng v thn, hay v li ni. Ny
Sriputta, ng l bc i tr. Ny Sriputta, ng l bc Qung tr. Ny Sriputta, ng
l bc Tc tr. Ny Sriputta, ng l bc Tip tr. Ny Sriputta, ng l bc Nhu tr.
Ny Sriputta, ng l bc Th nhp tr. Ny Sriputta, v nh trng t, con vua Chuyn
lun vng, chn chnh vn chuyn bnh xe c vua cha vn chuyn. Cng vy, ny
Sriputta, ng chn chnh chuyn vn php lun v thng c Ta chuyn vn.
[18] Ngoi ra trong Pht gio Nguyn thy ta cn thy t tng B tt dng chnh php
ha chng sinh vi tinh thn nhp th tch cu. Tiu biu l ngi Purana vi s
kin ngi c th x b thn mng i gio ha dn chng x Du Na[19] hnh nh
l mt biu tng sinh ng ca l tng B tt trong Nguyn thy Pht gio. Chnh l
tng B tt sau ny chng ta c tm thy trong kinh Diu Php Lin Hoa ca Pht
gio i tha.

1.2. B tt trong Pht gio i tha

Danh t B tt ting Pli l Bodhisatta. c kt hp bi hai thnh t bodhi l tr tu

hay gic tu. Cn satta l gia cng , hay chuyn cn [20] Cho nn bodhisatta
c hiu l s gia cng hay chuyn cn t n tr tu.

Cng c nh ngha khc v danh t B tt m theo ngi vit n mang ngha chun
xc nht khi n B tt:B Bch Khoa Tn gio ni rng, theo t nguyn hc,
Bodhisattva (B-tt) l thut ng c ghp thnh t ch Bodhi, vi ngha l s gic
ng hay chng ng [ca mt v Pht], v sattva, c ngha l chng sinh. Nh th,
Bodhisattva cp n hoc mt ngi ang mu cu gic ng (Bodhi) hoc mt
chng sinh gic ng (Bodhi being), ngha l chng sinh y chc chn s chng c qu
v Pht.[21]

L tng B tt khng ch c xut pht t Pht gio i tha m ngun gc ca n

c tm thy trong t tng ca Pht gio Nguyn thy. Vy gia Pht gio Nguyn
thy v Pht gio i tha phi c s lin h vi nhau th mi c nhng t tng c
xem nh l ng nht nh vy. Thi k b phi Pht gio hc thuyt v B tt cng
c cp nhng B tt trong b phi Pht gio khc i vi B tt trong nguyn thy
v B tt trong i tha.

Bodhisatta trong Pht gio b phi c dng ch cho c Pht khi trn con ng
tm cu o gii thot. Trong Pht gio b phi mt chng sinh kh c th t n. Tt
nhng ngi thc hnh theo gio php ch l t ca c Pht. Trong b phi Pht gio
ph nhn kh nng ca chng sinh c th chng t gii thot nh c Pht thng qua
thc hnh hnh B tt.

