Средњ бос бригада PDF

ODBOR ZA IZDAVANJE MONOGRAFIJE
Albert Trinki /predsjednik/, Sinia Bati, Predrag Bundalo Jovanka Crno-

markovi-Trkulja, Stoj an Cvijeti, Rua Davidovi-Kosti, Hamdija Dura-
kovi, Milan Eim, | Sefik Hercegovac |, Dragoljub Jevti, Duko Jo-
sipovi, Vlado Jotanovi, Ljubo Jovii, Milan Kalini, Sadeta Kantardi,
Momir Kapor, Stevo Kovaevi, Mustafa Kumi Dule, Danilo Marti,
Berto Marui, Muhamed Mei, Ljubomir Muki, Ilija Slavni, Marko
Stoki, Vojo Stupar, Josip Tvrz Pepi i arko Vujasinovi.
REDAKCIJSKI ODBOR
Vlado Jotanovi /predsjednik/, Velimir Bijeli Vele, Branko Dragi,

Milan Kalini, Mustafa Kumi, Drago Luburi, Blagoje Preradovi, Mir-
ko Sananin, Boko Segi, Zaharije Slatinac /sekretar/, Vojo Stupar i
Josip Tvrz Pepi.
Recenzenti
ADVAN HOZlC
MILE TRKULJA
IZDAVA: SKUPTINA OPSTINE PRNJAVOR
Sufinansijeri Skuptine optina: Banja Luka, Bos. Brod, Busovaa, Celi-

nac, Derventa, Doboj, Kotor-Varo, Maglaj, Laktai, Odak, Pucarevo,
Srbac, Skender-Vakuf, Tesli, Teanj, Travnik, Vitez, Zavidovii, Zepe, i
Republiki odbor SUBNOR-a BiH.
Posveeno poginulim borcima 14. brigade,
njihovim majkama i erki Slavenki nesre-
no poginuloj poslije rata.
STEVO SAMARDIJA
ETRNAESTA
SREDNJOBOSANSKA NOU
BRIGADA
Banja Luka
1 9 8 3.
PREDGOVOR
Objavljivanjem ove monografije i 14. srednjobosanska narodnoos-

lobodilaka udarna brigada, jedna od dvadeset brigada Bosanske krajine
i prva od tri brigade srednje Bosne, izlazi iz dugogodinje anonimnosti i
zauzima odredeno mjesto u istoriji NOR-a Jugoslavije, to ona, njeni bor-
ci i stanovnitvo srednje Bosne zasluuju.
Rad na monografiji trajao je vie godina i bio je vezan za odreene
tekoe. Prvo, prolo je skoro 40 godina od njenog formiranja i drugo,
14. brigada, kao to je to sluaj kod nekih drugih jedinica Narodnoslo-
bodilake vojske Jugoslavije, ostala je bez svoje ratne arhive. Dokumenta
za period od formiranja brigade do polovine septembra 1944. godine nes-
tala su za vrijeme druge banjaluke operacije /18-26. septembra 1944.1,
a dokumenta za period do kraja rata zagubila su se u Sarajevu, na putu
za Vojnoistorijski institut Beograd. Radi toga se pri radu na monografiji
maksimalno koristila dokumentacija neprijateljskih ratnih jedinica itzv.
Nezavisne drave Hrvatske, etnikih i njemakih jedinini, arhivska gra-
da i objavljene publikacije drugih jedinica Narodnooslobodilake vojske
Jugoslavije /5. kozarake, 12. i 21. slavonske, 18. i 19. srednjobosanske
brigade, 8, 12. i 13. krajike, 1. brigade narodne odbrane i dr./, sa ko-
jima je 14. brigada izvodila oruane akcije.
Veliki doprinos rasvjetljavanju pojedinih ratnih dogaaja bila su
kazivanja preivjelih boraca, poneki sauvani ratni dokumenat i sauva-
ne ratne zabiljeke koje su vodili Mustafa Kumi Dule, Vojo Stupar,
Drago Luburi i Blagoja Preradovi.
Sve je to omoguilo da se od zaborava otrgne i sauva skoro cjelo-
kupan ratni put 14. brigade, a sa tim i vjeita uspomena na njene borce,
koji su pripadali istaknutom dijelu generacije jugoslavenskih naroda i
narodnosti koji su se prvi put u jugoslavenskoj istoriji nali zajedno na is-
tom putu, dobrovoljno, masovno i sa neizmjernim borbenim arom u borbi
protiv zajednikog neprijatelja okupatora i svih koji su bili na nje-
govoj strani. Oni se pri tome nisu povezivali po uskoj nacionalnoj ili pre-
vazienoj vjerskoj pripadnosti, ve po pripadnosti neemu daleko sudbo-
nosnijem i vanijem: zajednikoj borbi protiv faizma i slobodi Jugosla-
vije.
Bilo je to nezaboravno, pouno vrijeme kada su jugoslavenski na-
rodi i narodnosti pod rukovodstvom Komunistike partije Jugoslavije,
njenog Centralnog komiteta i Vrhovnog taba, na elu sa Josipom Brozom
Titom, razvijali bratstvo i jedinstvo i u dotadanjoj jugoslavenskoj isto-
riji zato bili najjai i najvri. Kao takvi oni su ratnu slavu i ugled Ju-
goslavije pronijeli irom svijeta.
Iako je na ovoj monografiji dosta raeno, ne pretendujemo da je u
njoj o 14. brigadi i njenim poginulim i preivjelim borcima sve reeno,
ili da je ono to je reeno kazano na najbolji mogui nain. Nedostajali
su pravi podaci, potrebno vrijeme i prostor. Ali, bez obzira na mogue
manjkavosti, za koje se unaprijed izvinjavamo, nadamo se da e monogra-
fija doprinijeti da se u bogatom mozaiku ratnih jedinica NOVJ osvijetli
jo jedan njegov dio, to e pomoi da se neke istorijske injenice koje se
odnose na srednju Bosnu i njene partizanske jedinice bolje sagledaju, a
one koje su netano prikazane da se koriguju i isprave.
Veliku pomo u razradi Monografije pruili su primjedbama i su-
gestijama: Komisija za istori ju optinskog komiteta SK BiH Prnjavor
Ilanovi Vaso Devi, Devad Kloki, Rade Rakulj/ oba recenzenta i dru-
govi Vojo Stupar, Milan Kalini, Mirko Sananin, Drago Luburi, Josip
Tvrz Pepi, Sinia Bati, Vlado Jotanovi. Neposrednu pomo dali su Bla-
goje Preradovi, Branko Dragi, Mirko Preradovi, Velemir Bijeli Vele i
Zaharije Slatinac svojim viemjesenim radom na obradi priloga a major
JNA Ivanievi Duan iz Sarajeva na struno obraenim skicama.
Svima njima i savezima boraca i skuptinama srednjobosanskih op-
tina prvima na obradi podataka o borcima 14. brigade poginulima i
preivjelima sa njihovih teritorija, a drugima na obezbjeenju finansijskih
sredstava, najljepe se zahvaljujemo.
Prnjavor, 20. jul 1983. godine

Redakcija i autor
Formiranje brigade NOVJ na terenu srednje Bosne1 razmatrali su
Operativni tab i Oblasni komitet K P J za Bosansku krajinu jo prilikom
obnavljanja 4. Krajikog narodnooslobodilakog partizanskog odreda (ka-
snije Banjaluki), poetkom februara 1943. godine. tab 1. bosanskog
NOU korpusa, u pismu od juna 1943, nastoji da to to prije ostvari, dajui
tabu 12. NOU divizije, koja je u to vrijeme operisala na terenu srednje
Bosne, direktivu da nastoji da Banjaluki partizanski odred preraste u
brigadu.2
Stab 12. divizije (tada ve preimenovane u 11. NOU diviziju) prvi
put pominje 14. srednjobosansku narodnooslobodilaku udarnu brigadu u
nareenju od 15. oktobra 1943, u kojem za 16. oktobar daje raspored jedi-
nica divizije koje e uestvovati na proslavi formiranja 14. brigade. U
nareenju se predvia da toga dana 14. brigada svoje jedinice dotada-
nji Banjaluki i Prnjavorski NOP odred rasporedi u s. Glogovac, kod
Prnjavora, gdje treba da obavi pripreme za sveani in formiranja bri-
gade, odreen za nedjelju 17. oktobra 1943, sa poetkom u 8,00 asova na
Ceru, kod Prnjavora. 3
Svim drugim jedinicama kojima je naredba dostavljena i koje su
imale da uestvuju na ovoj sveanosti nareeno je da se u meuvremenu
pripreme za smotru.
Kako u naredbi taba divizije od 15. oktobra nije saopteno da li e
i dalje postojati Banjaluki i Prnjavorski partizanski odred, drugom na-
redbom istog taba, kojom je postavljen komandni kadar u 14. brigadi, to
je razjanjeno formulacijom da u sastav 14. SBNOU brigade ulaze, jedan
bataljon Banjalukog i dva bataljona Prnjavorskog partizanskog odreda.4
Na osnovu tih naredbi i usmenih uputstava koja je dao tab 11. NOU
divizije, iz dotadanjeg Banjalukog partizanskog odreda izdvojeno je (u s.
Maslovare) 70 boraca i rukovodilaca,5 sa odgovarajuim naoruanjem, za
jezgro Banjalukog NOP odreda, a od ostalog dijela odreda formiran je
bataljon koji je uao u 14. brigadu kao njen 1. bataljon.
Slino je postupio i dotadanji tab Prnjavorskog NO partizanskog
odreda. Postrojio je svoja dva bataljona u dvoritu pravoslavne crkve u s.
1 Pod pojmom srednja Bosna u toku NOR-a podrazumijevao se dio Bosne
omeen sa zapada, sjevera i istoka tokovima velikih r i j e k a : Vrbas. Sava i Bosna, a
sa juga zamiljenom linijom J a j c e Travnik korito r. Lava. U toku 1941/1942.
godine ovaj prostor se nazivao centralna Bosna.
2 Zbornik dokumenata narodnooslobodilakog rata, tom IV, knjiga 16, doku-
ment broj 30 /u daljem tekstu Zb. NOR, T-IV/16, dok br. 30/.
3 Zb. NOR, T-IV/18, dok. br. 71.
trpci. Proitana im je naredba o formiranju brigade, zatim je iz oba ba-
taljona izdvojeno 50 boraca i rukovodilaca, sa odgovarajuim naorua-
njem, za jezgro istoimenog odreda, dok je ostatak boraca i rukovodilaca
uao u sastav 14. brigade kao njen 2 i 3. bataljon.
Naredbom taba 11. divizije postavljeni su tab 14. brigade i tabovi
bataljona. Za komandanta i politikog komesara brigade postavljeni su
kapetan Stevo Samardija i Vojo Stupar, dotadanji komandant i politiki
komesar Prnjavorskog NOP odreda, a za zamjenika komandanta kapetan
Mlado Obradovi, dotadanji komandant Banjalukog partizanskog odre-
da. Mjesta pomonika politikog komesara i naelnika taba ostala su pri-
vremeno nepopunjena.
tabovi bataljona su bili slijedeeg sastava: u 1. bataljonu koman-
dant Mile Trkulja, komesar Josip Tvrz Pepi, zamjenik komandanta Mile
Mari, zvani Truba, a pomonik politikog komesara Ljubo Jovii; u
2. bataljonu komandant Predrag Vidovi Pendo, komesar Momir Lalovi,
zamjenik komandanta Dragan Ilibai, a pomonik politikog komesara
Stanko Vukainovi; u 3. bataljonu komandant Ljubo Radi Gedo, kome-
sar Kota Joti Kojo, zamjenik komandanta Vlado Jotanovi, a zamjenik
politikog komesara Spasoje Marjanovi.6 Cjelokupan kadar je doao iz
Banjalukog i Prnjavorskog partizanskog odreda.
* * *
U meuvremenu, dok su vojne komande i tabovi bili angaovani

na formiranju brigade i privlaenju jedinica koje e uestvovati na sve-
anosti, Okruni komitet KPJ, sa sjeditem u Prnjavoru, 7 komanda po-
druja i organi narodne vlasti obavljali su intenzivne pripreme s namje-
rom da na proslavu doe to vie naroda iz blie i ire okoline, a pogotovu
omladine. Trebalo je omoguiti narodu da doe i, istovremeno, sauvati
tajnu radi ega dolazi, to je bilo komplikovano i teko. Tajnost je bila
neophodna, jer su se na udaljenosti od 30 do 50 km od Prnjavora nalazili
vrlo jaki neprijateljski garnizoni: Derventa, Doboj, Tesli i Banjaluka. U
Banjaluci je sem toga, bio i neprijateljski aerodrom, sa koga su za desetak
minuta mogli da polete avioni, poremete proslavu i narodu i jedinicama
nanesu gubitke.
Kada je osvanuo 17. oktobar sve se odvijalo po planu. etrnaesta
brigada je iz s. trbaca krenula po dijelovima na Cer. Zbog predostrono-
sti se nije ilo preko Prnjavora, kuda bi bilo bre i lake, ve preko Vu-
jaka i s. Kremne, a zatim preko r. Vi jake na zborno mjesto, terenom za-
klonjenim od avijacije, ukoliko bi naila. Pokret brigade planiran je tako
da se na Cer stigne neto ranije, oko 7,30 asova, kako bi se brigada na
vrijeme postrojila.
U to vrijeme na Cer su stizali 1. i 4. bataljon 5. kozarake NOU
brigade, sa lanovima taba brigade: Rankom Sipkom, Radom Kondiem

7 Sekretar komiteta K P J Ilija Kosti, lanovi: Ljubo Boi i ivanka Vienti-
jevi. Sekretar Okrunog komiteta Saveza komunistike omladine Jugoslavije /u da-
ljem tekstu skraeno Skoj/ Mile Trnjakovi; Zb. NOR, T-IV/19, dok. br. 50.
i Nikom Juriniem, i glavnina 12. krajike NOU brigade,8 sa koman-
dantom brigade Petrom Meavom. Pored dijelova 5. kozarake i 12. kra-
jike brigade, proslavi su prisustvovali, postrojeni za smotru i partizanski
odredi: Banjaluki, Crnovrki, Teanjsko-tesliki i Prnjavorski. 9
Od organa narodne vlasti i partijsko-politikih rukovodstava prisu-
stvovali su: sekretar Okrunog komiteta K P J za srednju Bosnu Ilija Ko-
sti; predsjednik sreskog NOO Prnjavor Vid Njei; komandant vojnog
partizanskog podruja Ilija Slavni i komesar podruja Zdravko Prerado-
vi Braco.
Sa neosloboenog podruja stigle su i delegacije mjesnih komiteta
K P J Bosanskog Broda i Dervente.
Iz raznih krajeva srednje Bosne, a najvie iz prostranog prnjavor-
skog sreza, pristizalo je mnotvo naroda ensko, muko, staro i mlado.
Bilo ih je i sa terena derventskog, teslikog, teanjskog i kotorvarokog
sreza. Mnogi su doli da vide svoju djecu, brau ili sestre u novoj brigadi
ili odredima. Veina je, po starom obiaju, donijela sa sobom razna jela i
rakiju. Nosili su to pomou obramenica na ramenima ili natovareno na
konja, a mnogi su to dopremili u zajednici sa komijama u zaprenim
kolima. Vano je bilo da se i ovog puta pokae i dokae tradicionalno
bosansko gostoprimstvo. Omladina je stizala organizovano, kao vojska, uz
pjesme i prigodne transparente.
Kada je na Cer, doao i tab 11. divizije, na elu sa komandantom
Josipom Maarom Soom i komesarom arkom Zgonjaninom, komandant
14. brigade predao je raport. Komandant divizije je obiao postrojenu bri-
gadu, izaao je na tribinu i pozdravio borce sa Smrt faizmu! Iz hiljade
grla boraca i naroda odjeknulo j e : Sloboda narodu! Na tribinu su
zatim izali i ostali lanovi taba divizije, predstavnici Partije i narodne
vlasti i pozvani gosti.
Poslije toga su, burno pozdravljeni od boraca i mase prisutnog na-
roda, govorili Josip Maar oa, Ignjatija Todorovi, Vid Njei i koman-
dant novoformirane brigade Stevo Samardija.
Ovako velikim ueem na ovoj izuzetno znaajnoj manifestaciji na-
rod srednje Bosne, uz sve druge oblike angaovanja u NOR-u, jo jed-
nom je pokazao da je za narodnooslobodilaku borbu, da je protiv oku-
patora, ustake drave i etnika. Masa ljudi, ena i omladine dola je na
zbor iz svih krajeva srednje Bosne, bez obzira na to to e ve u povratku
ili narednih dana moda zbog toga imati neprilika od etnikih grupa i
pojedinaca. Ljubav prema slobodi i svojoj zemlji bila je jaa nego strah
od posljedica.
Poto je zavreno sveano formiranje brigade i zvanini dio pro-
slave, u nemalom prostoru iznad kue Petra Spasojevia, na terenu oie-
nom i pripremljenom za to, domaini i domaice, odnosno stopanice,
kako ih u nekim selima srednje Bosne nazivaju, postavili su niske sofre
prekrivene bijelim i istim stolnjacima. Na njih su zatim iz strunja i
torbi, kutija ili sanduka servirane gomile peenog mesa, sireva, skorupa,
pita, pogaa, kolaa i utipaka. Nisu izostale ni pljosnate, manje ih vee
buce sa bosanskom ljivovicom. Domaini i domaice su stojei saeki-
8 Zb. NOR, T-IV/19, dok. br. 21
Zb. NOR, T-IV/19, dok. br. 30.

vali i dozivali goste, poznate i nepoznate, a pogotovu borce, bez obzira da

li su iz ove ili one jedinice. Nudili su ih rakijom i jelom, stalno ih gurkali
da neto prezalogaje, jer, izgovarali su se, ko e to, to smo donijeli, opet
vui nazad . . .
Omladina i borci su poveli jedno kolo, a onda su nastala druga, pa
se igralo i pjevalo na sve strane. Majke boraca iskoristile su ove nesvaki-
danje trenutke da se nagledaju svoje djece, i da, radosne, puste i po neku
suzu to ih vide ive i zdrave. Pitale su ih kako im je, da li esto gladuju,
kako sa obuom i odjeom itd., jer majinim brigama nema kraja.
Dan je bio izuzetno lijep, pa je pravo udo da neprijateljska avijacija
nije omela proslavu, jer ma koliko se uloilo truda da se mjesto i vrijeme
odravanja proslave sauvaju u tajnosti, to se, praktino, nije moglo do
kraja obezbijediti. Iz zabiljeke jednog neidentifikovanog etnika, koji se
tih dana krio u s. Detlaku, vidi se da je on istog dana imao podatke o for-
miranju brigade. Znao je ko su komandant i komesar brigade, ko je novi
komandant Prnjavorskog partizanskog odreda i ta je rekao kada je po-
stao komandant odreda.
Po sprovedenoj organizaciji, po broju prisutnih jedinica, boraca,
istaknutih vojnih rukovodilaca, predstavnika Partije i narodne vlasti, po
masi prisutnog naroda i prostranstvu sa koga je taj narod prispjeo ovo je
7b srednju Bosnu bio prvorazredni dogaaj, koji je imao i veliki istorijski
znaaj. Kasnije je ova impozantna manifestacija ocijenjena kao izuzetno
znaajna,10 to i zasluuje.
10 Zb. NOR, T-IV/19, dok. br. 30.
I autori monografije 5. kozaraka brigada, Borojevi, Samardija i Bai za ovu

proslavu kau: -Bio je to do tada, od dolaska 11. NOU divizije na ovaj teren, naj-
znaajniji vojno-politiki dogaaj u centralnoj Bosni. 5. kozaraka brigada Vojno-
izdavaki zavod /VIZ/, Beograd 1972, str. 135.
Srednja Bosna
od poetka ustanka
do formiranja brigade
Svi burni dogaaji kroz koje je prolo stanovnitvo srednje Bosne
od poetka ustanka protiv okupatora do formiranja ove prve srednjobo-
sanske narodnooslobodilake udarne brigade imaju uzrok i korijen u iz-
gubljenom aprilskom ratu 1941. godine. Ratu koji je tadanjoj jugoslo-
venskoj dravi nametnula u to vrijeme prvorazredna faistika sila
Hitlerova Njemaka, kojoj su se prikljuile i tadanje susjedne faistike
drave: Italija, Bugarska i Maarska, da bi uestvovale u podjeli jugoslo-
venske teritorije.
Na brzu kapitulaciju tadanje jugoslovenske vojske odluujui uti-
caj su imale i postojee unutranjo-politike prilike: nerijeena mnoga
nacionalna i socijalna pitanja; stranake borbe u koje su se mijeale i
crkve; diktatorski reimi i u ratu kapitulantsko dranje politikih i vojnih
vrhova, kao i zastarjelo naoruanje. Posebnu ulogu u rasulu jugoslavenske
vojske odigrale su dobro organizovane i sistematski, pred rat i u ratu, vo-
ene strane obavjetajne slube i razorna neprijateljska propaganda. Ne-
prijatelj je upotrijebio sline oblike borbe kakve e kasnije upotrebljavati
i protiv Narodnoooslobodilake vojske Jugoslavije tokom cijelog narod-
nooslobodilakog rata.
Narodi i narodnosti raskomadane Jugoslavije, neki odmah a neki
kasnije, postali su pod okupacijom objekti grubog faistikog iivljavanja.
Pri tome su se mijeali i isprepletali raznovrsni oblici najcrnjeg terora i
fizikog unitavanja sa dalekosenim planovima denacionalizacije.
To najbolje ilustruju rijei kancelara III njemakog Rajha, Adolfa
Hitlera: Machen sie mir diesen Land Deutsch! (Uinite mi ovu zemlju
njemakom!), izgovorene poslije zavrenog aprilskog rata u Mariboru,11
a zatim nemilosrdno proganjanje slovenakog stanovnitva u Hrvatsku,
Bosnu i Srbiju.
Tako zvana Nezavisna Drava Hrvatska /u daljem tekstu NDH/,
jedna od tadanjih faistikih tvorevina koju su okupatori stvorili od
Hrvatske bez Dalmacije, Hrvatskog primorja i Meumurja i kojoj
su pripojili Bosnu i Hercegovinu i Srem, sve je iznenadila svirepou
svoga reima. Ustako rukovodstvo, sastavljeno od bivih emigranata,
vjerskih fanatika i kroz dugogodinju obuku osposobljenih ubica i terori-
sta, bilo je opsjednuto, po ugledu na faistiku Njemaku, programom
stvaranja na teritoriji NDH istog nacionalnog prostora.
Da bi se to ostvarilo program je predviao da se sa teritorije NDH,
fizikim unitavanjem a djelomino prisilnim iseljavanjem i pokrtava-
11 Duan eljezov, Suenje slovenakom kvislingu. List P O L I T I K A od 3. sep-
tembra 1981. godine.
ni em uklone Srbi, Jevreji i Romi ukupno oko dva miliona njenih sta-
novnika.12
Spro voen je ovakve ustake politike bilo je tema javnih istupanja
svih tadanjih istaknutijih ustakih funkcionera. U Bosanskoj krajini /a
time i u srednjoj Bosni/ u tome se isticao ustaki stoernik Viktor Guti.13
Njihove govore koji su obilovali prijetnjama i pozivima na progone i ubi-
janja prenosila su i javna glasila radio i tampa.
Dok su prijetnje i pozivi na ubistva bili javni, zloini su, uglavnom,
obavljani u najveoj tajnosti. Ako je neto o tome dospjelo u javnost,
odreeni organi NDH to su energino demantovali. Hapenje, a zatim
nestanak pojedinaca i grupa skrivan je priama o otpremanju na rad u
Njemaku, upuivanjem u logore, udaljenije zatvore i slino. To je, uz
nevjerovanje mnogih da postoji drava koja unitava svoje stanovnitvo,
omoguilo ustaama da u prvim mjesecima okupacije poine mnoge zlo-
ine, neuvene po masovnosti i nainu izvravanja. Kasnije se takva poli-
tika spro vodila preteno otpremanjem u logore. Po ugledu na faistiku
Njemaku, logori su postali zaklonjena mjesta gdje su, pored Srba, Jevreja
i Roma, likvidirani i svi drugi protivnici ustakog reima i okupacije,
prvenstveno komunisti i ostali antifaisti, bez obzira na vjeru, naciju i
narodnost.
Kao vjeiti svjedoci faizma u Jugoslaviji ostae zapameni logori,
kao: Jasenovac, Jadovno kod Gospia, Kruica, Banjica kod Beograda, a
u porobljenoj Evropi Auvic, Dahau i Mathauzen, u kojima su mnogi Jugo-
slaveni ostavili svoje ivote.
Meutim, to je vie sazrijevalo saznanje o ustakom teroru i geno-
cidu, poveavao se otpor takvoj politici meu muslimanskim i hrvatskim
stanovnitvom i brojnim narodnostima izuzev ustaki nastrojenih poje-
dinaca i grupa.
To, ilustruju i mnoga dokumenta administrativnih organa i domo-
branskih jedinica u NDH, iz kojih se vidi da su vii domobranski oficiri
ili neki administrativni funkcioneri na posredan nain stavljali ustakim
vlastima do znanja da zloini koje sprovode ne vode dobru i da podstiu
otpor.14 Panju privlai kuranost i otvorenost jednog kotarskog predstoj-
nika NDH, izvjesnog Gruhonjia, koji u pismu, upuenom svom velikom
upanu, pie: Prije svega optuujem ovdanje u s t a e . . . Oni su radili
takova nedjela da se svaki poteni ovjek morao zgraati.15
12 Fikreta Jeli-Buti, Ustae i Nezavisna drava Hrvatska 1941/1945, kolska
knjiga, Zagreb 1977, str. 2440 i 106112.

13 Ostao je zapamen po izjavama na javnim skupovima, kao: Ali od sutra
u pritegnuti. Pucat e k i m e . . . /iz govora odranog u Banjaluci 29. 5. 1941./;
"Ovome srpskom gnijezdu u Prnjavoru poruujem: Da u ja doi i uzeti sebi 24 sa-
ta da to gnijezdo unitim. Ja u ubijati, a vi e te zamnom /iz govora odr-
anog u Prnjavoru/, ili Unitavajte ih gdje stignete a blagoslov naeg poglavnika
i moj nee vam uzmanjkati /iz govora odranog u Sanskom Mostu/, Magnum Cri-
men od Viktora Novaka i Optunica protiv Gutia podignuta nakon zavretka rata.
14 Zb. NOR, T-IV/2, dok. br. 118.
Govorei o raspoloenju stanovnitva u NDH stoer Vrbaskog divizijskog podruja
u izvjetaju od 24. oktobra 1941. godine kae: Srbi. Raspoloenje grkoistonjaka
prema NDH i sadanjem poretku nije povoljno j e r ih je veliki broj poubijan, op-
ljakan i odveden u razne logore, te im se ne priznaje vjera, a niti uivaju potpuna
graanska prava.
15 Zb. NOR, T-IV/1, dok. br. 249.
Bilo je i bezbroj drugih primjera otpora ustakoj politici terora, a
meu njima kolektivnih protesta u vidu rezolucija. Na primjer, rezolucija
Hrvata iz Bosanskog Broda, upuena velikom upanu upe Posavje: Go-
spodine veliki upane. Kod nas je vlast izgubila glavu. Svi graani pre-
dani su na milost i nemilost neodgovornim ljudima, koji su dobili oruje
u ruke i rade to ih je volja. Juer dne 26. (misli se na avgust 1941
primjedba autora) pobijeno je u okolici Bos. Broda preko 80 nevinih ljudi,
a sam Vrdoljak ubio je iz puke 15 ljudi.16
Ono to elimo ovdje da podvuemo jeste to da srpski dio stanovni-
tva, posebno onaj u selima, nije ni uo ni znao za ovakve otpore musli-
manskog i hrvatskog dijela stanovnitva ustakoj politici. Ustaka vlast,
koja je u svojim rukama i pod svojom kontrolom drala sva javna sred-
stva informisanja (radio, tampa) postarala se da kroz njih prolazi samo
ono to podstie i raspiruje meunacionalnu mrnju, izaziva meunacio-
nalna nepovjerenja i razvija ubilake strasti. Otuda se nigdje nije mogao
vidjeti pisani trag otpora takvoj politici. Naprotiv, objavljivane su samo
pohvale i odobravanja. Tako, se, namjerno, kod srpskog dijela stanovni-
tva, stvarao laan dojam da iza ustake politike NDH stoji, bezmalo, sav
hrvatski i muslimanski narod.
Kasnije, u toku ustanka, u kritinoj situaciji koja je na terenu sred-
nje Bosne nastupila, ovaj laan dojam uspjeno e koristiti etniki agenti.
Na kraju ovog kratkog osvrta na jedno od najkritinijih dana isto-
ri je naih naroda i narodnosti neophodno je da ukaemo i na tri znaajna
dogaaja u to vrijeme: Majsko savjetovanje rukovodstva komunistike
partije Jugoslavije u Zagrebu, na kome je sagledana sva opasnost od ova-
kve okupatorsko-ustake politike i donijeta odluka da se pone sa pripre-
mama za oruanu borbu protiv neprijatelja; napad nacional-socijalistike
Njemake na Sovjetski Savez 22. juna 1941. i na sastanak lanova Polit-
biroa CK KPJ, na elu sa generalnim sekretarom Josipom Brozom Titom,
u Beogradu 4. jula 1941, kada je donijeta odluka o poetku optenarodnog
ustanka na cijeloj jugoslovenskoj teritoriji jer su oni za dalji razvoj doga-
aja u Jugoslaviji a time i u srednjoj Bosni bili i najpresudniji.
* * *
Oruane akcije, koje je organizovala i povela Komunistika partija

Jugoslavije, poele su prvih avgustovskih dana 1941, ali je bilo i samo-
inicijativnih istupa pojedinaca i grupa. To je uslovilo da borbe protiv oku-
patora na terenu srednje Bosne ponu u razliito vrijeme, u razliitim
oblicima i na nekoliko meusobno dosta udaljenih prostora.
Prve napade na vojne jedinice NDH zapoela je ustanika grupa
(gerilski odred) sastavljen od komunista i skojevaca, koji su poslije hitle-
rovog napada na Sovjetski Savez, po direktivi Partije Oblasnog komi-
teta K P J za Bosansku krajinu, izbjegli, izali iz Banjaluke u planinski pre-
dio Sehitluka (izmeu Banjaluke i pl. Osmaa), gdje su osnovali svoj logor.
Nakon odreenih priprema, ovaj gerilski odred, kome se u meuvremenu
prikljuio i prilian broj mjetana iz okolnih sela, predvoen Dankom Mi-
16 Arhiv Vojnoistorijskog instituta, Fonda NDH, kutija br. 174, broj registra
55/11-1 ( u d a l j e m t e k s t u : A V I I , N D H , k u t . 174, b r . r e g . 55/11-1).
2 etrnaesta srenjobosanska brigada 17

trovim, napao je nou 1/2. avgusta 1941. posadu andarmerijske stanice
u Krupi na Vrbasu.17
Dok je ovaj gerilski odred razvijao svoju aktivnost na krajnjem
jugozapadnom dijelu srednje Bosne (jugozapadno od Kotor-Varoa), na
drugom, istonom dijelu, u dolini r. Bosne, pod rukovodstvom Oblasnog
komiteta K P J iz Tuzle i taba tuzlanske oblasti, pripremljen je i 23. i 24.
avgusta 1941. izveden napad veih razmjera na neprijateljski garnizon
Doboj i okolna neprijateljska uporita. Pripreme i napad izvedeni su ne-
ovisno od Oblasnog taba i Oblasnog komiteta K P J za Bosansku krajinu.18
Ovaj napad je pourivan, jer je u odnosu na sline akcije na terenu istone
Bosne i Bosanske krajine dosta kasnio, pa je izveden prije nego to su
odgovarajue pripreme zavrene u srednjobosanskim selima na lijevoj oba-
li r. Bosne. Bio je to jedan od razloga to je u napadu na Doboj uestvo-
vao veliki broj seoskog stanovnitva iz istone Bosne iz sela oko Tre-
bave i Ozrena, a od stanovnitva sa lijeve obale, samo mjetani velikobu-
kovake i johovake optine, kao i znatan broj ljudi iz sela sa junih
padina Vujaka (Ritei, Dugo Polje, Glogovac, Boinci, Trnjani, Maje-
vac, Podnovlje).19 Bilo je pokuaja da se u taj napad ukljui i stanovnitvo
srpskih sela zapadno od pruge Doboj Maglaj, ali su bili neorganizo-
vani i uslijedili su kasno.
Iako je to, u to vrijeme bio jedan od znaajnijih dogaaja irih
razmjera, u kojem su okupatoru nanesene velike tete, kod stanovnitva
oko Prnjavora i Teslia, a pogotovu oko Kotor-Varoa, ovaj napad nije
naiao na vei odjek. Vjerovatno je to uslijedilo zato to je dogaaj, teri-
torijalno, u odnosu na srednju Bosnu bio periferan, to su Doboj ustanici
zadravali relativno kratko, a vijesti odatle prema unutranjosti srednje
Bosne dugo su bile blokirane.
Represalije neprijatelja koje su iza toga uslijedile zatekle su ustan-
kom zahvaeni dio stanovnitva oko Doboja i Dervente psiholoki i orga-
nizaciono potpuno nepripremljen. Sto je bilo najgore nije imao na koga
da se osloni, jer je bilo bez ikakve zatite. To je omoguilo ustaama da
nad njim provedu genocid velikih razmjera. U pokolju je stradalo i selo
Ove, zapadno od Maglaja. Sela sjeverno od Dervente, zbog ustakih re-
presalija, ostala su bez mukaraca.20 Tada je dolo i do poznatog pokolja
uhapenih Srba na mostu na r. Savi, a povodom toga i do pomenute peti-
cije Hrvata iz Broda.
Razvoj NOB-a u tom dijelu srednje Bosne zbog toga je dugo stagni-
rao, a u prostoru oko pl. Vujaka ta stagnacija je imala i neke veoma spe-
cifine forme.
Osim ova dva vea i prostorno dosta udaljena ustanika arita, u
meuvremenu je nastalo i tree. U planinama Borje avka Uzlomac
i predjelima izmeu njih bilo je od konca jula 1941. godine spontanog,
samoinicijativnog izbjegavanja u planine i ume naoruanih pojedinaca i
grupa. Neki su to radili pod uticajem dogaaja na drugim terenima gdje je
borbu zapoinjala komunistika partija, neki da bi izbjegli hapenja vre-
17 Srednja Bosna u NOB, VIZ, Beograd 1976 knjiga 1, str. 487685.
18 Zb. NOR, T-IV/1, dok. br. 61 i 182.
19 Zdravko Antonie, Ustanak u istonoj i centralnoj Bosni 1941. godine, str.
170174.
20 Isto.
na od strane ustakih vlasti radi deportovanja u zloglasni logor Gospi21
a pojedinci radi toga to nisu mogli da podnose i trpe okupatorsko-usta-
ku vlast. Posredstvom Mire Jotanovi iz Ceave, ovim samoinicijativ-
nim ustanicima prikljuili su se Adem Hercegovac, Edo Blaek, Edhem
Pobri i Milorad Mirkovi, lanovi KPJ, koji su doli iz Teslia.
Za vrijeme napada na Doboj, ove grupe, dotle neaktivne, udruile
su se, mobilisale mjetane iz sela oko pl. Borja i sjeom stabala zakrile
put Tesli Maslovare Kotor-Varo. Namjera im je bila da sa mobi-
lisanim mjetanima iz okolnih sela napadnu neprijateljsku posadu u Te-
sliu i na taj nain indirektno pomognu ustanicima koji napadaju Doboj.
Na zajednikom sastanku ustanika, koji je u vezi sa tim odran na
Luicama a onda i na Stobornici (pl. Javorova), iskrsle su nesuglasice. U
ovu akciju trebalo je da idu mjetani iz s. Ceava i okolnih sela, ali su se
neki od njih opili. Postojala je opasnost i bojazan da e u sluaju uspjeha
u napadu doi do pljake, to bi diskreditovalo ustanak. Pojedinci su na
tom sastanku poeli i da pucaju. Komunisti i njihovi simpatizeri, radi
svega toga, napustili su skup i otili u sastav gerilskog odreda, na Tisovac.
Samostalne ustanike grupe pokuale su same da napadnu Tesli, ali su
nakon kratke pucnjave odustale. Seljaci su se vratili svojim kuama, a
ustanike grupe u rejone u kojima su i do tada bile.
Grupa Uroa Botrumia izvela je prvu oruanu akciju 30. avgusta.22
Naime, likvidirala je u pl. avka jednog ustakog kribana (predradni-
ka u sjei ume), koji je terorisao umske radnike i okolni svijet sme-
tale su mu ajkae koje je taj narod od vajkada nosio. Skidao im je te
kape sa glava, cijepao i g a z i o . . .
Samoinicijativne grupe oko pl. avke i Javorove od tada su vie
zajedniki djelovale i postajale su sve aktivnije.
* * *
Grupa ustanika komunista oko Tisovca, koja se ponegdje naziva i

odredom, poslije napada na andarmerijske posade u Krupi na Vrbasu,
Bocu i Skender-Vakufu, napala je i manju neprijateljsku posadu u s.
Memii, i to se jedino zavrilo uspjeno.
Odlukom Oblasnog taba za Bosansku krajinu, od 28. avgusta 1941,
ta grupa (odred) prerasta u 1. etu za Bosansku krajinu. Taj tip vojne or-
ganizacije ustanikih jedinica primjenjivan je i u istonoj Bosni. Pored
1. ete bilo je predvieno formiranje nekoliko takvih eta na teritoriji
Bosanske krajine. Ova eta je imala etiri manja odreda,23 koji se prema
tadanjim dokumentima nazivaju partizanskim, ali i gerilskim. Inae,
stvarni nazivi ovih odreda bili su: odred br. 1, 2, 3 i 4, bez ikakvog pri-
djeva. Odredi su, po formiranju odmah upuivani na odreeni teren.
Odredi br. 1 i 3 pokrivali su teren sa obje strane r. Vrbasa (juno od
Banjaluke) i kontrolisali komunikacije koje od Banjaluke vode ka Jajcu
21 Midhat Dizdarevi, Radniki pokret i NOR Dervente, Iskra, Derventa 1972,
str. 63. Faksimil Naredbe Ravnateljstva ustakog redarstva br. 1 tajni, Pritvaranje
i otpremanje u zbiralite Srba i idova-komunista.
22 A VII, NDH, kut. 61, br. reg. 9/21.
23 Zb. NOR, T-IV/1, dok. br. 162.
i Skender-Vakufu. Odred br. 2 upuen je na komunikaciju Tesli Kotor-
-Varo, odnosno prema pl. Borju, a odred br. 4 prema komunikaciji Prnja-
vor Banjaluka. Ovaj posljednji, u toku pokreta za njegotinu, zapalio
je pilanu folksdojera Adolfa Kalfaza u s. Babii (na putu Kotor-Varo
Celinac) i u Donjoj Snjegotini napao magacin destilacije drva. Prema sje-
anju Mile Trkulje, uesnika u ovim akcijama, u njima su uhvaena etiri,
a ubijen jedan straar. Zaplijenjeno je pet puaka i dosta ivenih na-
mirnica. Odredi br. 2 i 4 ubrzo su se sastavili a njihovo sjedite bilo je u
s. Liplje koje je kasnije premjeteno u s. njegotinu zaseok Laevac.
Samostalne ustanike grupe Novaka Pivaevia i Uroa Botrumia, koje
sa do tada jo vie ojaale i izvele nekoliko samostalnih akcija, kao: na-
pad na andarmerijsku stanicu (ophodnju ustaki naziv za patrolu)
Stara Dubrava 2. septembra, napad na andarmerijsku stanicu Klupe
7. septembra, napad na andarmerijsku stanicu iprage 12. septembra
1941, a zatim zajedno sa 2. i 4, odredom 24. septembra izveli zajedniku
akciju na 84 neprijateljska vojnika i andara u uporitu Maslo vare, koji
su obezbjeivali rudnik uglja. U napadu su poginuli komandir 2. odreda
1. ete za Bosansku krajinu Dragan Bubi i borci Milorad Mirkovi i Dra-
go Sinik. Poslije ove akcije koja nije uspjela, dotadanje samostalne usta-
nike grupe Botrumia i Pivaevia prikljuile su se odredu br. 4 Ratka
Broete.
Ukljuivanjem dotadanjih samostalnih ustanikih grupa u odred
br. 2 i 4 Prve ete za Bosansku krajinu, Oblasni komitet K P J za Bosan-
sku krajinu ostvaruje rukovodeu ulogu i odgovornost za razvoj ustanka
na cijeloj teritoriji srednje Bosne. Poetna nerazgranienost nadlenosti
izmeu oblasnih komiteta K P J za tuzlansku oblast i Bosansku krajinu,
koja je bila posljedica ranije teritorijalne podjele Jugoslavije na bano-
vine. otklonjena je kasnije.
* * *
Narastanje i omasovljavanje ustanka na teritoriji Jugoslavije kao

cjeline, kao i do tada steena iskustva, omoguili su, na vojno-politikom
savjetovanju 26. septembra 1941. u Stolicama kod Krupnja, donoenje
znaajnih odluka, koje su se ticale reorganizacije ustanikih snaga. Od tada,
dotadanji Glavni tab NOP odreda Jugoslavije prerasta u Vrhovni tab,
a vojno rukovodstvo za BiH dobija naziv Glavni tab NOPO za Bosnu i
Hercegovinu. Na tom savjetovanju, na osnovu iskustava u Srbiji, defini-
sano je da odredi budu najvea partizanska formacija i da se dijele na
bataljone, a bataljoni na ete, kao osnovne taktike jedinice.24
Analogno tome, rasformirana je u srednjoj Bosni 1. eta za Bo-
sansku krajinu, zajedno sa svojim odredima, a s obzirom na znatno pove-
an broj boraca od njih su formirana dva bataljona. Od ranijih odreda
br. 1 i 3 formiran je Peti bataljon, a od odreda br. 2 i 4 formiran je Sesti
bataljon. Ovi bataljoni su uli u sastav 3. krajikog narodnooslobodilakog
partizanskog odreda, koji je formiran polovinom oktobra, a zauzimao je
24 Zdravko Antoni, Ustanak u istonoj i centralnoj Bosni 1941. godine, str.

282285.
prostor od Glamoa do Prnjavora. Komandant ovog odreda bio je Danko
Mitrov, a komesar Vaso Butozan.
I prije i poslije ove reorganizacije sve je vie boraca pristizalo u
ustanike jedinice srednje Bosne ime se ustanak irio na sve vee pro-
store. Na tim novim dijelovima zapoinjale su najprije sitne akcije i di-
verzije: ruenje telefonskih stubova, razoruavanje naoruanih ustakih
privrenika i oduzimanje tambilja od seoskih knezova i muktara, ime
se u neprijateljske redove unosio strah i nemir, a zatim se kao po pravilu
ilo u vee akcije.
U to vrijeme NOB, iz razumljivih razloga, nailazi na sve veu po-
drku, naroito srpskog seoskog stanovnitva. Prilivu boraca u jedinice
NOPO doprinosio je svaki napad na neku optinu, andarmerijsku sta-
nicu i patrolu, bez obzira da li je bio uspjean ili ne. Naravno, u sluaje-
vima veeg uspjeha i odziv je bio daleko vei. U prilog NOB-u u srednjoj
Bosni ilo je i to to se dosta vojnika bive jugoslovenske vojske vratilo
svojim kuama iz aprilskog rata sa orujem i opremom koje, i pored rigo-
roznih prijetnji, nisu predali ustaama i okupatoru. Pristupajui NOP-u,
oni su donosili to svoje sauvano oruje, municiju, a poneki i kompletnu
vojniku opremu.
Poslije, prvih poetnih uspjeha ustanikih jedinica u borbama juno
od Banjaluke, koje sredinom oktobra 1941. godine (oko pl. Osmae i Ti-
so vca) neprijatelj ubraja meu najaktivnije, teite ustanikih borbi u
srednjoj Bosni sve se vie pomjera na prostor oko pl. Borja, avke i
Uzlomca, uz sve ee napade na andarmerijske stanice i presijecanje
puta Tesli Kotor-Varo. To potvruje i stoer Vrbaskog divizijskog
podruja, koji obavjetavajui svoje pretpostavljene o razvoju ustanka u
Bosanskoj krajini, u jednom izvjetaju pie:
Druga pobunjenika skupina, koja je u posljednje vrije-

me najaktivnija, nalazi se na tromei Kotor-Varo, Tesli,
Prnjavor. Ova skupina onemoguila je svaki rad na grad-
nji nove eljeznike pruge Banjaluka Doboj. 25
Od razbijanja ustake optine Vijaani i obaranja jednog aviona

kolskog tipa u rejonu pl. avka, oruana borba se naglo iri. Pored zapad-
nih dijelova teanjskog, dobojskog i derventskog sreza, posebno brzo za-
hvata prostrani i hranom bogati, relativno gusto naseljeni prnjavorski
srez upu. Na tom prostoru je prije rata veliki uticaj u narodu imala
Zemljoradnika stranka,26 koja je, za razliku od drugih graanskih partija,
u svoje redove svrstavala glasae raznih naroda i narodnosti.
Koliko se narodnooslobodilaki pokret brzo razvijao na prostoru u-
pe najbolje svjedoe podaci da je polovinom novembra 1941. godine
76 Sredinom 1940. god. Zemljoradnika stranka odrala je u Beogradu veliki
skup delegata iz cijele zemlje. Sa teritorije sreza Prnjavor na tom skupu su, izme-
u ostalih, prisustvovali: Gligo eri, Vid Njei, Ljubo Jankovi, Ignjatije Todo-
rovi, Milo Milanovi, Stevo Samardija i dr. Poto je dotadanji predsjednik stran-
ke, Milan Gavrilovi, odlazio za ambasadora Jugoslavije u Sovjetski Savez, mnogi
od govornika su traili da se on zaloi za sklapanje vojnog saveza izmeu Jugo-
slavije i S S S R .
Prnjavorska partizanska eta (3. eta 6. bataljona 3. KNOP odreda, koja je
do tada zajedno sa Crno vrkom partizanskom etom bila pod komandom
2. kozarakog KNOP odreda i tretirana kao njegova 8. eta) imala 300 bo-
raca, od toga 270 naoruanih pukama.27
Ustanak je u srednjoj Bosni sve vie poprimao odlike narodnog i
dobro organizovanog oruanog otpora okupatoru i ustakoj dravi. Pored
organizovanja pozadinskih vlasti, u vidu seoskih NO odbora, osnovni na-
por je bio usmjeren na podizanje i odravanje morala kod ustanika i
naroda. Na neprijateljsku propagandu o tobonjem unitenju etnika i
komunista i o porazima Crvene armije, razaranju Engleske, skoroj pobje-
di sila osovine (Njemaka, Italija, Japan) i uvoenju novog poretka u Ev-
ropi i svijetu partizanske komande su odgovarale organizovanjem skupo-
va, tumaenjima vojno-politike situacije i, naroito, izdavanjem biltena
Radio-vijesti. Ovakve biltene izdavale su i neke komande eta. Za slu-
anje radija, biljeenje vijesti i odabiranje onoga to e se objaviti u bil-
tenu brinuli su za to odabrani kolovaniji partizanski borci. Ovi bilteni su
imali veliku propagandnu ulogu. Uz radio-vijesti i objavljivanje partizan-
skih i saveznikih pobjeda, odreenu ulogu imale su i pjesme koje su pra-
tile svaki partizanski pokret. Za prvih nekoliko mjeseci u Zupi, na pri-
mjer, osnovne karakteristike tih pjesama bile su izraavanje prkosa, pot-
cjenjivanje i ismijavanje okupatora i ustaa, pjesme posveene supruzi,
djevojci ili mladosti:
Mjesto tvoje ruke dvije

mene steu fieklije
mjesto tvojih poljubaca
na me vabo bombe baca ...
Najljepe pjesme bile su posveene majkama i njihovim vjeitim bri-

gama:
Mila mati, nemoj tugovati
to ja moram vojsku vojevati...
Bilo je i teko optuujuih:
Na Kordunu grob do groba

trai majka sina svoga ...
Tek na kraju 1941. i poetkom 1942. godine ovu vrstu pjesama potiskuju
revolucionarne, kao:
Partizan sam tim se diim,

to ne moe biti svak'..., ili
Crven je Istok i Zapad,

crven je Sjever i Jug,
koraci tutnje u napad
naprijed uz druga je drug ...

Dok su se na poetku ustanici povlaili pred jaim neprijateljskim
snagama, od konca oktobra uputaju se i u vee borbe sa ustako-domo-
branskim jedinicama NDH, koje sve ee idu na ienje terena oko
Osmae, Skatavice, Crnog vrha. Tako je 7. novembra, usljed, kako ne-
prijateljski izvjetaji kau strahovitog28 otpora boraca Prnjavorske par-
tizanske ete, razbijen napad 500600 neprijateljskih vojnika na pl.
Ljubi, kod Prnjavora; 8. novembra odbijen je napad Nijemaca, do-
mobrana i ustaa na Skatavicu; 12. novembra likvidirana je neprija-
teljska posada u Crnoj Rijeci, na Vrbasu. Neprijatelj je imao 15 mrtvih.
Zarobljen je teki mitraljez i 10 puaka.29 Drugi veliki napad na poloaje
3. (Prnjavorske) ete 6. bataljona odbijen je 30. novembra na istonim pa-
dinama Ljubia.30 Domobrani koji su iz te borbe bjeali, unijeli su 1. de-
cembra paniku u neprijateljsku posadu u s. Dragalovci. andari i domo-
brani povukli su sa sobom i dragalovako stanovnitvo. Na putu prema
Kriu napali su ih borci Rastuko-eavske ete (eta Tesli II kako je
nazivao tab 3. KNOP odreda) zarobivi 22 domobrana i jednog oficira
(Kolombatovia) sa dva pukomitraljeza.31 Napad na odred domobrana oko
s. Obodnik (na komunikaciji Kotor-Varo Maslovare Tesli) izveden
je 2. decembra. Tom prilikom domobrani su imali jednog mrtvog i 13 za-
robljenih. Maslovarska partizanska eta zaplijenila je tada 17 puaka i
pukomitraljez.32 Istog dana neprijatelj je bez borbe napustio rudnik i
uporite Maslovare. Bio je prisiljen da to uini u vrijeme kada banja-
luko stanovnitvo i jedinice banjalukog garnizona nisu imali ime da se
griju.
Sedmog decembra, od 9,00 sati pa sve do noi, Prnjavorska i Mota-
jika eta vodile su kod Gradine veliku borbu protiv neprijateljskih sna-
ga koje su pokuale da od Prnjavora prodru ka s. Hrvaanima.33 Ovim
partizanskim etama pred vee je stigao u pomo i dio Crnovrke parti-
zanske ete. Neprijatelj nije uspio da prodre. Tada je poginuo domobran-
ski potporunik Podvinec. Neprijateljska posada iz Srpca napustila je
mjesto 9. decembra i pobjegla preko r. Save u s. Davor, odakle su je
morali silom vratiti u uporite. Dijelovi Motajike partizanske ete izbi-
jaju 11. decembra na komunikaciju Derventa Koba Srbac. Tamo
su dravnom lugaru Kostolcu u s. Vlaknici oduzeli vojniku puku i slu-
benu knjigu, pa je i ta posljednja i jedina dotad neugroena saobraajnica
kroz srednju Bosnu postala za okupatora i ustae nesigurna.34 etrnaestog
decembra 1. eta 5. bataljona 3. KNOP odreda oslobodila je Skender-Va-
kuf. estok napad na neprijateljsko uporite Kri, u kom su uestvovali
dijelovi eavsko-rastuke i prnjavorske partizanske ete izvren je 15. de-
cembra. Prilikom tog napada poginuo je zapovjednik neprijateljske posa-
de Stjepan Korov.
28 AVI I, NDH, kut. 51, br. reg. 10/31.

29 A VII, NOB, kut. 1701, br. reg. 72/30.
30 Stevo Samardija Ratni dnevnik 1941/1942. godine.
31 A VII, NDH, kut. 61, br. reg. 26/83:, Zb. NOR, T-IV/3, dok. br. 6.
32 A VII, NDH, kt. 61, br. reg. 26/83; Zb. NOR, T-IV/2, dok. br. 190.
33 Stevo Samardija, Ratni dnevnik 1941/1942. godine i sjeanje Brune Finkel-
tajna, u to vrijeme vlasnika apoteke u Prnjavoru.
Stanovnitvo maarske nacionalnosti iz sela Vujaka kod Prnjavora
odlazi 16. decembra u Maarsku, jer se pod uticajem propagande okupa-
tora, na tlu srednje Bosne nije osjealo sigurnim. Jedinice 6. bataljona
3. KNOP odreda savladale su 18. decembra ustaku posadu u s. Gornji
Koriani. Neprijatelj je imao 30 mrtvih i oko 40 zarobljenih. Zaplijenjeno
je oko 50 puaka.35 Uoi nove 1942. godine Adii Alagi, komandir Imljan-
ske ete, upao je sa nekoliko boraca u bolnicu u Kotor-Varou i, uz po-
mo saradnika NOP-a, koji su djelovali u bolnici, iznio 34 sanduka sani-
tetskog materijala, u kojem se veomao oskudijevalo.
Meu brojnim partizanskim akcijama iz tog vremena posebnu pa-
nju zasluuje napad jedinica 6. bataljona 3. KNOP odreda na neprijatelj-
sko uporite Hrvaane, 23. novembra 1941, gdje su, uz vlastite gubitke od
dva poginula borca, ubijena 54 neprijateljska vojnika od toga 17 andara,
18 domobrana, 13 milicionera i 6 ustaa. Zaplijenjeno je, pored ostalog,
110 puaka i pukomitraljez.36 Znaajna je bila i akcija koju je 5. februara
1942. izveo Drago Maar, komandant 5. bataljona 3. KNOP odreda. On je
sa 22 borca, preobuena u domobranska odijela, upao u zgradu u sekciji
Vrbanja kod Banjaluke i zarobio tamo cijelu domobransku posadu koja
je brojala 53 naoruana vojnika, podoficira i oficira. Plijen je bio 40 pu-
aka i dva pukomitraljeza.37
Neprijateljska i ono malo sauvanih dokumenata partizanskih jedi-
nica iz tog vremena pokazuju da neprijatelj u srednjoj Bosni, od poetka
ustanka pa dalje, nijednog dana nije imao mira. Svakodnevno je napadan
i uvijek neto gubio sve vie i vie. Iz tih dokumenata se vidi da je do
kraja 1941. godine bilo 36 registrovanih akcija ustanika na sjedita usta-
kih optina i na andarmerijske stanice, ili napada na manja ili vea
neprijateljska uporita. Oko 46 napada izvedeno je na neprijateljske sa-
obraajnice, autobuse, mostove i pruge. Neprijatelj je za to vrijeme izvr-
io oko 30 upada na slobodnu teritoriju, odakle je protunapadima parti-
zanskih jedinica odbacivan, esto uz osjetne gubitke. Samo u nekoliko
takvih ispada imao je izvjesne uspjehe, i to vie zbog nedovoljne budnosti
partizanskih snaga nego zbog svoje sposobnosti i jaine. Tako je 6. i 7. de-
cembra, za vrijeme borbi oko Gradine, neprijatelj upao u sela zapadno
od Prnjavora, ubio tri starija ovjeka, a oko dvadeset odveo u Prnjavor i
kasnije ih pobio. esnaestog decembra iskoristio je odsustvo Vuijakog
voda Prnjavorske partizanske ete, upao u selo Kremnu, zapalio desetak
kua i ubio 22 osobe, veinom djece, ena i staraca. Neprijatelj je iz Ce-
linca i Kotor-Varoa 6. i 7. januara 1942. izvrio napad prema slobodnoj
teritoriji u pravcu Lipovca. Usput je palio kue, pljakao i ubijao nenao-
ruano stanovnitvo. Partizanske snage su ga zaustavile na liniji Vis
Lipovac Rae brdo s. Tovladi i tu ga razbile, a potom su otpoeli
djejstva na komunikaciji Banjaluka Kotor-Varo. Najvei uspjeh ne-
prijatelj je postigao u drugoj polovini januara 1942. godine, kada je ne-
budnou Prnjavorske i Motajike partizanske ete prodro, dijelom od

36 A VII, NDH, kut. 61a, br. reg. 19/171.
Prema sjeanju Petra Kneevia, u ovoj borbi su uestvovali i dijelovi Maslovarske
partizanske ete, sa pukomitraljescem Mirkom Mrmonjom Slovencem, koji se ista-
kao u toj borbi.
Klanica, a dijelom iz pravca Prnjavora, u rejon Hrvaana. U periodu od
20. do 23. januara opljakao je okolna sela, zapalio nekoliko kua i veliki
broj kuruzana (koaka), sa kukuruzom u njima. Tom prilikom ubio je
85 osoba iz okolnih sela.38
Ostali prodori na sektore 5. i 6. bataljona 3. KNOP odreda bili su,
uglavnom kratkotrajni, a u njima, sem paljenja pojedinih kua (Skata-
vica, Kulai, kua Bugarskih i si.), nisu nanijete ozbiljne materijalne te-
te. Kratkotrajni upadi, paljevine i ubistva civila bilo je sve to je nepri-
jatelj do tada mogao da uradi na teritoriji srednje Bosne, ali se uvijek
morao vraati u svoja uporita da ne bi bio uniten.
Koncem januara 1942. oruane jedinice NDH, od kanjona rijeke Ug-
ra, na jugu, do pl. Motajice, na sjeveru, te od r. Vrbasa, izuzev uskog
dijela oko Banjaluke na zapadu, do linije Tromea (na putu Derventa
Prnjavor) Ljupljanica Kri (na putu Jelah Kulai) Teanj
Novi Seher Gua Gora bile su razbijene. Sem neprijateljskih uporita u
Prnjavoru, Tesliu, Kotor-Varou i elincu, sav ostali omeeni prostor,
povrine od oko 4.000 km2, bio je pod punom kontrolom i vlau partizan-
skih jedinica. Putevi Prnjavor Klanice i Tesli Kotor-Varo, preko
kojih se iz doline r. Bosne moglo doi do Banjaluke, bili su prekinuti za
saobraaj. Prvi od poetka novembra, a drugi jo od 25. avgusta 1941.
godine. Industrijski pogon Destilacija drva d. d. Tesli, u kojem su se
proizvodile i neke sirovine neophodne za izradu baruta, tada jednog od
najvanijih ratnih proizvoda, prestao je da radi od novembra 1941. go-
dine.
Tesli i Prnjavor su u to vrijeme bili uglavnom blokirani, kao i
Kotor-Varo. Neprijatelj je svoju posadu u Kotor-Varou snabdijevao iz
aviona. Od 1. januara 1942. jedan vod Prnjavorske partizanske ete nalazio
se na brdu Ceru, iznad Prnjavora. Tamo se bila preselila i komanda ete.39
Opkoljenom Prnjavoru oblinje ume Careva gora i Ljubi bile su nedo-
stupne, pa su bili prisiljeni da sijeku kestenova stabla du glavnih uli-
ca. Isti je sluaj bio sa andarmerijskom stanicom u Gornjem Tesliu, iako
su im ume pl. Borja i Javorove bile u neposrednoj blizini. Oni su bili
prisiljeni da Pribinikoj partizanskoj eti (koja e ubrzo postati izrazito
etnika) daju duvan za drvo.
O stanju u tzv. NDH koncem 1941. i poetkom 1942. godine svje-
doe i neprijateljski izvjetaji, koji ukazuju na to da se juno od r. Save
pobunjenika akcija sve vie pojaava, da je, navodno, narod zabrinut
za svoju sudbinu, a da vojne jedinice NDH nisu u stanju da i pored
svih poduzetih mjera pruiti mu dovoljnu zatitu. Zale se kako jo
uvijek ima podataka da graani sluaju krugovalne postaje Triglav, Zrinj-
ski, Sumadiju .. . Zaustavljeni napad Nijemaca pred Moskvom, sve vie
uvruje saznanje da e Hitler izgubiti rat, a sve vei razvoj NOP-a, u
zemlji stvara sve pesimistikije raspoloenje i kod dijela stanovnitva ko-
je je bilo privreno NDH. Na to, pored navedenog, ukazuju i mnogi drugi
dokumenti iz tog vremena.
Partizanske snage su bile stvorile veliku slobodnu teritoriju, koja
im je omoguavala manevar po unutranjim pravcima. Na gotovo cijeloj
38 A VII, NOB, kut. 1701, br. reg. 201/30; Zb, NOR, T-IV/3, dok. br. 6.
39 Srednja Bosna u NOB, knj. 3, str. 375.
teritoriji bila je organizovana narodna vlast u selima,40 a jugozapadno od
Prnjavora, u s. Vijaani, u oktobru, bila je formirana i narodna optina.41
Nova narodna vlast funkcionisala je besprijekorno i inila je vrsto je-
dinstvo naroda sa narodnooslobodilakom vojskom. Ona je za vojsku
obezb jedi vala hranu i za nekoliko mjeseci unaprijed. Organizovala je po
selima strae, preko kojih se u svako doba imao uvid u pokrete dijelova
oruanih jedinica, NDH ili okupatora.
Saradnja meu partizanskim etama bila je na visini, ne samo u
pogledu pomoi u borbi ve i u pomoi u hrani. Prnjavorska, Motaj ika
i Crnovrka partizanska eta slale su kontigente hrane za ete u pasivni-
jim krajevima. Odreene koliine kukuruza slate su Ceavskoj partizan-
skoj eti, a dio Imljanske ete nalazio se jedno vrijeme na poloaju u
s. Kremni, na terenu Prnjavorske partizanske ete.
Koncem decembra 1941. i poetkom januara 1942. godine ustanak
na terenu srednje Bosne bio je u zenitu svoje moi.
40 Zb. NOR, T-IV/l, dok. br. 222.

Prema tom dokumentu seoski revolucionarni odbori bili su formirani u septembru
u selima: Ponir, Jagare, Lipovac, Kablovi, Javorani, Zaselje, Vagani, Boljanii, B a l -
te, Ljubaevo, Agino Selo, Krmine, Boac, Skatavica, Liplje i Maslovare svi na
teritoriji sreza Kotor-Varo.
41 Srednja Bosna u NOB, knjiga 3. str. 363.
.26
B
PRODOR ETNITVA
Od samog poetka ustanka u nekim ustanikim rejonima i njihovim

gerilskim grupama (na podruju pl. Borje Uzlomac avka, na pri-
mjer) bilo je boraca koji su nosili etnike oznake i smatrali se etnicima.
Manji broj je u crnim etnikim odijelima primijeen u ustanikim jedi-
nicama prilikom napada na Doboj avgusta 1941. godine. S obzirom da je
ime etnik bilo vezano za nekadanji otpor turskim zulumima, a u ne-
koliko sela srednje Bosne (eava, Kaoci. ..) jo prije rata postojale su
etnike organizacije, njihovom prisustvu u ustanikim jedinicama sred-
nje Bosne nije pridavana posebna panja najvanije je bilo da prihva-
taju borbu protiv okupatora.
Ovakvom stavu doprinosile su vijesti da u nekim drugim veim usta-
nikim podrujima (Srbiji, Crnoj Gori, Istonoj Bosni) etnici i partizani
izvode zajednike akcije. Sem toga, u to vrijeme se radilo na ostvarivanju
ire saradnje izmeu etnikih i partizanskih jedinica za zajedniku bor-
bu protiv okupatora.42 U vezi sa tim u istonoj Bosni je formiran zajed-
niki, privremeni operacioni tab, sastavljen od etnikih i partizanskih
predstavnika. tab je nazvan Komanda bosanskih vojnih i partizanskih
odreda, a poeo je sa radom 1. oktobra 1941. godine.43 Izdat je bio i za-
jedniki proglas. O saradnji sa etnicima Drae Mihajlovia bilo je vijesti
i u listu Borba, iji je prvi broj izaao 19. oktobra 1941. godine u oslo-
boenom Uicu.
Neto ire o etnicima i etniko-partizanskoj saradnji, kao i o ne-
kim problemima iskrslim u toku njenog realizovanja, govoreno je na voj-
no-politikoj konferenciji srednjobosanskog kadra na Karau, 27. novem-
bra 1941. godine. Na toj konferenciji (kojoj je prisustvovao i autor ove
monografije) nali su se Josip Maar Soa, Branko Babi Slovenac i Ratko
Vujovi oe iz 2. KNOP odreda sa Kozare, kao i Osman Karabegovi,
Kasim Hadi i Rade Liina, koji su se vraali iz istone Bosne, iz Glav-
nog taba NOP odreda za BiH. Nosili su najsveije utiske, a i neke di-
rektive, pa su na konferenciji istupali po raznim pitanjima. Partizansko-
-etniku saradnju objasnili su kao nuno zlo.
Na konferenciji nije bilo otvorenog zaotravanja. To potvruju i
kasniji dogaaji. Poetkom decembra Uro Drenovi i Lazo Teanovi, uz
rije i datu obavezu da e se boriti protiv okupatora, dobili su saglasnost,
od nekih lanova partijskog i vojnog rukovodstva za Bosansku krajinu, da
42 Zdravko Antonie, Ustanak u istonoj i centralnoj Bosni 1941, str. 418.

43 Isto, strana 421423.
svoje jedinice proglase etnikim.14 To nije bio neki poseban stav rukovod-
stva Bosanske krajine. Vrhovni tab NOPOJ i Glavni tab NOPO BiH na-
stojali su u to vrijeme, pa i kasnije, da se odri jedinstvo ustanikih snaga
u borbi protiv okupatora. Zato, i pored toga to su etnici sklopljene spo-
razume sa partizanskim tabovima krili i na sve mogue naine izigravali
i ponovo obnavljali, pa opet osporavali, CK K P J pismom od 14. decembra
dao je direktivu, da se prema Drai Mihajloviu postupa u saglasnosti sa
njegovim istupanjem na terenu.45 a od Glavnog taba NOPO BiH sline
direktive dolazile su i kasnije.
etnika rukovodstva su nastupala sasvim drugaije: jedno su go-
vorili, a drugo radili. Drenovi je dato obeanje ubrzo pogazio. Mimo svoje
pretpostavljene komande uspostavio je direktnu vezu sa etnikim ko-
mandama u istonoj Bosni i otud primio direktivu da radi sporazumno sa
faistima.46
Iako je etnika propaganda, zahvaljujui zajednikom etniko-
-partizanskom tabu u istonoj Bosni, nesmetano prodirala u srednju Bo-
snu sa etnikim agitatorima i emisarima a esto i kuririma i, kao takva,
u njenim jedinicama i pozadini ostavljala odreenog traga, ipak je dolazak
Laze Teanovia na ovaj teren razvoju NOB-a u srednjoj Bosni47 donio
najvee probleme. Uitelj, rodom iz sela Javorana, a uz to iz ugledne po-
rodice, bio je u situaciji da maksimalno ispolji etniki uticaj. On je, tra-
ei dozvolu da svoju etu proglasi etnikom, odmah imao u planu i
rascjep. To potvruju etnika dokumenta, iz kojih se vidi da je 8. decem-
bra 1941. na terenu gdje je Teanovi formirao etniku etu, u selima ju-
gozapadno od Kotor-Varoa, izvren izbor ljudi za ravnogorske etni-
ke odbore
Postupajui protivno datoj rijei i dogovoru, Teanovi je izazivao
sukob izmeu boraca koje je vrbovao u svoje redove i onih koji su ostali
u jedinicama Narodnooslobodilake partizanske i Dobrovoljake vojske J u -
goslavije (NOP i DVJ). Oko 14. januara 1942. odran je sastanak izmeu
partizanskih i etnikih predstavnika s namerom da se sukobi izglade. Na
tom sastanku, u Javoranima, nije naen zajedniki jezik, a na skupu je
dolo do velikih razmirica i svaa.49 Pri tome su etniki elementi vikali:
Dolje komunizam, dolje Staljin . . .
Bio je to prvi vei sukob u ustanikim redovima srednje Bosne,
dubljih korijena i dalekosenijih posljedica. Ve narednih dana etnike
pristalice pronose po selima oko Lipovca i Javorana (Cukovac, Zaselje, Va-
gani, Raii, Stol, ivinice...) srpske i jugoslovenske zastave uzviki-
vanje parola slinih onima koje smo ve pomenuli. O tome na ostalom
44 Osman Karabegovi, K r a j i n a na putevima revolucije.

45 Zb. NOR, T-IX/I, dok. br. 21.
46 A VII, etnika arhiva /CA/, kut. 233, br. reg. 1/8.
47 Prije dolaska u srednju Bosnu Teanovi se nalazio u Bosanskoj krajini,

gdje je zapoeo saradnju sa Italijanima.
48 A VII, CA, kut. 216, br. reg. 25/1.
Dokument sadri spisak lanova sreskih, optinskih i seoskih etnikih Ravnogor-

skih odbora za srez Kotor-Varo. Iz njega se vidi da je veliki broj odbornika na
toj dunosti od 8. decembra 1941. godine.
49 Zb. NOR, T-IV/3, dok. br. 140.
dijelu srednje Bosne i u njenim partizanskim jedinicama nije se tako rei
nita znalo, niti se o tome prialo.
Tek na konferenciji vojno-politikog kadra 5. i 6. bataljona 3. KNOP
odreda, odranog na Karau 20. januara 1942,50 prvi put se na dnevni red
postavilo pitanje etnika i etnitva. Kada su Niko Jurini i Drago Maar
(komesar i komandant 5. bataljona) iznosili spor sa Teanoviem, mnogi
rukovodioci iz eta paljivo su ih sluali, jer se govorilo, i to estoko i
otro, o neem to oni prvi put uju i to nisu mogli u prvi mah da shvate.
Objelodanjeno je da je etnitvo dijelom prodrlo i na sektor 6. bataljona,
da su Pribinika i Blatnika eta, kada su bile polovinom januara privu-
ene u upu radi namjeravanog napada na Prnjavor, ispoljavale etnike
tendencije. Neki domaini iz s. Vijaani, kod kojih su dijelovi ovih eta
bili smjeteni, sluali su razgovore o tome kako prilikom planiranog napa-
da na Prnjavor treba pucati u lea komunistima i komesarima. Kada su
naputali Vi jaane, jer se odustalo od napada, pjevali su nacionalistike
pjesme. Komesar eavske partizanske ete, Edhem Pobri, saoptio je ve-
like tekoe u radu sa borcima. On je ocjenio da kao Musliman nema
uslova da u toj eti dalje ostane. Tada se ozbiljnije postavilo i pitanje
noenja oznaka. Kritikovan je i Novak Prodi, komandir eavske parti-
zanske ete, zbog tolerisanja takvog stanja i noenja kokarde.
Preduzete su i neke konkretne mjere da se stanje popravi. Na kon-
ferenciji je donijeta odluka da se Edhem Pobri povue iz eavske parti-
zanske ete, a da na njegovo mjesto doe ivoj in Preradovi, dotadanji
komesar Prnjavorske partizanske ete. Smatralo se da e on kao popov sin
imati na eavljane vie uticaja. Za komesara Prnjavorske ete postavljen
je Zdravko Preradovi Braco.
Iako u ostalim etama, posebno u Imljanskoj (komandir Ilija Slav-
ni), Maslovarskoj (komandir Milan Bubi Krcun), Crnovrkoj (komandir
Duko Bojani), Motajikoj (komandir Milan Pivaevi), Prnjavorskoj i jo
nekim nije bilo vidljivih znakova etnitva, ipak je cjelokupnom vojno-
-politikom kadru na konferenciji skrenuta panja na budnost i pojaani
politiki rad u etama. Upozorenje je bilo na mjestu, jer se ubrzo pokazalo
da nijedna od eta 5. i 6. bataljona 3. KNOP odreda nije bila imuna pre-
ma ovom problemu.
50 Stevo Samardija, Ratni dnevnik 1941/1942. godine.

FORMIRANJE 4. KNOP ODREDA I NAPAD NA KOTOR-VARO
Zbog ovakvog stanja u 5. i 6. bataljonu 3. KNOP odreda odrana je

nova vojno-politika konferencija komandnog kadra odreda u s. Agiima,
6. februara 1942. godine. Na njoj je ocijenjeno da su pored internih sla-
bosti u pomenutim bataljonima, koje su dovele do ovakvog stanja, posto-
jale i druge okolnosti koje su tome ile na ruku: odred se nalazio na veli-
kom prostranstvu, pa tab odreda nije imao dovoljno uticaja na rad ovih
bataljona, a razdvajala ih je i velika prirodna prepreka r. Vrbas. Zato
je na konferenciji odlueno da se ova dva bataljona izdvoje iz 3. KNOP
odreda i od njih formira novi 4. KNOP odred. U sastav taba odreda su
uli: kao komandant Danko Mitrov, Rade Liina kao komesar, Ratko Bro-
eta kao zamjenik komandanta i Rade Radi kao zamjenik politikog ko-
mesara, to u to vrijeme nije predstavljalo partijskog rukovodioca odreda.
Peti i 6. bataljon su rasformirani a od njih su formirana etiri bata-
ljona: Prvi na lijevoj obali r. Vrbasa, Drugi izmeu r. Vrbanje i Vrbasa,
Trei prema Zupi i Prnjavoru i etvrti prema Tesliu.
tab novog 4. KNOP odreda shvatio je teinu situacije. Izlaz je
vidio u jednoj veoj, uspjenoj akciji na neki od opkoljenih neprijateljskih
uporita. Na konferenciji u Joavki, 12. februara 1942., gdje je saoptena
odluka o reorganizaciji i formiranju novog odreda, bataljona i njihovih
tabova,51 raspravljano je i o napadu na Kotor-Varo. Veliki broj starje-
ina je sumnjao u uspjeh, zbog velike zime i visokog snijega, ali je ko-
mandant odreda rekao da napad mora uspjeti i da e to obezbijediti ko-
mandni kadar i komunisti, koji e predvoditi jedinice u napadu na upo-
rite. Smatralo se da e se po oslobaanju Kotor-Varoa lake eliminisati
etnici okupljeni oko Laze Teanovia, koji je ve bio proglasio izvjesnu
teritoriju etnikim sektorom. Na njoj je hvatao i maltretirao partizanske
kurire i ljude koji su izlazili iz grada na slobodnu teritoriju nosei povjer-
ljive podatke o neprijatelju.
Tom prilikom nije saopteno tano vrijeme poetka napada, ali je
reeno da e u napadu uestvovati i proleterski bataljon koji dolazi. Nii
komandni kadar je stekao utisak da je ve postignut dogovor po kome e
se kotorvaroka posada predati kad uslijedi napad.
* * *
Kotor-Varo je branila 17. satnija 10. peadijske pukovnije.52 Upo-

rite je raspolagalo i sa oko 100150 milicionera, svrstanih u dobrovo-
51 Isto.
ljaku domobransku satniju, koji su bili regrutovani iz okolnih sela i iz
Kotor-Varoa. Pored njih, u uporitu je bilo i 3035 andara (orunika),
desetak finansa i oko 15 mjesnih ustaa. Ukupno, izmeu 325380 nao-
ruanih lica.
Sve ove snage bile su pod jednom komandom, a s obzirom na boja-
zan od napada bile su fortifikacijski dobro utvrene. Odbrana se u prvom
redu oslanjala na uzvienje zvano Kri, na kojem su bili izgraeni bunkeri
i iskopani rovovi, sa dobro organizovanim sistemom vatre prilagoenim i
za nona gaanja. Sa Kria, je bio obezbijeen dobar pogled na skoro ci-
jelo mjesto i prilaze Kotor-Varou, pa je odbrani Kria posveena velika
panja. U samom mjestu neprijatelj se jo oslanjao na tvre zgrade, kao-
to su: zgrada sreza i osnovne kole, bolnica i andarmerijska kasarna.
Pomin ju se i kue Pezerova, Hase Bojadije, Ive Kalaj di je i straara kod
mosta. Iz zapovijesti za napad na Kotor-Varo (koju je izdao tab 4. KNOP
odreda 13. februara 1942. a to je jedini sauvani dokument) vidi se da je
veliki dio snaga 4. KNOP odreda, koje su odreene za ovaj napad, bile ori-
jentisane na obezbjeenje iz pravca Banjaluke.
Glavnina snaga predviena za napad na Kotor-Varo angaovana je
po etama ili jedinicama sastavljenim od dijelova vie eta. U jednu takvu
jedinicu pod komandom komandira Joavake ete Milorada Radia Brace
uli su dijelovi Joavake partizanske ete (oko 40 boraca), Rastuani
(50 boraca) i Ceavljani (50 boraca) naoruani sa pukama i oko 5 pu-
komitraljeza. Zadatak im je bio da, napadajui sa sjevera i sjeverozapada,
likvidiraju neprijatelja u bolnici i vojnoj kasarni, a dijelom da idu na brdo
Kri i sadjejstvuju Maslovarskoj partizanskoj eti koja je ila na tu otpor-
nu taku.
Sa sjeveroistone strane, prema Muslimanskoj itaonici i Kriu na-
stupala je Maslovarska partizanska eta Milana Bubia. Ona je bila ojaa-
na sa 35 boraca Imljanske ete, koje je vodio komandir Ilija Slavni. Ova
grupa je imala ukupno oko 160170 boraca, sa 23 pukomitraljeza. Oko
50 boraca Skendervakufske (Dujkove) ete odreeno je u zatitu topova
(minobacaa).
Ovu prethodnu zapovjest karakterie iscjepkanost snaga i suvino
pretpoinjavanje boraca jednih eta drugim etama.53 Zato nije iskljueno
da je grupisanje napadakih snaga kasnije pretrpjelo izmjene. Na to upu-
uje i podatak da je oko 40 boraca eavske partizanske ete, sa komesa-
rom bataljona Zivojinom Preradoviem, ilo u toku napada na kolu u Svi-
njari, iako to u pomenutoj zapovijesti nije bilo tako odreeno.
Predvieno je da u napadu na kotorvaroko uporite, osim navede-
nih jedinica, napadajui sa juga uestvuju: Kozarska proleterska eta Si-
ni e Ivanovia, Marika eta (bez voda) iz 2. KNOP odreda, koja je prole-
tersku Kozarsku etu dopratila preko Manjae i r. Vrbasa,54 kao i dio
Skendervakufske partizanske ete Dujka Komljenovia (iz 4. KNOP odre-
da). Ove snage su imale ukupno oko 250 boraca, sa desetak pukomitra-
ljeza i dva bacaa mina.
53AVII, NDH, kut. 93, br. reg. 8/29.

54S j e a n j e Ljubana Crnobrnje, tadanjeg komandira Marike partizanske ete
2. KNOP odreda.
Trebalo je da ove jedinice jednim dijelom napadaju preko mosta na
r. Vrbanji, ispod Kria, a drugim da, prelazei zaleenu r. Vrbanju kod
tzv. Hozia mlina, upadnu u grad i, pored ostalog, likvidiraju neprijatelja
za koga se pretpostavljalo da e braniti kolu i zgradu sreskog naelstva.
Velike nade polagane su u minobacae.
Proleterska i Marika eta i dijelovi Skendervakufske ete poele
su sa napadom kako je predvieno, u 23,00 asova 18. februara. Kozarska
proleterska eta, koja je ila na most, naila je na krstila od bodljikave ice
i jaku vatru neprijatelja sa druge strane mosta, pa nije uspjela da za-
uzme most. Marika eta nije uspjela da pree rijeku. Prema sjeanju
Ljubana Crnobrnje, komandira Marike ete, te noi je rano dunuo juni
vjetar i led uinio nesigurnim za prelazak kod Hozia brane. Toga se sjea
i Mile Trkulja, koji je sa nekoliko boraca pregazio rijeku, ali su se uslijed
jake vatre neprijatelja morali povui nazad. Zbog snijega i preglednog
terena ostali su cijeli dan u nekim kuama na lijevoj obali rijeke, iz kojih
su se tek uvee izvukli ogrnuti dobijenim bijelim aravima.
Tako je r. Vrbanja, iako mala, a mjestimino i plitka, paralisala na-
pad ovih jedinica, jer su se one izjutra povukle uz manje gubitke.
Niko se nije sjetio mosta kod s. Zabra, oko 6 km nizvodno, koji je
u to vrijeme bio nezaposjednut i gdje se lako moglo prijei na desnu oba-
lu, a odatle upasti u uporite.
Neprijateljska dokumenta ne registruju ovaj noni napad sa lijeve
obale r. Vrbanje. Prema njihovim izvorima, napad na Kotor-Varo otpo-
eo je u 5,40 asova 19. februara, to se, u stvari, odnosi na napad dvije
grupe 4. KNOP odreda na dijelove Kotor-Varoa na desnoj obali r. Vrba-
nje. Po svemu, ove dvije grupe su zakasnile, jer je duboki snijeg ometao
njihov razvoj. Da bi krile prolaz kretale su se u grupama, i to u svanue,
kad su se sve bolje vidjeli. Uprkos tim nepovoljnim elementima, napad
boraca odreda, predvoen i najviim komandnim kadrom odreda, otpoeo
je silovito. Posebno je aktivna bila grupa koja je napadala sa sjeveroistoka
Maslovarska i dio Imljanske partizanske ete. Okraji su bili veliki:
.. . partizani su u dva maha prodrli u rovove 17. satnije, ali su oba puta
protunapadom odbaeni.. .55 kae o tome jedan neprijateljski izvjetaj.
U borbama za Kri teko je ranjen komandir Maslo'varske ete Mi-
lan Bubi Krcun. Sadjejstvo izmeu jedinica koje su tada napadale bilo je
dosta slabo. U najteoj situaciji nale su se jedinice koje su napadale rav-
nicom od s. Bilice. One u toku noi nisu uspjele da se dokopaju kua pa
ih je dan zatekao na otvorenom prostoru. Na snijegu su bile dobre mete za
neprijateljske puke i pukomitraljeze, a visoki, mekani snijeg i jaka va-
tra nisu dozvoljavali da se izvuku. Borba je, s prekidima, trajala do 20,00
asova 19. februara. Na tom dijelu fronta poginuli su: Ratko Broeta, za-
mjenik komandanta odreda, Rade Liina, politiki komesar odreda, Duko
Koica Kavrlja, komandant treeg bataljona, Milorad Radi Braco, ko-
mandir Joavake partizanske ete. Prema nekim podacima, u ovoj borbi je
poginulo oko 30 boraca, 8 je zarobljeno i dvadesetak ranjeno. Veina pogi-
nulih boraca i rukovodilaca nije izvuena iz borbe. Grupu poginulih nepri-
55 AVII NDH, kut. 118, br. reg. 9/211.

jatelj je poslije zavrene borbe sakupio i fotograf iao zajedno sa kotarskim
predstojnikom Kotor-Varoa Stipom Momiloviem i zarobljenim orujem.
Da je borba bila estoka i uporna svjedoi i neprijateljski podatak da su
oni u ovoj borbi imali 15 mrtvih i 10 ranjenih. 56
Borci srednje Bosne su imali teke gubitke u komandnom kadru.
Izgubljeno je pet rukovodilaca ranga komandira eta i vieg, i to u situa-
ciji kad su bili najpotrebniji.
Ovaj neuspjeh i gubici izazvali su dosta nezadovoljstva i kritike na
raun preostalog dijela odredskog rukovodstva, ali je bila tea i opasnija
sumnja Joavljana da su u kotorvarokoj akciji srednjobosanski borci
izdani. Poto, nisu uli borbu kozarakih jedinica, niti djejstvo bacaa sa
lijeve obale rijeke Vrbanje, oni su bili vrsto ubij edeni da proleterske i
kozarake snage nisu uopte napadale. Takvu optubu proturili su etnici
Laze Teanovia. To se najbolje moglo vidjeti iz pisma koje je Teanovi
22 ili 23. februara uputio Radi Radiu,57 iji je sin Braco u ovom napadu
poginuo. U pismu, pored sauea sa izgubljenim sinom, Teanovi za pro-
letere kae da su to sve sami Turci i okci. Da su u dogovoru sa kotor-
varokim ustaama naveli borce srednje Bosne u ovaj napad kako bi u
njemu to vie Srba izginulo, da su u borbi za grad izginuli samo Srbi, a
da nije poginuo ni jedan Musliman ili Hrvat.
Dio Joavake partizanske ete, 24 ili 25. februara, na Teia arma-
nu u s. Bilicama, iznad Kotor-Varoa, traio je od komandanta odreda
Danka Mitrova objanjenje kako to da proleteri nisu napadali, jer oni
to znaju po tome to se otud nije ula pucnjava niti su djejstvo vali mino-
bacai koje su proleteri imali. Prnjavorska partizanska eta, koja je 20. fe-
bruara hitno privuena na teren Kotor-Varoa, bila je postrojena naspram
Joavljana. Komandant odreda Danko objanjavao je da su i proleteri na-
padali, ali da se to nije ulo zbog opte borbe i visokog snijega koji apsor-
buje zvuk. Joavljani ta objanjenja i te tvrdnje nisu prihvatili. Situacija
se toliko naelektrisala da je Danko naredio komandiru Prnjavorske par-
tizanske ete da razorua jednog komandira voda ove ete, koji je bio naj-
vie nasjeo etnikoj propagandi. Kada je komandir Prnjavorske ete (ili
vodnik Miloje Gavri) priao da to izvri, komandir Joavakog voda je
sam, plaui, bacio puku u snijeg. U znak solidarnosti borci toga voda
uinili su isto.53 Situacija se tako neoekivano iskomplikovala.
Ovu neprijatnu situaciju izgladio je Rade Radi, koji je ovom do-
gaaju prisustvovao ne izjanjavajui se, ili je doao nakon to se to desilo.
Meutim, stvar oko izdaje nije raiena. Joavljani su sa Teia arma-
na otili sa tekim sumnjama da su ih u kotorvarokoj akciji proleteri
izdali. U vrijeme kada u srednjoj Bosni poinje sve vie da raste etniki
pokret, to e biti, kao to e se kasnije vidjeti, jo jedan izvor nevolje.
Kada su nade da e padom Kotor-Varoa etnitvo u srednjoj Bosni
biti zaustavljeno ostale neostvarene, poele su se za tu svrhu traiti nove
mjere.
56 Isto.
57 S j e a n j e tadanjeg komandira Prnjavorske partizanske ete, Steve Samar-
dije. Njega je Rade Radi pozvao iz s. Bilice, gdje je doao po nareenju taba
4. KNOP odreda sa etom, da doe do kua Teia da bi mu to pismo proitao.
5 8 S j e a n j e tadanjeg komandira Prnjavorske partizanske ete.

* * *
Na Prvoj partijskoj konferenciji Bosanske krajine, koja je odrana

22. i 23. februara 1942. u Skender-Vakufu, dakle neposredno poslije ne-
uspjelog napada na Kotor-Varo, odnos prema etnicima se bitno zaotrio.
Marika partizanska eta, koja se jo nalazila na terenu Kotor-Varoa, do-
bila je nareenje da razorua etniku etu Simeuna Obradovia (oko
40 etnika) u Karanovcu, koja je pripadala Lazi Teanoviu. Marika eta,
kojoj je vodie za tu akciju dao vod Karla Rojca, izvrila je to nareenje
22. februara 1942. godine.59 Prema sjeanju Ljubana Crnobrnje, koman-
dira Marike ete, njemu je u povratku sa tog zadatka stiglo novo nare-
enje da se odustaje od razoruavanja, ali se to kako on kae vie nije
moglo ispraviti.
Kolebanje o razoruavanju etnika kratko je trajalo. Nastavku poli-
tike razoruavanja doprinosio je svojim stavovima Lazo Teanovi, naro-
ito lanom propagandom u odnosu na jedinice NOV i proletere. Zato je
pala odluka da se razorua i grupa etnika okupljena oko njega u s. Li-
povcu. Na taj zadatak krenula je iz elinca. u zoru 5. marta, Kozaraka
proleterska eta. Sa njom su krenuli komandant 4. KNOP odreda Danko
Mitrov, Kota Nad i Mladen Stojanovi, naelnik novoformiranog Opera-
tivnog taba za Bosansku krajinu. Trebalo je da Mladen Stojanovi poslije
razoruavanja toj etnikoj grupi odri govor.
Lazo Teanovi je, zaposjeo na vrijeme kolu i okolne tvrde zgrade,
i obezbijedio se straama, a svoje pristalice i zemljake ubijedio da na njih
idu stranci, proleteri, sve sami Turci i okci, ustae60 koje dolaze da ih
razoruaju, a poslije moda i pobiju. Kada su proleteri prili koli napad-
nuti su iznenada iz kole i okolnih zgrada jakom puanom i mitraljeskom
vatrom. Tako je dolo do borbe koja je trajala skoro itav dan. etnici su
bili u tvrim zgradama, a proleteri vani, na snijegu, to je imalo za poslje-
dicu vei broj mrtvih i ranjenih. Poginulo je 12 proletera, meu kojima i
komandir Kozarake proleterske ete Simo Ivanovi. Meu ranjenima bio
je i Mladen Stojanovi. Bio je ranjen u glavu, sam se previo, i dio dana
ostao vani, u snijegu. Poslije je iznesen do kue Petra i Milenka Gajia,
gdje je dr Danica Perovi obradila ranu. Kada je dolo vee proleteri su
se povukli ka elincu i Joavci. etnici su takoe imali osjetne gubitke,
a meu poginulima bio je i brat Laze Teanovia. Odmah poslije ove borbe
Teanovi se sa svojom grupom sklonio preko Vrbasa, na teren Uroa
Drenovia.
Mladen Stojanovi je sa ostalim ranjenicima smjeten u odredsku
bolnicu u Joavci. U tom selu tada je bio smjeten i tab 4. KNOP odreda,
u koji je, umjesto poginulog Rade Liine, za komesara doao Vojo Stupar.
59 Zb. NOR, T-IV/3, dok. br. 93 i T-IX/1, dok. br. 38

60 Jedan od proletera, uesnika u toj borbi, ispriao je autoru monografije in-
teresantan detalj. Njemu i jo jednom proleteru, dok su se borili sa etnicima oko
kua ispod kole, etnici su stalno psovali ustaku, tursku i okaku majku. Ovima
je to dosadilo pa su im doviknuli da su na pogrenom putu, jer su i oni Srbi. Ponu
pitanja i odgovori o oenau, krsnim slavama i si. i ta grupa etnika doe do za-
kljuka da ova dvojica govore istinu. Zatim se, iz te grupice etnika ula galama:
Pa ta je o v o . . . mi ne tuemo ustae . . .
Za zamjenika komandanta, mjesto poginulog Broete, doao je Duko Bo-
jani, dotadanji komandir Crnovrke partizanske ete. Uz tab odreda
nalazili su se komandant i komesar Operativnog taba za Bosansku kra-
jinu Kota Nad i Osman Karabegovi. U Joavci su bili smjeteni lanovi
i osoblje Okrunog komiteta K P J i SKOJ-a. Okruni komitet bio je u
punom sastavu, popunjen po zavretku skendervakufske partijske konfe-
rencije.
Na teren srednje Bosne stigle su prvom polovinom marta nove pro-
leterske jedinice: Grmeka proleterska eta Joj e Runica i Drvarski prole-
terski vod Duana Bauka i delegata Save Trikia. Od tih jedinica u e-
lincu, na domak Banjaluke formiran je 25. marta Prvi proleterski bata-
ljon Bosanske krajine, kome je za komandanta postavljen Zdravko Celar,
a za komesara Esad Midi. Poslije nekoliko pokreta svojih eta prema
Prnjavoru i donjem toku r. Vrbasa, ovaj proleterski bataljon je koncem
marta izvrio pokret prema s. Pribiniu. Tamo se od 14. februara nalazio
vojnoetniki bataljon, koji je formirao Ilija Mali, andar, bivi ko-
mandir Ljubikog voda Prnjavorske partizanske ete. U ovaj etniki ba-
taljon on je preveo dotadanje partizanske ete Blatniku i Pribiniku. Sa
proleterskim bataljonom, pored Mitrova i Stupara, komandanta i kome-
sara 4. KNOP odreda, krenuo je i Osman Karabegovi.
U tabu odreda ostao je samo Rade Radi, a kao zatitnica odred-
skoj bolnici, lanovima Okrunog komiteta, tabu i pritabskim dijelovima
4. KNOP odreda, koji su bili stacionirani u Joavci, ostala je Joavaka
partizanska eta.
3 35
ETNIKI PUEVI, UZROCI I POSLJEDICE
Vojna i partijska rukovodstva na terenu srednje Bosne, zaokupljena

etnitvom i pojavom da se dotadanje partizanske ete olako prevode u
etnike, ispustila su iz vida Radu Radia i stanje, u Joavakoj partizan-
skoj eti. Kao da je zaboravljen dogaaj sa Teia armana, kada su se u
dijelovima te ete jasno uoavala razorna djejstva etnike harange. U
stvari, odkada se u nju uvukao crv sumnje da su prilikom napada na
Kotor-Varo -izdani od proleterskih jedinica, ona vie nije bila to i ra-
nije. Tome je naroito doprinosio Rade Radi, koji je podsticao njihovo
nezadovoljstvo da bi mogao ostvariti svoj plan. Oslanjajui se na pojedin-
ce iz ove ete, poeo je da radi na cijepanju partizanskih jedinica. Ka-
snije se doznalo da je obavljao tajne razgovore sa sebi odanim borcima
ove ete i sistematski izdvajao one koji e u datom momentu biti nosioci
krvavog obrauna. Pripreme su bile dobro prikrivene, tako da ih niko od
lanova taba odreda ili Okrunog komiteta nije otkrio.
Radi je samo ekao pogodan trenutak da pree u akciju. Ta izuzetna
prilika pruila mu se kada je proleterski bataljon sa tabom odreda kre-
nuo ka Pribiniu. Nou, 31. marta na 1. april, Radievi ljudi iz Joavake
ete (postoji sumnja da su im u pomo pritekli jo neki etnici sa strane)
izvrili su napad na odredsku bolnicu, na zgradu u kojoj se nalazio Ok-
runi komitet K P J za srednju Bosnu sa lanovima OK SKOJ-a i na sve
druge koji su bili uz NOP, a nali se te noi u Joavci. Iznenaenje je bilo
potpuno. Samo nekoliko proletera uspjelo je da se probije prema rnom
vrhu ili Vijaanima, prema partizanskim etama za koje su znali da su
vjerne NOB. Stradali su svi lanovi Okrunog komiteta K P J i Skoja koji
su se tu zatekli.61 Prvog aprila ubijen je i Mladen Stojanovi.
Poslije partizanskog poraza u napadu na Kotor-Varo ovo je bio no-
vi, ali jo vei udarac po NOP-u u srednjoj Bosni, sramni in koji je
doveo do definitivnog cijepanja i odvajanja etnika od boraca i pristalica
NOP-a.
Ovaj zloin se uvijek vee samo za ime Rade Radia. Pri tome nije
dovoljno istraeno uee ili saradnja drugih, a naroito etnikog voe i
ideologa Laze Teanovia. Naime, zna se da se Teanovi poslije borbe na
61 Osman Karabegovi, K r a j i n a na putevima revolucije str. 188. etnici su iz

rukovodstva tom prilikom ubili R a j k a Bosnia, sekretara Okrunog komiteta K P J
za srednju Bosnu; Milana Liinu, sekretara operativnog taba; Zeljka Baria, se-
kretara S k o j a : Edhema Karabegovia Ledu i oko trideset ranjenih partizana i pro-
letera. Uz velike napore, te noi su uspjeli da pobjegnu Redo Terzi, Milan Budi-
mir i Aim Sobot.
Lipovcu (5. mart 1942) povukao preko rijeke Vrbasa, kod Uroa Dreno-
via, kao i da se otud vratio na teren oko Lipovca, negdje oko 26. ili
27. marta, tj. nekoliko dana prije izvrenog pua. Pri povratku je Dreno-
vi, na ijem je terenu ve bio ubijen politiki komesar jedne ete, Jozo
Nemec, dao Teanoviu za pratnju jednu svoju etu. Uz to ga jedan
dokumenat iako nesiguran mijea u taj zloin.
Ovaj monstruozni zloin u Joavci osuen je (izuzimajui koljae
koji su u tom pokolju na ovaj ili onaj nain uestvovali) od cjelokupnog,
a posebno srpskog dijela stanovnitva srednje Bosne. Patrijarhalnom seo-
skom stanovnitvu ovakva razraunavanja bila su uvijek odbojna i strana.
Ona su ga podsjeala na ustake pokolje, posebno na nedavno izvrena u
selima Drakuliu, Sargovcu i Motikama, kod Banjaluke. 62 Naroito su bili
revoltirani masakrom ranjenika.
Na etnikoj konferenciji odranoj 7. juna u Javoranima, Rade Ra-
di, voa etnikog pua u Joavci, pritisnut javnim mnijenjem, bio je
prisiljen da ak i pred etnicima izbjegava da kae pravu istinu. Govorio
je da se nije radilo o ranjenicima, nego o zdravim proleterima i da je
doktor Stojanovi bio potpuno ozdravio i primio komandu.63 Nije smio
da kae istinu, jer je dobro znao da je u narodu prisutna strepnja od
raskola u ustanikim redovima, poto je u stanovnitvu preovladavala svi-
jest da na taj nain moe samo mnogo da se izgubi a da bi korist imali
samo okupator i ustaka vlast, koju je narod iz dna due mrzio.
Zato je pu u Joavci, sa svim to se tamo dogodilo, u narodu od-
jeknuo kao prava i velika nesrea.
Ali, u to vrijeme stanovnitvo u ustanikim rejonima nije bilo u
stanju da ocijeni ko je za to krivlji, pa je za razdor u redovima ustanika
u poetku podjednako optuivalo i partizane i etnike da bi zatim i ako
privremeno njegov veliki dio poeo sve vie da naginje na etniku stranu.
Koji su inioci utjecali na takav razvoj dogaaja do danas nije do-
voljno istraeno i razjanjeno.
Neki od spoljanjih i unutranjih inioca koji su doprinijeli ova-
kvom razvoju dogaaja, ve su pomenuti. Svakako ih ima jo. Me-
u njima su: nedostatak partijsko-politikog kadra i njihov razmjetaj
na terenu srednje Bosne, zatim dranje krutih frontova u zimu 1941/1942.
i oita neaktivnost partizanskih jedinica (zbog visokog snijega i koncen-
tracije neprijatelja u gradovima) to je partizanske snage liilo neophod-
nih i svakodnevnih makar i sitnijih uspjenih akcija na koje su narod i
borci bili navikli.
Srednjobosanski etnici su se u svojoj propagandi protiv NOP-a
najvie sluili parolama da NOP ide na to da u zemlji zavede sovjetski
reim,64 da u narodu uniti obiaje, vjeru, porodicu .. .,65 da ime partizan
62 Druga tjelesna poglavnikova bojna, uz asistenciju Miroslava Filipovia, up-

nika, izvrila je nad stanovnitvom sela Drakuli i Sargovac veliki zloin. Tada je,
prema ustakim dokumentima, ubijeno 13001500 djece, ena i starijih osoba. Ubi-
jali su tupim predmetima i krampovima, a negdje su rabili i sjekire. Zakopa-
vanje je trajalo tri dana.
Joe Horvat i Zdenko Stambuk, Dokumenti o protunarodnom radu i zloinima
jednog dijela katolikog klera, Zagreb 1946. godine.
63 A VII, CA, kut. 233, br. reg. 1/83.
64 A VII, CA, kut. 205, br. reg. 47/1.
znai pripadnik komunistike Partije i da u rukovodstvu i jedinicama na
terenu ima pojedinaca za koje se ne zna ni ko su ni odakle su. Najea
etnika propaganda protiv NOP-a bila je vezana za odnos prema vjeri.66
Pri tome su etnici sebe prikazivali kao jedine zatitnike Srba i njihovih
interesa.
Prodor etnitva bio je uslovljen ne samo nedostatkom izgraenog
vojno-politikog kadra na terenu srednje Bosne, nego i nedostatkom odre-
ene partijsko politike literature prilagoene mjesnim ustanikim prili-
kama i potrebama. Nedostatak literature i irih pismenih uputstava omo-
guavao je slobodniji pristup kljunim pitanjima NOP-a a to je neminovno
dovodilo do izvjesnog odstupanja pa i zastranjivanja u sprovoenju linije
NOB-a ne samo po pitanju odnosa prema vjeri, to su etnici maksimalno
koristili.
Takvi propusti se pominju u izvjetajima Oblasnog partijskog ruko-
vodstva Bosanske krajine, a o tome je bilo rijei i na Prvoj oblasnoj par-
tijskoj konferenciji K P J za Bosansku krajinu, odranoj u Skender-Vakufu
izmeu 21. i 23. februara 1942. godine.67 Na njoj je, pored isticanja dota-
danjih vojno-politikih uspjeha, izmeu ostalog, uoen i kritikovan slab
rad u nekim partizanskim odredima, posebno u 3. odredu, kojem su do
6. februara iste godine pripadali 5. i 6. bataljon, koji su pokrivali teren
srednje Bosne.
I na toj konferenciji neke starjeine i rukovodioci ispoljili su odstu-
panje od linije NOB-a68 kroz fraze o predveerju revolucije, klasnoj
borbi, borbi za vlast radnika i seljaka i si. To je podstaklo sekretara
Oblasnog komiteta, i tada najodgovornijeg rukovodioca Bosanske krajine
(a time i srednje Bosne) uru Pucara Starog da se skupu obrati rijeima:
danas se mi borimo protiv okupatora i njegovih slugu. Ne borimo se za
Sovjetsku vlast. . . Svako zastranjivanje u tom pogledu moe biti vrlo
tetno.
Cetnitvo nije bila neka posebna specifinost srednje Bosne. To< je
bio fenomen koji je zahvatio i druga neka ustanika podruja. Zapravo
jo od konca 1941. godine pa i ranije etnitvo se uvuklo u neke usta-
nike jedinice u Crnoj Gori,69 Srbiji i istonoj Bosni,70 izazivajui raspad
velikog broja ustanikih eta. To pored ostalog najbolje ilustruje i pismo
Vrhovnog komandanta Josipa Broza Tita, po tom pitanju, upuenog Moi
Pi jade u kom izmeu ostalog kae:
65 A VII, CA, kut, 205. br. reg. 39/3.

66 Zdravko Antoni, Ustanak u istonoj i centralnoj Bosni 1941. godine, str. 473.
Tako etniki kapetan Sergije Mihajlovi u svom proglasu srpskom narodu, po-
etkom decembra 1941, objanjavajui ta je komunizam, iznosi: . . . Komunizam
je narodna bolest koja se iri sa lanim sredstvima i koja ne zna za vjeru, za slavu,
za boga, za crkvu, svetenstvo, porodicu, za selo i prelo, za praznike i uopte za
hrianstvo . . . .
67 Zb. NOR, T-IX/1, dok. br. 38.
68 Zb. NOR, T-IX/1, dok. br. 35. i 38.
69 Zb. NOR, T-II/3, dk. br. 26.

70 Zb.NOR, T-II/3, dok. br. 59.
Polovinom marta Svetozar Vukmanovi Tempo pie Vrhovnom komandantu da su

kreui se sa jednim bataljonom za Kneinu naili na potpuno praznu i da je
sve pobjeglo ispred njih, ak i ene i djeca; da mu se to isto dogodilo kada je sa
bataljonom doao u s. Vrapci i Donje Babine, gdje je Sve pobjeglo. Nigdje ive
due, te da su etnici uspjeli uvjeriti seljake da idu komunisti i sve od reda kolju.
meni se ini da tu neto nije u redu . . . kad itave ete
prelaze neprijatelju .. .71
Zapravo i taj spoljni podsticaj bio je jedan od faktora razvoja etni-

tva u srednjoj Bosni.
Odreenu ulogu u tome odigrala je njemako-ustaka propaganda
a posebno rad njihovih obavjetajnih slubi. Peat takvoj njihovoj dje-
latnosti dao je dogovor izmeu vodeih njemakih, ustakih i talijanskih
vojnih rukovodilaca postignut 28. marta 1942. godine u Ljubljani, da e,
u cilju razbijanja ustanikih snaga na teritoriji Jugoslavije:
pokuati da, pregovarajui sa etnicima, izazovu razilae-

n j a izmeu etnika i partizana, da bi ih zatim odvojene
mogli potui. 72
Ovaj dogovor predstavljao je sankcionisanje ve ranije preduzetih

mjera u tom pravcu. Zna se naprimjer da je Novak Pivaevi, komandant
3. bataljona 4. partizanskog Odreda tokom marta 1942. godine dobio iz
Prnjavora pismo upueno na etnikog komandanta Novaka Pivaevia
u kom se istom nudi vlast na terenu Prnjavora uz uslov da se prekine
borba i napravi sporazum. Takva pisma dobili su vjerovatno i neki drugi
partizanski komandanti.
Pu je unio pometnju i uznemirenost u gotovo sve partizanske ete

4. KNOP odreda. Neto se teko desilo na terenu naeg bataljona, to vi-
dim iz naredbe koju sam dobio, ali ne znam jo ta je, zapisao je u
svoj dnevnik komandir Prnjavorske partizanske ete 3. aprila 1942, a ve
slijedeeg dana prve zapisane rijei su bile: Nije dobro, a onda nastav-
lja da opisuje ta se desilo i koga su sve etnici ubili. Za njega je to bila
katastrofa.73
Nou 8. aprila, etnici su izveli pu u Maslovarskoj partizanskoj eti.
Na spavanju je ubijen komesar ete, Banjaluanin Idriz Maslo, a eta je
pretvorena u etniku. Djelovanjem Nikole Forkape,74 kriza zahvata i Mo-
taj iku partizansku etu. Kada je 12. aprila u Otpoivaljku stigao zamje-
nik komandanta 3. bataljona ustanovio je da je tamo stanje oajno.
Vojnici su se razbili na grupice i niko ni s kim nema

veze. Milicija pie iz ume da nee k nama, ve hoe srpsku
vlast i upravu. Jedna patrola koja je bila u Ravni poruuje
da isto tako nee k nama. Bacili su zvijezde. Ostalo je od
106 karabina svega 20.75
71 Zb. NOR, T-II/3, dok. br. 40.

72 Bogdan Krizman, Vodstvo Treeh Reicha i Hrvatska, Vojno istorijski asopis
br. 34, 1975, str. 93.
73 Stevo Samardija, neobjavljeni dio ratnog dnevnika 1941/1942. godine.
74 Forkapa je u novembru doao iz Srbije. Zadran je u komandi 3 ete /Prnja-

vorske/. Obrijao je bradu i sa Bracom Petkoviem radio na izdavanju biltena radio-
-vijesti u kui Stevana Peulia u pl. avci, gdje je bila komanda ete. Bio je pod
jakim uticajem komesara ete Zivojina Preradovia sve dok on nije otiao za kome-
sara eavske partizanske ete.
Kritino stanje bilo je 14. aprila u 4. (Imljanskoj) eti 2. bataljona,
gdje se spremao pu, ali je otkriven i sprijeen.
Ovakva aktivnost etnika na terenu srednje Bosne poremetila je
veze izmeu Operativnog taba za Bosansku krajinu i Glavnog taba NOP
odreda BiH i Vrhovnog taba NOP i DVJ. Ne znajui ta se stvarno na
srednjobosanskom terenu dogaa, Vrhovni tab je traio od Operativnog
taba za istonu Bosnu da uhvati vezu preko Zenikog bataljona sa par-
tizanskim dijelovima oko Kotor-Varoa ; preko Ozrena sa jedinicama NOP
i DVJ na pravcu Teanj Tesli, a preko Trebave sa onima na pravcu
Prnjavora. Interesujui se koje se partizanske snage tamo nalaze i kakvo
je kod njih stanje, pie: Ova veza nas interesuje, posvetite joj panju i
o tome nas to prije obavijestite. 76
U to vrijeme u srednjoj Bosni stanje je bilo zaista teko. Sve se
uskomealo, u veliki broj rukovodilaca uvukla se nervoza, a neki od njih
su nedovoljno kontrolisali svoje postupke. Stradalo je tada nekoliko selja-
ka i jedan seoski trgovac, jer su bili optueni da su etniki agitatori. Te
sluajeve su etnici desetostruko, pa i vie puta uveavali. Na primjer za
odbrambene rovove koje je Prnjavorska partizanska eta iskopala oko ko-
le i crkve u Vijaanima, radi odbrane od etnikog napada koji se svako-
dnevno oekivao, etnici su neupuenom seoskom narodu govorili da su to
masovne grobnice u koje su, navodno, partizani zakopavali postreljane
seljake.
Iako su, kao i mnoge druge bile izmiljotina, mnogi ljudi su povje-
rovali tim priama. etnici su preovladali i u eavskoj partizanskoj eti.
Izjutra 19. aprila 1942,77 jake etnike snage opkolile su i napale tab 4. ba-
taljona, koji se nalazio u koli i zgradama oko kole u s. eavi. Tu se
nala i jedna eta Proleterskog bataljona (oko 50 boraca). U tabu se te
noi nalazio komesar bataljona Zivojin Preradovi, dok je komandant No-
vak Prodi bio odsutan.78 Partizanske snage su pruile otpor, a kada se
vidjelo da su etnici daleko nadmoniji pokuale su proboj.
76 Zb. NOR, T-II/3, dok. br. 154.

Prema nekim sjeanjima taj napad ie bio 17. aprila ali se taj datum ne moe pri-
hvatiti jer postoji propratno pismo taba 3. bataljona 4. KNOP odreda od 17. aprila
upueno etoju Peuliu Ceti u kom Novak Pivaevi, komandant 3. bataljona, pie
Peuliu da pismo koje se nalazi u prilogu odmah uputi u Ceavu gdje se tada nala-
zio tab 4. bataljona. Na poleini ovog propratnog pisma stoji zabiljeka da je pismo
primljeno toga dana u 21,00 asova i da je za Ceavu otpremljeno u 22,30 asova.
Ovaj dokumenat je naen u potkrovlju kue Cetoja Peulia poslije rata.
Cetojev sin dao ga je Zahariju Slatincu i sada se kod njega nalazi. To je ujedno i
jedini, do sada otkriveni, dokumenat sa potpisom Novaka Pivaevia.
Iz ovoga proizilazi da je napad na Ceavu mogao da uslijedi 18. ili 19. aprila
ujutru.
78 Prema onome to je autoru monografije ispriao poslije rata Zdravko Pre-
radovi Braco, koji je u vrijeme napada etnika bio komesar Ceavske partizanske
ete, on i ivojin, njegov brat, bili su te veeri u koli. K n j i m a je uvee doao
neko od boraca ete ili neko od mjetana iz oblinjih Ceavskih zaseoka i pozvao
obojicu na veeru. Bio je u tome jako uporan. Prosto je molio da idu sa njim. Me-
utim, Zivojin je spremao za idui dan nekakav referat, pa nisu otili. Zdravko je
u b i j e e n da je t a j ovjek uo za napad i da je pokuao da ih izvue iz kole. Misli
da je neko na isti nain izveo iz kole te veeri komandanta bataljona Novaka Pro-
dia.
Tom prilikom je poginuo 21 partizanski borac, a osam je zarobljeno.
Iz sastava 4. odreda poginulo je est boraca, a meu njima istaknuti parti-
zanski rukovodilac, komesar 4. bataljona, Zivojin Preradovi ivo. Zvjer-
ski je tada ubijen sekretar taba Osman Pobri.79 Meu zarobljenicima
bili su komandir proleterske ete Obrad Kopi i komesar dotadanje e-
avske partizanske ete Zdravko Preradovi Braco. Preostali dio partizan-
skih boraca uspio je da se uz borbu izvue iz etnikog obrua. Najblia,
Prnjavorska partizanska eta, kada je izjutra ula borbu u Ceavi, pokre-
nula je dio snaga u tom pravcu (udaljenje oko 16 km) i dospjela do pl.
avke, ali su se vratili jer je borba ve bila prestala.
Poto jedinice 4. KNOP odreda i Proleterski bataljon nisu inili
snagu dovoljnu za obraun sa etnicima, koji su svakim danom bivali sve
jai, na teren srednje Bosne doao je tzv. Udarni bataljon sa Kozare. Bio
je veoma dobro naoruan, a 20. aprila bio je u Sipragama.. Sa njim je bio
sekretar Oblasnog komiteta K P J za Bosansku krajinu uro Pucar Stari.
Na putu za Vijaane, oko Karaa, bataljon su estoko napali etnici. U
borbi koja je trajala cijeli dan Udarni bataljon je imo 15 ranjenih i pet
poginulih boraca.
U meuvremenu, poslije vie prevratnikih pokuaja, od prvih dana
aprila, etnici su potpuno ovladali Blatnikom etom (21. aprila), a isto-
vremeno, ili dan kasnije, Rastukom partizanskom etom. Iza toga, na red
je dola partizanska eta Ljeskove vode. Komesar Kojo Joti, uz pomo
Ljube Radia Gede, jedva se izvukao i preko pl. Ljubia doao u Prnja-
vorsku partizansku etu. Pored Prnjavorske, na terenu Zupe jo se drala
samo Crnovrka partizanska eta, koju su nou, 8/9. aprila, napali etnici.
Prvo su napali etnu ambulantu, ali nisu uspjeli. Napad je obnovljen i
21. aprila, opet bezuspjeno.
Udarni bataljon, sa komandantom Miloem Siljegoviem krenuo je
odmah po dolasku u Vijaane na zborove u Linju, Potoane, Hrvaane.-
etnici, zabrinuti zbog dolaska Udarnog bataljona, objavili su da e
se u rejonu Stanari Pojezna na urev dan, 6. maja, spustiti pado-
branom kralj Petar II. Pored veeg broja itelja iz okolnih sela, tu su se
okupile i jae etnike snage, koje su napali Udarni i Proleterski bata-
ljon. I ovdje su etnici pruili snaan otpor, ali su na kraju prisiljeni na
povlaenje. Iako su narednih dana Proleterski i Udarni bataljon sa dije-
lovima Prnjavorske partizanske ete bili u stalnom pokretu vodei borbe
sa etnicima, nita se nije promijenilo. Nou, 12/13. maja, izbio je pu i
u Crnovrkoj partizanskoj eti.80
Drugi ili trei dan poslije izvrenog napada, Novak Prodi je u pratnji par
boraca stigao u Vijaane gdje se nalazio tab odreda. U tabu odreda hladno je
primljen, jor se postavljalo opravdano pitanje gdje se nalazio za vrijeme etnikog
napada. Prodi se na takav stav prema njemu alio komandiru Prnjavorske parti-
zanske ete, svom poznaniku. Desetak dana zadrao se u Vijaanima a kada je Pro-
leterski bataljon 6. m a j a krenuo na etnike oko pl. K r n j i n a on je krenuo sa njim,
usput se odvojio i vratio u eavu. Navodno, tamo se krio desetak i vie dana, a
onda se predao etnicima. Jedno vrijeme bio je na sporednim dunostima a poginuo
je kao komandant Teslike etnike brigade 1945. godine.
79 Osman Karabegovi, K r a j i n a na putevima revolucije, str. 188.

Ista situacija bila je na terenu Vrhovine. Dujko Komljenovi se a-
lio 12. maja da ne moe odrati Skender-Vakuf sa snagama koje ima. Dan
ranije, etnici su napali partizansku bolnicu u emernici. Oko 13. maja
kriza je zahvatila Imljansku partizansku etu. Pred opasnou od napada,
komandir ete Ilija Slavni i komesar Petar Gaji krenuli su sa 15 boraca
za Skender-Vakuf.81 Ostali borci u dogovoru sa komandirom i komesarom
ostali su na dotadanjem terenu. Dan kasnije doao je Rade Radi sa 200
etnika i preuzeo ostatak od 90 boraca Imljanske partizanske ete.
Najtee od svega bilo je to to partizanski pokret u tom momentu
nije vie imao onakvu podrku stanovnitva kakvu je imao do tada. et-
nika propaganda je uspjela da poljulja i najjaa dotadanja partizanska
uporita.82
U situaciji kad se gubila podrka znatnog dijela srpskog stanovni-
tva bilo je dosta razloga da se preostale partizanske snage privremeno
povuku iz srednje Bosne u Bosansku krajinu, dok se situacija ne pobolja.
0 tome je bilo rijei i meu rukovodiocima, a meu borcima Proleterskog
bataljona, na primjer, bilo je dosta otvorenih zahtjeva. Meutim, autor se
sjea da je u razgovorima o takvom rjeenju, izmeu Danka Mitrova, u-
re Pucara i Osmana Karabegovia u osnovnoj koli u selu Vijaanima,
gdje je bio tab 4. odreda, komandant Danko bio energino protiv toga.
Kriza je tako dola u orsokak, iz kojeg nije bilo pravog izlaza. Ko-
zaraki udarni bataljon, na insistiranje boraca, zbog pomanjkanja municije
1 drugih uslova, izdjejstvovao je odobrenje da se vrati na Kozaru. Iz Vi ja-
ana je krenuo 18. maja83 i u Skender-Vakuf u uzeo oboljelog Dujka Kom-
Ijenovia sa nekoliko desetina boraca iz njegove ete i iz Imljanske par-
tizanske ete Ilije Slavnia i komesara Petra Gajia koji je nekoliko dana
ranije poginuo.
U meuvremenu, srednju Bosnu je pogodio jo jedan teak gubitak.
Naime, iz Travnika je nou, 16/17. marta 1942, na slobodnu teritoriju iza-
la grupa od dvadeset travnikih komunista i simpatizera, meu kojima
jo bio travniki komitet K P J sa sekretarom Abidom Loliem.84 Meu nji-
81 A VII, Mikrofilm I R P BH 1/584.

Prema sjeanju Josipa Tvrza Pepija, u toj grupi su bili i: Jovo Lukrecija, Rode
Miljanovi, Bogdan Skoaji, Davorin Zeki Koko, Ljuboja Pani, Petar Babi, Pe-
pa, Salko Haramandi, Mile Mari Truba, Vladimir Mari, Ljuboja Arseni, Mi-
hajlo Pui, Stanoje Makari, Blagoje Mari, Svetozar Suvajac i Hasan Sojtari. Na
tom maru od etnikih zasjeda poginuli su: Petar Gaji, komesar ete istaknuti
drutveno-politiki radnik, i Davorin Zeki Koko, a zarobljeni su Bogdan Skoaji,
Ljuboja Pani, Ljuboje Arseni i Svetozar Suvajac.
Oni koji nisu poginuli ili zarobljeni krenuli su koncem m a j a sa udarnim ko-
zarskim bataljonom za Bosansku krajinu.
83 Sa Udarnim bataljonom iz Prnjavorske partizanske ete tada su krenuli za

Bosansku krajinu Stevo Samardija i Momir Segi. U toku mara prema Skender-
-Vakufu ovom bataljonu su se pridruile drugarice Desa i Danica /od Teslia ili
Doboja/, ija prezimena nisu zabiljeena.
Iz Travnika su tada izali: Sair Bekti, Omer Loli, Ibrahim Loli, Abdurahman
ehovi, Hodo Ali, Abdulah oki, Hamdo Begovac, Ejub Ejubovi, Mehmed
Stani-Kulaevi, Hasan Sojtari, Salih Pani, Rifat Sujolai, Salko Harmandi, Sa-
fet Haznadarevi, Rizah Hercegovac, Atif Risovi, Ibro Risovi, Zahid Kori i Kasim
Buljubai.
ma su bile i dvije Jevrejke. Ovoj grupi, kao jezgru Travnikog odreda, pri-
dodate je desetak boraca Imljanske partizanske ete. Josip Tvrz Pepi, koji
je bio meu pridodatim borcima, sjea se da su svi zajedno zalogorovali u
kuaru Huseina Kovaevia, na tzv. Perli. Tu su ih koncem aprila na-
pali etnici Rade Radia. Grupa je u tom napadu imala nekoliko mrtvih i
zarobljenih. Poslije napada prebacila se u rejon Meokrnja i smjestila u
neku planinsku kolibu. Tu su ih zajednikim snagama napali andari iz
Gua Gore i ustae iz sela Brajkovii i Cukle (oba sela se nalaze istono od
Travnika, a u blizini Gua Gore). Ova partizanska grupa, ve demorali-
sana zateenim stanjem, a uz to i iznenaena, brzo je dezorganizovana i
razbijena. U tom neprijateljskom napadu ubijena su 23 borca.85
Od 4. odreda vjerna NOP-u ostala je samo Prnjavorska partizanska
eta. Od jednog njenog dijela formiran je proleterski vod, koji je uao u
Proleterski bataljon. Meutim, ni ona nije sva bila spremna da se bori
protiv etnika, pa je Proleterski bataljon ostao takorei usamljen, to je
etnicima omoguilo da se jo vie grupiu i razmahnu.
Borci i komandni sastav, tab 4. odreda, tab Proleterskog bataljona
i lanovi Okrunog komiteta K P J za srednju Bosnu, nije jedinstveno gle-
dalo na nastalu situaciju. Dok su tab 4. odreda, Okruni komitet K P J za
srednju Bosnu86 (sekretar Milan Radman) i tab Proleterskog bataljona na
zajednikom sastanku, odranom na Previji 29. maja 1942, bili su za to da
se ostane na terenu srednje Bosne i saeka dolazak novih snaga, koje je
sekretar Oblasnog komiteta K P J za Bosansku krajinu uro Pucar pri od-
lasku sa Udarnim bataljonom obeao, nii komandni kadar i borci bataljona
insistirali su na naputanju ovog terena. To je na kraju i usvojeno. Vojno
i partijsko rukovodstvo sa terena srednje Bosne rijeilo je zbog toga da se
razbiju po grupama (Kotorvaroka, Krnjinska, Crnovrka i Motajika) i
da djejstvuju kao gerilci.
Proleterski bataljon je odluio da se probije na Kozaru. Ne znajui
da se na Kozaru priprema velika neprijateljska ofanziva i da na liniji
Klanice Bosanska Gradika ve postoje jake neprijateljske snage, kre-
nuo je tim najriskantnijim pravcem od Vijaana, preko Otpoivaljke za
r. Vrbas, da bi se odatle, preko Lijeva polja, prebacio za Kozaru.
Kada se prebacivanjem jednog dijela boraca u Lijeve polje i izvi-
anjem ustanovilo da je neprijatelj, koji se pripremao za kozarsku ofan-
zivu, ve zaposjeo komunikaciju Bosanska Gradika Banjaluka i da se
tim pravcem ne moe probiti na Kozaru, Proleterski bataljon se vratio na
Ctpoivaljku. Tu se ponovo sastao sa tabom 4. odreda. Nakon dva dana
(7. juna) ove snage kojima su se prikljuile Crnovrka i Motajika geril-

Meu poginulim prepoznati su: Ibrahim i Atif Risovi, Abi Loli, Milo Milano-
vi, Ljubo Boi, Jovan ukari, Duan Stigli, Branko Mii, Mile Skaljov i Perica
Kaladi. Trinaest ih nije identifikovano. Zarobljeni su Abdurahman Sehovi, Mujo
Gavranovi i Niko Slavni, koji su predati prijekom ustakom sudu.
86 A VII, Mikrofilm, I R P BH 1/632.
Novi Okruni komitet K P J za srednju Bosnu formiran je 2. m a j a 1942, u sastavu:
Milan Radman, sekretar; Milo Glii, Zaga Umievi i oko Perovi /Skoj/ kao
lanovi.
ska grupa, krenule su ka selima oko pl. Motajice. Iako su im jake etnike
snage bile za petama, pristupilo se odluci, donijetoj u Otpoivaljki, da
se napadne neprijateljsko uporite Donja Lepenica kod Srpca.
Srednjobosanski etnici, koji su ve imali potpisane sporazume sa
vlastima NDH o zajednikoj borbi protiv partizana, uz sadjejstvo Nije-
maca i ustaa, napali su 8. juna Proleterski bataljon i u vieasovnoj borbi
nanijeli mu teke gubitke od 113 mrtvih i dosta zarobljenih. Medu za-
robljenima bio je i komandant Proleterskog bataljona Zdravko Celar, koga
su etnici strijeljali 9. juna u selu Rakovac. Komesar bataljona, Esad Mi-
di, uspio je da se probije, ali su ga kada je zapadno od pl. Cemernice
pokuavao da pree r. Vrbas, uhvatili etnici i ustupili ustaama za dva san-
duka municije. Danko Mitrov, komandant 4. KNOP odreda, koji je poslije
izgubljene borbe na Motajici krenuo sam na jug, u susret pomoi koju je
oekivao, poginuo je od etnike zasjede u rejonu Srevii.
Ostatak Proleterskog bataljona prebacio se nou 13/14. juna preko
r. Save u Slavoniju.87 Na terenu pl. Motajice ostali su neko vrijeme kome-
sar 4. odreda Vojo Stupar i organizacioni sekretar Okrunog komiteta Za-
ga Umievi sa manjom grupom boraca.
Poslije poraza proletera na Motajici rasuo se i vei dio Prnjavorske
partizanske ete. Drugi dio, pod komandom Novaka Pivaevia, jo je
drao poloaje na padinama pl. Ljubia, oko s. Kremne. Njega su 12. juna
napale dvije domobranske i jedna legionarska satnija, ojaani sa 30 ustaa
Pripremne ustake bojne iz Prnjavora. Ovaj dio Prnjavorske ete pruio
je neprijatelju snaan otpor, pri emu su ubili dva, a ranili 11 neprijatelj-
skih vojnika.88
Dok se vodila borba izmeu dijela Prnjavorske partizanske ete i ove
tri neprijateljske satnije, Rade Radi, tada komandant Borjanskog etni-
kog odreda, nalazio se u kui dr Ljubomira Milia u Prnjavoru, zajedno sa
jednim njemakim oficirom, izvjesnim fon Bilom. Oni su odatle upravljali
akcijom na ovu posljednju regularnu jedinicu odreda. Taj dio ete, zaje-
dno sa Novakom Pivaeviem, zarobili su Radievi etnici koji su im doli
iza lea. Time je potpuno razbijen i 4. KNOP odred, koji je prilikom for-
miranja, poetkom februara 1942, imao etiri bataljona sa 12 eta, naoru-
anih sa 1750 puaka, 25 pukomi trai jeza, 7 tekih mitraljeza i minobaca-
em.89 U tom rascjepu, etnici su, prema onome to su kasnije iznosili,
ubili 40 najistaknutijih partizanskih rukovodilaca. Sem lanova Okrunog
komiteta K P J za srednju Bosnu, stradali su politiki komesari, bataljona i
eta, rukovodioci Skoja, lanovi K P J i mnogi pozadinski radnici na terenu.
Pobili su one koji su meu prvima zapoeli borbu protiv okupatorsko-usta-
ke tiranije, da bi se zatim udruili sa onima koji su svoje protivnice, bez
obzira kojem su narodu ili narodnosti pripadali, nemilosrdno jali, str-
moglavljivali u provalije bez dna, bacali u duboke rijeke ili ih siali u logo-
re da bi ih tamo guili u plinskim komorama ili ive bacali u oganj.
87 A VII, NDH, kut. 172, br. reg. 2141.

Prema ovom dokumentu ostaci proleterskog bataljona prebaeni su 14. juna oko
03,00 asa kod mjesta Crnaki most. Ustae su tom prilikom uhvatile dvojicu pro-
letera, Rudolfa Roju iz Drvara i Ahmeta Basaria iz Stoca, koji su bili goli i bez
oruja.
89 AVII, NOB, mikrofilm I R P BH 1/382.
Dok su se borili piotiv partizana i teili da za sebe pridobiju srpski
dio stanovnitva, etnici su nastupali sa parolom da e nastaviti borbu
protiv ustaa, ali da u interesu srpskog naroda nee voditi borbu protiv
Nijemaca, jer su oni jo uvijek jaki i da je voenje borbe na dva fronta
istovremeno neizvodljivo i nemogue.
Ali, ovo obeanje su pogazili prije nego to su ostvarili prevlast.
etnike voe iz zapadne i srednje Bosne su, jedan po jedan, po direktivi
Drae Mihajlovia, poeli sa ustaama i ustakom vlasti da sklapaju sepa-
ratne pismene sporazume. Prvo je to uradio Drenovi, 27. aprila u Mrko-
nji-Gradu. Zatim, Mareti i Drenovi 15. maja, Teanovi 23. maja i,
na kraju, Rade Radi, 9. juna 1942. u Banjaluci.
Osnovno u svim tim sporazumima bilo je priznavanje i prihvatanje
vrhovnitva Nezavisne Drave Hrvatske i zajednika borba protiv parti-
zana. Vidno mjesto zauzimalo je i materijalno obezbjeivanje etnika
municijom prilikom zajednikih borbi protiv partizana. etnici su bili
spremni da poloe i zakletvu na lojalnost i vjernost ustakoj dravi i Pa-
veliu ako se to od njih bude trailo. Potpisivanje sporazuma i njihov
sadraj krio se od stanovnitva.
Poslije svakog potpisanog ugovora uslijedilo je i zajedniko fotogra-
fisanje pregovaraa i potpisnika sporazuma. Jednu takvu fotografiju, sni-
mljenu 15. maja u Banjaluci dostavile su pristalice NOP-a tabu 4. odreda.
Sef agitpropa Vilko Vinterhalter umnoio je tu fotografiju, pa je ona tako
dospjela u mnoge ruke. Fotografija na kojoj su prepoznati etnici sa ustaa-
ma izazvala je veliko zaprepaenje, pogotovo to se meu fotografisa-
nima nalazio i izvjesni eli, koji je poetkom maja 1942, kraj rijeke
Vrbanje zaklao episkopa Platona i protu Subotia, pri emu ga je neki od
ove dvojice, branei se, dobro ozlijedio.
Potpisivanje pakta i fotografisanje sa ustaama u Banjaluci samo
nekoliko mjeseci nakon tekog ustakog zloina u Sargovcu i okolnim seli-
ma uz Banjaluku, kao i masakra srpskog dijela stanovnitva u tzv. uskr-
njoj ofanzivi (aprila mjeseca) oko Kotor-Varoa, nailo je kod naroda na
osudu. Rade Radi se ve 21. juna zbog toga ali obavjetajnom oficiru
4. pjeadijske divizije NDH (Doboj) poruniku Stjepanu Kovaeviu, koji
je prisustvovao sastanku etnikih komandanata u Joavci: Narod, nas,
a posebno mene estoko napada zbog napravljenih sporazuma.90
Na drugoj strani ustaka NDH ovaj razdor u ustanikim redovima i
izdaju NOB od strane etnika iskoristila je, izmeu ostalog, i za nastavak
90 AVII, NDH, kut. 101, br. reg. 2/41.
Iz ovog dokumenta se vidi da su nou 19/20. juna etnici opkolili i teko, u obje
noge, ranili Milana Radmana sekretara OK K P J za srednju Bosnu. Kada su mu se
etnici pribliili mislei da je mrtav, on se naglo pridigao i iz pitolja ubio dva et-
nika.
planirane politike genocida i efikasnijeg unitavanja protivnika ustakog
reima. To najbolje ilustruje saoptenje Zapovjednitva banjalukog zdruga
od 18. maja 1942. da sabirni i radni logor Jasenovac moe da primi ne-
ogranieni broj osoba.91 Iz ovog saoptenja nije teko sagledati buduu
ulogu Jasenovca, u kojem e na stravian nain nestati preko 700.000 J u -
goslovena.92
Poto su se obezbijedili sklopljenim ugovorima sa ustakom dra-
vom o saradnji, srednjobosanski etnici su pristupili svom organizovanju.
Od dotadanjih etnikih grupa, bataljona i odreda formirana su dva
etnika odreda Obili (komandant Lazo Teanovi), koji je zauzimao
prostoriju oko Kotor-Varoa, Skender-Vakuf a i Banjaluke i Borjanski
vojnoetniki odred (komandant Rade Radi), kome je pripao ostali dio od
partizanskih jedinica osloboene srednjobosanske teritorije. Formiran je
i tab bosanskih etnikih odreda pod iju komandu su uli etniki odredi
iz istone Bosne: Zeniki, Ozrenski i Trebavski, iz srednje Bosne Borje i
Obili, iz zapadne Bosne Manjaa, Koi i Gvozdeni. Za komandanta je
naimenovan Rade Radi, koji je zadrao i komandni poloaj u Borjan-
skom etnikom odredu. Gladan vlasti, upinjao se da pod svoju komandu
stavi sve etnike odrede u Bosni.
Osnovne postavke sporazuma sa ustaama etnici su ispunjavali. Kao
ustaki suborci krenuli su u avgustu ka Manjai, da bi se sa Nijemcima
i pripadnicima oruanih snaga NDH borili protiv proleterskih brigada i
partizanskih brigada Bosanske krajine (prve i druge krajike). Autor koji
je tada bio u 2. bataljonu 2. krajike brigade, sjea se kako je nekoliko
puta sa Grke Gradine posmatrao nastupanje neprijatelja. Sa linije Pajtos
Klisina Nijemci su uvijek bili grupisani u sreditu, du komunikacije
Han Kola Sitnica. Na njihovom desnom krilu bili su etnici, a na lije-
vom oruane jedinice NDH. Prvi su morali da se veru preko brda i kame-
njara, a jedinice NDH uz to i kroz umu. Na tom zadatku etnici su ostali
osamnaest dana. Bili su iz Trebavskog, Ozrenskog, Borjanskog i odreda
Obili, uz puno uee i etnikih odreda Manjae, Koi i Gvozdeni. Po-
stoje dokumenta da su za to vrijeme primali sljedovanje hrane iz njema-
kih magacina. Oni su im davali i municiju, a sljedovale su ih i dnevnice,
koje su im davale oruane snage NDH.
Ispunjavajui svoje obaveze prema NDH etnici su, istovremeno
na terenu proganjali sve one koji su do pua bili u partizanskim jedini-
cama ili simpatizeri NOB-a. Za njih su, po ugledu na ustae, organizovali
i koncentracioni logor u s. Karau. Novaka Pivaevia i Miloa Dujia, kao
najistaknutije partizanske rukovodioce, jednostavno su avgusta 1942, ubili.
Bili su vrlo osjetljivi na sve aktivnosti partizanskih gerilskih grupa koje su
poslije raspada 4. odreda ostale na terenu. Ponovna pojava partizanske
grupe Voje Stupara oko Motajice, avgusta 1942, i oslobaanje Kobaa iza-

92 Lordan Zafranovi, Dokumentarni film Krv i pepeo Jasenovca i Joe Hor-
vat i Zdenko Stambuk, Dokumenta o protunarodnom radu i zloinima jednog dijela
katolikog klera, Zagreb 1946. godine.
Prema svjedoenju jednog od komandanata logora upnika-ustae Miroslava
Filipovia, ene i djevojke koje su radi likvidacije dopremane na mjesto zvano Gra-
dina, prethodno su, po nareenju ustaa, silovali grobari.
zvali su paninu reakciju. Djejstvo ove grupe i grupe Mile Trkulje u Vrho-
vini, sa kojom se 2. bataljon 2. krajike brigade susreo kod Gostilja, po-
slije prvog oslobaanja Jajca 1942. godine,93 bilo je oiti dokaz da etnika
prevlast u srednjoj Bosni nije bila ni vrsta ni dugovjena. Pogotovu ako
se ima u vidu da su ove partizanske grupe (ona oko Motajice u meuvre-
menu poto je porasla, proglasila se 1. etom 4. KNOP odreda Novak Pi-
vaevi ime je nastavljen kontinuitet postojanja 4. odreda) ponovo na-
ilazile na sve veu podrku naroda. etnici su ubrzo prokockali poetno
povjerenje veine stanovnika svojim ueem zajedno sa ustaama i Ni-
jemcima u borbama protiv partizanskih jedinica, odlaskom etnika u gra-
dove i davanjem ustakoj tzv. NDH raznih ekonomskih ustupaka. Izgubili
su kod naroda svojim meusobnim odnosima u kojima je vladala samovo-
lja. (Kad treba da se dobij a eer Vlado Vini kae da njegov sektor pri-
pada Radi Radiu, a kad treba da ide u pokret protiv partizana onda kae
da pripada Nikoli Forkapi alio se na jednom sastanku Rade Radi).
Neke etnike jedinice su zavele bile carinu poreze i namete to je podsti-
calo korupciju.
Evo ta o tome kae etniki p. porunik Luka ukanovi, pripadnik
srednjobosanskih etnikih jedinica:
Izuzev malog broja komandanata u bosanskim etnikim
odredima svi ostali podreeni su svojim linim interesima
i pretjeranim a m b i c i j a m a . . . te su u tu svrhu ograniili sva-
ki nekakve svoje sektore i proglasili se c a r e v i m a . . . naturili
su bijednom ali potenom srpskom narodu vee dabine ne-
go to su to u svoje vrijeme naturale turske dahije Beo-
gradskom paaluku 94
etniki komandanti su pravili neshvatljive ispade jedan prema dru-

gome. Nije u tome bio poteen ni komandant Bosanskih etnikih odreda
Rade Radi.95 Posebno rivalstvo razvilo se izmeu domaih etnikih voa
i Drainih oficira, kada su poeli da pristiu na teren srednje Bosne.95a
93 Ilija Slavni i Stevo Samardija, koji su tada bili u 2. bataljonu 2. krajike
NOU brigade, sreli su se oko Ponira i Gostilja /rejon izmeu J a j c a i Travnika/ sa

Milom Trkuljom, Ljubojem Paniem, Ljubojem Arseniem i Nikolom Mariem. Sva
etvorica su bili naoruani i kao gerilska grupa djelovali na etnikom terenu oko
Kotor-Varoa.
94 A VII, A, kut. br. 205, br. reg. 12/13.
95 A VII, CA, kut. br. 233, br. reg. 3/119.
Na etnikoj konferenciji u Kulaima 2. i 3. m a j a 1943. godine kritikovan je Vuka-

in Mareti zbog pisma koje je svojevremeno poslao komandantu Bosanskih et-
nikih odreda Radi Radiu. Citirana je posljednja reenica. Ovo pismo zajedno sa
ostalom etnikom arhivom zarobila je bila 14. brigada u Joavci. Stab brigade je
to pismo proitao. U tom pismu Mareti je zbog neke Radieve izjave pisao Radi
Radiu da on lae, a onda je nastavio . . . uostalom ko je god mene do sada za-
je ja sam njega preko prebacio.
95a u jedinicama, pod etnikom komandom Zapadna Bosna /Srednjobosanski
i Krajiki etniki korpus/, do konca 1944. godine registrovani su slijedei aktivni
oficiri bive jugoslavenske vojske, sa inovima od potporunika do pukovnika: Alek-
sandar Aranelovi, Marko rljenica, Luka ukanovi, R a j k o Filipovi, Ilija J e v -
ti, Jovan Mandi, Marko Martinovi, Vasilije Marovi, izvjesni Mihajlovi, Marko
Mrenovi, Ilija Mikainovi, Radomir Miri, Borislav Mitranovi Bora, Manojlo
Peji, uro Popovi, izvjesni Pupavac, Milo' Vitorovi, Slavko Vranjeevi, Bogdan
Vujai i Sergije Zivanovi.
DOLAZAK PROLETERA I OBNAVLJANJE 4. KNOP ODREDA
Iako srednja Bosna nikada nije bila potpuno pod vlau etnika, glav-
ni preokret u korist NOB-a nastao je prodorom Prve proleterske divizije
u srednju Bosnu koncem 1942. godine, praen sinhronizovanim djejstvima
vojnog i partijskog rukovodstva Bosanske krajine.
Oblasni Komitet K P J i Operativni tab za Bosansku krajinu prije
pokreta proleterske divizije uputili su na teren Ko tor-Varoa Iliju Slav-
nia a potom su tabu Prve proleterske divizije pridodali izvjestan broj
boraca, vojnih starjeina i politikih radnika sa terena srednje Bosne koji
su od maja mjeseca bili u jedinicama Bosanske krajine: Jedni su se Pro-
leterskoj diviziji prikljuili u Jajcu (Duko Josipovi, oko Perovi i Mile
Trkulja) a drugi u rejonu s. Sitnica na Manjai (Josip Tvrz Pepi, Vladimir
Mari, Vukan Trivi, Milenko Gaji i Galib Fazli). Svi su oni vaili kao
dobri poznavaoci srednjobosanskih prilika i ljudi i kao takvi sluili tabo-
vima Prve proleterske kao neka vrsta savjetnika, i nosioci poruka, a po
potrebi koristili su kao borci i vodii.
Popularnost proletera, kombinovana sa povratkom na teren sred-
nje Bosne njenih ranijih boraca i rukovodioca doprinijela je da vijesti o
nastupanju Prve proleterske divizije idu daleko ispred nje, unosei ra-
dost u veinu ranijih ustanikih podruja i veinu ostalog naroda srednje
Bosne. To najrjeitije potvruju grupe pristalica NOP-a koje, pored toga,
to su na razne naine ometale okupljanje i upuivanje etnika u borbu
protiv proletera (prezirui opasnosti koje su im prijetile) kretale i po dva-
desetak kilometara daleko njima u susret. U Zupi su to inile grupe pri-
stalica NOP-a iz sela Strpci, Kremna, Vijaani, Otpoivaljka i si. Grupa
Voje Stupara krenula je u susret proleterima iz Lijeva polja.
etnici iako su pokuali, nigdje proleterima nisu mogli pruiti oz-
biljniji otpor svuda su bili poraeni. U etnike se uvukla nesigurnost i
strah. Proleteri su sa izvjesnom lakoom (izuzev Teslia) oslobodili Kotor-
-Varo, epe, Tesli i Prnjavor. Time su zadobili ne samo bogat plijen
nego i jo vie uzdigli svoju popularnost i ugled.
Ono to je na srpski dio srednjobosanskog stanovnitva pored nave-
denog ostavljalo poseban utisak, ono to ih je isto tako privlailo prolete-
rima bili su pravoslavni svetenici koji su se nalazili u proleterskim redo-
vima. Poto se narod uvjerio preko ranijih crkvenih pjevika da se
radi o pravim svetenicima koji su imali odgovarajue svetenike odede
i najpotrebnije crkvene knjige96 narod je to iskoristio da uz otvaranje crka-
96 Crkvenu knjigu tzv. J e v a n e l j e koja je bila specijalno ukraena i skupo-
cjena, zajedno sa runim krstom, vlasnitvo crkve u Branecima, nali su u istoime-
nom selu i sa tim se sluili.
va i obavljanja u njima crkvenih slubi izvri krtenje djece i vjenanje
branih parova. Bio je to smiljen i dobro povuen potez taba 1. prole-
terske divizije, koji je na etniku propagandu da su partizani protiv vje-
re i boga odgovorio na najbolji mogui nain.
Neuspjeh da se sprijei prodor proletera u srednju Bosnu, osloba-
anje od strane proleterskih jedinica pomenutih mjesta, njihova organi-
zacija i nastup u ta treba ukljuiti i koritenje svetenika dovelo je do
toga da su sada i etnici naputani i od strane svojih nekadanjih prista-
lica. Postali su obeshrabreni i podloni predaji i osipanju.
U proleterske jedinice u roku od mjesec dana stupilo je oko 700 bo-
raca, najvie sa terena Prnjavora. Dosta ih je sobom donijelo puku a
poneko i pukomitraljez.
U meuvremenu koncem decembra i poetkom januara 1943. godi-
ne na teren srednje Bosne stigla je i grupa od 22 borca i rukovodioca iz
Bosanske krajine. Meu njima su bili Safet Fejzi, Stevo Samardija, Mo-
mir Kapor, Petar Petrovi, Marko Stoki, Nenad Krajinik, Nedeljko Pav-
lovi, Nenad Gavri, Mile Mari, Savo Milji, Milorad Veri, ivka Kukolj,
Luka Radeti na elu sa efketom Maglaj liem Mirkom, delegatom obla-
snog komiteta K P J za Bosansku krajinu sa zadatkom da na terenu srednje
Bosne ponovo formira 4. KNOP odred.
Na terenu srednje Bosne ponovo su se nali oni koje smo pomenuli a
koji su se vratili iz Bosanske krajine sa onima koji su od pua pa nadalje
na razne naine uspjeli da se odre na terenu srednje Bosne, od kojih da
pomenemo Voju Stupara, Savu erekovia, Vida Njeia, Ljubu Jankovia,
Adema Hercegovca, Vasu Petria, Ljuboja Pania, Ljuboja Arsenia, Edhe-
ma Pobria, Koju Jotia, Spasoju Marjanovia, Veljka ipku, Ljubu Man-
dia, Predraga Vidovia Pendu, Ljubu Joviia, Ljubu Boia, Rajka Du-
kia i dr.
Nekadanji i novi borci srednje Bosne koristei prisustvo 1. prole-
terske divizije poeli su sa okupljanjem oko ovih svojih rukovodeih ljudi.
Poele su da se oformljuju ranije partizanske ete Crnovrka, Imljanska,
Prnjavorska. Neka dokumenta pominju i etu Voje Stupara, razne koman-
de mjesta i si. Oni su svi bili naoruani. Uz to mjetani sela trpci uz po-
mo nekoliko etnika drugi dan poslije osloboenja Prnjavora, razoruali
su domobransku satniju koja je stacionirala u s. Glogovcu. etnici su bili
zaplanirali da to oruje sa ljudima koji su do tog oruja doli odvuku se-
bi, ali je to uz pomo Milana Mazalice iz s. Strpci sprijeeno. Akcijom
Mazalice i nekih partizanskih rukovodioca isa terena Prnjavora 1. prole-
terskoj diviziji obezbijeeno je jo oko 70 puaka, 5'6 pukomitraljeza
i nekoliko automata.
Ovakvom razvoju dogaaja i velikom prilivu novih boraca u jedinice
1. proleterske divizije mnogo su doprinijeli borci i pozadinski radnici ra-
nijeg 4. KNOP odreda koji su ostali vjerni NOB-u, i to kako oni koji se et-
nicima nisu predali, ve su se sve vrijeme od pua na ovaj ili onaj nain
protiv njih borili, tako i oni koji su nemajui drugog izlaza, ulazili u et-
nike jedinice ili njihove pozadinske ustanove i iznutra ih podrivali, oe-
kujui pogodan trenutak da se sa orujem u ruci okrenu protiv njih. Voj-
nim i politikim djelovanjem proletera i domaih kadrova sa terena opet
su oivjele elije K P J , AF-a, Skoja. U Kotor-Varou i Prnjavoru formi-
4 etrnaesta srednjobosanska brigada 49
rani su sreski komiteti K P J i Skoja, kao i druge institucije narodne vlasti
(komande mjesta i si.). Srednja Bosna je ponovo bila na dobrom putu da
ubrzano krene putevima narodnooslobodilake borbe.
Takav polet uveliko je usporila etvrta neprijateljska ofanziva jer
je 1. proleterska divizija morala zbog situacije na drugim frontovima da
naputa i srednju Bosnu, ostavljajui za sobom nezaboravne utiske i vr-
stu vjeru u pobjedu.
Stab 1. proleterske divizije, na elu sa Koom Popoviem i Fiom

Kljajiem, i Opunomostvo OK za srednju Bosnu odrali su u s. Siprage.
prije pokreta 1. proleterske, sastanak u vezi sa formiranjem partizanskog
odreda koji e ostati na terenu. Na osnovu zakljuaka sa tog sastanka
tab 1. proleterske divizije naredio je svojim potinjenim jedinicama da
za formiranje odreda izdvoje dio ljudstva sa terena srednje Bosne, da sa
njima poalju odreeni broj puaka i pukomitraljeza, 97 to je za formi-
ranje odreda bilo presudno.
Od ljudstva i naoruanja koje je dala 1. proleterska i ljudstva i oru-
ja koje je bilo okupljeno van jedinica divizije, 3. februara 1943, u s.
Siprage, formirani su, odnosno obnovljeni 4. KNOP odred98 i ostala par-
tijska rukovodstva na terenu.
Odred je imao dva bataljona. Prvi bataljon su sainjavali borci sa
terena Imljani Koriani Skender-Vakuf Siprage Kotor-Varo
i Banjaluka. Imao je 172 borca, 166 puaka, 5 pukomitraljeza i automat.
Za komandanta bataljona postavljen je Ilija Slavni, a za komesara Mo-
mir Kapor. Drugi bataljon je bio sastavljen od boraca iz upe (Prnjavora,
Teslia i okoline). Imao je 212 boraca, naoruanih sa 200 puaka, 10 pu-
komitraljeza, talijanskom bredom, minobacaem i automatom. Koman-
dant bataljona postao je Savo erekovi, a komesar Ljubo Boi.
Za komandanta odreda imenovan je Stevo Samardija, a za kome-
sara Vojo Stupar. Zamjenik komandanta bio je komandant 1. bataljona
Slavni, pomonik politikog komesara Ad em Hercegovac, obavjetajni
oficir oko Perovi, a referent saniteta Hajro Kulenovi.
Komandni kadar po etama i vodovima inilo je ljudstvo pristiglo
sa Sefketom Maglajliem iz Bosanske krajine, kao i komandni kadar koji
je uspio da se sauva na terenu a koji je pokazao odanost NOB-u.
U obnovljenom 4. KNOP odredu, izuzev 1. bataljona, borci su bili
uglavnom mlai ljudi, koji nisu sluili vojsku i koji su jo bili neiskusni
za borbu. Bili su, uz to, slabo obueni i odjeveni. Slaba civilna odjea u
kojoj su pristupili u odred oni iz okoline Prnjavora (upa) nije odgovarala
surovim zimskim uslovima oko ogranaka pl. Vlaia, gdje je odred for-
miran.
Osjeala se potreba da se ovaj mladi i jo neiskusni odred osloni,
bar neko vrijeme, na neku jau i iskusniju partizansku jedinicu. Ohra-
brio ga je u tom pogledu tab 1. proleterske divizije, koji je odluio da na

terenu srednje Bosne ostavi svoju bolnicu sa ranjenicima. Za zatitu bol-
nice ostavljen je jedan proleterski bataljon. Odred, proleterski bataljon i
bolnica trebalo je da budu pod komandom naelnika taba 1. proleterske
brigade Miladina Ivanovia. Odredu je to u potpunosti odgovaralo. Novo
rukovodstvo je poelo da djeluje, pa je 2. bataljon odreda odmah pokrenut
u pravcu Prnjavora. Meutim, po nareenju Vrhovnog taba," ova bol-
nica, koja je bila u selu Zlo varici Vlatkovii i ovaj proleterski bataljon
1. proleterske divizije, zajedno sa I vano viem, morali su 8. februara da
krenu za selo Baljvine, na rijeci Vrbasu, a odatle za Mrkonji-Grad. Od
ovih sela, preko Skender-Vakufa do Mrkonjia, ranjenike i bolesnike
1. proleterske divizije nosili su borci 1. bataljona odreda. Dok su bili na
putu za Mrkonji-Grad, 2. bataljon odreda drao je mostobran u rejonu
sela Baljvina, izviao i imao sukobe sa etnicima od pravca Boca. Prvi
bataljon se vratio 12. februara. On i 3. eta 2. bataljona krenuli su 13. fe-
bruara sa tabom odreda za Skender-Vakuf. Odmah po izlasku iz emer-
nice, ispred Skender-Vakufa, doekala ih je grupa od oko 120 etnika. Dio
ove partizanske grupe, koji je ubaen u borbu, u jednom nezadrivom na-
padu natjerao je etnike u bjekstvo i odred je ponovo uao u Skender-
-Vakuf. Prvi bataljon je pomjeren 16. februara prema Golom Brdu i s.
Grabovici, radi kontrole pravca prema Obodniku i Kotor-Varou, i lake
ishrane. Uvee, istog dana, stiu dijelovi 1. krajike brigade u Skener-
-Vakuf.
Sedamnaestog februara i 2. bataljon odreda upuen je prema dolini
rijeke Vrbanje, s tim da se smjesti u selu Maljava. Narednog dana dio
snaga 1. bataljona spustio se prema komunikaciji Siprage Obodnik.
etniki dijelovi napali su borce 3. ete 1. bataljona sa boka i zarobili dva
druga, jednu drugaricu i etnu kuhinju. Jednog od zarobljenih odmah su
ubili. Zatim su dva voda 3. ete potisli etnike i oteli im teki mitraljez,
jednog konja i neko brano. Istog dana, 1. eta 1. bataljona, koja se nala-
zila u selu Mirkovii, zarobila je 7 etnika od onih koji su bjeali pred
borcima 3. ete.
etnici su odstupali preko r. Vrbanje prema selu Maljavoj, gdje je
ve bio 2. bataljon odreda. Vidjevi da se tamo nalaze partizani, etnici su
se vratili preko Vrbanje nazad. To su radili, gazei hladnu rijeku neko-
liko puta, ali 2. bataljon, uslijed guste magle, nije vidio te pokrete. Kad
su etnici po trei put preli rijeku i krenuli prema njihovim poloajima,
a magla se digla, dolo je do borbe u kojoj su borci 2. bataljona razbili
etnike i oteli im zarobljenog druga i drugaricu iz 1. bataljona odreda.
Uz to su zarobili jo etiri etnika. Iz 2. bataljona je poginuo Mile Neima-
rovi, rodom iz Prnjavora. Tako je ometen pokret srednjobosanskih et-
nika koji su, po nareenju Nijemaca, bili krenuli preko Vrbasa na komu-
nikaciju aavica Klju. 100
Zbog intervencije jaih neprijateljskih snaga iz Kotor-Varoa, jedi-
nice 1. krajike brigade odstupile su iz Skender-Vakufa. Uz to ona je dola
sa veim brojem teih bolesnika, za koje se u tabu nije znalo od ega
boluju. Raunalo se da se radi o nekoj teoj prehladi. Ovakvo stanje na-
99 Faksimil depee Vrhovnog komandanta objavljen u listu POLITIKA od

12. septembra 1978. godine, str. 10.
too a VII, CA, kut. 233, br. reg. 19/10.
4'
51
metalo je potrebu za odmorom i boljom ishranom. Pretpostavljalo se da se
to moe najbolje obezbijediti u rejonu sela Vijaani arinci, kod Prnja-
vora, pa su brigada i odred krenuli u tom pravcu. Usput su na nekoliko
mjesta razbili etnike i 26. februara, u zoru, 2. bataljon odreda stigao je u
Vi jaane, kod crkve. Tamo je zarobio tri etnika i iz zatvora oslobodio de-
set svojih ranijih boraca, koji su u meuvremenu dezertirali i dospjeli u
etniki zatvor.101
Neprijateljske snage koje su dole od pravca elinca napale su
27. februara snage 1. brigade i 1. bataljona odreda oko Reljevca. Tukla je
i neprijateljska artiljerija. Osjealo se da mogu uslijediti vei pokreti et-
nika i oruanih snaga NDH od Prnjavora i sa drugih strana, pa se u zoru
28. februara krenulo u pravcu eave i pl. avke. Kolona sa nosilima, na
kojima su bili ranjenici, bila je jo dua. Usput je uglavnom zbog loe is-
hrane i smjetaja u Vrhovini iz 2. bataljona dezertiralo, oko 80 boraca.
Bio je to moda najtei trenutak za tab 4. odreda, jer je toga jutra
ostao bez etvrtine ljudstva. Meu njima je bilo i starih, prekaljenih bo-
raca. Odnijeli su i jedan pukomitraljez.102 Ostatak odreda je toga jutra
postrojen, a borcima je govorio Vojo Stupar. Komandant odreda se sjea
da je komesar govorio o tome kako odred oekuju jo vee tekoe slabija
hrana i slabiji smjetaj, da se rat ne moe dobiti lako, da se mora izdrati,
pa ako neko to ne moe, onda je poteno da to javno kae, sada, ovdje.
Nee mu niko zamjeriti neka ide kui, a rat e nastaviti oni koji nee da
pokleknu pred tekoama . . .
Niko iz stroja nije izaao. Razumijevanje, veliku podrku i pomo u
sreivanju stanja u odredu pruio je i sekretar opunomostva Okrunog
komiteta K P J za srednju Bosnu Sefket Maglajli, lanovi OK Zaga Umi-
evi, Duko Josipovi, Pero Kulundija i ostali politiko-partijski radnici
koji su se nalazili u odredu od njegovog formiranja. Svesrdnu pomo pru-
io je i tab 1. krajike, na elu sa Vojom Todoroviem i Mlaom Mari-
nom, kao i Ratko Vujovi oe, delegat taba korpusa. Podrku, ali i veu
obavezu, u tim trenucima davalo je odredu prisustvo uglednih, a dijelom
i po godinama starijih linosti. Meu njima su bili: Marija Maar, Mara
Mitrov, Boko Hadi, Zaga Stjepanovi, uiteljica iz Teslia, Vuka i Bran-
ko Gnjatovi iz Sipraga, Stoj an Radomirovi iz Vi jaana, Savo Vasi iz
eave, Veselin Mandrapa Bata, rodom iz Mostara trgovac iz Teslia, Mi-
hajlo Pavlovi, Nikola Duki, ore Bundalo, Dujo Ivezi, Vid eni, Sre-
doje ukari, kao i tri doratna predsjednika optina: Ljubo Jankovi iz
Potoana, Vid Njei iz Vijaana i Vaso Petri iz Maslovara.
Da se kriza prebrodi doprinosili su, svojim nepokolebljivim dra-
njem, pored iskusnijih boraca koji su bili na funkcijama, i ugledniji sta-
riji borci, kao: Marko uri, Miloja Gavri, Vasko Modi (trgovac), svi iz
Vijaana, a i drugarice, meu kojima su najaktivnije bile ivka Kukolj,.
Jovanka Crnomarkovi, Viktorija Petri, Nada Maar, Milena Milosavlje-
vi, Zorica Radi. Energija i izdrljivost mladih bila je protkana mudro-
u i iskustvom starijih, vienijih i uglednijih.
101 Dezerterima su se nazivali borci koji, iz bilo kojih razloga, nisu mogli da
podnose tekoe rata, pa su samovoljno naputali jedinicu. Veliki broj se kasnije
vraao.
* * He
Poslije brojnih nonih mareva, napada na etnike, napada na Ko-

tor-Varo, i Teanj, kada se broj bolesnika sa 140, koliko ih je bilo 2. mar-
ta 1943, poveao za tri puta, poetkom aprila.103 na jednom sastanku
taba brigade i taba odreda, u prisustvu lana opunomostva OK i dele-
gata korpusa Ratka Vujovia, izmeu 10. i 12. aprila, veinom glasova do-
nijeta je odluka da brigada i odred krenu za Bosansku krajinu. Protiv
takve odluke bio je samo komesar odreda Vojo Stupar.
Odred je preao rijeku Ugar i nalazio se u selu Vitovlje, zaseok
Dukat, kada je, na osnovu izvjetaja o stanju u srednjoj Bosni posla tog
tabu 1. bosanskog korpusa i Oblasnom komitetu K P J za Bosansku kra-
jinu, koji je odnio Duko Josipovi, stiglo obavjetenje da u srednju Bosnu
uskoro stiu nove partizanske snage.
Svi su se vratili nazad. Bolnica je tada smjetena u naputenim ku-
ama sela Gornji Koriani, koje su oiene, a zatim je unijeta slama i
zaloena vatra. Bilo je krajnje vrijeme za to. Oboljeli borci u meuvre-
menu su naglo gubili apetit, sagorijevali u velikim temperaturama i esto
nisu bili svjesni svojih postupaka.104 Komandant odreda se sjea da je ula-
zio u jednu od tih bolesnikih kua i vidio borca kako u predsoblju sjedi
pokraj vatre. Poznali su jedan drugoga i izmijenili rije-dvije. U sobi, u
koju je zatim uao, ugledao je potpuno golog borca kako hoda kao da u
njoj nema nikoga, iako je u istoj prostoriji meu borcima bilo i bolesnih
drugarica. Kada je, okiran time, izaao, vidio je da je mrtav borac sa
kojim je kod ognjita maloas razgovarao. Svaki dan se umiralo. Svaki
dan je trebalo da se neko iz taba odreda sa nekim umrlim borcem opro-
sti. Stalno su odjekivali poasni plotuni. Na osnovu primljenih uputstava
od sanitetskih organa iz Bosanske krajine, koje su stigle koncem aprila da
se radi o tifusu, preduzete su preventivne mjere da se pjegavac dalje ne
iri. Nabavljena su metalna burad da bi se parila odjea i unitavale va-
ke, prenosioci zaraze, i to je bilo sve to se moglo preduzeti. Uslijed
zaraze tifusom odred i brigada vie nisu bili sposobni za bilo kakve akcije,
a nametnuo se i problem hrane. Izlaz se traio u selima na lijevoj obali
Ugra. Tamo su i etnici i partizani slabo zalazili, pa je jo bilo hrane, dok
su na desnoj obali prilike bile tee. Za oko 500 bolesnika, koliko ih se ne-
ko vrijeme nalo u postelji, hrana se morala obezbijediti.
Preboljeli tifusari nikada nisu bili siti. Nikoga vie nije iznenaivalo
ako ugleda grupu kostura u neurednoj odjei kako kopa i traga za nekim
zaostalim krumpirom na mjestima gdje se prole godine gajila ova biljka.
U tim tekim trenucima doli su do izraaja pravi partizanski odnosi i
dirljivi primjeri drugarstva. Na primjer, od tifusa se razbolio Mirko Pre-
radovi, komandir odjeljenja u kome je, kao borac, bio Momilo Vojvodi.
Odnekud se proni jela pria da rakija lijei tifus, pa je Vojvodi u jednom
103 Zb. NOR, T-IV/13, dok. br. 63.

104 Meu mnogobrojnim sluajevima da pomenemo Ljubu Jankovia, predrat-
nog predsjednika optine Potoani koji se tada nalazio u odredu. Zahvaen boleu
i visokom temperaturom, on je stekao predstavu da ima avionsku kartu i da treba
da ide na put. Krenuo je u bespue da trai aerodrom, ali su ga zdravi zaustavili i
spasili od sigurne smrti.
prelazu preko rijeke Ugra naao malo rakije. Poto nije bilo flae, nosio je
r a k i j u kilometrima u nekom bokalu, po velikoj hladnoi. Nije se obazirao
ni na kritiku pomonika komesara odreda, koji mu je, neznajui njegove
n a m j e r e , prigovorio to nije donio neto drugo, neto za hranu, a ne ra-
kiju. Vojvodi je bio sretan to je Mirku dao da popije tu rakiju i to je
ovaj ubrzo osjetio olakanje. Taj gest ni Mirko ni Momilo nisu zaboravili
ni poslije rata.
Nijemci, ustae, i etnici, pokuali su u februaru i martu 1943. da
1. KNOU brigadu i odred izbace iz srednje Bosne. Zahvaljujui hrabrosti
i upornosti boraca brigade i odreda ovi pokuaji nisu ispunili neprijatelj-
ska iekivanja svi su bili onemogueni.
Dobro je bilo to ni vojne komande NDH, ni Nijemci, u ovoj novo-
nastaloj situaciji nisu imali pravih podataka o snazi odreda i brigade, kao
ni o bolesti koja ih je zahvatila.105
Najvea opasnost prijetila je od etnika, koji su ovu situaciju znali.
Poslije odlaska 1. proleterske divizije etnici su se relativno brzo opora-
vili, emu su najvie doprinijeli oficiri Drae Mihailovia, koji su u sred-
nju Bosnu stigli u jesen 1942. i proljee 1943. godine. Pored ranije pri-
stiglog kapetana Pejia, tu su bili Slavoljub Vranjeevi, porunik Duan
Duki, kapetan Mitranovi i drugi. Major Vranjeevi, raniji operativni
oficir u partizansko-etnikoj komandi, dok je ona postojala u istonoj
Bosni, doao je u tab Bosanskih etnikih odreda Rade Radia, 1. decem-
bra 1942, na poloaj naelnika taba. Oficiri Drae Mihajlovia teili su
da preuzmu sve komandne poloaje i istisnu domae etnike komandan-
te. To e u etnikim redovima sve vrijeme biti izgovor za rivalstvo, neza-
jaljive ambicije, podmetanja i svae. U januaru 1943, kada je trebalo da
zapone etvrta neprijateljska ofanziva, kapetan Mitranovi, kao delegat
Vrhovne komande Drae Mihajlovia, izborio se da Vranjeevi u tabu
Bosanskih etnikih odreda dobije poloaj komandanta operacije.
Dolaskom Vranjeevia, koji je jo za vrijeme svog boravka u isto-
noj Bosni stekao atribut ovjeka koga Nijemci dobro poznaju, saradnja
srednjobosanskih etnika sa Nijemcima i ustaama jo se vie uvrstila.
Njegova glavna preokupacija bila je unitenje partizanskih jedinica na
terenu srednje Bosne. Poto je imao podatke o nevoljama 1. krajike NOU
brigade i obnovljenog 4. KNOP odreda sa pjegavim tifusom, ocijenio je
da je to pogodan trenutak za etnike. U svojstvu komandanta operacije,
nastojao je da to iskoristi, krenuvi jaim snagama u izvianje, a zatim
i u vee napade. Tako je dolo do dvije borbe izmeu obnovljenog 4. odre-
da i etnika u rejonu planinskog vrha Lisina, trigonometar 1493.
Prva borba se vodila oko 12. aprila, odmah poslije povratka 1. kra-
jike i odreda iz s. Vitovlja. Odred je tada dobio zadatak da kontrolie
pravce koji od istoka i sjevera vode ka s. Korianima, gdje se razmjestila
bolnica. Odred je odmah prema Lisini, kao kljunoj taki cijelog tog rejo-
na, uputio 1. bataljon. tab bataljona je na junim padinama Lisine, pri
njenom vrhu, u nekoliko kua smjestio 1. etu (komandir Mile Trkulja,
komesar Josip Tvrz Pepi, pomonik komesara Galib Fazli, zamjenik ko-
mandira Milenko Gaji), koja je dobila zadatak da patrolama neprekidno
kontrolie rejon Lisine.
105 Zb. NOR, T-IV/10, dok. br. 320.

Toga dana od s. Sipraga, preko Tovarnice ka Lisini kretao je u na-
silno izvianje jedan etniki bataljon Ljubike etnike brigade. Patrola
1. ete 1. bataljona odreda, sastava Ibrahim Tabakovi, Petar Marie Veliki
i Jovanka Crnomarkovi, zbog guste jutarnje magle nije taj bataljon pri-
mijetila sve dok nije poeo da podilazi samom vrhu brda. Culi su samo
etnike glasove: napred suri etnici. Jovanka Crnomarkovi je odmah
upuena da to javi eti. Tamo je zatekla i Momira Kapora, politikog
komesara bataljona. eta je odmah pokrenuta u protunapad, jednim dije-
lom ka istonim padinama brda a glavninom ka samom vrhu. Dolo je
do jakog sudara.
Koliko se komesar ete Tvrz sjea tada je komandir Trkulja na et-
nike bacio jednu bombu. etnici su na Lisini razbijeni i natjerani u bjek-
stvo. Na vrhu Lisine poginuo je Trivun Daki, u to vrijeme lan taba
Ljubike etnike brigade. Iz 1. ete 1. bataljona odreda u toj borbi pogi-
nuo je Milorad Vasi, kurir-borac, roen 1930. godine.
Komandant etnikih operacija Vranjeevi kao da se nije na ovo oba-
zirao. On je i dalje ostao pri tome da je izvanredna prilika da se parti-
zanske jedinice razbiju i njihova bolnica uniti. Zato 16. aprila svim poti-
njenim etnikim jedinicama srednje Bosne, a dijelom i Manjae, izdaje
nareenje za koncentraciju. Odreuje i naoruanje koje pojedine jedinice
moraju ponijeti. Daje i uputstvo da se etnici toplije obuku, jer e se,
kako on u nareenju kae, borba voditi na terenima gdje e biti veoma
hladno. Niim ne otkriva o kakvoj se akciji radi. Ne raunajui etnike
i naoruanje etnikog odreda Obili, jer je njemu jednostavno
nareeno da u borbu pokrene sve naoruane ljude izuzev andarmerije,
ovim nareenjem za koncentraciju etnikih jedinica obuhvaeno je bilo
14001500 etnika, sa 45 pukomitraljeza (uz svaki po 300 metaka), 7 te-
kih mitraljeza (uz svaki po 10.000 metaka), 7 tekih bacaa sa po 2 sandu-
ka mina (24 komada).106
Ako se ovom broju doda 500600 etnika, koliko je tada mogao da
ima etniki odred Obili, Vranjeevi je za ovaj napad na bolnicu,
odred i brigadu predvidio oko 2.000 etnika, sa 60 pukomitraljeza, 10 te--
kih mitraljeza i 7 bacaa,107 uz dovoljne koliine municije koje su im, kao
saveznicima, obezbijedili Nijemci i oruane snage NDH.
Sa ovakvim snagama etnici su 24. aprila krenuli u napad na parti-
zanske jedinice i njihovu bolnicu u Korianima. Grupisali su se na tri os-
novna pravca. Od Kobilje glave i Vlatkovia, preko Imljana; od Sipraga
preko, Petrova polja, i od sela Krueva Brda preko Lisine, k. 1493. Preko s.
Imljana uputili su manje snage, s obzirom da im se na tom pravcu, prema
Korianima, isprijeilo duboko korito rijeke Ilomske. Glavne snage su ile
preko Petrova polja i preko Lisine. Ovaj posljednji pravac bio im je naj-
pogodniji, a izvodio ih je na Lisinu, kao naj dominantni ju taku, odakle im
se otvarao put ka Korianima i partizanskoj bolnici, koja im je bila glavni
cilj. Preko Imljana i Petrova polja nastupali su etniki dijelovi sa Ma-
njae, (iz etnikog odreda Koi, Kralja Petra II i puka Manjaa) i
odred Obili Laze Teanovia. Prema Lisini, a dijelom i preko Petrova
106 A VII, CA, kut. 233, br. reg. 9/10.

107 Isto.
polja, nastupali su etniki odredi Rade Radia i kombinovane snage sa-
stavljene od etnikih bataljona Karaore i Tankosi, pod koman-
dom Mihajla uria. Jednom od kolona tada je komandovao i Stanko e-
ni, onom koja je nastupala od s. Blatnica, preko Vuje planine i Meo-
krnja. Svima njima rukovodio je komandant operacije, major Slavoljub
Vranjeevi.
* * *
Na prostoru oko Koriana u to vrijeme jo se ponegdje zadrao sni-

jeg. Jutro je bilo jako maglovito i hladno. Stab odreda bio je u kui ura
Jokanovia. Obavjetajni oficir 4. odreda oko Perovi, izmeu 8 i 9 a-
sova izjutra, 24. aprila, dobio je pouzdane podatke da velike snage etnika
sa raznih strana kreu u napad. U to vrijeme, po obiaju, partizanske je-
dinice koje su ile po hranu ve su odavno bile krenule. Prvi bataljon
odreda i tri bataljona 1. krajike brigade otili su po hranu na drugu
stranu kanjona Ugra, u Pougarje. Za odbranu od etnika ostali su samo
2. bataljon odreda i jedan bataljon brigade. Oba su bila brojno oslabljena
i prorijeena tifusom, pa se bolnica nala u velikoj opasnosti. Stab odreda
je zato, hitno, poslao kurire da trae njegov 1. bataljon, koji je bio brojno
jai, i da ga to prije vrate. O svemu je obavijeten tab 1. krajike, u
stvari, komesar brigade Marin, jer su ostali lanovi taba bili bolesni.108
Marin je tabu odreda poslao etu Ljubomira Jajanina Bijelog Jaine
oko 60 boraca. Obavijestio je, istovremeno tab odreda da je i on
poslao kurire da se bataljoni njihove brigade vrate na desnu obalu
rijeke Ugra i da e sa bataljonom koji ima braniti odsjek fronta od
potoka Crne rijeke do utoka rijeke Ilomske u Ugar. Ostali dio fron-
ta prema sjeveru, ostavljen je za odbranu snagama odreda, ojaanog
etom Jajanina, sa zadatkom da ovaj dio fronta brane po svaku cijenu,
jer bi prodor prema s. Koriani bio katastrofalan za bolnicu i za jedinice
koje je brane. Drugi bataljon odreda imao je najvie oko 120 boraca zdra-
vih i sposobnih za borbu.109 Naoruanje: 12 pukomitraljeza i teka bre-
da. Ukupno sa pridodatom etom 1. krajike oko 170 boraca sa 1617
pukomitraljeza i tekim mitraljezom. Stab odreda se odluio na odbranu.
Najvaniju i naj dominantni ju taku na svom dijelu fronta, Lisinu, tt. 1493,
zaposjeo je sa dvije ete: 2. etom 2. bataljona odreda i etom iz 1. bri-
gade. Sam vrh branila je 2. eta odreda, a eta iz 1. KNOU brigade raspo-
reena je desno od nje. Uz saglasnost komandira Jajanina, jedan vod ove
ete postavljen je na zapadnim padinama Lisine, pa se naao na lijevom
krilu 2. ete odreda. Tako je jo neiskusnoj 2. eti komandira Sime Gosto-
via raniji komandir Osto ja Teanovi Male bio je ve umro od tifusa
zamjenika Dragana Ilibaia, komesara Vukana Trivia i pomonika
komesara ete Ljube Joviia, za ovakvu vanu borbu pruena odreena
105 Milorad Gonin i Stevo Rau. Prva krajika udarna brigada, VIZ Beograd
1981, str. 131.
109 I ovaj 2. bataljon odreda bio je zahvaen tifusom. Do tada je umro komandir
2. ete Ostoja Teanovi Male, a leali su bolesni Savo Cerekovi, komandant bata-
ljona, Stanko Kresojevi komandir 1. ete, Veljko Sipka, Ljubo Mandi, Mirko i Ne-
deljko Preradovi i dr. Iz 1. bataljona tada su izmeu ostalih bolesni bili Mile Trku-
l j a i Ljuboje Pani, komandiri eta i dr.
moralna podrka. Od Lisine, na zapad, do potoka Crna rijeka, rasporeene
su 1. i 3. eta 2. bataljona odreda. Njihov poloaj se najveim dijelom pro-
tezao du jedne kamene litice pogodne za odbranu. Ispred nje su, kako se
sjeaju Drago Milanovi i Dragoljub Jefti bili istureni osmatrai. Sa tim
snagama na lijevom krilu odbrane ostao je pomonik komesara odreda
Ad em Hercegovac. Trebalo je izvriti i brzu evakuaciju bolesnika iz kua
koje su se nale ispred zaposjednute linije ili u neposrednoj blizini fronta.
Taj zadatak je povjeren komesaru odreda Voji Stuparu.
U planu odbrane etnicima je pripremljena jedna zamka. Iz 3. ete
odreda (komandir Stevo Simi) izdvojen je jedan vod, koji je sa komesa-
rom te ete Zdravkom Prerado viem Bracom upuen na rijeku Ilomsku, 2,5
do 3 km na sjever. Zadatak voda je bio da otvori vatru po etnicima im
se pojave od s. Kruevo Brdo, preko Biljevine i rijeke Ilomske, i da ih
prisili da se to ranije razviju u borbeni poredak, kako bi se usporilo nji-
hovo kretanje. Teilo se da etnici ne otponu napad na Lisinu prije nego
kuriri pronau i vrate 1. bataljon odreda. Poto nije bilo komandanta
2. bataljona, ni njegovog zamjenika, jer su oba bili bolesni, komandant
odreda je preuzeo njihovu ulogu i, kako se preivjeli borci toga bataljona
sjeaju, obiao je cijeli front dva puta, porazgovarao sa komandirima eta,
iznio im plan odbrane i naglasio da se na etnike ne puca dok ne priu
na 1015 metara. Dragoljub Jefti, Stevo Cerekovi i Momilo Vojvodi
sjeaju se da je od njih uzimao municiju da bi je dao pukomitraljescima.
Svima je objanjeno da e juri otpoeti sa Lisine i da e to biti znak i za
ostale ete.
U meuvremenu digla se magla. Dan je bio bez padavina. Prvi dije-
lovi etnika izbili su pred rijeku Ilomsku izmeu deset i jedanaest asova
prije podne. Vod sa kojim je iao Zdravko Preradovi Braco postupio je
po nareenju. Otvorio je vatru po etnikoj koloni im se pojavila izmeu
Biljevine i r. Ilomske, a zatim je poeo da se povlai obasipan etnikim
mecima iz puaka i pukomitraljeza. Ono to se htjelo postiglo se, jer su
se na rijeci Ilomskoj etnici razvili u streljaki stroj vie od 3 km ispred
Lisine. Nastupali su oprezno. Mitraljeskim rafalima proeljavali su svaki
grm, a jednovremeno, po vrhu Lisine, ispaljivali su po koju minu iz mi-
nobacaa.
Ovakav postupak etnika uslovio je da su se oni pod vrhom Lisine
nali oko 14,00 asova. Ulijevo, prema Runjevici, ve se ula borba izme-
u etnika i bataljona 1. krajike brigade. Na odsjeku koji je branio odred,
neki etniki dijelovi upali su u kue gdje su prije toga leali bolesnici,
pa su ih etnici poeli paliti, a na Lisini komandant odreda i Jajanin,
leei na istonoj padini brda, ekali su da etnici priu vrhu Lisine na
15 metara pa da izvre protunapad. Neke borce iz 2. ete odreda izdala je
hrabrost kad su etnici podili vrhu Lisine, pa je poneki ustajao i skla-
njao se sa vrha. To je primijetio Ljubomir Jajanin i skrenuo panju ko-
mandantu odreda rijeima: Eno, tvoji b j e e . . . Komandant je potrao
prema vrhu, a etnici samo to nisu izbili na Lisinu. Bio je to kritian tre-
nutak. Moralo se ii u juri. Sandaklija, zaostali borac 1. proleterske di-
vizije, ijeg se imena i prezimena vie niko ne sjea, iz teke italijanske
brede, postavljene na vrhu Lisine, po ranije ugovorenom planu, odmah
je po etnicima otvorio vatru. Svi borci sa Lisine po vikali su: juri,
ura . . . U juri su, izmeu ostalih, prvi krenuli Simo Gostovi, Dragan
Ilibai, Zdravko Preradovi Braco, Ljubo Jovii, Vukan Trivi, Milo
Tadi, Momilo Vojvodi, Dragoljub Jevti i ostali borci 2. ete. Vlado
Kecman iz 1. bataljona sjea se da je i on bio meu njima. etniki front
na Lisini bio je probijen. U juri je odmah krenuo i vod iz ete Jajanina,
koji se nalazio na zapadnim padinama Lisine, a zatim 1. i 3. eta odreda i
preostali dio ete komandira Jajanina, iji su borci na etnike, koji su
podili njihovom poloaju, prethodno bacili nekoliko runih bombi. Treba
posebno podvui da su partizanskim borcima na frontu u pomo pritekli i
neki mjetani iz zaseoka Jove iz s. Koriani, koji su uzeli puke od onih
koji su leali bolesni a zatim i neki bolesnici, meu kojima i Ljuboja Pa-
ni, prekaljeni partizanski borac. Iako pod temperaturom i glavoboljom,
on je zavezane glave doao u borbeni stroj 1. ete 2. bataljona da bi pu-
komitraljezom koga se dokopao, i jo vie, svojom pojavom doprinio ovoj
pobjedi. Bjeei sa Lisine etnici uz to napadnuti bono oko Tovarnice od
strane jednog voda iz 1. bataljona na elu sa Ljubojem Arseniem bacali
su sve to im je bilo teko, rance i rezervnu hranu. Grupa koja je sa Lisine
zapoela juri gonila je etnike, preko Tovarnice, do iza rijeke Ilomske
4 km od vrha Lisine, etniki tab sa Radom Radiem izmakao im je pre-
ma Sipragama na nekoliko stotina metara. Komandant odreda je poznao
meu bjeguncima Radu Radia po ubari, koja je, svojevremeno bila nje-
gova.
I tab je mogao da padne u ruke partizana, alio se kasnije Slavo-
Ijub Vranjeevi, komandant etnikih operacija110 srednjobosanskih et-
nika.
U vrijeme kada se odvijala borba oko Lisine, bataljoni 1. krajike i
1. bataljon odreda urili su prema popritu. Oni su napali etnike Dreno-
via (sa Manjae) i odred Obili Laze Teanovia sa boka oko Potkresa
i pri tom oteli Teanoviu baca.111 etnici su tako na cijelom frontu svog
napada morali da se spasavaju bjekstvom. Neke etnike ete su pobje-
gle bez obzira pravo svojim kuama. U s. Sipragama su ostavili privu-
enu hranu i oko 10.000 jaja koja su namjeravali za Uskrs da podijele
svojim vojnicima. Ovo je bila jedna od najznaajnijih pobjeda nad etni-
cima u srednjoj Bosni do tada, koja je ostavila duboki trag na moralno-
-politike posljedice jedne i druge strane.
Velika pobjeda na Lisini inspirisala je tab odreda da u zaseoku Jo-
ve, ispod Lisine, odri 1. maja 1943. jednu nezaboravnu proslavu. Doma-
ini su bili mjetani sela Donji Koriani. Neki od njih bili su uesnici u
ovoj borbi pa su, sretni to etnici nisu uspjeli da prodru u njihovo selo i
partizansku bolnicu, iznijeli pred borce odreda ono to su najbolje imali i
mogli.
Na ovaj zbor, iz s. Koriana i okoline, okupilo se staro i mlado u
sveanoj odjei. O izvojevanoj pobjedi, perspektivi NOB-a i izdajnikoj
politici etnika govorili su izmeu ostalih komandant, i komesar odreda,
i komandant 1. bataljona Ilija Slavni. Poslije ruka kojim su Korianci od
srca poastili borce i rukovodioce odreda, razigralo se kolo, kao uvijek u
ovakvim prilikama.
110 A VII, C a , kut. 204, br. reg. 48/8.

11] A VII, CA, kut. 233, br. reg. 3/114.
Narodu Koriana i borcima 1. i 2. bataljona 4. KNOP odreda ova
proslava ostala je kao jedna od najzapaenijih i najdragocjenijih trajnih
uspomena iz toga kraja i toga vremena. Pobjeda na Lisini i ljubav Kori-
anaca blagotvorno su djelovale na dalje stanje u odredu.
Stab odreda je ocijenio da e etnicima ovaj poraz donijeti velike
tete i da se slian etniki napad nikad u takvim uslovima i sa takvim
odnosom snaga nee ponoviti, odnosno smatrao je da su etnika kola kre-
nula nizbrdo. etniki napad na odred i brigadu u situaciji kada su imali
veliki broj bolesnika, izazvao je kod boraca ovih jedinica jo veu mrnju
prema njima. Borci odreda doli su kroz ovu borbu do spoznaje da etnike
mogu tui uvijek, u svako doba. To saznanje i takvo shvatanje zadrali su
i kasnije, u 14. srednjobosanskoj brigadi.
RAZBIJANJE ETNIKA SA TREBA VE
tab 4. odreda, prilikom referisanja komandantu i komesaru 5. kra-

jike divizije, Slavku Rodicu i Iliji Matericu, kada su desetak dana poslije
ove borbe stigli na teren oko Skender-Vakufa, istakao je, pored ostalog,
da etnici vie nee biti snaga kakva su do tada bili. Komandant divizije,
nije se sa takvom procjenom sloio, a komandant odreda, da bi potkrije-
pio ocjenu koju je dao njegov tab, iznio je miljenje da sada, prema
Prnjavoru, odred moe uspjeno da uputi samo jedan bataljon. Ovaj pri-
jedlog je odmah usvojen s tim da e se tom bataljonu oko Klupa priklju-
iti i jedan bataljon iz 4. krajike brigade koja je u to vrijeme bila oko
Pribinia.
Tako je oko 14. maja dolo do pokreta 2. bataljona 4. odreda prema
Prnjavoru, pokreta koji e 4. odredu donijeti jo jednu znaajnu pobjedu
nad etnicima. Ovaj bataljon je preko s. Stopana i zapadnih padina pl.
Oaua izbio na prevoj Solila /pl. Borje/ i 16. maja stigao u rejon Klupa.
Tu se ovom bataljonu prikljuio jedan bataljon 4. krajike brigade, koji
takoer nije bio veliki. Oba bataljona krenula su iz rejona Klupe s.
Bebe 17. maja rano izjutra, preko pl. Javorove i s. Ceave ka Kulaima.
Nn elu kolone iao je 2. bataljon odreda, koji je bolje poznavao teren.
im su krenuli i prilazili ivici ume pl. Javorove, kolonu su napali etnici.
Borci odreda su se bez ikakove komande razvili u strelce i jurnuli prema
umi, pri emu je jedan borac poginuo. etnici ih nisu saekali, pobjegli
su. Negdje prije izlaska iz pl. Javorove dolo je do novog susreta sa etni-
cima. Drugi bataljon odreda iao je u koloni jednom kosom prema e-
avi, a etnika garda Duana Dukia kosom lijevo u pravcu Klupa. I
cvu etniku jedinicu su borci 2. bataljona bonim napadom iznenadili i
razbili pri emu su, meu etnicima, zarobili biveg borca odreda.
Dok je 2. bataljon odreda napadao etniku gardu, borci bataljona
4 krajike brigade proli su na elo kolone, upali u s. eavu i kod crkve
i kole iznenadili jednu etniku jedinicu i razbili je. Zaplijenili su od
njih kazane skuvane hrane i zarobili etniku zastavu.
U meuvremenu etnici su obavijestili tab 8. domobranske pukov-
nije u Tesliu o prodoru partizanskih jedinica. Traili su i municiju i do-
bili dva sanduka. Pukovnija je prema eavi uputila svoju 1. bojnu sa
dva topa i jednu satniju domdo bojne iz Teslia.112 Poto je 1. bojna kon-
statovala da partizani nastavljaju pokret ka sjeveru ona ih je ispratila sa
nekoliko topovskih granata i vratila se u Tesli.
112 Zb. NOR, T-IV/13, dok. br. 315.

Kada su bataljoni preko pi. avka stigli u rejon s. Osredci, 2. bata-
ljon odreda krenuo je za s. Vijaani s tim da ise navee do 20,00 asova
vrati u s. Osredak, gdje je ostao komandant odreda sa minobacaem i dese-
tinom boraca. Bataljon 4. krajike brigade krenuo je prema pl. Krnjin gdje
je tog poslijepodneva vodio jaku borbu sa etnicima. I on je imao obavezu
da se do 20,00 asova toga dana nae u s. Osredku. Kasno poslije podne ko-
mandant odreda dobio je vijest da od s. Stanara prema Osredku kree ne-
kakva vojska, to se iz Osredka moglo vidjeti. Dvogledom se vidjelo da to
nisu partizanske ve etnike jedinice. Trebalo ih je nekako ustaviti pa su
iz bacaa mina na njihovu kolonu izbaene dvije mine. etnika kolona se
iza toga vratila u Stanare, nije znala da se pred njom nalazi desetina par-
tizanskih boraca. etnici su u Stanarima i zakonaili. Bili su to etnici sa
Trebave, iz istone Bosne, njih oko 700 koji su poli u pomo srednjobo-
sanskim etnicima za borbu protiv partizana.113 Sa njima je bio etniki
vojvoda Stevan Boti.
im se vidjelo da su se etnici ustavili u rejonu s. Stanara, iz s.
Osredka tab odreda je uputio Savu Milia, komandira kurira u s. Vi ja-
ane da pronae komandanta 2. bataljona odreda Savu erekovia i sa-
cpti mu da odmah sa bataljonom krene na ugovoreno zborno mjesto /s.
Osredak/.
Bataljon 4. krajike brigade doao je na zborno mjesto u zakazano
vrijeme. Komandant odreda i tab toga bataljona dogovorili su se da na-
redne noi napadnu etnike u Stanarima. Drugi bataljon odreda stigao je
tek oko 22,00 asa. tabu 2. bataljona saoptena je odluka o napadu na
etnike. Bataljon je zatim postrojen, da bi se borcima i starjeinama pre-
nijelo to isto. Meu borcima u stroju uli su se glasovi da su u m o r n i . . .
Poto odlaganje ili odustajanje od napada na etnike nije dolazilo u
obzir, komandant odreda je rekao borcima da, zbog dugog pokreta koga su
u toku dana izveli, shvata da ima boraca koji u akciju zbog umora ne-
mogu da idu ali da ima i onih koji e i to izdrati. Predloio je da se
izdvoje u poseban stroj oni koji u akciju mogu da idu. Odmah se u taj
stroj izdvojio vei dio boraca 2. bataljona, a zatim su, jedan za drugim, u
stroj koji e ii u napad preli svi. Ni jedan borac nije dozvoljavao da
neko drugi bude odaniji, izdrljiviji i svjesniji od njega. Svi su se te noi
pokazali pravim partizanima, borcima kakve je svaki komandant elio da
ima.
Bataljon 4. krajike brigade imao je ve puno povjerenje u ovaj
bataljon odreda, pa su neto poslije pola noi, tj. 18. maja, svako sa svoje
strane napali etnike Trebavskog etnikog odreda. etnici su bili iznena-
eni i ubrzo potpuno razbijeni. Na strani Trebavskih etnika poginuli su
kapetan Dimitrijevi, delegat Draine Vrhovne komande i vojvoda Stevan
Boti, inspektor u tabu Bosanskih etnikih odreda.114 Pored Dimitrije-
via i Botia, poginuo je i jedan pravoslavni svetenik.115 Partizani su za-
plijenili svu hranu i pribor za kuvanje koje je ova etnika jedinica vukla
113 A VII, CA, kut. 213. br. reg. 42/4.

115 Isto.
sa sobom iz istone Bosne. etnici su pobjegli prema r. Bosni, pregazili je
u toku toga dana i vratili na Trebavu. Kako se sjea Nikodin Slatinac,
partizanski saradnik i obavjetajac, na tom terenu u to vrijeme, to je bio
posljednji dolazak Trebavskih etnika na teren srednje Bosne. A dolazili
su i ili preko nje jo od pokreta za Manjau avgusta 1942. godine. Narod
ih je zapamtio po teroru i pljakama to potvruju i dokumenta srednjo-
bosanskih etnika.
U ovom napadu na etnike Trebavskog etnikog odreda od parti-
zanskih boraca niko nije poginuo.
etnici Ilije Malia koji su drali ovaj sektor nisu se usudili da sami
napadnu ova dva partizanska bataljona ve su u pomo pozvali domo-
branske jedinice iz Doboja i Teslia, koje su i same bile iznenaene neo-
ekivanom pojavom i aktivnou partizanskih jedinica na pomenutom pro-
storu. Tako komanda 369 njemake legionarske divizije u svom dnevnom
izvjetaju za 22. maj 1943. godine navodi da su partizani rasprili tre-
bavske etnike kod Stanara; da su im zadali gubitke; da ih ima 10001500
i da im je namjera da porue eljezniku prugu Derventa Doboj.116 Zato
su domobranske jedinice zajedno sa etnicima bili preduzeli 22. maja ak-
ciju protiv partizana. Angaovali su estu bojnu 8. pjeadijske pukovnije iz
Rudanke i 1. bojnu 8. pjeadijske pukovnije iz Teslia. Domobranska jedi-
nica iz Rudanke stigla je do Kulaa a 1. bojna 8. pjeadijske pukovnije do
s. Ukrinjice i tu stala jer je navodno kod etnika nastupio nesporazum.
Za ove domobransko-etnike pokrete ova dva partizanska bataljona
nisu znala. Oni su 19. ili 20. maja bez urbe napustili rejon Kulai Sta-
nari i preko s. eave i pl. Javorove, krenuli za rejon Klupe Pribini.
Odatle se 2. bataljon odreda uputio pored taba 1. bosanskog korpusa, koji
se tada nalazio u s. Buleti, za Blatnicu, a zatim, preko s. Jezero, Vuja
Planina i Meokrnje, da bi oko 25. maja 1943, izbio u Koriane, zaseok
Jova. tab 4. odreda jo je bio u kui ura Jokanovia.
etvrti KNOP odred, koji je poetkom maja preimenovan u Banja-
luki, razdvojen je poetkom juna na dva dijela. Od njegovog 2. bataljona
formiran je Prnjavorski partizanski odred koji je otiao na teren sjeverno
od linije pl. Uzlomac pl. Borje na iri prostor oko Prnjavora. Dotada-
nji 1. bataljon zadrao je naziv Banjaluki partizanski odred i ostao je
da djeluje na prostoru oko Kotor-Varoa, odnosno na terenu Vrhovine.
Na dalji uspjean razvoj NOB-a na terenu srednje Bosne veoma
povoljno je uticao dolazak i boravak Vrhovnog taba NOVJ na prostoru
Koriani Petrovo Polje (Vrhovina), od poetka do kraja avgusta 1943.
godine.
U to vrijeme u blizini Vrhovnog taba bio je i tab 1. bosanskog
korpusa.
Banjaluki i Prnjavorski partizanski odred, uz pomo partizanskih
brigada koje su u to vrijeme djejstvovale na terenu srednje Bosne (5. ko-
zaraka, 2. krajika), od tada su djelovali odvojeno. Razvijali su se i jaa-
116 Zb. NOR, T-IV/13, dok. br. 315.

li. Prnjavorski partizanski odred, koji je imao povoljnije uslove, rastao je
neto bre, pa je koncem septembra 1943. imao dva bataljona. Oba su vo-
dila brojne borbe sa etnicima i jedinicama NDH. Prnjavorski partizanski
odred je 9/10. jula uestvovao sa 4. bataljonom (komandant Rade Kondi)
5. kozarake brigade u oslobaanju Prnjavora. Banjaluki odred je 26. av-
gusta 1943. oslobodio Kotor-Varo, poto je neprijatelj, uslijed stalnog
pritiska partizanskih snaga, bio prisiljen da se povue i napusti to svoje
uporite.
Od boraca ova dva odreda formirana je 17. oktobra 1943. etrnaesta
srednjobosanska NO udarna brigada. Od prvih dana ustanka do formira-
nja brigade put je bio dug i mukotrpan. Na tom putu pale su i mnoge
rtve, a ovim uvodom htjeli smo i njima na ovaj nain da se oduimo.
Danko Mitrov, komandant 4. KNOP odreda, Rade Liina, komesar 4. KNOP odreda, pogi-
narodni heroj, poginuo 9.6.1942. nuo pri napadu na Kotor Varo 19.2.1942.
oko Perovi, obavjetajni oficir obnovljenog Mihajlo Pavlovi i Duko Bori, borci Banja-
4. KNOP odreda 1943. lukog partizanskog odreda.
Novak Pivaevi. komandant 3. bataljona 4. ivojin Preradovi ivo. komesar 4. bataljona
KNOP odreda, narodni heroj, ubijen od etni- 4. KNOP odreda, poginuo u borbi sa etnicima
ka avgusta 1942. 18.4.1942.
Stevan Peuli i: pi avke, Vijaa-

ni. Fotografija i: 1976.
Kua Srevana Peulia upi. Cavci,

Vijaani u kojoj je 1941. bila
komanda Prnjavorske partizanske
ete.
Sa konferencije ena u s. Grabovici. Stoje, etvrta sa lijeva. Milo Duji iz e/inca (bista) na-
Sida Marjano vic i esta Jovanka Crnomarkovi. U prvom re- rodni heroj, ubijen od etnika av-
du, etvrta sa lijeva, Viktorija Glava. gusta 1942.
Mira Jotanovi. rukovodilac SKOJ-a u Adem Stevo

Hercegovac, pomonik komesara i
KNOPSamardija,
odreda komandant obnovljenog 4.
obnovljenom 4. KNOP odredu, umrla od tifusa
1943.
Stoje: Pero Kulundija. Duko Josipovi, Edhem Pobri, Stevo Samardija i vjerski referent.
Kojo Joti, jedan od organizatora ustanka za- Vukan Trivi(lijevo) i Simo Gostovi, politiki
padno od Doboja. U brigadi prvi politiki komesar i komandir 2. ete 2. bataljona.
DevadMidi. LepaPerovi,-lan
PK KPJ za BiH, Zaga Umievi -
lan OK KPJ za srednju Bosnu, Da-
nica Dr. Perovi, upravnik Cent-
ralne bolnice u Sipragama i Gojko
Rodi.
edo T. Miki,
lan sreskog
NOO Prnjavor,
ubijen od etnika.
Bora obnovljenog 4. KNOP odreda: Roman Kalenjuk, Osman Meanovi - Bijeli i Drago Graek-
umro od ti fusa 1943, u Korianima.
Borci Banjalukog partizanskog odreda, ljeto 1943.
Savo Cerekovi kao komandant Pr-

njavorskog partizanskog odreda i Stanko
Kresojevi.
Albert Trink i (lijevo) i Momir Kapor, rukovo-

dioci Banjalukog partizanskog odreda.
Neidentikovani borac. Dragan lli-
bai - zam. komandanta 2. bataljona,
Mirko Bijeli, - komandir i Milan
Mitrovi, zamjenik komandira 1. ete
2. bataljona brigade.
Zdravko Preradovi Braco, politiki

komesar ete u obnovljenom 4. KNOP
odredu.
Ilija Slavni K - dant Banjalukog

part, odreda.
Grupa rukovodilaca Banjalukog par-

tizanskog odreda Stoje: Pavle Joveli,
politiki komesar ete, Vladimir Ma-
ri, komandant odreda Dragutin Rai,
komandir udarne ete i, (sjedi) Mo-
milo Rakulj, politiki komesar
bataljona.
uro Samardija Duda. Marko uri. borac 4. KSOP odreda. Simeon Sjezi odbornik i Vid Njei
narodni heroj prvi prersjednik Narodne opline Vijaani. Fotografija iz 1939/1940.
Kua ura Jokanovia iz Koria-

na. zaseok Jove u kojoj je boravio
tab obnovljenog 4. KNOP odreda
april-maj 1943, a iza loga i dio
Vrhovnog taba.
urad Jokanovi (u sredini)

iz s. Koriani. zaseok Jove.
Lijevo. Vojo Stupor - politi-
ki komesar 4. KSOP odre-
da
Uee u prvim borbama,
prvoj banjaluko) operaciji i estoj
neprijateljskoj of ansivi
etrnaesta srenjobosanska brigada

65
Poslije proslave na Ceru bataljoni 14. SBNOU brigade upueni su u
sela sjeveroistono od Prnjavora (Maino Brdo, Ilova). Kulturna ekipa
1. bataljona organizovala je te veeri uspjelu i masovnu omladinsku zaba-
vu u Prnjavoru. Slijedea dva dana u etama su vrene smotre i upozna-
vali su se borci sa rukovodiocima. Prebrojavalo se i evidentiralo oruje,
rasporeivala municija i pravili spiskovi boraca po vodovima i desetina-
ma. Odravani su etni i vodni sastanci, kao i sastanci partijskih elija i
skojevskih aktiva.
to se tie brigade, njene uloge i uslova pod kojima e ivjeti i djej-
stvovati neophodno je rei slijedee: Na dan formiranja imala je 565 bo-
raca i starjeina.117 Od naoruanja: 388 vojnikih puaka, 20 pukomitra-
ljeza, 3 teka mitraljeza, jedan teki baca mina, jednu protivtenkovsku
puku, nekoliko automata i oko 30 pitolja. U brigadi je u to vrijeme bio
61 lan K P J i 93 lana Skoja.118
Pripadala je 11. NOU diviziji koja je u svom sastavu imala jo 5. ko-
zarsku i 12. krajiku brigadu i nekoliko odreda. Divizija je drala u svo-
jim rukama Prnjavor i Kotor-Varo a oko dosta velike slobodne teritorije
bili su jai neprijateljski garnizoni u Banjaluci, Jajcu, Travniku, Zenici,
Doboju, Tesliu i Derventi, pojaani seoskom ustakom milicijom oda-
kle su povremeno vreni upadi na slobodnu teritoriju i uvijek prijetila
opasnost od veih pokreta i ofanziva.
Sem tih okupatorsko-ustakih snaga na terenu srednje Bosne egzi-
stirali su i etnici. U uvodnom dijelu govorili smo ve o etnikoj vojnoj
organizaciji kao i o tome da je u proljee 1943. godine formirana tzv. Vrba-
ska etnika brigada na terenu Kotor-Varoa. Od tada pa dalje uslijedile
su kod njih i druge organizacione promjene. Najprije se iz etnikog od-
reda Borje (komandant Rade Radi) izdvojio etniki bataljon Knez
Arsen i proglasio Motajikim etnikim odredom (komandant Nikola
Forkapa) a zatim je to uradio i bataljan Kralj Petar II koji se progla-
sio Ljubikom etnikom brigadom (komandant Ilija Mali).
Pet dana prije formiranja 14. brigade, 12. oktobra 1943. od preosta-
log dijela Borjanskog etnikog odreda formirane su Teslika i Banjaluka
etnika brigada a od Motajikog etnikog odreda formirana je Mota-
jika etnika brigada (komandant Vlado Vini). Tako je na terenu sred-
nje Bosne poetkom oktobra bilo pet etnikih brigada svrstanih u Sred-
njobosanski etniki korpus Laze Teanovia. Ovaj etniki korpus, jaine
117 Zb. NOR. T-IV/19, dok. br. 50.

118 Zb. NOR, T-IX/4, dok. br. 103.
5* 67
oko 1.900 etnika, bio je pod komandom etnikog taba Zapadna Bosna
pod ijom komandom je bio i Krajiki etniki korpus Uroa Drenovia.
Postojanje etnika dovodilo je sve jedinice, koje su operisale na terenu
srednje Bosne, u izuzetnu situaciju ne samo u odnosu na neprestanu i svo-
jevrsnu neprijateljsku propagandu nego i u odnosu na stalne manje ili
vee borbe. esto infiltrirani u slobodnu teritoriju oni su prisiljavali par-
tizanske jedinice na danononu mobilnost i iscrpljivanje, to nije sluaj
tamo gdje ih nije bilo.
To su oni jo uvijek nedovoljno osvijetljeni, specifini i teki uslovi
NOR na terenu srednje Bosne koji su dugo koili i saplitali ne samo djej-
stva operativnih partizanskih jedinica, nego su u posebne uslove dovodili
i srednjobosansko stanovnitvo, partizanske pozadinske ustanove, ko-
mande mjesta, strae kao i partijsko politiki rad u jedinicama a na terenu
posebno.
Borci i starjeine 14. brigade djejstvovae skoro cio ostatak NOR
pod tim uslovima stalne napregnutosti i iznuravanja.
I pored toga stalnim udarima po etnicima uz jednovremeno privla-
enje u nju novih boraca (to je ona kao domaa jedinica mogla uspjenije
da izvede nego druge jedinice sa strane) ona e doprinijeti efikasnijem
formiranju novih srednjobosanskih jedinica a time slabljenu i razbijanju
etnika to je bio i njen najvaniji zadatak.
Prvi borbeni pokret na etnike oko pl. Motajice 14. brigada je izvela
20. oktobra. Toga dana je jedna patrola 3. bataljona u selu Mikovci do-
la u sukob sa manjom etnikom grupom. Pri tome su ubijena dva et-
nika i zaplijenjen jedan pukomitraljez. Uvee 21. oktobra komandir 3. e-
te 3. bataljona Milini Vaskrsija Kio krenuo je sa nekoliko boraca da
uhvati u s. Smrtii etnikog komandanta Vladu Vinia, jer je dobio po-
datke da e on te veeri biti u nekoj kui. Vinia tamo nije naao, ali je
domaica rekla da je nedavno izaao i pokazala je pravac kojim su etnici
otili. Ne razmiljajui mnogo Milini je pourio u tom pravcu. Bila je
ve no. Nekoliko stotina metara dalje, prema Motajici, Milini je upao
u etniku zasjedu i bio tee ranjen.
I u slijedea dva dana pomin ju se sukobi manjih brigadnih dijelova
sa etnicima, ali veih borbi nije bilo. etnici su, kao i obino, bjeali ka-
da naiu jae partizanske snage.
Stab brigade je 29. oktobra 1943. bio u rejonu s. Lepenica Sitnei.
Toga dana formiran je brigadni komitet Skoja. Poto mjesto pomonika
politikog komesara brigade nije bilo popunjeno, sastankom je rukovodio
politiki komesar brigade Vojo Stupar. Za prvog sekretara brigadnog Skoja
izabran je Ad van Hozi, rodom iz Kotor-Varoa.
* * *
Petoj kozarakoj i 14. brigadi 30. oktobra tab 11. divizije izdao je
nareenje da preu u Lijeve polje i likvidiraju uporita izmeu rijeka
Vrbasa, i Save i ceste Gradika Klanice: Razboj, Kukulje, Kosijerovo
i Junuzovci i oiste od ustaa s. Dolina, a od etnika s Bajinci.119
Peta brigada trebala je te noi da likvidira neprijateljsku posadu u
s. Razboj gdje se nalazio i most preko r. Vrbasa a 14. brigada prodorom
ka komunikaciji Bos. Gradika Banjaluka i navedenim selima da ovaj
napad 5. brigade obezbijedi od mogue intervencije Nijemaca ili drugih ne-
prijateljskih jedinica iz pravca s. Aleksandrovac i Topola.
Osnovni cilj ovog djelovanja 5. i 14. brigade je bio da se ugrozi put
Gradika Banjaluka i odvuku neprijateljske snage sa pruge Banjaluka
Bosanski Novi. U diviziji se sem toga raunalo da e poslije ove akcije
biti vea mogunost za mobilizaciju novih boraca u jedinice NOV iz Li-
jeva polja, da e na tom prostoru ojaati partizanski uticaj i da e se
bolje povezati osloboena teritorija Kozare sa osloboenom upom na
desnoj obali rijeke Vrbasa. U nareenju divizija je dala i podatke o ne-
prijatelju.
Napadi 5. i 14. brigade trebalo je da otponu nou 30/31. oktobra u
23,00 asa,120 a povlaenje je bilo predvieno za 1. novembar do 7,00 a-
sova, to znai da je u Lijevu polju aktivnost bila ograniena na 32 asa.
Naglaena je pretpostavka da e neprijatelj brzo reagovati, interveniui
naroito avijacijom, koja se nalazi u blizini, pa su tabovi brigada morali
svoje jedinice vrsto drati u rukama.
U zapovijesti nita nije reeno kako prijei rijeku Vrbas, koji je i
ljeti u donjem toku dosta dubok. Posljednjih dan-dva stalno je kropila
sitna jesenja kia, pa je Vrbas tada bio mutan i dosta hladan. Most preko
rijeke postojao je samo u rejonu Razboja, a tamo je jo bio neprijatelj.
Nije bilo ni dovoljno amaca da se preko rijeke prebace tri bataljona bri-
gade.
Stab brigade i tabovi bataljona nali su se tako pred nesvakidanjim
problemom, u ijem rjeavanju nisu imali nikakvog iskustva. Izlaz su pro-
nali borci sa tog podruja. Nali su mjetanina koji je dobro poznavao
podvodne sprudove, jer je preko njih prelazio r. Vrbas kad god je trebalo
da ide u Lijeve polje, i nazad. Objasnio je da sprudovi nisu u pravoj liniji,
da e borci morati ii krivudavo i da se moraju svi vrsto da dre za ruke.
Ako tako budu radili da nema nikakvog problema oko prijelaza. Meu-
tim, nije sve ilo glatko. Veliki broj boraca je prvi puta vidio ovoliku ri-
jeku, a mnogi nisu znali plivati. Za vodiem su prvi poli rukovodioci eta
i vodova, Skojevci. Za njima su zatim, u vodu ulazili i ostali, iako je pre-
ma sredini rijeka bila sve dublja i ponegdje je i viim borcima dostizala
do ramena. Kada je prva kolona prela, druga i slijedee prelazile su lake
i bre, ali se u nekoj od njih jedan borac otisnuo sa spruda, pa se kolona
na momenat prekinula. Nastalo je komeanje i vika, ali su ga snalaljiviji
120 Isto.
zgrabili i izdigli iznad vode i uvrstili kolonu. Pod vodu je otila samo
njegova puka.
Izlaskom na lijevu obalu Vrbasa svi borci i rukovodioci nastojali su
da se prvo oslobode vode iz obue. Za one sa cipelama to nije bio veliki
problem, dok je kod onih sa izmama ilo tee, jer se mokre izme teko
skidaju. Hladna voda121 i mokra odjea i obua ubrzavale su pokret eta,
pa su one i njihovi bataljoni bili u situaciji da u odreeno vrijeme otponu
sa svojim djejstvima.
Nou 30/31. 10. kod sela Razboj (18 km. j. izt. od Bos. Gra-
dike) prela je jedna partizanska brigada r. Vrbas u smje-
ru zapada, protumjere su u toku registruje ovaj po-
kret 14. brigade neprijatelj. 1 2 2
Trei bataljon je u toku noi sa jednom etom pretresao s. Bajince,

a sa glavninom bataljona s. Donju i Gornju Dolinu, gdje je pronaeno i
ubijeno nekoliko ustaa. Stab brigade se smjestio te noi u selu Troelji,
dok je 1. bataljon brigade izbio iste noi u rejon s. Srednja i Donja To-
pola, na komunikaciji Bosanska Gradika Banjaluka. U toku narednog
dana vodio je borbe oko tzv. Crvene crkve sa dijelovima nekog od ta-
monjih njemakih policijskih bataljona, formiranih od domaeg njema-
kog stanovnitva. Ubili su im jednog starjeinu i nanijeli gubitke, a zapli-
jenjeno je neto oruja i opreme. Prema ovom bataljonu neprijatelj je bio
prisiljen da pokrene i dijelove svojih jedinica iz Bosanske Gradike. Drugi
bataljon je presjekao telefonske veze i postavio zasjedu na putu Topola
Razboj (oko 1200 m istono od potoka Araba), u rejonu gdje se kanal sijee
sa putem pod uglom od devedeset stepeni. Trideset i prvog oktobra, po-
vremeno, od samog jutra padala je jesenja kia, ali to> nije smetalo ne-
prijateljskoj avijaciji da nadlijee raspored 14. brigade. Bregeji su mitra-
ljirali i bacali sitnije bombe. Posebno su bili aktivni oko Donje Topole i
Troelja.
Na zasjedu koju je postavio 2. bataljon naila je 31. oktobra jedna
manja njemaka policijska jedinica sa vezistima za opravku telefonske
linije. Borci bataljona su ih pustili da uu dublje u zasjedu, a onda su
osuli vatru. Neprijateljski vojnici su toliko neoprezno uli u zasjedu da
mjestimino udaljenje izmeu njih i boraca bataljona nije bilo vee od
dvadesetak metara. Taj prostor se poslije smanjivao, tako da je sa jedne
strane puta bio neprijatelj, a sa druge borci bataljona. Rune bombe su
bacane i sa jedne i druge strane. Vei broj uesnika u akciji sjea se da
je jedna takva runa granata bila upuena prema mjestu gdje je bio vod-
nik voda Stjepan Lepir, rodom iz s. Strbaca, i da je iskusni Lepir, koji je
pokazivao hrabrost od prvih dana ustanka, zgrabio neeksplodiranu bombu
i vratio je na drugu stranu puta, prema poloajima kulturbundovaca, da je
ona tamo eksplodirala i ranila nekoliko neprijateljskih vojnika. Kako je u
isto vrijeme njegova eta prela u juri, Stjepan je pretrao put i sagnuo
se da na izgled mrtvom neprijateljskom vojniku uzme oruje. Ovaj se pri-
121 Ifeta Mehii i Sadeta Kantardi, borci 14. brigade se sjeaju da su se neke
drugarice tada ozbiljnije prehladile.
122 Zb. NOR, T-IV/19, dok. br. 150.
digao i iz pitolja smrtno ranio Lepira. U blizini su bili komandant bata-
ljona Predrag Vidovi Pendo i komandir ete Dragoljub Jefti, koji su
ubili ovog neprijateljskog vojnika. Razbijene ostatke neprijateljske jedi-
nice borci bataljona su gonili sve do kolske zgrade u s. Junuzovci. Vod-
nik 1. voda 3. ete, Mirko Preradovi, ubio je nadomak kole njihovog
komandira. Na popritu borbe ostalo je oko dvadeset mrtvih SS-ovaca.123
Bile su to prve ozbiljnije borbe brigade i prve pobjede nad okupa-
torskim vojnicima. U ovim borbama u Lijevu polju, pored oruja, zapli-
jenjeno je dosta obue, vojnikih uniformi i izvjestan broj nepromoivih
kinih kabanica. Meutim, nita nije moglo nadoknaditi gubitak Stjepana
Lepira.
U zoru 1. novembra brigada se preko Vrbasa vratila u srednju Bo-
snu.
Za vrijeme boravka oko r. Vrbasa nesretnim sluajem poginuo je
komandir 2. ete 2. bataljona Vojislav Miki. eta je bila u Srpcu. Obez-
bjeivala se, izmeu ostalog, i prema Inaolu (1 km jugozapadno od Srp-
ca). Boku Segiu, koji je te noi bio deurni u eti, Miki je naredio da
ga probudi u 24,00 asa. Iao je da obie strau na nekom mostu i pro-
vjeri da li savjesno obavlja svoju dunost. Kada je poao u obilazak bio
je obuen u andarmerijsko odijelo sa apkom, koje je toga dana u nekom
oblinjem selu pronaao i zaplijenio. Straar ga nije poznao. Na poziv stra-
ara da stane Miki, navodno, to nije uinio. Straar, novi borac, pucao je
i smrtno ga pogodio. Kada je vidio da je ubio komandira nije smio da sa-
eka istragu, ve je pobjegao u etnike. Miki se jo u odredu pokazao kao
darovit vojnik. Bio je veoma hrabar i mlad, pa je time i gubitak za bri-
gadu bio tei. Ovaj sluaj je bio predmet sastanka vojnih i politikih ruko-
vodilaca, da bi se iz njega izvukla pouka.
Po nareenju taba divizije brigada je u rejonu pl. Motajice osta-

vila svoj 2. bataljon. On je, pored ostalog, trebalo na tom terenu, gdje je
postojao vei omladinski aktiv, da pomogne pri formiranju Motajike par-
tizanske ete.124 Sa preostala dva bataljona brigada je 3. novembra krenula
prema pruzi Doboj Derventa, radi akcija na njoj u ast 26-godinjice
oktobarske revolucije. U toku pokreta stiglo je novo nareenje, po kom
je brigada upuena prema rijeci Savi, gdje je trebalo da prihvati 12. sla-
vonsku brigadu koja se prebacivala na teren srednje Bosne. U nareenju
nije reeno ni o kojoj se brigadi radi, ni gdje e forsirati rijeku, a ni vri-
jeme nije bilo precizirano.
123 Zb. NOR, T-IV/19, dok. br. 147.

124 Zb. NOR, T-IV/19, dok. br. 9.
Prema sjeanju Mirka Sananina, u selima oko sjeverozapadnog dijela pl. Motajice
tada je postojao omladinski aktiv spreman da se ukljui u NOB. Izmeu ostalih, u
njemu su bili: Brana Alojz i Jaurek Miroslav iz Nove Vesi; Stoian Stojkovi, Drago
Guvi i Bogdan Stanii iz Vlaknice; Ljubo i uro Davidovi, Gavro Majstorovi,
Branko Malbai, Mirko i Boro Sananin i Stevo Petkovi iz Kaoca; Dragica Tut-
njilovi i Branko Savi iz Srpca; Mirko i Nada Lazi, Bogdan uruvija i Ljubomir
uri iz Inaola, Vladimir Stoji iz Sitnea i dr.
tab 14. brigade oekivao je da e ta brigada Savu prijei negdje
izmeu Srpca i Kobaa, jer je tu pl. Motajica najblia rijeci, pa se prelaz
moe bolje obezbijediti. Zato je na tom dijelu i rasporedio 2. bataljon.
Prvi bataljon je orijentisao prema selu Trstenci, vie zbog mogue inter-
vencije neprijatelja od pravca Dervente nego zbog prihvatanja jedinice
keja dolazi iz Slavonije. Trei bataljon brigade postavljen je na prostoru
Ilova Kunova Smrtii, kao neka vrsta rezerve prema etnicima.
Nou 3/4. novembra nije dolo do prijelaska 12. brigade, pa je
14. brigada ostala na zauzetim poloajima cijelog sljedeeg dana. Trei ba-
taljon je naredne noi slao jae izviake grupe prema Derventi i tom pri-
likom je napao i razoruao posadu jednog bunkera u s. Agii. Posada je
pripadala 6. lovakoj pukovniji, iji je tab bio u Derventi.
Nou 4/5. novembra napadnut je vod 15. satnije, koji se

nalazi u postavi u Agiima, te je tom prilikom zarobljen
1 vodnik i 6 domobrana, koji su naknadno vraeni iz za-
robljenitva, stoji u jednom neprijateljskom izvjeta-
ju.^
Prijelaz preko r. Save 12. slavonska brigada otpoela je u zoru 5. no-

vembra, u rejonu s. Duboac.126 Iznenadila je neprijatelja, uzela skelu i pre-
bacivala jedinice. Najblii tom rejonu bio je 1. bataljon 14. brigade. Kako
se sjea komandant bataljona Trkulja, on je odmah im je uo pucnjavu u
tom pravcu uputio bataljon bez voda, i to jedan dio prema Dubocu, gdje
se vrilo prebacivanje, a drugi prema Pavlovu brdu i Madarskom groblju
i Pjevalovcima, gdje se nalazila ustaka milicija. Koliko se on sjea njegov
bataljon je vodio samo manje borbe sa neprijateljskim dijelovima na viso-
vima iznad Duboca, jer je 12. brigada ve bila zauzela mjesto Duboac i
vlastitim snagama obezb jedi vala prijelazak.
Poslije ove relativno slabe koordinacije izmeu 14. i 12. slavonske
brigade u noi 5/6. novembra, 3. bataljon 14. brigade napao je neprija-
teljsko uporite zvano Hep ting, kod s. Kalenderovaca. Uporite je bilo
dobro utvreno. Imalo je izgraen sistem rovova i bunkera. Ispregrai-
vano je bilo boljikavom icom, kojom je bilo i spolja zatieno. Prolazi kroz
iane prepreke bili su zaprijeeni jeevima. Odbranu je podravala ne-
prijateljska artiljerija sa vatrenih poloaja iz rejona Dervente. tab 3. ba-
taljona i komande eta odluili su zato da ovaj utvreni neprijateljski
poloaj zauzmu na prepad da se neopaeno privuku spoljnoj liniji
odbrane, ovladaju na brzinu prelazima i ubace u unutranjost neprija-
teljskog sistema, a zatim ga likvidiraju po dijelovima.
Druga eta 3. bataljona Nede Stania prva se nala ispred domo-
branskih poloaja. Mitraljeskim rafalima sasjekla je ianu prepreku, na-
pravila otvor na tri mjesta i kroz njih se u neprijateljske poloaje ubacio
prvi vod. Sa njim je bio i komandir ete. Neprijatelj je pruio estok otpor
i na borce voda otvorio jaku vatru. Iako su ostale snage, istovremeno, sa
drugih strana napadale neprijatelja, ovaj vod je bio i dalje pod jakom
125 Zb. NOR, T-IV/19, dok. br. 87 i 173.