Trong khi i tha Pht gio bng s k tha tinh hoa ca t tng B tt trong Pht
gio Nguyn thy hnh thnh nn mt B tt theo nhu cu ca thi i. L tng B
tt ca i tha mang tinh thn nhp th tch cc i vo th gia. Ly nhu cu ha
chng sinh lm mc tiu hng n gic ng. c im ny ny c tm thy trong kinh
tng ca Nguyn thy cp nh sau: Ny cc T kheo, hy du hnh, v hnh phc cho
qun sanh, v an lc cho qun sanh, v lng thng tng cho i, v li ch, v hnh
phc, v an lc cho ch Thin v loi ngi.[22] B tt trong i tha Pht gio khng
cn gii hn trong thnh phn xut gia nh Pht gio b phi. N bao hm tt c nhng
chng sinh ang mun th nghim con ng gic ng ca c Pht i. Nhng hnh
gi ang i trn con ng ny u c gi l B tt. Khng phn bit gia xut gia
hay ti gia. Trong i tha Pht gio B tt phi thc hnh hai mc tiu l thng cu
Pht o h ha chng sinh. Hai iu kin ny khng th tch ri n. Nu mt trong hai
iu kin ny khng c mt th l tng B tt s khng th t n . V l hai yu t ny
l biu trng cho l tng v s thc hnh chng nghim. N l mt thc th khng
th phn ly trong sut hnh trnh tm cu gic ng gii thot. Bohisatta trong i tha
Pht gio l s tng hp t tng ca nhng trng phi Pht gio nhng ly Pht gio
Nguyn thy thnh nn tng hnh thnh nn nhng t tng cho mnh. Chng ta thy
s khc bit v trit l ca i tha Pht gio so vi Pht gio b phi rt r rng. Trong
trit l Bodhisatta nu nh tch ri t tng ca Pht gio Nguyn thy th Pht gio i
tha kh c th ng vng. Nhng d liu trong kinh tng Nguyn thy cp, tuy ta
ch bit rng Pht gio Nguyn thy dng danh t Bodhisatta ch cho c Pht. Nhng
bn cnh s nhn nh cn dng ch cho hnh nguyn sanh ca ch v thnh
t, nhng ngi l tng ha B tt thnh thc tin trong Pht gio Nguyn thy v
cng l nhp ni quan trng cho s hnh thnh nn trit l B tt trong Pht gio i tha.
Cho nn trong t tng ca Pht gio i tha m tiu biu l Kinh Php Hoa din t
c Pht th k cho ngi Sariputta thnh Pht trong phm Th d th ba.[23] Cng trong
kinh Php Hoa t phm th su n phm th chn trong kinh ln dn s kin c
Pht tun t th k cho ton th chng thanh vn t. T nhng t tng ca i tha
chng ta thy cc nh i tha khng xem cc v thnh t nh l mt thanh vn, m
do v hnh nguyn sinh nn phi bin hin nhng tng nh vy thun li cho vic
ha chng sinh. Cc nh i tha mun khi phc li gi tr ca ch v thnh t
ca Pht gio Nguyn thy. Bng vic a d kin cc ngi u c kh nng thnh Pht.
T th thy s k tha v khi phc li gi tr ca Pht gio Nguyn thy trong i
tha l hay v tinh diu nh th no. S lin h gia Arahant v Bodhisatta c nhp ni
mt thit vi nhau, n l s tip din ca qu trnh phc hi bng ngn ng ca biu
tng. Thng qua biu tng m ta c th hiu v th nghim n bng nhng cht liu
ti ngon nht ca hng v gii thot bt ngun t cy Nguyn thy v cho hoa tri ca
i tha.

IV. Kt lun

Trong phn kt lun ngi vit xin c trch dn li ca trng lo Thch Minh Chu
trnh by trong phn kt lun ny. Ngi nhn nh: khng c i tha, hay Tiu tha,
Nam tng hay Bc tng, s d c phn chia tng phi l s din bin ca lch s v s
truyn b ca o Pht qua nhiu truyn thng, vn ha, ngn ng, phong tc, quc
khc nhau, v tng phi no cng chp thun mt s gio l cn bn chung cho tt c
truyn thng.[24]

Chng ta thy rng Pht gio Nguyn thy v Pht gio i tha c s lin h cht ch
vi nhau trong tng giai on ca s pht trin. Pht gio Nguyn thy b vu oan trong
nhng giai on di ca lch s. Bn cch Pht gio i tha li b thm trm trong
dng chy ca nhng nh kin v tng phi. Bi nhng quan kin c hu v khng bao
gi m rng ci lng n nhng git sng lonh lanh thp thong trong nh ban mai
ca o gii thot. Quan kin a Pht gio i rt xa nhng iu thit thc ca
cuc m trong li dy ca c o s lun mun nhc n chng t. Nhng tranh bin
v nhng k ca suy ngh c nhn lm cho nh sng Pht gio ang b mt dn. Gia
s m m ca bu tri tranh bin y i tha Pht gio xut hin khi phc li
Pht gio Nguyn thy bng phng php ca ring mnh. S thch nghi vi thi i
ri vn dng nhng gio l nn tng thnh nhng c th ca mnh m ra nhng giai
on vng son cho Pht gio. Bng n lc nghin cu chng minh ca nhng nh Pht
hc tm huyt Pht gio Nguyn thy v i tha c tr v vi c tnh vn c ca n.
Bng nhng s liu sng ng trong kinh tng v t tng trong nguyn thy Pht gio,
phi chng ta nn thay i s nhn nhn ca mnh? Nhng ng gp tch cc ca Pht
gio i tha cho ta thy i tha Pht gio l s k tha Pht gio Nguyn thy nh
cao ca s k tha.