126 Zb. NOR, T-IV/19, dok. br. 155.
vatrom. Iz rovova i bunkera na vod su bacane i rune bombe. Kako se sje-
a Vaskrsije Smulja, komandir njihove ete Nedo Stani nastojao je da
kroz napravljene bree ubaci i ostali dio ete, ali je vatra neprijatelja bila
takva da im to nikako nije uspijevalo.
U svanue je odlueno da se vod izvue. Izvlaenje su podravale
ostale snage bataljona svim raspoloivim oruima, jer je postojala opasnost
da vod ostane odsjeen od ostalih snaga. Tada je ranjen Stani, a odmah
iza toga i komandant bataljona Ljubo Radi Gedo koji se tu naao. On je
tom prilikom zadobio tee povrede. Gedu su ranjenog iz borbe izvukli
Veljko Njei i Milka Celar, borci 3. bataljona, jer su mu u tom momentu
bili najblii.
Drugi bataljon brigade zadran je do 7. novembra u rejonu donjeg
toka r. Vrbas. Toga dana se sukobio sa jurinim bataljonom Motajike
etnike brigade u selu Prebjezima. etnici su pobjegli preko mosta na
r. Vrbas, koji su pod svojom kontrolom drali andari ili SS-ovska posada
Razboja. Njihovo bjeanje je izazvalo paniku kod posade u Razboju i uz-
nemirilo 2. bojnu 13. lovake pukovnije u Banjaluci.
Suljo Hamzi, borac 2. bataljona, sjea se da je u to vrijeme iz bata-
ljona izdvojeno oko 30 boraca, koji su po nalogu taba 11. divizije krenuli
u Jajce da prime neku opremu keju su poslali saveznici. Grupu je predvo-
dio Ljubo Vukovi. On je dobro poznavao Vrhovinu, gdje je kao borac
proveo dosta vremena u 2. bataljonu 4. odreda. Bio je hrabar i odluan,
pa je za predvodnika ovakve skupine boraca bio kao stvoren. Suljo Ham-
zi se toga puta dobro sjea. On je u rejonu Petrova polja neto zaostao, a
grupa je bila odmakla, pa nije znao kojim putem da nastavi pokret. Ne kri-
je da ga je bila uhvatila panika. Grupa se uspjeno probila do Jajca i sa
opremom nazad, do Prnjavora ili Kulaa, gdje je tada bio tab divizije.
Oko 10. novembra, po sjeanju ora Sananina, etnici su napali
2. bataljon oko Vrbasa i natjerali ga na povlaenje. Kae da je tom prili-
kom ranjen Milutin Bogosavac. Ovaj bataljon je, prema sjeanju Blagoja
Preradovia, 12. novembra zanoio u s. Stivoru kod Prnjavora, a 14. no-
vembra bio je u s. eavi. Poslije toga, preko Klupa, naao se u selu Li-
plje, odakle je iz sela protjerao manju grupu etnika iz 5. njegotinskog
etnikog bataljona, Vrbaske etnike brigade.
Radi novonastale situacije bataljon je iz rejona Liplja vraen prema
Prnjavoru, ali je od sela Kulaa krenuo uz Ukrinu u s. Staru Dubravu. U
rejonu s. Stara i Nova Dubrava bataljon je 17. novembra uao u sastav
brigade. Prema sjeanjima komandanta brigade, tada je sa tabom 14. bri-
gade bio komandant 11. divizije Josip Maar Soa. On je doao da koordi-
nira djejstvo 14. brigade sa 1. i 3. bataljonom 5. kozarake brigade, koji
su se vraali, preko Uzlomca, sa terena Kotor-Varoa. Uz put je trebalo
da napadnu etnike jedinice u Joavci, a 14. brigada da te iste etnike
jednovremeno napadne od Kozje glave i Divana.
Dan je bio kiovit. Kad se zaula borba prema Joavci bataljoni
brigade su napali etnike. Upotrijebljen je i baca mina. etnici su, priti-
snuti sa dvije strane, odstupili prema Crnom vrhu. U borbi sa etnicima,
izmeu ostalih, ranjeni su Suvajac Boko i Dragoj e vi Stoj an iz 3. ete
2. bataljona. Komandant divizije dao je toga dana zadatke 14. brigadi i
bataljonima 5. kozarake za djejstvo narednog dana, a zatim se sa grupom
od oko dvadesetak skojevskih rukovodilaca eta 5. i 14. brigade vratio za
Prnjavor.
* * *
Obavjetajna sluba 11. divizije otkrila je prije podne 17. novembra

da postoji jaa grupacija etnika u rejonu Devetine Cardaani Boko-
vii /istono 3 10 km od Klanica/, pa je komandant divizije, prije
odlaska za Prnjavor, naredio 5. kozarakoj da se sa 1. i 3. bataljonom na-
padne ovu etniku grupaciju sa istoka, sa pravca Kokora i Hrvaana.
etrnaesta brigada je dobila zadatak da etnike napadne sa juga,
prilazei im sa pravca Crnog vrha. Trebalo je da prije poetka napada je-
dan njen bataljon izbije u rejon Table127 /izmeu Klanica i sela arda-
ana/, da bi etnicima, kada se pred napadom 5. brigade i ostalih bataljo-
na 14. brigade ponu povlaiti, sprijeio povlaenje za Klanice, kuda su
uvijek bjeali kada su na tom prostoru bili napadnuti.
Brigada je 18/19. novembra zanoila u kuama Lazia Brdo Osre-
dak. To je bio kratak odmor, jer je sa jedinicama te noi oko 2,00 asa
izvrila pokret da bi sjutradan, 19. novembra, u 5,00 asova mogla ue-
stvovati u planiranom napadu. Ila je u dvije kolone. Jednu kolonu su sa-
injavali 1. i 3. bataljon. Trei bataljon, koji je iao prema zasjedi kod Ta-
ble, kretao se na elu, iza njega 1. bataljon, a zatim tab brigade sa pri-
tapskim dijelovima. Marovalo se pravcem Svinjine k. 356 Bogdano-
vac k. 436 Mea Vinogradina Ciganski brijeg kola u s. Kadi-
njani.
Drugi bataljon brigade kretao se kao pobonica glavnoj koloni, prav-
cem: Crni vrh tt. 546 Divan k. 539 Klupe k. 529 Tromea k. 354,
pa preko Pobusa tt. 302.
Nema pisanih podataka o zadacima 1. i 2. bataljona brigade. Meu-
tim, njihov raspored na maru upuuje na zakljuak da je 1. bataljon tre-
balo da napadne etnike od r. Turjanice, u pravcu s. Bokovia. On i 3. ba-
taljon trebalo je da sadjejstvuju bataljonima 5. kozarake u napadu na
etnike u rejonu Devetine Cardaani Bokovii. Drugi bataljon tre-
balo je da ostane u rejonu Kadinjani Slatina, da bi odatle titio ostale
bataljone brigade od moguih neprijateljskih pokreta sa juga, od Trapista
i Banjaluke. Istovremeno, i etnici su imali svoje planove. Prema oskud-
nim etnikim dokumentima vidi se da ova etnika grupacija nije vie
bila na mjestima na kojima je bila 17. novembra i da je 18. novembra,
radi uspjenijih izvoenja predstojeih operacija bila grupisana u dvije
kolone: prvu, desnu kolonu, koja se razmjestila na prostoru Crni vrh
Slatina, a koju su sainjavali Banjaluka, Vrbaska i dijelovi Teslike et-
nike brigade, pod komandom etnikog potporunika Bogdana Vuja-
ia, i drugu, Ijevokrilnu, sastavljenu od 3. krajike /sa Manjae pri-
mjedba autora/, upske i dijelova Motajike etnike brigade pod koman-
dom Mitra Trivunia.
Cijelu no 18/19. novembra rosila je kia, kvasei oskudnu odjeu
boraca 14. brigade. Poljski putevi i staze kojima su se borci kretali bili su
mokri i klizavi.
127 Odnosi se na mjesto gdje se sa puta Prnjavor Klanice odvaja put za Tra-
piste i Slatinu. Ovo mjesto bilo je poznato po tome to su tu prodavali oruje etni-
cima pripadnici domobranskih jedinica. Vii etniki tabovi odreivali su cjene za
pojedne vrste oruja.
U svanue, kada je 3. bataljon ve proao kolu u s. Kadinjani, a
kolona 1. bataljona prevalila preko poumljenih kosa Crnog vrha i prola-
zila pored grupe kua u predjelu zvanom Vinogradine, neko je iz kolone
primijetio da se lijevo od pravca kretanja, na jednoj uzviici /k. 300/, gdje
je uz par kua bilo i nekoliko manjih zgrada, kreu neke siluete. To se
prenijelo vezom, a kolona je nastavila pokret. Komandant 1. bataljona
Trkulja, u ijoj se blizini nalazio i tab brigade, naredio je komandiru ete
koja je bila na zaelju da poalje patrolu prema k. 300. Moglo se pretpo-
staviti da su to dijelovi 2. bataljona brigade, ali je za svaki sluaj trebalo
provjeriti. Jo nije bilo sasvim svanulo, pa se slabo vidjelo. Komandant
bataljona i komandant brigade, iz kue lijevo od puta, u kojoj nije bilo
nikoga, pratili su dogledima kretanje patrole koja je prilino neoprezno
ila preko otvorenog prostora. Osmatrali su k. 300 i na njoj vidjeli 1 2
vojnika /sa ljemovima/, kako pognuti namjetaju neto nalik na postolje
mitraljeza. uli su i glas patrole koja je pitala ko je tamo. Neko je doviki-
vao patroli da legne, ali je bilo kasno. Sa k. 300 liznuo je plamen i zatek-
tali su mitraljezi. Oba borca iz patrole Vladimir /Sime/ Jokanovi i Sta-
no je Tei pali su mrtvi na oranicu u blizini jedne usamljene kruke.
Nije bilo vremena za razmiljanje. Moralo se ii u protunapad. Ko-
mandant 1. bataljona i zamjenik komandanta brigade Mlado Obradovi,
otrali su za kolonom 1. bataljona da bi borce pokrenuli u boni napad.
Odmah iza toga zaula se truba Mile Maria Trubaa, zamjenika koman-
danta 1. bataljona, koja je pozivala na juri. Minobacakom vodu brigade,
koji je bio pored puta, komandant brigade je naredio da tue k. 300. Ko-
mandir voda Hamdija Ceri skinuo je bacae, postavio ih iza drvene ogra-
de i uzimao elemente. Ubaena mina opalila je nekako gluvo i pala desetak
metara ispred orua. Nije eksplodirala. Isto se ponovilo i sa drugom mi-
nom. Komandantu, koji se ljutio, Ceri je objanjavao da je to stoga to
su se ovlaila dopunska barutna punjenja.
U meuvremenu, neprijatelj je otvorio uragansku vatru prema polj-
skom putu ispod Vinogradine. Neprijateljski rafali tukli su borce 1. bata-
ljona i pritapske dijelove brigade. Od silne, iznenadne pucnjave i jahai
i tovarni konji su se usplahirali, oteli i, u najveem dijelu, sa svojim jo
pospanim vodiima nagnuli bjeati niz Novakovu kosu, prema rijeci Tur-
janici.
Ovaj sudar izmeu 1. bataljona brigade i njemakih vojnika izne-
nadio je i borce 2. bataljona. Oni su prije toga izbili na poumljene kose
iznad Vinogradina. Boko Segi se sjea da su primijetili kako im se od
sela Jaruani primiu nekakva kola. Dio boraca bataljona, sa komesarom
Laloviem, spustio se prema njima i vidjeli su u kolima vrue kukuruzne
hljebove. Lalovi je poeo da ih dijeli borcima 2. bataljona redom, kako
su pristizali. Kada se otvorila vatra oko Vinogradina oni su pomislili da
je u pitanju nesporazum izmeu kolona 14. brigade, a kada su vidjeli da
se radi o neprijatelju, ocijenili su gdje se nalazi i po njemu otvorili vatru.
Odmah iza toga na 2. bataljon je otvorena jaka vatra bono, od Crnog
vrha. Blagoje Preradovi se sjea da je odjednom sa lijevog boka, na da-
ljini od 20 metara, ugledao Nijemce. Njihova pojava bila je iznenadna, pa
se on uplaio, bacio hljeb i otkotrljao u neku udolinu prema Vinogradini.
Desetak metara lijevo od sebe vidio je prije toga svog komesara Bou Bu-
daka sa automatom u rukama, ega se na slian nain sjea i Boko Segi.
Prvi bataljon, koji se najbolje snaao, nezadrivo je jurio ka nepri-
jatelju, kojem nisu pomogli ni gusto postavljeni pukomitraljezi ni trom-
bloni koje je uveliko koristio obasipajui borce 1. bataljona runim gra-
natama. Morao je bjeati. Povlaio se putem prema Jaruanima i Slatini,
odakle je vjerovatno i doao.128 Desno od pravca njihovog povlaenja na-
lazila se kolona 3. bataljona brigade. Ona je bila u situaciji da ovom
neprijatelju odsijee odstupnicu prema Slatini, ali tab bataljona nije pro-
cijenio o emu se radi. Vlado Jotanovi, koji je umjesto ranjenog Ljube
Radia Gede komandovao bataljonom, kae da tu proputenu priliku ne
moe da preali. U toj borbi je eta Ljuboja Panica zarobila jedan puko-
mitraljez. Neprijatelj je na popritu borbe ostavio nekoliko postolja za
mitraljeze. Mjetani s. Jaruani nalazili su kasnije na terenu kojim su bje-
ali ovi neprijateljski vojnici dijelove njihove opreme i tragove ranjava-
nja. Mladen Vukosavljevi, komesar Crnovrkog partizanskog odreda, sje-
a se svega toga, jer se Crnovrki odred tu nalazio kad su Nijemci ili
prema s. etojevii, kao i u vrijeme kad su u panici otuda bjeali.
Brigada je u ovoj borbi imala dva poginula (patrola) i jednog nesta-
log. Nestao je komesar ete Boo Budak. Poslije Preradovia i Segia vie
ga niko nije vidio. Ni do danas nije ustanovljeno ta se sa njim dogodilo.
Ranjeni su bili Radovan Todorovi iz s. Grabik Ilova, pukomitraljezac
Savo Ignjati iz s. Mravie i Popovi Vladimir iz Dabovaca, Kotor-Varo
koji je kasnije umro.
Iznenadni susret sa njemakom trupom, jer se o njemu radilo, omeo
je brigadu u izvrenju zadatka koji joj je postavio tab divizije. U periodu
od 19. do 23. novembra brigada je ostala na prostoru prema Klanicama i
Banjaluci. Za to vrijeme sekretari aktiva i bataljonskih biroa, od 19. do
20. novembra, bili su na divizijskom savjetovanju u s. eavi. Prema sa-
uvanim zabelekama Advana Hozia, prisutni su, pored ostalih, bili Bra-
co Erceg, Braco Nemet, Pero Kulundija i Mile Trnjakovi, te skojevska
rukovodstva 5. i 12. krajike brigade. Skojevsko rukovodstvo 14. brigade
stiglo je 21. novembra u Prnjavor, a 22. novembra prikljuilo se svojim
jedinicama na Devetini. Brigada se pomjerila prema selu Potoanima
23. novembra, a 24. prema Prnjavoru.
U meuvremenu, oko 20. novembra, 3. bataljon brigade krenuo je
za Jajce. Ilo se po oruje koje su slali saveznici. Sa bataljonom se nalazio
veliki broj boraca iz cijele divizije. Po sjeanju Vlade Jotanovia, tada za-
mjenika komandanta bataljona, kolona je brojila preko 300 boraca. Sa nji-
ma su ili i delegati na Drugo zasjedanje AVNOJ-a iz istone i srednje Bo-
sne. Delegate iz srednje Bosne predvodio je Ilija Kosti.129 Sa ovom kolo-
nom iao je i komandant divizije oa. Kao najodgovorniji za bezbjedno
123 Radilo se o specijalnoj njemakoj jedinici Kirhner. Prema podacima iz k n j i -

ge Slavka Odia (Neostvareni planovi, Naprijed, Zagreb, str. 206) bilo ih je oko 50.
Vodila su ih tri etnika i imali su 6 mrtvih.
129 p r e m a zapisu Duka Josipovia, pored Kostia bili su kao delegati Vid Nje-
i, Boko Hadi, Ljubo Jankovi, Jovo Mrda, Gavro Ciri, Aleksa Suvajac, Ignac
Kunecki, Vasilj Semak, hoda Demal Mahmutehaji, Milan Ronevi, hoda Su-
lejman Hadisarajli, Adem Hercegovac, Edhem Pobri, Kota Joti Kojo, Mitar Su-
boti, Milutin uri, Sredoja ukari, Mihajlo Pavlovi, Ilija Slavni, Duko Josipo-
vi, Sabit Hodi i hoda Mehmed Mujki. Neki su ili i kao gosti. Napala ih je uz
put avijacija, ali niko nije povrijeen.
putovanje delegata, svakog jutra je zvao zamjenika komandanta bata-
ljona Jotanovia da provjeri kojim putem toga dana bataljon treba da se
kree i kakvo je obezbjeenje. Obezbjeenje je provjeravao i na svakom
konaku. Vlado se sjea da je u toj grupi bio i hadi-efendija Mehmed Muj-
ki, hoda iz Kotor-Varoa, koji je u toku putovanja Vladi esto nudio ko-
nja, vidjevi da Vladinog konja najvie koriste iznemogli borci. Sjea se da
je prvi konak bio u eavi i da su tu borci muslimanske vjeroispovijesti
ostali gladni, jer nisu htjeli da uzmu veeru koja je bila zaprena na masti.
Komandant divizije traio je da mu se saopti brojno stanje tih boraca
Muslimana, a zatim je naredio da se za njih skuva druga hrana.
Oruje i municiju za 11. diviziju dobili su na eljeznikoj stanici u
Jajcu. Tamo su dolazili veliki transportni kamioni marke IF, koje su
vozili zarobljeni italijanski vojnici. Oruje je dovoeno i dijeljeno iz tih
kamiona. Svaki borac je dobio po torbicu municije i svaki je bio optere-
en sa po dvije puke.
Jotanovi se sjea da ovi nenaoruani borci jo nisu bili posluni i
disciplinovani, jer su odskora bili u partizanskim jedinicama, pa su otvo-
rili jedan vagon i iz njega uzimali razii'fe artikle. Intendant, koji je bio
zaduen za tu robu, poalio se Jotanoviu, pa su zajedno uspostavili red.
Meutim, intendant je ve bio obavijestio o tome i Mou Pi jade, pa je on
doao i poeo da vie. Vikao je i na Vladu, a on ne znajui o kome se radi
i nenaviknut da se na njega vie, kae mu: -A, ta se ti, stari, ovdje prt-
lja, bolje je da gleda svoja posla.
Kada je Moa gnjevan i ljut rekao da se on tu ne petlja ve nare-
uje, jer je on Moa Pijade, Vladi su se odsjekle noge. Stao je mirno i
zamolio ga za izvinjenje. Poto je intendant pravdao Vladu da nije ue-
stvovao u samovoljnom uzimanju stvari, ve da je svojim autoritetom to
spreavao, i sprijeio, Moa se odobrovoljio i Vladi poklonio flau konjaka
i jedan boks cigareta. Vlado se sjea da je tada u Jajcu vidio Tita u dru-
tvu Josipa Maara oe.
Na povratku iz Jajca prve noi su zanoili u selu Divianima. Ko-
mandant bataljona Ljubo Radi Gedo zbog jo nezalijeene rane nije
ovoga puta bio sa bataljonom.
Naredbom taba 11. divizije od 25. novembra 14. brigada je upuena
na prugu Derventa Doboj. Sa jedinicama 5. kozarake trebalo je da lik-
vidira neprijateljsku posadu na eljeznikoj stanici Kotorsko, a jedan ba-
taljon da bude u zasjedi i isti sela od ustake milicije. Trebalo je da na-
pad otpone 26. novembra u 5,00 asova.
Brigada je u tu akciju krenula na vrijeme, ali su joj nabujala r.
Ukrina i potocima ispresijecani teren priinili velike tekoe. Poto se
dosta zadrala oko savlaivanja prijelaza preko mosta na Ukrini, jer je
zemljite oko mosta bilo pod dubokom vodom, brigada je u daljem pokre-
tu nailazila na bare i nabujale potoke na kojima nije bilo ni mostova ni
prijelaza, pa su se koristile deblje nagnute vrbe i njihove grane. Meu-
tim, i njih je, po kii koja je neprekidno padala i mranoj noi, bilo teko
pronai i otkriti, a zatim osposobiti za koritenje. Posebno je teko bilo
drugaricama, jer na ovakva veranja nisu bile naviknute.
Te noi je brigada imala najtei, najmuniji, do kraja iscrpljujui
pokret, kakav se nikada kasnije nije ponovio. Voda, kia, mokra odjea i
obua zamarali su borce, pa se pokret i pored svih nastojanja mnogo uspo-
rio. Dogodilo se tako po drugi put da 14. brigada nije stigla na vrijeme da
izvri dobijeni zadatak. Meutim, u akciju su iz istih razloga zakasnili i
neki bataljoni 5. kozarake brigade.
Jedino je 1. bataljon brigade te noi pred zoru uspio da na dijelu
pruge ispod s. Kladara i Retka postavi jednu minu. Kada je voz naiao
mina je lokomotivu i par vagona izbacila iz tranica. Izjutra je dola voj-
ska da lokomotivu podigne na kolosijek, pa je 1. bataljon po njima otvo-
rio vatru. Naila je zatim jedna jaka neprijateljska kolona sa pravca Der-
vente vie od puka kozaka /koje je narod srednje Bosne nazvao er-
kezi/ pa se 1. bataljon povukao na visove zapadno od pruge. Tu se
naao i tab 2. bataljona 5. kozarake brigade. Osmatrajui ovu neprija-
teljsku kolonu vidjeli su da se jedan njen manji dio iz ivija izdvojio i
zaustavio u s. Velikoj Bukovici, u rejonu kole i crkve. Ocijenili su da se
radi o manjim snagama pa su odluili da ih naredne noi, 26/27. novem-
bra, zajedniki napadnu, i to sa dvije ete 1. bataljona 14. i jednom etom
2. bataljona 5. brigade.
* * *
Te veeri, u kasnu jesen kada se rano smrkava, kada je do asa po-

laska u napad ostalo jo par asova, kako se sjea Drago Luburi, tada
komesar 2. ete, naloile su se vatre, a borci njegove ete posjedali su ili
polijegali oko njih u krug, poloivi glave jedni drugima na noge. Razgo-
varalo se o svaemu, avrljalo i mladalaki alilo, dok su neki za to vri-
jeme zurili u bljetavi plamen vatre i utali obuzeti svojim mislima.
U krugu do Drage sjedjela je i bolniarka Mina Deli. Mlada i lje-
pukasta partizanka, dijete iz napredne banjaluke porodice. Krhka i sla-
bana sve je iznenadila svojim brzim navikavanjem na surove uslove par-
tizanskog ivota. I poslije iscrpljujuih mareva i pokreta ona je uvijek
nala snage i volje da nekom borcu okrpi bluzu, pantalone, opere koulju
ili priije otpalo dugme. Nikad joj nita nije bilo teko. Bila je uvijek
vedra i nasmijana. Uz to je u govoru malo tepala. Ubrzo je postala prava
maza itave ete. Imala je veliku elju da ima pravu pravcatu konu
bolniku torbu, kakvu je vidjela kod nekih bolniarki 5. kozarake briga-
de. Ta elja je nije naputala ni ove veeri. ekala je da drugi glasovi
utihnu, a onda je upitala komesara Luburia naslonjena glavom na nje-
gove noge:
Drue komesare, jel' de da e mi noas zalobiti jednu

pravu konu torbicu, kakvu sam vidjela u 5. brigadi?
Svakako odgovori Drago prva koju zarobimo bie
tvoja...
Poto se primicala pono, kada je bio ugovoren poetak napada, ete

su krenule. Trea eta je pola na neprijatelja oko kole i crkve u s. V.
Bukovici sa zapada, a 2. eta, Dragina, pola je na neprijatelja sa pravca
r. Bosne sa istoka. Selo V. Bukovica, u kojoj su kozaki dijelovi zano-
ili, imalo je u blizini crkvu i kolu gdje se neprijatelj smjestio.
Teufik Mujki, pomonik komesara ete, sjea se da je poslije prije-
laska pruge i ceste teren prema crkvi i koli u V. Bukovici bio prilino
ravan, pa se na izvjesnim dijelovima uporitu moralo privlaiti puzei. Za
to vrijeme sa tornja crkve mitraljez je stalno tukao teren kojim su se
borci ete kretali. On, Drago Luburi i Ljuboja Arseni sjeaju se da su
u tom privlaenju neprijatelju naili na neki jarak ili potok, koji je bio
dubok, pun sasjeenog granja koje se ugibalo kada se preko njega prela-
zilo. Savlaivajui ga, borci su esto padali jedni preko drugih.
Na drugoj strani potoka, kako se oni sjeaju, bile su dvije zgradice:
jedna manja, drvena, nalik na neku ostavu ili upu, a desno od nje slina,
ali vea. Iz nje se ulo rzanje konja. Tridesetak metara iza tih zgrada na-
zirala se crkva. kola se sa obale potoka nije mogla vidjeti. Ispred manje
zgrade primjeivala se neprijateljska straa. Jovica Trkulja, zamjenik ko-
mandira ete, Drago, Ismet Mesi i Teufik Mujki iskoili su iz potoka,
bacili na strau nekoliko bombi i nali se kod zgrade. Drago Luburi se
sjea da je straa pobjegla, da je Jovica razbio nizak prozor i uao kroz
njega u kuicu, a onda iz nje poeo da izbacuje razne vojnike predmete.
Meu njima je izbacio novu konu bolniku torbu kakvu je Mina eljela.
On je radostan zgrabio i zakaio vrsto za pojas, da je ne bi izgubio. Ismet
Mesi je iz iste zgrade izvukao neku oficirsku uniformu.
Nisu se jo bili ni estito snali, a neprijatelj je po vonjaku oko tih
kua otvorio strahovitu vatru.
Dok jedni tvrde da se neprijatelj branio iz kole i Crkve, koman-
dant bataljona kae da je neprijatelj, im je otkrio da partizani idu u
7Q
napad, jedan svoj dio sa bacaima i automatskim oruima izvukao na ob-
linja uzvienja i odatle po etama 1. bataljona otvorio jaku vatru. U vri-
jeme napada kozaka na borce 1. bataljona 14. brigade, eta 2. bataljona
5. brigade pripucala je na neprijatelja, ali nije izvrila napad. Tako su
dvije ete 1. bataljona 14. brigade dole u teku situaciju, kao, kako kae
on, da su upale u nekakvu zamku. Borci 1. bataljona nisu ustukli. Meu-
sobna neravnopravna borba se nastavila. tektali su mitraljezi, a mine iz
bacaa parale su nebo i zemlju. Svjetlee rakete bacao je neprijatelj da
bi ih osvijetlio, a bacao ih je i 2. bataljon 5. brigade, pa je prostor bio tako
osvijetljen da je neprijatelj mogao da vidi raspored partizanskih boraca
1. bataljona 14. brigade. Drago se sjea da je toliko mina ispaljeno i eks-
plodiralo na prostoru gdje su oni bili da se njemu inilo kao da se nebo
i zemlja rue. Zagluvjele su bile ui od njihovog estokog praska. I Teufik
Mujki se sjea te paklene vatre, kao i toga da se u njoj nala i Mina
Deli. Pored nje je pala i eksplodirala jedna mina iz bacaa . . .
Kad je poelo da svie obje ete 1. bataljona, koje su ve imale veliki
broj ranjenika, poele su da se povlae. Mujki je, pri povlaenju, u blizi-
ni nekog potoka ugledao ranjenu Beharu Cau, borca 2. ete, rodom iz
Kotor-Varoa. Od rasprsnute mine zadobila je oko tridesetak rana. Iako je
i sam bio ranjen, Teufik je Beharu odvukao do seoskog puta, odakle mu je
jedan borac iz ete pomogao da je dopreme do previjalita. I Luburi se
sjea da se nazirao dan kada su on i Hajro Avdi poeli da se povlae.
Mislili su da su posljednji i da su svi ranjenici izvueni. Meutim, dok su
se povlaili uli su nedaleko priguene jecaje, ali nisu mogli da ocijene sa
koje strane dolaze. Tiho su par puta pozvali ranjenog da se javi i uspjeli
su da u ljiviku, gdje je te noi najvie palo i eksplodiralo minobacakih
granata, pronau jednog ranjenog borca. Uprtili su ga na lea i, malo
pomalo, na smjenu odnijeli do prvih seoskih kua. Tu su napravili neto
kao nosila, na emu su ga odnijeli do bataljonskog previjalita. Drago se
ne sjea kako se taj borac zvao, ali pouzdano zna da je te rane prebolio
i ostao i dalje borac 1. bataljona.
U logoru su ve bili okupljeni svi borci koji su uestvovali u akciji,
i zdravi i ranjeni. Drago je pogledom prelazio preko svih lica da bi ugle-
dao bolniarku Minu i uruio joj pravu pravcatu konu bolniku torbu.
Nije je vidio. Mislei da je otila do taba bataljona ili do neke druge ete,
upitao je gdje je.
Poginula je, uo je kao kroz san.
Shvativi da vie nema Mine, on je rukama stegao zarobljenu konu
torbu, a u oima su mu se pojavile suze . .. Bila je etvrto dijete porodice
Deli koje je poginulo u NOB-u, svi su to znali i svima je to teko palo.
Pored Mine Deli, koju je neprijatelj mrtvu nekoliko dana drao
naslonjenu na crkvu u V. Bukovici, te veeri je poginuo i borac Jovo
Pere Mili, zvani Bijeli. Rodom je bio iz Pilipovine, Kruevo Brdo. Bio je,
kau, estok borac i uvijek ljut. Nosio je pukomitraljez arac. Pored
njih, 1. bataljon je imao 28 ranjenih,130 meu kojima su bili Ljuboja Arse-
ni, Arif Lozi iz ipraga, Teufik Mujki, Behara au, Mustafa Karaseli-
130 Mustafa Kumi Dule, ratne pribiljeke.

movie, Omilj Kreco, Mujo Skopljak, Svetozar epa, Mehmed Calo, Huso
Mainovi, Sabit Muanovi i Zulkif Durakovi, svi iz 2. ete 1. bataljona,
Milosevic Jovo i drugi.
Interesantan je sluaj Ilije Nunia, borca 3. bataljona 14. brigade.
On kae da se za vrijeme te borbe naao zapadno od kole i crkve u V.
Bukovici i da je tu tee ranjen. To je dobro zapamtio, ali se ne sjea ta
je tu radio, jer se zna da 3. bataljon u tom napadu nije uestvovao.
Bili su to veliki gubici za brigadu. tab bataljona, kako se sjea Mile
Trkulja, oekivao je prijekor i kritiku zbog toga to je u akciju uao bez
konsultovanja sa tabom brigade. Ali, u tabu brigade drali su se uzdr-
ano i po tom pitanju niko im nita nije rekao. Umjesto kritike, tab bri-
gade je pomogao tabu bataljona da se ranjenici to prije otpreme do bri-
gadne ambulante i divizijske bolnice.
tabu 1. bataljona je reeno da je najbolje da o akciji i gubicima
referie tabu divizije. U tabu bataljona dogovoreno je da to bude kome-
sar. On se sjea da ga je komandant divizije oa primio i porazgovarao o
tome. Rekao mu je da je dobro to bataljon ima inicijative i da je teta to
nisu uspjeli da taj napad dovedu do uspjenog kraja. Na brigadnoj konfe-
renciji /5. februara 1944./ tab divizije je ovu samoinicijativu 1. bataljona
pohvalio i pored gubitaka.
Brigada je i dalje zadrala bataljone prema pruzi. Drugi bataljon je
ojaan minerskim vodom 5. kozarake podmetnuo 27. novembra na dijelu
pruge izmeu Johovca i Rudanke, na 193 km nagaznu minu na koju je u
23,30 asova naiao njemaki oklopni voz. Mina je eksplodirala i dva va-
gona izbacila iz tranica. Nijemci su iz voza pruili otpor, pa oklopni vol
nije uniten, ali je saobraaj na pruzi Brod Sarajevo uspostavljen tek
slijedeeg dana, 28. novembra u 14,00 asova.
Po nareenju taba divizije brigada se povukla sa pruge 28. novem-
bra za Ljeskove vode /s. Radonjii i s. Stanovi/, ali je uvee, istog dana
vraena u akciju na nju /ovoga puta zajedno sa 12. slavonskom brigadom/.
Na prugu, u rejon eljeznike stanice Rudanka, jedinice 14. brigade stigle
su 29. novembra oko 23,00 asa. Dok su jedni dijelovi ovih brigada bili-
postavljeni kao obezbjeenje prema Derventi i Doboj u, drugi su ruili
prugu.
Pruga Derventa Doboj na vie mjesta poruena, kae se za tu
no u jednom neprijateljskom izvjetaju. Drugi je neto precizniji, jer u
njemu stoji da je nou 29. novembra u 23,00 asova vea grupa partizana
raskinula eljezniku prugu Joho vac Rudanka u duini od 80 metara
i da je eljezniki saobraaj uspostavljen 30. novembra u 8,00 asova.
Glavnina brigade nalazila se 1. decembra ponovo na prostoriji Sta-
novi Gojakovac Kri, sjeverozapadno od Doboja, a 4. decembra, po
sjeanju Advana Hozia, u rejonu s. Vijaani s. Stara Dubrava /sada
Ukrina/. tab brigade je bio u Vijaanima, u kui Vida Njeia. Toga se
sjea i komandant brigade jer su tada uhvaena dva dezertera, koja su
pobjegla jo iz odreda. Jedan od njih je odnio jednu, ali i jedinu torbicu
sanitetskog materijala iz odreda, u kojoj su bile sitne ali vrijednije stvar-
ice pojedinih boraca, a drugi je etnicima predao pukomitraljez. Ovaj po-
sljednji, dok je bio u odredu, isticao se kao pukomitraljezac, ali je greka
bila takva da se ni njemu nije mogla oprostiti. Vojni sud im je obojici izre-
kao smrtnu kaznu.
Trei bataljon, koji je ostao prema pruzi Derventa Doboj, suko-
bio se 7. decembra dva puta sa erkezima131 dijelovima 2. kozake ko-
njike brigade 1. kozarake divizije.
Prvi sukob odigrao se zapadnije od s. Mali Prnjavor (10 km s. z. Do-
boj), kada se vod 3. bataljona susreo sa kozakim konjikim eskadronom.
Partizanski vod je iznenadio kozaki eskadron i prvi po njima otvorio
vatru, natjeravi ih u bjekstvo. Kozaci su, prema njihovim dokumentima,
imali jednog mrtvog i dva ranjena borca kao i 16 ubijenih konja.
Istoga dana, dvadesetak kilometara sjevernije, oko Tromee na putu
Derventa Prnjavor, na poloaju zvanom Koprivak, nalazila se 3. eta
3. bataljona. Izviai su primijetili da u oblinjim kuama u s. Mikovci i
nie, prema r. Ukrini, neprijateljski vojnici uzimaju sijeno. U tom pravcu
je upuena patrola, u kojoj su bili Nedeljko Preradovi i Novak Radani,
oba iz s. Vijaani. Oni su ustanovili da se radi o erkezima, koji su pored
sijena hvatali guske i kokoi, jer se od kua iz sela ulo kokoije kreanje.
Na ovu erkesku jedinicu upuen je jedan vod 3. ete, ali je erkezima
stigla pomo, pa se vod morao povlaiti prema Koprivaku. erkezi su kre-
nuli za njima. Komandir ete Milan Mlinari rasporedio je etu i naredio
da se ne otvara vatra dok on ne naredi i da ne smije biti povlaenja, bez
njegovog odobrenja. Kada su se erkezi primakli, naredio je brzu paljbu
po njima. erkezi su privremeno zadrani na dostignutom poloaju, a
onda su svom silinom navalili na etu, koja se morala povlaiti. Vlado Jo-
tanovi, zamjenik komandanta bataljona, i Milovan Petrovi, u to vrijeme
borac, dobro se toga sjeaju. Glavnina bataljona bila je u to vrijeme na
visovima zvanim Jadovica, zapadno od Tromee i Koprivaka (na pola puta
izmeu Dervente i Prnjavora). Trea eta je natjerana u povlaenje. Mi-
lovan Petrovi kae da je odstupao na njenom lijevom krilu, a da su u
isto vrijeme na to krilo 3. ete napali etnici od s. Drijena. Nekoliko etni-
ka bilo mu se jako pribliilo. Nisu ga gaali, jer su eljeli da ga uhvate
ivog i skinu sa njega neoteen koni kaput i cipele. Petrovi nije
imao vremena da se okree i puca na njih, jer su i erkezi i etnici bili
suvie blizu. Kae da je bio tada u velikoj krizi, ali je odluio da pogine,
ali da ne da etnicima ono to je zarobio koncem oktobra u Lijevu polju.
Progonei 3. etu Kozaci su, na poloajima oko Jadovice, naletjeli
na ostale snage bataljona. One su Kozake doekale na bliskom odstojanju
i na njih sruile vatru iz svih svojih orua. Kozaci su bili potpuno razbi-
jeni i natjerani u bjekstvo. Tada su, izmeu ostalog, zarobljena i dva ko-
zaka konja, koji su bili dresirani. U borbi su lijegali da bi svom jahau
131 erkezima su nazivani pripadnici kozakih jedinica. Ove jedinice su formi-

rane od zarobljenih pripadnika Crvene armije. Nijemci su te vojnike raznovrsnim
terorom natjerali da stupe u jedinice kojima su za komandante postavljeni njemaki
oficiri. Tako je formirana i 1. kozaka divizija, koja je dola u Jugoslaviju. Poto
je meu tim vojnicima bilo i pripadnika azijskih nacija, narod ih je prozvao er-
kezima, pa emo ih i mi tako ee zvati. Da bi diskreditovali kod naroda i narod-
nosti Jugoslavije Crvenu armiju, Nijemci su pripadnicima ovih jedinica dozvoljavali
pljaku i nasilja i opijali su ih: Ostali su zapameni po mnogim zloinima, pljaki
i silovanju.
inili zaklon, a i da ne bi i sami bili meta protivnikih metaka. Vlado Jo-
tanovi se sjea da je jednog od tih konja uzeo za sebe i zadrao ga do
kraja rata. Zarobljena je i jedna automatska puka, koja se punila sa deset
metaka, a nian je bio podeen do daljine od 2.000 metra.
U toj borbi zaroblj eni su Kozaci Viktor Jakubin i jo jedan koji se
zvao Vladimir. U 3. bataljon je tog poslijepodneva sa komandantom bri-
gade doao i Stanko Vukainovi. Viktor Jakubin je objanjavao da je
komsomolac. Stanko je bio oduevljen njime. Izjutra, na jednom zidu, Vik-
tor je ugljenom nacrtao kako pada bomba sa partizanskom zvijezdom na
Hitlerov kukasti krst, koji se lomi i raspada. To je uticalo na Stanka da
zatrai da se Jakubin ustupi njegovom bataljonu, da bi ga kao crtaa kori-
stio za vizuelnu propagandu. Viktor je te nade i opravdao. Kuda god bi
2. bataljon prolazio za njim su na zidovima okreenih seoskih kua osta-
jale parole NOP-a, njegovi crtei, kojima je omalovaavao neprijatelja, a
uzdizao partizanske jedinice. Poslije se doznalo da je on u Crvenoj armiji
bio oficir. Bio je neobino hrabar i portvovan.
Kozaci su u borbi 7. decembra 1943, pored ova dva zarobljena voj-
nika, imali 2 nestala, 4 mrtva i 17 ranjenih boraca. To su bile samo uvod-
ne borbe sa Kozacima (erkezima). Brigada e se sa njima sukobljavati
poslije toga, sve do kraja rata.
Ostatak brigade uestvovao je 7. i 8. decembra sa 12. slavonskom
brigadom u ienju pi. Motajice od etnika iz Motajike etnike brigade.
Komandant 1. bataljona se sjea da je njegov bataljon u akciju na etnike
krenuo od Nove Vesi, da se nastupalo u pravcu Srpca i da se sa najima
tada nalazio i komandant divizije Josip Maar oa. Nema podataka kojim
prvacem je nastupao 2. bataljon brigade.
Ova akcija 12. slavonske i 14. srednjobosanske brigade nije dala oe-
kivane rezultate. Nigdje nijesu naile na etnike, jer su oni istoga dana
sa veim snagama, meu kojima je bila i Motajika etnika brigada, bili
u pokretu, radi planiranog napada na Prnjavor.
Poslije akcije na etnike oko pl. Motajice brigada je preko s. Vija-
ana i s. Stara i Nova Dubrava, prela na prostor Kara Liplje Snje-
gotina.
Postoji i nareenje divizije od 12. decembra po kome 14. brigada tre-
ba da ide na teren Kotor-Varoa, da tamo smijeni bataljone 5. kozarake
brigade, ali se iz nekih razloga od toga kasnije odustalo.
% sH ^
Polovinom decembra brigada je bila na prostoru Liplje Pribini,

ega se dobro sjea novopostvaljeni pomonik komesara brigade oko
Pstrocki. On je u brigadu doao u to vrijeme, a tab brigade je zatekao u
rejonu s. Liplje. Komesar Vojo, oko i komandant brigade sjeaju se da
je tada bilo problema sa brigadnim ljekarom. Bio je Austrijanac. Njega je
14. brigadi ustupio tab 12. slavonske. Po nekima, to je bio dr Hans Stajn,
Jevrej, Belija. Nije volio naciste, ali je zbog navika i godina teko pod-
nosio partizanski nain ivota. Planina, ume, visoki snijeg i relativno slab
smjetaj i ishrana uinile su ovog vrsnog ljekara tunim i zamiljenim.
6* 83
Teko je izgovarao nae rijei. Preko bolniara, koga je takoe ustupila
12. slavonska, a koji je teno govorio njemaki, ljekar je stalno traio da
se oslobodi ove dunosti, jer nema ni ljekova, ni instrumenata da
svoju dunost obavlja savjesno i dobro kako mu ljekarska etika nalae.
tab brigade je to odbijao, obrazlaui mu da je brigadi, koja je nepre-
kidno u borbama, neophodan ljekar i da ga mora imati. Reeno mu je da
oni u tabu shvataju da je njemu sve to teko, jer na takve uslove nije
navikao, ali da je i njima teko, pa trpe i podnose sve tekoe koje im
se nameu jer je rat i tako mora da bude. Rekli su mu da e, ako dobiju
drugog ljekara, predloiti da se on premjesti u diviziju ili korpus. Meu-
sobno su u tabu diskutovali ta bi se moglo uraditi da mu bude bolje, da
osjeti da nije zapostavljen, da se stalno ne misli na njega i ne preduzi-
maju mjere da ne pobjegne. Komandant je predlagao da ga ee zovu
kod sebe u tab, da bi to vie bio u njihovom drutvu. Pstrocki je bio
protiv toga, smatrajui da ljekar treba da bude uz bolesnike i da ga ne
treba navikavati na ono to mu ne pripada. Dogovoreno je da mu se, u
znak posebne panje, obezbijedi za ruak svakodnevno po aica dvije
rakije, jer se od bolniara saznalo da voli da uzme manje koliine toga
pia. Risto Mike Neimarevi iz Prnjavora, u to vrijeme ekonom taba bri-
gade, sjea se da je dobio nareenje da za ljekara obezbijedi dnevno 2 del
rakije.
Iz decembarskih dana provedenih na tom prostoru nekima je ostalo
u sjeanju strijeljanje jednog dezertera iz 1. bataljona. Radilo se o borcu
koji je bjeao dva-tri puta. Pri treem bjekstvu uhvaen je i vraen u
bataljon. Borci su traili da se izvede pred stroj. Kada je komesar bataljo-
na, poslije uvodnog govora, upitao ta da se radi sa njim, borci bataljona
su zahtijevali smrtnu kaznu. Kazna je izvrena bez prethodne konsulta-
cije sa tabom brigade.
Veih borbi sa etnicima u to vrijeme nije bilo. Oni su se ili povukli
na drugi teren ili posakrivali kod prijatelja i roaka, odnosno kod svojih
kua. Ali, djejstvovala je neprijateljska propaganda. Iz 3. bataljona, koji
je bio razmjeten u rejonu Pribinia, jedan borac je obavijestio koman-
danta bataljona da neki ovjek, u iju kuu kao voa patrole navraa, a
za koga tvrde da je svetenik, opasno harangira protiv NOP-a i parti-
zana. Komandant bataljona je smatrao da je najbolje da o tome prvo oba-
vijesti komandanta brigade, koga je u tabu najdue znao. Obavjetavaju-
i ga o tome predloio je da njih dvojica odu i to provjere, da neko ne bi
na pravdi boga optuio neduna ovjeka, koji radi toga moe da izgubi i
glavu. Njih dvojica su obukli vojnike bluze i sa borcem koji je to javio,
kao voom patrole, otili su do kue osumnjienog. Bio je to Stevan D.,
ovjek u godinama, sijed sa kouhom na leima, ali jo uvijek io i oran.
Za njega je komandant brigade sluao da je pucao na njemake kolone
kada su prodirale preko Borja.
ovjek ih je lijepo doekao. Posadio ih je za sto i ponudio rakijom,
to ovi nisu odbili. Poeli su zatim priati prvo o hladnoi koja vlada na-
polju. Patrola se alila kako nije lako po ovakvoj zimi gaziti kroz mrklu
i hladnu no, i kako godinama ve vode borbu protiv Nijemaca i ustaa,
dok drugi, sposobni za borbu ekaju da im sloboda doe na tanjiru. I sve
neto u vezi sa tim i borbama, dok se ia Stevan nije raskravio i raspri-
ao. Njegova je, odnekud pozajmljena teza bila da partizani ne vode borbu
protiv ustaa, da ne osvajaju gradove i neka mjesta i da nije istina da su
ovdje potukli Nijemce, tamo ustae ili etnike, kako to partizanska pro-
paganda hoe da prikae, da se sve to izmilja i raspreda da bi se zavarali
obini ljudi, borci koji su napustili svoje kue i poli sa komunistima da
bi, opsjednuti komesarima, lutali sa njima kao to oni, iz patrole, to rade.
Poto mu se inilo da nije dovoljno ubjedljiv, obratio im se rijeima:
A, ta vi, momci moji, mislite, otkud vam to oruje i

municija, sa kojim gaate i progonite svijet?
Kako otkud . . . . zausti Gedo.
Pa da, ne znate. Neete nikada ni z n a t i . . .
I onda se ia Stevan raspriao, tvrdei da sve to oruje, te mitraljeze,

minobacae i municiju partizanima daju ustae. I to prave, pravcate usta-
e. Jer, meu njima, partizanima, ima ustaa koliko hoe. Kako to oni
ne znaju? Zar su toliko slijepi da to ne vide?
Pa vai komesari, ta su oni nego ustae, rekao je Ste-

van.
Gedo i komandant brigade nastojali su da starog Stevana odvrate od te

zablude, dokazujui mu da su to lai, na koje on ne smije da nasjeda.
Njegova supruga i kerka utale su sjedei kraj razgorjele pei. Nisu se
u tu diskusiju uplitale, ali se vidjelo da bi voljele da on ne pria ono to
pria. A on je dalje priao, sve vie padajui u vatru.
Oe Stevane, prekinuo ga je komandant brigade, ja sam
o Vama sluao dosta od ranije. Znam da ste vi ovdje ne-
gdje prvi opalili puku na njemaku kolonu kada je ona
preko B o r j a naila . . .
Ovaj je paljivo sluao. Vidjelo se da mu je drago to se o njegovom patri-

otskom postupku zna ak i kod partizana.
A sada vidim, nastavio je komandant brigade, da ste Vi

zaboravili sva zlodjela ustaa, ubistvo episkopa Platona,
progon svih srpsko-pravoslavnih svetenika iz NDH za
Srbiju, zatvaranje crkve, nasilno pokrtavanje, samo da
bi odbranili saveznitvo etnika i ustaa i njihovu na-
mjeru da zajednikim snagama unite partizane. Izmi-
ljate da su oni protiv vjere . . .
Ko si T i ? upade ia Stevan. Ko ste v i ? . . . Koga
si ti meni veeras doveo, pitao je i vou patrole.
Kada je uo da razgovara sa komandantom brigade i Ljubom Radiem

Gedom, komandantom partizanskog bataljona, Stevan je skoio sa klupe
kao oparen. Stalno se krstei, skoro je skakao po sobi viui:
Ja nita nisam govorio, ja nita ne znam . . .

Govorili ste oe Stevane, govorili, ne moete to sada da
poreknete, nas je ovdje trojica smirivao ga je Gedo.
ena i erka, videi u ta se njihov hranilac upleo, udarile su u pla, jer
su oekivale najgore.
Poto su Stevanu rekli kako je dolo do ove posjete i da su se uvje-
rili da je sve ono to je patrola prenijela tano, reeno mu je da ovoga
puta prelaze preko toga, zbog onog opaljenog metka na Nijemce u vrijeme
kada to drugi nisu smjeli ni pomisliti. . .
Kad su izali iz Stevanove kue dogovorili su se da o tome to se
deavalo nikom ne govore da se to naprosto zaboravi. Tako je i bilo. A
za Stevana se do kraja rata nita otvoreno nije ulo. Shvatio je da je mo-
gao postati rtva zlonamjerne etnike propagande.
Neprijateljskom radu, pored vojnih jedinica, suprotstavljao se i itav
aparat partijsko-politikih organizacija na terenu. Odreenu ulogu u tome
imali su i okruni komiteti K P J i Skoja, sreski NOO, NOO po selima, od-
bori AF, a posebno odbori USAOJ-a.
Postoje dokumenta iz kojih se vidi da su poetkom novembra 1943.
godine, u vrijeme kada je 14. brigada zapoela svoju aktivnost, postojala
na terenu srednje Bosne dva okruna komiteta. Okruni komitet koji je
pokrivao banjaluki i kotorvaroki srez, kao i sela ispod pl. Vlaia prema
r. Bosni. U ovom komitetu tada su bili Duanka Kovaevi /student/, kao
sekretar, Duan Josipovi /zavrio poljoprivrednu kolu/, Duan Misiraa
/intelektualac/ i Nevenka Novakovi /seljanka/, kao lanovi i Pero Ko-
lundija /seljak/, kao sekretar OK Skoja. Na terenu ovog okrunog komi-
teta bila su 64 lana K P J i 12 kandidata. Na terenu je bio formiran i Sre-
ski komitet za Kotor-Varo, postojalo je i vie optinskih NOO, ali u
mnoga sela se nije uspjelo zai, jer su se u njima nalazili etnici.
Drugi okruni komitet K P J bio je za Prnjavor. On je obuhvatao
prnjavorski, tesliki, teanjski i derventski srez.
Dosada nam je uspjelo da se prilino uvrstimo na terenu

prnjavorskog sreza i da otponemo sa prodiranjem prema
Tenju i Derventi,
kae u svom izvjetaju, istiui postignute uspjehe, na rijeima tedljivi

sekretar Oblasnog komiteta za Bosansku krajinu uro Pucar Stari.
Na terenu prnjavorskog sreza bila su tada formirana tri optinska
NOO /Vijaani, Prnjavor, trpci primjedba autora/, a uskoro je orga-
nizovan i sreski NOO.
U Okrunom komitetu Partije tada su bili Ilija Kosti /intelektu-
alac/, kao sekretar, Aco izmi, Ljubo Boi /intelektualac/ i Zivanka
Vientijevi /radnica/, kao lanovi i Mile Trnjakovi /radnik/, kao sekre-
tar OK Skoja. Pored OK, na ovom terenu bila su formirana i dva sreska
komiteta, i to Sreski komitet za Prnjavor i Sreski komitet za podruja Te-
sli Teanj.
Na terenu ovog OK K P J bilo je 40 lanova Partije, 9 kandidata i
85 Skojevaca. Okruni komitet Prnjavor odravao je veze sa partijskim
organizacijama u Tenju, Derventi i Brodu. U Derventi je tada postojao
mjesni komitet koji je imao 7 lanova Partije, mjesni komitet u Brodu
imao je 9 lanova.132
132 Zb.NOR, T-IV/19, dok. br. 50.

Situacija u srednjoj Bosni je nalagala da se, pored rada u vojnim
jedinicama /vodovima, etama i bataljonima/ i meu stanovnitvom na
terenu, pone i sa sistematskim obuavanjem kadra. Bavljenje ovom pro-
blematikom otpoelo je u ljeto 1943. godine, a nastavilo se jo intenzivnije
koncem te godine. U oktobru je odran jedan nii partijski kurs u srednjoj
Bosni, a koncem oktobra i poetkom novembra organizovan je i srednji
partijski kurs na kojem je predava drug Ljubo Babi, pie u jednom
izvjetaju sekretara Oblasnog komiteta K P J za Bosansku krajinu ure
Pucara Starog. Cilj kurseva je bio osposobljavanje rukovodilaca u optin-
skim i sreskim komitetima i zatim etnih i bataljonskih starjeina. U de-
cembru na srednjem partijskom kursu u eavi bili su iz 14. brigade Pepi
Tvrz i Rizo Selmanagi, komesari bataljona, Drago Luburi, Uro Kreco,
Ivan Kejar, zvani Kajzer, Vlado Ivanovi, Seka Stojakovi, Boko Baji
i Svetozar epa.
Pored partijsko-politikih poeli su i vojno-struni, sanitetski i drugi
kursevi. U 11. diviziji otpoeo je u decembru kurs za komandire vodova i
eta, a neki rukovodioci su slati na vie vojne kurseve u Bosansku kra-
jinu.
Koncem decembra 14. brigada se nalazila na irem prostoru oko
Prnjavora.
U PRVOJ BANJALUKOJ OPERACIJI
Koncem 1943. godine opte stanje u NDH, posebno u Bosni i Her-

cegovini, bilo je sve loije. Mnogi, ak i meu onima, koji su u poetku
bili uz ustaku vlast, vie u nju nisu vjerovali. Stoga su vie vojne ko-
mande oruanih snaga NDH sve ee konstatovale da se najvei dio teri-
torije NDH nalazi pod kontrolom partizanskih snaga; da je meu stanovni-
tvom pod kontrolom ustake vlasti zavladala velika zabrinutost i depre-
sija, gotovo panika; da ono ne vjeruje da im iko moe pomoi, izuzev
zavretka rata, i da to stanovnitvo eli mir pa neka pobijedi ko bio.133
Ovakvom stanju unutar NDH doprinijela je kapitulacija Italije, sep-
tembra 1943. godine, a naroito sve vea i uspjenija aktivnost jedinica
NOVJ.
Oruane akcije partizanskih jedinica dovele su do velikih pokreta
izbjeglica, paralisan je bio ili jako otean saobraaj, a, samim tim bila je
pogorana razmjena dobara, kao i snabdijevanje vojske i stanovnitva. Sve
je to pojaalo verc i crnoberzijanstvo, izazvalo nesigurnost i glad, a time
i nezadovoljstvo svih slojeva, u prvom redu gradskog stanovnitva.
Veliku pometnju kod ustaa i njihovih pristalica izazvalo je Drugo
zasijedanje AVNOJ-a i osnivanje partizanske vlade, kao i sve vea ak-
tivnost saveznike avijacije i zimsko nastupanje Crvene armije. Oeki-
valo se i mogue savezniko iskrcavanje na jugoslovenskom dijelu jad-
ranske obale u prolj ee 1944. godine. Nade koje su Nijemci i ustaka dra-
va polagali u saveznitvo sa etnicima kao suborcima nisu se ispunile.
Sve to zajedno prisililo je njemake tabove da na teritoriji Jugo-
slavije opet angauju vee snage. Tako dolazi do zimskih akcija veih raz-
mjera od strane njemakih jedinica i oruanih snaga NDH po tadanjim
glavnijim ustanikim teritorijama. Poznate su pod nazivom esta neprija-
teljska ofanziva. Od prvih dana decembra 1943. esta ofanziva zahvata
NOVJ u istonoj Bosni.134
Da bi rasteretio partizanske jedinice u istonoj Bosni i, po mogu-
nosti, osujetio ovakva dalja djejstva neprijatelja, Vrhovni tab NOVJ i
POJ dao je zadatak 5. bosanskom korpusu da raspoloivim snagama na-
padne neprijateljski garnizon Banjaluku. Stoga je ojaao 5. korpus sa dvi-
je proleterske brigade 3. krajikom i 3. likom, iz sastava 1. proleter-
skog korpusa Koe Popovia.
133 Zb. NOR, T-IV/20, dok, br. 215 i 227.

Uee 14. brigade u I banjalukoj operaciji 31.
decembra do 3. januara 1944. godine.
Peti korpus, u okviru zadataka ostalih jedinica, dao je 11. diviziji, u
ijem je sastavu bila 14. brigada, zadatak da napadne i likvidira sva nepri-
jateljska uporita oko Banjaluke na desnoj obali r. Vrbasa, kao- i da na naj-
podesnijim mjestima dijelom snaga prijee na lijevu obalu Vrbasa, naro-
ito preko Rebrovakog mosta.
U zapovijesti taba 5. bosanskog korpusa nije bilo predvieno uee
14. brigade u ovom napadu na Banjaluku, ali je tab 11. divizije u obje
svoje zapovijesti /od 27. i 28. decembra/, pored 5. kozarake i 12. KNOU
brigade kao svoju treu kolonu, a dijelom i kao divizijsku rezervu, uklju-
io i nju u ovu operaciju.135
etrnaesta brigada u napadu na Banjaluku nije djejstvovala kao
cjelina. Iz nje je izdvojen 1. bataljon u optu divizijsku rezervu, sa zadat-
kom da sa dijelovima 12. krajike likvidira policijsku karaulu kod Rebro-
vakog mosta, zauzme most i uspostavi na lijevoj obali Vrbasa mostobran.
Odatle je trebalo da potpomae prodor dijela 12. krajike koji je iao u
pravcu Vrbas-logora, a uz put je trebalo da likvidira i sjedite gesta-
po-a.
Ostatak 14. brigade kojoj je pridodat i Prnjavorski partizanski od-
red, trebalo je da formira dvije grupe. Jedna da napada i likvidira obezbje-
enje oko vojnih magacina na Krmaricama, gdje se pretpostavljalo da
ima oko 250 neprijateljskih vojnika i neto artiljerije. Poslije likvidacije
posade oko magacina trebalo je da isti sela Prijeane i Trn i potpomae
5. kozaraku pri likvidaciji neprijatelja u mjestu Trapisti. Za ovaj zada-
tak tab brigade je predvidio svoj 2. bataljon. Zatitu divizijske hirurke
ekipe, na elu sa dr Spremom, koja je bila smjetena u s. Slatini, povjerio
je Prnjavorskom partizanskom odredu. Druga grupa trebalo je da napad-
ne neprijateljsku posadu u Klanicama koja se sastojala od jedne bojne
7. lovake pukovnije i uspostavi na tom dijelu vrst mostobran. Ovaj za-
datak dobio je 3. bataljon brigade.
tab brigade je u ovu akciju krenuo iz Prnjavora, iz kue Timko-
vih. Prvi bataljon, sa kojim je krenuo zamjenik komandanta brigade Mla-
do Obradovi, uputio se preko s. Vijaana Dubrave i Snjegotine za pl.
Uzlomac, a odatle kroz Kotor-Varo, koji je bio slobodan, za Lipovac, za-
padno od Kotor-Varoa. Tu je tab bataljona borcima saoptio zapovijest
da se ide u akciju na Banjaluku i upoznao ih sa zadatkom bataljona. Tri-
deset prvog, predvee, bataljon je bio u rejonu Rebrovca.
Ostali bataljoni 14. brigade, Prnjavorski partizanski odred i tab
14. brigade 31. decembra, uvee, bili su iznad sela Slatine. Jedinice su
postrojene i tada im je saoptena odluka o napadu na Banjaluku. O zna-
aju akcije govorili su komandant i komesar brigade. Poto se oekivalo
da e prije napada saveznika avijacija bombardovati Banjaluku, govori
su odisali uvjerenjem da e banjaluki garnizon biti savladan.
Dosta se raunalo na iznenaenje i pored toga to je avijacija 31. de-
cembra bila aktivna, jer je napad otpoinjao uoi Nove godine, pa se sa
razlogom oekivalo da e vojne komande, i njemake i NDH, biti opu-
tene. Poslije odranih govora, 3. bataljon je odmah krenuo za Klanice.
Nastupao je preko unjara i Blakog, da bi usput razbio etnike grupe
135 Zb. NOR, T-IV/20, dok. br. 149 i 154.
koje se nau na tom pravcu. U odreeno vrijeme, u 22,00 asa 31. decem-
bra 1943, poslije artiljerijske pripreme od po deset granata ispaljenih iz
svih artiljerijskih orua svih divizija 5. korpusa, bataljoni 14. brigade
preli su u napad.
Prvi bataljon brigade /u svojstvu aktivne divizijske rezerve/, poto
se blagovremeno privukao polaznim poloajima za napad, sa dijelom bo-
raca 12. KNOU brigade i Banjalukog partizanskog odreda napao je ne-
prijateljske dijelove koji su se nalazili u kuama oko Rebrovakog mosta
i crkve na desnoj obali r. Vrbasa, ali je pri tome postigao samo djelimino
iznenaenje. Zarobio je na prepad 13 neprijateljskih vojnika, 10 domo-
brana i 3 legionara,136 koji su branili pristup Rebrovakom mostu. Pokuaj
da se to iskoristi i odmah prijee most nije uspio. Taj i svaki slijedei na-
pad neprijatelj je odbijao mitraljeskom i puanom vatrom iz bunkera uz
most na lijevoj obali Vrbasa. Borci 1. bataljona zaposjeli su, radi toga,
poloaje oko groblja, rebrovaku crkvu i kue na desnoj obali, odakle su
nastojali da neutraliu neprijatelja na drugoj strani mosta. Pratei vod
bataljona tukao je bacaima i vatrene poloaje neprijateljske artiljerije u
rejonu Borika. Sva nastojanja komandira eta,137 komandanta bataljona i
zamjenika komandanta brigade da u sadjejstvu sa dijelovima 12. brigade
slome otpor neprijatelja oko mosta na lijevoj obali Vrbasa nisu dala re-
zultate. Nije pomogla ni intervencija komandanta oe, koji je po svaku
cijenu teio da sa tim snagama prijee na drugu stranu i tako pomogne
ostalim snagama korpusa u ovlaivanju gradom. Rijeka Vrbas je u to
doba godine bila brza i duboka, i preko nje se nije moglo mimo mosta, a
most su estoko branile ustako-njemake snage.
Slino je proao i 3. bataljon brigade. Nastupajui preko sela Blako
i unjari, on je unio paniku meu etnike. Neke etnike je zarobio, meu
njima i Dragu uria, komandanta etnikog bataljona Petar Pecija,
koga je etnika Vrhovna komanda unapredila u in majora. Drugi su
pobjegli i uzbunili domobransku posadu u Klanicama, pa kada su borci
bataljona pokuali da prijeu betonski most doekala ih je neprijateljska
vatra. Iz kua sa lijeve obale, koje su bile nad samim mostom, graene
od tvrdog materijala, domobranska posada iz sastava 7. lovake pukovnije
drala je most pod svojom kontrolom i njemu se nije moglo prii. U dvo-
dnevnim borbama oko mosta poginuli su Zivkovi Duan i Matija Nuni,
obojica iz sela Kremne, kod Prnjavora. Ranjeno je vie boraca, meu ko-
jima i pomonik komesara 1. ete Mlado Latinovi. Metak mu je proao
kroz jednu stranu obraza a izaao na drugu.
* * *
Prvi postavljeni zadatak u napadu na Banjaluku zauzimanje ne-

prijateljskog uporita Krmarice, izvrio je jedino 2. bataljon brigade. Dru-
ga eta 2. bataljona /komandir Sretko Drini, komesar Drago Vukmirovi/
iznenadila je neprijatelja, prola kroz ianu ogradu kapije i u nekim ku-
136Zb. NOR, T-IV/21, dok. br. 85.

137U 1, bataljonu tada su komandiri eta bili Ljuboje Pani, Nikola Mari i
Husein Redi.
ama, kako se sjea tadanji zamjenik komandira ete Cedo oli, zatekla
dio domobrana i domobranskih starjeina u praznikom raspoloenju. Za
ovom etom, u prostor gdje su se nalazili magacini upale su i ostale ete
Zarobljeno je 15 domobrana. Ostali su bjeali prema Trapistima, a borci
ovog bataljona krenuli su za njima i na desnu obalu Vrbasa izbili u vrijeme
kada su 1. i 2. bataljon 5. kozarake zauzimali Samostan, i kada se vei
dio neprijateljske posade izvukao ili jo izvlaio preko drvenog mosta na
drugu obalu rijeke. Kod zgrade Pivare u Trapistima, 2. bataljon 14. bri-
gade doao je u dodir sa snagama 5. brigade, dok je njegovo lijevo krilo
zahvatilo elektrinu centralu, koja se nalazila oko 200 m uzvodno od
mosta na desnoj obali r. Vrbasa.
Neprijatelj je osloncem na betonski bunker i jednu zgradu koja se
nalazila neposredno uz most, ali na suprotnoj lijevoj obali, spreavao
prodor partizanskim borcima preko mosta. Tu zgradu i bunker su drali
dijelovi specijalne jedinice, pod komandom njemakog porunika Kirhne-
ra, one iste jedinice sa kojom je 14. brigada imala 19. novembra iznenadan
susret oko Cetojevia u Kadinj anima.
U jutru 1. januara, u upravnoj zgradi Pivare, sastali su se tabovi
5. i 14. brigade, da bi zajedniki razmotrili novonastalu situaciju. Nijedna
brigada nije uza se imala neko teko oruje sa kojim bi mogla neutralisati
neprijateljsku posadu u zgradi preko mosta. Sem toga, u blizini kue ne-
prekidno se nalazio jedan tenk tipa hopkins, koji je kontrolisao most.
Brigade su imale samo po jednu protivtenkovsku puku engleske proizvod-
nje. Sa tim pukama pokuali su da otete tenk. Gaali su njome i oba
komandanta brigada, ali bez odreenog rezultata, iako je tenk bio pogo-
en, to se, po sjeanju komandanta 14. brigade, lijepo vidjelo sa prozora
upravne zgrade Pivare.
Kako se oko Banjaluke, na drugoj strani Vrbasa, ula velika borba
koju su vodile ostale snage korpusa, oba taba brigada nisu se mirila sa
tim da tri bataljona stoje neiskoriena i gube vrijeme. Padali su razni
predloi kako da se savlada prepreka. Jedni su predlagali da se preko mo-
sta prijee uz korienje pogodnih pokretnih zaklona, ali je to odbaeno
zbog tenka i topa na njemu. Bilo je odlueno da se naprave splavovi i
pomou njih izvri forsiranje uzvodno ili nizvodno od mosta. Upuene su
patrole da trae pogodan materijal: burad ili drvene balvane. Meutim,
materijala potrebnog za pravljenje splavova /jake uadi, na primjer nije
bilo/. Nije bilo ni boraca koji bi te splavove struno uradili, da se kad uu
u nabujalu maticu Vrbasa ne prevmu, kao ni onih koji bi napravljenim
splavovima umjeli da rukuju. I pored toga, od tenje da se most prijee
nije se odustajalo. Posebno je u tome uporan bio Milo Pajkovi, pomo-
nik politikog komesara 5. kozarake. On se, tako rei, ljutio na komandni
kadar to ne mogu da nau nain da ovo pitanje rijee.
Jedino rjeenje je bilo da se nasilno prijee most. Zato je formirana
grupa boraca iz 5. kozarake, koja je nou 1/2. januara pokuala da pod
okriljem mraka prevari neprijatelja. Sa njima je krenuo i komandant bri-
gade Ranko Sipka. Meutim, neprijatelj je raketama osvjetljavao most i
prije nego su ovi prevalili treinu duine mosta otkrio ih i osuo po njima
vatru, pa su se oni pod zatitom vatre 5. i 14. brigade povukli.
Preokupiran prijelaskom mosta, tab 14. brigade je zaboravio na za-
uzete magacine municije i druge opreme na Krmaricama i nije nita
preduzeo da se oni evakuiu na slobodnu teritoriju ili unite.
Samo su borci 5. kozarake, u blizini samostana, otkrili skladite odje-
e namijenjeno avijatiarima. Koliine su bile dovoljne da se obuku borci
njihova dva bataljona. Pokuaj pomonika politikog komesara 14. bri-
gade da 5. brigada dio opreme njoj ustupi, kako se to obino praktikovalo
pri zajednikim akcijama, nije uspio, ali taj neznatni spor nije ostavio
traga, na, inae dobre, odnose izmeu ovih brigada.
U meuvremenu je banjalukom garnizonu poela pristizati po-
mo. Ve u prijepodnevnim asovima 1. januara stigao je iz Prijedora
jedan bataljon 383. puka 373. njemake divizije, a 2. januara, oko 13,00
asova, i 901. oklopni grenadirski kolski puk, koji je stigao cestom od
Gradike. Kako su pristizale u Banjaluku ove jedinice su se odmah uklju-
ivale u borbu. Neprijateljske posade u Banjaluci i okolnim uporitima
postajale su po njihovom dolasku sigurnije, a stoga i agresivnije, to
se odrazilo i na odsjeku kod Trapista. Tu su borci 2. bataljona 14. brigade
bili zaposjeli zgrade na desnoj obali. Poto su neke zgrade bile na sprat,
odatle su dobro kontrolisali teren na drugoj strani i spreavali tamo svako
kretanje pjeadije danju. Neprijatelj je samo povremeno na njih otvarao
mitraljesku ili puanu vatru, pa je to uveliko uspavalo njihovu budnost.
Poslije pristizanja u Banjaluku 901. oklopnog puka, njemaki tenko-
vi su iznenadno preli u napad. Po zgradama gdje je bio rasporeen
2. bataljon 14. brigade osuta je artiljerijska vatra. Artiljerijske granate su
probijale zidove, a zatim eksplodirale u prostorijama u kojima su se nala-
zili borci. Neke od granata se nisu aktivirale pa su borci, oekujui kada e
eksplodirati, preivljavali veliki strah. Nisu smjeli da ustanu da ih izbace
iz sobe, a nije im bilo lako dok su oekivali da eksplodiraju. Neki borci se
sjeaju da su poslije prvih eksplozija ugledali kroz razrueni krov pla-
vetnilo neba vie sebe. Najjaa i najubitanija artiljerijska vatra zahva-
tila je 3. etu komandira Dragoljuba Jeftia.138 Od maltera, barutnog dima
i praine nita se u sobama nije vidjelo. Iako su borci na brzinu napustili
kue gubici su bili neizbjeni. Poginuli su Radosinovi Branko, pukomi-
traljezac i njegov pomonik Todi Spasoje. Poginula je i jedna drugarica
rodom iz Lijeva polja, ali se njenog imena i prezimena danas niko ne
sjea. Mnogo boraca je bilo ranjeno.
Komandant i komesar 2. bataljona, koji su se u momentu napada
nalazili sa tabom brigade u pivari izletjeli su da vide ta se sa njihovim
etama deava, pa su sa komandirima eta otklonili paniku koja je mogla
da dovede do jo veih gubitaka. Trebalo je hitno izvui ranjenike prema
pivari, a neprijatelj je mitraljeskom vatrom tukao meuprostor izmeu
zgrada. Ranjenog Blagoja Preradovia, koji se s tekom mukom prebaci-
vao prema pivari, kako se on sjea, savjetima je pomogao Momir Lalovi,
a kada je Blagoje, zamoren, u jednom momentu zastao, Lalovi je iskoio
iz zaklona, zgrabio ga i sklonio ga iza ugla. Sem Preradovia, tada su bih
138 U jednoj od soba gdje je bila Jevtieva eta nalazila se i nekakva vea gvoz-
dena kasa. Za vrijeme ovog artiljerijskog napada od siline eksplozija ona se sama
otvorila i iz n j e se prosuo srebrni novac stare Jugoslavije.
ranjeni: Marti Danilo, delegat voda, Ahmet ehaji, borac rodom iz Der-
vente, Ostoja Blagojevi iz Kaoca, Nedeljko Kuzmanovi iz Vijaana i jo
desetak boraca ija su imena zaboravljena. Bolniarke i referenti saniteta
2. bataljona Ljubica Bjegojevi, Boica Petkovi i Nevenka Vukoti, po-
kazale su tada veliku hrabrost i portvovanje. Njihov struni rad uz po-
mo referenta saniteta brigade Nene urulije spasio je od smrti teko
ranjene borce. Blagoje Preradovi se sjea da su u sobi gdje je previjen
bile i dvije asne sestre. Osjeao je nepodnoljivu hladnou i drhtavicu
zbog gubitka krvi. asne sestre su to primijetile i donijele mu /a moda
i drugima/ olju toplog mlijeka, poslije ega je osjetio veliko olakanje.
On nije doznao njihova imena, ali im je zauvijek ostao zahvalan.
Izuzev ove iznenadne artiljerijske i mitraljeske vatre sa lijeve obale
Vrbasa, drugih neprijateljskih dj ej stava tada nije bilo, niti je bilo poku-
aja prijelaska mosta sa neprijateljske strane.
U ESTOJ N E P R I J A T E L J S K O J OFANZIVI
Prije napada na Banjaluku neprijatelj je planirao da veim snaga-

ma proelja i teren srednje Bosne. To nije bila tajna za etnike, jer u
pismu Komande zapadne Bosne komandantu Bosansko-krajikog etni-
kog korpusa od 23. decembra 1943, izmeu ostalog pie: Ovih dana Ni-
jemci e napasti crvene jakim snagama.139 Uoeno je da se kolone od
nekoliko hiljada motorizovanih vozila kreu preko istone Bosne ka do-
lini r. Bosne i Doboju. Ove snage su bile spremne za akciju 1. januara.
Obavijeteni o tome, Vrhovni tab i tab 5. korpusa odluili su se na pre-
kid napada na Banjaluku i povlaenje. Nou 2/3. januara 11. divizija je
dala nalog 5. kozarakoj da napusti Trapiste i da sa ranjenicima 5. i
14. brigade krene usiljenim marem u rejon Obodnik Maslovare, radi
spreavanja prodora neprijatelju od Teslia preko Borja i zatvaranje prav-
ca prema Sipragama, gdje se nalazila divizijska bolnica. Preko 5. koza-
rake brigade prenijeto je 14. brigadi, koja nije imala radio-stanicu, da
ostane u Trapistima do 3. januara ujutru, da sprijei brzi prodor neprija-
telja ka Slatini i omogui nesmetano izvlaenje hirurke ekipe koja je sli-
dejila 5. kozaraku u pravcu ipraga.
Bataljoni 5. kozarake napustili su Trapiste oko 3,00 asa 3. januara.
U Trapistima je ostao 2. bataljon 14. brigade. U svanue se oekivao
napad neprijatelja. Most preko rijeke Vrbasa nije se mogao onesposobiti,
jer je prilaz k njemu branio neprijatelj. Da bi se neprijatelj to due
zadrao oko prijelaza, odlueno je da se iskoristi par buradi sa naftom koja
su pronaena u Trapistima. Burad je trebalo dopremiti do blizu mosta i,
kada tenkovi naiu, na neki nain, koristei naftu /ili benzin razliita
su sjeanja/ upaliti i onesposobiti prvi neprijateljski tenk i tako zakriti
izlaz sa mosta. Zbog tog zadatka okupili su se rukovodioci eta i tab bata-
ljona: Stanko Vukainovi, Cedo oli, Dragoljub Jefti, Ljubo Vukovi,
Ostoja uri, Petar Petrovi i drugi. Kako je cijela stvar bila isplanirana
teko je danas rekonstruisati, jer se sjeanja preivjelih uesnika malo
slau. Jedno je, meutim, sasvim tano taj plan i ta tehnika potpuno
su zatajili. Kad su neprijateljski tenkovi, izjutra 3. januara, poeli pre-
laziti most, i kada je prvi tenk bez problema preao prvi dio zamiljene
prepreke, dva vodnika iz 2. bataljona: Ostoja uri i Ljubo Vukovi kre-
nuli su neustraivo u tom pravcu da aktiviraju prepreku.
Neprijatelj nije oklijevao. Doekao ih je vatrom iz tenka. Ljubu je
pokosio mitraljez, iskri vivi pri tome puko mitraljez od koga se nikad
139 A VII, C a , kut. 205, br. reg. 47/1.
nije odvajao. Ostoju uria tenkovska granata je pogodila u glavu. Od
jedne tenkovske granate odbijen je oak balkona kue koja je Cedi Co-
liu sluila kao zaklon. Odbaeni dijelovi zida izbili su mu tom prilikom
est zuba. Tada je ranjena i bolniarka Boica Petkovi iz Kaoca i jo
nekoliko boraca.
Jovo uri iz Vijaana, tada kurir u tabu brigade, sjea se da su
on i komandant brigade u to vrijeme odstupali iz Trapista nekim potokom
za Krmarice, dok je teren oko potoka obasipan artiljerijskim granatama.
Komesar brigade i njegov pomonik nisu bili sa njima. Nalazili su se,
kako se komesar Vojo i pomonik komesara oko sjeaju, u samostanu,
gdje su borci 2. bataljona htjeli da pretresu neke prostorije sumnjajui da
je u njima sakrivena radio-stanica. Fratri to nisu dozvoljavali. Neko iz
taba bataljona pozvao je komesara ili pomonika komesara da doe i to
sa fratrima raspravi. U samostan su poli obojica. Nali su fratre i poeli
da se sa njima objanjavaju. uvi artiljerijsku vatru oko mosta ostavili
su fratre i spustili se u dvorite samostana koje je bilo ograeno visokim
zidom. Meutim, nisu mogli da izau, jer su kod kapije primijetili tenk.
Sili su i ostali borci i svi su se sklonili oko kapije i ekali da tenk ili ue
u dvorite ili se odmakne od kapije. On se ubrzo udaljio, a oni su se zatim'
uputili ka Krmaricama.
Ranjeni borci 14. brigade otpremljeni su prema Sipragama. Zivko
Zivani, tada borac 1. ete 2. bataljona, sjea se da je ranjenike pratio vod
1. ete sa kojim je iao pomonik komesara ete, njegov brat Nedo Ziva-
ni i da ih je neprijateljska ofanziva nabacila prema Karauli i Turbetu,
zapadno od Travnika. Neki ranjeni borci 14. brigade, na primjer Danilo
Marti, dospjeli su tada do Bosanskog Petrovca i Otrelja.
Oekivalo se da e neprijatelj preko Krmarica krenuti za Slatinu,
ali nije. To je iskorieno da se na Krmaricama minira nekoliko skladita
sa artiljerijskom i minobacakom municijom. Detonacije su, kako se sje-
aju mnogi borci 2. bataljona brigade, bile tako snane da su borce i ruko-
vodioce, udaljene i nekoliko stotina metara od miniranih skladita, obara-
le u snijeg.
Stab brigade, 2. bataljon i Prnjavorski partizanski odred zadrali su
se 3. januara na Krmaricama oko puta Trapisti Slatina. U njihov
sastav je stigao pred vee i 1. bataljon brigade, bez ete i pritapskih
dijelova. Ovaj dio brigade prebacio se, zatim, na prostor s. Cardaani
Bokovii, gdje se ve nalazio 3. bataljon. Brigada vie nije imala vezu sa
tabom divizije, jer je bila bez radio-stanice, a uz to nije bila obavijetena
ta se deava sa ostalim snagama divizije, niti gdje se nalazi neprijatelj i
kakve su mu namjere. Radi toga nije otila na prostor Martinac No-
iko Srbac, kako je bilo regulisano nareenjem taba divizije od 28. de-
cembra 1943. godine. Bataljoni brigade i Prnjavorski partizanski odred
ostali su da zatvaraju pravac Klanice Prnjavor, ekajui dalja nare-
enja taba divizije.
etvrtog januara, poslije podne, stiglo je nareenje zamjenika ko-
mandanta divizije Burina Predojevia da brigada odmah po primitku
nareenja izvri pokret u pravcu Prnjavor Maino Brdo.140 Istim na-
140 Zb. NOR, T-IV/2X, dok. br. 19.

reenjem dat je zadatak Prnjavorskom partizanskom odredu da ide u
rejon s. Vijaani. Iz nareenja se moe zakljuiti da taj dio taba 11. divi-
zije nije u vrijeme izdavanja nareenja znao pravu situaciju. Nije znao
da je u srednjoj Bosni otpoela esta neprijateljska ofanziva, da, pored
neprijateljskih snaga koje iz Banje Luke nadiru prema prostoru oko Ko-
tor-Varoa, jake neprijateljske snage /7. SS, 1. brdska i 187. njemaka
divizija/ napadaju iz doline r. Bosne preko planinskih masiva od Vlaia
do Borja, te da se linije Bosanski Duboac s. Kuljenovci Derventa
Kladari /kod Doboja/ nastupaju prema irem prostoru oko Prnjavora:
5. kozaki puk 2. konjike kozake brigade; 1. bojna, 4. lovake pukov-
nije; 2. bojna 6. lovake pukovnije i 6. tereki kozaki puk, 2. konjike
kozake brigade. Zadatak pomenutih neprijateljskih snaga bio je da pro-
eljaju planine juno od r. Save i unite glavne oslone take bandita,
a u partizanskim selima da konfiskuju sve zalihe hrane i marve.
esti tereki kozaki puk, dolazei od s. Kladara, kojem su se kao
saradnici stavili na raspolaganje etniki komandant Mitar Milankovi,
komandant etnikog bataljona Gavrilo Princip i etniki komandiri
uro Vrhovac i Milo Kondi, najvie je ugrozio dijelove 11. NOU divi-
zije u Prnjavoru. Tako su se iz Prnjavora na brzinu morale evakuisati
ambulante Prnjavorskog partizanskog odreda, 12. slavonske i 14. srednjo-
bosanske brigade. Pod velikim pritiskom neprijatelja izvlaili su se omla-
dinski vojno-politiki kurs, zatitni bataljon komande podruja, Komanda
prnjavorskog partizanskog podruja na elu sa Albertom Trinkijem, Ok-
runi komitet K P J na elu sa Ilijom Kostiem, sreski NO odbor sa Vidom
Njeiem, a tu se nalo i pet optinskih narodnooslobodilakih odbora sa
ukupno oko 70 ljudi,141 uz 150 aktivista NOP-a iz Prnjavora koji nisu smje-
li ekati neprijateljev ulazak u grad.
Poto su bataljoni 12. slavonske brigade, koji su drali poloaje oko
Tromee, prodorom neprijatelja od Kladara i Duboca bili izmanevrisani
izvlaenje iz Prnjavora organizovali su: dio taba 11. divizije, komanda
podruja, Okruni komitet K P J i sreski NOO. Po sjeanju Zaharija Sla-
tin ca, veliki dio tereta podnio je Albert Trinki. On je Slatinca, 4. januara
oko 18,00 asova, ostavio u s. Drenovi, kod kue Borasa, i naredio mu da
tu ostane do 24,00 asa i saeka sve koji se budu iz Prnjavora naknadno
izvlaili ovim putem. Posebno mu je skrenuo panju da saeka Petra Tu-
rudiju, i da ih, zatim sve, sprovede u Vijaane.
Organizatori su do pada mraka 4. januara iz Prnjavora, pod vrlo
nepovoljnim okolnostima, bezbjedno izvukli sve koji su se morali evakui-
sati do Vijaana, a odatle 5. januara, oko 3,30 asova nastavili su izvla-
enje ka njegotini.
* * %
Ni tab 14. brigade nije znao pravu situaciju, a najmanje je bio u

toku onoga to se dogaalo oko Prnjavora 4. januara poslije podne. Bata-
ljoni 14. brigade marevali su prema Prnjavoru i Mainu Brdu da bi izvr-
ili nareenje. Kasno navee stigli su do Potoana. Odatle je 3. bataljon
141 A V I I , N O B , m i k r o f i l m I R P S a r a j e v o 6/60.

upuen za Prnjavor. Trebalo je da ide bre da bi na vrijeme obezbijedio
prenoite. Prvom bataljonu je nareeno da ide na Maino Brdo. Stab
brigade sa 2. bataljonom zadrao se u rejonu Potoana.
Prethodnica, koju je na maru prema Prnjavoru isturio 3. bataljon
doznala je da su u gradu domobrani i erkezi. O tome je odmah obavije-
ten tab brigade, koji je, na osnovu toga, 3. bataljon pomjerio u Mraviu,
a prvi zadrao u rejonu Galjipovaca i Gradine.
Jedinice 6. terekog kozakog puka, koje su izjutra 5. januara kre-

nule iz Prnjavora, napale su 3. bataljon u rejonu s. Mravia. Premone
erkeske snage potisle su 3. bataljon, koji je imao tri poginula borca, dok
su tri borca ranjena. Bataljon se povlaio na brzinu pa je jedna desetina
ostala odsjeena.
Istoga dana, oko 8,00 asova, napadnut je i 1. bataljon oko Gradine,
u rejonu s. Galjipovci. Njega su napali dijelovi 5. kozakog puka. Bata-
ljon je prihvatio borbu, nedozvolj avaj ui da ga neprijatelj potisne. Dije-
lovi 5. kozakog puka su zaobili poloaje 1. bataljona i poeli napadati
sa sjeverozapada, sa pravca s. Linje. Ove erkeske dijelove napao je zatim
sa boka 1. bataljon 12. slavonske, iz sela u kojem se naao, i tako omogu-
io 1. bataljonu 14. brigade da se bez gubitaka povue prema brdu Bub-
nju. Odatle je bataljon odstupio za Vrane, gdje se ve nalazio 2. bataljon
sa tabom brigade. Povlaenje prvog, a posebno 3. bataljona u stopu su
pratili Kozaci. Borbu su vodili pjeice, a kad su borci brigade odstupali
jurili su ih konjima. Sirili su stalno svoje lijevo krilo prema jugu, nasto-
jei da snagama brigade dou sa boka. Na liniji Sarinci Vrani odstu-
pajue bataljone 14. brigade prihvatili su 2. bataljon 14. brigade i Prnja-
vorski partizanski odred /PPO/, koji se povukao iz Vijaana i prikljuio
brigadi. U sastav brigade, oko Vrana i Sarinaca, uao je i jedan dio ete
za vezu 12. slavonske brigade, sa izvjesnim brojem konja i radio-stanicom
ili dijelovima za radio-stanicu. Brigada je u borbi sa Kozacima primjenji-
vala taktiku manevarske odbrane, nastojei da to vie uspori njihovo
napredovanje. Istovremeno, brigada je obezbjeivala lea i bokove, jer
su znali da u blizini nema partizanskih snaga.
Bile su to vrlo otre borbe, u kojima su borci brigade saekivali er-
keze na blisko odstojanje, a onda su na njih otvarali vatru. erkezi bi
tada skakali sa konja. Jedan od njih drao bi svog konja i jo etiri, a
ostali bi puzili i primicali se poloajima partizanskih boraca, da bi ih na-
padali bombama i juriima. Bijesni to trpe gubitke i sporo napreduju,
erkezi su toga dana u Sarincima, bezrazlono ubili slijedee mjetane:
pet Jugovia /Vasilija, Milana, Radivoja, arka i Zdravica/, tri Daniia
/Dragutina, Obrada i Ostoju/, dva Saria /Boru i Iliju/, Milivoja Stanoje-
via i Marka Mihajlovia. Tako su u crno zavili dvanaest nedunih seoskih
porodica.
Dok je brigada sa PPO vodila borbu sa 6. terekim kozakim pukom,
stalno se pomicala desnim krilom prema jugu, prema Novakovu grobu, ne
slutei da se u tom pravcu, od Teslia preko r. Ukrine, kree 2. bojna
4. lovake pukovnije. Vie zbog bojazni da se lijevo erkesko krilo, skri-
venim potocima i uvalama, ne zabaci preko Lavova brda na taj poloaj,
nego pretpostavljajui da prema Novakovom grobu ide domobranska boj-
na iz Teslia, tab brigade je poslao na taj poloaj Prnjavorski partizanski
odred. Njega je bojna bacila sa tog poloaja, a kada je PPO-u brigada
poslala pojaanje, bojna je odstupila prema Lavovom brdu.142 Ovakvim
manevrom brigada i odred su zadrali do pada mraka liniju Vrani
Bijela zemlja Novakov grob i tako uskratili ovim neprijateljskim sna-
gama zadovoljstvo da ih opkole i nanesu im tee gubitke.
Kad je pao mrak brigada i odred su se izvukli. Bila je mjeseina. Sa
puta kojim su se povlaili, borci brigade su vidjeli domobrane 2. bojne
4. lovake pukovnije na padinama Novakova groba. I domobrani su vidjeli
borce odreda i brigade, ah nisu na njih otvarali vatru. Ili su izbjegavali
dalju kavgu, ili su bili ve umorni ili, jednostavno, nisu htjeli da parti-
zane ometaju u njihovom pokretu ko e to znati.
U borbi sa Kozacima poginuli su: Stojanovi Milo iz Obradovia,
Skender-Vakuf i Raki ore roen 1923. godine u selu trpci. erkezi
su tog jutra zaplijenili i jedna kola sa dva ili tri ranjenika u rejonu Bre-
zika. Sa kolima /a nije iskljueno da se radilo o saonicama/, uz ranjenike,
bila je referent saniteta 1. bataljona Judita Albahari. Ona se, kako se sjea,
jedina spasila bjeei prema Vranima, gdje je pretpostavljala da je tab
brigade. Komandant brigade se sjea da je dogledom promatrao kako
kola, ili saonice, opkoljavaju Kozaci na konjima. Vidio je i nekog borca
kako bjei, ali je sve to bilo dosta daleko i tab brigade nije mogao nita
korisno uiniti.
Toga dana u borbi je tee ranjen Mili Momir, iz trbaca, pa su ga
morali nositi na nosilima, sjeaju se neki borci. Kozaci su jednom borcu,
koji se suvie zanio u borbi, doli iza lea i zarobili ga, ali je on uspio da
im pobjegne. Neki borci tvrde da je to bio Viktor Jakubin, to i lii na
njega. Advan Hozi se sjea da mu je Jakubin priao kako je tukao ko-
zake dijelove pukomitraljezom ispred sebe, a za to vrijeme nekoliko Ko-
zaka, na konjima, dolo mu je iza lea. Naredili su mu da odbaci oruje.
Umjesto da to uradi, on im je na ruskom poeo govoriti kako je njihov o-
vjek, ali su ga partizani zarobili. Zna se da se u jedinicu vratio na erke-
skom konju i sa orujem. Nedeljko Preradovi, tada borac 3. bataljona,
misli da je toga jutra izmeu s. Linje i s. Gajeva ranjen jedan borac iz
sela Velike ili Male Soanice. Koliko se sjea bilo mu je ime Milivoje ili
slino. Spasila je ranjenog jedna ukrajinska porodica iz sela Brezika, koja
ga je kod sebe sklonila i sakrila desetak dana, dok se na ovaj teren nije
vratila 14. brigada.
Tvrdnja neprijatelja da je slomljen otpor partizana zapadno od Pr-
njavora uz 111 mrtvih potpuno su neistinite. Istinito je jedino to da su,
kada su 6. januara izali na liniju Potoani Vrani Novakov grob,
mogli samo da konstatuju da je njihov protivnik sa padom mraka 5/6 janu-
ara uspio da umakne ka jugu.143 Poto se 14. brigada sa odredom odli-
jepila od neprijatelja, donijeta je odluka da se preko Ukrine ide na jug,
142 Zb. NOR, T-IV/21, dok. br. 220.

143 Zb. NOR, T-IV/21, dok. br. 188.
za Snjegotine, ali je u posljednjem momentu odluka izmijenjena. Otili su
prema zapadu u Spasojevie. Tu su uz jaka osiguranja na sve etiri stra-
ne, borci brigade i odreda, poslije napornih borbi i mareva, dobili zaslu-
eni odmor.
* * *
Druga eta 1. bataljona poslije odstupanja sa Banjaluke nije sa svo-

jim bataljonom dola u sastav brigade, ve je sa Mlaom Obradoviem
odstupala cestom preko elinca. Petog januara 1944. godine nala se u
rejonu Teia kua, sjeverno od Kotor-Varoa. Tu se, kako se sjea Taib
Dervi, borac 2. ete 1. bataljona, nala sa 4. bataljonom 12. slavonske
brigade, negdje izmeu Teia i sela Garia. Poto je komunikaciju Kotor-
-Varo Maslovare ve bio zauzeo neprijatelj, ove dvije jedinice su od-
luile da idu na sjever. Prele su Uzlomac i zaustavile se u zaseoku Kova-
evii, u selu Liplju. Kada su umorni i neispavani zaspali, neprijatelj ih
je iznenada napao. Prema izvjetaju taba 12. slavonske, to se desilo 5. ja-
nuara u 15,00 asova. Neprijatelj se ovim jedinicama privukao potokom
Bistrice, iznenadio ih je i bataljonu 12. brigade, a naroito komori, nanio
vee gubitke. Po Dervievom sjeanju to se dogodilo nou 5/6. januara.
Tada je, kako se on sjea, iz njegove 2. ete poginuo Bekrem Fifi, rodom
iz Kotor-Varoa, a zarobljen je Salih Halilovi iz Prnjavora koji je tada
bio pukomitraljezac. Meu ostalima ranjen je bio i Taib. Njega je uz
padine Uzlomca, ka visu zvanom Prdeljica, iznio pukomitraljezac Petar
Mari Veliki. Sjeanja Sinie Batia, borca 2. voda 2. ete 1. bataljona,
koji je kao pukomitraljezac uestvovao u ovoj borbi, slau se sa Dervie-
vim, ali dodaje da se eta sa Uzlomca spustila nazad u zaseok Kovaevii
i od neprijatelja otela dio svoje komore, a zatim se vratila na Uzlomac iz-
nad Kovaevia. U zoru, 6. januara, na njih je naila neprijateljska kolo-
na koja je ila od Kovaevia. Na samom grebenu Uzlomca razvila se e-
stoka borba izmeu Nijemaca /SS-ovaca/ i 2. ete 1. bataljona 14. brigade
koju su predvodili komandir Husein Redi i njegov zamjenik Jovica Tr-
kulja. Iako brojno slabiji nisu odstupali. Neprijatelj je nekoliko puta juri-
ao, ali je uvijek odbijan, emu su doprinosili komandir Redi, Jovica
Trkulja i pukomitr al jeci Petar Mari Veliki iz Imi j ana, Sinia Bati iz
Krueva Brda i Salih Halilovi iz Prnjavora, koji su Nijemcima zadavali
najvie muke. Redi je komandovao etom i pored toga to je bio ozbilj-
nije ranjen, a Petra Maria Velikog nikakva neprijateljska vatra nije mo-
gla da pomakne sa mjesta sve dok nije poginuo. U ovoj borbi junaki
se tukao i 4. bataljon 12. slavonske brigade.
etrnaestu brigadu, razmjetenu te noi u rejonu Spasojevia
kako se sjea Mile Trkulja probudila je iz sna urnebesna vatra puaka,
pukomitraljeza i runih bombi sa Uzlomca. Mnogi su bunovni iskakali iz
kua i gledali kako rojevi svjetleih metaka paraju nebo oko Prdeljice.
Taj teren su poznavali, jer su preko njega ili desetine puta.
Vatra se dugo nije smirivala. I kad bi se malo smirila opet se na-
stavljala, a onima to su je sluali inilo se da je jo ea. Stab 1. bata-
ljona je pretpostavljao da se u opasnosti nala njihova 2. eta. Bilo je mi-
ljenja da se odmah krene u tom pravcu, ali se od toga odustalo, jer se
do vrha Uzlomca nije moglo stii ni za dva sata, a za to vrijeme borba e
biti rijeena.
* * *
Kada se razdanilo i kada je jedna sumnjiva kolona dolinom potoka

Bistrice, a dijelom i preko brda Bjelibora, prola ka jugu, bataljoni bri-
gade, PPO i dio ete za vezu 12. slavonske, koji im se prikljuio prolog
dana oko Vrana, krenuli su preko Karaa za Uzlomac. U zaseoku Kova-
evii naili su na tragove borbe koja je voena 5. januara i na jo nepo-
kopane borce 12. i 14. brigade i ubijene konje iz komore.
Glavno poprite borbe vieno je na Uzlomcu. Na udaljenju od pede-
setak metara zapadno od staze koja vodi od upe ka Vrhovini, u irokom
krugu, snijegom pokriveni teren bio je izgaen, izrovan i sa lokvama krvi.
Po hrpama aura vidjelo se odakle su djejstvovali mitraljesci jedne i dru-
ge strane; po obijenim iverima na drveu gustina vatre, a po udublje-
njima koja su ljudska tijela pravila u snijegu vidjelo se da su protivnici
esto bili rastavljeni samo debelim stablima.
Teren je pruao sliku pravog razbojita i iz svega se vidjelo da su
borci 2. ete 1. bataljona 14. brigade i dijelovi 12. slavonske ovdje vodili
borbu na ivot i smrt. Iz 2. ete u toj borbi ivot je izgubilo nekoliko bo-
raca.144 Meu njima i Petar Mari Veliki. Borac pukomitraljezac og-
romne snage i volje, koji nikada nije dozvoljavao da mu neko ponese
pukomitraljez sa kojim je gaao iz stojeeg stava kao da u rukama ima
laki konjiki karabin. Sa njim je otila i njegova omiljena pjesma Oj,
djevojko Smederevko, kad e poi za me, koju je, kako kae Petar Kne-
evi, njegov starjeina, najvie volio i najee pjevao. I on je kao i
ostali, poginuo branei svoju grudu zemlje, svoju planinu, nastojei da
sprijei prodor preko nje tuinu koji je nadirao ka Jajcu, gdje je po planu
trebalo da uniti Vrhovni tab NOV i POJ.
U ovoj borbi poginuli su iz 2. ete jo Tifi Alija iz Kotor-Varoa i
Safin Zlatko iz Nove Vesi. Nestao je borac Dafer Daferovi iz Prnjavo-
ra, a kasnije se doznalo da su ga kao zarobljenog partizana vodali po Ko-
tor-'Varou.
Na grebenu Uzlomca tab 14. brigade se naao sa zamjenikom ko-
mandanta i naelnikom taba 11. NOU divizije /urinom Predojeviem i
Mirkom Pekiem/. No 6/7. januara brigada je provela u rejonu sela Ga-
rii, a izjutra je, pod zatitom mraka, uz obezbjeenje prema s. Maslova-
rama, koje je dao 1. bataljon brigade, prela komunikaciju Maslo var e
Obodnik i, preko s. Borci pa iznad s. Stopan izbila u s. Siprage. U rejonu
Palivuk Jankovii Kovaevii bila je 9. januara. Za neprijateljem
prema s. Petrovo Polje krenula je 10. januara i tamo se nala sa dijelovi-
ma 5. kozarake, koja se ve bila probila u taj rejon. To je uslovilo vraa-
nje 14. brigade nazad, na sjever prema upi. Trinaestog januara brigada
je bila na prostoriji Maslovare Obodnik s. Garii. Tu je podruni
bataljon komande prnjavorskog podruja /komandant Mitar Polovina, ko-
mesar Lutfo Hajdaragi/ ukljuen u 14. brigadu,145 kao njen 4. bataljon,
144 Zb. NOR, T-IV/21, dok. br. 85.
U dokumentu pie da je u ovoj borbi eta izgubila 12 boraca ali, sem za tri mrtva i
jednog privremeno nestalog, imena nisu ustanovljena.
145 Zb. NOR, T-IV/21, dok. br. 71.
Ljudstvo iz dotadanjeg Dobojsko-derventskog odreda takoe je dodije-
ljeno brigadi,146 pa ga je ona rasporedila po etama novoformiranog 4. ba-
taljona. Kada je brigada u koloni prelazila Uzlomac, idui ka Prnjavoru,
od neprijateljske artiljerije iz rejona Hrvaana, kod Kotor-Varoa, pogi-
nuo je borac Devad Radi, rodom iz Banjaluke.
Od taba divizije sve jedinice su dobile nareenje da u sluaju po-
novnog nailaska jaih ofanzivnih grupa neprijatelja izbjegavaju frontalnu
borbu i da se sklanjaju u stranu i iza lea neprijatelja, radi ouvanja
ljudstva. No 14/15. januar brigada je provela u rejonu Snjegotina
Spasojevii. Stab se smjestio u kui Petra Spasojevia. Petar je dao bo-
gatu veeru, to mu niko nije traio. Dao je dobrovoljno i od srca. Otkinuo
je to od usta svoje porodice, a ona je bila dosta velika i imala je velike
potrebe za hranom. lanovi taba brigade, sa komandantom se Petar po-
znavao od ranije, dugo su se te veere sjeali. Dobru hranu su tada dobili
i ostali borci brigade. Za to se pobrinuo Obrad Spasojevi, odbornik. Imao
je jedno oko oteeno. On je uvijek kada su 4. KNOP odred ili brigada
ovdje navraali za njih na vrijeme obezbijedio to im treba. Kako je to
poslije pravdao pred etnicima nije poznato, to je samo on znao.
etnici su i ovog puta bili na strani okupatora i ustake drave:
29. decembra su obavijestili njemaku komandu u Banjaluci da partizan-
ske jedinice imaju u planu da napadnu grad imali su podatke da e na
jedinice 11. NOU divizije otpoeti ofanziva.147 Bili su vodii neprijateljskim
jedinicama kada je poela esta ofanziva i radovali su se njihovim uspje-
sima. etniki komandant Vranjeevi, dok su partizanski borci ginuli u
borbi sa nadmonim neprijateljem, nalazio se 7. januara /pravoslavni bo-
i/ u drutvu Nijemaca. Slavko Laketi, autant SBCK, U svom dnevniku
za taj dan sa ogorenjem biljei da je major toga dana ruao sa Nijem-
cima da su dolazila dvojica vaba i trae kapetana Miia, kao i da su
prethodne noi autant bosanskog etnikog korpusa /Drenovievog
prim, autora/ Boi, etnik Gruji i jedan Nijemac lumpovali i enluili
i tom prilikom ranili jednog djeaka koji je nakon toga umro. I to su mi
neki etnici i starjeine, razoarano biljei on. Da je jo znao, a Vranje-
evi je to kao stari poznanik Nijemaca morao znati, ta se dok ovi za-
jedno piju, dogaa, na primjer, u logoru Jasenovac, kako se ljudi tamo
ubijaju bez suda, sjekirom i maljem, ili udarcem ekia na Graniku, kako
djevojke prije ubijanja siluju grobari i kako sav taj nevini svijet, i kriv-
njom etnika, nestaje zauvijek u smradu ustaluka, ovom etniku, inae
jo neiskusnom aku, jo vie bi se smrailo.
etnici su pili i veselili se jer su ocijenili da su partizanske snage
napokon razbijene. Potinjenim tabovima idu pisma sa uputstvima kako
da se organizuju etnike jedinice na dotadanjim partizanskim podruji-
ma, kako da se otima oruje odsjeenim pojedincima ili manjim partizan-
skim grupama.
Dok etnike komande tako plove u oblacima, tab 11. NOU divizije
pravi plan da opet zauzme Prnjavor.
146 Isto.
147 A VII, CA, kut. 205. br. reg. 47/1.
Sa 12. slavonskom brigadom u borbi
za osloboenje Prnjavora
Prnjavor, malo mjesto na putu Derventa Klanice Banjaluka,
bilo je do okupacije sjedite sreza. Prema popisu stanovnitva od 1930.
godine srez je imao 63.653 stanovnika, od toga 6.679 otpadalo je na oko
14 narodnosti (Poljaci, Cesi, Slovaci, Ukrajinci, Nijemci, Italijani, Maari,
Jevreji, Rusi, Romi, Bugari itd.).
Od prosjeno 47 mjeseci, koliko je trajala okupacija i NDH, Prnja-
vor je oko 22 mjeseca bio slobodan. Praktino, od 10. jula 1943. do kraja
rata. To ga je uzdiglo u neku vrstu partizanske metropole srednje Bosne,
i kao takav zasluuje da se o njemu ovom prilikom neto vie kae.
U Prnjavoru, kao ni u njegovoj iroj okolini, nema znaajnijih kul-
turno-istorijskih spomenika. Moda u tom pogledu neto kriju jo uvijek
neispitani lokaliteti, kao: brdo Gradina, 6 km zapadno od Prnjavora,
gdje su po sjeanju Duana Modia, njegovi roditelji iskopavali ostatke
grnarije i drugih predmeta; zatim istoimeno uzvien je u blizini puta Ku-
lai Dragalovci, istonije od u narodu poznate ljekovite termalne banje
Kulai i na kraju lokalitet ispod brda Vis kota 367, u umi Reljevac, gdje
u potoku postoji nedovoljno istraen podzemni tunel, u narodu poznat pod
imenom Kaurske kue.
Nema pouzdanih izvora i podataka od kada Prnjavor kao naselje
postoji. U predratnoj Enciklopediji pominje se samo kao gradi u Bosni,
u kom ivi 1924 stanovnika (1930. g. imao je 2.677), da je sresko mjesto i
da ima voarsku kolu.
U Enciklopediji ne pie da se stanovnitvo sreza odlikovalo uzornim
meunacionalnim odnosima, u emu su se isticali i pojedinci, doljaci sa
strane. Na primjer, kada je poslije sarajevskog atentata 1914. godine do-
lo nareenje da se hapse istaknutiji Srbi, pojedinci, tadanji kotarski
predstojnik, kome je, koliko se Gligo eri, kao dobar poznavalac tada-
njih prnjavorskih prilika sjea, bilo prezime Blaevi ili Blaekovi, od-
govorio je Zemaljskoj vladi u Sarajevu da na teritoriji njegovog kotara
nema Srba koje bi trebalo hapsiti. To je, kako Poorek pie u svojim ne-
objavljenim memoarima, njega iznenadilo i zaudilo. Predstojnik je pre-
mjeten.
Poslije propasti Austro-ugarske Monarhije, na jednoj od skuptina,
optina Prnjavor je dodijelila ovom ovjeku Povelju poasnog graanina
Prnjavora. Povelja je godinama leala neuruena, zbog nepoznavanja ad-
rese, a kad je adresa pronaena Povelja je uramljena i, uz propratno
pismo, poslata optini Osijek, koja je uruila vlasniku na prigodan svean
nain. Tadanji osjeki list, a uz njega beogradski i zagrebaki, registro-
vali su to kao lijep primjer meunacionalne panje.
1 OFi
Dobri meunacionalni odnosi u prnjavorskom srezu nastavljeni su
i poslije okupacije. Jak otpor ustakoj politici postojao je i u samom mje-
stu. Od mnogih primjera pomenuemo da su dva Muslimana, trgovca, i
pored kazne koja ih je mogla stii primili na uvanje zlato Gavre Zimo-
njia, trgovca iz s. Osredci. Nakon zavretka rata vratili su mu ga; jedan
Ukrajinac je kritikujui pljaku i diobu otetih vrijednosti, rekao usta-
ama javno: Samo vi pljakajte a kada doe do preokreta bie vie mesa
nego kupusa, radi ega je proveo nekoliko godina u zatvoru, a da nije
bilo nekih koji su ga branili izgubio bi i glavu.
Meu takvim primjerima naveemo i primjer uglednog Hrvata Fra-
nje Jakua, vlasnika prnjavorske koare. Kada je u Prnjavor dolazio Vik-
tor Guti, Franjo je sa erkom poao na zbor. Kupio je i cvijee da ga
erka preda Gutiu poslije zbora. Meutim, kad je Guti poeo da govori
o ubijanju i pljakanju Srba i Jevreja, Franjo je uzeo erku za ruku i
izveo je sa zbora rekavi joj: Nije ovo mjesto gdje mi treba da budemo-.
Veliku panju privukao je prnjavorski sudija Kre, Hrvat, Zagrep-
anin, koji u znak neslaganja sa ustakom politikom, kako se sjea prnja-
vorski apotekar Bruno Finkeltajn nikada nije htio da pozdravlja ili otpo-
zdravlja ustakim pozdravom.
Primjera dobrosusjedskih odnosa ima na pretek i u okolnim seli-
ma. Zna se da su ugledni Linjaci, ustakom doglavniku Adem-agi Me-
si u, koji je kod njih doao da ih nagovara protiv Srba, rekli: Ako si
nam radi toga estiti aga doao, onda nemamo o emu da razgovaramo.
Veliku zahvalnost gajilo je srpsko stanovnitvo oko Kulaa brai Smail-
begoviima, koji su ih titili od ustakih zuluma koliko su najvie mogli.
Svakako, to je bio jedan od razloga to na teritoriji prnjavorskog sreza
nigdje nije bila formirana ustaka milicija.
Meutim, bilo je ustaa i ustakih pristalica koji su odstupali od
takvih tradicionalno dobrih meunacionalnih odnosa. Bei Ilijaz se sje-
a, a to potvruju Jozo Maka i Veljko Lazi, da su i pojedinci iz Prnja-
vora i blie okoline saekivali kod damije i muslimanskog groblja (ni-
jedan od njih nije bio Musliman) vojnike bive jugoslovenske vojske kad
su se u vrijeme rasula vraali svojim kuama i oduzimali im oruje. Kada
je jedna grupa od 5 do 6 vojnika odbila da da oruje, dolo je do puc-
njave. Od djeaka koji su se okupili da vide o emu se radi jedan je ra-
njen, a proustaki elementi ostali su bez plijena.
Evangelistiki svetenik, Ferdinand Sommer, jedan od korektnih Ni-
jemaca, kakvi su bili Tilinger iz s. Linje ili Lamers iz Potoana, ostavio
je zapisana mnoga nedjela ustaa. Od njih emo pomenuti samo dva. U
prvom opisuje kako su ustae u zimu 1941/1942. viui i podvriskujui
upali u s. Strpce, toboe da trae puke, a poslije podne su se vraali sa
krdom stoke i saonicama napljakanih stvari. Kada su se vratili u Prnja-
vor, goveda su utjerali u srpsko-pravoslavnu crkvu. Na jednog crnog
vola stavili su ornat (dio svetenike odede), a dvojica pobonih usta-
a stajali su lijevo i desno od vola sa upaljenim svijeama u ruci dok je
trei drao liturgijsku knjigu volu pred oima.
Pored ovakvog skrnavljenja pravoslavne crkve, to osuuje kao ne-
kulturan in, Sommer je opisao i ubijanje 17 nedunih mjetana Prnjavo-
ra i okolnih sela (Galjipovci Strpci), u noi uoi 1. januara 1942, na
poetku puta Prnjavor Derventa.148
Sve navedene zloine nadmauje pokolj pohvatanih seljaka s. Ga-
ljipovci i okolnih sela na Zihovom imanju (rejon izmeu Prnjavora i
s. Babanovci) u zimu 1941. godine, ega se sa uasom sjea jedna tada
mlada Prnjavoranka: Spavala sam te noi kod Slavojke Gavri, prija-
teljice moje majke na Gloiu. Majka me poslala kod nje, jer je bila sa-
ma. Plaile smo se, pa smo slabo spavale. U zoru smo ule jeziv jauk i
lelek, koji su dopirali od potoka. Ustale smo uplaene i kriom posma-
trale kroz prozor. Svitalo je. Vidjele smo kako od potoka ide jedan ovjek.
Iao je malo pognut. Kad je doao blie prepoznale smo u njemu ustakog
logornika. Prolazio je pored prozora. Bio je uprskan krvlju. U ruci je
drao neto nalik na sablju niz koju je jo kapala k r v . . .
148 F. Sommer, Schutberg, Bosnien, Mulheim 1960.

Prnjavor je branila 1. bojna 4. lovake pukovnije, ona koja je sa
6. terekim kozakim pukom 4. januara ula u grad. Bojna je prije do-
laska u Prnjavor bila oko 15 dana posada uporita Kalenderovci, a tamo
je dola iz Broda, gdje je bila na odmoru i prenaoruanju. Rajko Lazi
iz Prnjavora misli da su oni na kapama nosili oznaku V (Viktorija) i da
su sebe nazivali Branioci Viegrada. U lokalnom argonu ova bojna je
zapamena kao Begieva bojna, iako je njen komandant bio Vagner.
Bojna je imala 665 vojnika i starjeina, od toga oko 630 domobrana,
20 Nijemaca, kao instruktora, i 15 ustaa.149 Bili su dobro izvjebani i
naoruani. Imali su mnogo automatskog oruja i nekoliko bacaa mina.
Prema graanima bili su uzdrani i korektni. Pored njih, u Prnjavoru je
bio izvjestan broj andara i domaih ustaa. Prema procjeni taba 11. divi-
zije poslije izvrene akcije u mjestu je bilo ukupno oko 750 neprijatelj-
skih vojnika.
Bojna je 8. januara otpoela sistematsko utvrivanje Prnjavora. Na
prilazima mjestu i na periferiji izgraen je vei broj bunkera, od kojih
su neki, kao oni prema s. Macinu Brdu i s. Konjuhovcima, bili solidno
raeni. Tamo gdje nije bilo bunkera iskopani su rovovi, odreenog pro-
fila. U samom Prnjavoru graeni su bunkeri ili su neke zgrade pretva-
rane u otporne take. Prnjavor je planski i struno pretvaran u utvreno
uporite na osnovi zapoetoj jo 1942. godine. Prva bojna je oko Prnjavora
stalno izviala i odravala vrstu vezu sa etnicima. U Prnjavoru je
17. januara vien etniki komandir Milo Kondi, koji je posjetio Vag-
nera. Na osnovu podataka da je poslije podne 17. januara protivoklopna
satnija, koja je do tada bila uz 1. bojnu, napustila Prnjavor i otila u
pravcu Dervente,150 moglo bi se zakljuiti da do tog vremena bojna nije
znala da je 14. brigada u rejonu s. Vijaani.
Istoga dana, predvee, u s. Vijaanima, zaseoku Topolova, u jednoj
kui blizu crkve rjeavalo se pitanje napada na Prnjavor. Zamjenik ko-
mandanta divizije, sa kojim je bio i naelnik taba divizije Mirko Peki,
saoptio je tabu 14. brigade odluku da e njihova jedinica toga dana,
17. januara u 22,00 asa, uestvovati u napadu na neprijatelja u Prnja-
voru, da e u napadu uestvovati i 12. slavonska NOU brigada (12. NOU
divizije 6 korpusa), i da se u Prnjavoru nalazi posada jaine od 300 do 400
domobrana.
149 Zb. NOR, T-IV/21, dok. br. 133.

150 Zb. NOR, T-IV/21, dok. br. 220.
etrnaesta brigada u napadu na Prnjavor 1820.
januar 1944. godine.
Poto je konstatovano da se jedinice 12. slavonske jo nalaze u re-
jonu Snjegotina (2025 km udaljeno od Prnjavora), komandant 14. bri-
gade izrazio je sumnju u to da 12. brigada moe na vrijeme stii u na-
pad. Objasnio je da u ovo doba godine put Vijaani Prnjavor nije pro-
hodan, da e jedinice morati da se kreu van poljskog puta, po zemljitu
zasijanom penicom i da se zemlja ovdje toliko lijepi na obuu da ljude
ini teko pokretljivim. Sem toga, ii e se nou, preko potoka, ivica i
ograda to e usporiti pokret toliko da on sumnja da e 12. slavonska NOU
bi'igada uopte te noi stii u blizinu Prnjavora. Poto bi napad 14. bri-
gade bez istovremenog napada 12. brigade bio veliki rizik, predloio je da
se odgodi za slijedei dan.
Zamjenik komandanta divizije bio je za to da se Prnjavor napadne
17. januara, zbog postizanja iznenaenja. Tek kada se pomonik komesara
14. brigade, Pstrocki, izjasnio kao partijski rukovodilac brigade, za pred-
log da se napad odgodi za idui dan, i da preuzima svu odgovornost za
takav stav, svi su se sloili da napad otpone 18. januara u 22,00 asa.
Novi sastanak, kome je prisustvovao i tab 12. slavonske, odran je
18. januara prije podne. Na njemu je razraen plan napada. Precizirano
je da za napad na uporite brigade angauju po dva svoja bataljona. Ba-
taljoni 14. brigade trebalo je da likvidiraju neprijatelja u sjeverozapad-
nom dijelu, a bataljoni 12. slavonske u jugoistonom dijelu Prnjavora.
Granina linija izmeu njih trebalo je da bude glavna ulica, koja od da-
mije vodi ka katolikoj crkvi. Utanaeno je da se glavni prodor u grad
izvri sa sjeveroistoka, sa pravca Lazine vode i s. Babanovaca, odakle se
neprijatelj napadu najmanje nadao, i da se veza izmeu brigada na tom
pravcu hvata u rejonu groblja. Na zahtjev taba 12. slavonske, as napada
je kasnije pomjeren na 23,00 asa, zbog jo uvijek priline udaljenosti bri-
gade od uporita. Toga pomjeranja vremena napada sa 22,00 na 23,00 asa
dobro se sjea tadanji pomonik politikog komesara 4. bataljona Spa-
soje Marjanovi.
Za zatitu prema Banjaluci odreen je jedan bataljon 14. brigade,
a za zatitu prema Derventi dva bataljona 12. i jedan bataljon 14. briga-
de. Nareeno je da se bataljon prema Banjaluci postavi u visinu s. Poto-
ani, a bataljoni prema Derventi na liniju Ukrinski lug Jeftia mlin
s. Palakovci.
tab divizije nije izdao pismenu zapovijest za napad. Ni tab 14. bri-
gade nije to uinio zadaci su bataljonima izloeni usmeno. Prvi bata-
ljon je upuen u s. Potoane, a etvrti prema s. Palakovci.
Za direktan napad na Prnjavor tab 14. brigade odredio je 2. i 3.
bataljon, zato to su borci iz ova dva bataljona najbolje poznavali mjesto
i bili su najvie motivisani za osloboenje Prnjavora. Sem toga, 1. bata-
ljon je u estoj of anzi vi na Uzlomcu imao dosta gubitaka, a 4. bataljon je
tek bio formiran.
Drugi bataljon je dobio zadatak da napada optim pravcem s. Ko-
njuhovci Mahala andarmerijska kasarna. Na desnom krilu, kod
damije, trebao je da hvata vezu sa lijevokrilnim bataljonom 12. slavon-
ske brigade. Trei bataljon je imao zadatak da napada od sela Maina
Brda i Lazine vode, ovlada raskrsnicom u rejonu putarske kue, i da oda-
110 1
tie, sa obe strane ulice, ide ka katolikoj crkvi i groblju u Prnjavoru, gdje
je trebalo da uhvati vezu sa desnim krilom 12. brigade.
Trebalo je da 2. i 3. bataljon zajednikim snagama likvidiraju ne-
prijatelja u rejonu osia hotel katolika crkva, a onda, sa 12. briga-
dom, da ovladaju i ostatkom tog istaknutog dijela grada.
Iako su borci poznavali teren, bataljoni su krenuli neto ranije.
Ne zna se da li je etniki komandir Milo Kondi imao podatke o
izbijanju partizanskih snaga u rejon arinci Vijaani 17. januara, i da
li je na to upozorio prnjavorsku posadu, ali se pouzdano zna da je 18. ja-
nuara, pred vee, jedan jo uvijek neidentifikovani mjetanin iz sela Dre-
nove donio posadi vijest da e ih te veeri partizanske snage napasti. Sto-
ga oficiri 1. bojne te noi nisu doli u svoje stanove. I sam komandant,
bojnik, Vagner, koji je stanovao u kui Velje Lazia, kod pravoslavne
crkve nije te noi doao na spavanje.
Za napad na Prnjavor se znalo ali ga je posada mjesta oekivala ra-
nije, oko 22,00 asa. Kada napad nije uslijedio, njihova budnost je popu-
stila. To je omoguilo jednoj grupi boraca iz 2. ete 2. bataljona da se
neopaeno privuku zgradi u kojoj su prije rata bili finansi, nedaleko od
trga zvanog Branjenica (na putu iznad fabrike obue Sloga). Tamo je
bio, a i sada postoji 1983. godine jedan pokriveni bunar. Kako je
pred zgradom stajao straar, borci Muhamed Mei i Novo Tomi privu-
kli su se iza bunara. Muhamed je iznenadio straara i zgrabio ga za vrat.
Novak je priskoio i straaru zaepio usta. Naao se tu i Ahmet Tenjak.
Odvukli su ga iza bunara i od njega dobili podatke da se u zgradi nalazi
1215 domobrana, koji spavaju. Tu su se nali i drugi borci. Upali su u
prostorije gdje su domobrani leali, iznenadili ih i razoruali. Zaplijenili
su jedan ili dva sanduka municije, pukomitraljez i desetak puaka. Jed-
na desetina 2. ete obukla se u nove domobranske uniforme.
U isto vrijeme, ili nekoliko minuta kasnije, otpoeo je napad osta-
lih eta 2. i 3. bataljona 14. brigade. Na prilazima i periferiji uporita
otpoela je bespotedna borba. Osamnaestog januara u 23,45 otpoeo je
partizanski napadaj na Prnjavor sa svih strana,151 pie o tome neprijatelj.
Prva eta 2. bataljona, koja je nastupala u sredini borbenog rasporeda,
kretala se sjeveroistonim dijelom Mahale (zahvatajui desnim krilom
kuu i dvorite Rajka Lazia), prema dijelu grada oko andarmerijske sta-
nice. U visini dananje osmogodinje kole 1. maj naila je na neprija-
teljske otporne take. U borbenom rasporedu ete bio je njen komandir
Mirko Bijeli. Lijevo od njega bio je otvoren prostor, a desno sokak sa
niskim kuama u ograenim dvoritima. Ispred njega se nalazio dobro
maskirani neprijatelj. Po jednima, domobrani su povikali: Stoj, ko ide?,
a pas zvani Duki, koji je bio stalni pratilac Bijelia i njegove ete, pole-
tio je prema neprijatelju lajui. Vidjevi da su to partizani, domobrani
su otvorili estoku vatru. eta je uzvratila istom mjerom. Neprijateljski
mitraljez je tukao prostor i put kojim se kretao Bijeli i ostali dio ko-
mande ete. U toj borbi Bijeli je poginuo. Seljak rodom iz s. Kremne, u
ustanikim redovima od 1941. godine, istaknuti borac i rukovodilac, otac
151 Zb. NOR, T-IV/21, dok. br. 220.

petoro sitne djece, pao je u borbi za svoj grad, za Prnjavor. Kraj njega,
pogoen neprijateljskim metkom, leao je i pas Duki,152 da bi vjernost
njemu i 2. eti dokazao do kraja.
Na frontu napada 14. brigade, oslanjajui se na dobro postavljeni i
organizovani sistem puane i mitraljeske vatre, neprijatelj se ogoreno
branio, uveliko je koristio i svoje bacae.
U tenji da zauzmu Prnjavor, uz to ubij edeni da su napad otpoeli
i bataljoni 12. slavonske a vatra je bila takva da se pouzdano nije
moglo utvrditi da li je to tako ili nije borci 14. brigade su uporno i
postepeno razbijali isturene neprijateljske poloaje, rovove i bunkere.
Trei bataljon je lomio pred sobom posade tvrdih bunkera, postavljenih
lijevo od puta Maino Brdo Prnjavor. Sa tim snagama i snagama koje
su mu ile od Lazine vode, izbio je pred raskrsnicu kod putarske kue,
koja je bila ureena za odbranu, a ispred nje, na raskrsnici, bila su krsti-
la i prepreke od bodljikave ice. Prva eta Ilije Sarevia i 2. eta Vas-
krsija Smulje (zamjenik Milan Sekuli, pomonik komesara Dragan ur-
lan), nastojale su da taj vor to prije zauzmu. Sa zapada prema tom
dijelu neprijateljske odbrane naao se i dio 3. ete 2. bataljona, sa vodni-
kom Preradoviem. Kada je otpor na tom dijelu slomljen, ete 3. bataljo-
na su, sa obje strane ulice, krenule ka katolikoj crkvi. Trea eta Milana
Mlinaria nastavila je nastupanje prema groblju, gdje je izbila oko 3,00
asa 19. januara. Lijevo krilo Mlinarieve ete nastojalo je da u rejonu
groblja uhvati vezu sa desnim krilom 12. slavonske, koja je trebalo da se
tu nae. Kako se sjea Nedeljko Preradovi, borac 3. ete, koji je bio na
lijevom krilu, boraca 12. slavonske nije bilo, a oko kue dr Milia bili su
neprijateljski bacai i posada. Vjerovatno su prema groblju bili isturili
svoje dijelove, jer je na lijevom krilu ete iznenada nestao pukomitra-
ljezac Petar Miladinovi, iz voda Raj ka Zivkovia, to je uznemirilo borce
na tom poloaju. Ostale ete 3. bataljona izbile su, uz gubitke, kod kato-
like crkve, gdje je poginula i Dragica Odalovi.
Dijelovi 2. bataljona savladali su udolinu ispod katolike crkve i
osia hotela i prili liniji ispod njih. Nevenka Vukoti (sada Cemeriki),
sjea se da je na toj liniji naila na neke manje zgradice i upe. Borci su
bili lijevo i desno, ili neto ispred nje i jedne drugarice, takoe borca
2. bataljona. Obje su vie obraale panju na vatrene poloaje neprija-
telja ispred njih nego na te upe i zgradice oko sebe. Poto ih je u jed-
nom momentu poeo da tue mitraljez sa crkve, sklonile su se iza jedne
takve upe dok on ne okrene vatru na neku drugu strane. Nisu znale.
152 Ovaj pas je u ljeto 1943. godine priao Prnjavorskom partizanskom odredu
negdje oko pl. Motajice. Borci su ga nahranili i pomilovali i on se od tada nije odva-
j a o od odreda. Kako su etnicima oko pl. Motajice tada komandovali Duan Duki
i Nikola Forkapa, a borci odreda su mislili da je pas bio kod etnika, nazivali su ga
jednim od tih imena, ali se postepeno ustalilo ime Duki. Pas se na to ime odazi-
vao. Duki se obino nalazio uz vod Mirka Bijelia, a kada je taj vod uao u
14. brigadu kao 1. eta 2. bataljona i Duki je uao u tu etu. Naroito je bio kori-
stan nou j e r dok su borci odmarali ili spavali niko im nije mogao prii da ga Du-
ki ne otkrije. Zato je on kao i svaki drugi borac iz ete dobijao svoje sljedovanje
hrane. Kada je eta bila u pokretu on je uvijek bio ispred nje. Od ete se nije
odvajao ni u toku borbi pa su ga borci zato voljeli.
da su se nale uz neprijateljski bunker u kojem je jo bila posada. Tek
kada je vidjela kako je njenu drugaricu neko iznenada zgrabio za kosu i
kako je ona uz prodoran krik nestala, Nevenka je skoila u stranu. Vi-
djevi da sama tu ne moe nita da uradi, pola je da trai nekoga iz ete,
koja je bila u blizini.
Trea satnija 1. bojne 4. lovake pukovnije bila je sabijena na pro-
stor oko katolike crkve, osia hotela i andarmerijske stanice. Iza nje,
na prostoru koji je napustila, zaostali su bili neki domobrani koji nisu"
uspjeli da se izvuku, ve su se posakrivali po upama i talama Mahale,
da bi izbjegli zarobljavanje. Neki od njih, kako se sjea Rajko Lazi,
ostali su i u njegovoj tali.
Neprijatelj za ovaj period borbe za Prnjavor kae:
Najjai pritisak bk> je sa Mainog Brda i Konjuhovaca tako da se
u toku noi 3. satnija morala povui sa svog postava ali da je ona uz
pomo priuve (rezerve) i 4. satnije,153 koje je bojna ubacila u protivna-
pad, ponovo zauzela poloaje.
Branilac je iskoristio odsustvo napada 12. slavonske brigade i skoro
cijelu bojnu, oko 500 vojnika (najmanje) dobro naoruanih automatskim
orujem, ustremio na oko 300 boraca, koliko su ih tada imala ova dva
bataljona 14. brigade. Jednovremeno je snano napadao na bokove 2. i 3.
bataljona kod groblja, sa pravca Gloia i od damije. Komandir 3. ete
2. bataljona, Dragoljub Jefti, sjea se da je u to vrijeme dospjeo do
glavne ulice i ugledao kako neprijateljske snage idu u koloni ulicom. Nije
se usudio da na njih otvara vatru, jer se ve ula jaka pucnjava na kri-
lima ete, a nije bio siguran ni koliko je boraca njegove ete izbilo na tu
liniju.
Iako napadnuti sa bokova i iz centra, borci 2. i 3. bataljona nisu
htjeli da odstupe. Posebno se odupro 3. bataljon, koji je pri osvajanju
dijela grada od Lazine vode do katolike crkve ve imao gubitaka. Meu-
tim, neprijatelj je bio premoniji i 3. bataljon je morao da se povlai. Ne-
dostajala je koordinacija izmeu bataljona, jer su se povlaili bez plana i
u neredu. Neprijatelj je toliko pritisnuo borce 14. brigade da oni nisu
uspjeli ni sve ranjene154 da izvuku. Nekoliko boraca je zarobljeno.
Dogodilo se upravo ono od ega je tab 14. brigade najvie strepio
12. slavonska jo nije bila stigla.155
Stab 12. slavonske o napadu na Prnjavor kae da su njeni tabovi
pogreno procijenili vrijeme, da nisu imali dobre vodie, da je 14. bri-
gada zakasnila samo 5 minuta da je iznenadila neprijatelja, ali poto
je on uvidio da su to slabije snage uspio ih je protjerati iz uporita, jer
se na njih okomio svim svojim snagama. Ne navodi se tano vrijeme kada
153 Zb. NOR, T-IV/21, dok. br. 220.

154 Mirko Preradovi, tada komandir jednog voda u 2. bataljonu, sjea se da se
sa jednim borcem vratio da izvuku nekog ranjenog druga, ali je protunapad bio tako
j a k da su ga morali ostaviti. Ivica Tokarek, borac 2. bataljona, sjea se da su zajed-
no sa njim te noi zarobljeni jedan drug i jedna drugarica. Ustae su htjele da ih
pobiju, ali domobrani nisu dali. Kada je preostali dio bojne napustio Prnjavor, Toka-
reka i tog druga su neprijateljski vojnici uspjeli da odvuku sa sobom u Derventu.
155 Zb. NOR, T-IV/21, dok. br. 133.

se to dogodilo, ali se kae da su se snage 14. brigade ujutro povukle. To se
zapravo dogodilo oko 5,00 asova 19. januara 1944, ba u vrijeme kada
se 1. bataljon 12. brigade pribliavao svom odsjeku napada damija
bolnica, to potvruju sjeanja nekih boraca 2. bataljona 14. brigade, koji
su u toku povlaenja iz Prnjavora prema Ceru vidjeli dijelove 12. sla-
vonske u pokretu ka damiji.
Uslijed izlomljenog i teko prohodnog terena, naroito u toku noi,
a pogotovu zbog njegovog nepoznavanja od strane boraca 12. brigade,
zatim zbog slabe procjene vremena i nedostatka dobrih vodia, 2. bataljon
12. brigade, koji je trebalo da sadjejstvuje lijevom krilu 14. brigade u
napadu na najvaniji dio uporita (groblje eria kafana katolika
crkva) nije u taj napad u toku noi 18/19. januara uopte stigao. Hajder
Kotori, koji je tome bataljonu 12. brigade bio pridodat kao vodi, sjea
se da su u toku mara ka Prnjavoru mnogo lutali, jer su ili terenom na
kome ne postoji nikakav put prema gradu. Kae da je sa tom jedinicom
doao do pravoslavne crkve 19. januara u zoru (u januaru svie izmeu
pet i est asova) i da su tu saznali da su bataljoni 14. brigade odstupili.
Izvjetaj 14. brigade o tome ne postoji izgubljen je sa ostalom arhi-
vom. Iz izvjetaja 12. slavonske brigade vidi se da je njen 1. bataljon, pri-
bliavajui se Prnjavoru, naiao na neprijateljske patrole i vanjska osi-
guranja, da je otpoeo borbu izvan grada i da se, nakon krae borbe,
neprijatelj povukao u rovove oko bolnice i damije. Za 2. bataljon, koji je
zakasnio radi velike udaljenosti i slabih vodia, navodi se da je prvi krai
sukob sa neprijateljem imao kod pravoslavne crkve.156
Navedeni podaci kazuju da su bataljoni 12. slavonske brigade stizali u
borbu za Prnjavor u vrijeme kada je bojnik Vagner u protivnapad na 2. i 3.
bataljon 14. brigade (koji su te noi prodrli ispred katolike crkve i eria
kafane kod katolike crkve poginula je Dragica Odalovi, a u pravoslav-
nom groblju nestao je borac Petar Miladinovi) ubacio cijelu svoju bojnu.
To je uostalom, i omoguilo borcima 12. slavonske da se relativno lako
dokopaju zgrada u blizini bolnice i pravoslavne crkve.
Da je na junoj strani grada u to vrijeme, i neto due, 1. bojna
imala slabe snage govori i podatak da je tab 12. brigade izmeu 7,00 i
8,00 asova 19. januara pregrupisavao svoje bataljone. Prvo je naredio da
1. bataljon krene prema Palakovcima, a da se na dio poloaja koje je on
do tada drao proiri 2. bataljon. Tek kada je ustanovio da su bataljoni
14. brigade odstupili, pokret je dijelom obustavljen, a poslije toga je cio
2. bataljon vraen.157 Ispred jakih neprijateljskih snaga ovakav manevar
ne bi bio mogu.
Vraanje 1. bataljona na ranije poloaje omoguilo je 12. brigadi da
u toku 19. januara odbije sve protunapade dijelova 1. bojne i zadri do-
stignutu liniju.
* * *
Dvanaesta brigada je oekivala da e se bataljoni 14. brigade vratiti

u svoje poloaje. Intervenisala je preko taba divizije i slala u 14. brigadu
obavjetajnog oficira Lazu Vidovia. tab 14. brigade je odgovarao da je
156 Isto.
157 Isto.
to sada neizvodljivo, jer su njen 2. i 3. bataljon bili nekompletni. Mnogi
borci su jo uvijek pristizali, a mnogo ih je nedostajalo. Nisu se znali ni
tani gubici. Borci su bili umorni i neraspoloeni. Zalili su se na 12. bri-
gadu to nije na vrijeme napala, a niko jo nije bio u stanju da objasni
ta se stvarno desilo. U takvoj situaciji i pod pretpostavkom da je nepri-
jatelj opet zaposjeo poloaje prema Konjuhovcima i Mainu Brdu, a ni-
ko nije garantovao da 12. brigada u meuvremenu nee odstupiti, uvoe-
nje u borbu 2. i 3. bataljona 14. brigade bio je nov rizik, pa je predloeno
da se sa uvoenjem 14. brigade u borbu saeka do veeri, dok se jedinice
prikupe, srede i bar malo odmore. Tako je i odlueno. Svi rukovodioci, a
posebno komesari i pomonici politikih komesara ulagali su maksimalne
napore da se borcima vrati moral. Vojo Stupar se sjea kako je Stanko
Vukainovi, kao partijski rukovodilac 2. bataljona, pozvao borce da po-
slije svega to im je reeno kau da li u ponovni napad idu sa vrstim
uvjerenjem da Prnjavor moe i mora biti osloboen i da nema odstupa-
nja dok se to ne ostvari.
Komesar brigade kae da mu je pao kamen sa srca kada su borci
odgovorili potvrdno, jer je tek tada bio ubijeen da e ponovni napad
uspjeti. Pri sreivanju jedinica i u razgovoru, sa mnogim borcima, usta-
novljeno je da ima dosta onih koji su ostali bez municije. Komandir 1. e-
te 3. bataljona arevi predoio je da u njegovoj eti borci prosjeno
imaju 56 metaka, to je provjerom i konstatovano. Od pukomitralje-
zaca samo je jedan imao 72 metka, a ostali mnogo manje. Na pitanje ko-
mandira Sarevia kako e za municiju, komandant brigade mu je rekao
da je municija u Prnjavoru, kod neprijatelja, i neka je otud uzme. Meu-
tim, kada je eta krenula, arevi se sjea da ga je komandant pozvao
da se vrati i tada mu dao jednu masnu kesu sa mecima. arevi pamti
da su u kesi bila 304 puana metka, a to je, veli on, za predstojei napad
bilo pravo bogatstvo.
U meuvremenu, dva bataljona 12. slavonske brigade ostali su cije-
log dana, 19. januara, ispred dostignute linije (damija bolnica pra-
voslavna crkva), gdje je neprijatelj vrsto drao poloaje. Domobrani
1. bojne 4. lovake pukovnije nastojali su da ponovo zauzmu kue u koje
su se u toku noi partizani uvukli. Povremeno su se vodile otre borbe
oko tih kua, a zatim su dolazili periodi zatija, i to se smjenjivalo tokom
cijelog dana. Bojnik Vagner se nije usuivao da prema jedinicama 12. bri-
gade angauje sve svoje snage. Svakako, imao je u vidu mogunost po-
novnog uvoenja u borbu jedinica 14. brigade od Konjuhovaca i Maina
Brda, za koje je morao imati podatke da su odstupile prema Ceru i Ra-
dunjevcu, ali da se dio nalazi oko Maina Brda, odakle se do grada moe
stii za 2530 minuta.
Na drugoj strani ta dva bataljona 12. slavonske nisu bila dovoljna
da slome jo uvijek jaku posadu protivnika. Zato se ni jedna ni druga
strana, koje su tokom 19. januara borile u Prnjavoru, nije uputala u
konaan obraun obje su iekivale.
Prva bojna, koja je imala zadatak da po svaku cijenu zadri Prnja-
vor, iekivala je pomo iz Dervente, a to nisu bila samo prazna obeanja,
jer je 19. januara, oko 13,00 asova, prema Prnjavoru krenula ojaana
satnija 1. bojne 6. lovake pukovnije.158
158 Zb. NOR, T-IV/21, dok. br. 220 i 133.
8 115
Dvanaesta slavonska je iekivala ponovno angaovanje 2. i 3. bata-
ljona 14. brigade, da bi zajednikim snagama slomili ve ozbiljno naru-
enu odbranu protivnika.
* * *
Iz izvjetaja 12. slavonske vidi se da su jedinice 14. brigade 19. janu-

ara kasno naveer dole ponovo u uporite i otpoele borbu na svom sek-
toru. Neprijatelj je ove jedinice doekao na ranijim i u toku 19. januara
ponovo zaposjednutim poloajima. Dolo je opet do estokih borbi, a ob-
navljanje napada sa sjeverozapada natjeralo je neprijatelja na povlaenje.
O tome neprijtelj kae slijedee:
Jai napad otpoeo je oko 22 sata kad su partizani dobili

znatno pojaanje. Uslijed te nadmoi 1. bojna etvrte lo-
vake pukovnije povukla se u nekoliko otpornih jezgara,
odakle je davala otpor. 159
Ta jezgra su uglavnom bila: putar ska kua, kua Timkovih, kua Mi-
ke Todorovia (gdje je bojna smjestila svoju ambulantu), katolika crkva,
osia hot.el, andarmerijska stanica, komanda mjesta, ustaki dom, kua
dr Ljubomira Milia, gdje je bio i dio minobacaa i, moda, jo neka
zgrada.
Stab 14. brigade, koji se prethodne noi nalazio u kuama oko Cera,
gdje je organizovao i prihvatilite za ranjenike, im su dijelovi 2. bata-
ljona 19. januara poslije 22,00 asa poeli prodirati u grad smjestio se u
kuu Danice Neimarevi, na raskrsnici puteva Prnjavor Klanice i
Prnjavor Cer i odatle najneposrednije rukovodio ulinim borbama oba
svoja bataljona. Prva bojna se odluno branila. Morale su se opet osvajati
kua po kua, koje je neprijatelj uredio za odbranu. Trei bataljon, i po-
red jakog neprijateljskog otpora, ovladao je bunkerima isturenim prema
Mainu Brdu i zauzeo putarsku kuu koja je, kao kljuna taka, zatvarala
ulaz u grad sa tog pravca. I te noi su partizanske borce estoko tukli
neprijateljski arci. Obostrana vatra je bila tako gusta i velika da je jedan
neprijateljski metak pogodio u usta cijevi jednog partizanskog pukomi-
traljeza i prosto ga zakovao. Ali, neprijateljska vatra pred svanue nije
vie bila tako ubitana. Pomo neprijatelju jo nije stizala,160 a kako je
municiju istroio, zaveo je mjere tednje. Pred zoru je smanjio i broj
pukomitraljeza, koje je povukao iz jedinica i smjestio u ustaki dom. Bra-
nio se racionalnije, ali i dalje uporno.
159 Zb. NOR, T-IV/21, dok. br. 220.

160 Isto.
Ojaana satnija 1/6 lp krenula je prema Prnjavoru 19. januara poslije podne, a
2. koturaka bojna i ostali dijelovi 1, bojne 6. lovake pukovnije pred vee istog da-
na. Sa njima su bili i neki drugi dijelovi 4. lovake pukovnije sa artiljerijom. Oko
Tromee /smrtiki mlin/ koturaka bojna se zaustavila jer je na nju otvorena va-
tra, a ulo se vikanje i pucnjava. Sve ove snage su nastavile pokret prema P r n j a -
voru, 20. januara izjutra. Na putu su nali 1. satniju 6 lp koja nije krenula prema
zadatku nego se tu zadrala cijelu no. Kada su neprijateljske snage stigle u visinu
Vijakog Luga, tueni su jakom vatrom sa pravca Palakovaca, gdje su se nalazili
4. bataljon 14. brigade i bataljon 12. slavonske.
Rano ujutro, 20. januara, poginuo je blizu osia hotela pomonik
komesara 2. bataljona Stanko Vukainovi. Gaao je iza ugla bive an-
darmerijske kasarne neprijatelja koji se branio iz hotela. Neprijateljski
snajperista pogodio ga je u elo. Kada je klonuo i pao, iza ugla zgrade
sklonio ga je Petar Petrovi, obavjetajni oficir 2. bataljona, ali je Stanko
uskoro izdahnuo. Vijest o njegovoj smrti brzo je stigla u tab brigade,
pa su se komesar, pomonik komesara i komandant ubrzo nali na mjestu
gdje je poginuo.
I borci 12. slavonske vodili su estoku borbu. Oni su napadali sa svo-
je strane, a du glavne ulice, prema prostoru izmeu katolike crkve i e-
ria kfane, tukao je njihov teki mitraljez. Na osia hotel, odakle je pogo-
en Vukainovi, sa borcima su juriali i rukovodioci 2. bataljona 14. bri-
gade; komandant Pendo, komesar Lalovi, komandir ete Jefti, Bubi i
drugi. Dok su jedni tukli otvore na podrumu, drugi su u njega ubacili
bombe, zatim provalili vrata. Nakon velikog okraja uporni otpor domo-
brana bio je slomljen.
Sa istoka, od Lazine vode i raskrsnice puta kod putarske kue, ne-
prijateljski otpor lomio je po drugi put 3. bataljon. Du samog puta ila
je eta Ilije Sarevia (komesar Uro Kreco, zamjenik komandira Ljuboje
Miloevi, a zamjenik komesara Svete* Markoevi). I na ovom pravcu
neprijatelj se ogoreno branio. Vodniku-zastavniku Nedeljku Trivieviu,
iz sela Strbaca, neprijateljski metak je raznio jednu stranu lica i na mje-
stu je ostao mrtav.
Od bolnice i pravoslavne crkve neprijatelja je sve vie pritiskala
12. slavonska, i to njen 1. bataljon, a sa pravca Gloia 2. bataljon. U
ustakom domu, kako se sjea Hajder Kotori, borci 12. slavonske nali
su vei broj pukomitraljeza araca.
Bilo je oko 8,30 asova kada se 3. bataljon 14, brigade primicao kui
Mike Todorovia u kojoj je bila smjetena ambulanta 1. bojne. Borcima
3. bataljona nestalo je municije. Bojnik Vagner, teko ranjen, vjerovatno
je u to vrijeme ve leao meu obinim domobranima, da ga partizani ne
bi otkrili. Bojna se branila posljednjim snagama. Primili su vijest da im
stie pomo: jedna ojaana satnija 1. bojne 6. lovake pukovnije, kotu-
raka bojna i jurina bojna, koja je pokrenuta sa Poivaljke na putu
Doboj Derventa. U pravcu Prnjavora kretali su se i drugi dijelovi 4. lo-
vake pukovnije sa artiljerijom. Neke od tih snaga ve su bile na domak
Ukrinskog luga.
Meutim, bilo je suvie kasno za neprijatelja, jer je otpoeo zajed-
niki juri boraca 14. i 12. slavonske iz dijelova grada prema prostoru
groblje katolika crkva eria kafana osia hotel. U tom juriu
uestvovala su i oba komandanta brigada. Pred zgradom Mike Todoro-
via, sjeverno od groblja, nali su se u tom momentu zamjenik koman-
danta 3. bataljona Vlado Jotanovi, komandir 3. ete Milan Mlinari i
bataljonski kurir Kuljicki Poljak, zvani Jovica. Iz te kue, gdje je
bila smjetena neprijateljska ambulanta, jo je pruan otpor. Vlado i Jo-
vica unili su u zgradu. Trali su na sprat, odakle su padale rune gra-
nate. Vlado je upao u sobu u kojoj su bili ranjenici. Sa jednog kreveta
ranjeni neprijateljski vojnik uperio je na njega pitolj. Meutim, oklije-
vao je. Vlado je to vidio, pa nije htio da na njega puca. Drei upereni
automat prema njemu, rekao je: Odloi pitolj, inae odavde nee iv
izai! U sobu je zatim dotrao komandant 3. bataljona Ljubo Radi Ge-
do. Cuo je ekslplozije nekih bombi u zgradi, a doznao je da je njegov
zamjenik Vlado unutra, pa se bio uplaio za njega. Vidjevi ga ivog, po-
eo je da ga ljubi. Sa njim je bio i Sarevi, komandir 1. ete.161 Doao je
odmah i komandant brigade. Iza vrata jedne od soba nalazila se radio-
-stanica sa radistima, koji su bili vrlo zaplaeni. Vjerovatno su ve bili
prenijeli svojoj komandi informaciju da je 1. bojna razbijena i da se njeni
ostaci nalaze u bjekstvu prema Derventi, jer je u to vrijeme Prnjavor
poela da tue neprijateljska artiljerija. Naroito jako tukla je prostor
oko katolike crkve, eria kafane i groblja. Vlado Jotanovi se sjea da
je tada komandant brigade naredio domobranu-telegrafisti da javi svo-
jim pretpostavljenima da ne otvaraju vatru po Prnjavoru, poto se na
tom prostoru jo uvijek dre domobranski dijelovi. Radista je posluao,
pa je artiljerijska vatra ubrzo prestala.
U izvjetajima oruanih snaga NDH za posljednje asove borbe oko
Prnjavora kae se da je posadi u Prnjavoru ponestalo streljiva i da
je zapovjednik izdao bojni zapovjed za povlaenje iz Prnjavora pravcem
Prnjavor Babanovci Ilova, te da je povlaenje poelo u 8,30 a-
sova i prilikom tog povlaenja da su odstupajui dijelovi obasipani jakom
vatrom.
Bataljoni 12. i 14. brigade koji su napadali grad nisu progonili ne-
prijateljske dijelove koji su odstupali. Bataljoni postavljeni'u zasjedu pre-
ma Derventi, poto su na liniji Palakovako brdo Ukrinski lug odbili
koturaku bojnu, spremno su doekali ostatke 1. bojne 4. lovake pukov-
nije koji su bjeali. Razbijene u Prnjavoru i saekane u odstupanju, pre-
ostale neprijateljske vojnike 1. bojne zahvatila je panika, koju su prenije-
li i na sve jedinice koje su od Dervente i Poivaljke (na putu Doboj
Derventa) krenule da prnjavorskoj posadi priteknu u pomo, pa su i one
poele u neredu da odstupaju. U tom paninom bjeanju napustili su i
svoju pukovsku artiljeriju blizu Tromee. Vratili su se po nju nekoliko
asova kasnije, kada su vidjeli da ih niko ne progoni. U meuvremenu,,
etnici su sa konja pokrali ormu, pa su ta artiljerijska oruja tekom
mukom vraena u Derventu. U toj optoj panici odstupila je i 2. jurina
bojna prema Poivaljci.
Prilikom ovog povlaenja ubijen je kod mlina na Ukrini ustaa
Joko osi i kod njega je naen i zaplijenjen pukomitraljez arac.
Mnogi domobrani su se posakrivali u Prnjavoru, pa su se slijedeih dana
probijali prema Derventi. oro Sananin, iz s. Ilove, naao se poslije
rata sa Nijemcem koji je bio instruktor u 1. bojni za vrijeme ove borbe.
On mu je ispriao kako je tek osmi dan poslije borbe uspio da se domogne
Dervente. Ustae su za ovaj veliki poraz i smrt Vagnera, optuivali pu-
kovnika Sulentia, komandanta 6. lovake pukovnije,162 ije je sjedite
bilo u Derventi.
161 Savka Sarevi, supruga Ilijina, sjea se da je 20. januara izjutra dola u
Prnjavor da vidi da li je njen Ilija iv. Dola je do centra grada u vrijeme kada je
izvoen posljednji juri na ostatke neprijatelja. Nala je komandanta brigade i od
njega, doznala da je Ilija dobro i da ona treba da se sklanja iz grada, j e r moe
doi do protunapada neprijatelja. Kada je krenula nazad po Prnjavoru je poela da
tue artiljerijska vatra.
162 A VII, NDH, mikrofilm UDB-e Zagreb br. 17/197.
Prema tom dokumentu 1. bojna 4. lovake pukovnije izgubila je tada oko 200 do-
mobrana, meu kojima je bio i bojnik Vagner.
118 L
* * *
Krajnji ishod ove borbe bio je za 1. bojnu katastrofalan. Prema iz-

vjetaju OK K P J za okrug Prnjavor neprijatelj je u ovoj borbi imao
150 mrtvih i 142 zarobljena vojnika i oficira.163 Zaplijenjeno je 28 puko-
mitraljeza araca, 19 majsera, 2 teka bacaa, 50.000 metaka, 3 radio-
-stanice i dosta druge ratne opreme. Najvie pukomi trai jeza zadobila je
12. slavonska brigada.
U ovoj borbi 14. brigada je pretrpjela osjetne gubitke. Poginuli su
iz 2. bataljona 14 brigade: Mirko Bijeli, komandir 1. ete, Bogdan Beri,
Branko Bundalo, pukomitraljezac, Stanko Vukainovi, pomonik politi-
kog komesara bataljona, Mirko Gakovi i Mitar Rudonji, komandir voda
iz 1. ete. Iz 3. bataljona poginuli su: Milovan Bjelani, borac iz 3. ete;
Ljubo Bijeli, Rajko Boi, Savo Vasi, vodnik, Milan Iki, Zdravko Kne-
evi, Dragica Odalovi, Novak Majstorovi, Besim Porobi i Nedeljko
Trivievi, a iz 4. bataljona Jelenko Branka Peuli, Nezir Zejni iz Mra-
vie i Vasilije Bezar. Poginulo je 19, a ranjeno 36 boraca i rukovodilaca.164
Meu ranjenicima bili su Uro Kreco, komesar 1. ete 3. bataljona; Niko-
la uun, komandir ete, Milivoje Danilovi, komesar 3. ete 2. bata-
ljona, i Kostadin Gruji, borac. Svi ranjeni su za vrijeme borbi prebaeni
u brigadnu ambulantu, koja je bila u zaseoku Preradovii, selo Vijaani.
U borbi voenoj prve noi zarobljeni su dva druga i jedna druga-
rica. Ustae su htjele 18/19. i 19/20. januara da ih ubiju, ali su se domo-
brani usprotivili i nisu dozvolili. Zarobljena drugarica bila je smjetena u
kui Timkovih. Izjutra, 20. januara, kada je 3. bataljon prodro u taj dio
Prnjavora, osloboena je. Borci su je primijetili kako sa prozora pokazuje
rukom da u prizemlju ima jo neprijatelja. Ivicu Tokareka i jo jednog
borca 14. brigade neprijatelj je uspio da odvede u Derventu.
Trinaest od 19 poginulih boraca imalo je 18 do 23 godine. Dvanaest
nije sluilo vojsku, ni prethodno zavrilo vojnu obuku, a borba u Prnja-
voru, u naselju meu zidanim kuama umjesto otvorenog prostora, na
ta su bili navikli, bila je veliko iskuenje i za borce koji su imali due
ratno iskustvo. Borci su se tukli protiv dobro obuenog neprijatelja noeni
mrnjom, uroenim ratnim instinktom i mladalakim srcem.
Sjutradan, u prisustvu velikog broja graana, lanova Okrunog ko-
miteta K P J za okrug Prnjavor, sreskog NOO, komande podruja, Skoja
i AF2-a, te predstavnika 14. brigade i divizije, sahranjeni su svi poginuli
borci i rukovodioci koje rodbina nije mogla otpremiti do svojih sela. Po-
red Dragice Odalovi i Besima Porobia, na prnjavorskom groblju sahra-
njen je i Stanko Vukainovi, partijski rukovodilac 2. bataljona 14. bri-
gade. Neko vrijeme prije rata bio je radnik u mlinu u s. Usprovci (sada s.
Husrpovci), omladinac koji je, kako se sjea Momilo Vojvodi, ve tada
dosta itao, okupljao seosku omladinu i irio napredne ideje, utiui na nji-
hovo opredjeljenje. Teoretski izgraen i okaljen u naprednom pokretu Be-
ograda, gdje je jedno vrijeme radio u Ikarusu, on se u NOP srednje Bo-
163 A VII, Mikrofilm IRP, Sarajevo br. 6/60.

164U izvjetaju taba 11. divizije stoji da je 14. brigada imala 17 mrtvih i 20 ra-
njenih. U izvjetaju OK K P J za okrug Prnjavor da je imala 18 mrtvih i 32 ranjena
sne ukljuio ve prvih dana. U borbi sa etnicima 1942. godine metak mu
je proao kroz plua, ali je tu ranu, iako sa tekim posljedicama, stojiki
podnosio.
Rua Davidovi, omladinski rukovodilac 2. bataljona, kae da je
smrt Vukainovia teko pala svima, da je to bio teak gubitak, jer je
Stanko bio jedan od stubova toga bataljona, pa je i kod boraca i kod
rukovodilaca imao veliki ugled i uticaj. Komesar i pomonik komesara
14. brigade o njegovom radu i djelovanju unutar bataljona imali su izu-
zetno pozitivno miljenje. Na sahrani je o tome govorio Vojo Stupar, ko-
mesar brigade, koji se, ispred brigade, oprostio sa Stankom i ostalim po-
ginulim borcima. Za pokazanu hrabrost, zasluan rad i organizatorske spo-1
sobnosti i zasluge Stanko je odlikovan Ordenom narodnog heroja.
Sahranjeni su tih dana, u prisustvu velikog broja mjetana svojih
sela, Mirko Bijeli, komandir 1. ete 2. bataljona, Mitar Rudonji, vodnik
voda, Savo Vasi, vodnik voda, Zdravko Kneevi i ostali poginuli u
prnjavorskoj akciji. Nakon nekoliko dana u brigadnoj ambulanti u Vija-
anima umro je od zadobijenih rana i Uro Kreco, koji je bio ranjen u
visini kuka. Previla ga je Judita Albahari. Rana je, kako se ona sjea,
poela da se smiruje, a onda je on iznenada umro. Utvreno je, poslije
obdukcije koju je izvrila dr Danica Perovi, da je Kreco umro od embo-
lije. Bio je Banjaluanin, prije rata ak, sposoban i perspektivan. To je
bio dvadeseti borac koji je izgubio ivot u borbi za Prnjavor.
Osloboenje Prnjavora bilo je, u to vrijeme, jedan od najvanijih
dogaaja ne samo za srednju Bosnu ve i za Bosansku krajinu, zbog zna-
aja za dalji razvoj NOP-a u srednjoj Bosni i zbog hrane za pasivne kra-
jeve Krajine, jedinice 10. KNOU divizije i centralnu bolnicu u s. ipra-
gama.
Vijest o osloboenju Prnjavora brzo se irila, a stalno su joj doda-
vani jai efekti. Kada je oko 21. januara, usmeno preko kurira, stigla do
taba 1. proleterske divizije, koja je tada bila oko Travnika, ispalo je da
je prilikom osloboenja Prnjavora ubijeno 400, a zarobljeno 200 erkeza.
Tih dana je 14. brigada imala jo jedan teak gubitak. etnici su
23. januara iz daljine ubili komandira ete 1. bataljona Nikolu Maria,
rodom iz sela Koriani, optina Travnik. Toga dana bataljon je iz s. Poto-
ana kretao prema s. Hrvaanima. Kada je Marieva eta bila u visini
kapele, kod okuke puta na izlazu iz s. Potoani, neprijatelj je sa tornja
crkve u Dabraku ispalio jedan mitraljeski rafal. Mari i komandant bata-
ljona Trkulja ili su jedan uz drugoga i neto razgovarali. Mari je, prije
nego se zauo mitraljez, iznenada klonuo i pao. Bio je jedan od istaknutih
starjeina 14. brigade, prvoborac sa terena Kotor-Varoa i Skender-Vaku-
fa. Poginuo je od metka onih koji su za vrijeme napada na Prnjavor u-
ali u nekom zapeku, bojei se svoje sjene, a koji su u estoj ofanzivi
predvodili 5. i 6. kozaki puk 1. kozake divizije, da bi to prije izbili u
Prnjavor i tamo izvrili neuvena nasilja.
U periodu od 21. do 23. januara brigada je bila razmjetena na liniji
s. Vuijak s. Potoani, a 25. januara dobila je zadatak da sa dijelom
snaga krene prema pruzi Derventa Doboj. Njen 1. bataljon napadao je
26. januara eljezniku prugu. Neprijatelj je osjetio dolazak partizanskih
jedinica, pa se na nekim dijelovima pruge povukao prema r. Bosni.
* * *
Dvadeset estog januara 1. bataljon je napadao neprijateljska upo-

rita na pruzi Derventa Doboj od eljeznike stanica Johovac prema
Doboju. Prva eta Ljuboja Pania (komesar Marko Stoki, zamjenik Mi-
lan Petrovi, pomonik politikog komesara Boko Baji) ila je na eljez-
niku stanicu Rudanka. Marko Stoki se sjea da o neprijatelju nisu mno-
go znali. Raunalo se da ih u tom rejonu ima do stotinu neprijateljskih
vojnika, razmjetenih u zgradi eljeznike stanice, zadruzi i nekim ma-
njim kuama. Neto junije, prema Doboju, bio je veliki betonski bunker
koji nisu imali namjeru te veeri da napadaju. S obzirom da su na prugu
napadale i ostale ete bataljona, vjerovalo* se da e napad na eljezniku
stanicu Rudanka uspjeti. U to je posebno vjerovao uvijek staloeni ko-
mandir Ljuboja. Ni on, ni ma ko drugi od boraca i rukovodilaca nije
pretpostavljao da se na stanici nalazi, ili da e ubrzo stii oklopni voz.
Kada je eta, preko Ulera, Hadia gaja i zaseoka Blagojevia, prila blizu
eljeznike stanice, neprijatelj je poeo da baca svjetlee rakete sa malim
padobranima, koje su se due zadravale u vazduhu i osvjetljavale
teren. U isto vrijeme, po njenom streljakom stroju neprijatelj je osuo
vatru iz puaka i pukomitraljeza, a trombonima je na njih bacao rune
granate i minobacake mine. eta je morala da zalegne i zauzme male i
nesigurne zaklone. Ljuboja je znao da e tako eta pretrpjeti vee gubit-
ke, pa se prolomio njegov gromki glas: Naprijed, 2. eta, naprijed, dru-
govi! . . .
Na ovakvu komandu njegovi borci su uvijek dotada jurili na ne-
prijatelja. Ovoga puta to nisu mogli jaku vatru po njima je bljuvao
oklopni voz- kome meci iz partizanskih puaka i pukomitraljeza nisu
mogli nita. Traei slabe take neprijatelja, Ljuboja se naao sa dvorine
strane zgrade Jovana Nikolia, u pravcu betonskog bunkera. estina va-
tre nije jenjavala. Bio je to, kako pie Stoki, pravi vatreni pakao, u kom
je jedna minobacaka granata pala pored Ljuboja. Eksplodirala je, zadala
mu desetak teih rana i prebila mu obje noge. Drugi tvrde165 da je to
bilo u samoj eljeznikoj stanici i da je on te rane zadobio od topovske
granate iz oklopnog voza. Komandant bataljona, koji se nalazio u blizini,
procijenio je da e u ovakvoj situaciji bataljon kao cjelina pretrpjeti jo
vee gubitke, pa je naredio postepeno povlaenje. Borci 2. ete iznijeli su
svoga komandira i, preko potoka Veliki i Mali duboka, donijeli ga u selo
Ljeskove Vode. Iako teko ranjen, kako se sjea komandant bataljona,
govorio je: Pobijediemo i pored toga to ja nemogu ostati iv, a prije
nego je umro svom zamjeniku Jovici Trkulji prenio je u amanet da vodi
etu i nosi pukomitraljez onako kako su njih dvojica to do tada radili.
Bio je jednostavan, pristupaan, neobino hrabar, pouzdan i odlu-
an rukovodilac, odan do kraja NOB-u. Nikad se u prelomnim situacijama
na terenu srednje Bosne nije pokolebao. Kada su sredinom 1942. godine
u srednjoj Bosni preovladali etnici, oni su ga zvali u svoje redove, ali im
on nije priao. Sa Milom Trkuljom, Nikolom Mariem i Ljubojem Arse-
niem bio je sve vrijeme za etnike neuhvatljiv. Radi njih i njihove grupe
mnogi etnici i etniki tabovi na terenu Vrhovine nisu imali miran san.
Prosto je neobjanjivo kako su se na tom terenu cd polovine 1942. godine do
dolaska proletera odrali. Pamte ih i borci 2. bataljona 2. krajike brigade,
meu kojima i autor ove monografije, jer su im poslije osloboenja Jajca
i izbijanja njihovog bataljona na liniju Ponir Gostilj (u tom bataljonu
bili su tada Ilija Slavni i Momir Kapor) ova etvorica nepokorenih doli
i donijeli najsvjeije vijesti o stanju u srednjoj Bosni.
Bio je poznat i popularan u cijeloj 14. brigadi. Mnogi, koji su ranije
bili borci obnovljenog 4. KNOP odreda sjeaju se kako je prilikom borbe
na Lisini, aprila 1943, iako u vatri tifusa pukomi trai jezom i svojim pri-
165 S j e a n j e Augustina Nikia, Mile Trkulje i dr.
sustvom doprinio razbijanju etnika. Nije bilo borca brigade koji nije
zaalio za krnim i prkosnim partizanskim komandirom Paniem i kome
se na vijest da je poginuo, nisu u oima zasijale suze.
* * *
Mlada i jo nedovoljno iskusna 14. brigada stalno je trpjela gubitke.

Posebno su joj teko padali gubici u komandnom kadru, a oni su bili teki
i esti.
Trei bataljon je 27. januara vodio borbu sa etnicima oko sela Lje-
skovih Voda i Stanova, kod Doboj a. Borbe su toga dana voene i sa
ustakom milicijom, a nastavljene su i 28. januara. U njima je brigada
imala jednog mrtvog i etiri ranjena borca. Poginuo je Radovan Filipovi,
borac 2. ete 3. bataljona. Koncem januara i poetkom februara brigada
se opet pomjerila ka Prnjavoru. Tridesetog januara njen 3. bataljon se
nalazio na putu za s. Pojezinu i s. Strpce, a 4. februara se pomjerio za
s. Vuijak i s. Kremnu.
Tokom januara, pored navedenih rukovodilaca, poginulo je 36 bora-
ca, a 49 je ranjeno, odnosno, za to vrijeme iz njenog stroja izbaeno je
oko 13 odsto sastava, zbog ega je tab divizije oko 10 dana ostavio bri-
gadu bez posebnih zadataka, radi popune, odmora i sreivanja.
Taj plan su poremetili etnici. Joavaka etnika brigada i Crno-
vrki etniki bataljon napali su 3. februara 2. bataljon 14. brigade, koji
se iz rejona Mainog Brda, prebacio u rejon Bubanj Ozren s. Linja.
etnici su napadali od s. Gusak i s. Potoani, a desnim krilom zahvatili su
dio snaga 4. bataljona 14. brigade koji se nalazio u rejonu s. Brezik. Drugi
bataljon je odbio napad i etnike potisnuo do Vrana i Jugova brda.166
etnici su na to uveli u borbu svoj Crnovrki bataljon. koji je do tada
bio u rezervi. On je prema etnikim izvorima prvo odbio najtei par-
tizanski juri, a onda je napao 2. bataljon 14. brigade sa boka i vratio ga
prema Bubnju i Ozrenu. etnici su posmrtno pohvalili jednog etnika
koji je poginuo u ovoj borbi i jednog koji je tee ranjen.
U 2. bataljonu 14. brigade ranjen je tada komandir 1. ete edo
oli, koji je na tu dunost doao umjesto Mirka Bijelia, koji je poginuo
prilikom osloboenja Prnjavora. Prvi bataljon je 1. i 2. februara bio u s.
Vijaanima.
Poto je u prnjavorskoj akciji brigada zaplijenila dva teka bacaa,
4. februara je organizovan minobacaki kurs. Za nastavnika je postavljen
Hamdija Ceri, dotadanji vodnik prateeg voda 1. bataljona. Na kurs su
pozvane niandije i posluga na bacaima iz sva etiri bataljona.167
* * *
Vojno-politika konferencija svih komandi eta i tabova bataljo-

na sa tabom brigade odrana je 5. februara 1944. godine u Prnjavoru.
Prisustvovali su i lanovi taba divizije.168 Na konferenciji je analizirano
stanje u brigadi poslije este neprijateljske ofanzive i akcije na Prnjavor.
166 AVII, CA, kut. 214, br. reg. 17/1.
167 AVII, NOB, kut. 866, br. reg. 15/4.
168 Isto.
Posebno su analizirani gubici i njihove posljedice. Na dnevnom redu bila
je i pojava dezerterstva. Diskusija je bila vrlo iva. Svako je iznosio svoje
miljenje i utiske. Svi su se sloili da je u estoj ofanzivi 14. brigada us-
pjeno parirala neprijatelju i nije mu dozvolila da je ugrozi, potisne ili da
joj zada vee gubitke. Izuzetak je bio sukob 2. ete 1. bataljona sa nepri-
jateljem na planini Uzlomcu, kada nije bila u sastavu bataljona i brigade.
Kritiki je ocijenjena i akcija na Prnjavor. Iznijete su zamjerke
12. slavonskoj to nije napala garnizon na vrijeme, pa su borci 14. brigade
zbog toga pretrpjeli velike gubitke. lanovi taba divizije objasnili su ta
je prouzrokovalo zakanjenje 12. slavonske i da su na to to se desilo uti-
cale i druge okolnosti. Ovakvom istupanju lanova taba divizije priklju-
io se i tab 14. brigade. Raiavanje ovog vrlo osjetljivog pitanja bilo
je neophodno, jer je 12. brigada uinila to je mogla da se borba za Prnja-
vor zavri uspjeno. Dio njenih snaga koji je ostao u Prnjavoru u toku
19. januara skoro je presudno uticao na uspjean nastavak prnjavorske
akcije u toku noi 19/20. januara.
Na konferenciji je raspravljano i o drugim sutinskim problemima.
Postavljalo se pitanje stalnih gubitaka, naroito u komandnom kadru. Ana-
lizirani su pojedini sluajevi i konstatovano je da su najveim dijelom
posljedice nedovoljne pripremljenosti boraca i starjeina za borbe sa obu-
eni j im i organizovanijim neprijateljem. Kritikovana je praksa potcjenji-
vanja etnika i dolo se do konstatacije da se borbe sa etnicima, u koji-
ma oni stalno bjee i izmiu, negativno odraavaju na brigadu, jer su u
berbama za gradove i vea mjesta borci i starjeine naueni na borbe sa
etnicima neoprezni pa ne trae zaklon ili ne znaju da ga koriste. Ukazano
je na potrebu za intenzivnijim obuavanjem boraca i starjeina, kako bi
se osposobili da tuku neprijatelja uz to manje vlastite gubitke. Reeno
je da geslo svakog borca i rukovodioca u brigadi treba da bude: ubiti ne-
prijatelja i ostati iv. Ukazano je na potrebu za intenzivnijim politikim
radom u brigadi i pojaanom vojnom i partijskom disciplinom.
Diskutovalo se i o dezerterstvu, koje je uslijedilo prve noi poslije
borbe za Prnjavor, ta bi trebalo preduzeti i kako ubudue raditi da do
takvih pojava ne doe. Razmatran je odnos izmeu boraca i rukovodilaca
prema narodnoj vlasti i narodu. Kritiko i samokritiko istupanje i slo-
boda izraavanja, ime se ova konferencija odlikovala, doprinijeli su da
komandni kadar brigade bolje sagleda probleme i u njima svaki vidi sebe
pojedinano i kao lana kolektiva. Posebno je pozitivno djelovalo prisu-
stvo komandanta divizije Miloa Siljegovia i komesara divizije Blae
uriia.
Od formiranja 14. SBNOU brigade ovo je bila njena najuspjenija
vojno-politika konferencija. Na njoj su u brigadi otkrivene mnoge sla-
bosti, ali su sagledane snage i putevi kojima se one mogu otkloniti. Kon-
ferencija je trajala 11 asova, a svaki diskutant se trudio da iznese kon-
kretne primjere dobrog ili loeg rada u jedinici, uz svoje miljenje i pre-
dloge za otklanjanje negativnosti. Dojueranji radnici i zemljoradnici
vodnici ili delegati, komandiri ili komesari eta, komandanti ili komesari
bataljona kojih je u brigadi bilo blizu 90 odsto, udubi jivali su se
u vojno-politike probleme kako su najbolje umjeli i znali, ne bojei
se i ne stidei se pri tome istine. Diskusija je pokazala da oni umiju da
uoe probleme i da su kroz rat i ratne tekoe dosta nauili. Svi prisutni
su otili sa ove konferencije ubij edeni da ova brigada ima kadar koji
poznaje probleme i zna ta hoe, i da se na njega K P J , narod srednje Bo-
sne i tab 11. divizije mogu osloniti.
Svi teki ranjenici iz prnjavorske akcije upueni su 8. februara u
centralnu bolnicu u Sipragama. Za zatitu ovoj dosta velikoj koloni ranje-
nika odreen je 1. bataljon, iji su borci bili sa terena Skender-Vakuf
Kotor-Varo Banjaluka, na kome se bolnica i nalazila. Ovom bataljonu,
ija su dva komandira eta i vie istaknutih boraca poginula poslije akcije
na Banjaluku, ovakav odmor je bio neophodan. Na taj zadatak iz rejona
s. Vijaana, gdje je do tada bio smjeten, 1. bataljon je krenuo sa dvije
ete,, uz odobrenje da na terenu Kotor-Varoi moe ostati 6 dana.169
Preostala eta 1. bataljona pridodata je komisiji za prikupljanje hra-
ne na terenu Srpca, kao zatita. Na tom zadatku ostala je do 20. februra.
I ostalim bataljonima, kao i prvom bataljonu, data je sloboda, da kra-

tak predah izmeu borbi iskoriste i borcima rodom iz oblinjih sela, gdje
za to postoje uslovi, omogue posjete porodici. Tako je i Ljubo Pani iz
s. Mikovaca vodnik voda 3. ete 3. bataljona izjutra 9. februara osvanuo
u s. Stivoru gdje mu je privremeno bila smjetena drugarica. Po onome
to je ispriao komandantu brigade, tada umalo nije poginuo. Istog jutra,
pred kuom gdje mu je stanovala ena, iznenada se pojavio etnik Momir
Vraevi. Ljubo se na brzinu obukao, uzeo puku i na drugoj strani kue
iskoio kroz prozor.
Ispriao je da se u poetku bio uplaio. Bojao se da uz Vraevia
nema jo etnika, a on iz nekih razloga koje je naveo nije bio sposoban
da bjei. Ostalo mu je da se sa Vraeviem bori na ivot i smrt. Poelo je
varakanje oko kue ko e se kome iznenada pojaviti iza lea. Povremeno
su i ugledavali jedan drugog. To nadmudrivanje je due potrajalo ili se
to Ljubi inilo. Kae da je kod jednog oka od kue zastao na momenat
osmatrajui da li e se Vraevi iz pravca odakle ga je oekivao pomo-
liti. U tom pravcu je bio uperio karabin, spreman za pucanj. Samo je,
za tren, pogledao iza lea da mu se sluajno otud ne pojavi, ali puku sa
odreenog i zauzetog stava nije micao. Tih nekoliko trenutaka ekanja
pretvorili su mu se u itavu vjenost. A onda je kao kroz maglu, vidio da
se glava Vraevieva pomalja na oekivanoj visini. Nije oklijevao. Po-
vukao je obara i puka je planula. Vraevi je pao kao pokoen. Bojei
se da pucanj ne uznemiri neke od Vraevievih prijatelja, on nije uzeo
njegovu puku nije imao vremena. Zgrabio je enu i sa najnunijom
odjeom krenuo sa njom za Prnjavor . . .
etnici su, iz nekih razloga skrenuli panju svojim potinjenima
da vode rauna da im se ne dogodi neto poput sluaja sa Paniem.
Nije se sve na tome zavrilo. Idueg dana iz 4. bataljona brigade, iz
voda koji je titio komandu mjesta, pobjegao je borac Vraevi iz Smr-
tia. Odnio je u etnike pukomitraljez arac sa 300 metaka, oruje
i metke za koje je borba sa neprijateljem trajala 36 sati i pale tolike rtve.
169 Isto.
* * *
Brigada je 15. februara imala 676 boraca, 529 puaka, 34 pukomi-

traljeza, 3 teka mitraljeza, 13 automata, 1 pt puku, 4 teka bacaa,
1 runi baca, 174 rune bombe, 35.680 puanih metaka, 11 tovarnih i
54 jahaa konja.170 U brigadi je bilo 120 lanova Partije u 12 etnih elija
i 5 tabskih, a jedan dio lanova bio je u elijama pri radnim vodovima,
brigadnoj intendanturi, brigadnoj ambulanti i zatitnici pri tabu briga-
de. Kandidata je bilo 21, a skojevaca 159. Drugi bataljon je imao najvie
lanova Partije 35, Prvi 31, Trei 27 a etvrti svega 20 lanova.171
Brojno stanje brigade nije se za etiri mjeseca povealo srazmjerno
njenoj ulozi i popularnosti. Sem velikog broja poginulih, razloge za to
treba traiti u jo uvijek jakoj neprijateljskoj propagandi, koja je na-
javljivala tajno Hitlerovo orue i njemaku pobjedu, i u jo uvijek veli-
kom uticaju etnika, koji su sebe prikazivali pravim saveznicima savez-
nika i povremeno od njih dobijali i pomo. Sem toga, dosta boraca se
opredjeljivalo za partizanske odrede, jer im je to omoguilo da budu blie
svojim kuama, a nisu bili optereeni velikim pokretima i tekim bor-
bama.
* * *
Poto se brigada odmorila, a 1. bataljon sa terena Kotor-Varoa

vratio, krenulo se opet u akcije. Sa 12. slavonskom ila je 18. februara na
etnike oko Srpca, jer su dobijeni podaci da se tamo nalazi tab etnikog
korpusa i neki Nedievi i Draini oficiri. Sa dva bataljona ila je pravcem
Linja Noiko Selite Razboj, a jednim preko Srevia i Raz-
boja. Kada se uvee izbilo u rejon Srpca etnika nije bilo. Usput su za-
robljena dva etnika i dva etnika kurira i pota.
Ovim pokretom divizija je obezbijedila, u vremenu od 16. do 29. fe-
bruara, neometano prikupljanje ivenih namirnica za bolnicu divizije
i jedinice koje su se nalazile u pasivnim krajevima. Iz 14. brigade izdvo-
jena je tada jedna eta za osiguranje. Sve brigade 11. divizije, pa i etrna-
esta, bile su esto angaovane za prikupljanje hrane, za zatitu ili da prate
karavan sa hranom do Prnjavora i od Prnjavora, preko s. eave Klupa,
do s. ipraga, a neki put i do s. Baljvina na r. Vrbasu. to se tie pri-
kupljanja ivenih namirnica uglavnom se radilo o dobrovoljnim prilo-
zima. Ponekad je hrana uzimana od bogatijih porodica iz kojih je neko
bio u etnicima, ali to su bile manje koliine kojima se nije mogao ugro-
ziti ivot porodice. O tome se strogo vodilo rauna. S obzirom da nije bilo
razmjene dobara, a prnjavorski kraj se smatrao bosanskim Srijemom,
ivenih namirnica je bilo i pored toga to su se na tom prostoru, pored
partizanskih jedinica koje je trebalo hraniti, esto nalazile i etnike briga-
de i korpusi kojima se hrana morala davati. Uz to nailazile su i druge ne-
prijateljske formacije koje su unitavale hranu i marvu.
Partizanske jedinice su za primljenu hranu, bilo da se radi o hrani
koja e biti iskoriena za ishranu partizanskih jedinica na terenu srednje
170 Zb. NOR, T-IV/22, dok. br. 70, str. 296.

171 Zb. NOB, T-IX/5 dok. br. 70; A VII, NOB, mikrofilm I R P 6/216217.
Bosne ili onoj koja se alje van njene teritorije, izdavale zvanine potvrde,,
koje su potpisivali intendanti, to je inila i 14. brigada. U potvrdama je
pisalo da e uzete namirnice, odnosno stoka biti poslije osloboenja pla-
eni. Mnoge porodice su ovakve potvrde sauvale do zavretka rata. Po-
rodica Ostoje Kalabe iz Ilove uvala je potvrde koje su se, izmeu osta-
log, odnosile na dvadesetak grla odraslih goveda, nekoliko desetina svinja
i ovaca i dvadesetak godina iza rata. Isti je sluaj sa Slavkom Kneevi-
em iz s. trpci koji je za jedinice NOV dao oko trideset krava. Velike
koliine hrane u toku rata, pored ostalih, dale su porodice Koste Kuzma-
novia iz Vijaana, Marka Teia iz Bijelica, Marka Gotovca ispod pl.
Oaua, Petra Spasojevia iz njegotine i mnoge druge. Jedinicama NOVJ
srednje Bosne, i 14. brigadi, ishranu i smjetaj obezbjeivalo je seosko
stanovnitvo na osloboenoj teritoriji. Sela su im bila neka vrsta kasarni,
skladita, i magacina, a njima su rukovodili seoski NO odbori.
etrnaesta brigada je odlino saraivala sa Nakom Klokiem iz
Mravie, Stojanom Petroviem iz Vijaana, Mustafom Aganbegoviem iz
Garia, Gostimirom Tubiem iz Vrana, Huseinom Kovaeviem iz ipra-
ga, Obradom Spasojeviem iz njegotine i mnogim drugim odbornicima
iz sela, kao: Koriani, Imljani, Vlatkovii, Veii, arinci, trbci, Novi
Seher, Potoani, Oraje, Otpoivaljka, Kaoci, Ljeskove Vode itd.
U toku februara brigada je ostala bez zamjenika komandanta bri-
gade. Mlado Obradovi je poao na odsustvo i nije se vie vratio. U
14. brigadu doao je 18. februara kapetan Albert Trinki na mjesto nael-
nika taba, koje od formiranja brigade nije bilo popunjeno.
U periodu od 21. februara brigada je bila u pokretu ka Prnjavoru,
radi uea na proslavi 26- godinjice formiranja Crvene armije. Borci su
se ureivali. Svi su morali biti izbrijani, a odjea ista i okrpljena. Oi-
eno je i podmazano oruje, a konji su natovareni prateim oruima (ba-
caima i topovima manjeg kalibra, tekim mitraljezima i sanducima arti-
ljerijske municije).
Smotra je odrana 23. februara. Uestvovale su 5. kozaraka i
14. srednjobosanska NO udarna brigada. Ilo se od Gloia, kraj eria
kafane, ka damiji. Prvo je prodefilovala 5. a zatim 14. brigada. Ilo se po
eelonima. Svaki eelon se sastojao od jednog bataljona, prateih vodova,
saniteta i intendanture. Ispred brigade ili su tabovi sa komandantima i
komesarima na elu. Pored mjesta na kojem je bio tab divizije sa svim
tadanjim politiko-partijskim rukovodstvima ilo se odmjerenim stro-
jevim korakom. Defileu je prisustvovalo oko 600 graana Prnjavora i oko-
line. Bila je to oigledna manifestacija snage i moi 11. NOU divizije na
terenu srednje Bosne u to vrijeme.
Borci brigade na proslavi u Kotor-Varou 1973.
Borbe oko Kotor-Varoa
mart-apr 1944. godine
) etrnaesta srenjobosanska brigada

tab 11. NOU divizije vodio je rauna o specifinim uslovima za
voenje narodnooslobodilake borbe na terenu srednje Bosne. Teio je da
svakoj potinjenoj brigadi, kao svojoj operativnoj jedinici, obezbijedi i-
vot i borbena djejstva pod priblinim uslovima. Kako oni, u odnosu na
ishranu, smjetaj, klimatske i zemljine uslove, pa i neprijatelja, nisu svu-
da bili jednaki, ve na jednom prostoru tei i sloeniji, a na drugom laki,
on je srednju Bosnu, prema tome, razvrstao u tri podruja: na upu, pod
kojom se podrazumijevao iri prostor oko Prnjavora, prostor prema pruzi
Derventa Doboj i na Vrhovinu, pod im se podrazumijevao prostor
juno od planine Borje Uzlomac. Napravio se i ustalio plan po kome
su se svaka dva mjeseca brigade pomjerale sa prostorije na prostoriju, po
izvjesnom redoslijedu.
Po tom planu 14. SBNOU brigada morala je koncem februara 1944.
da ide na prostor Kotor-Varo iprage Skender-Vakuf, odnosno u
Vrhovinu, i da tamo smijeni 12. KNOU brigadu Petra Meave.172 Sa pro-
stora oko Prnjavora 14. brigada je krenula u tom pravcu 25. februara.
Marevala je u dvije kolone: jednom preko sela Kokora, a drugom preko
sela Vijaana, za Kara. Odatle se, jednom kolonom preko Joavke a dru-
gom preko Donje njegotine, produilo za Opsjeko. U toku pokreta pre-
ko Vijaana, u umi Reljevac, pripucali su etnici, pri emu je poginuo
Hakija Asima Tabakovi iz s. Linja, borac 1. ete 1. bataljona. Kolona ko-
ja je od Karaa ila preko Joavke vodila je 27. februara borbu sa joa-
vakom etnikom brigadom. Borba je trajala oko tri sata, a dva borca iz
brigade su ranjena. Jedan od njih bio je Boko Segi iz s. trbci. Poto
su etnici razbijeni i potisnuti u okolna brda, brigada je izbila sa obje
kolone na Opsjeko, a odatle se preko Skatavice spustila u rejon Kotor-
-Varoa.
U Kotor-Varou postoje ostaci stare tvrave Kotor, odnosno Bobas,
kko se u nekim dokumentima naziva, koja se 1322. godine pomin je prvi
put, kada je pripadala upi Vrbanja i sluila kao neka vrsta predstrae
Jajcu, zbog sve eih napada Ugarske na Bosnu.
Tvrava je sagraena na teko pristupanom visu iznad kotor-varo-
ke kotline. Nema podataka ko je i kada tvravu sagradio i ko je njome
prvi gospodario. Tvrava je dugaka oko 40, a iroka oko 6 do 12 metara.
Kameni zidovi su debeli oko dva metra. Na istonom dijelu tvrava se
gotovo nadvila nad strmu stranu iznad otre okuke rijeice Jakotine, koja
tu pravi mali lijepi vodopad Bobas, visine oko 7 metara.
172 Zb. NOR, T-IV/22, dok. br. 119.
9* 131
U tvravi se nalaze ostaci zvonika, koji je bio irok oko 5 metara.
Od njega se sputaju kamene stepenice ka tvrdo zidanoj i dosta ouvanoj
tamnici, ije zidine dopiru do samog korita rijeke Jako tine, iznad vodo-
pada.
Poetkom 17. vijeka naselje ispod tvrave Kotor bilo je manje od
sela Veii, i poelo se iriti tek krajem toga i poetkom narednog vijeka.
Tome je doprinijela tadanja migracija stanovnitva na to podruje. Meu
doseljenicima bilo je Turaka iz daleke Anadolije i muslimanskog ivlja iz
Hercegovine, koje je tu dobijalo posjede i naputalo svoja dotadanja ne-
plodna obitavalita. Bilo ih je i iz Banjaluke, Jajca, Travnika i Visokog.
Meu doseljenim hrvatskim ivljem najvie je bilo Dalmatinaca, neto iz
okoline Kupresa, a srpske porodice bile su iz Hercegovine, sa podruja
Mrkonji-Grada, kao i sa podruja Prnjavora, kad se juno od rijeke Save
u 18. vijeku pojavila kuga.
Tako su se u kotor-varokoj kotlini, sa obadvije strane rijeke Vrba-
nje, u koju ispod tvrave utie rijeica Jakotina, nali i poeli zajedno da
ive Muslimani, Hrvati i Srbi, naselje uz naselje i, esto, kua uz kuu.
Oni su u varoi izgradili dvije damije i dvije crkve: katoliku i pravo-
slavnu. kolu su podigli mnogo kasnije, tek 1892. godine, poslije okupa-
cije Bosne od strane Austrougarske, i to osnovnu, sa 4 razreda, koja je
dugo bila jedina na tom podruju.
U to vrijeme izgraena je cesta Banjaluka Kotor-Varo Tesli
i bolnica, to je uz otvaranje rudnika uglja u Maslovarama i izgradnju
uskotrane eljeznike pruge prema Banjaluci bio poetak kakvog-takvog
razvoja.173
* * *
Za sve jedinice NOV koje su se borile na terenu srednje Bosne pro-

stor Vrhovine bio je vaan, a za 14. brigadu posebno. Odatle je bila veina
boraca njenog 1. bataljona. Veliki broj boraca ostalih bataljona brigade
provelo je na tom prostoru, u obnovljenom 4. KNOP odredu od februara
do maja 1943. godine. Sprijateljili su se i srodili sa stanovnitvom ovih
planinskih sela i mjesta, posebno sa mjetanima iz sela D. Koriana, Im-
ljana, Skender-Vakufa, Sipraga, Maslovara, Kovaevia, Krueva Brda.. .
pa im je dolazak na taj teren osvjeavao uspomene, i ratne i ljudske i bili
su zadovoljni i pored nepovoljnijih uslova za ishranu i smjetaj.
Na tom terenu, u s. Sipragama, bila je i divizijska bolnica.174 U njoj
]e uvijek bilo mnogo bolesnika i ranjenika, a meu njima i iz 14. brigade,
koji su ranjeni u napadu na Banjaluku, u estoj neprijateljskoj ofanzivi,
173 Milan Kovaevi, Karavan i Advan Hozi.

174Bolnica je velikim dijelom bila razmjetena u zemunicama kamufliranim
granjem i liem. Zemunica je bilo oko potoka Demika rijeka i na drugim pogod-
nim mjestima. Prostorije su imale neophodnu ventilaciju. Bolnica je imala razra-
en plan po kome se uvijek znalo, kako u sluaju opasnosti postupati kao i ko
ostaje u bolnici a ko je naputa.
Bolnicom je rukovodila dr Danica Perovi, Banjaluanka, humana i odluna
ena, veliki protivnik okupatora, ustaa i etnika. Bila je ujedno i sposoban Ijekar
hirurg koja je svojim hirurkim zahvatima spasila mnoge ranjenike. 2ena, koja je
zaduila i narod i borce srednje Bosne.
i prilikom osloboenja Prnjavora. Dolaskom brigade na ovaj teren pruala
se mogunost da se oni posjete i vide.
Vr ho vinom je prolazio i partizanski karavanski put, koji je od Pr-
njavora, preko eave Klupa Maslovara i Skender-Vakufa, vodio
za s. Baljvine na rijeci Vrbasu, a odatle za Bosansku krajinu. Njime su
se stalno kretali konji natovareni ivenim namirnicama ili iva stoka,
koje je narod upe davao za narod i jedinice NOVJ u Bosanskoj krajini.
Iz suprotnog pravca, od Mrkonji-Grada, preko rijeke Vrbasa, istim pu-
tem stizala je vojna oprema odjea i naoruanje koje su kao pomo
NOVJ slali saveznici. Tim putem ile su za Bosansku krajinu, i nazad,
razne delegacije: partijske, omladinske, kursisti za vojno-politike i sani-
tetske kurseve, kuriri sa izvjetajima i porukama i si. Sve je to nametalo
potrebu da se ovaj put odrava bezbjednim, posebno od etnika koji su
na terenu Vrhovine, blie Banjaluci, imali Vrbasku etniku brigadu i
svoje najvie tabove etniku komandu Zapadna Bosna i tab Sred-
njobosanskog etnikog korpusa. Sprega etnika sa ustaama i Nijemci-
ma i pravo Nijemaca da na etnikoj teritoriji dre svoje radio-stanice,175
kao obavjetajne punktove, bili su stalna opasnost i za karavanski put i za
divizijsku bolnicu, o emu je 14. brigada morala da vodi rauna.
Kada je brigada stigla u Kotor-Varo, tab 14. brigade susreo se sa

tabom 12. KNOU brigade, koji je do tada bio smjeten u jednoj lijepoj
zgradi na lijevoj obali rijeke Vrbanja. Stab 12. brigade upoznao je tab
14. brigade sa situacijom na terenu, dao mu podatke o etnicima i najno-
vije podatke o aktivnosti neprijateljske avijacije iz Banjaluke, koja je
prethodnog dana sa 11 aviona bombardovala Skender-Vakuf i tamo parti-
zanskim jedinicama nanijela osjetne gubitke.176 Vlasnik zgrade u kojoj je
do tada boravio tab 12. brigade nije bio voljan da zgradu ustupi na kori-
tenje i tabu 14. brigade, pa se on smjestio u jednoj manjoj prizemljui,
kuici uzdignutoj iznad ulice, takoer u dijelu grada na lijevoj obali Vr-
banje, iji je vlasnik bio siromaan Hrvat. Sa smjetajem u toj maloj kui
tab je bio vie nego zadovoljan.
tab 12. brigade napustio je zgradu u kojoj je do tada bio 28. febru-
ara izjutra. Istoga dana, prije podne, doletjelo je iz Banjaluke pet-est
aviona, i okomilo se na tu zgradu, tukui je bombama teine izmeu 100
i 150 kilograma. Avioni su se pojavili iznenada, a zgrada je precizno gaa-
na i jako oteena da je neki od tabova tamo zateen sigurno ne bi
dobro proao. Toga prijepodneva bombardovani su i ostali dijelovi grada.
Jedna od tih tekih bombi pogodila je i brijanicu na desnoj obali rijeke
175 AVII, CA, kut. 205, br. reg. 7/3.

176 Zb. NOR. T-IV/23, dok. br. 24.
Prema ovom dokumentu 11 aviona je 27. 2. 1944. godine bombardovalo Skender-Va-
kuf koji su drale jedinice NOVJ. Od avionskih bombi tada su poginuli kapetan Vi-
dovi Milorad, komandant Banjalukog partizanskog odreda i Sekuli Branko, jedan
od komesara eta u odredu.
i ubila Radu Trninia, tabnog kurira i pratioca komandanta brigade.177
Napadi neprijateljske avijacije uslijedili su i iduih dana, pa je to prisililo
tab 14. brigade da iz jedinica povue 56 pukomitraljeza araca i
organizuje neku vrstu protuavionske odbrane.
Prema sjeanju Drage Luburia, komesara 2. ete 1. bataljona, nji-
hov bataljon je tada bio rasporeen u rejonu Sipraga, radi zatite divizij-
ske bolnice i akcija na etnike na tom prostoru. Sjea se da je njegova
eta u zatiti bolnice ostala skoro mjesec dana. Za ostale bataljone, sem
Drugog, podaci o rasporedu su vrlo nesigurni. Prema sjeanju Blagoja
Preradovia, 2. bataljon je od 1. do 4. marta bio u Podbru, 5. i 6. marta
oko sela Mehovci, a 7. marta iao je u Mrkonji-Grad i otud se vratio sa
oko 50 konja natovarenih sa municijom i opremom za 11. diviziju. Poslije
toga bio je neko vrijeme u rejonu s. Vievice s. ivinice.
Za sve to vrijeme, oko dva mjeseca, koliko je brigada provela u
Vrhovini, postoje samo oskudni podaci. Nedostaju i etnika dokumenta
iz tog perioda, to se posebno osjea, jer je brigada uz svakodnevne ma-
nje sukobe imala za to vrijeme i ee estoke borbe uglavnom sa njima.
etnika komanda Zapadna Bosna registrovala je dolazak 14. bri-
gade na ovaj sektor, konstatujui da je brigada:
Jaine oko 700 boraca, vrlo dobro naoruanih i snabdje-

venih municijom, kao i da se dolaskom ove grupe osjea
vrlo jaka aktivnost partizana . . . na cijelom frontu Srednjo-
bosanskog etnikog korpusa. 178
Uz 14. SBNOU brigadu djejstvovao je u to vrijeme i Banjaluki par-

tizanski odred. Dok je brigada boravila na ovom terenu bio je u njenom
sastavu i uestvovao je u veini borbi koje je sa etnicima vodila.
Prema brigadi i odredu, koji su ukupno imali oko 900 boraca, nala-
zile su se tri etnike brigade: Vrbaska i 1. i 2. krajika, koje su se u to
vrijeme prebacile sa lijeve obale Vrbasa na taj teren bilo da su poti-
snute ili su dole kao pomo. Ukupno su imale oko 1600 etnika, sa 6 te-
kih mitraljeza i 56 pukomitraljeza.179 Prema ovom prostoru, u nekim
etnikim akcijama usmjeravana je i Joavaka etnika brigada, koja je
u to vrijeme imala 218 etnika, sa tri teka mitraljeza i 9 pukomitraljeza
i jednim minobacaem.180
177 Rade Trnini doao je u 14. brigadu koncem oktobra 1943. godine ili prvih
dana novembra dok se brigada nalazila oko donjeg toka r. Vrbas a tab brigade u
s. Sitnei. Javio se komandantu brigade i rekao da bi rado iao u partizanske redove
ali da je jedinac u majke i da ima veliko imanje. Komandant je obeao da e ga
zadrati uz tab brigade. Prvi zadatak da ukroti jednog lijepog crnog, putonogastog
drijepca izvrio je struno i brzo. Naao je dugako ue, vezao za ular a onda za
kolac koji je zabio u oranje. Gonio je zatim drijepca oko toga stoera dok ga nije
potpuno zamorio. Onda ga je jaio, i tako par puta dok ga nije ukrotio.
Pomonik i komesar brigade kasnije su nastojali da Trninia poalju u etu, da
se okali i postane rukovodilac ali komandant nije htio da pogazi datu rije. Kao
to se vidi ni to nije pomoglo.
178 AVII, CA, kut. 205, br. reg. 7/3.
179 Isto.
180 Isto.
Iako je neprijatelj stalno bombardovao Kotor-Varo, 14. brigada je
prela u akciju na etnike. Treeg marta 3. bataljon brigade napadao je
etnike u rejonu Lipovca, a 4. marta proiruje djejstva ka Opsjekom i
elincu. Jedan od bataljona je za to vrijeme bio u Kotor-Varou ili blioj
okolini, 1. bataljon oko ipraga, a jedan negdje prema Cemernici.
Tek za no 12/13. marta postoji podatak da je 14. brigada (bez jed-
nog bataljona, sigurno etvrtog primjedba autora), bila u akciji na et-
nike koncentrisane na prostoru s. Vrani s. ibovi. Bilo je, navodno,
300400 etnika.181 Kretalo se u akciju nou, a zima je bila otra. Napad
na etnike otpoeo je u 4,00 sata i bio je iznenadan i jak. etnici su se po-
vukli. Boci 14. brigade razmjestili su se, zatim, po zaseocima i kuama i
umorni legli da se odmore. Neki su se i raskomotili. etnici su u meuvre-
menu prikupili nove snage, sredili se i izvrili protunapad. Dragan Surlan,
pomonik komesara ete u 3. bataljonu, sjea se da neki borci njegove ete
nisu imali vremena ni da se obuku tukli su se u donjem veu. Poslije
nekoliko meusobnih juria, borci 14. brigade su odstupili na povoljnije
poloaje. Procijenivi da ne mogu ostvariti neki uspjeh etnici su uinili
isto,182 pa je ova borba ostala bez pobjednika.
Istoga dana 4. bataljon brigade bio je u pokretu od Agina Sela i
Boca, preko Javorana, za Skender-Vakuf. Tom prilikom je iznenadio jed-
nu etniku desetinu, ubio sedam etnika i zaplijenio sedam puaka. Bata-
ljon je kasnije naiao na jae dijelove Vrbaske etnike brigade, na koje
je ispaljena jedna mina, iz bacaa, a zatim je izvren juri, to je bilo
dovoljno da etnici pobjegnu.
U meuvremenu, komandanti etnikih korpusa Lazo Teanovi i
Uro Drenovi (koji je na teren srednje Bosne doao sa svojom 1. i 2. et-
nikom brigadom) nali su se sa komandantom Zdruga oruanih snaga
NDH iz Banjaluke, da bi razgovarali o zajednikoj akciji na Kotor-Varo.
etnikim komandantima je tada obeano da e im se do 13. marta upu-
titi sto hiljada metaka u elinac.183 Postoji podatak da su 15. marta et-
nici Joavake i Vrbaske brigade sa dijelovima 1. i 2. krajike etnike
brigade, izvrili suzdrijiv i vrlo oprezan napad na Kotor-Varo, i da je
taj napad odbio 2. bataljon 14. brigade. Ostali bataljoni brigade bili su
odsutni. Gdje su se nalazili nema podataka. Prilikom ovog napada etni-
ka na Kotor-Varo ranjen je na poloajima iznad s. Podbra zamjenik
komandanta 2. bataljona Husein Redi, roen 1914. rodom iz Bosanske
Krupe, koji je od zadobijenih rana umro 16. marta.
Redi je prije rata slubovao u andarmeriji, a neko vrijeme poslije
okupacije u oruanim snagama NDH u Kotor-Varou. Saraivao je sa par-
tizanskim pokretom. Kada je krajem 1942. otkriven stupa u NOVJ. Bio je
borac 4. NOPO a zatim Banjalukog. Odatle je sa 1. bataljonom doao u
14. brigadu. Isticao se vojnikim znanjem i hrabrou, pa je postao i ko-
mandir 2. ete 1. bataljona, a zatim i zamjenik komandanta 2. bataljona
brigade. Bio je to veliki gubitak. Toga dana iz 2. bataljona poginuli su i:
Obrad Nedini, iz s. Cerana kod Dervente, i Mile Luki iz s. V. Soanice.
181 Zb. NOR, T-IV/23, dok. br. 95.

182 Isto.
183 AVII, CA, kut. 233, br. reg. 11/12.
U toku 16 i 17. marta brigada je ispitivala raspored etnika i pripre-
mala novu akciju. Poto je konstatovala da se nalaze rasporeeni na pro-
storu s. Vrani Kablovi Mehovci Lipovac Jasik, napala ih je
svim svojim bataljonima. Napad je izveden 18. marta izjutra. Glavni su-
dar etnika i brigade odigrao se na prostoru Kablovi Mehovci. Koman-
dant brigade se dobro sjea te borbe, jer je sa tabom posmatrao tu borbu
sa jednog uzvienja. Borba je dugo trajala i bila je promjenljivog uspjeha.
Na izlomljenom, breuljkastom terenu, vidjelo se kako borbeni poretci
partizana i etnika as nastupaju, as odstupaju. U jednom momentu bio
se zabrinuo da etnici ne odnesu prevagu, a nije imao nikakve rezerve
da bi mogao uticati na borbu, pa je sve zavisilo od toga kako e borbu
voditi tabovi bataljona i komande eta.
U ovoj borbi se naroito istakao 1. bataljon. Kad god bi kod parti-
zanskih jedinica nastupila kriza, zaula bi se vojnika truba Mile Maria
Trubaa, zamjenika komandanta 1. bataljona, koja je borcima Prvog i osta-
lih bataljona vraala snagu i samopouzdanje. U tim momentima oni su se,
ako su odstupali, vraali i juriali na etnike. Bio je to zaista nevien pri-
zcr. U toj borbi etnici su bili brojno nadmoniji, jer su pored Vrbaske
etnike brigade uestvovale 1. i 2. krajika brigada Bosanskoetnikog
korpusa. Ali su, ipak, na kraju izgubili tu borbu i bili prisiljeni na neor-
ganizovano povlaenje. Pobjegli su prema r. Vrbasu i Karanovcu, gdje se
nalazio most za prelazak na Manjau. Iako je borba dosta dugo trajala,
14. brigada nije imala veih gubitaka. Imala je samo jednog mrtvog i jed-
nog ranjenog.
Dotadanji uspjesi, a naroito ovo razbijanje etnika oko Kablova i
Mehovaca, bili su vjerovatno jedan od razloga da se komandant etnike
komande -Zapadna Bosna 23. marta 1944. kritiki osvrne na svoje poti-
njene, prigovarajui pojedinim etnikim starjeinama za malodunost ko-
ja, kako on kae, vjerovatno dolazi zbog momentalno jakog pritiska par-
tizana, a zatim nastavlja:
Ovu svoju malodunost pojedine nesavjesne starjeine pre-

nose i na svoje potinjene, te od nekada najborbenijih
jedinica stvorili su straljive jedinice koje se potrae b j e -
ei. 184
etnici su u to vrijeme toliko saraivali sa ustaama da nisu razli-

kovali ta je etniko, a ta ustako. To potvruju i pisana akta izmeu
najviih etnikih oficira srednjobosanskih etnikih jedinica, gdje se za
angaovanu artiljeriju i avijaciju oruanih snaga NDH protiv partizan-
skih jedinica kae: Kao to vidi naa artiljerija i nai avioni dobro ra-
de, ili naa avijacija i artiljerija uspjeno tue partizane.185
184 AVII, CA, kut. 205, br. reg. 49/2.

185 AVII, CA, kut 205, br. red. 48/2.
* * H:
Narednih dana vea panja je posveena moguem neprijateljskom

napadu sa pravca Banjaluke prema Kotor-Varou, pa je od 20. marta bri-
gada isturila dva bataljona na tom pravcu. Jedan bataljon je odreen da
krstarei dri vezu sa 5. kozarakom, koja je u to vrijeme dijelom svo-
jih snaga bila oko s. Joavka. Jednim bataljonom i Banjalukim partizan-
skim odredom 14. brigada je djejstvovala na etnike prema Cemernici.
Oko 21. marta ne zna se taan datum etnici su izvrili manji
napad na tab 1. bataljona, koji se tada nalazio u s. Mehovci. Stab je sa
kuririma prihvatio borbu, a kada je u pomo pristigla jedna eta istog
bataljona na etnike je izvren juri. Prema etnicima je bio pokrenut i
dio 3. bataljona, koji se nalazio u s. Popovcu. etnici su protjerani, a u
povratku prema selu Mehovci ranjen je u nogu komesar bataljona Josip
Tvrz Pepi. U to vrijeme neke ete 1. bataljona iskoristile su prividno
zatije da pronau malobrojne dezertere. Nije u tome bilo naroitog uspje-
ha, ali je uhvaen jedan od etnika (Solarevi) koji je u estoj neprijatelj-
skoj ofanzivi uestvovao u ubistvu Dominika i Joefe Tvrz iz Kotor-Va-
roa.186 Sueno mu je, a kako je krivica dokazana strijeljan je.
Dvadeset i etvrtog marta, oko 12,00 asova dva neprijateljska avio-
na sa aerodroma kod Banjaluke bombardovali su ambulantu 14. SBNOU
brigade u Vrbanjcima. Ambulanta je tu bila smjetena 56 dana ranije, a
etiri dana kasnije bombardovana je zgrada u kojoj je bila smjetena ko-
manda banjalukog podruja, to svjedoi o razgranatoj obavjetajnoj mre-
i neprijatelja. Od baenih avionskih bombi na ambulantu u Vrbanjcima
poginuli su: Milka Bogosavac, Rade Nedini, Rajko Tanasi i ivko Do-
muz, bolniarka i ranjenici brigade, a 5 boraca je ranjeno. Meu njima
Branko Duki iz Bokana i Pepi Tvrz, koji je u to vrijeme bio u ambu-
lanti. Stab divizije u svom izvjetaju korpusu javljao je tih dana da je
neprijateljska avijacija vrlo aktivna na sektoru 14. brigade.
U toku marta u 14. brigadi bilo je jo nekih novina: stiglo je nare-
enje o unapreenjima, nareenje o uvoenju zvijezdica u oznake oficir-
skih inova, formirana je eta za vezu u brigadi, a za zamjenika koman-
danta brigade postavljen je major Duko Bojani, koji je do tada bio na
dunosti komandanta bataljona u 5. kozarakoj brigadi, stari poznanik
srednjobosanskih boraca jo iz vremena kada je bio komandir Crnovrke
partizanske ete, a zatim i zamjenik komandanta 4. KNOP odreda po-
slije Ratka Broete, koji je 19. februara 1942. godine poginuo u napadu
na Kotor-Varo.
186 Zb. NOR, T-IV/23, dok. br. 56.
Dominik i Jozefa bili su graani Kotor-Varoa. Njihov sin Antun zvani Toni po-
runik u domobranstvu predao je 1942. godine proleterskim jedinicama posadu u
Zabru. Njihov sin Pepi i erka Vlasta bili su u partizanima. U estoj neprijatelj-
skoj ofanzivi poetkom januara 1944. godine Dominik, Jozefa i erka Marena sa
dvije malodobne erkice povlaili su se pred neprijateljem i stigli do s. Podmilaje
kod J a j c a gdje je u crkvi sv. Ante bio Dominikov poznanik upnik Jaranovi. Po-
uzdali su se da e ih on skloniti ali se on izgovarao kako se i sam boji. Morali su se
vraati. Provukli su se kroz redove njemakih i SS trupa i stigli do Dnoluka. Tamo
ih uhvate etnici. Odvedu ih do B o j i a mlina u kanjonu r. Ugra a sutradan do Bo-
jia kua. Jedna etnika patrola u kojoj su bili Solarevi i Rupar povela ih je za
Skender-Vakuf. Usput ispod s Bariii strijeljali su Dominika i Jozefu.
Podaci o djejstvima 14. brigade nepotpuni su i za april. Zna se da
je 1. aprila jedan bataljon brigade bio kod s. Baljvina, na rijeci Vrbasu,
radi obezbjeivanja prelaza drugovima koji su ili za Krajinu. Nigdje ne
pie koji je to bataljon bio i o kojim se drugovima radilo. Ovaj bataljon se
sukobio sa etnicima oko Mokrog Luga. Nekoliko etnika je ubijeno, zapli-
jenjene su etiri puke. Advan Hozi, tadanji sekretar brigadnog Skoja,
misli da je to bio 1. bataljon brigade. Za to vrijeme ostali bataljoni bri-
gade nalazili su se zapadno od Kotor-Varoa, na liniji Podbre Zabre
ibovi. Tu su boravili i 2. aprila, kada su dva aviona bombardovala
tab 2. bataljona brigade u selu Zabre. Jedan civil je poginuo, a 5 je ra-
njeno. Petog aprila izvedena je planirana akcija na etnike u s. Kablovi
(zaseok Vukovii), ali su podaci o etnicima bili netani nije ih tamo
bilo. Od 8. do 10. aprila jedan bataljon brigade prekopavao je cestu Ba-
njaluka Kotor-Varo, izmeu Crne Rijeke i Celinca.
Od 18. marta etnici vie nisu davali vei otpor. Prema nekim po-
dacima, 1. i 2. krajika etnika brigada Bosanskog etnikog korpusa po-
vukle su se preko rijeke Vrbasa na Manjau, odmah poslije te borbe. Stoga
kada su general Savo Orovi i delegati Skoja koji su ili u Drvar na
2. kongres USAOJ-a prolazili ovim terenom,187 tab brigade nije strepio od
etnika, iako im je u zatitu dao cio 4. bataljon. Ovu partizansku kolonu
(kojoj je Orovi nakon svakih 50 minuta mara davao 10 minuta odmora)
gdje su se pored delegata Skoja iz istone Bosne nalazili i delegati sred-
nje Bosne oko 100 ukupno, napali su 18. aprila neprijateljski avioni.
Borci 4. bataljona brigade koji su kolonu obezbjeivali otvarali su po
avionima vatru im bi se pojavili. Od delegata, a meu njima su bili Mile
Trnjakovi, Nijaz Dizdarevi, Bernard Rozmuz i Mio Raki, a iz srednje
Bosne: Mirko Sananin, Momir Radomirovi, Nevenka Petri, Pero Ku-
lundija, Nikodin Slatinac, Jovo Duki i drugi, tada nije ni jedan poginuo
ili ranjen, iako su napadi ponovljeni nekoliko puta.
Od s. Bregova je delegate i Orovia prihvatila neka jedinica 13. bri-
gade Rade Konar188 i otpratila dalje, za Bosansku krajinu. Trei bata-
ljon, koji je radi neke opreme iao u Mrkonji-Grad, vraao se 18. aprila
izmeu Cemernice i rijeke Vrbasa na teren oko Kotor-Varoa. U povratku
je poginuo Slavko Simi iz s. Ilova. On je do ljeta 1943. bio u 1. proleter-
skoj brigadi, a onda je preao u Prnjavorski partizanski odred, gdje se
kao sposoban borac i rukovodilac brzo razvijao i, kao takav, doao u
14. brigadu. U to vrijeme bio je komandir 1. ete 3. bataljona, prema sje-
anju Milana Jelia. Dok je prolazio s etom selima oko Cemernice, kroz
prozor ili vrata jedne kue doletio je etniki kurum i pogodio ga u
stomak. Rana je bila smrtonosna i, nakon kratkog vremena, izdahnuo je.
etnici su iskoili kroz vrata ili prozor na drugoj strani kue i uspjeli da
pobjegnu.
Za vrijeme ovog boravka brigade oko Kotor-Varoa, Skender-Va-
kufa i prema r. Vrbasu gdje se brigada nalazila u cjelini ili njeni bataljo-
ni pojedinano, izvedeno je mnogo pokreta, sukoba i nonih mareva,
najvie po kinom i hladnom vremenu. U jednom takvom pokretu stra-
187 AVII, NOB, kut. 461, br. reg. 8/41 i 8/51.