Ngy nay trong chng ta nu khng thay i nhng quan nim sai lch v ch ngha c
nhn ca mnh th mt ln na ta s i trn vt xe ca cc b phi tng i qua. S phn
bit v tng phi lm cho ton th Pht gio c mt bc tng v hnh ngn cch
khng th vt qua. Cho nn chng ta cn tin li gn nhau hn xa b i nhng nh
kin ca c nhn v tng phi, mi c th k tha nhng tinh hoa ca c Pht li.
C nh th th Pht gio mi c th p ng trn vn nhu cu ca thi i. L quay v
t iu phc mnh, t nng ta chnh mnh m khng phi nng vo bt c v thn linh
no.

[1] Thch Nghim Quang, Lun n Tin S, Dissent And Protest In The Ancient Indian
Duddhism, Vng Th Minh Tm dch, Nhng Quan im Khc Nhau Trong o Pht
Vo Thi n C Xa, Nxb Vn Ha Si Gn, 2008, tr. 11.

[2] Thch N Tr Hi dch, c Pht Dy Nhng G, Nxb Tn Gio, 2000, tr. 11.

[3] Phm Kim Khnh dch, c pht v Pht Php, Nxb Tn Gio, 2009, tr. 21.

[4] Thch N Tr Hi dch, c Pht Dy Nhng G, Nxb Tn Gio, 2000, tr. 13.

[5] Vin Tr bin son, n Pht Gio S Lun, Nxb Phng ng, 2007, tr. 146.

[6] Thch n Tr Hi dch, c Pht dy nhng g, Nxb Tn Gio, 2000, tr. 7.

[7] Thch Qung dch, i Tha Pht Gio T Tng Lun, Nxb Ban Tu Th i
Hc Vn hnh, 1969, tr. 57.

[8] Sd, tr. 56.

[9] HT. Thch Phc Sn dch, n Pht Hc Nguyn Lu Lc Ging, Nxb Phng
ng, 2011, tr.130.

[10] Thch Minh Chu dch, Trng B Kinh, Nxb Tn Gio, 2001, tr. 85.
[11] Thch Minh Chu dch, Trung B Kinh, Tp I, Kinh on Tn i, Nxb Tn Gio,
2003, tr. 581.

[12] Thch Qung dch, i tha Pht gio t tng lun, Bxb Ban tu th i hc Vn
Hnh, 1969, tr. 207-208.

[13] Sd, tr. 212.

[14] Thch Vin Tr, Pht Gio Nguyn Thy V Pht Gio i Tha, Ti Liu Lu
Hnh Ni B.

[15] Phm Kim Khnh dch, c Pht V Pht Php, Nxb Tn Gio, 2009, tr. 562.

[16] i tng kinh Vit Nam Nam truyn, Thch Minh Chu dch, Kinh Trung B, tp I,
Kinh Aggivacchagotta, Nxb Tn Gio, 2012, tr. 594.

[17] i tng kinh Vit Nam Nam truyn, Thch Minh Chu dch, Kinh Trung B, tp I,
kinh Aggivacchagotta, Nxb Tn Gio, 2012, tr. 322.

[18] Thch Minh Chu dch, Kinh Tng ng b kinh, tp I, VNCPHVN n hnh, 1993,
tr. 420.

[19] Thch Minh Tu, Pht v thnh chng, Nxb Tn Gio, 2009, tr. 181-182.

[20] Phm Kim Khnh dch, c Pht v Pht Php, Nxb Tn Gio, 2008, tr. 567.

[21] Vin Tr, Khi Nim V B Tt Qun Th m L Thuyt v Thc Hnh, Nxb Tn
Gio, 2005, T 53.

[22] Thch Minh Chu dch, Kinh Tng ng B Kinh, Tp I, Nxb VNCPHVN, 1993, tr.
128.

[23] HT. Thch Tr Tnh dch, kinh Diu Php Lin Hoa, phm th d th ba, Nxb Tn
Gio, 2010, tr. 106-108.

[24] Thch N Tr Hi dch, c Pht Dy Nhng G, Li Gii Thiu, Nxb Tn Gio,

2000, tr. 3.