188 Zb. NOR, T-IV/25, dok. br. 11.
dao je i Milan Petrovi Milane iz Petrovca, koji je u to vrijeme bio za-
mjenik komandira ete u 1. bataljonu 14. brigade. On je kao tifusar ili
ranjenik ostao na terenu srednje Bosne iza 1. KNOP brigade kojoj je pri-
padao. Kada je prezdravio stupio je u Banjaluki partizanski odred, a oda-
tle je sa 1. bataljonom dospio u brigadu. Bio je visok, lijepo razvijen i sna-
an, a uz to hrabar i prekaljen borac brigade. U nekom od mnogobrojnih
pokreta u potrazi za etnicima, poao je u jednu kuu. Kada je otvorio
vrata pogodio ga je metak iz vojnike puke u predio kuka. Pao je, a et-
nik je uspio da pobjegne. Bio je to dogaaj koji je uzbudio sve, od borca
do taba brigade.
Dok je brigada bila oko s. Ljubaeva, na sjevernim padinama pl.
Tisovac, u prvoj polovini aprila, neko je u tab brigade doveo jednu enu.
Ona nije bila iz Ljubaeva ni iz susjednih sela. Razlikovala se po odjei,
karakteristinoj za hrvatsko stanovnitvo u selima oko Kotor-Varoa. Svi-
ma je bilo udno da je u ratnoj situaciji ila tako daleko od svoga mjesta.
Po izjavama boraca, na prostor Ljubaeva pristigla je iz pravca Banjaluke,
Novoselije ili Karanovca. Na pitanja gdje je bila i kuda ide nije htjela da
odgovara, pa se posumnjalo da je u lancu pijunae koja je djelovala oko
Kotor-Varoa i od koje su jedinice NOVJ trpjele veliku tetu. Nareeno
je dvjema drugaricama da je odvedu do jedne kue, i detaljno pregledaju,
da bi se vidjelo nosi li sa sobom neto pismeno. Sve se to odvijalo na jed-
noj kosi okrenutoj prema sjeveru, goloj, bez ikakvog rastinja. Kada su je
drugarice iz brigade povele ona se odjednom istrgla i svom snagom pojuri-
la niz brdo, preko brisanog prostora. Ove su vrisnule i uzbudile okolne
borce. Poeli su povici: Stoj, ne bjei, pucaemo! Stoj, ne b j e i . . .
Prasnuli su i pucnji iz puaka. Iz taba su izletjeli neki lanovi taba bri-
gade i vikali borcima da ne pucaju, ali sve je bilo kasno. ena je u bje-
anju bila pogoena i poginula je.
Izreene su otre primjedbe drugaricama koje su je vodile, na pre-
tres, radi oigledne neopreznosti. Kritikovani su i rukovodioci boraca koji
su na tu enu pucali, jer je ena, moda, imala djecu koja e je uzaludno
ekati. Situacija nije bila nimalo prijatna. I pored toga to su na ovom
terenu uoili da neprijatelj ima jako razvijenu obavjetajnu slubu, koja
ih je skupo kotala, smatrali su da se ovako neto ipak nije smjelo desiti.
Nad ubijenom je izvren pretres. ena nije imala nikakvih dokumenata,
iz ega bi se vidjelo ko je i iz kog je sela oko Kotor-Varoa, ali u obui,
ispod arape, naena je cedulja sa nekom ifrovanom porukom. To je i
bio razlog to je bjeala.
Bilo je i drugih dogaaja. Trei bataljon brigade je drao poloaj oko
Lipovca. Stab brigade je bio u jednoj kui ispod brda. Vod u kome je mi-
traljezac i delegat bio Nedeljko Preradovi osjetio je da ga neprijatelj op-
koljava. Cuo je neko zvidanje, glasove sove i slino, ali je razaznao da
to potie od ljudi. Obavijestio je komandanta Ljubu Radia Gedu. Pred-
lagao je da se vod povue. Ljubo je odgovorio da vod ostane na svom
mjestu, a kad je opasnost bila jo oitija, poslata je druga poruka.
Gedo je nerado prihvatio povlaenje. Nedeljko se sjea da je odmah
iza toga uslijedio veliki napad i da su snage koje su tada bile na Lipovcu
pod tekim uslovima uspjele da se izvuku.
I Ljubo Jovii se sjea da je jednom prilikom u rejonu oko Lipovca
ili Bjeljevine i njegov 1. bataljon bio u vrlo tekoj situaciji. Osjealo se
da neprijatelj prilazi. On kae da je uo kljocanje mitraljeza i zatvaraa
na pukama, ali se neprijatelj nije vidio, to je unosilo nemir i nespokoj-
stvo. Poslije toga 1. bataljon je imao vrlo teku borbu.
Boko Baji se sjea da je, dok se brigada nalazila oko Lipovca i
Bjeljevina, dobio zadatak da iz Banjaluke prihvati neke partizanske sim-
patizere, budue borce. Krenuo je sa desetinom iz ete koja je ostala na
Bjeljevinama. Spustio se nou prema Banjaluci, do kua Partala i Bajia
na Trenjiku. Dolo ih je bilo troje, meu njima i jedna drugarica po ime-
nu Nada. Sa sobom su donijeli i jedno pismo, ali ga Baji nije otvorio. e-
kao je da stignu ostali. Bar tako mu je reeno kada je dobio zadatak. Poto
oni nisu stizali, a bila je ve prola pono, otvorio je pismo da vidi da li u
njemu ima objanjenja. Umjesto toga, u pismu je stajala informacija, da
e toga jutra jedna etnika jedinica napasti partizane na Bjeljevinama.
On je odmah naredio pokret u pravcu svoje ete, a izjutra su etnici
stvarno izvrili napad. U pomo 2. eti 1. bataljona pritekla je i zatitna
desetina taba brigade, sa Milanom Banjcem na elu.
Baji se sjea i drugog sluaja koji im se dogodio, dok su boravili na
tom terenu. Prvi bataljon je dobio zadatak da ide prema Lipovcu. Usput
je Rajku Dukiu stigla poruka da ide na neki partijski sastanak u Kotor-
-Varo. Rajko je od Bajia zatraio da mu pozajmi izme, jer je put do
Kotor-Varoa ispresijecan sa mnogo potoka, a padala je kia. Ovaj mu je
odmah dao svoje izme, a obuo njegove oputnjake. U putu je bataljon za-
lutao, pa je dio noi kruio oko Lipovca ne mogavi nai selo. U njega su
doli tek izjutra, odmorili se sat-dva i krenuli na Bjeljevine. Na Lipovcu
je ostala 2. eta, koju su izjutra napale ustae i domobrani iz elinca. Tre-
a eta se vratila sa Bjeljevine da pomogne 2. eti. Bio je dan, izmeu
11,00 i 12,00 asova. U jednom od juria, Duja Vujinovi (kasnije udata
Mari) priskoila je iza jedne tale na lea jednom domobranu i vrsto
ga stegla za vrat. Boko, koji je iao sa druge strane kue, uzeo je od do-
mobrana puku, a oputnjake, koji su se te noi toliko rakvasili da su mu
se vukli iza nogu, zamijenio je dobrim domobranskim cipelama.
U tim borbama sa ustaama ili etnicima, sjea se Baji, bila je tee
ranjena Stanojka Daradan, borac brigade, rodom iz sela Strbaca, kojoj su
tri roaka poginula u 1. proleterskoj brigadi, a sestra Spaeni ja od ljeta
1943. godine bila je u Prnjavorskom partizanskom odredu. Metak joj je
proao kroz plua. Ali je ova hrabra ena, koja se kao savjesna i portvo-
vana bolniarka pokazala jo u proljee 1943, kada se u 4. odredu i 1. kra-
jikoj pojavio tifus, ovu teku ranu prebolovala na nogama.
Jovica Miloevi, tada borac 1. bataljona, sjea se da se s bataljo-
nom nalazio u rejonu ipraga u martu 1944. godine, u vrijeme kada je,
neprijateljska avijacija tukla jedinice 14. brigade kad god je imala po-
datke gdje se nalaze. Dok su u jednom takvom naletu avioni bacali bom-
be na Siprage i tukli po njima i Demikoj rijeci mitraljeskim rafalima, on
i Perica Popovi sklonili su se bili pod jednu bukvu i posmatrali ta se
dogaa. Jedan avion je proletio nisko mitraljirajui. Perica se savio
i rekao: Zakai me, majku mu ustaku!. Jovica je priskoio, raskopao
mu bluzu, koja je ve bila natopljena krvlju, uzdigao mu koulju i ugledao
ranu preko stomaka koji je metak rasjekao kao da je to neko vjeto uradio
brijaem. Metak je prosjekao trbunu maramicu i dotakao tanko crijevo
odakle je u tankom mlazu izlazila ukasta tekuina. Jovica je pocijepao
svoju koulju i pourio da previje druga da ne bi gubio krv. Tada jo di-
jete, izmeu 13 i 14 godina, Perica je sasvim ozbiljno rekao: Jovice, bie
krvi! Vie me brine gubitak supe, jer ako ode, moda za pola mjeseca
neu imati prilike da dobijem drugu!
Negdje polovinom aprila zamjenik komandanta brigade, Duko Bo-
jani, izvadio je neke neeksplodirane avionske bombe baene na Kotor-
-Varo i demontirao ih sa jednim zarobljenim etnikom. Ove bombe veli-
ke razorne moi iskoristio je zatim za ruenje puta elinac Kotor-Va-
ro. Zarobljeni etnik, za uee u ovom poslu, puten je zatim, uz pro-
pusnicu taba brigade, da ide svojoj kui.
I pored borbi i pokreta nalo se vremena i za razonodu. Kulturne
ekipe 1. i 4. bataljona dale su u Kotor-Varou nekoliko uspjelih priredbi.
Borci 4. bataljona uspjeli su da organizuju i jednu fudbalsku utakmicu.
Odabrane fudbalske ekipe Komande mjesta Kotor-Varo i ovog bataljona
sastale su se i na jednoj poljani u mjestu, u prisustvu boraca i graana,
borile su se za ugovoreni trofej: peeno prase i 100 jaja. Pobijedila je fud-
balska ekipa 4. bataljona rezultatom 2:1.
* * *
Pri kraju svog boravka na ovom terenu, najveim dijelom zbog pi-
junae i svesrdne saradnje etnika i ustake drave, 14. brigada je do-
ivjela i jedan neuspjeh. Nije uspjela da odbije napad ustako-etnikih
snaga na Kotor-Varo. Dogodilo se to pod slijedeim okolnostima.
Peti korpus je planirao neku veu akciju prema Prijedoru. Htio je
za to vrijeme da otkloni intervenciju jaih neprijateljskih snaga u tom
pravcu iz Banjaluke. Zato je tabu 11. NOU divizije nareeno da sa jaim
snagama fingira te noi napad na Banjaluku. Kako je 14. brigada bila
najblia Banjaluci, tab 11. divizije je izdao nareenje da se ona sa tri
bataljona, 19. aprila u 21,00 as, spusti preko Lipovca i Bjeljevine prema
Rebrovcu i Gornjem eheru, i to izvede. Trebalo je da jedan bataljon osta-
ne na visu iznad Novoselija, zbog mogue intervencije etnika s lea.
etrnaesta brigada nije bila u mogunosti da ovo nareenje taba
divizije u potpunosti izvri, jer nije imala pri ruci sve bataljone. etvrti
bataljon je bio u pratnji delegata koji su ili na 2. Kongres USAOJ-a u
Bosansku krajinu i jo se nije vratio, a 3. bataljon je morao da ostane u
Kotor-Varou, i neposrednoj blizini.
Na zadatak su krenuli samo 1. i 2. bataljon. Drugi bataljon je zadr-
an na Bjeljevinama, a 1. bataljon je nou krenuo u pravcu Gornjeg e-
hera. Ilo se putem koji je bio jedini u tom pravcu. Kako je posljednjih
dana i te veeri padala kia, put je bio toliko raskvaen da su borcima na
nekim mjestima noge upadale u glib i blato do koljena.
Raskvaena zemlja, sjea se komandant brigade, skidala je izme sa
nogu. Izvan puta bila je gusta ikara i trnje, pa je kretanje bilo ograni-
eno. To je toliko zamorilo borce i usporilo kretanje da je bataljon sti-
gao iznad ehera poslije ponoi, kad je ve trebalo da se vraa natrag.
Da bi se izbjegli udari neprijateljske artiljerije i avijacije, ako se borci
budu po danu izvlaili ovim putem, bataljon je otvorio na Banjaluku va-
tru, a odmah zatim krenuo nazad, prema Bjeljevinama.
Vraali su se istim putem i imali iste probleme. Stalno je kropila
hladna kia, a malo je koji borac imao atorsko krilo ili neku slinu za-
titu. Uz to su bili i neispavani, pokisli i umorni. Bilo je negodovanja i
gunanja, to je u brigadi bila rijetkost. Jedinice su kasno izbile na Bje-
ljevine. Tamo je odmah dolo do borbe sa etnicima i Nijemcima, koji su
doli od Karanovca. Tukli su neprijateljski minobacai. Ljubo Jovii, po-
monik komesara 1. bataljona, sjea se da je jednom borcu mina otkinula
glavu. Blagoje Preradovi, delegat voda 2. bataljona, kae da se to desilo
zastavniku-vodniku Gavri Slavniu iz sela Koriana.
Pritisak neprijatelja na Bjeljevine bio je toliko veliki da su se borci
14. brigade poeli u neredu povlaiti.189 Albert Trinki, naelnik taba
14. brigade, zaustavljao je borce viui: Nema odstupanja, n a z a d ! . . . Na-
z a d ! . . . Za to vrijeme komandant brigade, uurbanim marem, vodio je
2. bataljon ili dio 2. bataljona prema Kotor-Varou, jer je osjeao da gra-
du prijeti opasnost. Izbio je iznad lijeve obale Vrbanje, oko ibova, kada su
se etnike kolone preko Lijepe kruke i Zabra sputale prema Kotor-
-Varou, a od elinca, cestom izmeu Svinjare i grada, jurila dva tenka
i nekoliko kamiona sa ustakom milicijom. Udaljenje je bilo toliko da je
bilo besmisleno otvaranje puane ili mitraljeske vatre.
Trei bataljon brigade, koji se u to vrijeme nalazio dijelom u Kotor-
-Varou a dijelom prema selu Zabru, bio je potpuno iznenaen. Odstu-
pio je, a neprijatelju nije dao ozbiljniji otpor. Bataljon 12. KNOU bri-
gade, koji je no ranije stigao iz Bosanske krajine, naao se u blizini. Htio
je da pritekne u pomo, ali je u akciju uveden kasno.
U situaciji kad se nije imalo nikakvih radio-veza izmeu tabova
bataljona i taba brigade, nije se nita moglo preduzeti za njihovo brzo
okupljanje. Parcijalno ubacivanje bataljona u borbu sa neprijateljem koji
je uao u Kotor-Varo, u situaciji kad se jo nije znalo kakve snage mogu
da mu stignu u pomo od Banjaluke, bila bi avantura u koju se tab
14. brigade nije smio uputati.
Komesar 11. NOU divizije, koji se u to vrijeme zadesio u rejonu
Kotor-Varoa, obavijestio je o svemu tome tab divizijje:
Dvadesetog o. m. neprijatelj je oko 12,00 asova u podne

uao u Kotor-Varo. J a i n a neprijatelja bila je oko 300, dok
je ukupna jaina zajedno sa etnicima n e p o z n a t a . . . sa ko-
lonom koja je upala u grad bila su dva tenka i pet kami-
ona . . . Bataljoni 14. brigade bili su prema Vrbasu. Samo je
jedan branio K o t o r - V a r o . . . Bataljon 12 brigade bio je u
borbi, ali je kasno postavljen. 190
Dvadeset i drugog aprila ove neprijateljske snage uspjele su da pro-

dru do Vrbanjaca.
189 Zb. NOR, T-IV/25, dok. br. 11.

190 Zb. NOR, T-IV/24, dok. br. 103.
U borbama oko Bjeljevina, 20. aprila, pored vodnika Slavnia, po-
ginuli su Smail Odabai i zamjenik komandira ete Milan Kovaevi, dva
su borca ranjena a tri su zarobljena. Prema istraivanjima Augustina Ni-
kia, zarobljeni su: Nedo Jokanovi, Branko Lazarevi i Rajko Savanovi,
koje su etnici strijeljali.
* * *
U ovom upadu u Kotor-Varo pored ustaa, domobrana i ustake mi-

licije, uestvovale su i dvije etnike brigade Vrbaska (ifra 311) i Joa-
vaka (ifra 305).
311 i 305 Joavaka brigada mjeseca aprila oduzele su od

komunista Kotor-Varo, koji dre i danas u zajednici sa
naoruanom hrvatskom milicijom. 191
izvjetava etnika komanda Zapadna Bosna etniku komandu Drae

Mihailovia. Uz to su se hvalili da su partizani u dva maha napali Kotor-
-Varo da bi ga oduzeli od etnika, ali da im to nije uspjelo.
* * *
Dva bataljona 5. kozarake i tri bataljona 14. napali su 24/25. aprila

Kotor-Varo i nisu ga zauzeli. Napad je ponovljen i noi 25/26. aprila,
ponovo bez uspjeha. etrnaesta brigada je imala 1 mrtvog i 3 ranjena.192
U napadu prve noi 3. eta 2. bataljona, odstupajui od grada, bila je tu-
ena jakom vatrom neprijatelja sa Sokolina, uporita isturenog na jednoj
stijeni sa crkvom ograenom visokim zidom, koje se smatralo neosvoji-
vim. Ustaka milicija, otvarajui vatru, izazivala ih je: Doite ovamo,
imamo za vas soli i duhana.
Vodnik 1. voda 3. ete Mirko Preradovi uzvraao im je: Doi emo
veeras, da vam ubacimo bombu u usta. Komandir ete Dragoljub Jefti
rijeio je da pri ponovnom napadu na Kotor-Varo, 25/26. aprila, likvi-
dira Sokoline. Dva voda je postavio sa strane, da tuku neprijatelja, a
1. vod Mirka Preradovia usmjerio je da direktno napada ovo usko i ne-
pristupano uporite. Neprijatelj je provjeravao gdje su partizani pa su
dobacivali partizanskim borcima pogrdne psovke. Odgovarali su im Novak
Cetojevi, Duan Simi i drugi, koji su bili na udaljenijim poloajima, dok
su se borci 1. voda, ne putajui glasa, sve vie pribliavali ustakoj miliciji.
Gdje vam je onaj to je rekao da e nam ubaciti bombu u usta? vikale
su ustae. Nedeljko Kuzmanovi im odgovara da su ga milicioneri ranili i
da veeras nije tu, ali su tu drugi i da e oni ispuniti njegovo obeanje.
Dok je milicija pucala, partizani nisu, ali im bi oni prestali Jefti
je nareivao da pone vatra 3. ete, da se pribliavanje voda prerano ne
primijeti. Zidu su, pored vodnika Preradovia, prili Boko Jugovi sa
pukomitraljezom brno, Branko Smulja, Novak Vidi, Ceto je i Blagoj e
Preradovi i Momilo Brezovac. Kad su se podvukli pod zid, borci 1. voda
191 AVII, CA, kut. 233, br. reg. 22/121.

192 Zb. NOR, T-IV/25, dok. br. 11.
su preko zida pobacali bombe. Sa tornja crkve jedan milicioner je bacio
preko zida runu bombu, ali se ona pored komandira voda otisnula dalje
niz stranu. Kad su bombe eksplodirale, borci 1. voda su provalili u crkve-
no dvorite, jedni preko zida a drugi kroz neke otvore koji su ve postojali
u zidu. Boko Jugovi je mitraljezom poeo da tue po dvoritu. Sa okol-
nih poloaja ostali vodovi su otvarali vatru po crkvenom tornju. Uporite
je bilo savladano. Ustae-milicioneri bjeali su niz stijene. Jedan od njih
bio je zarobljen, a prema zabiljeci Advana Hozia, 13 ih je poginulo.
Sva rukovodstva u 14. brigadi bila su ubijeena da se kod katolikog
svetenika u Sokolini nalazi jedna od njemakih radio-stanica, koje su
Nijemci imali na terenu pod ustakom i etnikom kontrolom. Sveteni-
kov stan i crkva su pregledani, ali stanica nije pronaena.
Partizanske snage su 26. aprila, u zoru, odustale od daljeg napada
na Kotor-Varo. Bataljoni 14. brigade koji su napadali sa juga, povlaili
su se zaklonjenim usjecima i potocima, kakvih je ovdje bilo na pretek, pa
se zato jedinice u povlaenju nijesu vidjele. Kako su na tom mjestu iznad
Kotor-Varoa bile zauzete Sokoline, intendant brigade Ivanko Timkov,
ne uj ui borbu, mislio je da je Kotor-Varo osloboen. Krenuo je zato
sa svojim ljudima cestom od Sokolina ka Kotor-Varou, da pone evaku-
aciju plijena. Bio je nestrpljiv pa je urio. Iao je daleko ispred ostalih.
Ali, kao iskusni partizan, zaustavio se kod prve kue, na desnoj strani
puta, da ipak provjeri. Domaine, domaine! pozvao je sa vratnica, ne
ulazei u dvorite. Oekivao je neku enu, dijete ili starca, znajui da su
odrasli i sposobni vjerovatno u nekoj jedinici oruanih snaga NDH. Za-
prepastio se, ispriao je po povratku u tab brigade, kada je iz kue u dvo-
rite izaao ustaa. Ivanko je prema ustai ispalio nepun rafal iz automata
i pobjegao. Vratio je i ostale. Pri povlaenju ih je tukla milicija sa stare
tvrave ali neprecizno, pa su se izvukli bez gubitaka.
U borbama oko Kotor-Varoa ranjena je i zarobljena Anelka Popo-
vi Beba, jedna od najagilnijih bolniarki 14. brigade. Za njeno ime veza-
ne su mnoge partizanske uspomene. Ne zna se kako je zavrila. Bilo je
vijesti da je od zadobijenih rana umrla u kotorvarokoj bolnici, ali to nije
dokazano.
Iz tog perioda postoje i podaci da su snage 14. brigade 3. maja 1944.
odbile napad oruanih snaga NDH 3 km sjeveroistono od Kotor-Varoa,
a 5. maja ispad neprijateljskih snaga iz ovog mjesta prema Sokolinama;
da je 2. bataljon 14. brigade 5. maja napao 2. bataljon Vrbaske etnike
brigade u selu Vaganima i Zaselju i da se etniki bataljon povukao u u-
mu Kijevac; da su ti partizanski dijelovi iste veeri preli most u s. Za-
bru i otili za Zupu.
U upi maj-juni 1944. godine
10 etrnaesta srednjobosanska brigada

Na osnovu ranijeg nareenja taba 11. NOU divizije 14. brigada se
vraala sa kotorvarokog terena prema prostoru zapadno od Prnjavora
prema Banjaluci i Klanicama. Preko ovog dijela srednje Bosne i r. Vrbas
ili su partizanski kanali i veze sa Kozarom i obratno od prvih dana
ustanka pa do kraja narodnooslobodilakog rata. Najvaniji od njih iao
je preko sela Miloevci (kua brae Petka, ura i Spasoja Pejinovia) na
s. Laktae (kua Milana Momia) pa odatle s. Romanovci Kozara. Tim
kanalom proli su za vrijeme rata mnogi kuriri, partizanski rukovodioci i
partizanske poruke i pota. Teren na koji je ila bio je bogatiji hranom,
dosta topliji i pogodniji za smjetaj, pa je pokret u tom pravcu uvijek iza-
zivao radost. U vee 5. maja brigada je prela rijeku Vrbanju kod ibova.
Na elu brigade iao je 1. bataljon. Kretao^ se putem koji izmeu Zabra i
zaseoka Grujii vodi prema M. Orlovcu. Nigdje se nije svraalo u kue. Na
Skatavici, na jednom proplanku oko k. 563, uz umu, borci 1. bataljona
naloili su veliku vatru i oko nje posjedali. Bilo je svjee, jer je bila no.
Dugo se prialo o doivljajima u Vrhovini. Pominjali su se poginuli dru-
govi i drugarice i alilo se za njima. Bilo je humora i ale, ali i ledene, za-
straujue ozbiljnosti.
Na maru ka upi planirano je razbijanje etnika u Joavci. Sa
Skatavice se marevalo u bataljonskim kolonama: preko Opsjekog za Bo-
ljanie, preko Maslita i Ilijinog brda za Stojnicu i 6. maja upali su u
Joavku. etnici su bili iznenaeni a etiri su zarobljena. Sefa propa-
gandnog odsjeka srednjobosanskih etnika, Branu Laziia, toga jutra tab
brigade je vidio kako bjei iz Joavke na nekom bijelom konju.
Glavni sukob sa etnicima odigrao se izmeu 9 i 11 asova prije
podne. Neki kau da je to bilo na Divanu, a neki na Maslitu. Savko
Danii, tada borac 3. bataljona brigade, koji je imao rodbinu u Joavci, a
koji je poslije rata razgovarao sa nekim od etnika o tome, kae da se
borba vodila na Kurjajem brdu.
Komandant brigade se sjea da je borba voena na terenu istom,
bez rastinja, i da su joavaki etnici, poznati kao odluniji i borbeniji od
drugih etnika, toga dana na neke bataljone brigade navalili moda jae
nego ikada do tada. Borci brigade su odgovorili nezadrivim juriem. Sko-
ro su se izmijeali. Na momenat se nije moglo ocijeniti ko e pobijediti.
Borce 14. brigade nita nije moglo ustaviti. Oni etnike ne samo da su pot-
cjenjivali ve su ih mrzjeli. Prosto su kidisali na njih, pa su etnici okre-
nuli lea i poeli bjeati. I ovoga puta, kao i nekoliko puta ranije u sli-
nim situacijama dok su bili u odredu srednjobosanski partizanski borci su
odnijeli pobjedu nad joavakim etnicima.
Borcima 14. brigade toga dana priao je ore Janikovi, raniji
borac proleterskog bataljona, koji je kod etnika bio u zarobljenitvu.
10
147
* * *
Nada boraca i rukovodilaca 14. brigade da e prilikom upada u Jo-

avku uhvatiti Radu Radia, koga su jo uvijek smatrali najviim ruko-
vodiocem u etnikim redovima, nije se ispunila. On je toga dana bio na
Kurjajem brdu, ali ne kao komandant. U to vrijeme odnosi izmeu nje-
ga i glavnih etnikih komandanata, Teanovia i Vranjeevia, bili su
sasvim poremeeni. Dok su Vranjeevi i Teanovi, zbog neslaganja sa
njim oko poloaja, izmeu ostalog, otpuivali Radia da je opljakao ne-
kakvo ito u s. Noiko i prodao ga za svoj raun,193 Radi je na njih ba-
cao krivicu da su dali da se ubiju Sari Nojman i Branko Kneevi, dva
lana francuske saveznike misije koja se spustila na etniki teren, kako
bi od njih opljakali oko 4,000.000 kuna,194 to je i jedno i drugo bilo ta-
no. Netrpeljivost i razdor izmeu njih bili su ve toliki da je Vranjeevi
traio ko e Radia da ubije.
Sad imate zlatnike. Naite poverljive i odane ljude i dajte

im zadatak da ovo izvre uz nagradu od 100.000 do 200.000
kuna. Sav ovaj troak ja u snositi pie on svojim ko-
mandantima korpusa Drenoviu i Teanoviu. 195
Rade je ve u to vrijeme lutao srednjom Bosnom, hvatao etnike

kurire i uzimao od njih potu da vidi kakve optube alju vrhovnoj et-
nikoj komandi protiv njega Vranjeevi i drugi.
* * *
Iz rejona Joavke brigada se prebacila u rejon Devetine Boko-

vii, a 7. maja ukljuila se u formiranje Poljskog bataljona.
Rad na masovnijem angaovanju za narodnooslobodilaku borbu pri-
padnika poljske narodnosti u srednjoj Bosni poeo je ve koncem ljeta
1943. godine od osloboenja Prnjavora. Na tome su se angaovali Ok-
runi komitet K P J za okrug Prnjavor i tab 11. NOU divizije, a zatim i
tabovi 5. kozarake, 12. slavonske, 12. krajike i 14. srednjobosanske bri-
gade. Meutim, to su koili neki ugledniji pojedinci meu Poljacima, koji
su bili pod uticajem poljske izbjeglike vlade u Londonu. Oni su u ime
izbjeglike vlade savjetovali svojim sunarodnicima pasivnost. Plaili su
ih i etnikim represalijama, govorei da partizanske snage nee biti u
stanju da zatite njihove porodice i sela, pa se u inae borbene Poljake
uvlaila malodunost.
Za ovakvo stanje kod Poljaka optuivan je jedan intelektualac, koji
je u poetku, navodno, bio nosilac oportunistike politike i kao takav iz-
bjegavao, kad god je mogao, kontakte sa partizanskim vojnim i politikim
rukovodstvima na terenu. Nasuprot njegovom stavu, nalo se vie onih
koji su se zalagali da Poljaci ne oklijevaju i da to prije stupaju u narod-
nooslobodilaku borbu i tako pomognu narodima i narodnostima srednje
193 A V I I , C A , k u t . 233, b r . r e g . 7/12.

194 A V I I , C A , k u t . 214, b r . r e g . 10/1.
195 AVII, CA, kut. kut. 233, br. reg. 20/12.
Bosne i Jugoslavije, a samim tim i svome narodu u dravi Poljskoj u borbi
protiv faizma. Za takvu politiku su se posebno zalagali Jan Drong iz
Prnjavora i Ignac Kunecki lan ZAVNOBiH-a, a kasnije i Jan Komu.
S obzirom da su neki Poljaci ve bili stupili u partizanske jedinice
na terenu srednje Bosne (u 5. kozaraku i 14. srednjobosansku, i 12. sla-
vonsku) i da je poljska seoska masa, koja je, i pored svih opasnosti koje su
joj prijetile, bila sve spremnija da uzme u ruke oruje za borbu protiv
Hitlerove Njemake i svih onih koji su tu faistiku dravu pomagali, do-
tadanje nejedinstvo i tekoe vezane za to bili su prevazieni. Poljaci su
se ujedinili i to manifestovali masovnim pristupanjem narodnooslobodi-
lakoj borbi Jugoslavije, formiranjem Poljskog bataljona, na velikom sku-
pu u s. Novi Martinac, na kom su pored uglednih Poljaka i velikog broja
pripadnika poljske narodnosti prisustvovali i predstavnici najviih dru-
tveno-politikih i vojnih vlasti srednje Bosne. Poljaci su tom prilikom
priredili i skromnu sveanost.
etrnaesta brigada je dala tom bataljonu gotovo kompletan kadar.
Na dunost komandira eta postavljeni su Milan Banjac i Milan Mitrovi,
a za komesara jedne od eta Mitar Adamovi, tri vrlo perspektivne etne
starjeine. Borac Stefan, rodom iz Kunove, koji je u 1. bataljonu 14. bri-
gade bio desetar, prebaen je u novoformirani bataljon na dunost vod-
nika. Stab 11. divizije u Poljski bataljon postavio je Iliju Sarevia za ko-
mandanta, Milivoja Danilovia za komesara, Boka Bojia za pomonika
politikog komesara bataljona,196 a za obavjetajnog oficira bataljona Ni-
kolu uuna. Svi su bili iz 14. brigade. Pri formiranju ovaj bataljon nije
bio veliki. U prvo vrijeme imao je dvije ete i vod za snabdijevanje. J e -
dan od rukovodilaca bataljona bio je i Jan Drong, koji je u bataljonu po-
stavljen za zamjenika komandanta bataljona. Bataljon Poljaka uao je u
14. brigadu kao njen 5. bataljon197 i kao takav u njoj je ostao do konca
jula 1944. godine. Prvih dana poslije formiranja ovom bataljonu posvee-
na je najvea panja u brigadi. Teilo se da se omasovi i ojaa.
Od 11. maja 14. brigada je sa tri bataljona (1, 2. i 4. bataljon) raspo-
reena na liniji ardaani Crni vrh Joavka. Trei bataljon je bio
oko Motajice. Novoformirani Poljski bataljon je bio jo u fazi sreiva-
nja. U njemu se odvijao intenzivan vojno-politiki rad, a vojno-politikom
aktivnou obuhvaeno je i s. Novi Martinac, odakle je bila veina boraca
bataljona.
etnici upske etnike brigade i Crnovrkog etnikog bataljona
sklanjali su se oko grupe kua ispred Klanica, takozvane Table, a im
bi primijetili pokret jedinica 14. brigade bjeali su preko mosta na Vrbasu
u Klanice.
Brigada je 16. maja ruila mostove i propuste na putu Klanice
Prniavor. Neprijateljska avijacija je tih dana bila vrlo aktivna, jer je ne-
prijateljski aerodrom u Trnu bio u neposrednoj blizini, pa im takva aktiv-
nost nije priinjavala ni vee materijalne ni druge tekoe. Da je nepri-
jatelj dobro obavijeten o rasporedu jedinica 14. brigade vidjelo se 17.
196 Zb. NOR, T-IV/25, dok. br. 87.

197 Isto.
maja, kada je nekoliko aviona bombardo vaio ete 1. i 3. bataljona, raspo-
reene na prostoru Bokovii ardaani Milosavci Drugovii. Po-
sebno su se bili ustremili na grupu kua u kojima je bio smjeten tab
3. bataljona. Negdje u to vrijeme bombardovana je i kua partizanskog
saradnika arka Kupreanina, a 15 dana ranije 6 aviona bombardovalo je
Prnjavor.
Dijelovi 14. brigade rasporeeni prema Klanicama ponovno su
19. maja poruili most na r. Turjanici, koji je brigada bila ranije sruila,
a neprijatelj opravio, dok su dijelovi brigade oko Glogovca i ibovske
20. maja poruili jedan most prema Derventi. Bataljoni brigade nikad ni-
su due ostajali na jednom mjestu. Stalno su bili u pokretu. Narednih ne-
koliko dana 5. bataljon se kretao kroz sela sa poljskim ivljem, gdje se agi-
tevalo za ulazak mladih Poljaka u bataljon. Prvi bataljon je bio oko donjeg
toka Vrbasa, 3. i 4. bataljon prema Derventi, a 2. bataljon na poloajima
ardaani Bokovii, prema Klanicama. Stab brigade, brigadna ambu-
lanta i komora bili su u Devetini, kod crkve. Drugi bataljon i tab brigade
ostali su u to vrijeme nekako izolovani i istureni, pa su etnici pripremili
napad na njih.
etniki napad otpoeo je 24. maja oko 9 ili 10 asova. U napadu su
uestvovali etnici upske i dijelovi Joavake etnike brigade i Crno-
vrki etniki bataljon. Izvrili su napad frontalno, sa linije selo Kadi-
njani selo Blako Tabla, pa niz Vrbas, u visini s. Vujnovii, na
frontu dugakom 1215 km. Forsirali su napad krilima, lijevim preko
Vujnovia i Graorita prema visovima iznad predjela zvanog Tutnje-
vac, a desnim krilom preko Kremenjaka na k. 274, iznad Vrina Vrela, u
ijoj se blizini nalazio tab 14. brigade sa pritabskim dijelovima.
Pravac Vujnovii Graorite branila je 3. eta 2. bataljona, koja
se razvukla do Davidovia brda, k. 240. eta na elu sa komandirom Dra-
goljubom Jeftiem pruila je etnicima energian otpor. Najvie muke su
etnicima zadavali pukomitraljesci Stanko Segi i Boko Jugovi, iz sela
Strbaca, i Duan Simi, iz Ilove. etnici su ipak uspjeli da zaobiu vod
Mirka Preradovia, na desnom krilu ete, i da zauzmu Graorite i k. 230.
Odavde im se pruala povoljna prilika da ovladaju i k. 240, koja dominira
cijelim ovim prostorom. Komandir voda je ostavio dvije desetine da bra-
ne tu najvaniju taku, a on je sa jednom desetinom (Stojana Dragoje-
via, kako se sjea Mirko, ili Nedeljka Kuzmanovia, kako se sjea Bla-
goj a Preradovi), u kojoj su bili Boko Jugovi, Novak etojevi, eto je
Preradovi, Stanko Segi, Nedeljko Savkovi, Milutin Preradovi i omla-
dinski rukovodilac 3. ete Blagoj e Preradovi, koristei umarke u udo-
lini, spustio na cestu kod etiri propusta i odatle krenuo kosom prema
k. 230, na kojoj su bili etnici. Oni ih, zauzeti napadima na preostali dio
voda, nisu primijetili dok nisu dobili iznenadnu i jaku bonu vatru iz
puaka i pukomitraljeza, praenu povicima: Opkoli... Naprijed...
Uraa. . ., 'vataj ih ive. Navodno, tada su ubijena i dva etnika mitra-
ljesca. etnici su pobjegli, a kako je u to vrijeme uslijedio protunapad
ostalog dijela ete i drugih eta 2. bataljona neprijatelj je na tom dijelu
razbijen i natjeran u neorganizovano povlaenje prema Slatini i Klani-
cama.
Dok se vodila ova borba oko Tutnjevca, ardaana i Boko vi a tab
brigade sa pritapskim dijelovima bio je kod crkve u Devetini. U tabu
nije bilo ni komesara, ni zamjenika komandanta brigade Bojania. Jedan
je bio u Prnjavoru, a drugi u nekom od bataljona. Nisu bili prisutni ni svi
kuriri, jer su neki bili upueni prema bataljonima. Sem Save Milia, nji-
hovog komandira, tu ih je bilo jo 56, meu njima Jovo uri i Milovan
Petrovi. Odnekud se tu naao i komandant 2. bataljona Predrag Vidovi
Pendo. Svi su oslukivali kako se odvija borba oko Tutnjevca, a nisu ni
slutili da se uz Kremenjak prema njima kree etnika kolona. Prvi ih je
uzbunio kurir Jovo uri, koji je dotrao da javi da etnici napadaju i sa
druge strane, i da su ve u komori.
Za povlaenje taba brigade nije vie bilo vremena, a nisu se mo-
gle na milost i nemilost etnicima ostaviti brigadna komora i ambulanta.
Moralo se prelaziti u protunapad sa raspoloivim snagama, jer dru-
gog izlaza nije bilo. Pretpostavljalo se da etnici jednovremeno na-
stupaju dijelom snaga frontalno od r. Turjanice, pa je odlueno da
kao zatita na tom dijelu ostane Pendo sa dva ili tri borca. Ostatak
kurira i tabskog osoblja podijeljeno je u dvije grupe. Jednu je vodio
pomonik komesara brigade, a drugu komandant. Jovo uri je bio u ovoj
drugoj grupi i kae da je ona imala jedan pukomitraljez, i da je ila sje-
vernom stranom puta, a prva donjom junom stranom. Intendantura
se ve rasipala. Borac Opai je bjeao iza kua gdje je bio tab. Nije
ga mogao ustaviti ni komandant brigade. Samo je vikao: etnici. . . et-
n i c i . . . bjeite! i nita drugo nije ni sluao, ni uo. Ali, to nije uticalo
na ostale. Oni su krenuli u pravcu intendanture, koja je bila udaljena sto-
tinjak metara. Izmeu njih i prostora sa etnicima bilo je malo uzvienje,
pa se nisu meusobno vidjeli dok nisu doli na odstojanje od 4050 me-
tara. Kad su ugledali jedni druge etnici su upravo zarobljavali nekog
biveg domobrana ili domobranskog oficira, koji je bio dodijeljen za rad
u komori. On je leao u travi pod jednom krukom, glavom okrenutom
zemlji. Iako se odmah vidjelo da je etnika daleko vie nijedna grupa se
nije pokolebala. etnici su kao da nisu vjerovali, prvo zastali, neki od njih
su zapucali, ali kada su vidjeli da ovi kao mahniti idu pravo prema njima
poeli su da bjee. To se prenijelo i na one koji su se jo vrzmali oko
komore i koji su, i najzasluniji to su u ovom protunapadu tako brzo
razbijeni.
Prilikom odstupanja etnika niz Kremenjak vidjelo se da ih je bilo
najmanje 7080, otprilike sedam puta vie nego to je u poetku tab
brigade mogao da angauje svojih boraca protiv njih. U borbi su se istakli
svi kuriri, na elu sa komandirom Savom Miliem. U ovoj borbi lake je
ranjen Veso Madrapa, borac iz komore.
Drugog jutra, 25. maja, iznad Devetine je letjelo vie aviona, koji
su dolazili od Prnjavora i ili ka zapadu, sve dva po dva, jedan iza dru-
gog, na kratkom odstojanju. Bilo ih je 10 ili 12, a komandant brigade se
sjea da su se udno kretali. Umjesto na zapad, odjednom su promijenili
pravac i krenuli prema sjeverozapadu do Aleksandrovca u Lijevu polju, a
onda su opet promijenili pravac i otili preko Kozare, izmeu Prijedora i
Sanskog Mosta, na jug.198 Toga dana, pred no, etnici su se dovikivali sa
borcima 14. brigade pitajui ih gdje im je Tito.
198 S j e a n j e komandanta 14. brigade. Avioni su vukli jedrilice i ili u napad na

Vrhovni tab u Drvaru.
Brigada je sa svih pet bataljona krenula u akciju na etnike 26. ma-
ja. Trei i 4. bataljon pretresali su sela prema Derventi: Detlak, Kalende-
rovci, Drijen, a sa 1. i 2. bataljonom pretresali su s. Blako, Slatina i Ce-
tojevii. U ovim akcijama toga dana ubijena su etiri etnika i jedan usta-
a. Tri etnika su zarobljena. Iz brigade je poginuo jedan borac.
Dvadeset i devetog maja 3. bataljon je vodio borbu sa etnicima.
Poginula su dva borca, Rajko Dolji iz Brestova i Savo aji iz Brane-
aca. Kako su ova dva borca poginula, nema podataka.
Tridesetog maja brigada je imala sljedei raspored: 1. bataljon De-
vetina Bokovii; 2. bataljon Drugovii Milosavci; 3. bataljon Ko-
privak Bogosavci; 4. bataljon Glogovac i 5. bataljon Gumjera Novi
Martinac.
Trideset i prvog maja 1. bataljon je poruio dva mosta i prekopao na
dva mjesta cestu na komunikaciji Klanice Prnjavor. Trei bataljon sa
dijelom 3. ete postavio je zasjedu etnicima u rejonu s. Detlak. Na grupu
koju je predvodio Milan Mlinari naila su etiri etnika, od kojih je jedan
ubijen a dva su ranjena. Poto su dobijeni podaci da se na prostoru Du-
brave Joavka Crni Vrh s. Slatina nalaze etnici, brigada je nou
31. maja 1. juna pola u tom pravcu. Prvi bataljon je iao preko Sla-
tine za s. Joavku, a odatle za Kozju glavu. Drugi preko Crnog vrha za
Divan, a 5. bataljon preko s. Kadinjana za Staru Dubravu (danas Ukrina).
Prvog juna 1. bataljon se kretao preko s. Braneci za Vijaane. Dru-
gi bataljon se iz rejona Cetojevii vraao prema selima oko Vrbasa, a Peti
prema s. Gumjeri. Drugog juna 2. bataljon se nalazio u rejonu Drugovii
Miloevii, 3. bataljon oko Tromee, 1. bataljon je bio u pokretu za s.
Glogovac, a 5. bataljon se nalazio u rejonu s. Gumjera. Za to vrijeme
4. bataljon iz rejona Bokovia nastupa pravcem Blako, na raskre pu-
teva Klanice Slatina Trapisti kod Bijelih stijena. Odatle je iao uz-
vodno, pretresajui kue na desnoj obali Vrbasa i ispred Trapista, pa se
preko s. V. i M. Blako vratio u s. Bokovie. Od etiri bataljona samo je
5. poljski bataljon za tih nekoliko dana naiao na manju etniku patrolu,
koja je pobjegla.
U meuvremenu, manje sukobe sa etnicima imali su 5. bataljon oko
rijeke Vrbasa, 3. bataljon oko Detlaka i 4. bataljon kod s. ardaana, a oko
sela Noiko sa njemakog aviona koji se sruio i koji je spaljen borci
2. bataljona demontirali su dva avionska mitraljeza kalibra 15 mm sa
600 metaka. Ostalo je u sjeaniu da je kod kue Tilingera (selo Linja),
sa jednim od ovih mitraljeza odbijen napad etnika na tab brigade, koji
se u Tilingerovoj kui bio smjestio. etnici su nastupali niz stranu sa
sjeverne strane puta Prnjavor Banjaluka. U blizini nije bilo pjeadij-
skih dijelova brigade, pa je iskoriten ovaj mitraljez i ispaljen je samo
jedan rafal na etniki stroj koji je nastupao. Dvadesetak metaka koji su
zapratali po oranju ispred etnika bilo je dovoljno da njihov stroj, zapla-
en ovim neobinim orujem, odmah okrene lea i izgubi se bjeei iza
brda. Ovi mitraljezi su poslije toga dati nekim bataljonima. Meutim,
zbog teine i nepogodnosti za transport i nepoznavanja njihovih ubojitih
osobina zagubio im se trag, tako da nisu iskoriteni.
Iz sauvanog izvjetaja taba 14. brigade za jun, vidi se da su bata-
ljoni bili u stalnom pokretu prema etnicima. Meutim, oni nisu prihva-
tali otvorenu borbu. Sklanjali su se prema Banjaluci, Klanicama ili Der-
venti. Ali su zato rado napadali neborake dijelove, bolesnike i ranjenike.
Tako su nou 3/4. juna na Ceru, kod Prnjavora, na jednoj tali uhvatili
na spavanju starijeg vodnika Stevu Milinkovia iz sela Stupnice, Dvor na
Uni, i Veljka M. Tomaevi iz sela Strpci, borce iz intendanture 14. bri-
gade, svezali ih, a zatim ubili.199
Deset dana kasnije, kod Serekog brda (na putu s. Smrtii s. i-
bovska), etnici su iz zasjede napali grupu bolesnika i ranjenika koji su
uz malu pratnju kolima iz s. Jadovice otpremani za Prnjavor.
Napad su izvrili iako su vidjeli da se radi o ranjenicima, jer su
napadali iz blizine od 7 do 8 metara, odakle se moglo vidjeti kako ranje-
nici lee u kolima, tim prije to je poloaj zasjede bio neto izdignutiji.
etnici su tada ubili Petra Boia iz Drenove, starog 17 godina; Ne-
du Savkovi iz Sekovaca i Savu Simi iz Tuzle, i dva borca su
ranili. Nedo Preradovi iz Vijaana teko je rianjen u stomak i je-
dva je preivjeo. On i jo nekoliko ranjenika ostali su ivi, jer je
od taba 3. bataljona stigla pomo na konjima, pa su etnici pobjegli. Zbog
ovog etnikog napada izvrena je 15. juna vea akcija na etnike oko Smr-
tia i Motajice. Uestvovali su 1, 3 i 5. bataljon, a ubijeno je pet etnika.
Po izbijanju u rejon Srpca neke ete 3. bataljona prebacile su se preko
r. Save u Davor i Orubicu, u Slavoniju. Petnaest domobrana koji su se
nalazili u selu Orubica pobjegli su kao i milicija iz Davora.
Osamnaestog i 19. juna borci 5. poljskog bataljona poloili su sve-
anu zakletvu. Tim povodom organizovala je priredbu kulturna ekipa
1. bataljona brigade.
Na zasjedu 1. bataljona, postavljenu u rejonu Krmarice, naila je
21. juna kolona od 60 ustaa200 iz ustake eljezniko-prometne bojne. Ne-
ki borci 1. bataljona sjeaju se da su, dok su ustae dolazile, sluali jednu
ustaku pjesmu pogrdnu za Muslimane. Kada su se ustae pribliile, bor-
ci 1. bataljona izvrili su na njih juri. Po sjeanju Novaka Gajia, borca,
koji je tih dana stupio u bataljon i jo bio bez puke, partizani i ustae
su se izmijeali. Jedan partizanski borac uhvatio se, kako on pie, u ple-
a sa ustaom. Tom borcu je u pomo priskoio pomonik komesara ete
Gusti Niki i poeo da udara ustau kundakom po glavi. Ustaa je savla-
dan, ali je na Nikievoj puci prebijen usad, pa je Niki uzeo drugu pu-
ku, a njemu dao onu prebijenu koju je on poslije osposobio i sa njom se
dugo sluio. Ustae su odbaene ka Trapistima. Imali su 5 mrtvih i vie
ranjenih. Poginuo je i jedan borac iz 1. bataljona.
Nou 20/21. juna etu 4. bataljona na poloaju Devetina Boko-
vii napali su dijelovi upske i Crnovrke (ranije bataljon) etnike bri-
gade. etnici su tom prilikom imali jednog mrtvog, jednog ranjenog i
jednog zarobljenog. Dvadeset i prvog juna neprijatelj je oko 13,00 asova
krenuo prema jedinicama 14. brigade, prema prostoru Krmarice s.
Blako, i iz Trapista i iz Klanica. Iz Klanica su krenula 2 tenka i 150
vojnika, meu kojima je bilo i etnika, a iz pravca Trapista dvoje oklop-
AVII, NOB, kut. 866, br. reg. 38/4.

200 Isto.
nih kola sa 300400 vojnika. Ovu akciju motorizovanih i pjeadijskih di-
jelova neprijatelj je podravao artiljerijskom vatrom iz elinca, Klanica
i Trapista. Borbeni raspored 1, 2. i 5. bataljona 14. brigade neprijatelj je
tukao i sa dva aviona.
Borci 5. bataljona propustili su neprijateljske tenkove koji su ili iz
Klanica u pravcu s. Slatine, ali su zato doekali neprijateljsku pjeadiju
i odbacili je ka Tabli. Borci 1. bataljona, osjetivi neprijateljske tenkove
iza lea, povukli su se sa Krmarica, ali je ve bila no, tako da neprija-
telj nije uspio da ue u Slatinu.201 Za vrijeme ove neprijateljske interven-
cije iz Klanica i Trapista 4. bataljon brigade bio je na poloaju Devetina
Bokovii, a jedna eta mu se nalazila u rejonu s. ardaani.
Planirana je bila nou 23/24. juna akcija na neku od andarmerij-
skih stanica u Lijevu polju, preko Vrbasa, ali su jedinice zakasnile sa
prebacivanjem preko rijeke. Stigle su pred zoru na poloaje odreene za
napad, pa su se vratile na desnu obalu rijeke Vrbasa. Trei bataljon je za
to vrijeme bio na sektoru Motajice, a etvrti se vratio na prostor s. Milo-
savci s. Drugovii, gdje je 25. juna priredio priredbu. Za dva mjeseca,
koliko se brigada nalazila dijelom ili cjelinom prema Klanicama i do-'
njem toku rijeke Vrbasa, uspostavljena je veza sa Banjalukom preko par-
tizanskog saradnika Jovice Medakovia iz s. Kosijerovo Lijeve polje.
Bio je dragocjena veza za nabavku raznih stvari neophodnih brigadi. Jed-
nom prilikom je nabavio toliko cigareta da je tab 14. brigade bio u sta-
nju da itav jedan sanduk proslijedi tabu divizije i divizijskoj bolnici.
Nabavljao je i filmove, i iskoritene ih odnosio u Banjaluku na razvijanje,
zatim baterije za nae radio-stanice i druge stvari koje su brigadi bilp
neophodne, a koje su se mogle kupiti u Banjaluci. Novac za ovakve na-
bavke obezb jedi vala je brigadna intendantura. Intendant Ivanko Timkov.
uz redovne nabavke hrane za vojsku, nabavljao je i izvjesne koliine ra-
kije. Jedan dio te rakije slali su u bolnice, a za drugi su se, razmjenom,
pribavljale neke neophodne potreptine preko Medakovia. Najee je
razmjenjivana za so i lijekove, koje je on donosio i u veim koliinama.
Taj posao sa brigadom bio je ist. U Medakovia se imalo veliko povje-
renje, koje on nikada nije iznevjerio, uinivi brigadi i NOP-u dosta
usluga.
Za vrijeme djejstva u prostoru Prnjavor Motajica Klanice,
jedan od bataljona 14. brigade zarobio je etnika koji je na sasluanju
rekao da je bivi borac iz Proleterskog bataljona Zdravka elara i da je
u etnike otiao silom, da bi spasio ivot. Tvrdio je da ga poznaje oko
Pstrocki, ako se nalazi u brigadi, ili Vojo Stupar. Poslat je tabu brigade
i oko je potvrdio da je taj ovjek bio u Proleterskom bataljonu, pa je
vraen u bataljon koji ga je oslobodio, gdje se pokazao kao dobar borac,
sve dok nije poginuo u nekoj akciji. Nadimak mu je bio Ciga.202
U brigadi je kao kurir bio i jedan malian sa terena Kozare. Doao
je u brigadu sa Dokom Pstrockim, kada se oko koncem aprila vraao sa
nekog savjetovanja u Sanskom Mostu. oko je na putu svratio u neki NO
i tu naao djeaka. Malian je traio da ga poalju u neku jedinicu. Od-
201 Isto.
202 S j e a n j e pomonika komesara 14. brigade oke Pstrockog.
bornik je smatrao da je jo dijete a, pored toga, nema ni puku da mu da,
pa ga je vraao kui, to djeak nije htio. oko ga je upitao da li bi iao
sa njim u 14. brigadu, na desnu obalu Vrbasa, i mali je pristao. Ostao je
kurir taba brigade sve do zavretka rata. Imao je nadimak Kozara.203
Koncem maja ili poetkom juna desio se jedan odista nesvakidanji
sluaj. U 1. bataljonu, jo u Banjalukom NOP odredu, bio je niandija
na minobacau Banjaluanin Enver Harba, koji je doao preko ilegalnog
kanala sa Muharemom Plivcem, ubrzo nazvanim vabom, jer je u borba-
ma ispoljavao visoku vojniku izvjebanost. Harba se istakao kao vrstan
niandija na minobacau i postao je omiljen u 1. bataljonu. I on i Pliva
su zavrili vojnu obuku u tokerau (Austrija), a u partizane su doli u
njemakim uniformama, kao pripadnici njemake Plave divizije. Znat-
no kasnije u 1. bataljon je doao i Asim Hrni, rodom iz Kotor-Varoa.
Njegov brat Husein ve je bio u 1. bataljonu komandir voda. Asim je
imao harmoniku, dobro je svirao i stalno je elio da ode u neki vii tab.
Komesar 1. bataljona, Pepi Tvrz, sjea se da mu je jednog dana,
dok su bili u s. Bokovii prema Klanicama, jedan kurir donio pismo.
Otvorio ga i vidio da je od Asima Hrnia. Hrni je javljao komesaru, s
kojim se znao od djetinjstva, da nee ostati u 1. bataljonu zato to mu
komesar ete ne dozvoljava da ide u neki vei tab, gdje kao harmonika
moe da vie doprinese i da se razvija. Koliko se Tvrz sjea, Hrni je ne-
to upozoravao komesara na svoje roake Avdie: Huseina, Hajru i Haj-
riju, i na svog brata Husu, stare borce NOB-a to je bilo tendenciozno, jer
su oni ve bili afirmisani kao hrabri i estiti borci 1. bataljona 14. brigade.
Zato je komesar upitao kurira: Gdje je sad Hrni? Poto kurir nije znao,
Tvrz je poslao patrolu da ga potrai, ali ga nije nala. On je prethodnu
no prespavao u 2. bataljonu, a izjutra je otiao.
Kako se poslije doznalo, Asim Hrni je, im je poslao pismo Tvrzu,
otiao kod neprijateljske posade u Klanicama. Odatle je preko neke ene,
uspostavio i odravao vezu sa Harbaem.
Jedne noi, dok je 1. bataljon bio na poloajima oko sela Devetine,
Harba je bio deurni. Oekivao je Asima Hrnia, sa kojim se bio dogovo-
rio da rade protiv NOP-a, pa je straara poslao da trai treanja. Dok se
straar verao po drveu do prateeg voda brigade, neometan, doao je
Hrni. Borci su spavali uz orua, pa su oni neopaeno iznijeli protivten-
kovsku puku i sanduk municije za nju i sve odnijeli malo dalje od voda.
Namjeravali su da uzmu i baca mina, meutim borac Mari je uo kad
je baca zveknuo udaren neim pa se probudio i pogledao oko sebe. Vidio
je Harbaa koji je zatim uao u kuu gdje je spavao vod. Hrni i Harba
su se dogovodili da baca ukradu idue noi, a Hrni je u Klanice odnio
samo protutenkovsku puku i municiju.
Kada je izjutra otkriveno da nema protutenkovske puke i municije
povedena je istraga. Poslije sasluanja straara uhapen je Harba. Odve-
den je u tab brigade, ali se vjeto branio i nije nita priznavao, stalno tvr-
dei da sa tim nema nikakve veze.
Meutim, ubrzo je pritijenjen injenicama (slanje straara na tre-
nju, nije vie na opasau imao runu bombu koju je uvijek nosio, dolasci
203 Isto.
ene s kojom se sastajao, izjava borca Marica i dr.) poeo da priznaje, pa je
ispriao da je jo na obuci u tokerau (u Austriji) pripreman za obavjetaj-
nu slubu i da je po zadatku ubaen u partizane. Objasnio je i svoju vezu
sa Asimom Hrniem. Naena je i ena koja je prenosila pisma izmeu
njega i Hrnia. Priznao je da su imali namjeru da nou ubace bombu u
tab brigade. Predat je vojnom sudu brigade, koji je zbog toga formiran, pa
jf osuen na smrt i strijeljan. Naredne noi bila je postavljena zasjeda oko
rasporeda 1. bataljona na poloaju Bokovii, sa zadatkom da uhvati Hrni-
a, ali kada je on naiao sa jednim etnikom borac u zasjedi je povikao:
Stoj, ko ide?! i oni su odmah pobjegli.
U drugoj polovini juna dolo je do korjenitih promjena u tabu 5. ba-
taljona 14. brigade. Iz taba su povueni dotadanji komandant Ilija are-
vi i komesar bataljona Milivoje Danilovi, a na njihova mjesta su postav-
ljeni Slavko Zrni za komandanta, a Marinko Krnjaji za komesara, oboji-
ca iz 5. kozarake brigade.
Dok je brigada boravila oko Vrbasa bombardovana je Banjaluka. Bor-
ci brigade su posmatrali kako velika eskadrila sveznikih bombardera spu-
ta vatrene tepihe na grad, dok su lovci velikim brzinama letjeli iznad
i oko njih.
Tih dana na terenu srednje Bosne poela je da stie poveana savez-
nika pomo. Naroito je bila dragocjena pomo u lijekovima. Do 15. juna
savezniki avioni su spustili na sektor 11. divizije 514 puaka, 37 puko-
mitraljeza, 198 runih bombi, 38.300 metaka, 19.000 metaka za strojnice,
2.620 koulja, 655 gaa, 673 pari arapa, 100 pari cipela, 314 bluza, 346 pan-
talona, 409 majica, 58 ebadi, 57 pekira i 312 padobrana. Koncem juna
stiglo je nareenje taba divizije da se u brigadi formira izviaka eta
brigade.204 Njeno formiranje je uslijedilo poslije akcije na Banjaluku i bila
je nepotpunog formacijskog sastava.
Dvadeset i etvrtog juna brigada je dobila zadatak da sa etiri bata-
ljona (1, 2, 3. i 4. bataljonom) krene u rejon Velika Ilova Smrtii
Jadovica. Peti bataljon brigade ostao je na prostoru Bokovii Deve-
tina, radi zatvaranja pravca Banjaluka Slatina Prnjavor, odnosno
Prnjavor Klanice. Ovaj bataljon je jo u sastavu imao samo dvije ete,
ali je brojio preko 200 boraca. Sa tabom bataljona ostao je naelnik ta-
ba brigade Albert Trinki.
Brigada (sem 5. bataljona) pomjerala se na nove poloaje u toku
25. i 26. juna 1944. godine. Za 4. bataljon postoje podaci da je toga dana
u 1,00 as krenuo pravcem Hrvaani Potoani Careva gora Velika
Uova. Tu se odmorio, pa nastavio pokret za Smrtie.
Prilikom tih pokreta i borbenih akcija u Zupi poginuli su slijedei
borci: Vaskrsije Stegi iz sela Drugovia (17. maja) u selu Bokoviima; a
u junu Vlado Sandi iz sela Krikovaca u selu Kadinjani; Rajko Ponorac
iz Imljana (1. juna) kod Krmarica, Zdravko Mati iz Soanice (6. juna)
oko sela Rako vac (Prnjavor) i Vojislav Jurii iz Krikovaca (13. juna) u
rejonu s. Hrvaani.
204 Zb. NOR, T-IV/26, dok. br. 88.

* * *
U prvoj polovini maja, na livadama zapadno uz Prnjavor i Vi jaku,

odigrana je fudbalska utakmica izmeu odabranih ekipa 5. kozarake i
14. srednjobosanske brigade. Peta brigada je negdje nabavila pravu fud-
balsku loptu, to je bila prilika za nekadanje ljubitelje fudbala da se bar
na trenutak vrate lopti.
Dio fudbalera doao je iz bataljona koji su bili prema Klanicama i
Banjaluci, a fudbaleri iz 1. bataljona doli su iz rejona s. Vuijak, gdje se
1. bataljon tada nalazio. Postavljene su na odreenom prostoru stative,
sudija je bio Vojo orevi iz Banjaluke, skupili su se borci jedne i druge
brigade, koji su dobili odobrenje da toj utakmici prisustvuju, a dolo je i
dosta graana, posebno omladine Prnjavora. Drago Luburi i Mustafa
Kumi se toga dobro sjeaju. Kumi je prije desetak dana iz 5. kozara-
ke bio premjeten u 14. brigadu. Prvo poluvrijeme zavrilo se 2:2 ili 2:1
u korist 5. brigade. Tada je naelnik taba 14. brigade nainio izmjenu i
na lijevo krilo postavio Mustafu Kumia. On je postao direktni protivnik
svog ranijeg komandanta Ranka Sipke, koji je igrao desnog beka Pete. Re-
zultat se izmijenio na 3:3, a zatim na 4:3 za 5. brigadu. U posljednjim se-
kundama igre neko je Dragi Luburiu, kao centarforu 14. brigade, naba-
cio loptu i on je otrim udarcem glave smjestio u mreu 5. kozarake.
Bio je to najpravedniji rezultat, jer su i jedna i druga ekipa igrale port-
vovano, a poneki samo na momente ratniki i grubo. Igrai su, zatim, za-
dovoljni otili na zajedniku veeru u Prnjavor, u jednu salu uz kafanu
eria. Iako je to bila prva, a ujedno i posljednja ratna fudbalska utak-
mica izmeu ove dvije brigade, i jednima i drugima ostala je u nezabo-
ravnom sjeanju. Nisu je mogle izbrisati ni sve ratne tekoe kroz koje
su poslije toga i jedni i drugi do kraja rata proli.
Ono to je u narodnooslobodilakoj borbi bilo pravilo za sve parti-
zanske brigade, vailo je i za 14. SBNOTJ brigadu: kako je vrijeme od
njenog formiranja pro ticalo bivala je sve brojnija, politiki uzdignutija
i jaa. Njenom jaanju doprinosili su uslovi pod kojima je radila i djej-
stvovala, velika slobodna teritorija, partijsko-politike organizacije u bri-
gadi i na terenu, kadar, a najvie borci i narod. Oni su je popularisali,
pjevali o njoj pjesme, kao:
etrnaesta pola srca moga,

u tebi imam brata i dragoga ...
moralno je podravali i, kao najvanije, stalno joj dodavali novu snagu

neprekidno je popunjavali.
U brigadu su, uglavnom, pristizali mladi borci, a bilo je sve vie i
djevojaka. Bilo ih je iz svih mjesta srednje Bosne, iz gradova i sela, a me-
u njima bilo je i aka, radnika svih specijalnosti, a posebno mladih iz
redova seoske omladine, svih nacija i narodnosti koje ive u srednjoj
Bosni. Neki su, dolazei u brigadu, ve ranije bili organizovani u Skoju
i USAOJ-u.
Svi ti novi borci, iji se broj stalno poveavao odrasli su u raz-
nim sredinama, imali razliite navike, razliite poglede na ivot, ni-
vo znanja i vaspitanja. Neko od njih bio je navikao da due spa-
va, neko na bolju ishranu od one koja mu se pruala u partizanskoj etnoj
kuhinji, a jo uvijek se dosta kuburilo sa odjeom i obuom. U tom po-
gledu brigada se jo morala oslanjati na otimanje odjee i obue od ne-
prijatelja, ali najtee je bilo snabdjeti drugarice.
Mladim borcima, dok se naviknu i prekale, pomagali su stariji
borci, oni koji su ve pregrmjeli sve te tegobe, koji su se ve srodili sa
ratnim prilikama i za koje to nije vie bila naroita tekoa. Oni su, uz
vodne delegate i vodnike, nove borce prihvatali i pomagali im u poetnim
partizanskim koracima. Posveivali su im od samog poetka posebnu pa-
nju, doturali im bolju hranu, bolji i topliji leaj i, esto, tedjeli su ih
prvih dana od straa i nonih patroliranja. Uz komandire i desetare oni
su novajlije u slobodnom vremenu upuivali u tehniku i pravilnu upo-
trebu oruja. Savjetovali su ih kako da se odnose prema starjeinama i
stanovnitvu. Posebnu ulogu u tome imao je Skoj, koji ih je usmjeravao
i u svemu tome prednjaio. Pravili su sveske od letaka koje su neprija-
teljski avioni bacali po rejonima gdje su se partizanski borci zadravali
i na tom papiru nepismene uili pisati. Borac ore Savi je esto govo-
rio: Hvala Rui (Davidovi) to mi je pokazala slova. Rua se sjea da
je veliku pomo brigada imala od OK Skoja za Prnjavor, posebno od Mile
Trnjakovia. Kad god je ila na konferencije u Prnjavor vodila je neko-
liko istaknutih omladinaca da vide o emu se na konferencijama disku-
tuje. Tako ih je upuivala u te dunosti. Rua se sjea da je Rajko Bu-
bi, jedan od najhrabrijih komandira od deset Odluka AVNOJ-a zapam-
tio dvije: Tito je maral i Kralj se ne smije vratiti.
Zaharije Slatinac se sjea da je u martu ili aprilu 1944. godine sa
Draganom Jankoviem iz Vijaana doao u s. Orahovu, (Kotor-Varo) na
lijevoj obali Vrbanje, u koje se ilo preko jednog lijepog mosta. Zatekli
su Grgu Marica, omladinca, u bijelom zubunu, to je bilo karakteristino
za odjeu Hrvata sa tog podruja. Poveli su ga sa sobom objanjavajui
mu da je mobilisan u NOV i da ne pokuava da bjei, jer e ga toboe
ubiti. Ti si lud rekao je on Slatincu. Vi moete ubiti moje tijelo,
ali ne moete uzeti i ubiti moju duu!
Bijeao je poslije toga dva puta, ali se preko toga prelazilo. Na kra-
ju, kada je u jednoj borbi, u kojoj umalo nije poginuo, osjetio vezanost za
drugove u brigadi, vie ga niko nije mogao od NOB-a odvratiti. Poginuo
je kao desetar u juriu na ustae 26. oktobra 1944. godine kod Malog i
Velikog Prnjavora, oko pruge Doboj Derventa.
Sa Jurom Grgiem iz Podbra, kako se sjea Pepi Tvrz, bilo je druk-
ije. Jure je bio sluga. Kod njegovog gazde smjestila se brigadna inten-
dantura i Juru je nekoliko puta dobro nahranila. On je zatim dobrovoljno
krenuo sa njima. Tada je imao 14 godina. Iz intendanture je na vlastitu
elju premjeten u 1. bataljon i tu postao dobar borac-kurir. U jedinici je
ostao do kraja rata.
Veina mladih boraca je neko vrijeme prebolijevala rastanak sa ro-
diteljima i nedostatak toplog roditeljskog doma, majine njege i brige, a
onda su to sve vie potiskivali i uklapali se u cjelinu, za sve ravnopravnu
i jednaku, kombinovanu sa politikim i kulturnim radom, ali i dnevnim i
nonim marevima. Na mareve su kretali i novi borci im prispiju u bri-
gadu. Oni su im u poetku bili najtei, jer su bili esti i dugi, a mare-
valo se bez obzira na vrijeme i doba dana ili noi. Uz to su se postepeno
uvodili u dnevne i none borbe, to je od njih trailo izuzetne napore, ali
i razvijalo kolektivne osobine, karakteristine za drutvene grupe u koji-
ma se pojedinci poistovjeuju sa cjelinom.
Kad bi se borci srodili, i stekli neto zajedniko, vrsto i nerazorivo,
to se kroz patnje i tekoe ugraivalo u njihov zajedniki ivot, vezali su
se za brigadu kao cjelinu do kraja. Prihvatali su je kao neto svoje to se
teko moe zamijeniti. Tako Judita Albahari, koja je u odred a zatim u
14. brigadu dola iz 1. proleterske, i Milka Radii, koja je u nju dola iz
5. kozarake, sjeaju se koliko su dugo patile za svojim brigadama. Zorica
Bijeli je bila na kursu u Bosanskoj krajini kada je njena 12. KNOU bri-
gada sa 11. divizijom otila za Srbiju. Kada se sa kursa vratila traila je
da ide za svojom brigadom, iako je dvanaesta tada ve bila oko Drine.
Poslije je 14. brigadu, u koju je bila rasporeena, zavoljela istim arom.
* * *
Svaka brigada je imala svoje karakteristike, svoje individualnosti,,

osobine. Borci 14. brigade, jo od borbi na Lisini i Stanarima 1943. godine,
kada ih je veliki broj njih pripadao 4. KNOP odredu, podcjenjivali su
etnike. Uputali su se u borbe sa njima i onda kada su etnici bili neko-
liko puta nadmoniji i skoro uvijek su ih pobjeivali.
Niko se iz brigade nije svetio porodicama iji su sinovi bili u dru-
gim, protivnikim, formacijama, kao ni zarobljenim neprijateljskim voj-
nicima. U jednom etnikom dokumentu postoji spisak lica koja su tokom
19411944. godine ubijena na teritoriji srednje Bosne. Unijeti su u nje-
ga i podaci koja je to vojska uradila, a za partizanske jedinice navedeni su
podaci kojoj se brigadi to pripisuje. Na tom spisku se nigdje ne spominje
14. brigada,205 to ne znai da i ona ponekad nije grijeila, ali su to bile
iznimke.
Svi borci, kao i rukovodioci koji su dolazili iz drugih jedinica, pri-
hvatili su obiaje 14. brigade i u njoj su nali dostojnu zamjenu svojim
dotadanjim brigadama. Oni su svojim prisustvom u 14. brigadi doprini-
jeli njenom jedinstvu i vrstini, jer za 14. brigadu i njene borce i rukovo-
dioce jugoslovenska teritorija, nije imala unutranjih granica.
Djejstvujui na opteusvojenim partizanskim principima i svojim
osobenostima, 14. brigada, njeni bataljoni, ete, vodovi i borci ispoljavali
su sve veu vrstinu i monolitnost. Poslije borbe u Lijevu polju, napada
na Banjaluku, a posebno poslije este neprijateljske ofanzive i borbe na
Prnjavoru vidjelo se da 14. brigada zna da zadaje neprijatelju udarce, ali
i da ih prima. Do juna 1944, deset mjeseci od njenog formiranja, ona je
dosta iskusila i nauila, ali su njeni borci i rukovodioci bili svjesni da jo
mnogo toga treba da savladaju i naue, jer u ratu uenju nema kraja, to
e pokazati i predstojei napad na neprijateljski garnizon Derventa.
* * *
Dok je 3. bataljon brigade u junu bio na poloajima blie Derventi,

uz akcije na etnike radio je i na prikupljanju podataka o neprijateljskim
uporitima u Derventi i oko nje. U vezi sa tim u Derventu je, po svojoj
elji, krenuo komesar ete Mirko Boki. On je po nacionalnosti bio Hr-
vat, rodom iz nekog oblinjeg sela i dobro je poznavao prilike i ljude.
Preko svoje veze dobio je podatak da uz put moe da doe do jednog no-
vog oficirskog odijela. Jedna desetina ispratila je Bokia, nou do blizu
Dervente. Sa tom desetinom kako se sjea arko Vujasinovi, koji je u
njoj bio, poao je i zamjenik komandanta bataljona Jotanovi. Dogovo-
reno je bilo da se Boki vrati idue noi, a da ga do tada desetina eka.
Meutim, on se nije vratio ni ugovorene, ni naredne noi, pa se jedinica
vratila u sastav bataljona. Tamo su ve bili komesar i obavjetajni oficir
brigade Muharem Ferizbegovi. Ispitivalo se kako je Boki poslat u Der-
ventu bez traenja saglasnosti taba brigade.
Povodom nestanka Bokia irile su se razliite prie. Po jednima,
on je na tom zadatku otkriven, a onda ubijen ili uhvaen. Po drugima
predao se. Istinito je bilo ono prvo. Boki je otkriven i uhvaen, a zatim
je upuen u logor Jasenovac. Kad je zaprijetila opasnost da uslijed na-
stupanja jedinica NOVJ svi logorai Jasenovca budu pobijeni, i kada je
u vezi sa tim u logoru koncem aprila 1945. izbila poznata pobuna, jedan
od voa bio je Mirko Boki. Preivjeli pobunjenici kau da je on pred-
vodio zatvorene partizane i da se, zahvaljujui njemu, ta pobunjenika
grupa jedina tada izvukla bez veih gubitaka.
205 AVII, CA, kut. 216, br. reg. 15/1.
Sa 5. kozarakom u napadu
na Derventu 27/28. juni 1944.
II etrnaesta srednjobosanska brigada 161

Derventa je nastala u XVI vijeku. Pouzdano se zna da je postojala
prije austrijskog napada na Bosnu 1716. godine. Prema podacima iz X I X
vijeka Derventa je imala tvravu sa kvadratnom osnovom i dva bedema.
Pred spoljnim bedemom postojao je rov irine devet metara. Imala je
8 kula. U tvravu se ulazilo preko' dva mosta. U unutranjosti tvrave
bila je kua za komandanta tvrave dizdara i jedan bunar. Sa Dobor-
-kulom zatvarala je, u to vrijeme, strategijski pravac preko Doboja ka
Sarajevu.
U septembru 1688. godine 3.000 austro-ugarskih konjanika na elu
sa Ludvigom Badenskim prodrlo je preko r. Save i u borbi oko Dervente
porazili snage bosanskog pae. Dvadeset i osam godina kasnije komandant
Broda, pukovnik Petra, provalio je preko Save sa slavonskim Krajini-
cima, upao u Derventu i poruio je. Turci su je opravili, ali ju je austro-
ugarska vojska posljednji put poruila 1890. godine.206
Okolna sela oko Dervente potresala je 1834. godine pop Joviina bu-
na kmetova protiv turskih zuluma u kojoj su se seljaci Hrvati i Srbi,
zajedniki rame uz rame, pomagani i od Muslimana borili i ginuli za
svoja prava. Uestvovali su i u bosansko-hercegovakoj buni 18751878.
godine koja je bila zahvatila i derventski kraj.
Napredan radniki pokret oglaava se u Derventi dosta rano, osni-
vanjem podrunice drvodelja, a zatim i osnivanjem Mjesne socijaldemo-
kratske partije 1908. godine; prvim lokalnim radnikim trajkom i pobu-
nom seljaka protiv davanja treine begovima godine 1910,207 kao i esto-
mjesenim trajkom u tvornici Ukrina 1936. godine208 i si. Od 1940. go-
dine u Derventi postoji organizacija K P J i Skoja.209 Poslije okupacije J u -
goslavije i tokom cijelog NOR-a ove organizacije su bile vrlo aktivne i
njihovom zaslugom Derventa i okolna sela, posebno ona zapadno od nje,
bila su od prvih dana ustanka ukljuena u NOB i dala su dosta boraca.
I pored naprednog pokreta, u Derventi i okolnim selima od prije
okupacije osjeao se jak uticaj faistike propagande i ustake emigracije,
podstican dijelom katolikog klera. Ustake pristalice eksponirale su se
ve u prvim danima aprilskog rata 1941. godine, kada su napale suhoputnu
stanicu bive jugoslovenske vojske u Derventi. Za te dane vezano je i ubi-
stvo jedne ene. Navodno, radilo se o jednoj mjetanki njemakog porije-
kla, koja je povlaenje jugoslovenskih tenkova, od Broda preko Dervente,
206 Svi podaci iz Vojne enciklopedije.

207 Podaci iz Srednja Bosna u NOB, knjiga 1, str. 1320.
208 Midhat Dizdarevi. Radniki pokret i NOB Dervente, str. 5776.
209 Isto.
li 163
shvatila kao dolazak tenkova Hitlerove vojske. Izala je pred njih sa kru-
hom i soli da im poeli dobrodolicu. Komandant tenkovske jedinice tada
je postupio samovoljno i grubo. Dao je da se ubije, ili ju je sam ubio. Po
nagovoru nekih etnikih elemenata iz Dervente ovaj komandant napra-
vio je tada i jednu drugu veliku greku. Naredio je da se porui kua
Peje Ravlia, prvaka HSS, potenog graanina, koji je kasnije pristupio
NOR-u. Bio je vijenik ZAVNOBiH-a, a poginuo je u jednom pokretu sa
partizanskom jedinicom, koju su napali etnici oko Teslia.
Postojei dokumenti, kako oni iz NOB-a tako i ustaki, pokazuju da
su poslije napada ustanika na Doboj avgusta 1941. godine, ustae oko
Dervente poinile velike zloine. Dio podataka o tome objavljen je u Edi-
ciji srednje Bosne u NOB, a posebno u knjizi Radniki pokret u NOR Der-
vente, Midhata Dizdarevia. Udovice i djecu ubijenih kasnije je katoliki
svetenik Mominovi nasilno prevodio u katolianstvo.
Takvom ustakom kursu davali su otpor svi poteni graani, a po-
sebno partijska i skojevska organizacija u samoj Derventi. Veliki dio sta-
novnitva, a tu su djelovali Hrvati, Muslimani i Srbi, izgubio je u tom
otporu svoje ivote. Na primjer 4. oktobra 1941, za vrijeme Zbora koji je
u Derventi drao doglavnik Lei, nepoznato lice bacilo je bombu, od koje
su tri osobe ranjene. Sumnja je pala na naprednu omladinu, pa su izvr-
ena mnoga hapenja.
Partijsko-skojevska organizacija u Derventi posebno je stradala po-
slije hapenja kurira Ivice Fafleta i Vlade Suputa, 31. januara 1942, koji
su nosili potu u partizanski odred Ozren i otud uputstva i drugi mate-
rijal. Grupi skojevaca i lanova Partije iz Dervente i Doboja tada je su-
eno u Zagrebu. Od 33 lica osueni su i strijeljani Vladimir Veseli, Ivica
Faflet i Vlado Suput, a ostali su osueni na duge vremenske kazne. I po-
red toga nastavljen je otpor Dervenana ustakoj politici. Tako je Midhat
Begovi, student tehnike, u andarmerijskoj stanici Ljupljanica, 3. marta
1942. godine, rekao andarima da su oni obini volovi, da e kao volovi
ostati, jer ginu i bore se, a ne znaju za koga . . . da su pobunjenici pamet-
niji i da je njihova borba pravedna.
Za Derventu je karakteristino da su pristalice NOB-a, a meu nji-
ma i komunisti, kao Mihajilo Javorski Bata, Muhidin Begi i drugi,
veinom odlazili u partizanske jedinice u Slavoniji i istonoj Bosni, jer
je partijska organizacija u Derventi prije rata bila vezana uz partijska
rukovodstva za Banovinu Hrvatsku, odnosno istonu Bosnu. Sem toga,
izlazak iz Dervente u tim pravcima bio je daleko laki i bezbjedniji.
Oruani otpor na podruju Dervente, zapadno od pruge Derventa
Doboj, otpoeo je u oktobru 1941. godine i narastao je sve do proljea
1942. godine. Onda je 56 mjeseci, po dolasku etnika, ustanak stagni-
rao, da bi se poetkom 1943. godine opet poeo razvijati. U junu 1944. go-
dine slobodna teritorija zapadno od Dervente primakla se gradu mjesti-
mino na oko 15 kilometara.
Derventa je uvijek imala jak garnizon, a od juna 1942. godine i
crganizovanu ustaku miliciju u selima, koja je bila predstraa prema po-
druju Prnjavora, gdje su se obino nalazile partizanske jedinice.
U januaru 1943. godine 1. proleterska divizija je planirala da na-
padne ovaj garnizon, ali ju je omela etvrta neprijateljska ofanziva. J e -
danaesta NOU divizija bila je tokom 1943. i prvom polovinom 1944. godi-
ne zauzeta razbijanjem etnika, a nije imala ni dovoljno snaga da se
upusti u ovakav napad, posebno zbog velikih neprijateljskih snaga u Do-
boju i Brodu. Vladalo je otuda miljenje, naroito kod ustaa, da je Der-
venta ustaka tvrava u kojoj oni rnogu da rade to hoe. Pojedinim usta-
ama i kotarska vlast NDH u Derventi nije mogla nita.210
* * *
Kada je 11. divizija u ljeto 1944. godine ojaala, krenula je na Der-

ventu. Ne da je zauzme i dri, jer u to vrijeme na tako neto se nije mo-
glo misliti. Ona je ila da razbije garnizon, ukoliko to bude mogue, i da
ustaama u njemu i etnicima oko njega dokae da Derventa nije zaklon
koji im titi glavu To je bila davnanja elja svih boraca NOR-a, a tom
napadu su se posebno radovali borci 14. brigade, U njenim redovima bilo
je mnogo boraca iz Dervente i veliki broj sa podruja oko nje.
Neprijatelj je, jo 12. juna imao neprovjerene podatke da se jake
snage 14. srednjobosanske, 5. kozarske, 12. krajike, Teanjsko-tesliki i
Prnjavorski partizanski odred nalaze u blizini Dervente. Slijedeeg dana
pominje i 18. hrvatsku (istonobosansku brigadu), konstatujui da parti-
zanske snage postaju sve jae n a . . . podruju Dervente:
Ponovno se potvruje vijest da se Tito okruen partizan-

skim funkcionerima nalazi u Kulaima. 211
Dvadeset i estog juna tab 4. lovake pukovnije NDH konstatuje

da su partizani jakim snagama koncentrisani zapadno i juno od Der-
vente i da izgleda da je napad na Derventu neizbjean.212
210 Isto.
Ustaki logornik Maduni koji se poslije osloboenja Prnjavora sklonio u Begluke
kod Dervente bio je optuen zbog pljaki i ubijanja /ubio brata R a j k a Maleevia
etnikog komandanta/. Pozvan radi toga na odgovornost od strane kotarskog pred-
stojnika u Derventi nije htio da daje izjave.
211 Zb. NOR, T-IV/26, dok. br. 153.
212 Isto.
Stab 11. divizije odluio je da u napadu na Derventu i okolna upo-
rita angauje 14. SBNOU brigadu (bez 5. bataljona), 5. kozaraku (bez
3. bataljona), 18. hrvatsku istonobosansku brigadu i Teanjsko-tesliki
partizanski odred.213 Dao im je i zadatke: 14. brigadi, naoruanoj sa 4 teka
bacaa i 35 pukomitraljeza, da sa dva bataljona napadne Derventu iz-
meu komunikacija Prnjavor Derventa i Brod Derventa. Da jednim
preko gvozdenog mosta na r. Ukrini a drugim zaobilazno cestom Brod
Derventa, preko ardaka, napadne neprijatelja u gradu. Da jedan bata-
ljon u visini r. Zirovina postavi zasjedu prema Brodu, a sa jednim na-
padne miliciju u s. Bijelo Brdo i Kuljenovci.214
Petoj kozarakoj brigadi, naoruanoj sa 2 teka bacaa, 3 topa i
50 pukomitraljeza, da sa tri bataljona napadne grad sa sjeverozapadne
strane, a jednim da nastupa pravcem Kalenderovci Detlak - Vrdoljaci,
razbije neprijateljske posade na tom pravcu i prodre u grad.
Osamnaestoj Hrvatskoj brigadi da grad napadne sa jugoistone stra-
ne, a jednim bataljonom da likvidira neprijatelja u rejonu unjari
Vrhovi, da te poloaje zatim dri i tako obezbjeuje napad od neprija-
teljske intervencije sa pravca Doboja. Sa jednim bataljonom i Teanjsko-
-teslikim odredom da izvri demonstrativni napad na neprijateljska upo-
rita: Cer Foa Johovae, kako bi za tu prostoriju vezala 2. bojnu
4. lovake pukovnije i dijelove 1. bojne 6. posadnog zdruga, koji su se
27. juna tamo nalazili. Poetak napada predvien je za 27. juni u 23,00
asa.
Pri sprovoenju ove zapovijesti samo su u 14. brigadi izvrene izvje-
sne izmjene u grupisanju snaga. tab brigade je ocijenio da jedan bata-
ljon brigade nije dovoljan da sasvim neutralie ustaku miliciju na pro-
storu s. Kuljenovci Bijelo Brdo Begljuci. Raunao je i na miliciju
u s. Pjevalovcima i Bosanskom Dubocu, koja moe priskoiti u pomo.
Zato je odluio da formira jo jedan Privremeni bataljon.215 Izvukao
je 2. etu iz 2. bataljona i 3. etu iz 3. bataljona i pojaao ih nekim jaim
vodovima ostalih eta.Te dvije pojaane ete, u svojstvu privremenog ili
kombinovanog bataljona, stavljene su pod komandu zamjenika koman-
danta 2. bataljona Marka Mihajlovia i zamjenika komandanta 3. bata-
ljona Vlade Jotanovia. Taj bataljon je krenuo u napad na Derventu ce-
stom od Broda preko ardaka. Istovremeno je 1. bataljon brigade poslat

214 Isto ili Zb. NOR, T-IV/26 dok. br. 94.
A VII, NOB, kut. 866, br. reg. 38/4.
1 CG
etrnaesta brigada u napadu na Derventu 27/28.
juna 1944. godine.
preko gvozdenog mosta na r. Ukrini u napad na eljezniku stanicu i
kasarnu u gradu.
Drugi i 3. bataljon (svaki bez jedne ete) dobili su zadatak da napa-
daju ustaku miliciju u rejonu Bijelo Brdo Kuljenovci. etvrti bata-
ljon je odreen u zasjedu prema Brodu.
Bataljonima su dati detaljni zadaci i utvren je nain odravanja
meusobne veze i veze sa tabom brigade. Predvieno je da se tab nalazi
u rejonu bive poljoprivredne stanice, oko puta Derventa Duboac. U
sluaju da doe do povlaenja jedinica, a to se ne bude moglo prenijeti
kuririma, ugovoreno je izbacivanje raketa odreenih boja. Prije pokreta
prema Derventi bataljonima je govorio komesar brigade Vojo Stupar.
* * *
Neprijatelj je u rejonu Dervente imao 4. lovaku pukovniju (bez

3. bojne, koja je u to vrijeme bila oko Maglaja) i 1. bojnu 6. posadnog
zdruga. Stab 4. lovake pukovnije, zasnovao je odbranu Dervente na spolj-
noj odbrani. Zato je u gradu drao samo tab sa dijelovima 4. bojne, 14. i
15. satniju i 2. bateriju XVI artiljerijskog diviziona,216 a ostale snage su
bile na poloajima zapadno i juno od Dervente.
Prva bojna, ojaana dijelovima 1. bojne 6. posadnog zdruga, bila
je rasporeena na poloajima Kalenderovci (Hepting Jabukovac
Osojci), Vrhovi i Vrdoljaci, dok je 2, bojna 4. lovakog puka sa glavninom
1. bojne 6. posadnog zdruga, kao rezervna snaga, bila razmjetena u re-
jonu Johovac Foa (Dobojska), na putu Derventa Doboj.217
Sa poloaja Kalenderovci Brani neprijateljski osmatrai otkrili
su 27. juna u 18,30 asova kretanje 4, bataljona 5. kozarake preko G. i
D. Detlaka, u smjeru Zobita, kao i pokrete dijelova 14. brigade prema
selu Mikovcima. Neprijatelj je u prvi mah stekao utisak da ove snage
idu prema r. Savi, da bi tamo saekali i prihvatili 12. slavonsku brigadu,
koja se iz Slavonije, po njihovoj procjeni, ponovo prebacuje u srednju
Bosnu. Na ove jedinice neprijatelj je otvorio artiljerijsku vatru. Istovre-
meno, bio je to znak da u napadu na Derventu nee biti iznenaenja na
koje se raunalo.
Bataljoni 14. brigade kretali su se sporo cestom Prnjavor Der-
venta, jer se nije znalo gdje su neprijateljski poloaji, bunkeri, rovovi i
kuda se nou kreu neprijateljske patrole. Kako su se primicali Derventi,1
iz kolone su se izdvojili prvo 4. i privremeni bataljon, jer su morali da
zaobilaze Derventu sa sjevera, a zatim 2. i 3. bataljon, koji su ili na Ku-
ljenovce i Bijelo Brdo. Prvi bataljon i tab 14. brigade ili su cestom pre-
ma gvozdenom mostu na r. Ukrini. Ispred njih, pred Derventom, naao se
4. bataljon 5. kozarake brigade.
216 AVII, NDH, kut. 60, br. reg. 6/118 /skica/.

217 Isto.
* * *
Borba za Derventu otpoela je prvo na pravcu napada 2. bataljona

5. kozarake. U 22,30 asova 2. satnija 1. bojne 4. lovakog puka izvije-
stila je pretpostavljenu komandu da je napadnuta sa svih strana. Poslije
15 minuta borbe satnija je napustila poloaje, a zgrada u kojoj je bila smje-
tena komanda satnije bila je u plamenu.218
Kako je desetak minuta ranije (u 22,20) otkriveno prisustvo parti-
zanskih snaga u rejonu Bijelo Brdo (3. bataljon 14. brigade primjedba
autora), a u 22,40 asova napadnuta ustaka milicija u Derventskom lugu,
tab 4. lovakog puka zakljuio je da jake partizanske jedinice idu na
Derventu. Obavjetavajui o tome pretpostavljenu komandu, on, izmeu
ostalog kae:
. . . izdan nalog da 5. sat 2/4 lp sa tg. 300 odmah krene za

Derventu, a ostali dijelovi 2/4 lp da se prikupljaju na Poi-
valjki. 219
Iz neprijateljskih izvjetaja se vidi da su u meuvremenu pokre-

nuti 2. bojna 4. lovakog puka i glavnina 1. bojne 6. posadnog zdruga, jer
su oko 24,00 asa 27. juna bili na Poivaljki. U meuvremenu, i 2. bate-
rija 16. artiljerijskog diviziona sa poloaja oko ardaka i poljskim topo-
vima iz 13. ete sa Vrdoljaka otvarali su stalno vatru po terenima kojima
su nastupile 5. i 14. brigada.
Stab 4. lovakog puka u 23,30 asova preao je u zgradu gimnazije,
koja je pripremljena za komandno mjesto i ve bila zaposjednuta od
15 satnije. Uz pomo njemakog izobrazitelja, gimnazija je pretvorena u
uporite.220 Uporedo sa organizovanjem gimnazije kao otporne take, ob-
razovano je i drugo uporite u rejonu eljeznike stanice Derventa i ka-
sarne. Ovo drugo uporite potpomagao je vatrom oklopni vlak na samoj
postaji, kako kae neprijatelj.221 U sastavu ovog uporita bila je i kasarna
vojarna.
Odmah poto se premjestio na novo komandno mjesto (u 23.35 aso-
va) tab 4. lovakog puka naredio je 1. bojni, koja se branila zapadno od
Dervente, da sa svim dijelovima iz Vrdoljaka i vodom sa Vrhova krene
u Derventu.
Kada su se 4. bataljon 5. kozarake i 1. bataljon 14. srednjobosanske
brigade u pokretu neplanirano nali zajedno pred gvozdenim mostom na
r. Ukrini, bataljon 5. brigade krenuo je prvi preko mosta. Jedan dio je
bio preao, a u drugom dijelu nastao je neki zastoj. Komesar 1. bataljona
14. brigade sjea se da su on i komandant bataljona Lalovi krenuli da
vide o emu se radi. Za njima je krenuo i bataljon i upao u kolonu 4. ba-
taljona 5. brigade. Tako su uli u grad. eta 5. kozarake koja je bila na
elu krenula je prema eljeznikoj stanici i odmah zapoela borbu. Za
218 Zb. NOR, T-IV/27, dok. broj 151.

219 Zb. NOR, T-IV/26, dok. br. 153.
220 Isto.
221 Isto.
IRQ
njom je u borbu oko stanice stupio i 1. bataljon 14. brigade. Glavnina
4. bataljona 5. brigade krenula je prema centru grada i gimnaziji.
Iz neprijateljskih izvjetaja vidi se da su odmah po dolasku taba
4 lovake pukovnije u gimnaziju nastale uline borbe u Derventi, kao
i napad odmetnika na gimnaziju, a da je oklopni vlak krstario po e-
ljeznikoj postaji,222 iz ega bi se moglo zakljuiti da u to vrijeme (23,35)
jo nije uslijedio glavni napad na eljezniku stanicu.
Privremeni bataljon 14. brigade, koji je nastupao cestom od Broda,
primicao se u to vrijeme neprijateljskim poloajima oko ardaka, gdje je
bila neprijateljska artiljerija. Iz podatka da je sa 2. baterijom na arda-
ku prekinuta telefonska veza u 00,30 asova 28. juna vidi se da je pri-
vremeni bataljon tada zauzeo ove artiljerijske vatrene poloaje i zaplije-
nio na njima neprijateljska artiljerijska orua. Posada je, navodno, uspje-
la da iz 4 haubice, koliko je imala, izvadi zatvarae i odnese. Dio posade
bio je zarobljen, to potvruju izjave preivjelih uesnika u ovom na-
padu.
Prvi bataljon 14. brigade i eta 4. bataljona 5. kozarake napadali su
u to vrijeme svom silinom neprijatelja oko eljeznike stanice. Stanina
zgrada je zapaljena, kao i neki eljezniki magacini. Pritisak ovih snaga
bio je takav da je branioca u tom dijelu doveo, oko 1,00 as 28. juna u
krizu :
Na eljeznikoj postaji nastao je mete i povlaenje do-
mobrana u vojarnu, konstatuje o tome neprijatelj. 2 2 3
tab 4. lovake pukovnije, na osnovu takvog stanja oko eljeznike sta-

nice i kasarne, izdao je nareenje zapovjedniku 14. protuoklopne satnije
(nije ustanovljeno gdje se u tom momentu nalazila primjedba autora)
da se sa svoja 3 topa evakuie u pravcu Broda. I njih je zaplijenio pri-
vremeni bataljon 14. brigade,224 ali kao i ona 4 prva onesposobljene, jer
je iz njih neprijatelj izvadio zatvarae.
Tako je ve u 1,00 as 28. juna neprijatelj u Derventi ostao bez svih
svojih artiljerijskih orua: jer je jedan protutenkovski top do tada zapli-
jenila 5. brigada, prilikom prelaska eljeznikog mosta, a 2 brdska topa
prilikom razbijanja neprijatelja, koji je iz Vrdoljaka i Vrhova kretao u
Derventu. Bio je to veliki uspjeh 5. i 14. brigade u samom poetku djej-
stva.
eta 4. bataljona 5. brigade bila je povuena od eljeznike stanice
ka gimnaziji. Svi pokuaji 1. bataljona 14. brigade da se neprijatelj oko
eljeznike stanice savlada nijesu uspijevali. Kako su borci 5. brigade
zapalili eljezniku stanicu, a 2. eta 1. bataljona 14. brigade zgradu po-
te, prostor je bio osvijetljen, pa je i to oteavalo borbu oko zauzimanja
ove otporne take. Privuen je i brigadni top pito 37 mm, a sa f njim je na
eljezniku stanicu doao i komandant brigade. tab 1. bataljo-na bio je u
to vrijeme neposredno uz eljezniku stanicu. Svi su mislili da neprija-
telj daje otpor iz okolnih magacina, pa su oni tueni protutenkovskim
topom, ali je on bio male razorne snage.
222 Isto kao 221
223 Zb. NOR, T-IV/27. dok. br. 151.
U gradu su gorjele eljeznika stanica, zgrada optine, zgrada Zem-
pro, zgrada orunike postaje, pota i neka skladita. U toj situaciji niko
od boraca i rukovodilaca 14. brigade nije otkrio da se na eljeznikoj sta-
nici nalazi njemaki oklopni voz. O oklopnom vozu nije bilo govora ni na
dva sastanka izmeu komandanta i zamjenika komandanta 5. kozarake
i komandanta 14. brigade. Prvi je odran izmeu dva i tri asa izjutra
28. juna, na ulici koja od eljeznog mosta vodi ka gimnaziji, a drugi
sat-dva kasnije. Na prvom je dogovoreno da se napad nastavi jo veom
estinom, kako bi se preostale otporne take likvidirale, a uz to da 14. bri-
gada sprijei svaki mogui prodor neprijateljskih snaga iz Broda, koje su
se oekivale. Na drugom sastanku (ve je svitalo primjedba autora)
govoreno je o pregrupaciji snaga u 5. kozarakoj, koje su ve bile nago-
milane oko gimnazije i radi toga trpjele velike gubitke.
Najvea briga i jednog i drugog taba brigade bila je 18. hrvatska
(istonobosanska) brigada, koja se nije pojavljivala, jer su time snage
5. i 14. brigade koje su napadale grad bile neobezbijedene sa istoka i
juga.
I neprijatelj je bio na velikoj muci. Snage koje je imao u gradu
prije napada i dijelovi koje je uspio da dovede prije ili u toku napada:
njemaki oklopni voz sa pravca Doboja, 5. satniju 2. bojne sa k. 300 i iz-
vjesne dijelove 1. bojne 4. lovakog puka, jakim napadima 14. i 5. brigade,
dovedeni su bili u teak poloaj, pa je tab 4. lovakog puka stalno vapio
da mu se poalje pomo. U 1,55 asova 28. juna zapovjednitvo drugog
zbornog podruja izvijestilo je o ovom napadu i ministarstvo oruanih
snaga NDH (MINORS) da se u gradu vode teke borbe i da Drugo zborno
podruje nema dovoljno snaga da intervenie.225 U 2,00 asa iz Broda pre-
ma Derventi upuene su dvije satnije 2. bojne, tzv. brzog ustakog zdru-
ga. U 2,20 asova traena je i pomo od komande 13. SS divizije iz Tuzle,
ali je Gemuend Hauptsturmfuehrer odgovorio da pomo ne moe dati, jer
ne raspolae nikakvim slobodnim snagama. Jedino je zapovjednik etnog
vjebalita u Vinskoj, Klajn, obeao da e poslati jednu ojaanu satniju.
Ona je upuena prema Derventi u 4,00 asa. Uzbuna je dignuta na sve
strane, pa je tako u 5,00 asova iz Broda isplovila i jedna topovnjaa uz-
vodno prema Dubocu, da sprijei eventualno prebacivanje partizanskih
snaga iz Slavonije prema Derventi.
Borci 1. bataljona 14. brigade, predvoeni Momirom Laloviem i
Pepij em Tvrzom, komandantom i komesarom bataljona, i komandirima,
eta Lukom Jokanoviem, Huseinom Avdiem i Petrom Kneeviem ula-
gali su maksimum napora da se posada na eljeznikoj stanici savlada.
Neki borci, meu njima i Hamdija Durakovi, privukli su se vagonima,
mislei da neprijatelj daje otpor iza njih, ali su odmah bili izranjavani.
Uhvaen je neprijateljski vojnik koji je bio ispod jednog vagona. Ranje-
nici 1. bataljona, iji se broj stalno poveavao, otpremani su prema s. Mi-
kovcima, gdje je bilo brigadno previjalite. Uz svakog ranjenika morali
su da idu jedan ili dva borca, pa se bataljon zbog toga smanjivao.
Peta brigada izdvojila je svoj Drugi bataljon (bez ete) i uputila ga
na poloaj Kamen Vrhovi Ljupljanica, vie zbog etnika koji su se
225 Zb. NOR, T-IV/27, dok. br. 162.

otud oglaavali, nego zbog oruanih snaga NDH. Jedna eta toga bataljona
zadrana je u brigadnoj rezervi.
Prije etiri asa tab 5. brigade izvukao je iz borbe oko gimnazije i
svoj 4. bataljon i uputio ga u pravcu kasarne i Broda za eventualnu inter-
venciju od tog pravca, kako kae tab 5. brigade.226
* * *
Ve oko 4,15 asova 28. juna, pristizala je pomo jedinicama nepri-

jatelja koje su se branile u gradu. Pomo je prvo naila na dijelove 5. ko-
zarake, koji su bili oko groblja na junoj ivici Dervente. Bile su to
2. bojna 4. lovakog puka i glavnina 1. bojne 6. posadnog zdruga, kojima
je nareeno poslije ponoi da krenu sa Poivaljke u Derventu, radi raste-
reenja derventske posade. Ove jedinice su bile pod komandom nadpo-
runika Vladimira Skrinjaria.
Iako su dijelovi 5. kozarake po njima otvorili estoku vatru, to
nije moglo da ih ustavi, jer su neprijateljske snage bile mnogo jae.
U situaciji kad se pred Derventom iz pravca juga pojavljuju skoro
dvije kompletne bojne NDH, 5. kozaraka brigada nije bila u stanju da
protiv njih angauje ni jedan cio bataljon, jer je 4. bataljon upuen prema
dijelu fronta na kojem je bila 14. brigada, 2. bataljon (bez ete) upuen
je ranije prema poloajima Vrhovi Kamen Ljupljanica, a njegova eta
koja je ostala u rezervi dobila je kasnije zadatak da krene u pravcu
14. brigade da izvue topove. Od 1. bataljona 5. brigade jedna eta od
samog poetka napada ostala je u rejonu s. Kukavica, a jedna je bila ra-
suta u patrole, sprovodei mrtve i ranjene i zaplijenjene topove.
Preostali dijelovi 5. kozarake i dio snaga privremenog bataljona
14. brigade, koji su jo bili oko gimnazije, i pored toga to su uinili sve
da ovaj prodor zaustave, nisu uspjeli. Neprijatelj, koji je slomio otpor
dijelova 5. brigade od groblja, nastavio je da nastupa u tri pravca: prva
bojna 6. posadnog zdruga nastupala je cestom, dvije satnije 2. bojne na-
stupale su sa obje strane ceste, 6. satnija istono od ceste, prema bolnici i
gimnaziji, emu je teila i 7. satnija, koja je ila zapadno od ceste. Peta
satnija se ne pomin je, to znai da je postupila po ranijem nareenju i
pojaala uporite prije poetka napada.
Neprijatelj priznaje da je nadiranje bilo dosta teko, jer su parti-
zani drali u svojim rukama gotovo cijeli grad i mnoge istaknute ku-
e, i da su, zahvaljujui snanoj vatri, naroito iz automatskog oruja i
obuhvatu, ove snage uspjele da natjeraju partizanske snage na povla-
enje. Ove neprijateljske snage su zato pred gimnaziju stigle skoro 2 asa
nakon sukoba kod groblja, tj. u 6,00 asova i deblokirale zabarikadiran
tab 4. lovakog puka sa 15. satnijom.227
Marko Mihajlovi se sjea da je u zoru 28. juna jedna djevojica,
Muslimanka, traila partizanskog komandanta, jer ima da mu neto kae.
Doveli su je do njega, ona mu je kazala da se paze, jer e ih uskoro na-
pasti milicija i domobrani.
226 Zb. NOR, T-IV/26, dok. br. 114.

227 Zb. NOR, T-IV/26, dok. br. 153.
L72
Za domobranske jedinice koje su nastupale sa jugoistoka, koman-
dant Mihajlovi je smatrao da su to borci 18. hrvatske (istonobosanske
brigade). Kad su na pitanje domobrana Ko je tamo?, borci privremenog
bataljona odgovorili da su partizani, neprijatelj je odmah po njima otvo-
rio vatru. Videi da je posadi Dervente stigla pomo i da ishod borbe po-
staje neizvjestan, Mihajlovi je naredio komandiru 3. ete 3. bataljona,
Milanu Mlinariu, da ide i uniti zarobljene topove na ardaku, jer se u
to vrijeme, kad su svjee neprijateljske snage prodirale u Derventu, a
eljeznika stanica nije bila jo zauzeta, topovi nisu mogli izvui.
Prema sjeanju Velimira Bijelia, tada delegata jednog od vodova
u Mlinarievoj eti, on je od Mlinaria dobio zadatak da ode u pravcu ar-
daka. Nije imao nikakvog eksploziva i ne sjea se kako se to zavrilo, ali
se sjea da je nareeno domobranima koji su se tu zatekli da se odatle
trkom udalje u pravcu Broda, to su oni odmah i uinili.
Vidjevi da se ovim nadmonijim snagama ne mogu oduprijeti, prvo
su iz grada odstupili dijelovi 5. brigade. Borcima privremenog bataljona
14. brigade, koji su u to vrijeme bili u istonom dijelu grada, bilo je to tee
izvesti. Oni su se morali probijati kroz centar, a zatim izbiti na zapadnu
stranu. Meu posljednjim povlaili su se komandant Mihajlovi i koman-
diri Mlinari i Sretko Drini. Preivjeli borci se sjeaju da je Drini pret-
hodno iao da provjeri ta je sa ranjenicima, a oni su, kako se sjea Sa-
deta Kantardi, tada referent saniteta u 3. bataljonu, bili smjeteni na
izlazu iz Dervente prema Bosanskom Brodu i morali su se na brzinu eva-
kuisati. Sa Driniem je tada bio i Viktor Jakubin Rus. Kada je vidio da
se mora povlaiti, zapalio je jedan kamion i svojim arcem titio po-
vlaenje drugima. U ovoj grupi bili su i Stojan Topi, delegat iz 3. ete,
i Suljo Hamzi. Oni se sjeaju da su se morali probijati kroz dvorita iz-
meu kua, i to pod jakom vatrom protivnika. Vraajui se sa zadatka,
vezanog za naputenu neprijateljsku artiljeriju, posljednji se tada probio
Vele Bijeli. Preao je preko pruge na mjestu gdje je ve leao mrtav
ore Janikovi Janeko. Izvlaenje privremenog bataljona izvreno je
u posljednji as.
Prvi bataljon 14. brigade jo je bio kod eljeznike stanice i nije
raunao na povlaenje i pored toga to je bio oslabljen zbog velikog broja
ranjenika. Tek kada se vidjelo da je 5. brigada u povlaenju i da se pri-
vremeni bataljon 14. brigade povlai, obustavljeni su dalji napadi ovog
bataljona. Poelo se sa povlaenjem koje je ometao neprijatelj, jer je pod
vatrom drao gvozdeni most na r. Ukrini. Stoga se moralo gaziti rijeku
pedesetak metara nizvodno. Povlaenje je ometao i oklopni voz, koji se
pomjerio sa eljeznike stanice prema mostu. Prema sjeanju komesara
bataljona Tvrza, ovaj oklopni voz im je u povlaenju nanio dosta gubi-
taka i onemoguavao je izvlaenje ranjenika. Stoga nisu izvukli neke svo-
je ranjene drugove, meu njima i teko ranjenog zamjenika komandira
ete Bou Jokanovia, koji je pao u ruke neprijatelju. Bio je to teak
udarac za sve borce i rukovodioce 1. bataljona i brigade. injenica da je
ostavljen zamjenik komandira ete, jedan meu najhrabrijima, pritiskala
je svakog borca 1. bataljona, jer su svi bili uvjereni da se to nije moralo
desiti.
Usljed ovakve nagle promjene situacije, komandant 14. brigade ni-
je uspio o tome da preko kurira obavijesti tab 4. bataljona. Kada je pro-
cijenjeno da se prvi bataljon mora povlaiti, situacija istono od njega
bila je takva da se vie nisu mogli provui ni kuriri ni patrola, pa 4. ba-
taljonu nije mogla da se dostavi ni pismena ni usmena poruka. Koman-
dant brigade je zato, kada je i sam pregazio r. Ukrinu iz rejona poljo-
privredne stanice na putu Derventa Duboac, odmah naredio da se
4. bataljonu da ugovoreni znak za povlaenje (raketnim pitoljem). Zna-
jui u kakvu opasnost bataljon moe da upadne ako ne ugleda ugovoreni
znak, signal je nakon desetak minuta ponovljen.
Za vrijeme borbe 1. i privremenog bataljona u Derventi, 2. i 3. ba-
taljon, kojima je rukovodio ostali dio taba brigade, vodili su, naroito
Trei, estoke borbe sa ustakom milicijom. Tako 3. bataljon nije zauzeo
poloaje milicije oko crkve u Bijelom Brdu, iako je miliciju dva-tri puta
izbacivao sa poloaja. Kad je svanulo i kada se osjetila estoka borba sa
svjeim snagama NDH u Derventi, koje su pristigle sa juga, ustaka mili-
cija je otpoela sa protunapadima. Drugi i trei bataljon su bili u povla-
enju. Milicija je izbijala na uzvienja iznad puta Derventa Duboac.
Zaprijetila je ozbiljna opasnost ne samo da bude odsjeen 4. bataljon,
nego i da se ostali bataljoni nau izmeu neprijateljskih snaga koje su
izbijale kroz grad prema eljeznikoj stanici i r. Ukrini i ustake milicije
koja je nadirala od pravca Kuljenovca, jer su ovi ve izlazili na kosu Ba-
bino brdo k. 226 Markovac tg. 297. tab brigade je tada energino re-
agovao, vraajui borce i rukovodioce 2. bataljona u protunapad.
aljui (preko taba bataljona) jednu etu u protunapad na ustaku
miliciju, komandant brigade je poslao ustakoj miliciji, preko komandira
ete poruku da e ukoliko ne prestanu napadati narediti da im brigada
spali sela. Meutim, vie efekta je imao blagovremeni i snano izvedeni
protunapad nego ova poruka.
* * #
Za ovo vrijeme 4. bataljon se jo uvijek nalazio u zasjedi prema

Brodu. U bataljonu se jo nije znalo ta se oko Dervente dogaa i da su u
Derventu ve ule svjee neprijateljske snage. Izgleda da ni neprijatelj ni-
je znao da se 4. bataljon jo nalazi u zasjedi na putu Derventa Brod, jer
su, oko 8,00 asova, etiri oficira i podoficira luksuznim automobilima kre-
nula iz Dervente prema Brodu. Na izlazu iz Dervente naili su na 3. etu
4. bataljona. Komandir ete Rajko Bubi, obuen u domobransku odjeu
uzetu te noi sa zarobljenih neprijateljskih vojnika, zaustavio je automo-
bil. Neprijateljski oficiri i podoficiri, vidjevi da to nije njihov oficir, poe-
li su se hvatati za oruje, pa je Bubi morao da ih likvidira. Dok je sa ne-
prijateljskih vojnika skidao oruje, sjea se Bubi, mislio je da ti oficiri i
podoficiri bjee iz Dervente i da su tamo partizani. To je mislio i ko-
mandant 4. bataljona Veljko ipka, kada je o ovom dogaaju obavije-
ten. Svi u tabu 4. bataljona osjetili su da je borba u Derventi prestala.
Poto nikakve poruke od taba brigade nije bilo, mislili su da je Derven-
ta zauzeta i da bataljon treba da bude spreman da odbije neprijateljsku
intervenciju od Broda, koju je oekivao svakog asa, s obzirom da su se
ve u zoru primjeivali neki sumnjivi pokreti du pruge i ceste Brod
Derventa.
Na drugoj strani, napad na automobil i pucnjava koja se tom prili-
kom ula naveli isu neprijatelja da sa oklopnim vozom krene u tom prav-
cu. Voz se kretao dosta oprezno i sporo. tab 4. bataljona iji osmatrai,
meu kojima je bio i Zaharije Slatinac iz s. trpci, nisu primijetili ugo-
voreni signal za povlaenje, smatrao je da iz Dervente k njima vozom
dolaze partizanske snage. U pravcu voza upuena je samo jedna manja
patrola da ustanovi iz koje je brigade partizanska jedinica koja dolazi.
Tek kada su njemaki vojnici iz oklopnog voza po patroli i borcima koji
su izali da vide voz otvorili mitraljesku i puanu vatru vidjelo se da se
radi o neprijatelju. Pucajui stalno iz puaka i pukomitraljeza, voz je
krenuo prema poruenom mostu na pruzi. Borci 4. bataljona 14. brigade
razdvojeni su dolaskom oklopnog voza na dva dijela: na vei dio, koji je
bio razmjeten zapadno od pruge, i manji, koji se nalazio istono od
pruge.
Visoka penica i umarci izmeu pruge i r. Ukrine omoguili su bor-
cima koji su bili zapadno od pruge da se sa tabom bataljona povuku pre-
ko r. Ukrine uz minimalne gubitke (nekoliko ranjenih drugova). Meu ra-
njenima bio je i obavjetajni oficir bataljona Milenko Stojana Radomiro-
vi iz Vijaana. On je odstupao u grupi koja se odvojila od glavnine, a
koju je doekala milicija iz Bijelog Brda i Radomirovia ranila. Glavnina
4. bataljona, uz podrku dijelova 3. bataljona, potisla je ustaku miliciju i
izmeu 10 i 11 asova 28. juna izbila sjeverozapadno od Dervente u sa-
stav brigade. Bila je to slaba utjeha kada se doznalo da je veliki dio bata-
ljona ostao odsjeen i da tab 4. bataljona ne zna ta se sa njima zbiva.
Pored taba 4. bataljona, uznemirio se i tab 14. brigade, jer se to
desilo prvi put od kada brigada postoji, a nita se nije moglo uraditi to
bi odsjeenim dijelovima moglo pomoi. U toku diskusije o ovom proble-
mu konst.atovalo se da je ovakvoj situaciji mnogo doprinijela milicija iz
Bijelog Brda i Kuljenovaca. Pomenuta je i prijetnja koju je komandant
brigade uputio miliciji, da e im zapaliti sela ako ne prestanu sa napa-
dima. pa je zbog toga dolo i do otrijih rijei izmeu komandanta i po-
monika komesara.
* * *
Za to vrijeme odsjeeni dio boraca 4. bataljona nalazio se u vrlo

tekoj situaciji. Poto im je oklopni voz onemoguio povlaenje sa glavni-
nom bataliona, oni su odstupali prema jugoistoku, poumljenim terenima
sela Zivinica. Bili su to dijelovi 2. i 3. ete 4. bataljona. Od komandnog
kadra meu njima su bili: zamjenik komandanta Nedo Stani, komandir
3. ete Rajko Bubi, politiki komesar ete Kumi Mustafa Dule. te Pro-
kop eki, pomonik komesara 3. ete, i Marko Petrui, pomonik poli-
tikog komesara 1. ete.
Preivjeli borci iz ovog dijela 4. bataljona, Savo Ilini i Marko Pe-
trovi, u jednom pismu Zahariju Slatincu ispriali su kako se sve to
dogaalo. Nedo Stani i Rajko Bubi su, im se vidjelo da je veza sa osta-
lim dijelovima prekinuta, usiljenim marem poveli borce zaobilaznim pu-
tevima istono od Dervente i 28. juna, izmeu 10 i 12 asova, izbili su na
eljezniku prugu oko stanice Kamen ili Vrhovi. Prugu su prelazili u ko-
loni po jedan, to je po njihovom miljenju bilo pogreno, jer je naiao
oklopni voz i po koloni otvorio vatru. Poginuo je vodnik Mitar Dobrije-
vi a oklopni voz je razdvojio kolonu. Grupa sa Staniem i Bubiem uspje-
la je da pree prugu, dok je dio sa Markom Petruiem i Prokopom eki-
em morao da se vrati. U toj grupi ostalo je 1012 boraca. Ova grupa sa
Petruiem i ekiem, sa kojom su ostali Ilini i Petrovi, imala je namje-
ru da u jednoj umici ostane do noi, a onda da ponovo pokua da prijee
prugu i domogne se slobodne teritorije. Meutim, domaa ustaka milicija
opkolila je umicu i dolo je do borbe. Grupa je pruala otpor, ali je savla-
dana. Jedan borac je tada poginuo, a zarobljeni su Marko Petrui i Rade
Bogdanovi, borac 1. ete 4. bataljona rodom iz sela Rakovaca, i neki
drugi borci ijih se imena Ilini i Petrovi ne sjeaju.
Ilini, Petrovi i jo neki borci, meu njima i Prokop eki, izbje-
gli su zarobljavanje, jer je pao mrak, pa su ustae prekinule borbu. Ali, ni-
su znali jedni za druge, pa su se te noi iz umice poeli pojedinano probi-
jati preko pruge. Zajedno su poli samo Ilini i Luka Komadina. Oni su
preli prugu, ali su ih napali etnici i Komadinu zarobili. Kasnije se Ilin-
iu u putu pridruio jo jedan partizan iz 4. bataljona, pa su zajedno
stigli do 5. kozarake, iji su dijelovi bili u s. Kalenderovcima. Po njiho-
vi m kazivanju, ustaka milicija je zarobljene partizane predala etnicima,
koji su ih strijeljali.
Nakon 89 dana u brigadu se vratio Ilija Batajlija, borac 4. bata-
ljona, bivi domobran. Iz ove grupe najkasnije je stigao pomonik kome-
sara 3. ete Prokop eki Ruski, iz sela Mravie. Bilo je to 15 ili 16 dan
od napada na Derventu. ekia su ve smatrali zauvijek nestalim, pa je
njegov dolazak obradovao cijelu 14. brigadu. Na koji se nain on probijao
teritorijom pod kontrolom neprijatelja niko nije ni zapisao, na zapamtio.
Brigada je u borbi oko Dervente, prema izvjetaju taba 14. brigade
pisanom u vrijeme kada svi podaci nisu bili sreeni, imala 10 mrtvih,
20 ranjenih i 20 nestalih,228 od kojih je veina poginula ili zarobljena. Po-
ginuli su: Luka Jokanovi, komandir ete, Boo Jokanovi, zamjenik ko-
mandira ete, oba iz s.Koriani , ore Janikovi iz Velikog Gaja kod
Vrca; Zdravko Boji iz s. Prosjeka, Prnjavor; Ostoja M. Milanovi, Novo
Selo, Prnjavor; Nedeljko D. Mlaenovi iz Otpoivaljke, Prnjavor; Novak
V. Bucarevi iz Vijaana, Prnjavor i Petko I. Stani iz s. Strpci, Prnjavor.
Meu ranjenima bili su Jovica Trkulja, Ljubo Novkovi, Augustin
Niki, Boko Trifunovi, Milenko Radomirovi i drugi. Prema sjeanju
nekih boraca u Derventi je ostao ranjen Branko Mili iz Prnjavora. Bio je
ranjen kroz obje noge i zarobljen. Lijeen je, a zatim upuen u neki logor,
odakle se poslije zavretka rata vratio. Od dvadeset boraca za koje se u
brigadi mislilo da su nestali, jedan se krio tri dana u kuama kraj r. Ukri-
ne, a kada je treeg dana pokuao da izae iz Dervente ubijen je.
Zaharije Slatinac kae da je ovaj borac prethodno bio zakopan tamo
gdje je ubijen, iza karaule, a poslije rata prenijet je u zajedniku grobni-
cu. Prema domobranskim dokumentima est boraca je zarobljeno u toku
povlaenja iz Dervente etiri druga i dvije drugarice.229 Poto su Ba-

229 Zb. NOR, T-IV/26, dok. br. 153.
tajlija i eki doli u brigadu poslije pisanja izvjetaja o napadu na Der-
ventu, ne zna se ta se desilo sa est boraca.
Trea zarobljena drugarica bila je Sena Begovska, Makedonka, iji
su roditelji poslije (aprilskog) rata zateeni u Banjaluci, gdje su i ostali.
Za vrijeme okupacije Sena je iz Banjaluke prvo dola u Banjaluki parti-
zanski odred, pa sa 1. bataljonom u 14. brigadu. U borbi za Derventu bila
jc bolniarka u 3. eti 4. bataljona. Sjea se da joj je referent saniteta bila
Desa Batinica. U zoru je zadrijemala. Probudili su je neprijateljski puc-
nji iz njemakog oklopnog voza. Kuica u kojoj se zatekla bila je blizu
pruge, pa ona nije mogla da bjei. Domaica joj je dala da obue narodnu
nonju tog kraja i tako se prikrije. Meutim, doao je sin te ene, koji je
bio zaposlen u gradu, i rekao je da e Senu odati Nijemcima, jer nee da
oni stradaju zbog jedne partizanke. Dao je znak Nijemcima da kod njega
u kui ima neko od napadaa na Derventu. Nijemci je nisu nita pitali,
jer su, im su joj skinuli maramu, po oianoj glavi vidjeli da je parti-
zanka. Odveli su je u oklopni voz, a zatim u Derventu. Iz Dervente je,
nakon nekoliko dana, upuena u neki logor u blizini Slavonskog Broda,
a odatle, poslije mjesec dana, na Banjicu u Beogradu. Sa Banjice je posla-
ta u njemako selo Rozental, blizu grada Denemark, gdje je sa Jozefi-
nom Lehecki borcem 1. proleterske, rodom iz okoline Prnjavora, boravila
do prodora Crvene armije u Njemaku, kada je osloboena.230
Dvije drugarice koje su zarobili domobrani, otpremljene su u Do-
boj. Tamo ih je k sebi pozvao jedan vii domobranski oficir, koji se raspi-
tivao odakle su i kako su dospjele u partizanske redove. One su mu rekle
da su mobilisane i da bi najvie voljele da idu svojim kuama. On je
naredio da se za njih nabave suknje i bluze i dao im je propusnice,
pa su one preko Dervente krenule za Prnjavor. Usput su naile na svoj
4. bataljon, koji se poslije osloboenja Teslia naao oko Tromee i Jado-
vice. Jedna od njih je bila Milka Miki a druga Ljubica Radinkovi.
Za vrijeme borbe u Derventi i oko nje domobranske jedinice NDH
imale su 24 poginula i 9 ranjenih vojnika i starjeina. U borbi su nestala
4 podoficira i 40 domobrana. Izgubili su 2 brdska topa, 1 protutenkovski
top, 5 tekih bacaa, 3 teka mitraljeza, 14 pukomitraljeza, 118 puaka,
11 pitolja, 20 konja i jedno putniko vozilo. Utroili su 117.580 puanih
metaka, 305 artiljerijskih granata i 360 minobacakih mina.
Bataljoni 5. i 14. brigade zapalili su tada eljezniku stanicu, ma-
gatine na eljeznikoj stanici, potu, elektrinu centralu, andarmerijsku
stanicu, gradsku optinu, njemako skladite za hranu i Alajbegoviev
magazin.231 Nije unitena vojnika kasarna, iako je neko vrijeme bila na-
putena. Ustaku vlast su ovi dogaaji ne samo ozlojedili ve i zabrinuli.
Neki dijelovi 1. bojne 4. lovakog puka, koje su razbili borci 5. ko-
zarake brigade, vratili su se u grad oko 13 asova 28. juna, a pripadnici
16. artiljerijskog diviziona, ije su topove bili oteli borci privremenog
bataljona 14. brigade, vratili su se svojim naputenim oruima toga dana
tek oko 14,30 asova. To je bio razlog to iz ovih orua nisu tueni borci
14. i 5. brigade u povlaenju.
230 Pismo Sene Begovske, Zahariju Slatincu od 9. maja 1968. godine.

231 Zb. NOR, T-IV/26, dok. br. 153 i AVII, CA, kut. 214, br. reg. 5/5.

Na sastanku tabova 5, 14. i 18. hrvatske brigade, koji je odran
29. juna sa tabom 11. divizije, za neuspjeh je prvo optuena 14. brigada.
Stabu 14. brigade zamjereno je da je njegovom krivicom oklopni voz
doao te noi u Derventu, to je omelo itav plan. U tabu divizije vla-
dalo je uvjerenje da je oklopni voz doao iz Broda. Meutim, tab 14. bri-
gade, koji je prije ovog odrao sastanak sa tabovima svojih bataljona,'
nije mogao prihvatiti optube, jer je komandant 4. bataljona u svom refe-
risanju bio kategorian da niko iz tog pravca nije proao u Derventu dok
je on bio na poloaju prema Brodu. Naprotiv, bio je napadnut iz oklopnog
voza koji je doao iz Dervente. U tabu brigade su mu vjerovali, iako
niko nije znao otkud se oklopni voz te noi naao u gradu. Stab 5. brigade
se nije o tome izjanjavao, pa je ispalo da sumnjaju da je oklopni voz
doao sa sjevera, iz Broda. Tek kada je dolo na red izlaganje taba
18. hrvatske brigade, vidjelo se da je oklopni voz mogao doi samo iz prav-
ca Doboj a. Osamnaesta hrvatska brigada pored toga to nije uestvovala
u napadu na Derventu, propustila je da porui prugu Doboj Derventa.
Njenom neaktivnou omogueno je neprijatelju da izjutra 28. juna uputi
sa Poivaljke pomo u pravcu Dervente. To je i dovelo u teku sitaciju
bataljone 5. i 14. brigade. Posebno 4. bataljon 14. brigade, koji je zbog
toga imao velike gubitke.
Napad na Derventu popraen je razliitim reakcijama i komenta-
rima u taboru oruanih snaga NDH i kod etnika.
Iz reagovanja etnika vidjelo se da su oni bili krajnje zainteresovani
da Nijemci i ustae zadre Derventu. Stab Motajike etnike brigade,
poslije zavrene akcije na Derventu, poslao je tamo svoje ljude da na licu
mjesta utvrde i provjere ta se u toku napada dogaalo i kakvi su krajnji
rezultati. Izvjetavajui o tome svoj tab korpusa, tab Motajike etnike
brigade navodi: da su u napadu uestvovale dvije komunistike brigade,
5. kozaraka i 14. srednjobosanska; da su ove brigade upale u Derventu,
a da je 18. komunistika brigada sabotirala, jer nije digla prugu izmeu
Doboja i Dervente, pa je u Derventu doao iz Doboja oklopni voz. Gubitke
jedinica NDH prikazivali su umanjeno, a gubitke partizanskih jedinica
uveavali. Kad su panceri izvjetava tab Motajike etnike brigade
doli u Derventu komunisti su bjeali da sami nisu znali kuda bjee.
Komunisti su, nastavlja se u izvjetaju, izgubili u ovoj borbi jedan itav
bataljon.232 Iz izvjetaja izbija tendencioznost i zluradost. Ispada kao da
su partizanske jedinice napale neko etniko uporite, a ne okupatorsko-
-ustako iz koga su ustae prvih dana okupacije, a posebno od avgusta
1941. godine, napravili mnotvo velikih zloina i okolna sela ostavili bez
mukih glava.
Dok su etnici srbovali, zaboravljali su ili nisu htjeli da znaju da su
ustake vlasti na terenu oko Dervente samo u toku prvih mjeseci 1942.
godine pokrstili oko 3.100 ena, djece i staraca. Do konca oktobra iste
godine taj broj se popeo na 5.116 osoba. Stab ove etnike brigade nije
nita preduzeo ni kada je raalovani ustaki logornik Maduni oko Derven-
te uhvatio brata Raj ka Maleevia, nekadanjeg komandanta etnikog
bataljona, odveo ga u selo Begluke i tamo ga likvidirao zbog novca koji je
imao. Meutim, u okupatorsko-etnikoj saradnji bili su revnosni:
Prikupio sam podatke da su komunisti bili zauzeli grad

Derventu i da su izvrili pljaku na nevinim narodom. ..
ja sam vie puta traio vezu sa Hrvatima ali ni jednog od-
govora nije b i l o . . . ja se obraam do Vas, pa ako je Vaa
elja da drite vezu sa ovom brigadom, Vi nama odgovo-
rite na ovaj na dopis. Mi smo upueni od nae vie koman-
de da uhvatimo vezu sa vama da bi se snabdjeli sa muni-
cijom pie komandant Motajike etnike brigade koman-
di Njemake (ili kozake) komande u Derventi. 233
232 AVII, CA, kut. 214, br. reg. 5/5.

233 AVII, CA, kut. 214, br. reg. 51/3.
Iz pisma jednog neidentifikovanog simpatizera NOP-a iz Dervente
vidi se da je ulazak partizana u grad ispao izvrsno . . . i da su zato ustae
kivne. Zali to su partizani upropastili elektrinu centralu, to nije uzet
materijal iz Tiskare Laja i 500 pari novih odijela iz seljake zadruge,
to je poteen ustaki stan i pod njim vojniki magazin. To isto kae i
za dosta drugih privatnih radnji koje su, kako on pie, ponikle pljakom.
udio se kako su partizani mogli da u gradu (na ardaku primjedba
autora) ostave 4 zarobljena topa i zato je povlaenje iz grada podbacilo,
zbog ega je nekoliko boraca ostalo, a zatim zarobljeno i ubijeno.
Napad na Derventu i sve ono to je njime postignuto, uprkos neue-
stvovanju u napadu 18. hrvatske brigade, razbio je sve dotadanje mitove
o Derventi kao ustakoj kuli, nepristupanoj za partizane. Od tada niko
od zloinaca nije u njoj mogao biti siguran. Niko se na nju vie sa sigur-
nou nije mogao osloniti. A to se ovom akcijom i htjelo postii.
To u svojim izvjetajima konstatuje i neprijatelj :
. .. mislimo da je svakome jasno da su partizanske snage

na ovome podruju tako jake da u svako doba mogu napa-
sti Derventu, Doboj ili Tesli . . . ,
rezimira svoja razmiljanja zapovjednik 1. lovakog zdruga general Niko-

li,234 a zapovjednik 2. zbornog podruja, general Pacak, procjenjuje da
na prostoru prema pruzi Doboj Derventa ima oko 7.000 partizana i da
oni imaju namjeru da napadnu sve posade koje se nalaze na tom pro-
storu ukljuujui i Maglaj.235 Procjene i jednog i drugog bile su realne.
* * *
Izvravanjem sloenog zadatka, kakav je bio upad u Derventu, i

odlunim i uspjenim izvlaenjem iz kritine situacije u koju je, najma-
nje svojom krivicom bila zapala, 14. brigada je, i pored navedenih gubi-
taka, demonstrirala sposobnost i vrstinu koju e ubudue i neprijatelj
respektovati.
I pored svega to se desilo i psiholoke napregnutosti koja je sve
pritiskala, iz brigade niko nije dezertirao, ak ni novajlije. Od 208 novih
boraca, koliko ih je u brigadu stupilo u junu 1944, nije poslije derventske
akcije registrovan ni jedan dezerter.236 Svi odsjeeni borci, meu kojima
je bilo i doskoranjih domobrana, im bi uspjeli da preu prugu i do-
epaju se slobodne teritorije traili su svoju brigadu, gdje su radosno do-
ekivani. Umjesto osipanja, tekoe su zbijale redove brigade. One su
poveavale mrnju prema njemakom Vermahtu, oruanim snagama NDH,
etnicima, ustaama, ustakoj miliciji i zalenom kadru. Bio je to nesum-
njivi dokaz novog kvaliteta kod boraca i rukovodilaca brigade, nastalog
kao posljedica dueg zajednikog ivota, sastavljenog iz stalnih borbi i da-
nonih pokreta i mareva, koji su se esto odvijali pod vrlo tekim
234 Zb. NOR, T-IV/27, dok. br. 151.

235 Zb. NOR, T-IV/27, dok. br. 162.
Borci brigade na proslavi u Kulaima 1953.
uslovima: tamne noi, jake kie ili snijene vijavice, uz savlaivanje na-
bujalih rijeka i potoka. To ih je, sa jedne strane, eliilo i vezivalo jedne
za druge, a sa druge strane, izazivalo je ponos i saznanje da su superi-
orniji od mnogih vrnjaka, koji su se jo privijali uz topla ognjita, eka-
jui da im drugi izvojuju slobodu. Da su iako nedovoljno nahranjeni, a
esto i danima gladni, duhovno jai i odluniji od pripadnika svih pro-
tivnikih strana, jer bili su izdrljiviji i sposobniji da podnesu tekoe.
im bi tekoe prestale, partizanski borci su ih brzo zaboravljali i
poinjali su pjesme, igrali kola, zametali ale protkane partizanskim hu-
morom. U sjeanju boraca 14. brigade ostala je pjesma borca 2. bataljona
Muharema Hedemovia Cine iz Prnjavora, koju je sroio kada mu je ko-
mandant njegovog bataljona, vidjevi da se slabo kree, dao svog konja
da jae, a sam je nastavio da ide pjeice:
Mili boe zar ne vidi greke,

Cino jae, Pendo ide pjeke-.
Borce u brigadi vezivalo je i to to niko nikoga nije gledao po tome

ko je, odakle je a bilo ih je iz Banije, Slavonije, istone Bosne, Kordu-
na, Crne Gore, Like, Kozare, Grmea i Srbije i koje je vjere, nacije ili
narodnosti, ve po tome kakav je ko ovjek i borac i koliko je spreman
da podnese za slobodu svoje zemlje.
Ovakvom jedinstvu, monolitnosti i novom kvalitetu brigade dopri-
nio je i svakodnevni partijsko-politiki rad, koji nije ni lak, ni jednosta-
van. Novopridolim borcima trebalo je objasniti razliku izmeu srpskog
naroda i etnika, hrvatskog naroda i ustaa; da su to dva razliita svijeta,
da se za nedjela koja su poinili i ine ustae i etnici ne mogu i ne smiju
kriviti svi Hrvati i svi Srbi. To je bilo osnovno pitanje koje je trebalo
razjasniti do kraja, naroito zbog toga to su mnogim borcima od etnika
ili ustaa stradali roditelji ili neko od rodbine, to je kod njih izazivalo
elje za osvetom.
Trebalo je svim borcima objasniti ciljeve narodnooslobodilake bor-
be i njene perspektive, odnos prema saveznicima, opasnosti od neprijatelj-
ske propagande, odnos prema narodu i njegovoj imovini, meusobne od-
nose izmeu boraca, kakvi odnosi treba da budu u brigadi, ko rukovodi
narodnooslobodilakom borbom itd.
Sav taj veoma vani posao obavljali su politiki komesari, zamje-
nici politikih komesara brigade, bataljona i eta i delegati vodova. Oni
su bili najodgovorniji za vaspitni rad sa borcima i na izvjestan nain bili
su korektori njihovog ponaanja, kad bi se to pokazalo nunim i korisnim.
Oni su se brinuli o pravilnom odnosu prema narodu, drugarstvu u jedini-
cama, svjesnom izvravanju zadataka, disciplini, o pravilnoj i redovnoj
ishrani, smjetaju, bolesnicima, ranjenicima i ambulantama, raspodjeli
ratnog plijena itd. Drali su veze sa narodnooslobodilakim odborima i
drutvenim organizacijama na terenu, u selima i osloboenim gradovima
kroz koje su prolazili.
I u situaciji nastaloj poslije Dervente komandanti i komandiri, ko-
mesari i pomonici komesara, delegati, lanovi K P J i Skoja imali su pune
ruke posla, jer nita poslije onoga to se desilo nije smjelo ostati neraz-
182 A
janjeno. Istina je morala biti prisutna, jer je jedinstvo NOP-a na njoj
poivalo. Uporedo sa tim nastojali su da se nevolje koje su brigadu snale
to prije zaborave.
Slino je postupao i tab brigade kao cjelina. Podnosei redovan
izvjetaj za juni, ne krije da moral kod boraca u 4. bataljonu nije na visini
i da e se tome posvetiti najvea panja, a da e se bataljon popuniti
ljudstvom i orujem da bi se pretrpljeni gubici to manje osjetili. Stab
istie da se osjea potreba za to eim uvoenjem jedinica u borbu na
gradove radi postignua borbene vjetine i vrstine brigade.
* * *
Za vrijeme pokreta prema Derventi i u toku borbe za Derventu

5. poljski bataljon 14. brigade bo je na poloajima oko s. Devetine Bo-
kovii Cardaani, prema Klanicama i Banjaluci. Sa ovim bataljonom
ostao je naelnik taba brigade Trinki.
Kad su etnici provjerili da je ovaj bataljon Poljaka ostao usamljen,
prikupili su jae etnike snage da ga razbiju i nanesu mu to vee gubit-
ke. Napad je izveden 27. juna. Borba se odvijala oko Miloevaca i Carda-
ana. Predvoeni odlinim kadrom Poljaci su protunapadima razbili et-
nike i protjerali ih prema Klanicama. U toj borbi imali su jednog pogi-
nulog i jednog lake ranjenog.
Po zavretku napada na Derventu 14. brigada je ponovo upuena
prema dolini r. Vrbasa. Bataljoni su 29. juna bili na liniji Mikovci
Smrtii, gdje su se sreivali, a ve 30. juna svi, sem 5. bataljona, na liniji
Dcvetine Martinac Srbac. Peti bataljon sa poloaja prema Klani-
cama povuen je prema Prnjavoru i postavljen na liniji s. Smrtii Tro-
mea (na putu Derventa Prnjavor).
Drugi bataljon brigade nalazio se 1. jula oko donjeg toka r. Vrba-
sa. Njegova 2. eta izbila je na rijeku. Dan je bio sunan i topao, pa je
komandir ete Sretko Drini odobrio da se borci okupaju i osvjee. I sam
je uinio isto. Po sjeanjima nekih boraca, naredio je da se sa druge,
lijevanske obale dovuku amci na kojima ,se etnici prebacuju u Lijeve.
polje, i nazad. Uz pomo drugih boraca unitio ih je sjekirom, a zatim je
izaao na obalu i neoprezno se kretao. Ispustio je iz vida da po Lijevu
polju krstare andari, njemake kulturbundovske patrole i etnici. Sa li-
jevanske strane andarska ili etnika patrola, koja je u meuvremenu
izbila na lijevu obalu rijeke, ispalila je prema njemu nekoliko metaka i
smrtno ga pogodila.
Sretko je bio iz sela Palakovaca. Godine 1942. prikljuio se prole-
terima. Uestvovao je u borbama na Neretvi i Sutjesci. Doao je u Prnja-
vorski partizanski odred u ljeto 1943. godine, kada su proleterske jedinice
sa Vrhovnim tabom bile u srednjoj Bosni. Tada je bio vodnik, pa je u
jesen iste godine, kada je preao u brigadu, dobio poloaj komandira ete.
Bio je hrabar i disciplinovan. Isticao se sa svojom etom u svim borbama,
pa i u borbi za Derventu. Bio je to etvrti izgubljeni rukovodilac ranga
komande ete u posljednjih 5 dana.
Za vrijeme ovog kratkog boravka oko Vrbasa izvrene su u 2. bata-
ljonu brigade i neke kadrovske promjene. Iz bataljona je na drugu dunost
otiao Predrag Vidovi Pendo, a na njegovo mjesto postavljen Marko Mi-
hajlovi, dotadanji zamjenik komandanta 2. bataljona. Istovremeno, za
zamjenika komandanta 2. bataljona postavljen je Milan Mlinari, dota-
danji komandir 3. ete 3. bataljona. Sa poloaja komandira 3. ete 2. ba-
taljona premjeten je na drugu dunost i Dragoljub Jevti, rodom iz Otpo-
ivaljke, a za komandira te ete postavljen je Mirko Preradovi dotadanji
vodnik voda. Ova pomjeranja dola su kao posljedica jednog nesporazuma
oko izvrenja nareenja taba brigade. Drugi bataljon je imao zadatak da
napadne andarmerijsku stanicu Kukulje. Jedinica se prebacila nou pre-
ko r. Vrbasa, a 3. eta se privukla stanici na vrijeme i ekala nareenje
komandanta bataljona, koje nije stiglo.
Drugog dana 3. eta 2. bataljona, upuena je preko r. Vrbasa. Dobila
je zadatak da preko Lijeva polja i komunikacije Gradika Banjaluka
otprati na Kozaru neke ranjene borce, jer je trebalo da idu za Italiju, i da
u povratku titi delegate koji su se vraali sa 2. kongresa USAOJ-a. Pre-
ma sjeanju Mirka Sananina, delegati su se zadrali u Bosanskoj krajini
due zbog desanta na Drvar i drugih pokreta neprijatelja.
estog jula 1. i 4. bataljon bili su na poloajima prema Derventi.
Drugi i 3. bataljon oko donjeg toka Vrbasa, a 5. poljski bataljon u rejonu
Devetina Bokovii. Poljski bataljon su napali etnici tzv. letee et-
nike brigade iz vie pravaca, od sela Kokora, Crnog vrha, Kadinjana i
Klanica. Napad etnika poeo je oko 2 asa izjutra. Borbe su trajale
5 asova i etnici su bili prisiljeni da odstupe.237 Bataljon je u toj borbi
imao 2 ranjena borca, meu kojima je bio i jedan komandir ete. Tako
je novoformirani bataljon i po drugi put odnio zasluenu pobjedu nad
etnicima.
Istoga dana, jedna eta 2. bataljona postavila je zasjedu izmeu Ko-
sjerova i Kukulja. Zasjeda je otkrivena, pa je oko 17,00 asova napad-
nuta od neprijatelja. Borba je trajala 2 asa, poslije ega se eta povukla
preko Vrbasa na desnu obalu. Imala je jednog ranjenog. Neprijatelj je,
zatim, dovukao u rejon s. Kukulja nekoliko artiljerijskih orua i odatle
tukao poloaje 2. bataljona na desnoj obali Vrbasa.
Dok se 14. brigada zadrala na prostoru izmeu Dervente i doline

Vrbasa, 5. kozaraka je djejstvovala na prostoru izmeu Doboja Tenja
i Teslia. Nou 3/4. jula ona je sa tri bataljona napala neprijateljska upo-
rita Ularice, Makljenovac i Jelah. U prva dva mjeseca razbila je miliciju
i zauzela Jelah, a slijedeih dana ruila je uskotranu prugu Doboj
Tesli i tako izolovala tesliki garnizon.
tab 11. NOU divizije pratio je razvoj dogaaja oko Teslia i zaklju-
io da je pogodan momenat da se ovaj garnizon napadne i Tesli oslobodi.
Narod i borci na jednoj od proslava brigade.
Sa 5. kozarakom i 12. krajikom
brigadom u borbi za osloboenje
Teslia 9/lo. juli 1944.godine
Mjesto Tesli, na putu Doboj Kotor-Varo Banjaluka bilo je
sjedite sreza i imalo je u srednjoj Bosni najvei procenat srpskog sta-
novnitva. U Teslicu i bliim selima stanovnitvo je bilo izmijeano, a u
gradu je ivjelo i oko 400 stanovnika njemake narodnosti.
Tesli je u to vrijeme bio bosanska kasaba, neto razvijenija od
Prnjavora i Kotor-Varoa. Od njih se razlikovao uglavnom po tome to
je imao pogon za destilaciju drveta. S obzirom da su oko Teslia planine
Borje, Javorova, avka i Uzlomac bogate umom, postojala je razgranata
mrea uskotranih umskih eljeznikih pruga. Fabrika je zapoljavala
preko 1.600 radnika,238 meu kojima je bilo najvie drvosjea iz okolnih
sela. Zato je bila izvor prihoda ne samo Tesliu nego i okolnim selima,
pa i susjednoj optini Vi jaani, u prnjavorskom srezu. Njoj je, uz zapo-
ljavanje, fabrika davala i paualni godinji doprinos zbog sjee ume na
njenom podruju.
Radniki pokret se i ovdje javlja dosta rano. Ve u prvim danima
stvaranja Jugoslavije kao drave (Kraljevina Srba, Hrvata i Slovenaca
kako se u poetku zvala) zabiljeen je (1920. godine) progon naprednijih
pojedinaca iz Teslia u druga mjesta, a 1924. godine neki pojedinci su i
uhapeni pod optubom da su irili komunistike novine i knjige. Na-
predne ideje su uglavnom dolazile preko Banjaluke i njenih drutava, kao
KAB (Klub akademiara Banjaluke), Borac, Pelagi. Radnici Destilacije
drveta Tesli izveli su 1932. i jedan trajk, kada je 80 pei prestalo da
radi. Uoi okupacije u gradu i na terenu sreza djelovala je K P J i njeni
simpatizeri. Rad K P J odvijao se pod rukovodstvom Oblasnog komiteta
K P J Tuzla.
Iako je na teritoriji sreza, u s. eava, postojala etnika organiza-
cija, gdje je i prije okupacije dolazio etniki vojvoda Peanac, gotovo sve
do aprilskog rata 1941. godine na teritoriji sreza nije bilo nikakvih meu-
nacionalnih trvenja i sukoba. Zapaalo se jedino da se pripadnici Njema-
ke narodnosti vie okupljaju i neskriveno ispoljavaju svoju privrenost
nacionalsocijalistikoj Hitlerovoj Njemakoj, to je uostalom, izuzev ma-
lih izuzetaka, bila karakteristika ponaanja veine Nijemaca naseljenih
na teritoriji srednje Bosne. Neposredno pred aprilski rat, pod uticajem
neprijateljske propagande, poelo je intenzivnije djelovanje sa ustakih i
etnikih pozicija. U poetku su se okupljali, a manje javno ispoljavali.
Ovo drugo dolo je do izraaja tek u vrijeme okupacije i, kasnije, u toku
narodno oslobodilakog rata.
238 Srednja Bosna u NOB, knj. 1, str. 65.

Okupacija i stvaranje tzv. NDH donijeli su odreene nevolje i sta-
novnicima teslikog sreza. Izmeu ostalog, esto su uzimani taoci, pravo-
slavni svetenici i trgovci Srbi protjerani su u Srbiju, a imovina im je
oduzeta. Teror se vie ogledao u svakodnevnim prijetnjama, progonu pra-
voslavne vjere i irilice i totalnom obespravljivanju srpskog dijela sta-
novnitva, to je izazivalo njihov revolt. To je bio jedan od osnovnih
razloga to su se pojedinci poeli sklanjati u okolne ume oekujui, sa
pukama o ramenu, da ih neko povede u borbu protiv okupatora i usta-
ke vlasti. Kad je to ostvareno ustanak se i na tom prostoru brzo.irio.
U jesen 1941. godine, kada je centar ustanka srednje Bosne postao
prostor izmeu Teslia Kotor-Varoa i Prnjavora, tesliki garnizon se
naao ugroen, pa je ubrzo i Destilacija drveta Tesli prestala da radi.
U zimu 1941/1942. godine Tesli, kao i susjedna sreska mjesta Kotor-Va-
ro i Prnjavor, najveim dijelom bio je blokiran. Zahvaljujui jakom gar-
nizonu, a u proljee 1942. godine i etnikom puu, Tesli nije bio oz-
biljnije napadnut sve do konca 1942. godine.
Tesli je prvi put osloboen 1. januara 1943. godine. Oslobodili su
ga borci 1. i 3. brigade, 1. proleterske divizije. Tada su proleteri za-
dobili bogat ratni plijen, a u njene redove stupilo je oko 200 boraca iz Te-
slia i okoline. Oruane snage NDH ule su u Tesli nakon nekoliko dana,
6. januara i uhapsile oko 120 osoba, a u s . Mrkotiu oko 200 osoba. Od
njih je 9 strijeljano u Doboju, drugi su otpremljeni u logore, a vrlo malo
ih je puteno kuama. Neprijatelj se pri odmazdi za pad Teslia u ruke
partizanskih jedinica nije obazirao na nacionalnu i vjersku pripadnost sta-
novnika. Hapsio je najvie Srbe, ali i Muslimane, Hrvate i pripadnike raz-
nih narodnosti sve koji su bili sumnjivi kao antifaisti.239 Kao da je
htio nadoknaditi ono to nije sproveo prvih mjeseci okupacije.
Od tada su uslijedila tri napada na tesliki garnizon: napad jedini-
ca 1. proleterske 14/15. januar 1943, zatim 8/9 i 9/10. septembra 1943.
napad 2. krajike i 5. kozarake, a 12. slavonske brigade 12. divizije 26/27.
januar 1944. godine. Meutim, svi ovi napadi ostali su bezuspjeni. Ne-
uspjehu je doprinosio sistem neprijateljske odbrane, kombinovan sa kori-
tenjem elektrine struje visokog napona iz elektrine centrale u samom
mjestu. Ve prilikom napada na ovaj garnizon septembra 1943. godine
tab 11. divizije doao je bio na ideju da elektrinu centralu uniti diver-
zijom iznutra. U tab divizije pozvani su bili borci 14. brigade Vlado Jo-
tanovi, Savo Vasi i Veso Madrapa Bata. Oni su bili iz okoline Teslia,
ili su u njemu ranije radili, i grad su dobro poznavali. tab divizije je
239 AVII, NDH, Mikrofilm UDB Zagreb 28/47.

Nakon povlaenja proletera iz Teslia stradali su mnogi graani. Meu njima i poro-
dica Ivana i Anke Graek. Ivan po nacionalnosti Poljak bio je uesnik oktobarske
revolucije a djeca Josip /roen 1920), Rozika /1922), Drago /1924/, Katica i Anto
Braco bili su odgajani u slobodarskom duhu. Nijemci i ustae po ulasku u Tesli
uhapsile su Ivana i Josipa. Sproveli ih u Doboj a odatle preko Sarajeva za Banjicu
u Beogradu da bi odatle bili otjerani u rudnik Bor gdje im se gubi trag. Istu sud-
binu doivjela je najmlaa erka Katica. Uhapena je 12. januara 1943. otpremljena
nekuda i vie se nije vratila. Srednji sin Drago otiao je u partizane i bio borac
obnovljenog 4. KNOP odreda. Umro je od tifusa oko s. Koriani u vremenu april-maj
1943. godine. Od sedmolane porodice rat je preivjelo samo njih troje.
namjeravao da njih trojicu ubaci u grad kroz podzemni odvodni kanal,
koji je od r. Velike Usore iao do ispod elektrine centrale. Trebalo je na
neki nain da se probiju kroz ovaj kanal i onesposobe centralu. Meutim,
tokom analize od ovog poduhvata se odustalo, jer se vidjelo da je riskan-
tan i problematian.
To nije destimulisalo tab 11. divizije u nastojanju da tesliki gar-
nizon uniti. Za to je bilo mnogo razloga, a najvei je bio to je ovaj gar-
nizon mnogo ometao razvoj NOB-a na tom dijelu srednje Bosne. Dublje
uvuen u slobodnu teritoriju, ometao je djejstva 11. NOU divizije prema
pruzi Zepe Maglaj i bio je baza iz koje su uvijek mogla da otponu
neprijateljska djejstva u pravcu Kotor-Varoa i Prnjavora. On je sluio i
kao baza za ustaku miliciju u s. Crna Rijeka, Slatina, Rajeva, Donje
Dubrave i Kamenica, a pogotovu za miliciju iz sela Komuine, koja je bila
pod uticajem mjesnog svetenika upnika Mirka Radoa. Postoje pisme-
ni dokazi da je ovaj svetenik bio inicijator nekih akcija jedinica NDH
protiv dijelova NOVJ oko Teslia.240 Tesli je vaio kao etniki oslonac
jo od proljea 1942. godine. Na njega su se oslanjali etnici Ilije Malia,
Jove Kitica i Novaka Prodia. Kao komandant etnike brigade, Prodi je
ulazio u Tesli kad god mu je zatrebalo. Autant Teslike etnike bri-
gade, porunik Vorotovi, u jednom izvjetaju navodi:
J a sam u toku ove desetice prvi put posjetio varo Tesli.

Otiao sam u pratnji komandantovoj. Svrha sastanka sa do-
mobranskim starjeinama bila j e : zajednika akcija i sa-
radnja protiv crvenih . . ,241
Oko Teslia je lutao tzv. zeleni kadar Stanka Kupreaka, koji je

takoe bio u slubi okupatora i ustake NDH. U svim svojim kalkulacija-
ma protiv partizana neprijatelj je i na njega raunao kao na saveznika.
Na irem prostoru oko Teslia kretala se i jedna interesantna od-
metnika grupa, koja je bila protiv okupatora, oruanih snaga NDH i
etnika. Saraivala je sa partizanima, ali nije htjela da ue u njihove re-
dove. Zvala se etiri rue, vjerovatno po tome to su u njoj bila etiri
naoruana ovjeka. Grupu je predvodio Uro Botrumi iz s. Pribini,
jedan meu najmarkantnijim i najhrabrijim borcima prvih dana ustanka
u tom dijelu srednje Bosne.
U poetku ustanka bio je vrlo aktivan. Sa svojom grupom ili u sa-
radnji sa ustanikom grupom Novaka Pivaevia izveo je nekoliko zapa-
enih akcija, ali je u napadu na andarmerijsku stanicu iprage, 12. sep-
tembra 1941, bio tee ranjen u nogu. Rane je dugo lijeio sa Teodorom
Arseniem (docnijim etnikim komandantom) u nekim koarama na pl.
Oauu. Dragan Bubi i Mile Trkulja iz Odreda broj 2. jedne noi su ih
posjetili i otpremili u partizansku bolnicu u pl. Tisovac, gdje su im rane
zalijeene.
Pri napadu etnika na tab 4. bataljona 4. KNOP odreda, _ aprila
1942. godine u s. eavi, kada je poginuo i komesar 4. bataljona ivojin
240 A VII, NDH, mikrofilm UDB-e Zagreb 10/5.

241 AVII, CA, kut. 213, br. reg. 43/7.
Preradovi, etnici su Botrumia zarobili. Dva etnika su ga poveli u et-
niki tab. Usput je Uro jednom od etnika oteo puku i ubio ga, a drugi
je pobjegao. Od tada vie nije imao vezu sa etnicima. Razoaran razdo-
rom izmeu etnika i partizana, ije korijene on nije do kraja razumio,
osamio se i sa jo tri svoja najbolja druga (jedan od njih bio je Stanko
Boi, njegov kum) odmetnuo se od svih. Dok je postojao obnovljeni
4. KNOP odred, a poslije i 14. brigada, dolazio je u njihov tab kad bi se te
jedinice nale u blizini pl. Borje, Javorove ili avke. Ovi tabovi su ga
lijepo primali, davali su mu municiju, hranili njegovu grupu i nastojali
na svaki nain da ga privuku u jedinice NOV. Ali, nikada u tome nisu
uspjeli, jer je on elio da ratuje na svoj nain. Partizanske jedinice nije
uznemiravao. O njemu i njegovoj grupi bilo je diskusije i na jednoj kon-
ferenciji srednjobosanskih etnika. Tom prilikom je reeno:
Uro Botrumi iz Pribinia odmetnuo se sa jo etiri dru-

ga i napada etnike i komandno osoblje, a ne priznaje ko-
mandu. 242
Na toj etnikoj konferenciji donijeta je odluka da se sa Botrumiem i

njegovom grupom raisti. etnici su poslije toga, sjea se Vlado Jotano-
vi, uspjeli u njegovu grupu da ubace svoja dva odana etnika, koji su uz
Botrumia ostali oko mjesec dana, dok nisu stekli njegovo povjerenje.
Onda su Urou postavili zasjedu i ubili ga. Dok je Uro bio iv etnici se
nisu usuivali da diraju njegovu porodicu, jer su ga se bojali. Kada su ga
ubili, odmah sutradan, otili su do njegove kue i ubili mu suprugu i
majku.
242 AVII, CA, kut. 213, br. reg. 36/41.

Kada je tesliki garnizon odsjeen od Doboja, snabdijevan je iz avi-
ona. Komanda garnizona je preduzimala neophodne odbrambene mjere.
Oko Teslica upuivana su jaka izviaka odjeljenja, a traene su vrste
veze sa etnicima Teslike etnike brigade. Kada je otkriveno da se u
blizini Teslica nalaze i jedinice 18. hrvatske brigade, komandant garnizo-
na potpukovnik Ivevi naredio je za 7. juli 1944. optu pripravnost.243
Toga dana, uvee, sa trupama su posjednuti svi odbrambeni poloaji oko
grada i zaveden je policijski as. Istovremeno je nareeno predsjednici-
ma srezova Tesli i Teanj da mobiliu sposobno muko stanovnitvo i no-
u 7/8. jula oprave prugu Doboj Tesli.244
* * *
Pratei ovu situaciju tab 11 NOU divizije donio je odluku da na-

padne tesliki garnizon. Za direktni napad predvidio je est bataljona, i
to: po dva bataljona iz 5, 12. i 14. brigade. Peta kozaraka brigada trebalo
je da napadne Tesli sa istone strane, na dijelu od s. Doljana do s. Vrela.
Zadatak ovih bataljona bio je da zauzmu most na rijeci Usori i elektrinu
centralu. Dvanaesta krajika NOU brigada trebalo je da napadne tesliki
garnizon sa juga, izmeu r. V. i M. Usore, s tim da jednim bataljonom
napadne samo uporite i izvri prodor u grad, a drugim da likvidira
posadu kod Rudnika (uglja), a onda da i taj bataljon uvede u borbu za
sam grad.
etrnaesta SBNOU brigada imala je zadatak da sa svoja dva bata-
ljona napada sa sjevera i zapada, i da uz put likvidira otporne take koje
tite prilaz gradu sa tih strana, a zatim da ue u grad na odsjeku neprija-
teljske odbrane izmeu rijeke M. i V. Usore i likvidira tab 6. lovake pu-
kovnije.245
U ovaj napad divizija je angaovala i svoja 4 brdska topa. Trebalo
je da divizijska artiljerija sa vatrenih poloaja u rejonu Grauna (na to-
pografskim kartama Kaun) sa dva topa tue elektrinu centralu i _da je
uniti prije poetka napada. as poetka napada odreen je za 19,30 a-
sova 9. jula 1944. godine. Zapovijest je izdata u pismenoj formi u 1.00
as 8. jula.246
Dio taba 14. brigade koji se nalazio u s. Sitnei kod Srpca, dobio je
ovu zapovijest taba divizije kasno poslije podne 8. jula. Tada je u dolini

245 Isto.
246 Isto.
Napad 14. brigade na neprijatelja u Teslicu 9/10. 9. 1944. godine.
r. Vrbasa imao na raspoloenju 2., 3. i 5. bataljon, dok je 1. bataljon bio
negdje prema Derventi, a etvrti oko s. Glogovca kod Prnjavora. Prvi
bataljon, poslije gubitaka na Derventi, po ocjeni taba brigade, nije bilo
cjelishodno angaovati u akciju na Tesli. Peti bataljon nije jo u ovako
vanim akcijama bio provjeren, a 2. bataljon je bio bez 3. ete, koja je
otila na Kozaru. Zato je ovaj dio taba brigade odluio da u napad na
Tesli uvede 3. i 4. bataljon brigade, iako je udaljenje izmeu Teslica i
Sitnea, gdje se nalazio 3. bataljon, iznosilo vazdunom linijom 7580 km,
a raspoloivo vrijeme od asa prijema nareenja do vremena odreenog
za poetak napada iznosilo je oko 25 asova. Poto su 2. i 5. bataljonu
izdata uputstva za dalji rad, 3. bataljonu je nareeno da u najkraem roku
prikupi svoje ete i bude spreman za pokret.
Trei bataljon i taj dio taba 14. brigade bili su vrlo ekspeditivni.
Oko 21,00 as toga dana ve su prolazili kroz s. upski Razboj i usiljenim
marem urili ka Teslicu. Njima je omogueno da nekoliko sati odspa-
vaju u Prnjavoru, a onda su nastavili pjeice preko Kulaa ka Tedinu Ha-
nu. Na tom dijelu puta pridruio im se i 4. bataljon. Umor se osjeao kod
boraca 3. bataljona, pa je na putu uz r. Radnju kolona zaustavljena i dat
odmor. Borcima je reeno da se izuju i operu noge u hladnoj rijeci, a zatim
da neko vrijeme legnu i uzdignu noge iznad tijela, da bi se tako pripre-
mili za dalji pokret. To se pokazalo kao vrlo korisno. Borci su poslije toga
krenuli kao preporoeni, iako odatle do Teslia put nije bio kratak.
* * *
Istoga dana kada je tab 11. NOU divizije izdao svoje nareenje za
napad na Tesli, tab 6. posadnog zdruga u Doboju poslao je svojoj 6. lo-
vakoj pukovniji u Tesliu depeu koja glasi:
J a k e partizanske snage sa topnitvom imaju namjeru da
napadnu Tesli. Poduzmite m j e r e sigurnosti i opreza. 247
Kako i kojim kanalom je neprijatelj doznao da partizanske snage idu na

Tesli moe se samo nagaati, ali jedinice 11. NOU divizije u napadu na
Tesli nisu postigle iznenaenje, iako se na to mnogo raunalo.
Komandant teslikog garnizona, im je primio ovu depeu, odustao
je od opravke pruge Doboj Tesli. Prije podne 9. jula pokuao je da
uhvati vezu sa etnicima Teslike etnike brigade i bio je razoaran kada
je ustanovio da su se oni ve poeli izvlaiti u pravcu banje Vruice. Po-
slije podne domobranska izviaka odjeljenja otkrila su pribliavanje par-
tizanskih snaga iz pravca s. Pribini (12. krajika brigada primjedba
autora), a pred vee i veliku partizansku kolonu bacaa i topnitvo kako
se sa pravca Retka k. 301, putem preko Arapovine primie Kriu, to
se odnosilo na 3. i 4. bataljon 14. brigade i divizijsku artiljeriju koja se
sa ovim bataljonima primicala Tesliu.
Tesliki garnizon je imao tada posadu od 26 oficira i 1.081 vojnika
i podoficira, raunajui i 3. bojnu 6. posadnog zdruga (dom-do bojna sa-
13
195
stavljena od domaih milicionera). Bila je to dosta jaka posada a Tesli je
bio vrlo dobro fortifikacijski ureen za odbranu: oko cijelog grada imali
su rovove ukupne duine oko 56 km. Na pogodnim mjestima unutar
rovova bilo je izgraeno oko 40 bunkera.248 I bunkeri i rovovi bili su po-
stavljeni tako da su se uklapali u konfiguraciju okolnog zemljita. Ispred
rovova i bunkera podignuta je bila dvoredna iana prepreka od bodlji-
kave ice. Ona je bila tako isprepletena da se nije mogla lako savladati,
jer je bila postavljena ne samo u visinu nego i u dubinu, pa je svako
provlaenje kroz nju bilo nemogue. Neprijatelj je kroz ovako jaku ianu
prepreku provukao i dvije deblje ice, kroz koje je tekla jaka elektrina
struja napajana iz mjesne elektrine centrale. Bila je to jaka prepreka, ko-
ja je davala sigurnost braniocu, a na njoj su se slamali svi dotadanji par-
tizanski napadi.
Neprijateljska posada Teslia blagovremeno je posjela svoje odbram-
bene poloaje. Komandant garnizona, potpukovnik Ivevi, i njemaki
oficir za vezu, natporunik Josip Stry, obili su jo jednom poloaje, pre-
kontrolisali popunu municijom i gotovost jedinica za odbranu i spremno
oekivali napad.
U odreeno vrijeme borbu je prva zapoela 14. srednjobosanska bri-

gada napadom na istureno neprijateljsko uporite zvano Kri. Po sjea-
nju Rize Selmanagia, tadanjeg politikog komesara 3. bataljona, napad
su izvele ete 3. bataljona 14. brigade iz pokreta, dolazei iz pravca Ara-
povine. Artiljerijsku podrku bataljonu dao je artiljerijski divizion divi-
zije koji se kretao istim putem. O napadu na Kri neprijatelj kae:
Tono u 19,30 sati dne 9. srpnja otpoeli su partizani sa

pravca Arapovine napad na Kri otvarajui vatru na same
bunkere na Kriu, 249
Na Kriu se branilo 40 milicionera iz 3. satnije 3. bojne 6. posadnog zdru-

ga. U svim dotadanjim napadima jedinica 11. NOU divizije na Tesli
ovo uporite nijednom nije osvojeno. Uvijek je ostajalo iza lea partizan-
skim dijelovima koji su napadali grad i doprinosilo uspjenijoj odbrani
grada. Sada, kada se nalo na udaru 3. bataljona 14. brigade, podranog
jakom artiljerijskom vatrom, ovo neprijateljsko uporite nije izdralo. Po-
sada nije bila navikla na dnevne napade, ni na ovakvu artiljerijsku va-
tru. Nakon 2530 minuta borbe posada je napustila uporite i pobjegla.
Imala je jednog mrtvog i jednog ranjenog milicionera.
248 Zb. NOR, T-IV/28, dok. br. 131 skica rasporeda neprijateljske odbrane.
Razbijanjem neprijatelja na Kriu omogueno je artiljerijskom divi-
zionu 11. divizije da zauzme odreene vatrene poloaje, a 14. brigadi, koja
je napadala optim pravcem preko Kria, bio je otvoren put prema Te-
sliu.
Divizijska artiljerija i artiljerijska orua iz ove tri brigade tukli su
tab 6. lovake pukovnije, baca pored njemake zgrade i streljake rovove
cko Teslia. Naroito je tuen prostor oko pravoslavne crkve, na frontu
napada 4. bataljona 14. brigade. Nastojalo se od samog poetka da se gra-
natama pogodi elektrina centrala i prekine strujno' kolo kroz iane pre-
preke. U neprijateljskim dokumentima navodi se:
Topnika i bacaka vatra i pripucavanje trajalo je do 20

sati. 250
Za to vrijeme jedinice 5. kozarake, 12. krajike i 14. srednjobosan-

ske brigade primakle su se svojim polaznim poloajima, odakle je trebalo
da otponu napad.
. . . u 20,00 sati, jake partizanske snage u jaini 3 bataljo-
n a . . . privukle su se postavama zapadno od Teslia na gro-
blju, pa sve do r. M. Usore i otpoele prvo napadom jed-
nim dijelom na Rudnik a dijelom sa dva bataljona u pravcu
pravoslavne crkve . . . i od pravoslavne crkve u desno, 251
kae za tu situaciju komandant teslikog garnizona potpukovnik Ivevi.

Na uporite Rudnik (s. Brdaci) napadao je 3. bataljon 12. KNOU
brigade. Uporite je branilo 50 milicionera iz 1. satnije 3. bojne 6. posad-
nog zdruga. Ostali dio neprijateljske odbrane napadali su 2. bataljon 12.
brigade i 4. bataljon 14. brigade. Na frontu napada 2. bataljona 12. kra-
jike (komandant bataljona Mile Trkulja, komandant brigade Mile Vue-
novi) branila se 2. satnija 1. bojne 6. lovake pukovnije, ojaana tekim
oruima 4, 13. i 14. satnije, ukupno 150 vojnika, dok se na frontu napada
4. bataljona 14. brigade branilo oko 118 milicionera iz 3. satnije 3. bojne
6 posadnog zdruga. Pred frontom 3. bataljona 14. brigade branilo se oko
70 vojnika, a pred bataljonima 5. kozarake, koja je napadala sa istoka,
izmeu 200235 neprijateljskih vojnika.252
250 Isto.
251 Isto.
252 AVII, NDH, kut. 60, br. reg. 7/3 -58 i skica odbrane Teslia.
Dok su se partizanski borci uz podrku artiljerije postepeno ali stal-
no pribliavali neprijateljskim rovovima, bunkerima i icanim prepreka-
ma, branilac je pretprostor tukao svojom artiljerijom, minobacaima, pu-
anom i mitraljeskom vatrom. Izmijeani sa 60 njemakih izobrazitelja
instruktora, dobro naoruani, sa dosta municije i dobro organizova-
nom odbranom branioevi vojnici su se osjeali sigurni, psovali su parti-
zane, nazivali ih pogrdnim imenima, pitali ih jesu li eljni soli, dobre
odjee i cipela i na razne druge nain provocirali i izazivali.
Borci 14. brigade, nisu bili tehniki dobro pripremljeni za savla-
ivanje takve vrste odbrane. Oni su nosili po neko ebe, dasku, podui i
jai kolac i dvoje makaza za sjeenje bodljikave ice. Makaze su bile izo-
lovane za visoke elektrine napone, a pronaene su u Prnjavoru. To je bilo
sve to se imalo za savlaivanje prepreka, jer nije bilo vremena za bolju
i temeljniju pripremu. Na izazove neprijateljskih vojnika borci 14. bri-
gade nisu uopte odgovarali, jer nisu htjeli da otkrivaju svoje poloaje,
a to je negativno psiholoki djelovalo na branioce.
Mnogi borci se sjeaju da se jo od likvidacije odbrane na Kriu
nebo poelo prekrivati gustim oblacima, pa se smrailo ranije nego to je
trebalo. I branilac potvruje da je u to vrijeme Tesli i okolinu prekrila
tama sveopeg nevremena sa tekom olujnom pripremom.253 Borci 11. di-
vizije iskoristili su to za bezbjednije pribliavanje neprijatelju. Koman-
dant brigade se sjea kako je u vrijeme kada je 4. bataljon 14. brigade
dospio na lijevu obalu r. M. Usora, naspram pravoslavne crkve, odjed-
nom poelo da sijeva i grmi. Munje su toliko parale nebo da su borci
4. bataljona na mahove mogli ispred sebe da vide korito M. Usore, nepri-
jateljske iane prepreke iznad njene desne obale i pravoslavnu crkvu, a
iza sebe brda Graun (Kaun) i Kri, pa ak i vrhove pl. Borje. Mijeale
su se eksplozije mina i artiljerijskih granata, mitraljeski rafali i pucnji
puaka sa treskom gromova, a svijetlee rakete sa odbljescima munja.
Svuda oko Teslia vrilo je kao u kazanu. Bio je to svojevrstan prizor koji
se ne zaboravlja. Onda se na branioce i napadae sruio pljusak kie. Par-
tizanski borci su ubrzo bili potpuno mokri.
Branilac je smatrao da e nevrijeme otjerati napadae, pa su postali
jo agresivniji, naroito oni iz bunkera, kojima kia nije smetala. Ali,
umjesto odstupanja, partizanska artiljerija i minobacai nastavili su da
tuku elektrinu centralu i iane prepreke oko grada, a partizanski borci
su iskoristili kiu i nevrijeme da se vie priblie neprijatelju. etvrti ba-
taljon 14. brigade za vrijeme toga pljuska preao je korito r. M. Usora i
naao se ispred ianih prepreka koje su bile iznad rijeke i puta. Oko
22,00 asa napregnutost i na jednoj i na drugoj strani dostigla je vrhunac.
Oekivao se odluujui potez. Povukli su ga borci 2. ete 2. bataljona
12. krajike brigade. Pljusak je jo trajao. Desno od 4. bataljona 14. bri-
gade, a na lijevom krilu 2. bataljona 12. brigade, vatra puaka i pukomi-
traljeza izenadno se pojaala i zaula se velika vika i galama. Borci 12. bri-
gade probijali su neprijateljsku odbranu u rejonu groblja i kapele, stoti-
njak metara daleko od desnog krila 14. brigade. Branioeva dokumenta

objanjavaju taj uspjeh time da je Sa sigurnou utvreno, da je iana
prepreka, koja je bila sa strujom, bez struje. Kada je komandant garni-
zona Ivevi dobio podatke da je nastala kriza na odsjeku fronta kod ka-
pelice, uz saglasnost njemakog oficira za vezu, natporunilca Stry-a, upu-
tio je tamo njemakog izobrazitelja narednika Brayera, poto je pobjegao
hrvatski zapovjednik voda Vilenica, iji se vod branio od kapelice do
pravoslavne crkve. Narednik Brayer je pokuao da domobrane uzme pod
svoju komandu, ali su oni to odbili, a Brayer je poginuo.
U meuvremenu, komandant 4. bataljona 14. brigade, koji je bio
samo 150200 metara udaljen od mjesta prodora, ocijenio je ta se do-
gaa, pa je sa svojim bataljonom svom snagom napao neprijatelja na svom
dijelu fronta, koji je zahvatao i pokolebani vod Josipa Vilenice. Iskori-
tena je nastala zabuna. Na jednom mjestu zbijene su iane prepreke k
zemlji, pa su se borci 4. bataljona poeli ubacivati u grad. Stoga, nare-
enje koje je Ivevi dao miliciji da zalomi krilom i sprijei dalji prodor
kod kapelice nije moglo biti izvreno.
Borci 4. bataljona su ulazili u grad veim dijelom orijentisani uli-
jevo, prema sjevernim dijelovima neprijateljske odbrane Teslia. Jedna
od eta nastupala je prema centru grada, radi sadjejstva sa dijelovima
2. bataljona 12. brigade, koji su takoe nastupali u tom pravcu. To potvr-
uju i zapaanja zastupnika komandanta garnizona potpukovnika Ive-
via:
Partizani u jaini 2 bataljona (800 ljudi) poeli su u tri
kolone da se razvijaju. Prva kolona uspjela je da se doepa
puta, koji vodi za Pribini i da sjevernom ivicom grada
doe iza lea postavama od pravoslavne crkve pa sve do
rijeke Usore. (misli se na Veliku Usoru primjedba auto-
ra). Srednja kolona ila je glavnom ulicom i dijelom kroz
Pilanu. Desna kolona ila je iza lea 2. s a t i . . .,254
Kada je taj prodor veim snagama izvren podaci se ne slau. Po-

minju se 23,00 i 24,00 asa 9. jula. Natporunik Urek Ferdinand, ko-
mandir 3. satnije 3. bojne 6. posadnog zdruga koja se branila ispred na-
padnog fronta 4. bataljona, tvrdi da je zarobljen na svom poloaju kod
pravoslavne crkve od partizanskih snaga koje su mu dole sa njegovog
lijevog krila 10. jula u 00,30 sati.255 Moe se pretpostaviti da se prodor ne-
prijateljske odbrane i ubacivanje jaih snaga u grad nisu dogodili u isto
vrijeme. etvrti bataljon 14. brigade izvrio je prodor na jednom mjestu.
Tu su se borci prebacivali jedan po jedan u grad, a za to je trebalo 30 do
45 minuta. Tek kada su jae snage bataljona ule u grad krenulo se pre-
ma Urekovoj satniji, pa zato njegova tvrdnja uglavnom i odgovara istini.
Dok je bataljon izvodio proboj, komandant brigade je bio sa brigadnim
kuririma na lijevoj obali M. Usore. im je 4. bataljon provalio u grad po
njega su doli bataljonski kuriri i preveli ga preko iane prepreke. Poka-
zali su mu jednog mrtvog borca iz 4. bataljona koji je na tom prelazu
poginuo od elektrine struje. U parku je naao komandanta 4. bataljona.
Sjea se da je tada uveliko gorjela pilana, da je put kojim je iao bio
osvijetljen i' da se kretao terenom na kome je bilo eljeznikih kolosijeka,
a kia je bila privremeno prestala.
Sa komandantom bataljona dogovoreno je da nastoji da to prije
ovlada poloajima na sjevernoj ivici grada i tako omogui ulazak u grad
3. bataljonu. Situacija je bila jo sasvim nejasna, jer je meu 500600
neprijateljskih vojnika upalo 350400 partizanskih boraca. U sluaju da
neprijatelj uspije organizovati jai protunapad ove partizanske snage nale
254 A VII, NDH, kut. 60. br. reg. 7/180.

bi se u tekoj situaciji, tim prije to jo meusobno nisu bile dovoljno
povezane. Uz to, estoke borbe su jo uvijek trajale, to svjedoi i izvje-
taj komandanta garnizona:
Od 23,00 sati do 1,00 sati bila je najea vatra iako je
bila strahovita kia, kao da se otvorilo nebo. 256
I komandant brigade se sjea ove kie. Ona je ugasila poar na pilani,

pa je u parku bilo mrano kao u rogu. U to vrijeme je zastupnik koman-
danta garnizona potpukovnik Ivevi nastojao da lokalizuje prodor parti-
zanskih jedinica i stabilizuje svoju odbranu. U pravcu prodora sukce-
sivno je angaovao neke manje svoje dijelove, pokuao je da prodor za-
tvori milicijom, orunicima, f inansima i dijelom domobrana koji su bili
u rezervi, ali mu nita nije polazilo za rukom. U odnosu na partizanske
snage koje su ule u grad, ove neprijateljske snage koje su bile u rezervi
i prikupljane u toku borbe bile su isuvie male.
Osnovni nedostatak neprijateljske odbrane bio je u tome to nije
imala dovoljno jaku rezervu svega 60 domobrana oko elektrine cen-
trale. To se pravda time to je dan ranije Njemaka policija u jakosti od
80 l j u d i . . . premjetena u Graanicu, dok je stvaranje jae rezerve iz
ostalih dijelova odbrane bilo iskljueno, jer je cijela odbrambena crta bila
u tekim borbama.257
Iz toga se vidi i uloga bataljona 5. kozarake i 3. bataljona 14. bri-
gade. Ove jedinice su, neprestanim napadima na spoljni obru odbrane,
toliko angaovale neprijatelja da u kriznoj situaciji, nije sa tih dijelova
svoje odbrane mogao izvui ni jednog vojnika. Meutim, neprijateljska
odbrana se nije predavala, iako je napadana iz grada sa lea. Ona se jo
uvijek estoko borila, pa je 3. bataljon 14. brigade tek izmeu 2 i 3 asa
10. jula, uz pomo 4. bataljona, uspio da, preko Bara, prodre u grad. Vla-
do Jotanovi, tada zamjenik komandanta bataljona, dobar poznavalac Te-
slia, sjea se da je taj prodor sa 3. bataljonom izvren u pravcu tadanjeg
Martinovia sokaka. Kada je on doao do kapije kue izvjesnog ekia,
koga je poznavao, bila je jo no.
Zamjenik komandira ete 3. bataljona, Petar Kuzmanovi, sjea se
toga prodora. Njegova eta je ila prema tadanjoj bolnici i parku. U
zgradi dananjeg hotela u Tesliu bio je smjeten neki ustaki stan. U tu
zgradu su upali borci 3. bataljona. Kako nije bilo struje, a tamo je bila
neka arhiva i knjige, oni su to palili da bi osvijetlili prostorije i vidjeli
da li se u njima krije neprijatelj. Za to vrijeme vodila se u parku borba
oko neke vile, koja nije bila daleko. Prema vili je gurnuto bure sa benzi-
nom, koje je pucanjem iz puaka zapaljeno. Plamen je zahvatio i vilu, pa
su neprijateljski vojnici pobjegli u krug preduzea destilacije drva. Borci
3. bataljona, koji su do tada pretresali ustaki stan, izletjeli su iz njega i
ukljuili se u borbu, a zapaljene knjige i papir nisu ugasili , pa je dolo
do poara koji se, zbog papira i slame na kojoj su prije napada leali ne-
prijateljski vojnici, brzo irio. Tada je veliki dio zgrade izgorio.
Oko 4 asa izjutra u Teslicu su se sastali komandant 12. i koman-
dant 14. brigade. Razmotrili su situaciju i dogovorili se o daljem djejstvu.
Od tada se nastupalo organizovanije, to je u potpunosti paralisalo odbra-
nu neprijatelja. Komandant garnizona se sa dijelom snaga izvukao prema
banji Vruici. Imao je namjeru da tamo prikupi jae snage i sa zapada, iz
pravca Pribinia, napadne partizanske snage koje su se nalazile u gradu.
Poto tamo nije naao nikakvih jedinica odluio je da se vrati. Pri povrat-
ku za Tesli zarobile su ga jedinice 5. kozarake. Neprijatelj se jo uvijek
branio na spoljnoj odbrani grada, naroito na frontu napada 5. kozarake.
U tom pravcu je izjutra iz grada krenuo 3. bataljon 14. brigade. Zamje-
nik komandanta 3. bataljona sjea se da su on i komandant bataljona sa
jednom etom juriali preko mosta na V. Usori i tamo zarobili tridesetak
domobrana, iako su oni pokuali da daju otpor. Oko 5 asova u grad su
uli i dijelovi 5. kozarake, ime je sudbina teslikog garnizona bila od-
luena.
Jedinice 6. lovake pukovnije i 3. bojne 6. posadnog zdruga bile su
potpuno razbijene. Neto oficira i domobrana uspjelo je da se izvue iz
grada, a dio se sakrio po kuama u Tesliu. Jedinice 11. NOU divizije za-
robile su oko 350 domobranskih oficira, podoficira i vojnika. Meu za-
robljenima bio je komandant garnizona potpukovnik Ivevi. Poginulo je
65 neprijateljskih vojnika i podoficira. Zaplijenjeno je 270 puaka, 30 pu-
komi trai jeza, 2 topa, 10 bacaa i dosta municije. Kasnije je u Tesliu
pronaena i kasa sa 1,000.000 kuna i druga oprema.
Komanda 1. lovakog zdruga, kome je pripadala 6. lovaka pukov-
nija, nije odmah znala ta se sa teslikim garnizonom dogodilo, jer je od
partizanske artiljerije ve izmeu 22,00 i 23,00 asa 9. jula bila unitena
telefonska centrala 6. lovake pukovnije, pa je veza meu njima bila pre-
kinuta. Zato je 10. jula izjutra garnizon nastavio da se snabdijeva muni-
cijom iz aviona. Pilot jednog aviona, kako se sjea komesar 14. brigade
Stupar, poeo je da baca sanduke sa municijom na poljanu oko Bara, sje-
verno od Teslia. Neki borci 14. brigade, neznajui o emu se radi, otvo-
rili su na ovaj avion vatru. Avion je prekinuo sputanje municije i odle-
tio.
Kod viih domobranskih komand NDH jo dan-dva vladalo je uvje-
renje da se posada Teslia zajedno sa tabom 6. lovake pukovnije izvukla
iz Teslia dijelom u smij eru Tenja, a dijelom u smjeru Maglaja. Bila
je to varljiva nada, jer su se u tim pravcima probijali samo manji nepri-
jateljski dijelovi, koji su poslije nekoliko dana izbijali u Doboj. Od 26 ofi-
cira i 1.081 vojnika i podoficira, koliko je garnizon imao u trenutku na-
pada do 16. jula u Doboj je stiglo svega 11 oficira i 220 vojnika i podo-
ficira.208 Ostali su zarobljeni, poginuli ili su se razbijeni rasturili i pobjegli
svojim kuama, ostavljajui partizanima teko naoruanje i skladita op-
reme.
Bila je to velika pobjeda jedinica 11. NOU divizije, postignuta za-
slugom njenog taba i svih jedinica, boraca i rukovodilaca angaovanih u
ovoj borbi. Bila je to, istovremeno posljednja borba za osloboenje Teslia.
258 Zb. NOR, T-IV/27, dok. br. 164.
Neprijatelj je, istina, jo jednom uao u Tesli, ali ga je poslije tridesetak
dana zauvijek napustio. Zbog toga je ova pobjeda znaajnija.
Gubitak Teslia, uz ovako velike gubitke, stvorio je kod neprijatelja
i odreena uvjerenja. To ilustruje i njihovo vjerovanje da je poslije pada
Teslia u njega doao Tito u raskonom samovozu praen od motorizo-
vane garde, to je bilo daleko od istine.
* * *
Dok se dio brigade borio za osloboenje Teslia, vei dio, sa dijelom

taba brigade, nalazio se na prostoru Derventa Motaj ica Klanice.
Prvi bataljon je zatvarao pravac Derventa Prnjavor. Peti bataljon je
bio na prostoriji s. Devetine Bokovii ardaani, kao isturena jedi-
nica prema Klanicama, crnovrkim etnicima i etnicima tzv. upske
etnike brigade.
Drugi bataljon je bio oko donjeg toka Vrbasa, gdje je oekivao po-
vratak svoje 3. ete koja je otila za s. Turjak pod Kozarom. Ova eta,
poto se u odlasku uspjeno probila kroz Lijeve polje i tamo predala
ranjenike, preuzela je od Kozarana delegate USAOJ-a, dobila je vodia
Miu uljka iz s. Kosjerova i krenula nazad u srednju Bosnu. Praena
velikim nevremenom, prela je 9/10 jula cestu Gradika Banjaluka.
Jedna grupa boraca je pokuala da sa komandirom ete razorua jednog
kulturbundovca. Uli su u dvorite, pokucali na vrata i predstavili se kao
domobranska patrola. Kulturbundovac, koji je znao da tuda po noi krsta-
re samo policijske patrole domaih Nijemaca, nije otvorio. Popeo se na
tavan i odozgo na ovu grupu bacio runu bombu. Ona je eksplodirala u
blizini komandira, ali se on blagovremeno zaklonio iza ugla kue, tako
da niko nije ni ranjen ni poginuo.
Poto je eta pri polasku dobila striktno nareenje, da se, zbog bez-
bijednosti delegata, bez naroite potrebe ne uputa ni u kakve borbe, to
se od planiranog razoruavanja ovog kulturbundovca odustalo. eta se
bezbijedno prebacila preko Vrbasa do s. Krikovci i ula u sastav bata-
ljona, koji je onda krenuo za Prnjavor. Trinaestog jula 2. bataljon je iz
Prnjavora upuen na prostor Doboj Tesli, gdje je ve bio upuen
1. bataljon brigade.
Iako je nareenjem taba divizije za napad na Tesli bilo odreeno
da po zauzeu grada 14. brigada ostane u njemu i evakuie plijen, to
zadovoljstvo joj je uskraeno. Vjerovatno zbog toga to je tab divizije
stekao utisak da su bataljoni 14. brigade uli u grad tek oko 4 asa
10. jula. Do takvog zakljuka doveo je propust taba 14. brigade, koji po
prodoru u grad 4. bataljona nije o tome odmah izvijestio tab divizije.
Meutim, taj propust je bio nenamjeran. Poslije ulaska u grad i estih
pokuaja neprijatelja da taj prodor lokalizuje, nastalo je mijeanje jedini-
ca, zbog koga se izvjetaj iz grada nije mogao poslati po kuririma. Morao
bi se, radi sigurnosti, uputiti jedan vod, a to situacija nije dozvoljavala.
Tako je 4. bataljon vraen za Prnjavor i ve 13. jula uestvovao u
zatvaranju pravca Derventa Prnjavor, a 3. bataljon je upuen za i-
prage da preuzme zatitu divizijske bolnice.
Brigada je sredinom jula razvuena u trouglu Derventa Klanice
Petrovo polje. Rastojanja izmeu najudaljenijih bataljona iznosila su
5060 km.
Borci jedne od jedinica brigade na proslavi u Prnjavoru 1968.
14. brigada u ulozi Jezgra"
nove 53. divizije
Oko 15. jula, dok se nalazio u Prnjavoru, tabu 14. brigade je sa-
optena strogo povjerljiva informacija: da brigada u sastavu divizije ide
za Srbiju. Meutim, na predlog oblasnog partijskog rukovodstva i taba
5. korpusa, Vrhovni tab je odobrio da 14. brigada ostane na podruju
srednje Bosne.
Ova nova odluka bila je odluujua za dalji povoljan razvoj NOB-a
na terenu srednje Bosne. Brigada je tada imala 1.100 boraca. Od ukupnog
broja novih boraca je bilo 550, uglavnom mladia regrutovanih sa tog
terena.
Jedanaesta divizija (izuzev 14. brigade i partizanskih odreda) uur-
bano se pripremala za predstojei pokret. tab je bio, istovremeno, za-
okupljen razmiljanjem kako da teren srednje Bosne ostavi to bezbjedni-
jim, jer je nedostajalo oruje da se na terenu formira jo koja brigada.
Na predlog taba 12. brigade, donijeta je odluka da se napadne Kotor-
Varo, koji je u to vrijeme branila ustaka milicija, jaine 600700 mili-
cionara.
Napad na ovo vrsto neprijateljsko uporite zahtijevalo je temeljite
pripreme, koje su izostale. Komandantsko izvianje, umjesto sa vie taa-
ka i strana, izvedeno je samo sa jedne take, pa se nije mogla imati prava
predstava o neprijateljskoj odbrani. Da to sprovede, zbog karaktera okol-
nog zemljita i spoljnih neprijateljskih uporita, komandantu 11. divizije
trebalo je jo dan-dva, a on za to vie nije imao vremena. Sem toga, ocije-
njeno je da e tri bataljona 12. krajike KNOU brigade i dva bataljona
14. brigade, koliko je bilo predvieno za direktan napad na uporite, savla-
dati neprijateljsku odbranu. Uzdali su se u dotadanje iskustvo ovih jedi-
nica iz napada na gradove i u dva-tri topa, iako nisu imali nianskih spra-
va. Elementi za gaanje uzimani su gledanjem Kotor-Varoa kroz cijev
jednog od topova koji je zato dovuen na taku sa koje se izvialo.
U direktnom napadu na Kotor-Varo iz 14. brigade su uestvovali
1. bataljon i 5. poljski bataljon. Peti poljski bataljon je iao na grad sa
sjeverozapadne strane, a 1. bataljon od Veia, ispod starog grada. Arti-
ljerijska priprema i napad otpoeli su na vrijeme, u 22,00 asa 19. jula.
Neprijatelj je otkrio dolazak partizanskih jedinica i povremeno je bacao
svjetlee rakete, a kada je otpoeo napad bacao ih je ee, osvjetljava-
jui okolni prostor. Iz rovova i bunkera tukao je borce 12. i 14. brigade,
koji su bili osvijetljeni i bez zaklona. Peti bataljon, prilazei uporitu pa-
dinama pl. Uzlomca, upao je bio u isturene dijelove naselja Kotor-Varoa,
ali je neprijatelj sprijeio njegovo dalje napredovanje. eta Milana Mi-
trovia imala je tada dosta ranjenih. Istovremeno je i 12. krajika brigada
trpjela velike gubitke, pa su se ove jedinice u zoru 20. jula povukle od
grada.
* * *
Kada je odlui vano o napadu na Kotor-Varo vodilo se rauna da

taj napad bude obezbijeden od moguih intervencija oruanih snaga NDH
iz pravca Banjaluke, ali i od moguih intervencija etnika.
Zato su na pravac koji preko Ponira i Bjeljevine izvodi prema Ko-
tor-Varou postavljeni 2. bataljon 14. brigade i Banjaluki partizanski
odred (bez ete), oba pod komandom Alberta Trinkija, naelnika taba
14. brigade.
Kada je Banjaluki partizanski odred u toku noi 19/20. jula kre-
tao na svoj zadatak naiao je u s. Boljanii na 1. bataljon i leteu etu
Vrbaske etnike brigade. Iznenaene, ove etnike jedinice nisu pruile
vei otpor, ve su se uz manju pucnjavu odmah povukle prema s. Memii.
U 22 asa partizani su udarili na 1. bataljon u Boljaniima

i razbili ga tom p r i l i k o m . . . izgubili su teki mitraljez, 259
kae se u jednom izvjetaju Vrbaske etnike brigade.

Banjaluki partizanski odred i 2. bataljon 14. brigade, nastupajui
svaki na svom pravcu, nali su se u zoru 20. jula na liniji Bjeljevine (ras-
kre) Lipovac elinake kose. Prema Bjeljevinama bio je Banja-
luki partizanski odred, a na Lipovcu i na kosama prema cesti elinac
Kotor-Varo bio je 2. bataljon 14. brigade. Na ovim poloajima ostali su
neuznemiravani cio dan 20. jula i naredne noi. U zoru 21. jula Banjalu-
ki partizanski odred rokirao je svoje snage blie bataljonu 14. brigade.
259 AVII, C A , kut. 215, br. reg. 5/510.
208
A
Stab Vrbaske etnike brigade pratio je dogaaje oko Kotor-Varoa.
Kada je konstatovao da partizanski napad nije uspio, sa svojim 1. i 3. ba-
taljonom i leteom etnikom etom, krenuo je u napad 21. jula u zoru,
prvo na Bjeljevine, na poloaje Banjalukog partizanskog odreda, ali ga
tamo nije naao.
Poto su znali da se jae partizanske snage nalaze u rejonu Paalia
kosa Izvale Lipovac, napravljen je novi plan. Prvi etniki bataljon
je produio pravcem selo Popovac Branski gaj sa zadatkom da bo-
no udari na Izvale Lipovac, dok je trei bataljon (bez 3. ete) dobio
zadatak da od Ponira, lijevim krilom zahvatajui Paalia kosu, ide tako-
e u pravcu Izvale Lipovac.
Trea eta 3. etnikog bataljona nastupala je preko Paalia kose,
a letea eta preka Bakara i Kljua. etnika brigada je opkoljavala
2. bataljon 14. brigade i Banjaluki partizanski odred (BPO). U tome joj
je pomo pruala i jedna eta (satnija) oruanih snaga NDH, koja se od
elinca pojavila uz Paalia kosu, a sa kojom su etnici odmah usposta-
vili vezu, to navodi na zakljuak da je ova akcija zajedniki organizo-
vana i isplanirana. Pojavom ove domobranske jedinice 3. eta 3. etnikog
bataljona premjestila se sa Paalia kose na Kuzmanovia kosu.
Istovremeno, od s. Memii ka Lipovcu kretao se i 2. bataljon Vrba-
ske etnike brigade, koji je u ovu akciju kasnio jer nije blagovremeno
primio nareenje.
* * *
Bio je petak 21. juli. Dan je bio vrlo lijep, duvao je vjetar. Po
poloajima koje su drali odred i 2. bataljon 14. brigade otvorena je jaka
artiljerijska vatra koja je naroito tukla dijelove 2. bataljona 14. brigade
koji su bili prisiljeni da se od komunikacije elinac Kotor-Varo povla-
e uz elinake kose ka Lipovcu.
Dok jedinice 2. bataljona 14. brigade nisu jo uspjele da se povuku
ka Lipovcu, neprijateljske snage su oko 9 asova otpoele napad na njih,
zbijajui ih na sve ui prostor. Borci brigade i BPO ogoreno su se bra-
nili. Maksimalno su se koristili pukomitraljezi, koliko su to zalihe muni-
cije dozvoljavale. etnici i jedinice NDH napadali su svom estinom. Ud-
rueni, osjeali su se snanijim i jaim. Dva uzastopna juria etnika i
pripadnika oruanih snaga NDH borci odreda i brigade su odbili.
. . . tri puta se juria i dva puta odstupa . . . topovi iz e-
linca tuku Lipovac . . . ,*>260
navodi se u jednom etnikom dokumentu.
260 A VII, CA, kut. 215, br. reg. 25/1.

14 etrnaesta srenjobosanska brigada
209
U toku tih borbi izmijeali su se borci Banjalukog partizanskog od-
reda i 2. bataljona 14. brigade, to je otealo komandovanje. Pojedini par-
tizanski dijelovi poeli su da uzmiu. etnici su to primijetili i izvode i
trei juri, kojim su partizanske jedinice odbacili sa njihovih poloaja. J e -
dno vremeno su leteu etu zabacili prema s. D. Lipovac, da bi partizan-
skim snagama odsjekli odstupnicu. Pristizao je i 2. etniki bataljon, a
od pravca Kotor-Varoa u pravcu brda Maslara kretala se jo jedna domo-
branska satnija. Partizanskim snagama preostajao je jo vrlo uzak pro-
stor za povlaenje, koji u posljednjem momentu poinju da koriste.
Iako su odstupali dosta neorganizovano, jer je bilo teko uspostaviti
red, situaciju su spasli istaknuti borci i rukovodioci 2. bataljona i BPO,
meu kojima i naelnik taba brigade Trinki. Oni su ostajali posljednji
titei povlaenje drugih. Zastajali su na pogodnim poloajima i po ne-
prijatelju osipali vatru, omoguavajui drugim borcima da odstupe. U
ovoj borbi, izmeu ostalih, posebno se istakao Milo Vujii, Kozaranin,
pomonik komesara 3. ete. Njemu je u borbi na Lipovcu metak proao
kroz plua, ali se i dalje borio. Kada su u odstupanju oednjeli borci za-
stali na potoku Tovladi da se napiju vode, on ih je s brda Maslara, sa
grupom boraca, titio dok ga etnici nisu poeli opkoljavati Onda je, pod
kiom metaka, sa svojom grupom odstupio preko Jerinovia, ka Jasiku.
Novak etojevi iz Ilove nije htio da ostavi municiju koja mu se u bje-
anju rasula. Poeo je da je sakuplja, iako su mu etnici bili za petama,
i tako je pao u zarobljenitvo, ali je kasnije pobjegao.
U etnikim dokumentima pie, da je borba bila otra; da je parti-
zane bilo teko pokrenuti sa poloaja koje su drali i da vojska nije
ruala, jer je borba trajala itav dan.
Iz etnikih izvjetaja se vidi da su oni u ovoj borbi zarobili 12 par-
tizana i jednu partizanku, a od oruja 18 puaka i jedan nov pukomi-
traljez arac sa 1.500 metaka, to uglavnom odgovara istini. Meu za-
robljenim partizanima, pored etojevia, bili su i Mihajlo Pavlovi iz BPO,
Stanko Segi iz s. trbaca i drugarica Jovanovi. Pavlovi je uspio da
pobjegne nakon dan-dva a Stanko Segi nakon mjesec-dva dana.
Tada su pored Miloa Vujiia ranjeni i Nevenka Vukoti, Nedeljko
Kuzmanovi, Boko Suvajac, Miljenko Obradovi, Ramiz Bai, Mitar Ma-
runi, Nikola Ivandi, ore Mihajlovi i dr.
Do tada 14. brigada nije bila u situaciji da joj etnici natjeraju kom-
pletan bataljon u neorganizovano povlaenje. Nema pisanih dokumenata
iz 14. brigade i BPO koji su sve borci zarobljeni, kojoj su od partizanskih
jedinica pripadali i koja je od njih izgubila pukomitraljez.
Iako to nije bio iskljuivo etniki uspjeh, jer je ostvaren u sadej-
stvu sa ustako-domobranskim jedinicama NDH, etnici su tom dogaaju
davali veliki znaaj.. Zna se, na primjer, da je naelnik taba Vrbaske et-
nike brigade odrao 2. etnikom bataljonu prigodan govor i zahvalio
mu se na uspjehu u borbi i na junakom dranju u istoj.
Komandant Vrbaske etnike brigade spustio SG 22. jula. slubeno
u elinac, da bi sa asnicima oruanih snaga NDH izmijenjao borbeno
iskustvo i utanaio plan nove zajednike akcije.
Kada se 25. jula vratio iz elinca donio je odluku da napadne Sken-
der-Vakuf, gdje se nalazio Banjaluki partizanski odred. Od akcije se, me-
utim, odustalo jer je toga dana pobjegao zarobljeni Mihajlo Pavlovi, bo-
rac tog odreda. Osim toga, neki mjetani, koji su dolazili iz Skender-Vaku-
fa, prenijeli su etnicima da je tamo prispjela jedna partizanska brigada.
etnici su poslije kazali da je to bila partizanska propaganda, jer ni-
kakva brigada u to vrijeme nije dola u Skender-Vakuf.
etnika pasivnost je odgovarala 14. brigadi, jer je na prostoru oko

Kotor-Varoa, ne raunajui BPO, u to vrijeme ostala samo sa 2. bataljo-
nom, vezanim uglavnom za divizijsku bolnicu u Sipragama i dijelom na
zatvaranju komunikacije Kotor-Varo Obodnik. Njen 4. bataljon se od
13. jula nalazio na prostoru Derventa Prnjavor, u svakodnevnim arka-
ma sa manjim domobranskim posadama i etnicima oslonjenim na upori-
ta oko pruge Derventa Doboj. I etnici i milicijsko-domobranske po-
sade na tom prostoru, poslije napada na Derventu (27/28. juna) bili su
jako uplaeni:
20. VII. dijelovi 14. SB brigade, koji su se iznenada poja-
vili, napali su etnike na Jabukovcu, te miliciju u Bra-
nima. 261
Posada 1. satnije 1. bojne 4. lovake pukovnije u s. Brani, o kojoj

se radilo, razbjeala se tom prilikom, da ih je, kako neprijateljski doku-
menti kau, bilo ak i na Rabiu, udaljenom 78 kilometara od s. Br-
ana. Mislei na istu akciju 4. bataljona 14. brigade, komanda Ljubike
etnike brigade ali se svom tabu korpusa kako im partizani zamalo
nisu zarobili tab brigade i oteli arhivu.
Duan Duki, u to vrijeme naelnik taba Srednjobosanskog etni-
kog korpusa, dotiui se Ljubike etnike brigade i ove akcije sve to
karikira i kae: ova brigada je bez ikakvog razloga i pred jednom nepri-
jateljskom patrolom rasprila se i otila pravo na Trebavu.
etvrti bataljon 14. brigade napustio je prostor na kom se do tada
nalazio i krenuo u sastav brigade. Pokret za Vuijak kod Prnjavora izvr-
io je 26. jula, a 27. jula preko planine Ljubi i avke iao je za Klupe.
U meuvremenu, glavnina 14. brigade (1., 3, i 5. bataljon), poslije
neuspjene akcije na Kotor-Varo, bila je u pokretu preko Uzlomca, na
sjever.
22. jula 1944. godine oko 5 sati ujutru udarila 14. brigada
iz Garia preko Rastovca u Liplje, 262
javlja Borjanski etniki bataljon tabu svoje brigade.

Na ove jedinice 14. brigade pripucavali su etnici sa Breze i Trenje-
ve glave. Borci 14. brigade na ovu pucnjavu nisu odgovarali. Umorni od
261 Zb. NOR, T-IV/27, dok. br.179.

262 AVII, CA, kut. 214, br. reg. 41/5.
14'
211
dugih mareva koje su izveli posljednjih 67 dana, neispavani, izgladnjeli
i obuzeti svjeinom jutra, oni su se ljuti i neraspoloeni kretali dalje, kao
da te pucnjave i etnika uopte nema. Jedino je pratei vod brigade, iz to-
pa pito, na najagresivniju grupu ispalio jednu granatu. etniki izvori
potvruju da su partizani tog jutra pucali iz brckog topa u 1. vod 3. ete
Borjanskog etnikog bataljona. Ovog pucnja iz topa borci 14. brigade se
dobro sjeaju i po njemu je ustanovljeno gdje su se glavnina i tab bri-
gade nalazili toga jutra. Poslije ovog pucnja iz brdskog topa, na 14. bri-
gadu toga jutra nije vie ispaljen ni jedan metak.
Postoji etniki podatak da su neki dijelovi 14. brigade 22. jula bili
u s. D. Snjegotina, zaseok Spasojevii (pobjegao zarobljeni etnik), a us-
tako-domobranska dokumenta, govore za 25. juli, da se nastavlja pritisak
na Kotor-Varo. U to vrijeme na tom prostoru bili su Banjaluki parti-
zanski odred i 14. brigada.
Jedanaesta krajika NOU divizija, koju su u toku 1943. godine i po-
etkom 1944. uspjeno vodili Josip Maar Soa, kao komandant, i arko
Zgonjanin, kao komesar, a zatim Milo iljegovi i Blao urii, kao ko-
mandant i komesar, poela je srednju Bosnu naputati 27. jula u 20,00 a-
sova.263 Iza sebe je ostavljala veliku slobodnu teritoriju na kojoj je posto-
jao okruni komitet K P J , okruni narodnooslobodilaki odbor i dvije ko-
mande vojnih podruja sa komandama mjesta u Srpcu, Prnjavoru, Teslicu,
Maslovarama, Sipragama i Skender-Vakufu. Postojali su sreski i optinski
NOO. Na terenu srednje Bosne bili su pod komandom ove divizije orga-
nizovani i razni vojni, partijski i drugi kursevi. Odnosno, 11. divizija je
ostavljala srednju Bosnu kao vojnu, administrativnu i ekonomsku cjelinu,
na kojoj su sva vanija mjesta, sve vanije vojne i partijsko-politike in-
stitucije na terenu bile telefonski povezane.
Neumanjujui zasluge 1, 2. ili 4. krajike i 12. slavonske brigade;
I. proleterske divizije i drugih jedinica NOV, koje su terenom srednje Bo-
sne prole ili na njoj izvjesno vrijeme boravile i ratovale, treba rei da je
I I . NOU divizija, u sastavu 5. kozaraka, 12. krajika, a kasnije 14. sred-
njobosanska brigada i odredi divizija koja je na tom terenu najdue i
boravila ovom uspjehu najvie i doprinijela.
* * *
Da bi se nadoknadio odlazak 11. divizije poelo se sa formiranjem

nove divizije, koja jo nije imala broja, a koja je kasnije dobila naziv
53. srednjobosanska udarna divizija.
Pored taba nove divizije, poela se formirati 18. srednjobosanska
brigada. Brigada je formirana postepeno, od dotadanjih partizanskih od-
reda. U nju je uao i 5. poljski bataljon 14. brigade, kao njen 3. bataljon.
Poto se formiranjem 53. divizije broj boraca u to vrijeme nije po-
veao, odlaskom 11. divizije promijenjen je odnos snaga sa neprijateljem
na tetu jedinica NOVJ. Taj nepovoljan odnos u izvjesnoj mjeri popravio
je 24/25. jula dolazak u srednju Bosnu 21. slavonske brigade, koja se po-
slije prelaska r. Save razmjestila u irem rejonu Prnjavora. Do njenog
dolaska 14. brigada je bila razvuena od Dervente do Skender-Vakufa.
* * *
Iako se nastojalo da pokret 11. divizije za Srbiju ostane u konspi-

raciji, u tome se nije uspjelo. Podatak da je neprijatelj u meuvremenu
spremao napad na srednjobosansku slobodnu teritoriju, da bi se kako on
kae obraunao sa novom nazovi divizijom, i sve to je zatim uslijedilo
navodi na sumnju da je neprijatelj bio ne samo upoznat sa odlaskom 11.
divizije nego i sa brojnim radiografskim nareenjima i razmjenom milje-
nja vezanim za njen odlazak.
Sa jedne od proslava, u prvom planu sa lijeva na desno: Zaharije Slatinac, Sena Begovska, Milan
beim, Vel]ko Sipka, arko Sipka, Desa Batinica i neidentifikovani borac.
U situaciji kada su jae i organizovanije partizanske snage naputale
srednju Bosnu, a nove i slabije, uz to jo nedovoljno organizovane i pove-
zane na njoj ostajale, neprijatelj 27. jula poinje napad sa svih strana:
Otpoeo je poduhvat u podruju Doboj Teanj Tesli
Kotor-Varo Maglaj. 264
kae neprijatelj.
Od Zepa i Maglaja prema Tenju i Teslicu nastupale su njemake
i NDH jedinice. Od Doboja i Dervente prema irem prostoru Prnjavora
ile su domobranske jedinice NDH, sastavljene iz dijelova 4. i 6. lovake
pukovnije, objedinjene u grupu Hedrich i borbenu grupu Derventa,
u koju je ukljuena i jedna satnija iz Vinske. Ove snage su bile pod ko-
mandom 1. kozake divizije, koja je poela da nastupa preko Klanica
29. jula.
Istovremeno, neprijatelj je poeo nastupati od Banjaluke, preko Ko-
tor-Varoa i Obodnika, ka Teslicu, sa namjerom da prodre i prema divi-
zijskoj bolnici u Sipragama. Aktivirali su se i etnici, a u napadu je ue-
stvovala i avijacija.
Poslije este neprijateljske ofanzive, u januaru 1944, ovo je bila
najvea kriza u kojoj se nala slobodna teritorija, narod i jedinice srednje
Bosne.
Potisnuvi Teanjsko-tesliki partizanski odred, neprijatelj je 27. jula
zauzeo Teanj, a sutradan i Tesli.265 Dvadeset i devetog jula, poslije pro-
dora preko mosta na Vrbasu kod Klanica, 1. kozaka divizija je zauzela
Prnjavor. Usput je pravila neuvene pljake i nasilja. Muslimanske, hrvat-
ske i srpske porodice kao i porodice raznih narodnosti, tada su bolje nego
ikad ranije dole do zajednike spoznaje ta znai okupacija. To je bilo
jo jedno dodatno iskustvo, ali se ono kao i sva druga skupo plaaju.
Nema pisanih podataka o rasporedu bataljona 14. brigade, tih dana,
ali je rekonstrukcijom ustanovljeno da je u samom poetku ovih neprija-
teljskih djejstava 2. bataljon titio divizijsku bolnicu u Sipragama; 3. bata-
ljon je sa tabom brigade urio prema rejonu Maslovare Obodnik, gdje
je bio upuen i 4. bataljon.
Prvi bataljon brigade naao se 28. jula u rejonu s. Stanari i Tedin
Han. Na tim poloajima je saekao neprijateljsku grupu Hedrich (2. boj-
na sa 11. i 12. satnijom 3. bojne 4. lovake pukovnije), koja je prema
Prnjavoru nastupala od Doboja. Nju su dan ranije 27. jula, zaustavili di-
264 Zb. NOR, T-IV/27, dok. br. 175.
265 Zb. NOR, T-IV/27, dok. br. 176.
jelovi 5. kozarake brigade oko Kria, na putu Jelah Kulai. Snage
5. kozarake brigade povukle su se oko 21 as prema s. Rankovii, radi
pokreta za Srbiju, pa je grupa Hedrich sutradan nastavila nastupanje
dok nije naila na otpor 1. bataljona 14. brigade. Nema dokumenata 14. bri-
gade o toj borbi. Iz dokumenata jedinica NDH vidi se da su na grupu
Hedrich partizanske snage pred Tedin Hanom otvorile snanu stroj ni-
ku i bacaku vatru i da je borba trajala od 14,00 do 19,00 asova.266
Kako se sjea Drago Luburi, na poloaje oko Stanara isturena je
bila 2. eta 1. bataljona. Ona je dobila nareenje u 22,00 asa 27. jula koje
poloaje sutradan izjutra da zaposjedne i brani. Kada su na te poloaje
28. jula izali, vidjeli su da su poloaji iznad komunikacije sa sjevernije
strane povoljniji, pa su ih zaposjeli i na njima su se s neprijateljem cio
dan tukli. Luburi se sjea da je toga dana uspostavljena telefonska veza
izmeu taba bataljona i komande ete na poloaju. Dok se jedinica tukla,
sa poloaja se moglo telefonom razgovarati sa tabom bataljona. (To je za
njega bilo nezaboravno i uzbudljivo). Sva nastojanja neprijatelja da toga
dana prodre prema Kulaima ostala su bez uspjeha. Neprijatelj je 28. jula
zakljuio da grupa Hedrich zbog snane vatre neprijatelja koji je zapo-
sjeo sve visove .. . nije u stanju dalje nastupati. Grupa se poela povla-
iti. Prema podatku da je tada 12. satnija 3. bojne 4. lovakog puka u tom
povlaenju izgubila teki mitraljez, moe se zakljuiti da se grupa po-
vlaila na brzinu i u neredu. Ovaj prostor je 29. jula nadlijetala neprija-
teljska avijacija. Izviala je prostor oko Kulaa zbog podatka da tu po-
stoji partizanski aerodrom ali nita nisu mogli da otkriju.
Prema sjeanju Ilije Sarevia, zamjenika komandanta bataljona, i
Milovana Petrovia, koji bolje poznaju teren, ostale snage 1. bataljona
bile su u to vrijeme orijentisane prema Prnjavoru i vodile su 29. jula
estoku borbu sa pripadnicima 1. kozake divizije oko s. Vui jaka. U toku
toga dana bataljon je napadnut sa vie strana, morao se povui, a 29. jula
uvee kozake snage su izbile do kue tzv. Bugarske kod Kulaa. Grupa
Hedrich zaustavila se ispred s. Vuijak, rejon k.236. i tu zanoila.
Drago Luburi, tada komesar 2. ete 1. bataljona, sjea se da je pri-
likom borbi oko Tedina Hana i Stanara jednu drugaricu iz njihovog bata-
ljona, dok je na drugoj strani brda nekoga previjala ili neto radiia, ne-
prijateljski kurum pogodio u lea i izaao na grudi. Partizani su svoje
mrtve odmah sahranjivali, pa se Ilija Sarevi, u to vrijeme zamjenik ko-
mandanta bataljona, sjea toga i kae da je prilikom tih borbi naiao kada
su neku drugaricu sahranjivali ispod velikog hrasta sa mnogo debelih ila.
Grobnica je bila dosta plitka. Na poginulu su nabacivali zemlju kada je on
prilazio. Kako joj glava jo nije bila dobro zagrnuta, on je izmeu buse-
nja zemlje primijetio da poginuloj izlaze krvavi mjehuri iz usta. Od-
mah je posumnjao da nije mrtva, pa je od boraca koji su je zakopavah
zahtijevao da joj sa gornjeg dijela tijela odgrnu zemlju. Sagnuo se i pri-
slonio uho na njene grudi. U poetku, zbog svog lupanja srca, nije nita
uo. Smirio se i zaustavio dah, i onda kod nje zauo slabije otkucaje. Svi
prisutni su bih jako uzbueni kada su uli da je iva, jer moglo se desiti
266 Zb. NOR, T-IV/27, dok. br. 179.

da je ivu sahrane. Stavili su je na nosila i brzo odnijeli do bataljonske
ambulante. Kada su je sputali na leaj, progledala je i zatraila vode. ..
Po izbijanju dijelova 1. kozake divizije i grupe Hedrich u rejon
Kulai, 1. bataljon je upuen da zatvara pravac od Teslia preko s. Ukri-
njice za Ceavu, gdje se u to vrijeme nalazio tab 53. divizije sa pritap-
skim jedinicama. Jedna eta sa komandantom bataljona Momirom Lalovi-
em bila je 1. avgusta u rejonu s. Leb Tedin Han, uz komunikaciju s.
Stanari s. Kulai. Da li je eta tu zadrana ili je vraena iz s. Ukrinjice
sjeanja se ne slau.
im je bataljon bez ete doao u s. Ukrinjicu razmjestio se oko ko-
le, po vonjacima i travi, a osiguranja su isturena prema Tesliu. S obzi-
rom da su imali podatke da se u s. eavi nalazi bivi 5. poljski bataljon
14. brigade, a da je prema Tedin Hanu i Stanarima ostao dio snaga sa
komandantom bataljona, na tu stranu nisu postavljena potrebna obezbje-
enja.
Mnogi borci su se izuli, a puke su stavili na travu ili objesili o grane
ljiva i vonjaka oko kole. Neki su otili da potrae potok da bi se osvje-
ili i oprali noge umorne od pjeaenja i borbi voenih posljednjih dana.
Par njih je nalo snage da se popnu na neku od voaka, da bi ubrali
neki plod. Adam Pani se sjea da je sa komandirom voda Hajrom Avdi-
em leao iza neke ograde. Diskutovali su iji je automat efikasniji: ruski
sa tanjirastim doboem ili njemaki sa arerom.
Avdi se onda digao i radi fiziolokih potreba otiao u potok. Svoj
automat je ostavio kod Pania. Ubrzo ga je Adam primijetio kako tri
nazad, drei pantalone u rukama i viui: Drite oruje, evo neprija-
telja!
Za to vrijeme zamjenik komandanta i komesar bataljona nalazili su
se u koli koja je bila ruinirana, a sva vrata u njoj odvaljena. itali su
neki partijski materijal. Komandir i komesar 2. ete Avdi i Luburi bili
su u nekoj tali. Luburi je skinuo izme i dao ih borcu bivem usteru
Zulkifu Durakoviu da ih popravi, a komandir je bio zaspao na kraju ne-
kih jasala.
Svi oni se sjeaju da je odjednom dotrao borac Franc, bivi domo-
bran, koji je do tada bio na nekoj kruki, viui: Nijemci, N i j e m c i . . .
Zamjenik komandanta bataljona Sarevi odmah je naredio uzbu-
nu, a prateem vodu da tovari konje. Meutim, ve je bilo kasno.
Po raskomoenom i nespremnom dijelu 1. bataljona neprijatelj je
osuo minobacaku vatru. Jedna od prvih mina pogodila je komordijskog
konja, na kome su jo bili kuvarski kazan i samar. Granata je sve to raz-
ni jela i konja ubila. Konjovodac je ostao neozlijeen, ali je od tada bio
potpuno gluv. Sve se uskomealo. Ostali komordijski konji su rzali i nji-
tali. Borci su se bez plana poeli povlaiti, voeni glasovima svojih ko-
mandira, koji i sami nisu znali da li da se brane ili da odstupaju. Zamje-
nik komandanta bataljona nije uspio da jedinicu povee, pa je uvijek sta-
bilni i borbeni 1. bataljon Vrhovaca upao u veliku krizu. Gubici su bili
neminovni.
Referent saniteta 1. bataljona, Ifeta Mehii iz Tenja, sjea se da
su ona i Dana Davidovi koja se u tom bataljonu zatekla, bjeale bose sa
cipelama u rukama preko nekih strnjika, nemajui vremena da se obuju.
Dana je pripremala bombu da ubije i sebe i Ifetu tako su se u bjea-
nju dogovorile ako vide da e biti zarobljene. Ifeta se sjea da se vra-
tio pomonik politikog komesara 1. bataljona Milutin urevi, vidjevi
da su njih dvije negdje zaostale, dao im moralnu podrku i tako pomogao
da se izvuku.
U ovoj borbi su poginuli ili nestali slijedei drugovi: Stevo Gruba,
vodnik, Dujko Gruba, Zdravko Brankovi, Duan Jaki i Rajko Vidi,
svi iz s. Imljana, zatim Esad Kari iz Linje, Ranko Petkovi iz s. Kalende-
rovci, Stanko Rehaldski iz s. Detlak i rukovodilac Skoja bataljona Smajo
Karaselimovi iz Kotor-Varoa. Nestao je Nenad Ini, uitelj iz Teslia,
koji je bio poao sa bataljonom. Mnogo boraca je bilo ranjeno. Drago Lu-
buri, komesar ete, sjea se da jedan od boraca njegove ete nije uspio sa
ostalim da se izvue, pa se sklonio u neki bun. Neprijatelj je pretrai-
vao teren i pozivao ako ima skrivenih da izau. Ovaj borac je uporno u-
tao, iako je mislio da ga vide. Za to vrijeme potpuno je osijedio.
Bilo je to veliko i gorko iskustvo za 1. bataljon. Nema podataka da
mu se poslije toga do kraja rata neto slino desilo.
Komandant bataljona Lalovi, dok se jo nalazio oko s. Leb i Tedin
Han, vidio je ovu neprijateljsku kolonu, ali nije na nju otvarao vatru.
ekao je da dijelovi 1. bataljona, koji su krenuli ka selu Ukrinjici, ovu
kolonu doekaju, pa kada se ona pone povlaiti da on udari po njima.
Dogaaji su, meutim, ili drugim tokom.
Kao to je 2. bataljon imao svog ljubimca, psa Dukia, koji je ubi-
jen prilikom napada na Prnjavor (18. januar 1944.) tako je i 1. bataljon
imao svog ljubimca, jedno odraslo june. Kako se Pepi Tvrz, Ilija arevi
i Sinia Bati, sjeaju, ovo govee su intendanti bataljona dobili u s. Rai-
i, u Vrhovini, u proljee 1944. godine, kada je 14. brigada bila na tom
terenu. Nekoliko dana su june drali svezano uz intendanturu, jer su ima-
li druge izvore hrane. Kada su ga odvezali, ono se od bataljona nije odva-
jalo. Ide bataljon, ide i june za njim. Borci 1. bataljona, posebno oni sa
sela, naviknuti na stoku, prema kojoj su dok su je hranili i uvali, gajili
ljubav, zavoljeli su ovo june i nisu intendantima dozvoljavali da ga zako-
lju ni onda kada nije bilo mesa. June je bilo privreno bataljonu. U po-
kretu nikad nije zaostajalo, radi sone trave, struka kukuruza ili izrasle
zelene penice, preko ega je sa bataljonom prelazilo kroz plodne krajeve
oko Prnjavora. Odvajalo se od kolone samo kad bi uz put, blie koloni, vi-
djelo stado goveda. Navratilo bi, prolo lagano izmeu njih i opet se vra-
tilo u bataljon. Nije bilo potrebno da o njemu bilo ko brine. Borci su
voljeli da ga pomiluju, da se s njim poigraju. Bila je to neka vrsta razbi-
brige u nostalgiji za prekinutim zemljoradnikim ivotom. U ovom izne-
nadnom neprijateljskom napadu i ono je nestalo, a preivjeli borci 1. ba-
taljona esto ga pominju.
BORBE OKO OBODNIKOG VISA
Pokreti i uspjesi neprijatelja oko Prnjavora i Teslia imali su tekih

posljedica. Ali njegovo istovremeno nastupanje iz pravca Kotor-Varoa,
koje je sem nadiranja ka Tesliu, prijetilo i prodorom od s. Obodnik ka
s. Siprage, gdje je bila divizijska bolnica, bilo je jo uvijek najopasnije.
Borbena skupina, kako je naziva neprijatelj, a u kojoj su izmeu
ostalog bili 2. bojna 3. lovake pukovnije i ustaka milicija iz Kotor-Va-
roa, sa napadom na pravcu Kotor-Varo Obodnik poela je 28. jula.
Njoj su se u poetku suprostavili samo 2. i 3. bataljon 14. brigade. Iz ne-
kih etnikih dokumenata vidi se da je 28. juli dan bio lijep i sa malo
vjetra, kao i da je toga dana komandant 2. bataljona Vrbaske etnike
brigade, oko 15 asova, dobio od komandanta ustake milicije iz Kotor-
-Varoa Zvonka Jovia pismo u kom ga ovaj obavjetava da: . . . snage iz
Kotor-Varoa napadaju prema Sipragama i da su zauzele brdo Stol i s.
Veie i Hrastik.267 Kao to se vidi neprijatelja je vie interesovala parti-
zanska bolnica u Sipragama nego sam Tesli, ali da bi doao do Sipraga
morao je da prodre do Obodnikog visa, a taj pravac branio je 3. bata-
ljon. On je drao poloaje na kosama od s. Vrbanjci prema pl. Uzlomcu.
Izjutra 28. jula 2 aviona su prvo nadletala i bombardovala njegov borbeni
raspored. Istovremeno se ula borba i na kosama juno od r. Vrbanje,
gdje se na liniji Dragievac Podstaza Orahova branio 2. bataljon, ko-
ga je napadala ustaka milicija dolazei iz pravca Sokoline.
Toga dana, i pored estokih napada neprijatelja, 2. i 3. bataljon nisu
mnogo odstupili sa svojih poloaja. Naredne veeri 3. bataljon je ubacio u
protunapad jednu svoju etu, da bi potisnuo neprijatelja sa lijevog krila
njegovih poloaja. Glavnina ete, koja je napadala sa fronta, doprla je bi-
la do neprijateljskih rovova, ubacili su u njih nekoliko bombi, ali poto
je izostao napad voda koji je trebalo da doe bono, napad ete nije uspio.
Te noi je u bataljon doao i naelnik taba brigade Trinki. Komandanta
3. bataljona nije bilo, bio je zbog bolesti odsutan, pa je bataljonom ko-
mandovao njegov zamjenik Jotanovi.
Dvadeset i devetog jula izjutra, po jo pospanim borcima 3. bataljo-
na poele su da padaju minobacake granate. Nastupala je i neprijateljska
pjeadija, podrana vatrom puaka, pukomitraljeza i tekih mitraljeza.
Neprijatelj je bio daleko nadmoniji, a prema telegramu taba 53. sred-
njobosanske divizije ove neprijateljske snage, meu kojima su bili i
neki njemaki dijelovi sa kotorvarokom milicijom, bile su jaine oko 1.500
vojnika. Naelnik taba brigade Albert Trinki i zamjenik komandanta
3. bataljona Vlado Jotanovi nisu bili za odstupanje, pa je dolo do velikih
borbi koje su registrovane u etnikim dokumentima:
Nijemci i Hrvati zauzeli Stol, Veie, Obodniki vis i Ma-

slovare. Topove su izvukli na Obodniki vis borba je estoka
voena. 268
Zauzimanjem Obodnikog visa neprijatelju se pruala mogunost

prodora ka Tesliu i divizijskoj bolnici. Sem toga, dan ranije, dolazei iz
rejona Prnjavora, ovuda je proao u pravcu Sipraga veliki kara van za-
prenih vozila sa itom za Bosansku krajinu. Volovska i konjska zaprena
vozila i ljudi koji su sa tim kolima doli nisu mogli da se vrate svojim
kuama sve dok neprijatelj dri poloaje na Obodnikom visu, k. 640, pa
je to situaciju inilo jo sloenijom.
etvrti bataljon brigade (komandant Veljko Sipka, komesar Pero
Divjak) preko pl. avke i Javorove 28. jula poslije podne izbio je u s. Be-
be kod Klupa (pl. Borje) i tu uz vea borbena osiguranja zanoio. Pokret
je nastavio poslije ponoi preko prevoja Solila za s. Maslovare. Neprija-
telj je ve bio zauzeo Obodnik. Cio rejon nadlijetali su neprijateljski avi-
oni, tukli su i 4. bataljon. Bilo je i ranjenih.
Sa toga prostora istoga dana jedna eta 4. bataljona sa zamjenikom
komandanta Nedom Staniem vratila se sa Solila da prihvati partizanske
dijelove koji se budu povlaili od Teslia. Zanoili su na proplanku Soli-
la, a u toku noi napali su ih etnici i ubili straara, jednog starijeg ovje-
ka iz s. Srevia. Tridesetog jula etnici su napali pratnju koja je eti do-
turala hranu. Oteli su joj konja i kazan sa gotovim jelom. eta je inter-
venisala i preotela konja sa hranom.
Ti manji sukobi sa etnicima uslovili su da naredne noi doe do
iznenadnog sukoba izmeu ove ete i dijelova Teanjsko-teslikog odreda.
Odred je iz s. eave za iprage pratio sekretara Okrunog komiteta K P J
za srednju Bosnu Iliju Kostia i istovremeno za Bosansku krajinu spro-
vodio biveg komandanta teslikog garnizona potpukovnika Ivevia. Di-
jelovi ete 4. bataljona koji su drali poloaje na cesti mislili su da se radi
o etnicima, pa su jedni po drugima otvorili vatru. Iznenaeni borci Te-
sliko-teanjskog odreda, ne znajui ko ih napada, poeli su se povlaiti.
Tek poto je eta 4. bataljona brigade uhvatila jednog borca iz odjeljenja
za zatitu naroda (Ozna) iz Prnjavora shvatilo se u kakvoj su zabludi i je-
dni i drugi. Taj meusobni partizanski sukob iskoristio je domobranski
potpukovnik Ivevi i pobjegao.269
268 AVII, CA, k u t . 215, b r . reg. 42/1.

269 AVII, NDH, kut. 61, br. reg. Y/183.
Potpukovnik Ivevi mislio je da su na partizane napali etnici. On tvrdi da su n j e -
govi pratioci poeli da se povlae i kae: J a pak kao vezan u lance nisam mogao
tako brzo trati i vodi me je pustio, a ja sam otiao u duboku umu i sklonio se
pod jedan panj, gdje sam saekao z o r u . . . Izjutra je krenuo u sela iznad Maslo-
vara gdje su mu neki mjetani skinuli okove nahranili ga i pokazali mu put. Kada
je dobio obavjetenje da se na Obodnikom visu nalaze domobranske jedinice upu-
tio se tamo i predao zapovjedniku bojne bojniku Hasandedoviu. Odatle je otiao
za B a n j u Luku, pa preko Okuana i Broda za Doboj.
tab 14. brigade sastao se u s. Borcima 31. jula sa tabovima 2, 3. i
4. bataljona i razmotrio novonastalu situaciju. Ocijenjeno je da se opasnost
od daljeg prodora neprijatelja moe otkloniti samo napadom na Obod-
niki vis i njegovim zauzimanjem. Na komandantskom izvianju vidjelo
se da na tom poloaju neprijatelj, pored iskopanih rovova, raspolae i ve-
im brojem drveno-zemljanih bunkera, da je teren sa juga strm, a sa
pravca sjeveroistoka povoljniji za napad, ali pregledan i otkriven.
Komandant brigade je zato smatrao da neprijatelja treba napasti
nou. Komandant 4. bataljona ipka predloio je da se napad izvede da-
nju, a da mu prethodi jaka minobacaka priprema. Potkrijepio je to inje-
nicom da u brigadi postoje 4 teka minobacaa, a da je iznad s. Borci pre-
ma pl. Oauu u jednoj naputenoj koari sklonjeno tridesetak tekih mi-
na izvuenih prilikom osloboenja Teslia.
Ovaj predlog je bio bolji, pa je i prihvaen. Dogovoreno je da u na-
padu uestvuju snage 3. i 4. bataljona, da se nou privuku na polazne
poloaje za napad, a da borci krenu na juri kada po Obodnikom visu
bude otvorena minobacaka vatra. Drugom bataljonu je dat zadatak da u
toku noi na lijevoj obali Vrbanje prema s. Veii postavi dio svojih snaga
i da, kada neprijatelj otpone sa odstupanjem, sa boka otvori vatru.
Privlaenje minobacaa i komandovanje njima u toku napada pre-
uzeo je komandant 4. bataljona ipka. Prvog avgusta, oko 8 asova, sa
padine s. Borci naspram Obodnikog visa minobacalije, meu kojima je
bio i Slavko Cupurdija, ispalili su prvu minu. Ona je podbacila za stoti-
nak metara. Uzeta je, zatim, korektura i po Obodnikom visu otvorena
minobacaka vatra iz sva etiri orua minama od 6 kg. Istovremeno je
uslijedio i nezadriv juri boraca 3. i 4. bataljona 14. brigade. Ohrabreni
ovakvom minobacakom vatrom, jer takvu podrku do tada nikada nisu
imali, oni su uz viku jurili ka neprijateljskim poloajima.
Vojnici Hasandedieve 2. bojne 3. lovake pukovnije, nenaviknuti
na napad danju uz ovako jaku podrku minobacake vatre, nisu izdrali i
poeli su da bjee. Odstupajue dijelove ove bojne tukli su borci 2. bata-
ljona bonom vatrom sa lijeve obale r. Vrbanje. Na obodnikom visu ne-
prijatelj je imao 8 mrtvih i oko 20 ranjenih, a na vis je izvuen i brigadni
top 37 mm iz kojeg je za neprijateljem ispaljeno par granata. Odstupa-
jui, neprijatelj se zaustavio na ranije pripremljenim poloajima na
liniji s. Dabovci s. Hrvaani. Komandant brigade se sjea da je toga ili
idueg dana posmatrao jednog neprijateljskog oficira kako na poloajima
ispred rovova eta ili sjedi, iako se na njega pucalo.
Zadravajui se na poloajima s. Dabovci s. Hrvaani, neprijatelj
je pokazivao da ne odustaje od prodora ka Tesliu i ipragama. Iz tele-
grama taba 53. divizije upuenog tabu 5. korpusa vidi se da je 2. avgu-
sta neprijatelj od Kotor-Varoa prema 14. brigadi ubacio nekoliko hiljada
vojnika i da je u protunapadu ubijeno 6 vojnika, meu njima i jedan sat-
nik, a da je 20 neprijateljskih vojnika ranjeno. etvrtog avgusta 14. bri-
gada je izvrila na neprijatelja koncentrian napad. U njemu su uestvo-
vali 2, 3. i 4. bataljon brigade. Neprijatelj je pokuao da da otpor, ali je on
slomljen i neprijatelj je prisiljen na povlaenje. U etnikim dokumenti-
ma o tome pie :
4. o. m. ujutro ula se velika borba u dolini V r b a n j e od

Vrbanjaca do Rujevice 2 7 0
a u dokumentima oruanih snaga NDH :

. . . borbena skupina koja je nadirala iz Kotor-Varoa pre-
ma Tesliu morala se povui pred nadmonijim neprijatelj-
skim snagama. 270 ^
Centralna partizanska bolnica u Sipragama sauvana je tako od na-

pada 2. bojne 3. lovake pukovnije na elu sa bojnikom amilom Hasan-
dediem, koga neka dokumenta optuuju da je bio ustaki nastrojen, a
uz to krvolok i pijanica. Neprijatelj je u ovom neuspjelom poduhvatu u
periodu od 28. jula do 4. avgusta 1944. imao oko 50 mrtvih i ranjenih.
* * *
Radi razvlaenja snaga 14. brigade, a dijelom i radi odvajanja od

njihovog glavnog zadatka odbrane pravca prema Obodniku, etnici i
ustaka milicija planirali su prodor ka Skender-Vakufu i, odatle, prema
partizanskoj bolnici u ipragama.
U s. Zivinicama sastali su se 30. jula 1944. autant taba Srednjobo-
sanskog etnikog korpusa Slavko Laketi i komandant kotorvaroke usta-
ke milicije Zvonko Jovi. Dogovorili su se o vremenu i pravcu zajedni-
kog djejstva. Trideset i prvog jula izjutra, od crkve u Vranjem Brdu, kre-
nuli su prema Skender-Vakufu 2. i 3. bataljon Vrbaske etnike brigade i
50 ustakih milicionera. Jedna kolona je ila preko Bokana i Omara, a
druga preko Kotica, Solaja i Ciganke. Dijelovi Banjalukog partizanskog
odreda koji su branili Skender-Vakuf, povukli su se prema Perinu, pa
su ustaki milicioneri i etnici u 11,15 asova uli u grad. Borci Banja-
lukog partizanskog odreda vratili su se i izbacili etnike i milicionere iz
Skender-Vakufa. etniki izvjetaji to potvruju, uz objanjenje da su
Skender-Vakuf napustili zbog jake kie.
etnici 4. ete 2. bataljona Vrbaske etnike brigade pokuali su
2. avgusta da ugroze centralnu bolnicu i magacine u rejonu iprage
Petrovo polje. Bolnicu i magacine titio je u to vrijeme samo jedan vod
3. ete 2. bataljona 14. brigade, razvuen na irokom prostoru. Vod se ori-
jentisao samo na odbranu bolnice, pa su zato etnici uspjeli da upadnu
u neke od magacina sa materijalom. Tvrdili su da su iz nekih magacina
odnijeli neto materijala, a drugo zapalili, i da su u tim magacinima vi-
djeli municije i drugog materijala da ne bi 100 konja moglo ponijeti.
Poslije protjerivanja neprijatelja sa Obodnika, 14 brigada je izdvo-
jila 2. bataljon i uputila ga prema etnicima. On je 3. avgusta izbio na
270 A VII, CA, kut. 215, br. reg. 6/2.

27a Zb. NOR, T-IV/28, dok. br. 133.
Ravni Sto i istog dana uvee krenuo za Skender-Vakuf, da bi olakao po-
loaj Banjalukom odredu.
etnici su u to vrijeme bili ogoreni to su partizani /vjerovatno
BPO i dijelovi 2. bataljona 14. brigade/ 5. avgusta odrali zbor u Sken-
der-Vakufu, vjenanje i krtenje djece, to se na zbor odazvao narod iz
Skender-Vakufa i okolnih srpskih sela, naroito iz s. Kotica, i to su
borci BPO narod . . . mnogo iskvarili.
etnike je sasvim obeshrabrio neuspjeli pokuaj prodora Nijemaca

i jedinica NDH preko Obodnika ka Teslicu i Sipragama i pojava dijelova
14. brigade oko s. ivinica.
Po dolasku snaga 14. partizanske brigade na Zivinice ba-

njaluki partizanski odred, doao je sa tabom u Skender-
- Vakuf . . . prema ovim partizanskim snagama koje se sada
nalaze ne mogu se preduzimati nikakve ofanzivne akcije, jer
bi mogli imati samo gubitke a nikako uspjeha, 271
izvjetava tab Vrbaske etnike brigade tab svog korpusa. Tako su po-
red oruanih jedinica NDH i etnici priznali da im 14. brigada smeta.
m A VII, CA, kut. 215, br. reg. 6/2.

Dok su se nova 53. divizija i 21. slavonska brigada borile sa neprija-
teljem oko Prnjavora, Teslia i Kotor-Varoa, dotle je 11. divizija (5. ko-
zaraka, 12. krajika, 18. hrvatska) preivljavala teke trenutke. Neprija-
telj je du komunikacije u dolini r. Bosne, gdje je 11. divizija trebala da
prijee rijeku, privukao jake snage, pa ona nije uspjela da je prijee nou
29/30. jula, a ni naredne noi. Povukla se zato na padine pl. Mahnjae,
gdje ju je zateklo jutro 31. jula 1944. godine. Neprijatelj, koji je u tom re-
jonu imao jake snage, izbio je tog jutra na krila divizije, s namjerom da
je opkoli i uniti. Neprijateljski vojnici su, radi meusobnog raspoznava-
nja, nosili toga jutra bijele trake oko rukava. Dolo je do estoke borbe,
u kojoj su se borci 5. brigade i 2. bataljona 12. brigade morali probijati iz
obrua borbom prsa u prsa. Preivjeli borci 5. brigade sjeaju se kako je
Mahmut Ibrahimpai Mao, komesar 5. kozarake, otimajui jednu dru-
garicu iz ruku neprijateljskog vojnika uhvatio vojnika za grlo i natovje-
anskom snagom iupao mu grkljan. Peta kozaraka brigada je imala
26 poginulih i 22 tee ranjena borca. Meu poginulima bio je i jedan od
najboljih kozarakih junaka Rade Kondi, koji je prije pokreta za Srbiju
od Ranka Sipke preuzeo komandu nad ovom proslavljenom jedinicom
NOB-a.
Ova vijest, koja je dola sa ranjenicima dopremljenim u Siprage u
divizijsku bolnicu, u tom rejonu se jo nalazila 14. brigada, bila je nevje-
rovatna, pa je tab brigade provjerio prije nego je tabu 53. divizije o tome
poslao izvjetaj. I tab divizije, obavjetavajui o tome depeom tab
5. Korpusa, ograuje se: 11. divizija se nije prebacila. Rade Kondi po-
ginuo. Manji dijelovi divizije stigli u Siprage, javlja 14. brigada.
Jedanaesta divizija se spremala za novi pokret. Petog avgusta izda-
la je nareenje potinjenim jedinicama da sve preostalo pratee oruje,
zajedno sa prikupljenom djecom iz svojih jedinica, predaju preko 5. ko-
zarake brigade 14. srednjobosanskoj brigadi.
Poslije dva dana, preavi komunikaciju Derventa Doboj preko
Vujaka, a zatim preko r. Bosne juno od Podnovlja, divizija je zauvijek
napustila srednju Bosnu. Povodom njenog odlaska nije odran nikakav
oprotajni sastanak izmeu tabova brigada koji odlaze i onih koji ostaju,
jer rat je guio svaku sentimentalnost. Borci 14. brigade posebno su alili
zbog odlaska 5. kozarake, sa kojom su bili vezani jo od boravka protu-
etnikog bataljona u srednjoj Bosni april-maj 1942. godine.
Preivjeli borci jedne od jedinica brigade na proslavi u Prnjavoru 1968.

Poslije velikog pritiska koji su oruane snage NDH, etnici i usta-
ka milicija vrili na 14. brigadu koncem jula i poetkom avgusta 1944.
godine, iz ega je izala nepobijedena, 14. brigada je postepeno prela na
ofanzivne akcije i na etnike i na ustako-milicijske posade na irem pro-
storu Kotor-Varoa.
Jedna od takvih akcija bio je napad na ustako-milicijsku posadu u s.
Sokoline, nekoliko kilometara juno od Kotor-Varoa. Ovo uporite, istu-
reno na stjenovitom i teko pristupanom dijelu, ispod koga su tekli dubo-
ko usjeeni planinski potoci Jakotina i Grabarevac, bilo je jedno od najja-
ih spoljnih uporita Kotor-Varoa. Pored grupe kua, tu se nalazila i cr-
kva, a sve to je bilo opasano kamenim zidom. Tada se sumnjalo da kato-
liki svetenik u Sokolinama krije njemaku radio-stanicu, jednu od onih
koje su Nijemci imali rasturene na okupiranom prostoru, a od kojih su
neke bile legalno rasporeene i na terenu koji su kontrolisali etnici. Ovo
uporite je ve jednom osvojila, u aprilu 1944, 3. eta 2. bataljona 14. bri-
gade. Prvom polovinom avgusta uporitu se primakla 3. eta 4. bataljona
komandira Rajka Bubia. Njega su ve neprijateljski vojnici znali i sa
njim su se dovikivali. Izazivali su ga da im prie blie, a on im je odgo-
varao smireno i zastraujue uvjerljivo: Doi u ja, ne brinite, onda kada
mi se ne budete nadali!
Neutvrenog datuma prve polovine avgusta, oko 4 asa, dok je 2. e-
ta istog bataljona bila na epakom brdu, Bubieva eta- je napala Soko-
line iz pravca Vievice i Srednjeg brda. Jedan vod komandir ete je upu-
tio u zasjedu na pravcu kojim je razbijena posada morala da se povlai.
Dok su ostala dva voda otvarala vatru po neprijateljskim bunkeri-
ma, on i oro Snjegota su izdvojili 5 boraca i 2 pukomitraljeza i pod
komandom Bubia krenuli prema crkvi u Sokolinama i zidu koji tu po-
stoji. Vatrom pukomitraljeza i runim bombama zauzeli su otvore na
zidu, a onda su likvidirali jedan po jedan bunker uz pomo ostalih bo-
raca.
Poto nisu uspjeli da zadre Bubiev napad, milicioneri su poeli da
bjee prema Kotor-Varou - Kotoriu, ali su naili na 3. vod 3. ete, koji
ih je natjerao da se sklone u stijene ispod uporita. Borci Bubieve ete
su ih pozivali na predaju, a kada se ni poslije nekoliko uzastopnih poziva
nisu odazvali, na njih je otvorena puana i mitraljeska vatra i na stijene
su bacane rune bombe. Prema zabiljeki Advana Hozia poginulo je 5 mi-
licionera, a 7 je ranjeno. Zaplijenjen je 1 pukomitraljez, nekoliko pua-
ka, 3 automata i neto druge opreme.
Oko 15,00 asova istog dana iz Kotor-Varoa u pravcu Sokolina kre-
nula je jaa grupa milicionera pod komandom ustae like Lovrenovia, ko-
ji je bio rodom iz Sokolina. Ovoj grupi postavljena je zasjeda, pa je i ona
razbijena uz gubitke.
Stab bataljona, poslije zauzea Sokolina, odluio je da zauzme usta-
ko uporite Badanj iznad s. Jakotina. Sokoline i Badanj bili su juni istu-
reni punktovi odbrane Kotor-Varoa, a na njih su se uvijek naslanjali et-
nici. Zato su 9. i 10. avgusta jedinice 4. bataljona prvo protjerale etnike
iz okoline Badnja, a zatim su sa dvije ete napali Badanj.
Milicija je davala jak otpor. Partizanske snage eta koja je bila
na Sokolinama, pomagala je sa te strane napad na Badanj, odnosno Jako-
tinu. Partizanske jedinice koje su ile u napad napredovale su sporo, ali
sigurno, a etnici su, sa pogodnih poloaja, posmatrali borbu, nadajui se
da e milicija odbiti napad boraca 4. bataljona. Meutim, kada su uvidjeli
da su se partizani podvukli pod same neprijateljske rovove, a zatim uli i
bombe koje su partizani ubacivali u rovove milicije, intervenisali su.
Milicija koja se nalazila u rovovima bila se pokolebala i

poela povlaiti da napusti rovove, a u tom momentu, snage
2. bataljona (etnikog primjedba autora) udarile su par-
tizanima iz Varjae sa boka .. ,,271a
pie o tome komandant pomenute etnike brigade.
Borci 4. bataljona morali su da se povlae prema brdu Kik. Bernard

Marui, kurir u tabu 4. bataljona, sjea se da su on i Enver Sarajli za
vrijeme ove borbe dobili zadatak od komesara Pere Divjaka ili pomonika
komesara Perice Vukelje, da odnesu jedno pismeno nareenje na Kik, na
kom je trebalo da se nalaze dijelovi 4. bataljona i gdje se jo vodila velika
borba. Sarajlia je bila nauljala cipela pa nije mogao da ide do kraja.
Predloio je Maruiu da uzme njegov automat i da sam nosi to pismo.
Marui je prihvatio, jer drugog izlaza nije bilo: nareenje se moralo od-
nijeti tamo gdje je nareeno.
Kada se Marui primicao Kiku borba se utiala. Na brdu koje je
bilo bez veeg rastinja vidjele su se siluete u crnim odijelima, koje Maru-
iu nisu liile na partizanske. Bilo mu je sumnjivo, ali poto je teren do-
sta pregledan, nije se usuivao da se vrati, pa je polako, kraj neke ivice,
poao napred i, osmotrio bolje one koji su se sa brda pribliavali prema
njemu. Poto je shvatio da se radi o ustakoj miliciji, a oni su bili ve
dosta blizu, bacio je bombu, opalio na njih rafal iz automata i, kada su oni
zalegli, poeo je izmicati. Neprijatelj je za njim otvorio vatru. Istovre-
meno ga je tukla i vatra bono, iz pravca s. Vievice. Osjeao je to po
mecima koji su ga mimoilazili, ali je imao utisak da i jedni i drugi tuku
njega. Kad je sav zadihan i umoran stigao do taba bataljona na Dragi-
evcu, raportirao je komandantu bataljona da pismo nije mogao da pre-
da. Rekao je zatim da je neprijatelj ne samo na Kiku ve i na Vievici.
Tada se pojavio zamjenik komandanta bataljona Nedo Stani sa jednom
etom. Objasnio je da je ta eta otvorila vatru po neprijatelju na Kiku u
vrijeme kad su vidjeli da milicioneri nekog progone. Veljko Sipka je re-
15*
227
kao Bernardu: Die paniku bez potrebe, i to je, kako Marui kae, nje-
mu bilo tee nego bjeanje s Kika.
Poto su 10. avgusta udruene etniko-ustako-milicijske snage us-
pjele da natjeraju u povlaenje dio snaga 4. bataljona, etnici su
se veselili, ali i strep jeli. Drugi bataljon etnike brigade, koji je napao
4. bataljon 14. brigade sa boka, slijedeu itavu no proveo je u umi Ki-
jevac, zapadno iznad s. ukovac. Nije se usudio da zanoi u kuama u
selu. Iz jedne depee taba 53. divizije od 9. avgusta vidi se da je oko
Kotor-Varoa u posljednjih 6 dana neprijatelj imao oko 42 mrtva.
Zaharije Slatinac, omladinski rukovodilac 4. bataljona, sjea se da
jt ovo bila jedna od teih borbi u kojima se naao njihov bataljon.
Jedanaestog avgusta 4. bataljon je nastavio sa napadom na nepri-
jateljsku miliciju oko Jakotine. Upotrijebio je i svoju artiljeriju. Milicija
se estoko branila. Moda je opet oekivala da e joj etnici doi u pomo,
ali se to ovog puta nije dogodilo. Milicija se borila do jedan sat poslije
pola noi.
Partizani 14. krajike brigade tukli su Badanj, milicija
je razbijena na Badnju i partizani su proli do Hadrova-
ca .. ,,272
izvjetava slijedeeg dana svoj korpus komandant Vrbaske etnike bri-

gade.
U ovoj borbi poginuo je Branko Milojevi iz s. Mikovci, pomonik
politikog komesara 1. ete 4. bataljona.
Jedanaestog avgusta borbe su se vodile i na drugim stranama. Jedna
je voena oko s. Rastue i Stanara. Tamo je u to vrijeme bio 1. bataljon
brigade, koji su napale tri etnike kolone, predvoene etnikim kapeta-
nom Araneloviem. On je bio komandant operacije, a imao je nekoliko
etnikih brigada. etniki izvjetaji kau da su se partizanske snage na
koje su napali sastojale iz dva bataljona 14. brigade i Teanjsko-teslikog
odreda. etnici tvrde da su na partizanske snage naili kod samih Vitko-
vaca i napali ih na frontu od s. Stanara do s. Rastua. Da su ih potisli i
gonili u sjajnom naletu i sve bi, kako kau, uspjelo da se nije povukao
komandant 1. bataljona Ljubike etnike brigade Mitar Milankovi, i to
bezrazlono.
U noi 11/12. avgusta 3. bataljon 14. brigade krenuo je na prostor
Liplje Klupe. Iao je u kolonama od s. Maslovare preko Uzlomca.
Partizani su u isto vrijeme udarili na sve uke koje su
bile zaposjednute od 3. ete. 273
Zadatak 3. bataljona bio je da dijelom snaga stalno kontrolie rejon

Klupa, da izvodi none pokrete i akcije protiv etnika i da im ometa kon-
centracije i izvoenje prepada, posebno du karavanskog puta eava
Javorova Klupe Maslovare.
272 AVII, CA, kut. 215, br. reg. 3/3.

273 AVII, CA, kut. 215, br. reg. 8/3.
tab 14. brigade od konca jula 1944. godine bio je u s. Maslovare, u
kui porodice Petri. Komandant brigade se sjea toga, jer je kod te po-
rodice u to vrijeme odran nekakav sastanak ena. Na sastanak su dole
i ene iz udaljenih sela u koja su esto navraali etnici. Sastanku je tada
prisustvovala i Milka Manduka, kao drutveno-politiki radnik na tom
terenu.
U vrijeme kada je 3. bataljon preko Liplja odlazio za rejon Klupa,
na teren Kotor-Varoa doao je 1. bataljon brigade koji je skoro mjesec
dana djelovao samostalno na podruju Prnjavor Tesli. Bataljon je
razmjeten u rejon Maslovare Obodnik Borci, sa zadatkom da titi
slobodnu teritoriju iz pravca Kotor-Varoa.
tab brigade je imao iz s. Maslovare telefonsku vezu sa tabom di-
vizije u Kulaima, sa 3. bataljonom u Klupama, sa Sipragama i Skender-
-Vakufom.
U to vrijeme odravan je u rejonu s. Borci Mirkovii vojni podo-
ficirski kurs, koji je organizovala 14. brigada. Na njega je pozvano po 15
odlinih boraca iz svakog bataljona, buduih rukovodilaca u vodovima i e-
tama. Mladen Popovi, koji je bio na tom kursu, sjea se da ih je bilo oko
60, meu njima: arko Vujasinovi, Savko Danii, Novak Milivojac i
Slavko Koi. Kursom je rukovodio tab brigade, preko jednog domobran-
skog oficira koji je u brigadu dodijeljen poslije osloboenja Teslia 9/10.
jula. On je za kurs napravio program rada, koji je tab brigade pregledao
i saglasio se sa njim.
Zbog najavljene pomoi Sovjetskog saveza oko Skender-Vakuf a se u
to vrijeme ureivalo zemljite za aerodrom. Radovima je rukovodio Ni-
kola Duki, otac Rajka Dukia, pomonika politikog komesara bataljona
i4. brigade. etnici nisu naroito ometali ovu izgradnju. Vjerovali su da
na taj nain i oni mogu neto da dobiju, to se jednom i desilo kod s. Ku-
laa, kada su savezniki avioni umjesto u Kulae padobrane spustili u s.
Popovie. Tako je 6 paketa, u kojima su bile engleske strojnice, palo u
ruke etnicima.
U iprage su 14. avgusta stigli komesar i zamjenik komandanta
5. korpusa Ilija Doen i Nikola Karanovi. Istog dana ili sutradan bili su
u Maslovarama. Sluaj je htio da se zapalila i gorjela nekakva tala u
vrijeme kada je trebalo da se pojave u Maslovarama, pa im je u susret
poslata poruka da se radi o nemarnosti, a ne neka neprijateljska diverzija
ili napad.
tab brigade tada nije bio na okupu. Komesar brigade Vojo Stupar
bio je oko Prnjavora. Pomonik komesara ore Pstrocki oko, smatrao
je da drugove iz korpusa treba da upozna komandant sa svim osnovnim i
politikim pitanjima u brigadi i na terenu, to je on i uinio.
Karanovi i Doen su urili u tab divizije. Iz Maslovara su dobili
konje i pratnju. Reeno im je da je put sasvim bezbjedan, a s njima je kre-
nuo i naelnik taba brigade Albert Trinki.
Naredni dan je bio bez novosti, a 18. avgusta ore Sananin, de-
urni kod telefona, obavijestio je tab brigade da je neko javio sa Klupa
da se vodi borba sa etnicima i da je veza sa Klupama odmah poslije toga
prekinuta. Preko Borja se ula puana i mitraljeska vatra. Dignuto je sve
ljudstvo oko taba brigade, a meu njima se naao i komesar 1. bataljona.
Prikupili su oko dvadesetak konja, pa su svi prisutni lanovi taba bri-
gade posjedali na konje i galopom pojurili za Klupe.
Toga dana 3. bataljon nije bio kompletan. Dio je otiao prema Prnja-
voru, dio je bio u pokretu prema Staroj Dubravi, a dio u Ceavi. Sa ta-
bom bataljona bila je samo komora. Na ovaj pozadinski dio i tab 3. bata-
ljona napali su 1. i 3. bataljon Teslike etnike brigade. etnici su upali
u komoru i poeli da je razvlae. tab bataljona, poslije krae borbe, od-
stupio je prema Ceavi, neznajui da na partizanske dijelove u Ceavi na-
padaju istovremeno 2. i 4. bataljon Teslike etnike brigade, sa kojima je
bio komandant Teslike brigade Novak Prodi.
Vod 2. ete 3. bataljona 14. brigade, sa kojim su bili komandir ete
Vaskrsija mulja i komesar Milivoje Danilovi, bio je u vrijeme poetka
napada oko G. njegotine. Culi su borbu i vidjeli dvije crvene rakete koje
je neko ispalio u rejonu Klupa. Ocijenili su da se radi o napadu na tab,
pa su pourili u tom pravcu. Cim su prili Klupama napali su etnike, koji
su davali otpor sa visova prema Borju. U to vrijeme pristigli su i dijelovi
taba brigade na konjima iz pravca Solila. Napadnuti sa dvije strane, a
zbog poumljenosti terena neznajui kakve ih snage napadaju, etnici su
pobjegli. U ovom etnikom napadu poginuli su Ugljea arevi iz s.
Kremne, Usorac N. Radivoje, ereg Ilova, Prnjavor, i potporunik uro
Luki iz Velike Soanice. Nekoliko boraca je ranjeno, meu njima i Ana
Kremi, referent saniteta 3. bataljona. etnici su razvukli komoru. Milan
Jeli kurir u tabu brigade, sjea se da je neko od mjetana rekao ko-
mandantu brigade gdje su sklonjeni kazani za kuvanje hrane, pa su oni i
jo neke stvari pronaeni. etnici su potrgali i telefonske linije u pravcu
Kulaa, tako da nije bilo veze sa tabom divizije.
Sutradan, vjerovatno, jer o tome nema dokumenata, vod Mile Sa-
via iz ete 3. bataljona koji je otpratio lanove taba korpusa od Klupa
do Kulaa vraao se u sastav svog bataljona. U pl. Javorova doekali su
ih pripadnici zelenog kadra. Traili su od njih da se predaju, a dopali su
im se dobri konji koji su pripadali komandantu i zamjeniku komesara
14. brigade, na kojima su iz Maslovara odjahali lanovi taba korpusa.
Mile Savi se sjea da su se nali u vrlo komplikovanoj situaciji. Bi-
lo ih je malo u odnosu na zeleni kadar, koji je, pored toga, bio zaklonjen.
Dok je pitao ko su, on je konje stalno trzao nazad, prema nekom plotu, a
onda je skoio sa konja i sa vodom poeo da odstupa. Zeleno-kadrovci su
po njima otvorili vatru, pa je Vaskrsija Raki iz s. trpci tada poginuo.
Konji su ostali rui. Komandant brigade je dugo alio za konjem, jer je
vranac bio izuzetno lijep i ponosan.
Dok se ovo dogaalo sa 3. bataljonom i ostali bataljoni u rejonu
Kotor-Varoa imali su problema.
5C
} Jjc 5}c /
Kada je eta Rajka Bubica iz 4. bataljona zauzela i zaposjela Soko-

line, Vaso Devi, komandir voda u 3. eti 4. bataljona, sjea se, a to su po-
tvrdili i drugi uesnici tih dogaaja, da poslije zauzea Sokolina njihova
eta nije stalno bila na tom poloaju. Dolazila je na taj poloaj u rano
jutro, a naputala ga je kada padne no. Bila je to taktika koja je omogu-
avala da se jedinica koja je vodila svakodnevne borbe, nou odmara. Sem
toga, iz Sokolina je bilo milicionera koji su se, poto su partizani zauzeli
selo povukli u Kotor-Varo. Kao dobri poznavaoci terena mogli su lako da
privuku snage iz Kotor-Varoa i nou napadnu etu. Sokoline je tih dana
nadlijetala i avijacija NDH sa aerodroma iz okoline Banjaluke. Pored mit-
traljiranja, bacali su letke, u kojima su partizane pozivali na predaju. Obe-
avali su da e im biti poteen ivot, samo treba da ponesu sa sobom taj
letak. Iz etnikih izvora saznajemo da su se pokolebali domobrani Vid
Erak i Zdravko Barii, koji su bili zarobljeni u Tesliu a zatim su prili 4.
bataljonu. Nou 10/11. avgusta, nosei jedan takav letak, pobjegli su iz
ete. Doli su 11. avgusta prvo kod etnika, a onda su otili svojima u Ko-
tor-Varo. Tamo su, kako kae Vaso Devi, ispriali partizansku taktiku
dranja Sokolina, to je Kotorvaroka milicija iskoristila.
Nou 19/20. avgusta kotorvaroka milicija je upala u Sokoline i par-
tizanskoj eti postavila zasjedu. Kada je 2. vod 3. ete 4. bataljona doao
rano izjutra da posjedne uobiajene poloaje, doekala ga je vatra mili-
cije. Uvijek oprezni borci 4. bataljona toga jutra nisu bili budni i potpuno
su iznenaeni. Stoga nisu pruili znaajniji otpor, a pojedinci su spas trai-
li skakajui niz strme i pogibeljne stijene. Jedan pukomitraljezac, Devi
misli da je to bio Milo Jungi, ranjen je tom prilikom u ruku.
Prema etnikim izvorima, poginula su dva partizanska borca, a od
milicije jedan hrvatski narednik.
Toga dana ostali dijelovi 4. bataljona drali su s. Zubovie, s. Vie-
vicu, Dragievac, Stol i s. Zivinice, a 2. etniki bataljon bio je za to vri-
jeme u Varjaama i Cukovcu. etnici nisu toga dana preduzimali ofan-
zivne akcije, jer su, navodno, ekali na pravu akciju iz Kotor-Varoa
koju ele Hrvati da izvedu u zajednici sa njima.274
H ^C sji
Dvadesetog avgusta 4. bataljon 14. brigade drao je iste poloaje, a

Banjaluki partizanski odred s. Vranje Brdo, Buk, Crljence i Paunovii.
Stab 4. bataljona brigade bio je jo na Dragievcu. Partizanski dijelovi sa
Zubovia tukli su etnike u Varjaama, a ve drugi dan neprijateljska ar-
tiljerija iz Kotor-Varoa tukla je partizanske poloaje oko Dragievca.
Dvadeset i prvog avgusta trebalo je da uslijedi zajednika akcija et-
nika i Milicije, koju je komandant ustake milicije Jovi bio ugovorio sa
tabom Vrbaske etnike brigade. Komandant etnike brigade alio se
komandantu svog korpusa da Jovi nita nije preduzeo niti alje obeanu
municiju. Zatim je komandant etnike brigade uputio komandanta svog
274 A VII, CA, kut. 215, br. reg. 51/3.

2. bataljona na Sokoline radi dogovora sa Hrvatima u pogledu akcije
koju je trebalo izvriti 21. avgusta. Tom prilikom od milicije dobio je
3.400 metaka.
U zajedniku akciju sa milicijom odreeni su 2. i 3. bataljon Vrba-
ske etnike brigade. Meutim, 3. bataljon je dobio nareenje kasno, pa
nije uspio da uestvuje u toj akciji protiv partizana. Drugi bataljon Vrba-
ske etnike brigade bio je 21. avgusta ve od 3 asa na tzv. Mikaevia
visu, zapadnije od Dragievca, i ekao je da milicija prva napadne. Kako
milicija nije stigla on je krenuo sam u napad, i na putu Kotor-Varo
Skender-Vakuf susreo se sa partizanima. Partizani su, navodno, odstupili
prema Dragievcu, k. 978, i otud poeli etnike tui bacaem i topom
37 mm. Istovremeno ih je i jedna partizanska eta iz Vievakog groblja
poela tui bono, pa su se sve ete 2. etnikog bataljona morale opet
povui na Mikaevia vis, gdje su sa partizanima vodile borbu dva sata.
eta 4. bataljona 14. brigade koja je progonila etnika ka Mikae-
via visu vratila se i opet zauzela poloaje kod Vievakog groblja. Jo
uvijek je vie obraala panju na etnike nego na miliciju u Sokolinama.
Oko 10 asova milicija se prikrala ovoj eti, iznenadila je i napala. Napadu
se pridruio i 2. bataljon Vrbaske etnike brigade. Zajednikim snagama,
ustaka milicija i etnici, nanijeli su ovoj jedinici 4. bataljona 14. brigade
gubitke, a zarobljena su i 3 borca.
Prema partizanskim izvorima radi se o tri domobrana koji su ostali
uz zarobljeni teki mitraljez. Milicioneri su se hvalili da su ubili 5, a et-
nici da su ubili 7 partizana, meu njima Raj ka Bubia, i vodnika Milana
Popovia (Milan je umro 1982. a Bubi je 1983. jo iv). Prema nepotpu-
noj evidenciji poginulih boraca 14. brigade, u borbama je tih dana pogi-
nuo Raid Agovi, delegat voda. On je bio rodom iz ajnia. Zavrio je
bio medresu, ali se opredijelio za NOB i bio joj od srca privren, a meu
partizanskim borcima naao je iskrene prijatelje i saborce. Bio je to jedan
od naprednih muslimanskih omladinaca, koji je svojim dranjem, kunim
vaspitanjem, obrazovanjem, politikim radom i neposrednou plijenio
srca svih boraca. Svi su ga zvali Dafer-beg i u srcu im je ostala praznina
kada je poginuo.
Koncem avgusta 2. bataljon 14. brigade sve vie se pribliavao Ko-
tor-Varou sa sjevera i sjeveroistoka. Sa jedne i druge strane to je izazi-
valo neprekidnu aktivnost. Ustaka milicija iz Kotor-Varoa izlazila je
nou na Rujevsku glavu (u narodu poznata pod imenom Rujevica ili Ru-
jevaka glavica), istono od Kotor-Varoa, i odatle pucala, pa je komanda
3. ete 2. bataljona donijela odluku da im postavi zasjedu. Ceta je te noi
rano krenula prema Rujevskoj glavici. Sa njom nije bio pomonik kome-
sara ete Milo Vujii. Osjeao se loe, ali kada je eta otila nije mogao
da izdri a da i on ne poe, pa je krenuo za njima. Zalutao je i nesrenim
sluajem poginuo. eta je ostala bez uzornog starjeine, iskusnog i hra-
brog borca, jednog od onih koje je 5. kozaraka dala 14. brigadi prilikom
njenog formiranja, Kozaranina koga su svi borci i starjeine u eti i ba-
taljonu cijenili i voljeli.
Jednog od tih dana, taan datum nije ustanovljen, ustaka milicija
je krenula prema 2. eti ovog bataljona. eta je drala poloaje od kua
Teia prema istoku i sa tih poloaja stalno je uznemiravala neprijatelja
na kljunom poloaju Kotor-Varoa, na Kriu.
eta je nou isturala na osjetljive pravce patrole ili zasjede jaine
desetine. Te noi u zasjedi je bila desetina edomira Vukotia. Bila je jo
no kada je ustaka milicija prola predstrau Vukotia, a da ona nepri-
jatelja nije primijetila. Komandir ete edo oli se toga dobro sjea.
Kae da se te noi pred zoru probudio i da mu san nikako nije htio na
oko. Kao da je predosjeao opasnost. Ustao je iziao iz drvene kuice u
kojoj je komanda ete spavala, pa je na vrijeme otkrio pribliavanje usta-
kog stroja i alarmirao vodove koji su miliciju doekali vatrom iz puaka
i pukomitraljeza. Kada je vidio da je neprijatelj nadmoniji, naredio je
povlaenje prema sjeveroistoku. U komandi ete sa njim su bili arko
Devi, komesar i Rajko Duki, zamjenik komesara ete. Rajko Duki je
uzeo jedan vod i nastojao da se miliciji nae bono. arko Devi se sa
vodom Ranka uraa probijao u pravcu susjedne ete svog bataljona. Sve
je bilo usmjereno na to da se eta izvue iz obrua, koga joj je neprijatelj
pripremio. U tom izvlaenju milicija je teko ranila komandira olia u
nogu, u visini kuka. On vie nije mogao ni da se kree, ni da komanduje.
Kuriri, Mirko Sekini i Mirko Bukovi i Piljagi, pukomitraljezac ije se
ime ne pamti sklonili su olia u nekakav kukuruz i odatle se branili.
arko Devi i vodnik ura, vidjevi da nema komandira olia, izvrili
su sa uraevim vodom nekoliko protunapada na miliciju i na kraju us-
pjeli da olia izvuku. Sjea se da ga je previla dr Frida Gutman.
Neprijatelj iz Kotor-Varoa iskoristio je ovaj svoj prodor i poeo da
nastupa prema istoku, prema Obodnikom visu i Gariima. Druga eta,
razvuena po vodovima i bez objedinjenog komandovanja, nala se u
opasnosti i pored pomoi koje su pruale ostale ete.
Jo od prvih izvjetaja ta se dogaa na sektoru 2. bataljona tab
brigade je uoio da taj napad i taj prodor mogu imati tee posljedice. Po-
to nije imao nikakvu rezervu, izlaz je naao u angaovanju preko 60 bo-
raca kursista. Komandant brigade pozvao je komandira kursa, objasnio
mu ta se dogaa i naredio da sa kursistima krene sjeverozapadno, izme-
u Obodnikog visa i Garia, da se neprijatelju pojavi sa boka i na njega
izvri napad. Rekao mu je da se u kursiste, inae iskusne borce 14. bri-
gade, moe u svemu pouzdati. Dok je ovaj izdavao nareenja za zbor i
pokret, komandant brigade je nekolicini kursista rekao ko ih vodi u na-
pad (domobranski oficir), da ga sluaju, sem ako poe u izdaju. Ovaj rani-
ji domobranski oficir i kursisti izvrili su zadatak koji je pred njih postav-
ljen. Stigli su da prihvate desno krilo 2. bataljona koje je odstupalo, da
zajedno sa njim izvre protunapad, potpuno razbiju neprijatelja i sabiju ga
ponovo u Kotor-Varo. U etnikim dokumentima registrovana je i ova
borba: Jutros se vodila jaka borba oko Bilica i Vr ban jaca, kau etnici
za 25. avgust.
* * *
U periodu od poetka jula do 25. avgusta 1944. godine 14. brigadu

su napustila dva njena istaknuta rukovodioca: Vojo Stupar, komesar bri-
gade, i Duko Bojani, zamjenik komandanta brigade. Obojica su na tere-
nu srednje Bosne bili dugo Bojani od novembra 1941, a Stupar od
februara 1942. godine. Bili su rukovodioci i u 4. krajikom narodnooslo-
bodilakom partizanskom odredu 1942, godine, Vojo kao komesar, a Du-
ko kao zamjenik komandanta odreda. Vojo je bio komesar u obnovlje-
nom 4. KNOP odredu, a zatim komesar 14. brigade od njenog formiranja.
Staloen i odmjeren, politiki uzdignut, mnogo je doprinio svijesti i bor-
benoj gotovosti brigade.
Duko Bojani, Prijedoranin, doao je u 14. brigadu sa dunosti ko-
mandanta 3. bataljona 5. kozarake, u februaru 1944. godine. Hrabar i sa
velikim ratnikim iskustvom, iao je skoro uvijek u veim akcijama uz
neki bataljon, da bi se naao pri ruci. Prvom komandantu brigade ostalo
je u sjeanju da je on u svakom takvom zadatku bio veoma vrijedan kao
saradnik. Poslije rata nikad nije volio o sebi da pria, pa su mnoge nje-
gove uspomene ostale nezapisane. Prvom komandantu brigade Duko je
ostao u sjeanju po upornosti i angaovanosti. Pamti ga posebno iz jednog
tekog pokreta: trebalo je po kinom i hladnom vremenu savladati nabu-
jale potoke. Duku to nije priinjavalo tekou kao drugima, naroito dru-
garicama. On je pronalazio prijelaze, nagnute vrbe, verao na njih dru-
gove i drugarice i uz sone kozarake izraze gurao ih preko prepreka, i-
me je tekoe na koje su nailazili inio lakim i savladljivijim. Duko je
brigadu napustio poetkom jula (depea stigla 28. juna), a Vojo u drugoj
polovini avgusta. Oba su u brigadi i na terenu srednje Bosne imali dosta
prijatelja i poznanika. Poznavali su narod i njihove probleme, pa im je
djelovanje zato bilo smiljeni je i korisnije. Obojica su otili nezapaeno,
kao to su i doli u brigadu, ostavljajui drugove koji ih dugo nisu zabo-
ravljali.
% H
Prema Kotor-Varou, na Rujevskoj glavi, dogodio se koncem avgu-

sta datum je teko ustanoviti jo jedan ustako-partizanski sukob,
u kome je pobijedila ustaka posada iz Kotor-Varoa. Rujevsku kosu je
toga jutra drala 3. eta 2. bataljona. Ostali bataljoni, moda ne svi, bili su
oko s. Dudia i Biljega, prema Bukovcu. Komandant brigade sa jednim
ili dvojicom kurira poao je izjutra rano da obie ovu jedinicu.
Ve u prvim kuama, na stazi koja vodi kosom istono prema k. 483,
u koje su navratili da pitaju za put prema vrhu Rujevske glavice, ula se
pucnjava. Poneki metak je probijao brvnaru. Na Rujevskoj glavi naao je
komandanta bataljona Mihajlovia. Geta je vodila borbu sa neprijateljem
koji se penjao sa zapadne strane, iz pravca Kotor-Varoa. Istone padine
kose bile su dobrim dijelom zasijane dosta visokim kukuruzom. Naiao je
komandir ete Mirko Preradovi i objasnio da borci nemaju municiju, a
ustae su to ule i osjetile i ne moe ih zaustaviti. Komandant brigade i
komandant bataljona Mihajlovi nadali su se da e eta ipak zaustaviti
miliciju, ali kad se vidjelo da su milicioneri ve izbili na kosu, moralo se
odstupati. Meutim, situacija je postala daleko komplikovanija, jer su mi-
licioneri izbili na stazu koja ide istonim padinama Rujevske glave i tako
odsjekli borce sa sjevera. Mogli su se povlaiti samo prema r. Vrbanji ili
prema ravnici istono od Rujevske glave. I jedan i drugi teren bili su pot-
puno otkriveni i pregledni. Borci su bjeali u pravcu potoka Bosanke, pre-
ko nekih livada, a sa njima i oba komandanta. Milicija je za njima bacala
rune bombe ili ih je tukla iz puaka, iz stojeeg stava. Milicija nije isko-
ristila ovo svoje preimustvo. Vratila se u Kotor-Varo im je osjetila da
su prema Rujevskoj glavi krenuli neki partizanski bataljoni.
Brigada je 28. avgusta sa Banjalukim partizanskim odredom pono-
vo pola na etnike. Jedan bataljon brigade napadao je etnike preko Li-
povca, a 4. bataljon 14. brigade preko s. ukovca. Banjaluki partizanski
odred prilazio im je preko s Krmina.
Brate komandante, . . . borbe se vode sa partizanima Vi-

su Lipovcu Kablovi Javoranska crkva. Jedna koli-
ina partizana je udarila preko Krmina, doli su na L j u b a -
evo, nalaze se u Sainoviima. Druga kolona je dola od u-
kovca preko Zaselja i Javoranske crkve i izali na Vis Li-
povac .. .,275
pie pisar u tabu Srednjcbosanskog etnikog korpusa.
etvrti bataljon brigade izbio je 29. avgusta na Kik, kod Celinca i

Opsjekog. Mustafa Kumi pie da je toga dana osmatrao Banjaluku,
preko koje je tada prelazilo nekoliko stotina saveznikih aviona. Ovaj
bataljon je istoga dana stigao u Spasojevie, D. Snjegotinu, a 30. avgusta,
preko Karaa, Liplja i Uzlomca izbio je u zaseok s. ilii, vie Maslovara.
Bataljon je neko vrijeme ostao na terenu oko Kotor-Varoa. Prema jed-
nom etnikom dokumentu, 30. avgusta 1. bataljon 14. brigade nalazio se
u rejonu Maslovare Obodnik Vrbanjci.
Koncem avgusta brigada je dobila nareenje od taba 53. divizije da
krene u pravcu Prnjavora.
* * *
Brigada je u to vrijeme dobila novog komesara brigade, Kozaranina

Milana Kalinia. On se sjea da mu je, kada je odreen za komesara bri-
gade, reeno u kakvu brigadu odlazi i ko su lanovi taba brigade. Ni-
jednog od njih nije dotada nikada vidio. Probijajui se preko Lijeva po-
lja, a zatim preko Vrbasa i srednje Bosne, iao je prema Prnjavoru i
Kulaima. Razmiljao je o svojoj novoj dunosti i ljudima sa kojima e
saraivati. Muilo ga je jedno od osnovnih pitanja: kako e u toj novoj
sredini biti primljen. Na putu do brigade, u Klupama, naiao je, s neko-
liko drugova koji su ili s njim, na grupu etnika koja je otvorila vatru.
Bio je to kratak okraj koji se, ipak, dobro zavrio, jer su etnici, poslije
uzvraene vatre, pobjegli. Poslije toga, nakon prelaska Borja, Kalini je
doao u tab brigade koji se jo nalazio u Maslovarama, u kui Petria.
* * *
etnici su koncem avgusta registrovali pokrete 14. brigade preko

Uzlomca, odnosno pokrete partizanskih jedinica u dvije posljednje noi.
Stabu 3. bataljona teko je pao sukob sa etnicima Teslike etnike
brigade /18. avgusta/, ne samo radi kritike koju je dobio od taba brigade,
ve i zbog povrijeenog ponosa, jer etnike nisu smatrali nikakvom voj-
skom. Zato je tab bataljona ve drugog dana po sreivanju svoje ete pre-
275 AVII, CA, kut. 215, br. reg. 42/4.
bacio bataljon u is,. Pribini, koje se tada smatralo nekom vrstom et-
nike baze. tab 3. bataljona je htio da pokae i dokae da etnike nimalo
ne zarezuje.
tab Teslike etnike brigade prihvatio je ovaj izazov i za 25. avgust
1944. pripremio napad na 3. bataljon 14. brigade sa svoja 4 bataljona.
Ali, Pribini nije bio sav etniki, kako su to etnici smatrali. Jedan mje-
tanin, koji je dobro poznavao porodicu Milenka i Zorice Jotanovi iz Ce-
ave, a preko njih i njihovog sina Vladu Jotanovia, zamjenika koman-
danta 3. bataljona brigade, kriom se sastao sa Vladom i obavijestio ga
ta etnici spremaju. tab 3. bataljona prodiskutovao je o ovom podatku,
pa je etnicima pripremio zamku. Kada je pao mrak u Pribiniu je osta-
vio samo manji dio snaga oko taba bataljona, a ete je uputio na pogodne
poloaje i visove oko sela, sa zadatkom da udare, svaka sa svoje strane,
etnicima iza lea kada oni opkole i napadnu tab.
. . . sa prvim, treim, etvrtim i petim bataljonom napao

sam partizane u selu Pribiniu. U ovom napadu nisam us-
peo, j e r je neprijatelj bio j a k od oko 300 vojnika, a pored
toga nadao se napadu, te je bacio oko 50>60 partizana u
umu koji su napali 1. bataljon s lea . . . ,276
kae u svom izvjetaju etnikom korpusu komandant Teslike etnike

brigade Novo Prodi.
276 A V I I , C A , k u t . 215, b r . r e g . 1 1 / 5 .
etniko rukovodstvo srednje Bosne provelo je ljeto 1944. godine u
daljim meusobnim optuivanjima i svakovrsnim podmetanjima. Raniji
sukobi izmeu Drainih oficira i domaih, srednjobosanskih etnikih ko-
mandanata, rasova kako su ih oficiri poznavali, u meuvremenu su se
proirili na svae i ogovaranja izmeu pojedinih Drainih oficira, uglav-
nom zbog poloaja. Istovremeno, etnike komande se ale na izrazite zna-
ke nediscipline i samovolje, jer se ne izvravaju ni nareenja izdata od
najviih komandi. U vezi rasformiranja Joavake etnike brigade i nje-
nog uklapanja u tzv. 315 brigadu, naelnik njenog taba pie tabu Sred-
njobosanskog etnikog korpusa da mu nije poznato da postoji 315. bri-
gada, ve samo da postoji Joavaka 805. koja niti jeste, niti e biti ras-'
formirana. Isti naelnik taba, u istom pismu, obraa se naelniku taba
svog etnikog korpusa rijeima:
ari, pali, udbinski dizdare,

dok i tvojoj kuli reda doe.277
U julu i avgustu 1944. kod srednjobosanskih etnika bila je u modi

pljaka novca i kraa volova. U tom su prednjaili etnici iz njegotin-
skog etnikog bataljona i Prnjavorske etnike ete, a nisu zaostajali ni
etnici Vrbaske etnike brigade.
U ovoj vrsti etnike aktivnosti rekord dri jedan od komandanata
bataljona Motajike etnike brigade. On je u periodu od 16. do 28. avgu-
sta 1944. provercovao 4 para volova, 3 krave, 17 svinja i 30 koza. etnici
Ljubike etnike brigade, radi pljake, ubili su u to vrijeme dva Musli-
mana koja su prodavala brda za tkanje.
Zbog saradnje sa ustaama, Nijemcima i erkezima, pljake i kra-
e, etnici su u Zupi, na primjer, toliko izgubili ugled i kod srpskog dijela
stanovnitva da se ena Dragia Vujinovia iz Ilove kod Prnjavora usu-
dila da etnikom komandantu Viniu, kada je navratio do njihove kue,
u lice kae da vie nema etnika, da su svi etnici propali. Takvih i
slinih neregistrovanih primjera bilo je bezbroj. Za svako takvo javno
igosanje etnici su se svetili ianjem ena do glave i si.
A narod kao narod, kada nekome okrene lea ni teror ne pomae.
Oni su etnike dirali tamo gdje im je bilo najtee, pjevajui pjesmu:
etnici su poput vjetra,
sad za Antu, sad za Petra ...
277 AVII, CA, kut. 214, br. reg. 16/513.

Sa proslave u Kotor Varou 1973, u prvom planu:
Vojo Stupar, Milan Kalini, Mile Trkulja, Vlado Jo-
tanovi, Josip Tvrz Pepi, Ljubica Bjegovi Pre-
radovi i Milka Radii Jovii.
a^m
Polovinom 1944. godine drugi svjetski rat je stupio u odluujuu
fazu. Otvaranjem tzv. drugog fronta u Evropi, uklonjen je dotadanji
kamen spoticanja izmeu zapadnih saveznika i Sovjetskog Saveza. Crve-
na armija, sem toga, stalno i nezadrivo je napredovala pribliavajui se,
preko Rumunije, svojim lijevim krilom Jugoslaviji. Njemaka je otpoela
povlaenje svojih snaga sa Balkana. Drugom svjetskom ratu sagledavali
su se ishod i kraj.
Vrhovni tab NOVJ, u vezi sa tim, upuuje jake snage u Srbiju (me-
u njima bila je i 11. NOU divizija), kako radi razbijanja etnika tako i
radi koordinacije vojnih operacija sa jedinicama Crvene armije na tlu J u -
goslavije i, sa njom, oslobaanje Beograda.
Kod etnika i ustaa, kao saveznika okupatora, rasla je neodlunost i
pometnja. Dezorijentacija u etnikim redovima bila je takva da se jedan
etniki komandant obratio svom pretpostavljenom pitanjem: Sa kim smo
rni u ratu? Drugi, vjerovatno oekujui da ve jednom pone obeavana
borba etnika protiv okupatora, 17. jula 1944. naputa svoj poloaj u ko-
mandi i pie: Vae ima vremena me je osedelo, a jedan komandant bri-
gade moli komandanta korpusa Teanovia da zakae etniku konferen-
ciju da se vidi ta e dalje da se radi, jer nastaju odsudni asovi borbe.
Dogaaji, kao kapitulacija Rumunije i Bugarske, potresli su i usta-
ku NDH. Saznanje da Njemaka gubi rat izazvalo je kod nekih vodeih
ljudi ustakog reima brigu o spasavanju ustake drave. Planirali su se
kontakti sa prvacima ranije Hrvatske seljake stranke, a preko njih sa
Saveznicima. Glavni pobornici toga kursa bili su Mladen Lorkovi, mini-
star unutranjih poslova, i Ante Voki, ministar oruanih snaga. Oni su
planirah da se ustae i ustaka milicija utope u domobranstvo, zbog toga
to saveznici nee priznati stranaku vojsku, vojsku koja je vezana
za partiju, i da se Paveli skloni u Njemaku. Voki je ve poeo da istu-
pa sa miljenjem da u sluaju povlaenja Nijemaca ne treba dozvoliti da
evakuiu skladita ratne opreme i hrane. Sve je raeno uz Pavelievo zna-
nje i on je to, navodno, prihvatio. Meutim, Paveli se predomislio kada
je sagledao da bi to bio kraj njegove vladavine, a moda i njegov. Obavi-
jestio je koncem avgusta 1944. o tome Nijemce, a zatim su izvrena vea
hapenja. Uhapeni su Lorkovi, Ante Voki, Milutin Jurjevi, ravnatelj
Glavnog ravnateljstva za javni red i sigurnost, i mnogi drugi. Lorko-
vi, Voki, Jurjevi i dva prvaka HSS osueni su na smrt i strijeljani.
Paveli nije potedio ni ustakog ideologa Lorkovia,278 koji je mnogo ura-
dio da on i drugi ustaki zloinci dou na vlast.
Poslije velikog ienja u redovima domobranstva, u toku aprila i
maja 1944, kada je Ratni vojni sud u periodu od 5. jula do 5. avgusta
1944, osudio na kaznu smrti 14 oficira, 4 na doivotnu robiju, 14 na robiju
od 10 do 20 godina, a 15 na manje vremenske kazne nezadovoljstvo i an-
tinjemako raspoloenje u domobranskim redovima jo vie je poraslo.
Privilegovani poloaj ustaa od prvih dana formiranja NDH i nji-
hovi zloini, ubacivanje u domobranske jedinice njemakih izobrazite-
lja, bahato ponaanje njemakih SS trupa, potinjavanje pojedinih do-
mobranskih dijelova erkeskim jedinicama, odnosno jedinicama 1. koza-
ke divizije, a posebno razvoj vojno-politike situacije u svijetu i NOB-u
u zemlji, dovelo je do raslojavanja u domobranskim pukovnijama, stacio-
niranim i na terenu srednje Bosne. Polarizacija se ogledala u opredjelje-
njima na one koji i dalje ostaju vjerni Paveliu i ustakoj dravi i one koji
sa Paveliem i ustakom dravom nisu vie eljeli da imaju bilo kakve
veze.
Sve ovo je imalo velikog uticaja na dalja djejstva NOVJ u srednjoj
Bosni. Jedan od uesnika u tome bila je i 14. srednjobosanska brigada.
278 Nasuprot Paveliu, koji se Hitleru ulagivao tvrdnjom da su Hrvati porijeklom

Goti, Lorkovi je razvijao teoriju da su Hrvati iranskog porijekla. /Mladen Lor-
kovi. Narod i zemlje Hrvata, Zagreb 1939, izdanje Matice hrvatske/.
Sa 21. slavonskom brigadom u napadu
na Doboj 1 osloboenje Tenja
Posljednjeg dana avgusta 1944. godine 14. brigada (bez 4. bataljona)
pomjerala se prema prostoru Doboj Tesli, a dijelom svojih snaga nala
se 1. septembra u s. Ceavi. Na prostoru oko Teslia tada su se nalazili
Teanjsko-tesliki odred, a prema Doboju 21. slavonska brigada.
Nou 2/3. septembra dio snaga 14. brigade napao je eljezniku sta-
nicu Teanjku na pruzi Doboj Tesli, rastjerao posadu i poruio oko
2 km uskotrane eljeznike pruge. Tesliki garnizon (nakon takve situ-
acije) osjetio se ugroenim, pa je traio odobrenje za povlaenje prema
Doboju. O tome su etnici bili najbolje informisani, jer 3. septembra tab
Teslike etnike brigade obavjetava svoje pretpostavljene:
Obavjeteni smo da e ovih dana Tesli biti naputen od

strane domobranskih jedinica. 279
Stab 5. njemakog brdskog korpusa izdao je 4. septembra nareenje

da se Tesli toga dana evakuie, s tim da se prethodno unite svi vojniki
ureaji i jedna bojna ostavi na Kriu. Stab 4. lovake pukovnije, ije su
1. i 3. bojna inile posadu Teslia, otpoeo je evakuaciju u 12,00 asova.
Tesli su prvo napustili tab 4. lovake pukovnije sa pritapskim etama
i 1. bojna, a u 14,00 asova i 3. bojna.
Partizanske jedinice oko Teslia nisu znale da oruane snage NDH
zauvijek naputaju grad. Nepripremljene da to iskoriste, izvrile su samo
manje napade, pa su ovi dijelovi 4. lovake pukovnije bez gubitaka stigli
do Jelaha. Sutradan su produili ka Doboju, gdje su prema nareenju
zapovjednika sjeverozapadne Bosne Ober-sturmfuhrera Hedricha, raspo-
reeni za spoljnu odbrambenu liniju oko grada.
Od 4. septembra 14. brigada je sa svoja dva bataljona opsjedala ne-
prijateljsko uporite Teanj. Istovremeno je izvodila i diverzantske akcije
na komunikaciji Maglaj Doboj.
Poto je dobijen podatak da se u Maglaju nalaze manje jedinice
NDH, napadnut je 7. septembra sa 1, 2. i 3. bataljonom. Ilo se preko Si-
kole. U meuvremenu, od prijema podataka o jaini neprijateljske posade
do noi 6/7. septembra izmijenila se jaina neprijatelja u gradu. Kada je
poslije pola noi otpoeo napad i, po sjeanju Novaka Stojnia iz Vijaa-
na, borci 3. ete 3. bataljona prodrli preko mosta na r. Bosni u sam grad,
iz rijetkih kua i eljeznike stanice u Maglaju doekala ih je jaka vatra.
Pored puaka i pukomitraljeza, borce su tukli topovi i flakovi. Umjesto
279 AVII, CA, kut. 215, br. reg. 16/5.
:6
na slabiju domobransku posadu, nailo se na jau i iskusnu njemaku je-
dinicu koja se sa afrikog fronta povlaila za Njemaku.
U ovom napadu na Maglaj poginuli su: Stojan Stojkovi iz Vi jaa-
na, pri povlaenju kod bunkera ispred mosta, zatim Nasko I. Mami
iz Linje i Ljubo Malie iz s. Corli. kod Prnjavora. Ranjeni su Boko
Miri, Ana Kremi, Vaskrsija Coli, Ljubo Miloevi i jo nekoliko bo-
raca. U povlaenju, koje je uslijedilo u zoru, teko je ranjen borac ivko
Sljivi, rodom iz s. Oraje. Tek kada su borci izali iz opasne zone primi-
jetili su da nema ljivia i Novaka Stojnia. Jedna desetina iz 3. ete
3. bataljona vratila se da ih trai. Stojni je bio neto zaostao, a Sljivi je
vien kako lei u nekom krumpiritu u ravnici ispod Sikole. Prostor okolo
bio je bez rastinja i jako pregledan, pa pokuaji da mu se prie nisu us-
pjeli, jer je neprijatelj vatrom kontrolisao sav taj teren. Neprijateljska
artiljerijska vatra tukla je istovremeno brdo Sikolu na kome su se bata-
ljoni zadrali, pa su ga morali naputati. Borci i rukovodioci 2. bataljona
taj sluaj sa ljiviem dugo nisu mogli da zaborave.
etvrti bataljon brigade, koji je ostao u rejonu Sipraga, stalno je bio
u pokretu. Od 1. septembra do 7. septembra prokrstario je sela od Gostilja
kod Turbeta, s. Siave, Koriana do muslimanskog sela Duba i katolikog
manastira Gua Gora, da bi se 8. septembra vratio na prostor Tesli
Jelah Teanj.280
280 Mustafa Kumi Dule, ratne zabiljeke.
244
Doboj je jedno od najstarijih naselja i najvanijih mjesta u dolini
r. Bosne. U istoriji svog postojanja bio je objekat oko koga su se sukob-
ljavali razliiti interesi i vodili bojevi. Tako su pod srednjevjekovnom do-
boj skom tvravom, podignutoj na jednom uzvienju u obliku trougla,
podijelile megdan 1415. godine dvije vojske: vojska koju je poslao ma-
arski kralj Sigismund i turska. Tada se Doboj prvi put i pominje pod
tim imenom. Tom prilikom pobijedili su Turci, ali su tvravu zauzeli,
mnogo godina kasnije.
Kao strategijski vano mjesto, Doboj je od tada esto mijenjao go-
spodare. U oktobru 1697. godine posada tvrave Doboj predala se princu
Eugenu Savojskom, koji je tu izbio sa oko 6.500 vojnika poslije poraza
Turaka kod Sente, a potom su ga opet zaposjeli Turci. U austro-turskom
ratu 17161718. godine Austrijanci, poto su zauzeli Brod, Gradiku i
Derventu, uputili su prema Doboju jednu jedinicu pod komandom kapeta-
na Udvarhelija. On je tada spalio varo, ali tvravu, koju je branio oko
1.800 turskih vojnika, nije uspio zauzeti.281
Prilikom aneksije Bosne i Hercegovine austro-ugarska vojska je vo-
dila oko Doboja, koncem avgusta i poetkom septembra 1878. godine, borbe
sa muslimanskim i hrianskim stanovnitvom koje se pokualo odupri-
jeti okupaciji.
Doboj je 1717. godine imao oko 50 kua, a 1910. godine 669, sa 3.490
stanovnika. Zahvaljujui svom poloaju, raskrsnici puteva i eljeznikom
voru, Doboj se neprestano poveavao i rastao, a uz to se poela razvijati
i industrija.
Razvoj industrije, uz vei broj radnika na eljeznici, doveo je do
jaanja radnikog pokreta, koji izraenije djeluje od 1919. godine, a ak-
tivnost K P J jaa od 1938. godine. ira i organizovanija aktivnost K P J
poinje od dolaska u Doboj Josipa Jovanovia. Partijska elija u Doboju
formirana je marta 1941. godine, dok je Skoj organizovan 56 mjeseci
ranije. Ove organizacije su bile vezane za Oblasni komitet K P J u Tuzli,
pod ijim rukovodstvom je izveden napad na Doboj avgusta 1941. go-
dine.
Poto je neprijatelj par dana iza pomenutog napada ponovo zapo-
sjeo grad, partijski rad je bio otean. Partijska organizacija u gradu po-
sebno je stradala prvih mjeseci 1942. godine, kada su otkriveni i pohap-
eni kuriri K P J iz Dervente, koji su nosili potu prema Ozrenskom parti-t
281 Podaci iz Vojne enciklopedije, Beograd 1959, knj. 2. str. 557.

zanskom odredu. Neki su tada osueni na smrt (na primjer Vladimir Ve-
seli), a veliki broj osuen je na dugogodinji zatvor, odakle se neki nisu
nikad vratili. Polovinom 1943. godine u gradu je formiran ilegalni NOO,
koji je kao takav djelovao sve do osloboenja grada aprila 1945. godine.
Na teritoriji zapadno od Doboj a ustanak poinje da hvata dublji ko-
rijen od kraja septembra 1941. godine. Na njegovo irenje i jaanje po-
sebno su uticali Kojo Joti, Boko Hadi, Ljubo Radi Gedo, Marko
Stoki i mnogi drugi. Ustanike grupe sa tog terena uspostavile su poet-
kom oktobra vezu sa grupom Novaka Pivaevia i ostali su povezani sve
do formiranja Ljeskovo-vodske partizanske ete.
Ustanika aktivnost je prestala u etnikim puevima april-maj 1942.
godine, a od poetka ljeta 1943. godine ustanak na tom dijelu ponovo poi-
nje da buja, da bi koncem ljeta iste godine u Prnjavorski partizanski
odred a zatim, polovinom jeseni, u 14. brigadu stupio sa tog prostora skoro
itav bataljon boraca.
Marko Stoki, dugogodinji obavjetajac odreda i 14. brigade, sjea
se da je ilegalni rad za NOB neprekidno trajao i u okolnim selima, na pri-
mjer, u s. Kotarsko i Johovcu, gdje su se isticali Miralem Ljubovi, Mira-
lem Nurudin, zatim Razija Nuhi-Vasiljevi iz s. Rudanke, Boko Hadi
iz s. Soanice, Vojo Ivi i dr. On je u toku NOR-a podatke o neprijatelju
dobij ao izmeu ostalih od Nemdudina Alagia Nee, Reufa onlagia,
Ibre Sejvia, Nikole Mundia, Ljube Djedovca, kilje Muana, Mehe Po-
piana, Saliha Muratovia i brae Skula.
* * *
U Doboju, kao jednom od najvanijih svojih punktova na pruzi Brod

Sarajevo, okupator je za sve vrijeme okupacije drao jake garnizone.
Prema slobodnoj teritoriji srednje Bosne imao je po selima organizovanu
ustaku miliciju. Odatle su dijelom kretale i sve ofanzive na srednjobo-
sansku slobodnu teritoriju, pa i posljednja koncem jula i poetkom avgu-
sta 1944. godine.
Kada je okupator bio prisiljen da napusti Tesli, a 14. brigada op-
sjela i poela sa napadima na Teanj, tab 53. divizije je donio odluku da
izvri napad na Doboj. Takvoj odluci doprinijela je obavjetajna sluba.
Ona je imala znaajnu ulogu i u dotadanjim akcijama 11, a zatim i
53. NOU divizije, jer je tabove ovih divizija snabdijevala sa elementima
neophodnim za blagovremeno i pravilno donoenje pojedinih odluka ofan-
zivnog ili odbrambenog karaktera.
Ta dunost i u partizanskom nainu ratovanja bila je skopana sa
mnotvom sloenih postupaka, pa su obavjetajci bili izloeni opasnosti-
ma da budu otkriveni, zarobljeni ili jednostavno ubijeni. Ovo tim prije
to je i protivnika strana uspijevala da ima svoje agente u partizanskim
redovima. Tako je dolazilo do obostranih otkrivanja i djejstava jednih na
druge.
Pomonik naelnika obavjetajnog odjeljenja 53. divizije, Vojo 2u-
ji, iao je u s. Kalenderovce po neki materijal. Kada je uzeo paket
odmah se vratio, jer mu je neto bilo sumnjivo, a im je izaao iz sela
ostavio ga je u neku ivicu. Nije se od tog mjesta udaljio ni pedesetak
metara, a ula se eksplozija da je zakasnio samo 56 minuta poginuo
bi, jer je neko morao znati da on dolazi po materijal.
I u 14. brigadi takvim opasnostima stalno su bili izloeni ef oba-
vjetajnog odsjeka Muharem Ferizbegovi, njegov pomonik Milenko Ra-
domirovi, obavjetajni oficiri u bataljonima Marko Stoki, Nedo Ivko-
vi, Petar Petrovi ili u 4. KNOP odredu oko Perovi, Vasko Modi
i dr.
Oni su, ako su htjeli da budu dobri obavjetajci, uvijek imali pune
ruke posla. Dok su ostali lanovi taba kad nema borbi i pokreta odma-
rali, obavjetajci su najvie radili. Bilo da rade po zadatku obavjetajnih
organa divizije ili brigade, ili zbog zahtjeva koje su postavljali tabovi
jedinica kojima su pripadali. Svaki dobar obavjetajac divizije, brigade ili
bataljona imao je svoje razgranate veze po selima na terenu ili u grado-
vima, a esto i unutar neprijateljskih jedinica koje na tom terenu due
stacioniraju. Morali su da budu paljivi i sposobni da te svoje veze ne-
smotrenou ne dovedu u opasnost da budu otkrivene i unitene.
* * *
Obavjetajna sluba 11, a zatim 53. divizije imala je svoj punkt i

u neprijateljskom garnizonu Doboj. Ovu vezu je uspostavio Vojo Oljaa,
obavjetajni oficir 11. NOU divizije, a zatim je odravao njegov pomonik
Vojo Zuji (zbog istih imena potpisivali su se prvi sa Vojo 11, a drugi sa
Vojo 5). ovjek koji je radio za NOP, konkretno za 11. a zatim za 53. di-
viziju, bio je na takvom poloaju da je imao dobar uvid u stanje cijelog
garnizona, a bio je uticajan u domobranskim jedinicama. U garnizonu je
pridobio za NOP dvadesetak oficira, ne samo iz 6. posadnog zdruga nego
i iz 1. lovakog zdruga, koji je dijelom tu bio smjeten.
Njegov rad je bio aktivniji poslije smjenjivanja ministra oruanih
snaga NDH Vokia i hapenja izvrenih u vezi sa tim u Zagrebu, kada se
kod domobranskih oficira pojavilo odreeno nezadovoljstvo i prema Ni-
jemcima i prema ustakoj dravi i Paveliu. On je o tom stanju u Doboju
i okolnim uporitima obavjetavao svoju vezu u 53. diviziji. Nije isklju-
eno da je od njega potekla i ideja da se domobranske jedinice u Doboju
prevedu u jedinice NOV bez upotrebe sile obostrana razmjena miljenja
usaglasila je gledita.
Radei na tom poslu on je naiao i na tekoe. Pojedini oficiri nisu
jo bili sagledali propast Njemake, a sa njom i ustake drave. Nije ni-
kako uspijevao da za tako neto pridobije zapovjednika 2. jurine bojne
4. lovake pukovnije. Obavijestio je o tome Voju 5, traei od njega po-
mo. Vojo 5 se naao na velikom ispitu. Bojnik o kome je rije uivao je
u garnizonu veliki ugled, a njegova bojna smatrana je elitnom bojnom
cvijetom domobranskog garnizona. Zbog toga ga je trebalo svakako pri-
dobiti.
Rjeenje je naeno u uspostavljanju veze sa bojnikovom poznani-
com. Da bi tu vezu ostvario, a zatim za nju pridobio i bojnika, obavjeta-
jac 53. divizije je morao nekoliko puta nou da sie na komunikaciju
Doboj Derventa i da se, u blizini ustakih i njemakih patrola i jedi-
nica, nae sa bojnikom i njegovom poznanicom. Poslije par susreta ubije-
dio ga je da njegovo mjesto nije uz ustaku dravu ve uz NOP, koji je
na liniji saveznika i koji e pobijediti. Bojnik se teko odluivao, ali kada
se odluio onda je iao do kraja. Odmah poslije toga Plavi kako se
nazivao ovjek koji je radio za 53. diviziju, ugovorio je preko obavjetaj-
nog odjeljenja divizije sastanak, kome su prisustvovali Asim Tanovi i
Slavko Telarevi, ispred domobrana, i komandant i komesar 53. divizije.
Sastanak je odran 7. septembra u Teanjci, sjea se Arsen Jovi,'
tada vodnik voda u 2. bataljonu koji ih je osiguravao. Simo Tadi, kome-
sar divizije, i Vojo Zuji, naelnik obavjetajnog odjeljenja divizije, sje-
aju se da nije ilo glatko. Domobranski predstavnici su traili da se po
prelasku na stranu NOVJ oni ne razoruavaju ve da ostanu kao kom-
pletne jedinice. Predstavnici 53. divizije traili su da domobrani izvre
neke prethodne radnje, a zatim da preu na stranu NOVJ. Dogovoreno je
da domobrani prije poetka napada, koji je bio predvien za 9. septembar
u 21,30 asova, razoruaju ustae i Nijemce koji se kod njih nalaze kao
instruktori. Kada se partizanske jedinice privuku polaznim poloajima za
napad da partizanski borci opale po nekoliko metaka preko domobran-
skih poloaja, a da domobrani odgovore na isti nain, to e znaiti da
prelaze na stranu NOB; da domobrani i partizani zatim napadnu i likvi-
diraju preostali dio posade Doboj a koji bude davao otpor, te da domo-
branske jedinice ostanu poslije predaje kompaktne i da se ne razorua-
vaju.
Po povratku u Tesli komandant 53. divizije elio je da cijelu stvar
ubrza i promijeni ono to je dogovoreno, pa je poslao preko obavjetajnog
oficira divizije, domobranskom pukovniku Tanoviu poruku da se sve to
obavi dan ranije, 8. septembra u 21,30 asova. Obavjetajni oficir je obu-
kao uniformu domobranskog oficira i na motorbiciklu otiao prema Do-
boju. Uspostavio je vezu sa Tanoviem i Telareviem i prenio odluku
taba 53. divizije. Domobranski oficiri su se ljutili, ali su na kraju, i to
prihvatili.
U Doboju se tada nalazio tab 1. lovakog zdruga sa pritapskim je-
dinicama i 4. lovakom pukovnijom. etvrta lovaka pukovnija imala je
slijedei raspored: 1. bojna bez jedne satnije u Rudanci (na pruzi Doboj
Derventa), a preostala satnija ove bojne bila je juno od Doboja, u rejo-
nu s. Karue, k. 258; druga bojna bila je na poloajima Denkovaa, Kre-
vine, Osoje, a 3. bojna i tab 4. lovake pukovnije sa pritapskim jedini-
cama u rejonu Makljenovac. tab pukovnije nalazio se u vili Vrhovski, u
kuama oko mosta na Usori. Sve ove bojne bile su meusobno povezane
i inile su tzv. spoljnu liniju odbrane.
Unutranja linija odbrane Doboja protezala se od r. Bosne (bunker
na eljeznikoj pruzi) pravoslavna crkva bolnica muslimansko
groblje Stari Grad (gradina) dom poglavnika naselje Feldandar-
merije, do prehrambenog skladita. Zaposjeli su je dijelovi 2. rezervne
ustake bojne 11. stajaeg zdruga, Nijemci iz jedinice odsjeka za osigu-
ranje D i vojni instruktori iz 1. bojne 4. lovake pukovnije. Ovi dijelovi
su bili pod komandom njemakog pukovnika Steinheisera. Iz 5. artiljerij-
skog puka jedna baterija je bila sjeverno od pravoslavne crkve, a tab
i jedna baterija oko poglavnikova doma.
U Doboju su bili i tab 6. posadnog zdruga, jedna baterija 16. arti-
ljerijskog puka, 7. SS samostalni (jurini) protutenkovski divizion, tab
njemakog Nastavnog bataljona i Komanda sjeverozapadne Bosne.
Za napad na ovaj garnizon 53. divizija je angaovala 21. slavonsku
i 14. srednjobosansku brigadu, bez 4. bataljona. Dvadeset i prva slavonska
imala je zadatak da nastupa sa sjevera, a 14. srednjobosanska od juga i
zapada. Zadatak je bio da se poslije predaje jedinica na spoljnjoj liniji od-
brane produi nastupanje, razbije unutranji sistem odbrane i zauzme
grad. Brigade su nareenje za ovaj napad primile u pismenoj formi. tab
14. brigade primio je zapovijest u rejonu s. Karua. Nareenje bataljo-
nima kucano je iza jedne ivice, stotinjak metara daleko od domobranskih
poloaja na k. 258. Neki partizanski rukovodioci razgovarali su za to vri-
jeme sa oficirima iz satnije 1. bojne. Bilo je i predloga tabu brigade da
se ova satnija odmah razorua, ali tab to nije prihvatio, jer bi moglo da
ima nesagledive posljedice po plan koji je davao dobre izglede na uspjeh.
Vie oficire dobojskog garnizona uznemirila je 8. septembra oko
17,00 asova vijest da je komandant 1. lovakog zdruga, pukovnik Luka
Sari, napustio svoje komandno mjesto i preao u Trebavski etniki od-
red. Oficiri koji nisu znali za dogovor o predaji potraili su Asima Tanovi-
a, komandanta 6. posadnog zdruga, i Slavka Telarevia, komandanta
5. artiljerijskog puka, da bi jedan od njih privremeno preuzeo komandu
nad 1. lovakim zdrugom. Ustanovljeno je da njih nema i da su preli na
stranu partizana.
Komandu nad obezglavljenim zdrugom primio je potpukovnik Ivan
Marii.282 Nareena je stroga pripravnost u svim jedinicama, a njemaki
pukovnik Steinheiser preduzeo je mjere za stabilnost unutranje linije
odbrane.
Da e uslijediti partizanski napad i da ima jedinica koje namjera-
vaju da se predaju nije vie bila tajna. To je otealo izvoenje zamilje-
nog plana domobranskih oficira koji su odluili da preu na stranu NOVJ.
tab divizije je zato smatrao da prije poetka napada treba sve jo jed-
nom provjeriti. Obavjetajni oficir divizije obukao je jo jednom domo-
bransku uniformu i otiao pravo do zapovjednika 2. bojne 1. lovakog
zdruga na Denkovau. Sa njim, u domobranskim uniformama, ilo je i
par vojnika. Proli su domobranske strae jer su znali lozinke. U tabu
2. bojne svi su bili pod orujem radisti su imali puke. Bojnik nije
bio mnogo raspoloen, ali je plan striktno provodio onako kako je dogovo-
reno.
* * !fi
U odreeno vrijeme, napad je otpoela 14. srednjobosanska brigada

napadom na k. 258:
U 21,30 sati otpoeo je napadaj partizana na kotu 258 (ju-
gozapadno od Karua) te ista nakon borbe od 30 minuta na-
putena od strane posade, koja se povukla na postave sto-
erne sati u Makljenovcu, 283
pie o tome kasnije tab 1. lovakog zdruga.
Druga bojna, predvoena bojnikom Skrinjariem prela je odmah

poslije ovog napada na stranu jedinica 53. divizije.
Kada je 21. slavonska brigada izvrila napad pred njom je bio otvo-
ren put sve do druge linije odbrane. Zbog toga to su se, kako se sjea
Vojo Zuji, iza bataljona 21. slavonske pojavili etnici prema njima je
upuena 2. bojna da ih napadne i odbaci i ona je taj zadatak uspjeno
obavila.
Prvi i 3. bataljon brigade nastupali su svaki na svom pravcu. Prvi
bataljon je nastupao prema gradu, pravcem junije od Denkovae, a 3. ba-
taljon izmeu rijeke Bosne i Makljenovca, prema fabrici eera. Prema sje-
anju ujia, Vaskrsije mulje, arka Vujasinovia, Velimira Bijelia i
drugih, ovaj bataljon je vodio oko fabrike eera velike borbe. Trei i
1. bataljon doli su do unutranje linije odbrane Doboja i djelimino su
upali u grad i iza ove linije, to svjedoe i neprijateljeva dokumenta:
Borba u samom gradu bila je sve ea j e r su partizani u

toku noi 8/9. septembar 1944. uspjeli da prodru u grad na
vie mjesta. 284
282 Zb. NOR, T-IV/29, dok. br. 181.

283 Isto.
284 Isto.
Raspored jedinica 14. srenjobosanske i 21. slavonske u napadu na
neprijatelja u Doboju 8/9. 9. 1944.
To je primoralo ostatke taba 1. lovakog zdruga da se skloni u zgradu
gdje se nalazio njemaki tab.
Meutim, na posebne tekoe naiao je 2. bataljon 14. brigade, koji
je napadao preko Makljenovca. On se privukao poloajima neprijatelja i,
u odreeno vrijeme, borci su preko vojnika 3. bojne ispalili po nekoliko
metaka. Umjesto da domobrani postupe kako je dogovoreno, oni su, iz
unaprijed pripremljene i dobro organizovane odbrane, po borcima 2. bata-
ljona otvorili ubitanu vatru, bacajui prema njima veliki broj runih
granata. Partizani su mislili da se radi o zabuni, pa su vikali: Ne pucajte
domobrani, ovo su partizani! A kada je otud poelo vrijeanje i omalo-
vaavanje vidjeli su u emu je stvar. Od prve iznenadne vatre mnogo
boraca je ranjeno. Komandir 3. ete, Mirko Preradovi, bio je tee ranjen
u glavu i sruio se u neki kamenjar. Bilo je i poginulih. Borci i rukovo-
dioci su traili bilo kakve zaklone da se koliko-toliko uklone od neprija-
teljskih metaka i minobacake vatre, a potom su na domobrane otvorili
puanu i mitraljesku vatru. Poela je borba koja je trajala do 5,00 a-
sova.
Pored 3. bojne i taba 4. lovake pukovnije, na spoljnoj liniji odbra-
ne neprijatelj je davao otpor i na drugoj liniji odbrane. Iako su ih Asim
Tanovi, urin Predojevi, krinjari i Zuji stalno pozivali da pre-
stanu sa otporom jer su se ostali predali, sve je bilo uzaludno.
Te noi je na partizansku stranu prela velika veina oficira iz
1. lovakog zdruga i sve njegove pritapske jedinice sa svojim komandnim
kadrom (izuzev sanitetske ete), zatim ljudstvo 6. posadnog zdruga, a
pred zoru se na Denkovau izvukao i 5. artiljerijski puk i baterija 16. arti-
ljerijskog puka.
Poto se 3. bojna jo branila na Makljenovcu, na nju je u 5,00 aso-
va 9. septembra, domobranski artiljerijski puk sa Denkovae otvorio va-
tru. Bojna se zatim naglo poela povlaiti. Dijelovi 2. bataljona bili su
upali u njihove rovove, ali su neki domobranski oficiri uspjeli da bojnu
vrate na njene poloaje i partizanske borce izbace, pa se poziciona borba
nastavila sve do 8,00 asova. Tada je 2. bataljon, potpomognut bonim
djejstvom 1. bataljona i uz pomo domobranske artiljerije, izvrio novi
napad i sa 1. bataljonom potisnuo 3. bojnu. Po sjeanju Marka Stokia
partizani su tada sa tog pravca prodrli sve do katolike crkve.
Oko 08,00 uslijed jake topnike vatre i estokog napadaja

partizana, 285
kae se u jednom neprijateljskom izvjetaju, 3. bojna je odstupila preko

r. Bosne na podruje Ozrenskog etnikog odreda. Ostaci taba 4. lovake
pukovnije prebacili su se preko Bosne do Suhog polja. U 8,00 asova pot-
pukovnik Marii i glavnostoerni satnik Koraji napustili su Doboj i
krenuli za Graanicu, da otud dovedu 25. ustaku bojnu, koja je u toku
noi nudila pomo.
etrnaesta i 21. slavonska brigada likvidirale su u tom napadu sva
neprijateljska spoljna uporita oko Doboja (Matuzii, Karue, Miljakovac,
285 Isto.
jVIakljenovac i eljezniku stanicu Usoru, a ule su i u Doboj). Onda je gar-
nizonu stigla pomo: njemaka oklopna kola iz Zepa, a u 15,00 aso-
va i dio ustakih bojni iz Lukavca i epa.
Partizanske snage, i pored svesrdnog angaovanja, nisu do tog vre-
mena uspjele da do kraja slome otpor neprijatelja koji se branio. Glavnu
ulogu u tome odigrali su Nijemci, koji su se povukli u staru srednjovje-
kovnu dobojsku tvravu i odatle se estoko branili.
Po pristizanju pomoi partizanske snage su bile prisiljene na povla-
enje. Sa njima su se povukli i svi domobrani i domobranske jedinice
koje su u toj borbi prele na stranu NOB-a. Iz Doboja je tada izalo oko
1.150 domobrana i domobranskih starjeina. Kao plijen, donijeli su 4 hau-
bice i 6 brdskih topova ruskog porijekla ZIS.
Nijemci i ustae su 10. septembra preuzeli vlast u Doboju. Ostacima
1. lovakog zdruga, i pored pokazane odanosti Nijemcima i ustakoj dra-
vi NDH, nareeno je da se u najkraem vremenu uklone iz Doboja i to
samo naoruani pukama. Ostala automatska oruja i sva skladita opre-
me, hrane i municije 1. lovakog zdruga Nijemci su uzeli kao svoj plijen.
Ovi domobranski dijelovi su oko 12 asova 10. septembra, napustili Doboj
i pjeice otili za Graanicu, gdje se ve nalazila 3. bojna 4. lovake pu-
kovnije. Ukupno je preostalo 29 oficira, 73 podoficira i oko 700 domo-
brana. Od tekog oruja imali su: 1 baca, 1 teki mitraljez i 18 puko-
mitraljeza. Odatle su morali za Brko, pa iz Brkog za Vinkovce, gdje je
25. oktobra 1. lovaki zdrug i zvanino rasformiran i brisan iz sastava
oruanih snaga NDH.286
U ovoj borbi za Doboj iz 14. brigade su poginuli: Slavko Silajdi iz
Gorada, Mihajlo Majstorovi iz s. Martinca, Mato Vuko iz Srijema, Bosa
Nikole Predojevi iz Teslia, Boko Topi iz s. Ilove, Hasan Ahmeta Huse-
inehaji, delegat voda iz Dervente, Ivan Nikole Kuli iz Potoana, Te-
anj i Stojko Mari iz s. Imljani. Brigada je imala i oko dvadeset ranjenika,
meu kojima su bili: etoje i Mirko Preradovi iz Vijaana, Nedo Blate-
i komandir voda, iz s. Mravie i Ahmet erkez, delegat voda.
Iz 21. slavonske brigade u ovim borbama teko je ranjen komesar
brigade Franjo Srempf. Otpremljen je kolima za Prnjavor. Teka rana i
lo put doprinijeli su da 19. septembra umre u Prnjavoru, gdje je i sa-
hranjen.
Doboj u ovom napadu nije zauzet, ali nije ostao ono to je do tada
bio. Graani Doboja jo su vie zamrzjeli ustaku vlast i Nijemce i elj-
no su oekivali osloboenje.
286 Isto.
OSLOBOENJE TENJA
Poslije osloboenja Teslia i rasula 1. gorskog zdruga oruanih sna-

ga NDH, prilikom napada na Doboj, neprijatelj je na tom prostoru bio ja-
ko oslabljen. Partizanski tabovi su ocijenili da se za dogledno vrijeme ne
moe oekivati neprijateljska vea aktivnost, pa je to iskoriteno da se
pristupi oslobaanju Tenja.
Teanj se kao tvrava prvi put pominje 1461. godine. Do 1512. dra-
la ga je Ugarska posada, a onda ga je zapalila i napustila. Za vrijeme Tu^
raka tvrava je opravljena i dograena i u njoj je bio dizdar, a od 18 vi-
jeka Teanj je bio sjedite kapetanije. U austro-turskom ratu 16831699.
godine, kada se Princ Eugen Savojski vraao iz spaljenog Sarajeva proao
je pored Tenja i opsjeo tvravu, traei da mu se preda. Kada je posada
to odbila na grad je izbacio oko 100 kamenih uladi, ali to tvrdoj Mehmed-
-begovoj kuli nije moglo da nakodi. Grad ima osnovu u obliku nepra-
vilnog kruga, u kome je na najviem dijelu bila brani-kula, koja je ka-
snije pretvorena u veliki bastion tzv. Krnju kulu. Sama tvrava je svoje-
vrsna graevina. U njoj postoje kazamati, velike prostorije i lavirinti.
Kula, iji je obim 48 metara sa tri metra debelim zidom, obloena je bije-
lim tesanim kamenom. U unutranjosti je postojala cisterna za 70.000 li-
tara vode.
Do okupacije 1941. godine Teanj je bio mala bosanska kasaba, bo-
gata raznim zanatima, poznata po miru i slozi stanovnitva. U toku oku-
pacije, u Tenju je bilo malo ustaa, a jo manje ustakih progona i tero-
risanja stanovnitva drugih vjera, naroda i narodnosti. Bio je prava kula
bratstva i jedinstva, i pored toga to je rodno mjesto Ademage Meia,
Pavelievog ustakog doglavnika.
etrnaesta brigada je opsjela Teanj i prije napada na Doboj. Ne-
prijateljska posada se branila iz starog grada tvrave, koja je bila vrlo
nepristupana. Ostali dio naselja preputen je borcima 14. brigade, ali se
neprijatelj iz tvrave estoko branio. Zato je odlueno da se na tvravu
ne juria i ne daju nepotrebne rtve. Primijenjena je taktika iznurava-
nja. Prema Doboju i Maglaju, dok jo nije uslijedio napad na Doboj, po-
stavljena su osiguranja. Sa okolnih visova otvarana je, povremeno na tvr-
avu vatra. Pored toga, pravljene su lutke ljudskog oblika, kojima su
stavljane titovke na glavu, a zatim su isturene na istaknuta mjesta 5
pomaljane kao da se radi o pokretu za napad. Kombinovano sa povreme-
nom pucnjavom iz puaka i pukomitraljeza, posada je po ovim neprija-
teljskim vojnicima otvarala jaku mitraljesku vatru, da bi im nanijela
to vee gubitke. Posada je uznemiravana i u toku noi, da bi to vie.
troila municiju, jer nije bilo nikakve mogunosti da joj se doturi.
Za vrijeme napada 1, 2. i 3. bataljona na Doboj, ulogu opsade pre-
uzeo je 4. bataljon brigade koji je pristigao sa prostora oko Sipraga.
Kada se 14. brigada vratila iz napada na Doboj, krenula je sa 3. bataljo-
nom na Teanj. Posada Tenja, koja je sluala borbu oko Doboj a i ocije-
nila da iz Doboj a ne moe oekivati pomo, donijela je poslije ponovne
opsade, odluku da se neopaeno izvue. Iako su partizanski tabovi rau-
nali na to i preduzeli odreene mjere, neprijatelj je nou 10/11. septem-
bra uspio, sputajui se konopcima niz zidove tvrave, da se izvue i po-
red 4. bataljona proe prema Maglaju. Teanj je 11. septembra 1944. go-
dine konano bio slobodan.
* * *
Ovaj uspjeh bio je veoma znaajan. Oslobaanjem Tenja otvarala

se mogunost jedinicama NOVJ za prodor na prostor prema Novom Sehe-
ru, epu, Zavidoviima i Maglaju, na kome je trebalo ostvariti partizan-
ski uticaj i obezbijediti novi priliv boraca. etrnaesta brigada je u svom
sastavu ve imala izvjestan broj boraca i rukovodilaca sa tog terena, po-
sebno sa terena Maglaja.
Maglaj se nalazi na r. Bosni, ali veim svojim dijelom bio je na nje-
noj desnoj strani. U njemu je i prije aprilskog rata 1941. godine postojala
partijska organizacija (Asim Loi, irbeg Smailagi, Petar Doki, Brio
Obrli, Fikret Dedi itd.), koja je u okupaciji ivjela u dubokoj ilegalno-
sti. Prilikom velikog napada na Doboj u avgustu 1941. godine i Maglaj je
bio jedan od objekata za napad. Osloboen je 24. septembra 1941. u roku
od pola sata. Pored 60 puaka i 2 pukomitraljeza, ustanici su zaplijenili
vee koliine brana, pir ina, platna itd. to je razdijeljeno siromanim
graanima
Ustanici su Maglaj drali oko 36 sati. Za to vrijeme odran je jedan
narodni zbor. Ispred ustanika govorio je tada Petar Doki iz s. Bradii.
Pored njega, govorio je i stari partijac Fikret Dedi, do tada potpuno ne-
kompromitovan. Fikret je bio dragocjena partijska karika meu partij-
skim organizacijama vie mjesta u dolini Bosne, pa nije bilo predvieno
da javno istupa. Planirano je bilo da i dalje ostane u Maglaju.
Mahmut Buatlija, jedan od istaknutih rukovodilaca ustanka, po-
slije povlaenja ustanikih snaga iz Doboj a i Maglaja sa aljenjem je
konstatovao da se i Fikret Dedi (Da ga bog ubije!) morao radi toga
povui iz Maglaja. Polovinom septembra ustake vlasti, govorei o usta-
nikim grupama, pominju Dedia i Dokia:
Jedna ova grupa nalazi se u kui Nede Pania iz Jabla-
n i c e . . . na elu ove grupe stoji Fikret Dedi, komunista i biv.
blagajnik pote Maglaj. Druga grupa se nalazi u selu B a -
h o t i u . . . na elu ove grupe nalazi se opasni komunista Pe-
tar Doki. 287
Borce 14. brigade za Maglaj su vezali i neki drugi razlozi. Jedan od

njenih komandanata bataljona, Momir Lalovi, odrastao je u Maglaju.
Odatle je 1941. godine otiao u ustanak. Sem toga, u toku 1942. godine u
Bradiima je na slubi bio domobranski oficir Milan Mlinari. Kada
287 Zb. NOR, T-IV/l, dok. br. 312.
su na taj teren izbile proleterske jedinice, on se sa posadom predao pro-
leterima. Doao je u obnovljeni 4. krajiki odred kao i Lalovi. Iz odreda
su stigli u brigadu. U vrijeme dolaska 14. brigade na teren Maglaja Mli-
nari je bio zamjenik komandanta 2. bataljona. U selu Brezovi Dani, iz-
meu ostalih za NOB je bio i Petar Cvijeti. Petar je za vrijeme oktobar-
ske revolucije bio u Rusiji. Imao je enu Ruskinju. Petrov sin Stojan tako-
e je bio u to vrijeme u 14. brigadi. Rukovodstvo 14. brigade znalo je za
raspoloenje naroda oko Novog Sehera, Maglaja i epa, kao i da su istak-
nutiji ljudi u toku ustanka na tom terenu, pored ostalih bili Simo Spasoje-
vi, Nedeljko Aleksi, Uro Starevi iz Brezovih dana i Uro Nedi iz No-
vog Sehera. Znali su i za veoma dobro dranje za sve vrijeme okupacije
Muje Kusura, muktara iz s. Domislice i mnogih drugih. I pored neuspjelog
napada na Maglaj, sve je obeavalo da e brigada i ovu svoju misija
uspjeno obaviti.
* * *
Stab brigade se smjestio u nekom zaseoku na Crnom vrhu, u kui

bogatijeg seljaka, Srbina. Komandant brigade misli da je to bila kua ne-
kog uria. Domain je bio vrlo paljiv, pa se tab dobro osjeao. Dan-
-dva je domain ee navraao u sobu gdje je bio tab, kao da neto eli
da kae, a ne zna odakle da pone, dok se nije osmjelio i upitao da li moe
do taba brigade da doe i jedan katoliki svetenik, upnik, dobar o-
vjek i njegov prijatelj. Tako je dolo do susreta taba brigade sa kato-
likim svetenikom, fra Bosiljkom. Doao je u graanskom odijelu bez
ikakvih svetenikih oznaka. Imao je oko 40 godina i bio je vrlo obrazo-
van i zahvalan sagovornik. Kazao je da dolazi ispred svojih vjernika, ve-
inom seljaka, od kojih se malo koji ogrijeio o narodnooslobodilaku
borbu ih srpski dio stanovnitva, da se narod ovdje, bilo da se radi o
Hrvatima, Muslimanima ili Srbima po tradiciji dobro razumije i nesme-
tano jedni kraj drugih ive i da je tako od poetka okupacije ako je i
bilo nekih ekscesa, to su radile ustae ili ustaki nastrojeni ljudi sa strane.
On je podvukao da je zato da se narodi meusobno potuju bez
obzira na vjeru i nacionalnost, da je bog jedan i da su ljudi bili ti koji su
se podijelili po vjerama radi nekih posebnih, uglavnom linih interesa.
upnik je govorio gotovo kao partizanski komesar. Ne samo da je tako
govorio nego je on i tako postupao, to se vidjelo iz prianja domaina
kue, koji je tome razgovoru prisustvovao.
Bio je to prvi susret lanova taba 14. brigade sa svetenikom, uop-
te, za vrijeme rata. Nije u njemu bilo niega onog to bi podsjealo na
upnike tipa Kambera, Momilovia ili Cosia, o kojima su sluali. Stav
fra Bosiljka prema narodu poklapao se sa principima kojih se NOV do
tada drala i ega se 14. brigada pridravala. Prema tome, svetenika
misija fra Bosiljka bila je ljudska, prvenstveno prema narodu sa kojim
je ivio i za koga se kao svetenik brinuo. On se najljepe izraavao o Mu-
slimanima i Srbima, nije bio optereen niim netolerantnim. Podsjeao je
na popa Jovana Preradovia, pravoslavnog svetenika iz s. Vijaana, ili
muslimanskog hodu Dubu iz Sipraga. Preradovi je takve stavove ispo-
ljavao i za vrijeme okupacije, dok ga sa porodicom nisu protjerali za
Srbiju, a hoda Dubo je svojim vjernicima u najtee vrijeme ustakog
terora stalno ponavljao kako Allahu nije po polji da se drugi progone zato
to nisu iste vjere.
Osman Kovaevi, Ibrahim i Ale Durakovi borci 1. bataljona 14. bri-
gade, sjeaju se kako je hoda Osman Dubo govorio da nikva sila nije
Allahu mila. Kada je 1941. godine drao vaziju rekao j e : Djeco, ljudi,
ne radite nita protiv pravoslavnog svijeta, to su nae vjekovne komije,
to je na narod. Nemojte ii u ustae!
Sa upnikom fra Bosiljkom tab brigade se naao jo jednom. up-
nik je vrlo srdano priman. Jednom je sa domainom zadran i na ruku.
Sve to je ostajalo u tajnosti, jer se i fra Bosiljko plaio ustaa.
Na teritoriji oko Novog Sehera i Maglaja narod je brigadu lijepo
primio. Muslimanska milicija nije na partizanske borce pucala, ve se
klonila i krila. Po hrvatskim selima milicija se, takoe, nije osjeala. Uspo-
stavljeni su i kontakti sa muslimanskom milicijom, a sa nekima od njih i
sastanci.
14. 9. 1944. god. 1. vod za kom (-adantom) i komesarom bri-
gade i na bataljon ili na pregovore sa milicijom u Domi-
licu, 288
pie u svom dnevniku Mustafa Kumi, komesar 2. ete 4. bataljona.
Ovi razgovori su urodili plodom, jer je narednog dana u 4. bataljon
14. brigade stupilo oko 30 milicionera. Istoga dana 2. eta 4. bataljona
otila je na komunikaciju Maglaj Doboj. Posada bunkera jednog mosta
se predala i prela u partizanske redove, a most je miniran.
Petnaestog septembra 4. bataljon je krenuo za Crni vrh i tu zano-
io; 16. septembra izvren je pokret za Teanj, a odatle, preko Jelaha, za
Kulae. U Kulaima je 17. septembra bila okupljena cijela brigada. Izvr-
ena je smotra i zakletva zbog velikog priliva novih boraca domobrana i
milicije u brigadu. Tada su izvrena i vea kadrovska pomjeranja. Na
mjesto Marka Mihajlovia, koji je premjeten u jedinice narodne odbrane,
za komandanta 2. bataljona postavljen je Milan Mlinari, dotadanji za-
mjenik komandanta, a na njegovo mjesto doao je Nedo Stani, dotada-
nji zamjenik komandanta 4. bataljona. Na mjesto Vlade Jotanovia, koji
je takoe otiao u jedinice narodne odbrane, za zamjenika komandanta
3. bataljona postavljen je Vaskrsija mulja, dotadanji komandir 2. ete
3. bataljona. U komandire eta unapreeni su tada Vlado Ili, Mile Savi,
Milo Bijeli, Petar Sarevi, a za komesare eta postavljeni su Sakan
Konstantinovi, Sefik Hercegovac i dr.
U prvo] polovini septembra na dunost zamjenika komandanta bri-
gade doao je Nikola Garaa, Kozaranin. Kao i Milan Kalini, koji je
poslije Voje Stupara doao u brigadu na dunost komesara, i Garaa se
brzo uklopio u tab kao cjelinu. Prvi komandant brigade se sjea da je
bilo pravo zadovoljstvo sa njima raditi i saraivati.
tab brigade je znao, ali tabovima bataljona zbog konspirativnosti
jo nije bilo prenijeto, da se iz Kulaa kree u napad na Banjaluku. Bilo
je odreeno da napad pone 18. septembra, istog dana kada je Vrhovni
komandant NOVJ Tito odletio sa Visa u Moskvu. Zanimljiv je podatak
da je Paveli, poglavnik NDH, istoga dana odletio iz Zagreba do tzv. vuje
jame, na savjetovanje kod Hitlera.
288 Mustafa Kumi Dule, ratne zabiljeke.
Sa proslave brigade u Kotor Var osu 1973.
U drugoj banjalukoj operaciji
18~25. septembar 1944. godine
Banjaluka se kao mjesto pominje prvi put oko 1494. godine, kao
srednjevjekovni grad. Utvrenje i varo nalazili su se iznad lijeve obale
r. Vrbas, u dananjem Gornjem eheru. Poslije Jajca bio je najtvri grad
u dolini rijeke Vrbas u nekadanjoj Jajakoj banovini.
Turci su ga zauzeli 1528. godine. Izmeu 1553 i 1580. Banjaluka
postaje sredite Bosanskog sandaka. Poetkom XVI vijeka imala je oko
300 kua. Poto su je osvojili, Turci su u blizini starog hrianskog pred-
graa razvili novo muslimansko naselje. Zahvaljujui strategijskom i pri-
rodnom poloaju, u gradu su brzo nicale nove muslimanske etvrti. Tome je
doprinijelo premjetanje iz Sarajeva u Banjaluku, prvo Bosanskog san-
daka, a kasnije i Bosanskog elajeta, kada je u gradu Sofi Mehmed-paa,
prvi upravnik Sandaka, izgradio razne objekte od ekonomskog i vjersko-
-kulturnog znaaja. Svoju zadubinu u Banjaluci ostavio je Ferhat-paa
Sokolovi, roak turskog velikog vezira Mehmed-pae Sokolovia, koji je
kao prvi begler-beg Bosanskog elajeta podigao uvenu damiju Ferha-
diju u Banjaluci.
U Donjem eheru, na lijevoj obali r. Vrbas, za vrijeme turskog
sultana Mehmeda III (15951603) Turci su podigli novu tvravu, pozna-
tu pod imenom Kastel. U austro-turskom ratu 1737. godine, austrougarske
snage su izbile 23. jula pred Banjaluku, koju je s osloncem na Kastel bra-
nilo oko 5.000 turskih vojnika, dok su austrougarske snage bile jaine oko
16.500 vojnika i konjanika. Austrijski general Hildburghauzen pozvao je
tursku posadu na predaju, to je ova odbila. Zatim je naredio da se izrade
dva mosta na r. Vrbasu, jedan oko ua r. Vrbanje u Vrbas i drugi uzvod-
no od Katela. Preko njih je na drugu stranu Vrbasa prebacio dio svoje
vojske pod komandom generala Baranjaja, s namjerom da napadne Ka-
stel sa vie strana.
Za to vrijeme bosanski vezir Ali-paa Hekimoglu, preko Jajca i
Podranice, kretao se prema Banjaluci. Cijenei da e Ali-paa ii zapad-
no od r. Vrbas, Austrijanci su trupe generala Baranjaja vratili sa desne na
lijevu obalu. Meutim Ali- paa nije iao tim pravcem. On se kod sela
Krmine prebacio na desnu obalu r. Vrbas, pa preko s. Ljubaevo, s. Me-
mii, s. Bastasi, s. Ponir i Starevice nastavio mar prema Banjaluci. Do-
znavi za to, Hildburghauzen je ponovo 4. avgusta 1737. vraao trupe na
desnu obalu r. Vrbasa. Turci su, meutim, ve bili kod grada. Konjicom
su napali jo nesreenu austrijsku vojsku i razbili je, a turska vojska se
zatim spojila, sa posadom Katela.
289 Podaci iz Vojne enciklopedije, Beograd 1959.

Izgubljena bitka kod Banjaluke prisilila je Austrijance da iz Bosne
povuku i ostale svoje posade. Banjaluka u vojnom pogledu gubi znaaj
od kada se sjedite Bosanskog elajeta vratilo u Sarajevo,289 ali njen eko-
nomsko-kulturni znaaj ostaje.
Za vrijeme stare Jugoslavije, Banjaluka je postala sjedite Vrbaske
banovine, a time i najvei i najvaniji ekonomski i kulturni centar cijele
Bosanske krajine i srednje Bosne. Izmeu dva rata u Banjaluci su podig-
nute dvije velike graevine, tzv. Banski dvori i Banska palata. Izmeu
njih je sagraena i pravoslavna crkva, jedna od najljepih na Balkanu u
to vrijeme, ali je u aprilskom ratu otetila njemaka avijacija. Ustaka
vlast, ve u maju 1941, prije nego to je poslala Jevreje u logore smrti,
upotrijebila ih je kao robovsku snagu da ovu crkvu do temelja srue.
Razvojem industrije i zanatstva narasla je u Banjaluci radnika klasa
i inteligencija. Veliki uticaj u gradu imala je Komunistika partija. Od
1937. u Banjaluci je najjaa partijska organizacija u Bosni i Hercegovini.
U godinama pred rat organizacija K P J povezivala je i predvodila na-
predne drutvene i politike snage protiv sve agresivnijeg faizma. Njen
uticaj na stanovnitvo Bosanske krajine i srednje Bosne ostvarivao se
najvie preko naprednih drutava, kao Pelagi, Borac, Kab (klub
akademiara Banjaluke), Bratstvo, Budunost i Seljako kolo. la-
novi ovih drutava svojim djelatnostima i radom vodili su borbu protiv
nacionalno-vjerskih iskljuivosti, za vee razumijevanje meu narodima
i narodnostima i bolji ekonomski poloaj radnika i seljaka, a pred rat su
razobliavali faizam kao najveu opasnost po svijet u cjelini.
Banjaluka je bila ne samo ekonomski nego i drutveno-politiki cen-
tar naprednih stremljenja.
Poslije okupacije 1941. godine i stvaranja NDH, ustae su namjera-
vale, iz odreenih politikih razloga, da Banjaluku proglase prestonicom
NDH. Prvih dana okupacije grad je bio pod najteim terorom. Crna kua
i Kastel bili su nabijem sunjima, meu kojima je, pored Srba, Jevreja i
Roma, sve vie bilo komunista i drugih antifaista. Iz nje su ili transpor-
ti onih koji su odvoeni u logore i onih koji su imali sreu da se nakon
pola sata spakuju i napuste svoje kue, da bi prolazei kroz privremene
logore i muenja, bez igdje iega, bili iseljeni u Srbiju.
Iz Banjaluke je poeo i organizovani otpor ustakom divljanju i
faizmu uopte. Dok je ustaki stoernik Viktor Guti,290 smiljao i
inicirao sramotan genocid, dotle je iz Banjaluke, iz Gutieve bli-
zine, djelovala i suprotna, za ustae neuhvatljiva strana, koja e ustaama
i ustakoj dravi doi glave, a koju je vodio sa svojim saradnicima uro
Pucar Stari, sekretar Oblasnog komiteta za Bosansku krajinu. Kamufli-
290 U jednom ustakom dokumentu za njega se kae: Bivi stoernik i likvida-

tor Vrbaske banovine Viktor Guti, i upravitelj odnosno izvjestitelj PONOVE pos.
Pero Betunac raspolagali su ovom imovinom sasma samovoljno ne drei se niti na-
loga ravnateljstva PONOVE u Zagrebu niti izdatih propisa. Sa tom imovinom oni
nisu raspolagali na opu korist, niti su bili mjerodavni interesi drave /NDH pri-
mjedba autora/ nego korist i interesi pojedinaca, njihovih familija i njihovih pri-
jatelja/. (Gradsko poglavarstvo u Banjaluci 22. 11. 1941. pov. br. tajno). Pohlepa za
tuim imetkom pored nacionalne i vjerske zaslijepljenosti, bila je kao to se vidi j e -
dan od razloga za progon i ubistva u NDH.
ran fesom, Pucar je pored mnotva njemakih agenata i dounika izlazio
izvan Banjaluke, da bi organizovao i rukovodio ustankom, i u Banjaluku
se opet vraao da bi primio izvjetaje i direktive CK K P J .
Da je Banjaluka bila i ostala slobodarski grad, svjedoi injenica
da je poslije drugog napada na Banjaluku u jedinice NOV i na slobodnu
teritoriju izalo oko 8.000 Banjaluana i Banjaluanki.
* * *
I pored toga to Nijemci nisu vie bili u stanju da izdvajaju vee

snage iz svog sastava za odbranu Banjaluke, ona je zbog strategijsko-po-
litikog znaaja, polovinom septembra 1944, jo uvijek imala relativno jak
garnizon. Za njenu neposrednu odbranu u gradu i na periferiji grada
nalazilo se oko 400 Nijemaca iz sastava 69. njemake divizije, oko 750
policajaca i andara, oko 1.200 ustaa iz 3. i 4. ustake bojne i preko 2.500
domobrana iz sastava 3. i 11. pukovnije 3. gorskog zdruga. Garnizon je
raspolagao sa dva artiljerijska diviziona jaine 22 artiljerijska orua, ok-
lopnim vodom od 3 tenka hokis srednje tonae, naoruanim mitralje-
zima i p. t. topovima 37 mm.
Sve ove jedinice imale su zadatak da zaposjednu, organizuju i od-
sudno brane Banjaluku, oslanjajui se na spoljni odbrambeni pojas i
citadelu.291
Spoljni odbrambeni pojas bio je podijeljen na tri odsjeka: odsjek bu-
dak od r. Vrbasa do vile grofice Maistri imao je istaknute take;
Trapisti eljeznika postaja, predgrae, samostan Petrievac i Rako-
vake bare. Odsjek lau lijevo od vile grofice Maistri preko Rudnika
uglja Lau do rijeke Vrbas. Imao je istaknute take: Petrievac, kota 303,
Gornji eher. I, na kraju, odsijek vrbas, koji je iao du lijeve obale
r. Vrbas.
Izmeu spoljne linije odbrane i Citadele bio je organizovan i unu-
tranji odbrambeni pojas, koji je zahvatao ui dio grada: Vrbas-logor (lo-
gor Kulina bana), vojnu bolnicu, tvravu Kastel sa betonskim mostom
preko rijeke Vrbas, a zatim je iao lijevom obalom rijeke Vrbas, kao
spoljni odbrambeni pojas.
Dok su odsjeci budak, i lau bili zaposjednuti jaim snagama,
odsjek vrbas je na spoljnjem i unutranjem dijelu ostao zapostavljen.
Komanda 3. gorskog zdruga smatrala je da r. Vrbas nije gazna i da ne
postoji vjerovatnoa da partizanske snage sa te strane izvre upad u Ba-
njaluku. Zato je na taj odsjek rasporedila samo 4. ustaku bojnu (bez
15. i 16. satnije). Ovoj jedinici dat je zadatak da organizuje neprekidno
ophodarenje, naroito nou lijevom obalom r. Vrbas du cijelog odsjeka,
s tim da po svaku cijenu sprijei eventualno prebacivanje partizanskih
dijelova preko Vrbasa.
Spoljni i unutranji pojas bili su fortifikacijski ureeni, mjestimino
su bili podignuti bunkeri i iane prepreke. Za odbranu su naroito bile
pripremljene zgrade koje su pripadale Citadeli.
291 Pod Citadelom se smatrao centar grada B a n j e Luke sa tvrdim zgradama:

Banski dvori, Banska palata, Pozorite, zgrada gdje je bila komanda mjesta /platc-
komandantura/ i Hipotekama banka.
U Banjaluci, pored pomenutih jedinica, bilo je razmjeteno jo oko
dvadesetak tabova, pritapskih i pomonih dijelova i ustanova, pa je broj
neprijateljskih vojnika iznosio oko 5.000 naoruanih ljudi. Odbrana Ba-
njaluke oslanjala se jednovremeno i na vei broj spoljnih uporita, kao
Ivanjska, Klanice, Bosanska Gradika, Celinac, Kotor-Varo te aerodro-
me Zaluane i Trn, gdje se nalazilo oko 40 aviona sa letakim osobljem i
jakim osiguranjima. Raunajui i oko 1300 etnika, koncentrisanih juno od
Banjaluke (pl. Manjaa Cemernica), snage u pomenutim spoljnim upo-
ritima brojale su preko 5.000 ljudi pod orujem. Prema, tome, ukupna
jaina okupatorsko-kvislinkih snaga na prostoru: Banjaluka Kotor-
-Varo Bosanska Gradika bila je oko 10.000 ljudi.292
* * *
Na drugoj strani, prvom polovinom septembra 1944. godine, na i-

rokom prostoru oko Banjaluke, u rukama NOVJ nalazili su se Teanj,
Tesli i Prnjavor, u srednjoj Bosni, i Sanski Most, Prijedor, Mrkonji-
-Grad i Klju u Bosanskoj krajini, sa mnogo drugih manjih mjesta, dota-
danjih neprijateljskih uporita.
Sem toga, prelazak domobranskih jedinica u Doboju i Derventi na
stranu NOVJ, uveliko je otkrio velike upljine unutar ustako-njema-
kih snaga. Hapenje i odvoenje iz Banjaluke dotadanjeg zapovjednika
3. gorskog zdruga Ljubomira Rajmana, poslije afere u kojoj su stradali:
Voki, Lorkovi i ani, posijalo je jo vei razdor izmeu domobranskih
oficira i ustakih i njemakih oficira.
tab 5. bosanskog korpusa iskoristio je ovaj razdor i osipanje unu-
tar oruanih snaga NDH i stupio u kontakte i pregovore sa domobran-
skim komandama u Banjaluci. Uvjeravan je da e se domobranske jedi-
nice u gradu i okolnim uporitima staviti pod komandu 5. bosanskog kor-
pusa im uslijedi odluni napad na banjaluki garnizon. Istovremeno,
tab 5. korpusa, prego angloamerike vojne misije koja se nalazila pri
tabu korpusa, zatraio je da se 18. septembra u 19,00 asova bombarduju
odreene otpore take u Banjaluci i most preko r. Save kod Bosanske
Gradike, to je obeano. Kao rezultat toga i saglasnosti koju je dobio od
Vrhovnog taba, tab 5. korpusa je donio 16. septembra odluku da 4. i 39.
krajika divizija i dvije brigade 53. srednjobosanske divizije ukupno
oko 7.500 boraca 18. septembra jednovremeno napadnu banjaluki gar-
nizon i Bosansku Gradiku. Dao im je sljedee zadatke: 4. KNOU diviziji
da sa dvije brigade napadne neprijatelja na prostoru izmeku potoka Crk-
vine i ceste Banjaluka Gradika, 39. KNOU diviziji da sa dvije brigade
napadne Banjaluku na prostoru izmeu r. Vrbas i potoka Crkvine. Snage
ovih divizija trebalo je da probiju spoljnu i unutranju odbranu sa te
strane i oiste grad, ukljuujui i Citadelu.
Srednjobosanska 53. NOU divizija dobila je zadatak da sa dvije bri-
gade forsira r. Vrbas, likvidira i zauzme Trapiste i Vrbas-logor, prodre u

centar grada i povee se sa snagama 4. i 39 divizije.293 Stab 53 NOU divi-
zije naredio je 14. srednjobosanskoj NOU brigadi da napadne neprijatelja
na odsjeku vrbas, forsira rijeku, upadne u grad, a potom produi na-
stupanje ka Citadeli, da bi je napala sa sjevera i pomogla snagama
4. i 39. divizije u ovladavanju ovim najtvrim i najvanijim dijelom od-
brane Banjaluke.
Stab 14. brigade primio je zapovijest o napadu na Banjaluku 16. sep-
tembra. Brigada je 17. septembra bila u s. Kulai. Tada je ponovo imala
5 bataljona peti bataljon je formiran od domobrana koji su se predali
u Teslicu, Doboju i Derventi. Komandant ovog bataljona bio je jedan od
domobranskih oficira. Za komesara bataljona postavljen je Pero Divjak,
dotadanji komesar 4. bataljona 14. brigade. Za komesare u etama u
5. bataljonu postavljeni su komesari ili izrasliji delegati iz ostalih bata-
ljona brigade. Jedan od njih bio je i Sefik Hercegovac, koji je do tada bio
komesar ete u 3. bataljonu. Tad je za zamjenika komandira jedne ete
toga bataljona bio postavljen i Vladimir Ili, vodnik voda iz 3. bataljona.
Ovaj bataljon je iz Kulaa izdvojen iz brigade i poao je kao zatitnica
taba divizije, hirurke ekipe i ostalih pozadinskih dijelova divizije koji
je trebalo da se razmjeste u rejonu Krmarice s. Vrbanja.
293 A VII, NOB, kut. 458A, br. reg. 1/3.

Iz rejona Kulaa brigada je krenula uz Ukrinu, u s. Stara i Nova
Dubrava. etniki dokumenti registruju njeno prisustvo na tom terenu
18. septembra. Kako se sa te prostorije do Banjaluke stie za 34 sata,
brigada nije urila. Slobodno vrijeme se iskoristilo za odmor, pregled oru-
ja i pravilniju raspodjelu municije, i tu se rualo. im su dobro dihto-
vani aluminijumski kazani, u kojima je bila veera i hrana dola do vre-
nja nastavljen je pokret. Kazani su stavljeni na tovarne konje, da bi se
hrana dokuvala u toku puta.
etnike komande Banjaluke i Motajike etnike brigade i Prnja-
vorski etniki bataljon, koji su 16. septembra privueni blie Banjaluci,
dobili su direktivu da napadnu jedinice 14. brigade, ali su ocijenili da im
se to ne bi isplatilo. Brigada je tako bez borbe prola izmeu s. Joavke
i Crnog vrha. Na prolazu iznad s. trba otvorena je mitraljeska vatra na
njenu kolonu sa brda Kik. Borci na tu pucnjavu nisu odgovarali, samo su
meu sobom ostavljali vee rastojanje.
U rejon Crnog vrha, sjevernije od s. Vrbanje, stiglo se za dana.
Odatle se lijepo vidjela Banjaluka i dobrim dijelom brigadin odsjek na-
pada. Njen zadatak je bio neobian. Trebalo je savladati rijeku, pa tek
napasti neprijatelja. Rijeku su u njenom odsjeku napada premoavala
dva mosta (kod Katela i kod Rebrovake crkve), ali su oba bila posjednu-
ta i branjena. Veliki broj boraca bio je iz Banjaluke i na njihovu ideju
donijet je plan da se rijeka prijee gazom. Kao dobri poznavaoci Banja-
luke i r. Vrbasa znali su na kojim je mjestima u to doba godine Vrbas
prelazan i mimo mostova. Tu je odlueno i koji e bataljon prelaziti Vrbas
gazom, a koji e ii preko mosta savlaujui njegovu odbranu.
Prvi bataljon je dobio zadatak da se tzv. kotorvarokim putem pro~
vue kroz Donji eher mostu kod Katela, savlada njegovu posadu i pre-
ko mosta prodre u grad. Tamo je trebalo da uhvati vezu sa jedinicama
39. divizije i sa njima ovlada Katelom, zatim da nastavi nastupanje ka
hotel Palasu i gimnaziji, gdje e se sastati sa ostalim jedinicama 14. bri-
gade. f
Drugi, Trei i etvrti bataljon imali su zadatak da se neopaeno
privuku na desnu obalu r. Vrbasa, oko klanice i Mihaljevia, oko 500
metara uzvodno od Rebrovakog mosta, pregaze u koloni rijeku, iznenade
neprijatelja na lijevoj obali i razbiju ga, a potom da nastupaju: 3. bata-
ljon prema gimnaziji i gospodskoj ulici; 4. bataljon prema hrvatskom
domu i hipotekarnoj banci; a 2. bataljon trebalo je da rijeku prijee po-
sljednji. Po prelazu na lijevu obalu da dio snaga usmjeri ka Vrbas-logoru
i tu uhvati vezu sa 18. brigadom. Vei dio bataljona trebalo je da usmjeri
ka komandi mjesta (platzkomandanturi) i pozoritu i uhvati vezu sa jedi-
Uee 14. brigade u II banjalukoj operaciji 18-20. 9. 1944. godine.
nicama 4. krajike divizije. Bila je izdata i kratka pismena brigadna za-
povijest.
Veliki dio boraca nije toga dana veerao. Pred ovakve akcije mnogi
borci su odbijali hranu, da bi, ukoliko budu u toku borbe ranjeni u pre-
djelu stomaka, lake i bezbjednije preboljevali ranjavanje.
Vodilo se rauna o asu polaska u akciju, jer je zadatak bio da se
rijeka prijee 56 minuta prije otpoinjanja artiljerijske pripreme za na-
pad. etrnaesta brigada je teila da postigne taktiko iznenaenje, iako se
ono nije moglo postii iz vie razloga. Poslije hapenja komandanta garni-
zona Raj mana i jo nekoliko oficira, 16. septembra, doao je iz Zagreba
ustaki satnik Buljan i preuzeo komandu nad 3. i 4. ustakom bojnom,
a 17. septembra bilo je nekih izmjena u borbenom rasporedu jedinica.
Branilac je navodno doznao da topniki sklop 3. gorskog zdruga . . . i
dvoja oklopna kola hoe da izvre izdaju. Na kraju, 18. septembra oko
14,00 asova, proglaena je u Banjaluci pripravnost broj 1.
Da e jake partizanske snage napasti Banjaluku i da se veliki dio
domobranskih jedinica kani predati bila je u Banjaluci javna tajna. Stab
14. brigade nije o tome nita znao. On je oko 19,00 asova istog dana oe-
kivao dolazak saveznikih aviona i bombardovanje odreenih ciljeva u
Banjaluci, ali do toga nije dolo.
Kada je pao mrak, poto je na mostu u s. Vrbanja prela istoimenu

rijeku, brigada je u koloni krenula ka Banjaluci. Na putu izmeu s. Vrba-
nje i Donjeg ehera do kolone je prodrla buka od tenkova. Kolona je za-
stala. Prema elu kolone pourili su zamjenik komandanta brigade Nikola
Garaa i naelnik taba Trinki da 3. i 4. bataljonu skrenu panju da prije
22,00 asa, svojim prednjim dijelovima moraju biti na lijevoj obali Vrba-
sa bez obzira na tenkove.
Nekako u isto vrijeme Advan Hozi, na koga je naila domobranska
satnija, prenio je to sa zaelja vezom tabu 14. brigade. Ubrzo se ustano-
vilo da se radi o domobranskoj satniji koja je do tada bila u elincu. Po-
li su bili, navodno, u Banjaluku da bi u sastavu svojih jedinica preli na
stranu jedinica 5. korpusa. Stabu brigade to nije odgovaralo. Nije znao ta
ga u Banjaluci oekuje, a imao je loe iskustvo iz borbe za Doboj, kada je,
umjesto predaje, 3. bojna 4. lovake pukovnije po 2. bataljonu brigade
osula ubitanu vatru. Ova satnija iz elinca smetala bi brigadi u prvim
asovima napada, naroito pri forsiranju r. Vrbasa, pa je odlueno da se
uputi na Crni vrh, do 5. bataljona 14. brigade i taba 53. divizije, to su
oni teka srca prihvatili. Satnija je imala 137 domobrana i starjeina sa
dvanaest pukomitraljeza, 2 teka mitraljeza i 2 teka bacaa. Bio je to
prvi plijen 53. divizije i 5 korpusa te veeri.
* * *
Za to vrijeme 3. i 4. bataljon brigade izbili su na desnu obalu

Vrbasa uzvodno od Rebrovakog mosta. Oko 21,50 asova poeli su
sa prijelazom. etvrti bataljon je prelazio kod Mihaljevia,2M gaze-
2 9 i Mustafa Kumi Dule, ratne zabiljeke i sjeanja Miloa Bijelia, Momila
Vojvodia i drugih boraca 14. brigade.
i rijeku. Milo Bijeli iz s. Kremna, komandir 1. ete 3. bataljona,
sjea se da je i njihov bataljon uradio isto. Tek kad su prednji dijelovi
4. bataljona preli rijeku i izbili na lijevu obalu, primijetile su ih ustae
i poele na njih da pucaju. Bilo je to neto prije poetka artiljerijske
pripreme.
Ustae su mi priale da su istovremeno poeli artiljerijska
vatra izvan varoi i pukaranje u samom gradu. Iz ovog
proizilazi da su partizani morali ve ranije da infiltriraju
svoje snage u grad. 295
svjedoe o tome neprijateljska dokumenta. U toj borbi oko prijelaza po-

ginuo je borac 3. ete 2. bataljona Duan Bogosavac iz s. Kaoca, Srbac.
Pogrena procjena branilaca da Vrbas nije gazan i da garnizonu sa
te strane ne prijeti opasnost osvetila se. etvrti i 3. bataljon proli su prvu
i drugu liniju neprijateljske odbrane bez ijedne rtve. Doli su iza lea
posadi kod Rebrovakog mosta, razbili je i upali u dijelove grada izmeu
gimnazije i Rebrovakog mosta:
Nae su snage otpoele na vrijeme napad. Forsiranjem pre-

ko Vrbasa.
javio je tab divizije tabu 5. korpusa 18. septembra 1944. a odmah zatim
uslijedila je i druga depea da je 2. bataljon 14. brigade preao Vrbas i
napada Kastel.
Drugi bataljon rijeku je preao dijelom gazom a dijelom preko Re-
brovakog mosta, kako se toga sjea komandir 3. ete 2. bataljona.
Ovim dijelom bataljona 14. brigade komandovali su zamjenik koman-
danta brigade Nikola Garaa i zamjenik komesara brigade oko Pstrocki.
Kod 1. bataljona dogaaji se nisu odvijali po planu. Kreui se
tzv. kotorvarokim putem, bataljon je prije vremena planiranog za poe-
tak napada izbio u blizinu mosta na r. Vrbasu, kod Katela. U nekoj od
kafana jo je bilo muzike. Tu su zateeni i neki domobrani, koji su se
prikljuili bataljonu, meu njima i Alija Nuhbegovi, koga je Isak Ma-
glajli pozvao da sa njim i nekoliko Banjaluana u jednoj kui saeka
napad partizana. Poto se nije moglo preko mosta, jer su u Katelu bili
Nijemci, bataljon je pronaao nekog eljezniara koji je preao preko Vr-
basa i iz bunkera preveo 7 domobrana. Zatim je bataljon na tom istom
mjestu preao Vrbas gazom i upao u borbeni raspored 39. NOU divizije.
Pred zoru, doli do Higijenskog zavoda i tamo bili neka vrsta korpusne
rezerve.
* * *
Komandant i komesar brigade, koji su bili u Donjem eheru, na

sredokrai izmeu prijelaza 1. bataljona i ostalih bataljona 14. brigade, iz-
gubivi vezu sa 1. bataljonom pregazili su Vrbas kod klanice i spojili se
sa ostalim dijelom taba brigade koji je bio u gradu.
Do tog vremena 2, 3. i 4. bataljon brigade proirili su svoj front i
nastupali prema centru grada. Trei bataljon je krenuo prema Katelu i
gimnaziji, a etvrti prema Citadeli, a samo jednim dijelom prema Bo-
riku. Prema sjeanju Zaharije Slatinca, Mustafa Kumi i on poli su da
trae nekog Kumievog poznanika (moda do majke Ive Tukeria koju
Kumi pominje u svom dnevniku), da bi doznali neto o rasporedu ne-
prijatelja u tom dijelu grada. Skoro da su zalutali oko Borika i Jeli polja.
Tako su naili na domobrane iz druge baterije 22. topnikog sklopa (divi-
ziona), koji su se obradovali kada su ih vidjeli rekavi da ih sa nestrplje-
njem oekuju. Komandant diviziona predao je jedinicu i naoruanje ko-
mandantu 4. bataljona Veljku Sipki. Preko ovog diviziona, sjea se Zaha-
rije Slatinac, uspostavljena je veza i sa oklopnim vodom tenkovima
3. gorskog zdruga, kada su oni doli do komande 22. artiljerijskog divizi-
ona. Posade tenkova odmah su prele na stranu jedinica 5. korpusa i pre-
le u akciju.
. . . tenkovi, koji su meu prvima se stavili na stranu NOV

uzeli su aktivnog uea u svim fazama b o r b e . . . ,-296
pie u jednom izvjetaju taba 5. korpusa.
296 A VII, NOB, kut. 458A, br. reg. 26/7.

etvrti bataljon brigade (komandant Veljko ipka, komesar arko
Devi) nastupao je, zatim, u pravcu Citadele. U toku tog nastupanja,
kako se sjea Rajko Bubi komandir 3. ete 4. bataljona, razoruana je u
jednoj zgradi manja neprijateljska jedinica, koja je imala dosta bicikla.
Kada je u 23,00 asa 18. septembra, kako se sjea Vaso Devi, 4. bataljon
izbio u visinu hipotekarne banke, neprijatelj se upravo pregrupisavao.
Neki neprijateljski dijelovi iz banskih zgrada prebacivali su se u hipote-
karnu banku, koju je branila njemaka feldandarmerija. Neprijatelj ko-
ji se naao na otvorenom prostoru tuen je mitraljeskom vatrom. Neprija-
teljski vojnici blii banci uspjeli su da ulete u nju. Za njima su potrali
komandir 3. ete Bubi i pomonik komesara ete oro njegota. Fel-
dandari su ih doekali runim bombama, pa su Bubi i njegota morali
da se sklone iza prostranih baninih vrata. Tek kada je neprijatelj iz ban-
ke sa spratova poeo da baca rune bombe oni su se, pod zatitom mraka
i vatre svojih drugova, povukli u susjedne zgrade.
Poginuli neprijateljski vojnici ostali su izmeu banke i banske zgra-
de. Po sjeanju Vase Devia, tada komandira jednog voda 3. ete, koman-
dir Bubi je iao da sa pobijenih neprijateljskih vojnika skine oruje. Pri
tome je neoprezno upotrijebio baterijsku lampu, pa je neprijatelj oko toga
mjesta otvorio jaku vatru i Bubi umalo nije poginuo. Borci i rukovodi-
oci 4. bataljona poeli su potom da obilaze oko banke ne bi li nali neki
sporedni, manje branjeni ulaz. Istovremeno, izmeu branilaca i napadaa
dolazilo je do jaih vatrenih sudara. Napadajui kamenu Hipotekarnu
banku, osiguranu reetkama na vratima i prozorima, te noi su poginuli
komesar 3. ete Sakan Konstantin, koji je na dunost komesara doao
samo dan ranije i desetar Rajko Devi, rodom iz s. trbci. Oko dvadese-
tak boraca je ranjeno. Posebno oni iz redova muslimanske milicije, koja
je u brigadu stupila 14. septembra oko Novog ehera i Domislice.
Trei bataljon brigade (komandant Ljubo Radi Gedo, komesar Ri-
zo Selmanagi) koji je nastupao prema Katelu i gimnaziji proao je za
to vrijeme umsku upravu i hrvatski dom. Nekom od ulica koje vode pre-
ma banskoj palati i banskim dvorima (Jovo uki misli da je to bila
Martieva ulica) bataljon je vukao i nekakav manji top bez nianskih
sprava. U jednom dijelu grada, gdje su naili na jai otpor neprijatelja,
top je upotrijebljen, ali je artiljerac pri prvom metku bio neprecizan i
granata je, kako se sjea uki, udarila u telefonski stub, tridesetak meta-
ra ispred taba bataljona. Ostali meci iz topa bili su uspjeniji, pa je ne-
prijatelj potisnut.
to su se vie pribliavali tvrdim zgradama (Citadeli), otpor ne-
prijatelja je bivao sve jai. Neprijatelj nije pokazivao znake za predaju.
Naprotiv, svaki as se oekivao njegov protunapad. Na sugestiju pomo-
nika komesara bataljona ukia, od graevinskog materijala na koji su u
toj ulici naili, a u kojoj se oekivao neprijateljski protunapad, podignuta
je neka vrsta barikade.
Drugi bataljon (komandant Milan Mlinari, komesar Ljubo Jovii)
usmjerio je dio snaga prema mostu kod r. Vrbanja da pomogne 18. bri-
gadi pri savlaivanju istog. Da li je tako stajalo u zapovijesti za napad
na Banjaluku ili je takvo nareenje stiglo u toku forsiranja r. Vrbas ko-
mandat 14. brigade se ne sjea, ali je siguran da je tako uinjeno. O
tome koliko je slanje toga dijela bataljona u tom pravcu pomoglo 18. bri-
gadi nema podataka. Nema podataka ni da li je dio snaga 2. bataljona
14. brigade dospio do logora Kulina bana (Vrbas-logora) radi sadjejstva
dijelovima 18. brigade, koji su napadali u tom pravcu.
Trea eta 2. bataljona nastupala je te noi istono od logora Kulina
bana u pravcu pozorita i platzkomandanture. Komandir 3. ete kretao se
izmeu vodova. Negdje na poetku naiao je na nekakvu ianu prepreku.
Poto nije mogao da ocijeni koliko je iroka, nije htio da trai njen kraj
i da je obilazi. Sagnuo se i, uz izvjestan napor, provukao se ispod pre-
preke. Nije se jo bio ispravio, ni dobro stao na noge, njegov automat je
zgrabio neprijateljski vojnik Nijemac, koji je do tada nepomino le-
ao u rovu, pa ga komandir Preradovi nije primijetio. Preradovi, mrav
i iscrpljen u svakodnevnim marevima, naao se u smrtnoj opasnosti. Ste-
gao je objema rukama automat, odupirui se pokuaju Nijemca da mu ga
preotme. Bilo ga je sramota da vie i doziva svoje vojnike u pomo, ali je
zato psovao napadaa i vikao na njega, ne bili ga zaplaio. Glas svoga
komandira uo je i prepoznao borac Novak etojevi. Ocijenio je da se
njegov komandir nalazi u nekakvoj opasnosti, pa je potrao u pravcu oda-
kle se ulo psovanje i krkljanje. I etojevi, se toga (sluaja dobro sjea.
Kada se pribliio, neprijateljski vojnik ga je opazio i vjeto se branio.
Kad god je etojevi htio da ga udari pukom po glavi, Nijemac koji je
bio jai, namicao je pod udarac Preradovia. Poto je vidio da ovako ne
moe se sa njim izai na kraj, etojevi je odluio da ga ubije iz puke.
Ali, u noi, dok su se njih dvojica rvala i pomjerala, to nije bilo lako
sprovesti. etojevi je iskoristio pogodan momenat i opalio Nijemcu me-
tak u glavu. Plamen iz puke je bio toliko blizu glave njegovog koman-
dira da mu je tu stranu lica dobro opalio i nagaravio.
Dijelovi 2. bataljona 14. brigade doprli su poslije pola noi do platz-
komandanture. Ispred nje su bili rovovi u kojima je bio vod domobrana
pod komandom domobranskog potporunika Nikole Arbanasa. Arbanas se
sa svojim vodom predao 3. eti. U tom domobranskom vodu bio je i Kota
Banda, koji je kao domobran, sa jednim podoficirom, doao prije dva dana
u Banjaluku iz svoje komande, iz Lapca, po duvan za tamonju jedinicu.
On je bio Banjaluanin i svega se dobro sjea. Kae da je od Arbanasa
doznao da dolaze partizani i da e domobrani prijei na njihovu stranu.
Banda, kome su ustae ubile oca jedva je to doekao. Nije se vratio u La-
pac, ve je ostao u Arbanasovom vodu i sa njim te noi doao u 14. bri-
gadu, u kojoj je ostao do kraja rata. On se sjea da platzkomandantura
tada nije zauzeta, jer je u njoj bila njemaka posada koja je iz zgrade
otvorila na njih i partizane vatru.
Pred svanue 19. septembra neprijatelj je iz zgrade Banski dvori
(dananja optina) izvrio protunapad na borbeni raspored 3. bataljona.
Napadao je ulicom u kojoj je te noi podignuta barikada. Zahvaljujui njoj
protunapad je odbijen i jedinice bataljona su opet izbile u zgrade na sje-
vernoj strani Gospodske ulice, odakle su tukli neprijatelja u banskoj zgra-
di. Neprijatelj je ve bio potisnut, odnosno pritisnut snagama 4. i 39. di-
vizije. Osamnaesta brigada je zauzela logor Kulina bana. Ovim je poloaj
14. brigade postao stabilniji i sigurniji.
Na levoj obali Vrbasa zauzeli su logor, gimnaziju i oistile

sav grad do hipotekarne banke i banske uprave,
izvjetava tab 53. divizije tab 5. korpusa o dotadanjim dostignuima

14. i 18. brigade.
U toku 19. septembra borbe su se smanjile. ekala se naredna no,
za koju su se obje strane spremale. Jedinice 14. brigade bile su na slije-
deoj liniji: 3. bataljon u Gospodskoj ulici, 4. bataljon u zgradi sjevero-
istono i sjeverozapadno od hipotekarne banke. Dio 4. bataljona bio je i
oko pekarske ete vojne pekare. Drugi bataljon se nalazio prema nje-
makoj platzkomandanturi i pozoritu.
Iza jedinica 14. brigade izjutra 19. septembra vie nije bilo ni jedne
otporne take neprijatelja.U pozadini su se vrzmali samo domobrani, koji
su se predali brigadi i jo se nije znalo ta treba da rade.
Prema sjeanju Advana Hozia, meu domobranima koji su se pre-
dali 14. brigadi bilo je i nekoliko oficira ranijih saradnika NOP-a, pa
i lanova K P J . Meu njima su bili Josip Ogulinac profesor iz Zagreba,
predratni lan Partije, Milo Ledinek iz Maribora, koji je poslije nekoliko
mjeseci postavljen za efa opunomostva Ozne 53. NOU divizije i Milan
Vuki koji je po zadatku radio u domobranstvu. Sem sastava 22. topni-
kog sklopa (diviziona) i voda tenkova, svi ostali su bili neiskoriteni.
Ostavi bez nekoliko hiljada vojnika, a pritisnuti sa juga i jugoza-
pada snagama 39. i 4. divizije 5. korpusa, neprijateljski vojnici koji su jo
ostali vjerni Paveliu preivljavali su teke asova, a posebno ustaki zlo-
inci i predstavnici ustake vlasti.
Poslije podne, 19. septembra, stiglo je obavjetenje da preko s. Re-
brovca ka Banjaluci, iza lea jedinica 14. brigade, nastupaju etnici. Pri-
mljeno je nareenje da se po svaku cijenu odbace od grada. Stab 14. bri-
gade izvukao je iz borbe 3. bataljon, jer je Rebrovakom mostu, a time i
etnicima bio najblii. U zajednici sa komandantom 22. domobranskog
topnikog sklopa izvreno je zajedniko osmatranje neprijatelja. Na pre-
dlog domobranskog oficira, po etnicima je iz jedne artiljerijske baterije
otvorena jaka artiljerijska vatra. etniki borbeni poredak se od eksplo-*
zija granata pokolebao i poeo povlaiti. Stoga je obustavljen pokret 3. ba-
taljona u pravcu Rebrovca, on je vraen na dotadanje poloaje.
Oko neprijatelja koji se sklonio u zgrade u centru grada koncentri-
sao se veliki broj partizanskih jedinica, pa neke od njih nisu imale ni
mjesta za zapad. Zbog toga su lutale iza lea drugih partizanskih jedinica,
upadale u tue prostore i tamo zarobljavale domobranske jedinice
koje su na poetku napada prele na stranu NOV.
:s etrnaesta srednjobosanska brigada 273
Poto je iz pravca Gradike prema banjalukom garnizonu poela da
pristie pomo, tab 5. korpusa je pregrupisao snage.
etrnaesta brigada je upuena prema Klanicama. Ona se u toku
noi 19/20. septembra izvlaila iz borbe. Njen 4. bataljon, po nareenju
taba divizije, upuen je prema Trapistima jer, poslije etnikog napada
na Vrbanju 19. septembra, tab 53. divizije nije se osjeao bezbjednim. Na
5. bataljon 14. brigade, formiran uglavnom od domobrana i domobranske
satnije iz elinca, koja se 18. septembra uvee predala 14. brigadi, tab
divizije se nije smio osloniti. Zato je tab 14. brigade samo sa 2. i 3. bata-
ljonom krenuo u odreenom pravcu.
Izjutra, 20. septembra, 4. bataljon je ispred mosta na r. Vrbasu kod
Trapista zarobio 46 Nijemaca. Oni su se te noi probili kroz poloaj
13. krajike KNOU brigade i traili spas u bjekstvu. Vaso Devi, koman-
dir voda, sjea se da je na jednom od Nijemaca ugledao konu torbicu sli-
nu torbici koju je nosio njegov brat Rajko iz 4. bataljona. Kada je u toj
torbici naao neke stvari, meu kojima i lulu na kojoj je njegov brat
uvijek puio, shvatio je da mu je te noi brat poginuo.
\
BORBA ZA KLANICE
Stab 14. brigade krenuo je oko pola noi 19. septembra sa 2. i 3. ba-
taljonom u pravcu Klanica. Uzeli su 2 ruska topa 76 mm sa karama i
dovoljno municije. Uz topove je ila i domobranska posluga sa svojim
starjeinama, meu kojima je bio i jedan oficir. Kretalo se u tiini i bez
buke. Naprijed je iao 3. bataljon brigade, zato to je pomonik komesara
bataljona uki, Banjaluanin, taj dio grada dobro poznavao. Po izlasku
na cestu Banjaluka Klanice, sjeverno od manastira Petrievac, briga-
da je neko vrijeme ila cestom, a onda je skrenula ulijevo. Kako se sjea
Vele Bijeli, kod eljeznike stanice Ramii okrenula je na sjever, prema
Klanicama. Dvadesetog septembra oko 12. asova, nala se u rejonu s.
Bukovica, preciznije izmeu s. Bukovice, Trna i s. Bara. Tu se tab bri-
gade naao sa svojim 1. bataljonom, koji je preko taba 4. divizije 19. sep-
tembra poslat na ovaj pravac. Sada je tab brigade raspolagao sa tri ba-
taljona.
U vrijeme susreta desio se jedan neobian prizor. Od sjevera, preko
Lijeva polja, na dosta velikoj visini letjela je formacija saveznikih avi-
ona. Oko njih su jurili Spitfajeri. Mnogi su pomislili da ovi avioni idu
da bombarduju Banjaluku, ija se posada jo uvijek branila u tvrdim zgra-
dama i Katelu. Vidjelo se kako jedan od aviona ponire i iz njega iskau
ljudi sa padobranima. Poelo se ocjenjivati gdje e pasti: blie brigadi ili
istonije, prema njemakom aerodromu Trn, koji su jo uvijek drali Ni-
jemci. Kako su se padobranci sputali zemlji, borci 1. bataljona 14. bri-
gade trali su blie mjestu gdje se oekivalo da e padobranci pasti. Isto
su radili i Nijemci. Oni su istovremeno gaali padobranca koga su vidjeli
da e pasti u rejon 14. brigade. Izmeu Nijemaca i boraca 14. brigade
dolo je do mitraljeske vatre, pri emu je ranjen borac 3. ete 2. bataljona
Mujo Doi, iz s Linja. Prvi bataljon 14. brigade, i pored svih nastojanja,
uspio je da doe samo do dvojice ivih padobranaca. Trei pogoen nje-
makim metkom, bio je mrtav. Ostalih 7 palo je daleko u odbrambene po-
loaje Nijemaca, pa se tu vie nije moglo nita uiniti.
Borci 14. brigade bili su radosni to su spasli dva saveznika pi-
lota. Nisu znali engleski, kao to ni osloboeni savezniki avijatiari nisu
znali srpskohrvatski, ali to nije mnogo smetalo. Sporazumijevali su se
klimanjem glave, osmijesima, prstima, rukama, svaim. J. H. Milligan
39297527 s/sgt i C. E. Hufman 15112932 sgt, dva mlada, plavokosa i
simpatina saveznika pilota, drugovi po oruju, bila su bezbjedna. Su-
tradan su upueni u vii tab. Postoji dokumenat da ih je istureni dio
taba korpusa poslao preostalom dijelu svoga taba, uz nareenje da se
prvom vezom otpreme za Italiju.
* * *
Dolaskom u rejon Klanica za 14. brigadu poinje nova faza borbe za

Banjaluku. Ula je u operativnu grupu sa 8. krajikom i 18. srednjobo-
sanskom brigadom, koje su pod komandom naelnika 1. odjeljenja taba
5. korpusa, pukovnikom Josipom Maarom oom, imale zadatak da po
svaku cijenu sprijee dolazak pomoi banjalukom garnizonu. Ova opera-
tivna grupa trebalo je definitivno da zauzme Klanice, koje su, od kada
je otpoeo napad na Banjaluku, postajale sve znaajnije. Za to je bilo vie
razloga. Most na r. Savi kod Bosanske Gradike nije bio poruen, jer ga
saveznika avijacija nije bombardovala, iako se na to raunalo, pa je sa
prostora sjeverno od r. Save preko toga mosta Banjaluci poela pristizati
pomo. Sa druge strane, kod Klanica su se obronci banjaluke Kozare
toliko primakli r. Vrbas da su stvorili tjesnac irine jednog dobrog puta.
Ko je drao ovo mjesto, desetak tvrdih zgrada, gospodario je ne samo pu-
tem Gradika Banjaluka ve i putem koji preko Prnjavora vodi iz
doline r. Bosne.
Za protivnika su Klanice bile vane ne samo zbog omoguavanja i
slanja pomoi Banjaluci ve i zbog evetnualnog izvlaenja snaga iz Ba-
njaluke.
Zato su jedna i druga strana teile da Klanice i rejon iznad njih
imaju u svojim rukama. Poto ih je 18. septembra, oko 15 asova, preo-
teo od 1. bataljona 8. krajike brigade, neprijatelj ih je drao i u toku
19. septembra. Komanda 69. njemakog korpusa sakupila je dijelove 3. i
4. ustake bojne koje su odstupile iz borbe oko Banjaluke, te 5. i 6. poli-
cijski bataljon kulturbundovaca, iji su dijelovi bili rasporeeni od Lakta-
a do Gradike, i uputila ih preko Klanica u pomo ugroenom banja-
lukom garnizonu. Planirala je bila da u tom pravcu poalje i 1. odbram-
benu ustaku brigadu poznatog zloinca Maksa Luburia, ali joj je odgo-
voreno da su te snage zauzete na sopstvenim zadacima, tako da su
Nijemci tada raspolagali samo jednom ustakom etom.
Izmeu ovih ustako-njemakih snaga i jedinica 8. krajike i 14.
srednjobosanske dolo je 20. septembra, u prvim poslijepodnevnim aso-
vima do velike borbe. Partizanske brigade su u tu borbu ubacivale svoje
bataljone postepeno, onako kako su pristizali. Neprijatelj je nastojao da
ove partizanske jedinice odbaci to dalje od komunikacije i otvori nesme-
tan prolaz za Banjaluku.
. . . neprijatelj je po svaku cijenu nastojao da prodre ali
smo mi sa dva bataljona i jedan bataljon 14. brigade vratili
ga nazad u bunkere,
pie za taj dio borbe tab 8. krajike brigade.297

Komandant 14. brigade sjea se da se najea borba vodila oko
k. 277 (1500 metara zapadno od Klanica), koja dominira nad mjestom i
komunikacijom, da je 14. brigada uporedo sa juriima na neprijatelja upo-
trijebila i svoja 2 topa 76 mm, koje je sobom dovukla iz Banjaluke, i da
su se protivnike strane esto toliko pribliavale jedna drugoj da se arti-

Dejstva 14. brigade u Lijeve polju od 2025. 9. 1944. godine.
ljerijska vatra prekidala da ne bi tukli svoje borce. O toj borbi u izvje-
taju komandant i komesar 14. brigade piu:
. . . poslije treeg uzastopnog juria nae snage i snage
8. brigade uzele su bile kotu 277.298
Poslije zauzimanja kote 277 tabovi jedne i druge brigade bili su vrsto
rijeeni da u toku noi produe napad i neprijatelja izbace iz Klanica:
. . . sad vrimo pritisak, u zajednici sa 14. brigadom likvi-
diraemo Klanice. Neprijatelj je jaine od oko 2.000 voj-
nika . . . sve ustae i vabe-milicija .. .,299
stoji u izvjetaju komandanta 8. KNOU brigade od 20,00 asova 20. sep-

tembra 1944. godine.
O toj nonoj borbi, koja je nagovijetena, nema nikakvih pisanih
dokumenata. Komandant 14. brigade se sjea te borbe samo djelimino.
Ostala mu je upeatljiva borba jednog dijela brigade oko nekog uzvie-
nja, izmeu komunikacije i s. Glamoani. Jedinica 14. brigade napadala je
po noi neprijatelja sa kose koja je neprijateljski poloaj nadviavala.
Neprijatelju to nije smetalo i vjeto se i uporno branio, pa mu niz kosu
niko nije mogao prii. Poslije potiskivanja neprijatelja sa k. 277, u toku
20. septembra, dalje nadiranje nije uspjelo, kako to stoji u izvjetaju
taba 14. brigade od 21. septembra. Tako ni jedna ni druga zaraena stra-
na od 20 do 21. septembra nije postigla eljeni cilj ni jedna nije u
potpunosti vladala Klanicama.
U meuvremenu, komandant 69. njemakog korpusa, general Auleb,
i njemaki poslanik u Zagrebu posjetili su nekoliko puta Pavelia, poslije
njegovog povratka iz posjete Hitleru (1820. septembra), traei od nje-
ga da u borbu za Banjaluku ubaci vee dijelove oruanih snaga NDH, u
prvom redu radi prestia. Kako Pavelieva drava i armija u tom vre-
menu nije imala nikakvih operativnih rezervi, on je naredio da se sa raz-
nih strana prikupe pojedine ustake jedinice, kole, kursevi i si.
Izjutra, 21. septembra, poslije jake artiljerijske pripreme, snagama
koje su u Klanice pristigle prethodnog dana, neprijatelj je napao snage
8. krajike NOU brigade i zbacio ih sa k. 277. Zbog toga, ili zbog uoenog
provlaenja neprijateljskih dijelova komunikacijom kroz Klanice, u prav-
cu Gradike, jedinice 8. KNOU brigade pomaknute su sjevernije od Kla-
nica, na kose banjaluke Kozare, paralelne jbutu Laktai Aleksandro-
vac, da bi u toku dana djejstvovale po neprijateljskim dijelovima koji su
se razbijeni kod Banjaluke u neredu povlaili i onima koje su od Gradi-
ke i dalje pristizale prema Klanicama.
Na kosama iznad Klanica ostala su samo tri bataljona 14. brigade,
razvuena na poloajima od bezimenog potoka izmeu Klanica i s. Jaku-
povci na sjeveru, kosama zapadno od k. 277, pa do sela Glamoana na
jugu.
Toga dana upuen je u pomo Banjaluci i 3. kozaki puk 1. kozake
divizije. U toku njegovog pokreta ka Klanicama bono su ga tukli dije-

299 Isto kao pod 297.
lovi 8. krajike. I pored toga to su mu nanosili gubitke, nisu ga mogli"
zaustaviti. Uz pomo jednog tenka, on je borce 8. krajike odbacio od ko-
munikacije i zauzeo k. 208 i 210 na obroncima banjaluke Kozare. etrna-
esta brigada se nala tako na udaru dijelova 3. kozakog puka, policijskih
bataljona i ustaa, koji su namjeravali da prodru ka Banjaluci, i neprija-
teljskih aerodromskih posada koje su bjeale prema Gradici, a usput
napadale krila 14. brigade radi bezbjednijeg izvlaenja kroz Klanice. U
izvjetaju od 21. septembra tab 14. brigade se ali da poloaje brigade
tuku dva topa, 34 bacaa i dosta automatskog oruja, a da su njeni
bacai i topovi . . . bez municije.
. . . neprijatelj je sastavljen od Nijemaca, ustaa i SS-ova-

ca. Bezobrazni su i dobro se bore. Mi imamo sa njima do
sada 3 mrtva i 17 ranjenih, 300
Javlja tab 14. brigade komandantu operativne grupe Josipu Maaru Soi.
Da neprijatelj ni 21. septembra ne odustaje od upuivanja pomoi

Banjaluci i da je 14. brigada tu neprijateljsku namjeru omela svjedoe i
neprijateljska dokumenta:
. .. dne 21. 9. . . . Kozaci koji su bili pozvani B a n j a Luci

u pomo . . . dalje od Klanica nisu mogli uspjeti. 301
Da bataljonima 14. brigade nije bilo lako pokazuje i poruka taba

14. brigade od 21. septembra tabu operativne grupe, u kojoj, izmeu
ostalog, stoji:
. . . potrebno je dovesti haubice i topove da ne dajemo da-
lje rtve SMa
U toku 21. septembra od Gradike su pristizale, kako neprijatelj ka-

e, i ustake jedinice sa Maksom Luburiem. One su stizale kasno poslije
podne, kada su kozake i policijske snage, odbranom i protunapadima
8. i 14, a dijelom i 18. brigade bile ustavljene. U dane od 18. do 20. sep-
tembra, kada ih je general Auleb traio kao pomo Banjaluci, dio ustaa
se zadrao oko Hrvatske i Bosanske Dubice, radi ubijanja i vjeanja ne-
dunih graana. Taj gubitak u vremenu sada niim nisu mogli nado-
knaditi.
Kada je korpusna artiljerija stupila u djejstvo i kada je neprijatelj,
koji se nou povlaio iz Banjaluke i sa aerodroma Zaluani Trn, im bi
promakao Klanice, poeo bezglavo da bjei, to se prenijelo na komoru
3. kozakog puka, a onda i na ostale snage neprijatelja, ni ustae ni Lu-
buri vie nisu mogli nita da pomognu. Uzalud su na puteve postavljeni
tzv. panski konji, a Luburi ubio jednog domobranskog podoficira ko-
ji se bunio, bjeanje je nastavljeno.
300 Isto kao pod 298.

301 A VII, NDH, mikrofilm br. 17/768778; Vojno istorijski glasnik br. 6/1955.
godine.
'a AVII, NOB, kut. 1421, br. reg. 1/1.
Neprijatelj tvrdi da su te njihove mjere uspjele da masu koja je
bjeala ustave i vrate na ranije poloaje. etrnaesta brigada to nije os-
jetila. Istina, u s. Laktai, gdje je te noi brigada stigla i odmorila, poslije
tri neprospavane noi, dolo je pred zoru do uzbune, navodno neprijatelj
je prodirao prema Klanicama, ali sem artiljerijske vatre druge borbe sa
neprijateljem jedinice 14. brigade nisu vodile. tab 5. korpusa, koji je
teite borbi za Banjaluku postepeno prenosio na pravac Klanice Gra-
dika, za ove borbe oko Klanica kae:
Nakon dvodnevne bitke u noi izmeu 21. i 22. 9. ponovno

su osloboene Klanice. 302
Operativna grupa, na elu sa pukovnikom Soom, ostvarila je tako

prvi dio plana. Trodnevne intervencije ustaa, njemake policije i Kozaka
od Gradike ka Banjaluci onemoguene su oko Klanica.
Neprijatelj je u tim borbama pretrpjeo velike gubitke. Tada je,
pored ostalih, poginuo i njemaki general policije fon Zamern. etrnaesta
brigada je zarobila njegov automobil, dosta druge ratne opreme i vei
broj kozakih konja.
* * *
Izjutra 22. septembra jedinice 14. brigade krenule su prema Alek-

sandrovcu. U tom pravcu ve su bili otili i partizanski tenkovi. Izme-
u 9 i 10 sati bataljoni brigade prolazili su kroz s. Mahovljani. Mjetani
i omladina saekali su 14. brigadu sa korpama punim mesa, kazanima sira
i kajmaka i raznim kolaima. Nala se i po neka utura sa rakijom. Bilo
je to prijatno iznenaenje za borce, tabove bataljona i tab brigade, a
za potkozarski i lijevanski svijet dirljiv susret sa NOV u kojoj su imali
svoju djecu, roake ili prijatelje. Na taj nain su izraavali zahvalnost
za bespotednu borbu oko Banjaluke i Klanica i slobodu koju odavno
oekuju. Borci 14. brigade ovaj doek Lijevana nikada nisu zaboravili.
On im je dao jedan novi impuls u rijeenosti da se protiv neprijatelja
bore do njegovog konanog unitenja.
Jedinice se zbog hrane nisu mnogo zadravale. Uzimali su je u hodu,
j^r su urili za neprijateljem u pravcu s. Maglajani i s. Aleksandrovac. Sa
ovim bataljonima otili su naelnik taba, zamjenik komandanta i kome-
sar brigade. v
Drugi dio taba brigade sa komandantom i 2 topa 76 mm bio je ne-

to zaostao. Usput su sreli partizanske tenkove koji su odstupali.
Lazo Marin, koji je tenkovima hoki ije posade su se predale
komandovao pokazao je komandantu 14. brigade udubljenje na oklopu
jednog tenka koje je napravila granata iz topa njemakog tenka tigar.
Upozorio je tab brigade da ne kree cestom, jer neprijateljski tenk moe
svakog asa da naie. Ovaj savjet je posluan i kretanje se nastavilo ne-
to zapadnije, paralelno sa putem. Uskoro se pojavio i njemaki tenk. Ar-
tiljercima je nareeno da topove postave na cestu. Domobranski artilje-
302 AVII, NOB, kut. 458A, br. reg. 26/7.

rijski oficir predlagao je da topovi ostanu iza kua i da tenkove tuku
bono, to je bilo efikasnije i bolje. Poto je komandant brigade ostao pri
svome, domobrani su topove izvukli tamo gdje im je reeno. Posada ten-
ka, im je primijetila topovska oruja na cesti, ispalila je prema njima
dvije ili tri pancirne granate. Domobranska posada je pobjegla, a topovi
su ostali na cesti.
Komandant brigade je odmah shvatio da je pogrijeio. Tenk je bio
tu, a oni bez oruja za borbu. Nije se moglo odstupati, jer sem jedne ili
dvije kue, ostali prostor je bio ravan i ist. Preostalo je samo da se tenk
osmatra i vidi kuda e krenuti. Gligo Njei iz Vijaana, borac brigade,
sjea se kako je posada tenka zastala i osmatrala kuu iza ijeg je oka
bio komandant brigade; da je na taj dio kue ispalila jednu granatu,
koja je pogodila oak kue u visini oko 2 metra od zemlje; da je od si-
line udara i paradi cigle oborila komandanta na zemlju, odbacivi mu
daleko kapu s glave; da je on poslije toga bio oamuen i krvav, da su
mu kuriri pomogli da se digne, a previla ga je Nena urulija, referent
saniteta. Posada tenka nije iskoristila steeno preimustvo. Ona nije znala
da li iza kue ima jo artiljerijskih oruja i nije se usudila da krene da-
lje. Povukla se ka Aleksandrovcu, a tab brigade i posada sa topovima
krenuli za njima.
Oko crkve i u crkvi u s. Maglajani jo je bila eta 1. bataljona bri-
gade. Neto sjeveroistoni je bio je i ostali dio snaga 1. bataljona.
1. bataljon i dalje se nalazi na istom poloaju kao i danas
tj. desno od maglajanske crkve idui od Banjaluke Gradici
sa isturenom patrolom ispred sebe na 200-300 metara. Li-
jevo od nas su snage 8. krajike brigade. Tenkovi prili
maglajanskoj crkjvi na 200-300 metara, 303
pie u svom izvjetaju obavjetajni oficir 14. brigade Muharem Ferizbe-

govi. Komandant brigade se sjea da je idui za bataljonom u magla-
janskoj crkvi sa tom etom naao komesara 1. bataljona. Na 150-200 me-
tara sjevernije kretao se tamo-amo neprijateljski tenk. Tvrz je objasnio
da je u crkvi jedinica najbezbjednija.
. . . znam ja, da su ti Nijemci veliki vjernici. Nee oni, bo-

lan, tui crkvu topom. A bez topa nam ne mogu ovdje ni-
ta.
Pomonik komesara brigade Pstrocki, sjea se da su, u vrijeme kada

se komandant brigade iz crkve prebacivao do nekog puta, kojim je pos-
lije otiao za brigadom, do te crkve doli automobilom zamjenik koman-
danta korpusa Nikola Karanovi i komandant divizije urin. Uslijed pri-
tiska 8. brigade i tri bataljona 14. brigade na Aleksandrovac, neprijatelj
se od maglajanske crkve ve bio povukao.
Zamjenik komandanta brigade Nikola Garaa, komesar brigade Mile
Kalini i naelnik taba Trinki, im su vidjeli da se neprijatelj utvrdio
du puta Aleksandrovac Topola, okrenuli su bataljone bono u napad
na ta uporita, prilazei sa istoka. Jednovremeno je 8. krajika brigada
napadala ta uporita sa zapada. Tako je neprijatelj bio pod stalnim parti-
303 AVII, NOB, kut.1421, br. reg. 2/1.
zanskim pritiskom sve do 21.00 as 23. septembra, kada je napustio Alek-
sandra vac.
Prethodno je evakuisano njemako civilno stanovnitvo i zauvijek
je otilo preko Save na sjever. U toku tih borbi, borci 14. brigade uhvatili
su izvjestan broj Nijemaca. Jedan dio je doveden u tab brigade radi sas-
luanja. Doveo ih je Branko Ljubojevi Baruh. Ovi zarobljeni neprijatelj-
ski vojnici ili nisu znali srpskohrvatski ili nisu htjeli da govore, tako da
se sasluanje nije moglo obaviti.
Komandant 14. brigade se sjea da su se borbe vodile 23. septembra
i kasnije bez dobre koordinacije izmeu tabova 8. i 14. brigade. Ove
snage su meusobno bile razdvojene neprijateljskim poloajima du ko-
munikacije Gradika Aleksandrovac, pa se kurirska i telefonska veza
nije mogla koristiti. Sem toga, oekivalo se da e neprijatelj svaki as
poeti da odstupa, pa se uspostavljanju boljih veza nije posveivala pot-
rebna panja.
Bataljoni 14. brigade pomjerili su se 24. septembra na sjever. Njihov
raspored je bio i dalje na istonoj strani ceste Sibia Han Donja To-
pola. Desno od 14. brigade bili su bataljoni 18. srednjobosanske brigade, a
tab brigade bio je u kuama istono od Sibia Hana. Izjutra je pozvao
komandante i komesare bataljona na savjetovanje, da bi izmijenjali is-
kustva iz dotadanjih borbi i napravili dalji plan dejstva.
U toku sastanka stigao je izvjetaj da se Nijemci iz ibi Hana pov-
lae. Vidjelo se kako pale neko sijeno i manje zgrade i kako, na izgled,
naputaju poloaje. Takvu priliku je trebalo iskoristiti, pa je tab 1. ba-
taljona naredio etama koje su bile naspram Sibia Hana da krenu prema
neprijatelju.
Istovremeno, komandanti i komesari bataljona, a meu njima i ne-
ki lanovi taba brigade, uzjahali su konje i krenuli prema cesti. Pred
svima je bio Josip Tvrz Pepi, na erkeskom konju koga mu je toga jutra
poklonio komesar 3. bataljona Rizo Selmanagi. Njegov konj je poeo da
juri sve bre i bre. Bio je nauen na neke komande koje Tvrz nije znao.
Poto se pribliavao cesti Tvrz je poeo konju okretati glavu u stranu i
tako ga ustavljati, dok je neprijatelj po njemu i ostalima otvorio vatru.
Tvrz se sa konja svalio u jarak i poeo se polako puzei povlaiti. I ostali
su se, pod vatrom boraca koji su krenuli u napad, bez gubitaka izvukli.
Paljenje du puta i pokreti, kao da se povlae, bili su samo nepri-
jateljska varka. Jedinice brigade nisu toga dana mogle da protjeraju nep-
rijatelja iz Sibi Hana. O dogaajima toga dana neto podataka se nalazi
u izvjetaju obavjetajnog oficira 14. brigade Muharema Ferizbegovia:
V
Neprijateljske snage rasporeene su od Sibia Hana kroz
Topolu. Glavno im je uporite Gergerov mlin i kola gdje
je iskopano oko 20 bunkera od cementa i drveta. Na krovu
mlina su napravljeni dosta solidni bunkeri. Mlin i kolu
kao i prostor oko tih zgrada gdje su iskopani rovovi brane
uglavnom SS-ovci. U naoruanju imaju 6 tekih strojni-
ca, nekoliko araca i dva-etiri teka bacaa, 3 brdska topa
koji se nalaze kod Trapista (groblja). Neprijatelj pali kue
oko ceste i pali slame kako bi naim onemoguio da se zak-
lone, a sa druge strane da bi nae snage dobile utisak da
se on povlai, te da bi nam na taj nain zadali udarac. 304

U tom obavjetajnom izvjetaju postoji vrlo vaan podatak da snage
14. brigade 24. septembra rasporeene su du ceste u Donjim i Gornjim
Karajzovcima, Seferovcima i Treelju i da je desno od 14. brigade 18.
brigada 53. divizije, te da snage 14. brigade nisu udaljene od ceste vie
od 300 metara. Zato Muharem predlae da korpusna artiljerija tue nep-
rijateljske poloaje od Sibia Hana lijevo i desno od ceste za 100-200 me-
tara.
etrnaesta i 18. brigada vodile su 24. septembra borbu sa neprija-
teljem koji je napredovao od Gradike. Istog toga dana on je vrlo pre-
cizno jakom artiljerijskom i minobacakom vatrom tukao zgrade u kojima
se bio smjestio tab 14. brigade. Napad je uslijedio u vrijeme kada u zgra-
dama nije bilo nikoga, pa je on proao bez rtava.
Naredne noi 24/25. septembra, 14. brigada, po nareenju koman-
danta operativne grupe, ponovo je napala poloaje neprijatelja od ibia
Hana do Donja Topola. Dalje, prema sjeveru, u napadu je te noi ues-
tvovala i 18. brigada, a sa zapada 8. krajika i 13. krajika NOU brigada
(na ibia Han i Gornju Topolu).
U vremenu od 20. do kraja dana 24. septembra osnovni teret borbi
du komunikacije KlaniceBosanska Gradika snosile su: 8. i 11. kraji-
ka i 14. SBNOU brigada uz povremeno uee i 18. SBNOU brigade.
Oekujui protiv napade veih razmjera, komandant operativne gru-
pe drao je za to vrijeme, na tom pravcu, 13. KNOU brigadu kao svoju
jaku rezervu.
NONE BORBE U DONJOJ TOPOLI 24/25. SEPTEMBRA
U vezi sa nareenjem komandanta operativne grupe za napad na

neprijatelja od ibica Hana do Donje Topole 24/25. septembra, 14. briga-
da nije mjenjala dotadanji raspored svojih bataljona, pa je 1. bataljon
dobio zadatak da napadne neprijatelja na dijelu ibia Han Gornja To-
pola, 2. bataljon da napadne neprijatelja u Srednjoj Topoli, do raskrsnice
puta za s. Razboj i dalje, prema Donjoj Topoli, gdje se nalazio 3. bataljon
brigade.
Napad je otpoeo u 22.00 asa. Neprijatelj, kome su stalno pristi-
zala pojaanja i koji je bio jako utvren, pruio je te noi najjai otpor.
Branio se estoko i organizovano. Prvi bataljon je upao dijelom u kue
na cesti, ali dalje nije mogao. Sa 2. bataljonom bilo je isto. Komandir 2.
ete, Vaso Sian, sjeao se toga napada. Njegova eta se te noi probila
preko ceste i nala zapadno od nje. Imala je zadatak da otuda napadne
neku jaku otpornu taku neprijatelja, vjerovatno Gergerov mlin, ali da
je oko te zgrade bio veliki brisani prostor, pa se otpornoj taki nije moglo
prii. Zato je oklijevao, klonio se uzaludnih gubitaka, kako kae. Naiao
je zatim komesar bataljona i traio od njega da sa etom izvri juri. Vi-
dei da Sian oklijeva, komesar bataljona je preko pomonika komesara
ete pozvao komuniste i skojevce da sa njim pou u juri. Sian, videi
da dobar dio ete kree u napad, naredio je i ostalom dijelu da uradi isto,
jer se bojao da oni to su poli sa komesarom ne izginu.
Neprijatelj je napad ete doekao jakom mitraljeskom i puanom
vatrom. Osvjetljavao je prostor, koristio tromblone, tukao minobacakom
vatrom. Borci i komandni kadar izgubili su u borbi te noi meusobnu ve-
zu, pa napad na tom dijelu nije uspio. Prema kazivanju Jovana uria i
Nove Tomia, boraca 2. bataljona, njihova eta je upala te noi na raskr-
snicu puta u Srednjoj Topoli. U jednoj zgradi, za koju su mislili da je an-
darmerijska kasarna, nali su postavljen sto ^sa jelom za veu grupu lju-
di. Niko od boraca ete nije smio da jede, jer su se bojali da jelo nije
otrovano. U jednoj od bliih zgrada naeno je dosta puaka, ali na te pu-
ke nisu obraali panju.
Izmeu 4 i 5 asova 25. septembra tabu 14. brigade stiglo je nare-
enje od operativne grupe da se bataljoni moraju hitno izvlaiti iz borbe,
zbog pokreta u pravcu Prnjavora. Ovo nareenje nije se moglo brzo spro-
vesti, jer su bataljoni bili zapleteni u borbe sa neprijateljem, koji je iz
odbrane preao u protunapade. Tada je, na primjer, 2. bataljon u to vri-
jeme ubacio u borbu i svoju 3. etu, koja je do tada bila u rezervi.
Svi preivjeli borci i rukovodioci 1, 2. i 3. bataljona brigade sje-
aju se da je u svanue neprijatelj u borbu protiv brigade ubacio i ne-
koliko tenkova (pet do est), koji su do tada bili u dvoritu crkve, tzv.
Crvene crkve u Donjoj Topoli, kako su je partizanski borci tada i poslije
rata nazivali. Tenkovi su, prema njihovom kazivanju, krenuli istono od
puta Gradika Banjaluka, nastupajui preko otvorenih prostora i njiva.
Prvo se, Vele Bijeli i arko Vujasinovi sjeaju, na udaru naao 3. ba-
taljon 14. brigade, koji je te noi vodio borbu oko Crvene crkve.
Uzalud su Petar Sarevi, Mile Savi, Vaso Sian, Ismet Mesi, Sav-
ko Cvijanovi, Devad arajli, Petar Kuzmanovi, Rajko Karan, Risto
Pijetlovi, Duan Tutnjevi, Vid Tanasi, Veljko Lepir, Nedo Ivkovi, Mi-
lan Sekuli i drugi rukovodioci vodova i eta 3. bataljona pokuavah da se
ovom napadu odupru, jer je neprijatelj bio mnogo jai. Dok su se borci
povlaili, tenkovi su ih gonili i gaali u pokretu. Jedna tenkovska grana-
ta odsjekla je nogu arku Sreviu. Neki tenkovi su proli kroz redove
boraca koji su odstupali. Borac 1. ete 2. bataljona Ljubo Svetozara Ciri
iz Kaoca sjea se, da je ujutro 25. septembra, prelazei sa zapadne na is-
tonu stranu ceste u rejonu Donje Topole, sklanjajui se ispred tenkova,
upao u prepreke od bodljikave ice i iscjepao odjeu. Borce je tada spa-
sio gust i visok kukuruz, jer su tenkovi u njega nerado ulazili, a kretali
su se kroz njega sporije i oprezno. Kurir u 2. bataljonu Rajko Segi, za-
pazio je da je vojska odstupala dok su rukovodioci bataljona i eta jo
uvijek davali otpor.
Uporedo sa angaovanjem ovih tenkova neprijatelj je po odstupa-
juim dijelovima 14. brigade otvarao artiljerijsku i minobacaku vatru.
U jednoj takvoj kriznoj situaciji naputen je i protutenkovski top briga-
de. Borci i posluga topa su to ispravili, pa su konja i top izvukli da ne
padne neprijatelju u ruke. Bila je to jedna od teih borbi koje je vodila
14. brigada.
Kada se sve to deavalo postoje razliita miljenja: jedni tvrde nou
i u ranu zoru 25. septembra, dok su drugi uporni da se to odigravalo da-
nju 25. septembra. Vaskrsija Smulja, zamjenik komandanta 3. bataljona,
uvjeren je da se 3. bataljon iz te borbe izvukao tek oko 12 asova toga
dana.
U ovoj borbi, nou 24/25. septembra i izjutra 25. septembra, pogi-
nuli su: Jakov Custi i Alija Sahbaz, borci 2. ete 3. bataljona. Za_ njih
postoje podaci, ali poginulih je bilo vie. Meu ranjenima, pored arka
Srevia, bili su i Ljubo Glavendek iz Ilove i Leposava Bjelani iz Lepe-
nice.
Kada se 2. bataljon odvojio od neprijatelja, konstatovano je da medu
rukovodiocima nema zamjenika komandanta bataljona Nede Stania iz
Ilove. Stani je doao u Prnjavorski partizanski odred u ljeto 1943. godi-
ne iz etnikih redova kojima, prema opredeljenju nije nikada pripadao.
U poetku bio je pomonik pukomitraljescu Nedeljku Preradoviu iz Vi-
jaana. Pokazivao je veliko portvovanje i hrabrost u svim akcijama koje
je odred vodio, pa je brzo napredovao i postao komandir ete u 3. ba-
taljonu 14. brigade. Unaprijeen je za zamjenika komandanta bataljona i
na toj dunosti bio je prvo u etvrtom bataljonu, a poetkom septembra
prekomandovan je u 2. bataljon za zamjenika Milanu Mlinariu. Na svim
dunostima Stani je pokazivao vojniko znanje i izuzetnu hrabrost. Spa-
dao je u one borce koji su umjeli da aktiviranu runu bombu koju baci
neprijatelj blagovremeno vrate u pravcu onog ko mu je bacio.
U toku povlaenja njega je na cesti Srednja Topola ibia Han
vidio Rajko Segi. tab bataljona ga je poslao zato u tom pravcu da ispita
ta se sa Staniem desilo, ali on i patrola koja je ila sa njim nisu nita
mogli da ustanove. Ljubo Jovii, tada pomonik komesara 2. bataljona,
sjea se da je Stania vidio na cesti i da je uza se imao 2 automata, jer
je jedan te noi zarobio. Drugi tvrde da su ga vidjeli kako u najveoj
borbi, meu posljednjima, ide uz konja bez urbe u pravcu u kom je od-
stupao bataljon. Oni su ubijeeni da je krenuo u pravcu na kom je bilo
desta ianih prepreka i da ga je neprijatelj sustigao i ubio. Ranko ura
misli da ga je posljednji vidio na konju zarobljenom od erkeza i da
ga je taj konj odnio u njihovom pravcu. Na kraju, ore Segi
tvrdi da je Stania vidio kad je uao u neku vapsku kuu i da se otuda
vie nije vratio. Kako je stvarno ivot zavrio jedan od junaka 14. bri-
gade ostalo je i do danas neobjanjeno i nerasvijetljeno. Zna se samo, a
to stoji i u dokumentima, da je nestao u borbi oko Topole 25. septembra
1944. godine.
* * *
U borbi za Banjaluku u vremenu od 18. do 25. septembra, pored

ve pomenutih poginuli su jo: Stipe Matui, Muharem Krli, Ilija Ka-
tani, Halil Mei, Zdravko Milutin (ovi), Branko Tomi, Savo Todoro-
vi, Nikola Mandi, Safet Mulali, Pao Muratovi, Ratko Ceji, Ivan
Bako i Ignjatije Miladinovi.
Postoje podaci da je ovdje poginula i Sofija Ivana imecki iz s.
trpci. Ukupno 19 boraca i rukovodilaca. Oko 50 boraca bilo je ranjeno.
Izvjestan broj ranjenih kasnije je umro od zadobijenih rana, ali pisme-
nih podataka o tome nema.
Jedinice 5. bosanskog korpusa, koje su uestvovale u napadu na
Banjaluku, zauzele su Banjaluku sa okolnim uporitima, izuzev Katela,
i potpuno razbile 3. gorski zdrug i 5. bojnu, koja je branila aerodrom Za-
luani. Zarobljeni su tabovi 69. njemake divizije, na elu sa generalom
Devitzom i cio tab 3. gorskog zdruga sa komandantom potpukovnikom
Miletiem. Ubijeno je, zarobljeno ili prelo na stranu NOVJ oko 9.000
neprijateljskih vojnika i oficira. Uhvaen je i Bla Guti, koji je bio us-
taki ef policije za vrijeme pokolja 1941. godine, brat ustakog stoer-
nika Viktora Gutia. f
Snage 5. korpusa zaplijenile su tada i 30 aviona, od toga su 4 is-
pravna prebaena na osloboenu teritoriju, 3 tenka i vie od 60 motornih
vozila, a od naoruanja 25 topova, 50 bacaa, 300 mitraljeza i pukomitra-
ljez i nekoliko hiljada puaka.304a Meu plijenom bilo je 100.000 1. benzina,
20 vagona municije, 90 vagona razne hrane, neprijateljske ratne zastave
itd. Zasluga za-to pripada svima jedinicama koje su u toj velikoj opera-
ciji uestvovale, a meu njima i 14. brigadi.
^ a A VII, NOB, kut. 458, br. reg. 13/2.

Poto neprijatelju prodor na pravcu Gradika Klanice Banja-
luka nije uspjevao, odluio je da odbranu na tom pravcu izmanevrie.
Dovukao je do Dervente dva bataljona 4. branderburkog njemakog pu-
ka i ustaki podoficirski kurs iz Varadina, i formirao borbenu grupu
Rudno, pod nazivom tab jurine brigade. Grupa je u sastavu imala dva
voda tenkova, od kojih je jedan vod bio izviaki, a zatim jednu jurinu
i jednu teku poljsku haubiku bateriju iz SS divizije handar, mostov-
ni park itd. Jedinica je bila motorizovana. Ova grupa je 25. septembra u
13.00 asova poela nastupanje prema Prnjavoru. Oko tromee grupu su
doekali borci Motajikog partizanskog odreda, ali su nadmonijim sna-
gama neprijatelja potisnuti. Neprijatelj je toga dana do 20.00 asova sti-
gao u visinu s. Palakovci.
etvrti bataljon 14. brigade, koji je do 24. septembra bio oko s.
Vuijak kod Prnjavora, bio je 25. septembra na poloajima oko pl. Kr-
njma i s. Kulaa, jer se oekivao prodor neprijatelja tim pravcem ka Ba-
njaluci. Ostala tri bataljona brigade, iz Lijeva polja do Laktaa, kretali
su se pjeice, da bi se tu ukrcali u kamione i postepeno prebacivali za
Prnjavor. Do noi 25. septembra, praeni kiom, prebaeni su do Prnjavo-
ra samo 2. i 3. bataljon. Oba bataljona, po nareenju taba divizije, upu-
ena su iste noi prema s. ibovska radi zatvaranja pravca koji od Tro-
mee prem Prnjavoru vodi starom cestom.
Izjutra 26. septembra dio taba brigade bio je na kosi iznad s. B a -
banovci, kod Prnjavora. Sa tim dijelom bila su i dva topa 76 mm. Ostali
dio taba ostao je u kui Danice Neimarevi u Prnjavoru. Izmeu ovih
dijelova uspostavljena je bila i telefonska linija, a 1. bataljon je bio jo
na putu za Prnjavor.
Kada se uoilo da neprijatelj nastupa novom cestom preko Ukrin-
skog luga, a da 1. bataljon, koji je trebalo da zatvori taj pravac, jo nije
stigao, tamo je upuen 2. bataljon. Milo Stevana Bijeli iz s. Kremna,
koji je tada bio komandir 1. ete 2. bataljona, sjea se da je iz ibovske
2. bataljon hitno prebaen u s. trbci, na poloaje oko kua Mazalice.
Ovom bataljonu tab brigade je poslao kao pojaanje i brigadni protuten-
kovski top. Top je jo uvijek vukla kobila koja je u martu 1943. godine
zarobljena na imanju Pavelievog doglavnika Ademage Meia iz Tenja.
Posluga nije znala da novom cestom prema Prnjavoru ve nastupa nep-
rijateljska kolona od ezdesetak vozila sa tenkovima. Jovan Marka uri,
lan posluge topa, sjea se da se od Ukrinskog luga ulo neko brujanje,
ali se nije znalo o emu se radi sve dok se nije pojavio tenk. On je oe-
kivao da e komandir odeljenja Demal izmi, rodom iz Banjaluke, na-
rediti povlaenje prema s. Strpci. Meutim, komandir je sklonio top i
poslugu u stranu i naredio da se top postavi u borbeni poloaj, namjesti
ispred posluge tit i topu prinesu granate. Posluga je, kako se sjea dele-
gat Jovo uri, sluala i izvravala izmievo nareenje. Posada tenka,
poto je osmotrila i ocijenila ta se sprema, pola je prema posluzi i topu,
otvarajui na njih mitraljesku vatru. Posluga topa je morala da se skloni,
ostavljajui top i konja.
Komandant i komesar brigade sa osmatrake take sjeverozapadno
od s. Babanovci gledali su ta se na cesti dogaa. Da bi se pomoglo pos-
luzi protukolskog topa, nareeno je da se iz topa 76 mm otvori vatra
na tenk koji napada poslugu topa 37 mm iako je on bio dosta udaljen.
Ispaljene su dve ili tri granate, koje su pale blizu tenka, pa se on sklonio
iza jedne manje zgrade pokraj ceste. Nakon nepunog minuta odatle su
doletjele dvije-tri tenkovske granate. Od jedne je uniten telefon koji je
ovo mjesto spajao sa tabom brigade u kui Neimarevia u Prnjavoru.
Razbijena je i unitena istilica od topa. Od ostale dvije koje su eksplo-
dirale u neposrednoj blizini komandanta i komesara brigade, oboren je
na zemlju komandant, a komesara je jedan povei geler udario ispod li-
jevog pazuha, pocijepao mu na tom dijelu kaput i okrenuo ga u krug.
Iako je 2. bataljon pokuavao da odbije napade nemake pjeadije
koja je nastupala kosom, koja vodi ka crkvi na Glogovcu, a divizijska ar-
tiljerija poela da gaa tenkovsku kolonu i ostalu motorizaciju na cesti,
to se nije moglo ustaviti.
Prvi bataljon brigade koji je u to vrijeme stigao kamionima iz Li-
je va polja u Prnjavor pokuao je da dadne otpor ali ni on u tome nije
uspio. Neprijatelj podran jakom artiljerijom koja je onemoguavala dej-
stvo artiljerije 53. divizije, prodro je preko rijeke Vijake u grad. Prvi
bataljon se povukao zatim na Cer.
Zamjenik komesara brigade Pstrocki, koji je bio u tabu u kui Da-
nice Neimarevi (na raskrsnici odakle se iz Prnjavora odvaja put za Mra-
viu), nije nita znao o novonastaloj situaciji jer je veza sa komandantom
i komesarom brigade iz njemu jo nepoznatih razloga bila prekinuta.
Nadao se da je sve u redu im ga nita ne obavjetavaju. Kakva je bila
situacija shvatio je tek kad je na raskrsnici ispred kue gdje je bio tab
ugledao njemaki tenk. Istog se sjea i Rajko uri iz s. Vijaana, tada
kurir u tabu brigade. On i ostalo osoblje spasli su se izvlaenjem kroz
nekakav kukuruz, takoe u pravcu Cera, kojim se po blatnjavom putu,
dosta kasno poela izvlaiti i divizijska artiljerija. Ona je uspjela da pree
na drugu stranu brda gdje se zaglavila i gdje je neprijatelj zatekao i
unitio.
etrnaesta brigada, razvuena od Kulaa do Smrtia, i suprostav-
ljajui se jednim bataljonom, nije mogla ustaviti nadmonijeg neprija-
telja. Njen 2. bataljon je odstupio prema pl. Ljubiu. Komandant i ko-
mesar brigade, kako se sjea Vasilije Modi Vasko, odstupili su sa topo-
vima i manjim brojem kurira prema s. Tabak Ilova. Zadrali su se
kod kue Nede Radulovia, partizanskog saradnika, i tu zanoili. Cijelu
no nisu imali vezu ni sa tabovima bataljona, ni sa drugim dijelom taba
brigade a bili su blie etnikim nego svojim jedinicama. Grupa Rudno
zarobila je i unitila divizijsku artiljeriju, jer se njom, kako se sjea ko-
288 i
mesar divizije Simo Tadi, nije rukovodilo kako treba. Grupa je tada za-
robila i dio arhive 53. divizije, sa kojom se nalazila i arhiva 14. srednjo-
bosanske brigade, koja je diviziji ostavljena prije polaska u napad na
Banjaluku.
* * *
U periodu od 27. septembra do 2. oktobra brigada je bila raspore-

ena na irem prostoru oko Prnjavora. etvrti bataljon brigade bio je 27.
septembra u s. Strpci, a 29. septembra u pokretu za s. Palakovci Ja-
dovica. Na tom poloaju je ostao sve do 2. oktobra 1944. godine.
Tih dana je 5. bataljon rasformiran. Sastavljen od veeg broja do-
jueranjih domobrana, nije mogao da se uklopi u partizanske norme po-
naanja. Prema jednom pismu efika Hercegovca, upuenom komesaru
bataljona Peri Divjaku, neki vojnici i neke starjeine su bili podloni kar-
tanju i piu. Nije se zato u bataljonu mogla uspostaviti prava partizanska
disciplina. A ni dodijeljeni komandni kadar nije se u tom bataljonu osje-
ao sigurnim. Pripadnici ovog bataljona rasporeeni su po ostalim bata-
ljonima brigade, a mnogi su zbog toga tih dana dezertirali. Ali, veliki broj
je ostao u bataljonima u koje su rasporeeni i postali su dobri i discipli-
novani borci. Nekoliko njih, rodom iz Sanice, ulo je u izviaku etu 14.
brigade, koja se tada formirala, i u njoj se pokazali kao odlini borci. Vei
broj ovih domobrana, novih partizana, kasnije je poginuo u borbama u
dolini r. Bosne ili u borbama za Vlaku Mahalu u maju 1945. godine.

Na proslavi brigade u Prnjavoru 1968.
Borbe sa etnicima i ustaama
u oktobru 1944. godine
Kada je vrhovna etnika komanda, poetkom septembra, izdala na-
reenje o optoj mobilizaciji kod etnika i nekih etnikih starjeina stvo-
rio se utisak da, zbog pribliavanja saveznika, oni konano kreu u napad
na Nijemce i ustae, da ne bi u oima saveznika bili okarakterisani kao
neprijatelji.
Takve iluzije i reagovanja nisu bila nova. Naime, ve od prvih dana
saradnje sa okupatorom bilo je ak i u etnikim rukovodstvima srednje
Bosne pojedinaca koji su ukazivali na probleme koje ta saradnja izaziva,
a posebno su se bojali posljedica. U decembru 1942. godine etniki ideo-
log Brane Lazii je na etnikoj konferenciji u Kulaima rekao da bi,
ako saveznike trupe uskoro uu u Jugoslaviju, moglo biti prigovora da
su etnici saveznici i saradnici okupatora, Ve samim tim to ih nismo
napali... Vojvoda Stevan Boti, instruktor u tabu Bosanskih etnikih
odreda, istiui prednosti partizana nad etnicimana na istom sastanku je
rekao: Mi, etnici, demoralisani smo kao saveznici ustaki i Njemaki,
tako da i London sam hvali partizane, a ne nas etnike. Slinih istu-
panja bilo je i na konferenciji u Kulaima 2. i 3. maja 1943. godine. Ali
to su bili pojedinani sluajevi polovina opredeljenja, sve je to bilo sitno
i malo da sa puta saradnje, sa ustakom dravom i okupatorom, imalo
pomjeri srednjobosanske etnike. U etniki zapisnik iza toga ulo je:
Zakljuuje se da se sa Hrvatima i Nijemcima sarauje to se bolje mo-
e . ..
Na etnike nije utjecao sporazum Tito Subai i istupanje Petra
Karaorevia preko londonskog radija 12. septembra 1944, k<>jim je poz-
vao sve snage u Jugoslaviji u borbu protiv okupatora pod vodstvom mar-
ala Tita. Lazo Teanovi, u vezi sa tim, pie svom pomoniku Forkapi
ovim situacija nee biti izmenjena na nau tetu, jer imam tana uput-
stva . . . A tana uputstva on je dobio od etnikog komandanta Zapad-
ne Bosne. Nema podataka o kakvim se uputstvima radi, ali postoji doku-
menat napisan tri dana ranije u kom pomenuti komandant javlja Tea-
noviu sljedee:
. . . ja sam miljenja da za ljubav municije i nae teke bor-
be treba i to u najveoj tajnosti da odete do Njemakog ge-
nerala i da sa ovim reite pitanje snabdijevanja municijom
kao i daljeg odravanja veze pomou lica koje vi odredi-
te .. ,305
etnika rukovodstva srednje Bosne u svim svojim kalkulacijama

posebnu panju poklanjala su Banjaluci. Smatrali su da Banjaluka, kad
se iz nje povuku Nijemci i ustae, treba da pripadne njima:
Mi drimo okolinu Banjaluke, pa emo i u nju ui a ako
budu Komunisti napadali mi emo se braniti-, 305a
izjavio je koncem avgusta na jednoj sjedeljci u s. Rebrovcu, pri jelu i piu,

Lazo Teanovi.
I samo pomisao da bi jedinice NOVJ mogle zauzeti Banjaluku iza-
zivale su kod etnikih komandanata strah i oaj. To najbolje ilustruje
pismo komandanta Motajike etnike brigade Vinia, u kom kae da
ako izgube Banjaluku etnicima ne preostaje nita drugo nego da skau
u vodu gdje je najdublja.
Rasulo domobranskih jedinica u Doboju i Derventi i vijest da e
jake partizanske snage napasti Banjaluku, uslovili su da i etnici ponu
privlaiti Banjaluci svoje snage. Kada su navee 18. septembra partizani
otpoeli napad na grad, etnici su jo bili u zabludi da e Nijemci i ustae
uspjeti da ih odbace. Kada su sjutradan vidjeli da oekivanja nijesu is-
punjena, donijeta je odluka da se partizanske snage napadnu s lea. Na
sektoru napada 14. brigade trebalo je da se 19. septembra pojave Kraji-
ki etniki korpus i Vrbaska etnika brigada. Krajiki etniki korpus
je zatajio. Napad su izvela samo dva bataljona Vrbaske etnike brigade.
U rejonu s. Vrbanja oni su tada napali i pozadinske djelove 53. NOU
divizije. Tog napada se dobro sjea Vladimir Ili, zamjenik komandira
ete u 5. bataljonu, tih dana formiranom od bivih domobrana koji su
se predali u Doboju. Taj bataljon je imao zadatak da titi gore navedene
pozadinske djelove 53. divizije, smjetene u s. Vrbanja. Kada su etnici
napali, domobrani, novi partizani su sporo reagovali, jer su se, kako Ili
kae, komande prenosile od komandira ete do komandira vodova, a od
njih do komandira odjeljenja, pa tek do boraca, to je dugo trajalo. et-
nici su zato uspijeli da od njih otmu 101 govee, koje je divizijska inten-
dantura bila pribavila za ishranu jedinica divizije u toku borbi za Banja-
luku.
Napad na Banjaluku i prelazak domobranske satnije iz elinca na
stranu jedinica 5. korpusa uznemirila je i kotorvaroku ustaku milici-
ju. Kako je domobranska gatnija koja je drala elinac nestala iz njega u
toku 15/16. septembra, ustaka milicija ga je zaposjela. Ovaj dio kotor-
varoke milicije uspostavio je 21. septembra kontakte sa etnicima. Po-
nudili su im zajedniku akciju protiv partizana koji su napadali Banjaluku
i bili su spremni da se stave pod etniku operativnu komandu sa svim
svojim ljudstvom i tekim naoruanjem. U 18.00 asova istog dana tab
Srednjobosanskog etnikog korpusa uputio je pismo zapovjedniku kotor-
varoke milicije, u kom ga informie kako su partizani odstupili od Ba-
njaluke i da se nalaze koncentrisani u 3 grupe: jedna u s. Vrbanji, a jedna
u s. Slatina i jedna na Krmaricama, gdje je, u stvari, bio razmjeten
tab 53. divizije sa svojim dijelovima.^ etnici su predloili da se ove
grupe napadnu.
etnika komanda je savjetovala u tom pismu zapovjednika milici-
je, satnika Zvonimira Jovia, da nou 21/22. septembra milicija ostane u
bunkerima, jer se ne znaju namjere partizana. Zatim je dala i konkretan
305a AVII NOB, kut. 112, br. reg. 5/182.

predlog da, ukoliko se partizani ne budu kretali u pravcu Kotor-Varoa,
milicija sa 400 boraca 22. septembra u 9.00 asova izae na brdo Kik kod
Celinca. Sa sobom da ponesu lake i teke bacae, ako ih imaju, a na Kiku
e ih saekati pomonik komandanta etnikog korpusa Forkapa i tamo
se sa njima dogovoriti o zajednikoj akciji, u kojoj bi, pored milicije, ues-
tvovale dvije etnike brigade. Od milicije je traena i municija, a iz jed-
nog podatka se vidi da je ona etnicima i dostavljena.
Nema dokumenta o tome zato do planirane akcije nije dolo. Pos-
toji samo dokumenat da je 22. septembra odran iri etniki sastanak
u s. Podosoju i da su donijeti zakljuci o daljem radu, ali kakvom nigdje
ne pie.
Sa koncentrisanim brigadama, koristei zauzetost snaga 53. divizije
u borbama oko Banjaluke, etnici su zapoeli pokret srednjom Bosnom.
Jedna etnika grupacija, sastavljena od 2. i 3. bataljona Vrbaske etnike
brigade i tri bataljona 3. krajike etnike brigade, krenula je prema Sken-
der-Vakufu i zauzela ga 23. septembra. Narednog dana ova grupa je pro-
nala partizanske magacine u pl. Runjavici, izmeu Petrova polja i s.
Koriana. Razbila je obezbjeenje i zaplijenila 2 neispravna protutenkov-
ska topa, neto municije i ita. Municiju, sem italijanske, uzeli su, a ma-
gacine s hranom zapalili. Ova grupa je odatle krenula u s. Palivuk i s. ud-
ni, pa preko s. Gelia i pl. Oau izbila u s. Buleti, na sjevernim padina-
ma pl. Borja.
Druga etnika grupacija, za ije kretanje ne postoje podaci, a koju su
sainjavale ostale dvije brigade Bosansko-krajikog etnikog korpusa i
preostali dijelovi Vrbaske etnike brigade, nala se 24. septembra u re-
jonu s. Pribini, kod Teslica. Na nju je toga dana u rejonu Klupa naila
ojaana eta 19. srednjobosanske brigade, koja je pratila 21 teeg ranje-
nika iz borbi oko Banjaluke u centralnu bolnicu u Siprage, a usput i vei
karavan ita namijenjen Bosanskoj krajini. Tei ranjenici su bili ug-
lavnom iz 14. i 18. srednjobosanske brigade. Meu ovim ranjenicima bio
je i Petar Zec, komesar ete iz s. trpci, kod Prnjavora. Komesar 1. ba-
taljona sjea se da je meu njima bio i borac 1. bataljona 14. brigade
Mile Jovanovi, koji je ranjen u borbi oko Doboja. Uz tee ranjenike na-
lazila su se i dva ljekara: dr Frida Gutman, referent saniteta 14. srednjo-
bosanske brigade i jedan ljekar Nijemac, koji je u sanitet 53. divizije do-
ao poslije borbi oko Doboja i Dervente 8. i 9. septembra 1944. godine.
Devedeset boraca 19. brigade, sa 6 pukomitraljeza, nije se moglo
oduprijeti masi od preko 2.000 etnika, pa je ovo obezbjeenje razbijeno,
a ranjenike sa lekarima zarobili su etnici. Trinaest teih ranjenika, koje
je zarobila Teslika etnika brigada, puteni su sa propusnicama u Tesli,
koji je bio u rukama jedinica NOV. Osam preostalih teih ranjenika i
Ijekare, etnici su poubijali.
Tako je ivot izgubila i jedna humana i hrabra ena dr Frida Gut-
man, koja je sve svoje umne i fizike sposobnosti koncentrisala i usred-
srijedila na lijeenje i njegovanje bolesnih i ranjenih boraca NOR-a. Bila
je potovana i zbog svoje skromnosti. Njena erka Olika bila je bolni-
arka u 5. bataljonu. Iako se teko ivjelo, zbog nedostatka hrane, slabog
smjetaja i napornih nonih putovanja po kii i blatu, niko je nije uo
da se ali. Bila je izdrljiva i otporna ena, koja je i u najteim asovima
hrabrila druge i davala im moralnu podrku. Vijest o pogibiji Fride Gut-
man, Petra Zeca i ostalih ranjenika, kao i doktora Nijemca, izazvala je no-
va uzbuenja i revolt kod boraca i rukovodilaca 14. brigade.
Na jednu etniku kolonu koja se kretala srednjobosanskom slobod-
nom teritorijom, naiao je 25. septembra na putu Jelah Kulai, izmeu
s. Vitkovaca i Cerovice, sa pratnjom od nekoliko kurira komesar novofor-
mirane 19. srednjobosanske brigade, Kota Pajin. etnici Motajike et-
nike brigade napali su ih i savladali. Pajina i jo neke zarobili su, a za-
tim strijeljali.
Komanda Vrbaske etnike brigade u svom operacijskom dnevniku
konstatuje da su etnike na putu od Skender-Vakufa prema s. Buleti
ravo doekali mjetani s. Imljana i ne izvlai iz toga nikakvu pouku.
Naprotiv, konstatuje da je komuna mnogo zatrovala zdrav razum toga
naroda. Vie panje posvjeuje svojim lanim utiscima iz kojih proizi-
lazi kao da je u nekim srpskim selima narod bio sretan i veseo to ima
ovako mnogo etnika.
Ova procjena, kao i veina drugih, kao da je donijeta uz aicu ra-
kije. Slina je procjeni koju je koncem avgusta 1944. iznio Lazo Teano-
vi na skupu u s. Rebrovcu, kada je rekao kako etnici nee napasti Ba-
njaluku ve na nju izvriti pohod, ili misli komandanta Teslike et-
nike brigade, Novaka Prodia, od 4. septembra, da e od partizana uzeti
Tesli, a potom demonstrativno proi sa vojskom kroz okolna sela da
narod vidi etniku silu. Sve su to bile elje i procjene bez dublje ana-
lize stvarnog stanja na terenu srednje Bosne.
Tokom septembra 1944. godine, sem osam starjeina poginulih u
borbi za Banjaluku (jedan vodnik, dva delegata, dva komandira, dva ko-
mesara eta i jedan zamjenik komandanta bataljona), 14. brigada je iz svog
sastava u druge jedinice dala 20 starjeina i rukovodioca.306
Sve su to bili iskusni i odabrani borci i rukovodioci, a svaki od njih
ostavljao je u 14. brigadi dio sebe. Zato su se i rastajali teka srca, bez
obzira to su svi oni ili na vee i odgovornije dunosti. Ali, nareenja su
se izvravala bez pogovora. Disciplina je bila eljezna, to je karakterisalo
partizanske jedinice irom zemlje.
Poslije ovolikih gubitaka i premjetaja u druge jedinice, brigada je
krajem septembra ostala sa 190 lanova Partije i 170 lanova Skoja. U
brigadi je bilo 26 partijskih elija. U 1. bataljonu bilo je 45 lanova KPJ,
u 2. bataljonu 34, u 3. bataljonu 39 i u 4. bataljonu 38 lanova. Sem to-
ga, u eti za vezu bilo ih je 10, u intendanturi 6, a u topovskom odjeljenju
3 lana K P J . Ostali su bili u tabu brigade i brigadnoj ambulanti.
Brigada je tada imala oko 1400 boraca, etiri bataljona, izviaku
etu, etu za vezu, prateu etu, minersko odjeljenje, brigadnu ambulan-
tu i intendanturu. Bila je to snaga koja se morala respektovati.
Koncem septembra 1944. godine pripreman je izlazak brigadnog lis-
ta. Posljednje pripreme izvrene su u vrijeme kad je tab brigade boravio
u s. Glogovcu. Priloge je sakupio, a neto i isam napisao Advan Hozi.
On se sjea da je uvodnik za list napisao komandant brigade, a crte za
naslovnu stranu izradio je Viktor Jakubin, nekadanji pripadnik i oficir
Crvene armije.
U to vrijeme formirana je i izviaka eta brigade. Njen prvi ko-
mandir bio je Rajko Bubi, a njegov zamjenik Branko Ljubojevi. Ko su
bili komesar i pomonik politikog komesara to je danas teko sa sigur-
nou rei.
306 Premjeteni su izmeu ostalih: u 19. SBNOU brigadu Momir Lalovi koman-
dant 1. bataljona 14. brigade na dunost komandanta 19. brigade, Pero Divjak sa
dunosti komesara 5. bataljona 14. na dunost komesara u 19. brigadu. Na dunosti
pomonika odnosno komesara bataljona prekomandovani su Sveto Markoevi i _Sve-
tozar epa. U Vlaiki partizanski odred prekomandovan je Veljko Njei na dunost
komandira ete a za pomonika politikog komesara prateeg bataljona 53. divizije
prekomandovan je Ahmet Bilalbegovi, koji je do tada bio na dunosti pomonika
politikog komesara jedne od eta u 14. brigadi.
Sa jedne od proslava brigade, u prvom planu: Ilija Sarevi, Rajko Bu-
bic Jovanka Crnomarkovi - Trkulja, Predrag Vidovi Pendo, nepoznati
-90 borac, Jovica Milosevic. Simeun Sari i Adam Panic.
Koncem septembra 1944. godine na irem porostoru izmeu Tes-
lica, Doboj a i Prnjavora slegla su se dva etnika korpusa. Sa ove prosto-
rije jedna grupa etnikih brigada, pod komandom kapetana Aranelovi-
a, otila je 28. septembra preko Ulera, s. Foe, puta i eljeznike pruge
Doboj Derventa, za s. elije, Ritei i Majevac, na teren Vujaka, gdje
se u to vrijeme nalazila tzv. Vujaka etnika brigada, pod komandom
Branka Kovaevia.
Odnosi izmeu srednjobosanskih etnika i ove etnike brigade nisu
bili dobri. Vujaani su naginjali borbi protiv ustaa i odravali su veze
sa partizanskim jedinicama, a to se kosilo sa uhodanom etnikom politi-
kom. Aranelovi je iao na Vujak da ove etnike sredi makar i silom.307
Postoji podatak da Kovaevi nije doao na prvi poziv Araneloviu na
sastanak. Ne zna se da li je ovu etniku grupaciju ignorisao ili se nje
bojao. Tek na nekoliko poruka i garantovanja da mu se nita nee desiti
doao je do njega. Nema podataka ta su se tom prilikom dogovorili, od-
nosno kakve su stavove zauzeli. Poto se Kovaevi i poslije toga ponaao
nepromijenjeno, moe se pretpostaviti da tada nije prihvatio Aranelo-
vieve uslove.
Aranelovi je na Vujaku saekao majora Vranjeevia, koji se
vraao iz istone Bosne, sa Trebave, a zatim su sa jedinicama preli prugu
i cestu Derventa Doboj i razmjestili su se u rejonu s. Ljeskove Vode
s. Crna s. Jelanska, gdje su ih ekale ostale etnike snage. Od dva
taba etnikih korpusa jedan je bio u Ljeskovim Vodama, u kui nekog
Zeca. Sa ovog prostora etnici su razraivali plan za napad na Prnjavor.
^ ^
Stab 53. NOU divizije, koji je pratio kretanje ovih etnikih korpusa
i dobijao podatke o njihovim dejstvima i pustoenjima, im se oslobodio
obaveza oko borbi za Banjaluku, svu panju je obratio na njih. Smatrao
je ovu grupaciju veoma opasnom i sa vojnikog i sa politikog gledita,
jer je haranje etnika posljednjih deset dana septembra unosilo nemir i
u stanovnitvo na slobodnoj teritoriji i u njene drutveno-politike in-
stitucije. Stoga je trebalo to hitnije ovu grupaciju razbiti.
Divizija je u borbu protiv te etnike grupacije ubacila svoje dvije
jae i iskusnije brigade 14. i 18. brigadu.
1
307 AVII, CA, kut. 206, br. reg. 8/1.

U svojoj zapovijesti, poto je dao podatke o ovoj etnikoj grupa-
ciji, dao je zadatke brigadama.
Osamnaesta srednjobosanska brigada je dobila zadatak da etnike
napadne na prostoru Jelenska Gojakovac, s tim da se neopaeno pro-
vue prema mjestu Porin i s. Velikoj i Maloj Bukovici. Da dijelom snaga
etnicima doe iza lea i tek tada pone napad. Takvom taktikom 18. bri-
gada je trebalo da sprijei bjeanje etnika prema r. Bosni, to se oeki-
valo.
etrnaesta srednjobosanska udarna brigada imala je zadatak da et-
nike napadne na frontu od s. Mala Soanica do s. Jelanska. Njen zadatak
je bio naelan i dosta nejasan, zbog toga to ni divizija nije imala podatke
o tanom etnikom rasporedu, niti je znala kuda etnici odatle namjera-
vaju da krenu. Napad je odreen za 4. oktobar u 4.00 asa.
Nema dokumenata iz kojih bi se vidio detaljniji raspored etnikih
snaga na frontu koji je napadala 14. brigada. Prema sjeanju Vaskrsija
mulje, zamjenika komandanta 3. bataljona, i jo nekih preivjelih bo-
raca 3. bataljona 14. brigade, etnika je te noi bilo i u s. Donji Cerani,
zaseok Spasojevii. U s. Crni i oko njega zanoile su dvije etnike bri-
gade, Motajika i Banjaluka. Dobojska etnika brigada je 2. oktobra bila
u Uleru, kod s. Bukovica. Dan-dva pred napad na odsjeku s. Mala Soa-
nica Tisovac s. Jelanska bile su Teslika i Ljubika etnika briga-
da. Gdje su one bile izjutra 4. oktobra nije poznato, kao ni gdje je bio
rasporeen Krajiki etniki korpus. Zna se da je Motajika etnika bri-
gada od 1. oktobra bila u rejonu s. Crnca i da je po dolasku u taj rejon
odmah poela da se utvruje svaka njena eta: kopanjem rovova ili prav-
ljenjem zaklona od klada i kamena, odnosno da se naprave (zakloni) od
ega bilo.
etrnaesta srednjobosanska brigada je u ovaj napad krenula sa tri
bataljona njen 2. bataljon je ostao u rejonu Linja Potoani da kon-
trolie i krstari prema Martincu, Klanicama i Slatini, radi razbijanja
bandi. Bataljonima su dati zadaci kojim pravcem koji da idu i u koje
vrijeme da stignu na odreene take. Svakom od njih podvueno je da
nastoji da etnicima prie neopaeno i da na polazne poloaje stigne na
vrijeme.
U napad se krenulo iz rejona Prnjavor oko 1 sat poslije pola noi,
neto ranije, radi svake sigurnosti. I ovoga puta se raunalo na iznena-
enje, ali puno iznenaenje nije postignuto.
Zbog izlomljenog i ispresijecanog terena, potoka, usjeka i kosa je-
dinice su u napad stigle sa zakanjenjem od jednog sata. Stoga etnike
nisu zatekle na spavanju, kako se oekivalo, ve budne. etnici su toga
jutra imali nareenje za pokret u 6.00 asova. Jedna kolona je trebalo da
ide pravcem s. Drijen s. Detlak, to je trebalo da bude Motajika et-
nika brigada, a lijevo od nje, pravcem s. Pojezna s. Glogovac, Kraji-
ki etniki korpus, pa su zato ustali neto ranije.
Komunisti su nas n a p a l i . . . u 5 asova,
pie u izvjetaju Motajike etnike brigade.
U borbi koja se toga jutra razvila sa etnicima glavni teret su izni-
jeli 1. i 3. bataljon brigade. Oni su do 5.00 asova upali u etniki ras-
pored i napali Banjaluku etniku brigadu u s. Crni i s. Osinja. Iako su
etnici u to vrijeme ve bili na nogama, napad ih je ipak zatekao nedo-
voljno spremne za odbranu. Neki su jo spavali. Motajika etnika bri-
gada, koja se nalazila blie s. Soanici, nije bila zahvaena ovim napa-
dom. Iskoristila je tu okolnost i preko brda zvanog tri kruke napala 3.
bataljon brigade s boka. Ovaj iznenadni boni napad natjerao je borce
3. bataljona na povlaenje. Bilo je to jo jedno povlaenje dijela 3. ba-
taljona u neredu.
Pored ostalih, u toj borbi je ranjen Savko Cvijanovi iz arinaca.
Vod je primio Mile Savi. Savko Danii bio je tada desetar u 1. vodu 3.
ete. Kada su etnici na njih izvrili protunapad, on je, kako se sjea, nas-
tojao da zaustavi odstupanje. Sjea se da se pukomitraljescu Milivojcu
Novaku tada zakovao pukomitraljez. Streljake strojeve Motajike et-
nike brigade tada je sa jedne kruke mitraljezom tukao Sretko Gunje-
vi. Treoj eti, koja je bila pod najjaim pritiskom, pritekao je u pomo
2. vod 2. ete, ali to nije pomoglo moralo se odstupiti. Odstupalo se
prema utoku jednog potoka u rijeicu Ilovu, prema mjestu gdje se u to
vrijeme naao i tab brigade. Borci 3. bataljona zaustavili su se na drugoj
strani potoka.
Komandant bataljona Ljubo Radi Gedo htio je odmah da ide u
protunapad, ali je prihvatio sugestiju da se jedinica prvo malo sredi i
prikupi. Nakon kratkog predaha, bataljon je bez jedne ete opet krenuo
prema etnicima. Nastupalo se preko neke ponjevene kukuruzovine. Sav-
ko Danii se sjea da je njegova desetina dobila zadatak da razbije grupu
etnika koja je osiguravala etniki baca, to su i uradili.
etnici toga jutra nisu uspjeli da potisnu 1. bataljon, pa je, zahva-
ljujui tome protunapad 3. bataljona, imao uspjeha. Borci 3. bataljona
pronali su tada i svoj pukomitraljez, koga je jedan od boraca u guvi
i bez municije u povlaenju jednostavno bacio. U toj borbi iz 3. bataljona
su poginuli: Nedeljko Savi iz s. Vijaani, Omer Sali iz s. Polog, kod
Mostara i Gavro Kiti iz s. Ilova. Prilikom odstupanja bataljona Kiti se
bio naao meu posljednjima. Niko nije primijetio kada je ranjen, pa je
ostao. Bio je skojevac i nije htio etnicima da padne u ruke. Podmetnuo
je pod sebe aktiviranu bombu, pa je u protunapadu pronaen mrtav.
U 1. bataljonu brigade najveu borbu vodila je njegova 3. eta. Iz
nje su u toj borbi poginuli: Nenad Trnini iz s. Maglaj ani, Marko Tucako-
vi iz s. Jugovii, Osman Livnjak iz Tenja i Stjepan Mari zamjenik
komandira ete iz poznatog partizanskog sela Imljani. Stjepan je odrastao
u surovim uslovima siromatva. Bio je mualjiv i odmjeren, ali kada bi
dolo do borbe odjednom je postajao ljut i estok. Kad bi on krenuo sa
jedinicom u napad teko ga je neto moglo ustaviti. Kod boraca je bio
omiljen, jer su uz njega osjeali snagu i sigurnost. U ovoj borbi brigada
je imala i 6 ranjenih boraca, meu kojima je pored Cvijanovia, bio tee
ranjen i Savko Danii.
Prema etnikim izvorima oni su tada imali 7 mrtvih. Kau da su
etiri etnika zateknuta na spavanju. Poslije ove borbe hvalili su se kako
su razbili... 14. brigadu, kao i da su iz njenih redova zarobili 6 parti-
zanki i 12 partizana, to nije odgovaralo istini. Naprotiv, ovo je bio jo
jedan veliki etniki poraz u kome je jedna etnika jedinica morala
spasavati drugu.
. . . spasili smo 3 bataljona 2. krajike, 32 oslobodili Kra-
jinika,
pie o toj borbi etniki kapetan Vujai. Da su etnici izgubili ovu borbu
potvruje podatak da je 14. brigada izmeu ostalog u toj borbi zarobila
15 etnika, 79 etnikih konja i dva sanduka sanitetskog materijala, i da
Sc 4. oktobra zadrala na prostoru gdje se vodila borba, dok su se etnici
poslije ove borbe morali prikupljati:
4. ovo.mj. do 18 asova prikupite Dobojsku i Ljubiku bri-
gadu, do 19 asova da budu Uler-Zarii-Opsine,
stoji u jednom etnikom dokumentu. Rejon na kome je trebalo da se ove

etnike brigade prikupljaju bio je udaljen od mjesta borbe oko 18 km,
a Motajika etnika brigada je odstupila 4. oktobra prema s. Drijenu,
odakle je otila za s. Palakovci.
Ovo je bila posljednja koncentracija srednjobosanskih i krajikih
etnikih brigada u ovako jakom sastavu. etnike jedinice srednje Bosne
poslije ove borbe jo vie su izgubile samopouzdanje.
Mi se za ovo nekoliko mjeseci nalazimo u kritinom sta-
nju, od kako se dolo sa pokreta od mjeseca septembra 1944.
godine, 308
pie komandant Motajike etnike brigade svom tabu korpusa.
* * *
Nema pisanih izvora iz kojih bi se moglo vidjeti kretanje i ras-

pored bataljona 14. brigade u narednih 15 dana nakon naporne borbe sa
daleko brojnijom, ali ne i nadmonijom etnikom grupacijom. Izuzetak
je 4. bataljon. On je 5. oktobra izveo pokret za Pojeznu, a odatle za Glo-
govac, gdje je ostao i 6. oktobra. Narednog dana krenuo je preko Prnja-
vora za Linju, gdje je zanoio 8. oktobra i odatle izvrio pokret za Poto-
ane. Tu je kulturna ekipa bataljona priredila zabavu. Izjutra 9. oktobra
bataljon je preko s. Hrvaana doao u s. Drugovii, da bi 10. oktobra
otiao, preko Otpoivaljke, i stigao u s. Srevie, gdje se zadrao 11. ok-
tobra, radi prikupljanja dezertera iz okolnih sela. Postoji podatak da su
intendanti bataljona toga dana prikupljali hranu za centralnu bolnicu i
jedinice u Bosanskoj krajini. Iz s. Srevii bataljon je 12. oktobra krenuo
u Maino Brdo, 13. oktobra u Glogovac, Pojeznu i Osinju, a 14. oktobra
u s. Crnu. Toga dana vodio je borbu sa etnicima oko Ulera, to se po-
novilo i 18. oktobra 1944. godine. Jedan od bataljona, sa Motajikim par-
tizanskim odredom, nalazio se nekoliko dana oko s. Lepenice i u selima
prema r. Vrbasu.
308 A VII, CA, kut. 217, br. reg. 9/5.

Drugi bataljon brigade bio je u to vrijeme u rejonu, s. Potoani
Corle s. Linja. Vodio je i jae borbe sa etnicima u rejonu s. Galji-
povci. Blagoje Preradovi se sjea toga, jer je 14. oktobra odran sastanak
etne elije KPJ, na kome je primljen za lana Partije. Zbog napada et-
nika sastanak je prekinut, jer su etnici ve bili prodrli do kua Milano-
via (kod crkve), gdje je bio smjeten tab 2. bataljona. etnici su bili
protjerani prema Oraju. U toj borbi poginuli su: arko Bukovica iz
Galjipovaca i Duan Ljubojevi.
Poslije borbe u rejonu Crna Ljeskove Vode 1. bataljon brigade
bio je neko vrijeme u rejonu s. Jadovica s. Palakovci, to potvruju
neki detalji kojih se sjea komesar bataljona Tvrz, a koji su zabiljeeni u
etnikim dokumentima. Jedna eta 1. bataljona 14. brigade pola je 15.
oktobra u s. Mikovce po hranu. Sa njom je bio i komesar bataljona. U
selu su ih napali 2. bataljon i jedna eta 4. bataljona Motajike etnike
brigade. Ova eta 14. brigade morala se povlaiti. Tvrz je jo uvijek vukao
ozlijeenu nogu od ranjavanja u aprilu oko Kotor-Varoa. Teko se kre-
tao, a preko dubokih potoka nosili su ga Jovica Trkulja i Ljubo Novko-
vi. Kurir Jure Grgi odletio je nosei poruku komandantu bataljona da
poe u pomo i ponese baca.
etnici su se ustavili ispred Jadovice. Minobacalija Mirko Slavni
iz s. Koriani uzeo je elemente bez nianskih sprava i pustio minu koja
ih nije pogodila. etnik, partizanski dezerter, koji je poznavao Slavnia,
povikao j e : Oj, Mirko, prebacio si. Hajde u svoje Koriane nije za tebe
baca. Slavni nije nita odgovorio. Popravio je elemente i druga mina
je pala meu etnike.
etnika dokumenta kau da je borba trajala 5 sati, da su partizani
bili potisnuti na Jadovicu, ali da su oni dobili pojaanje i jedan baca
i da su etnike potisli... Da je borba voena i 16. oktobra, jer su par-
tizani napali na etniku zasjedu u Palakovcima . . . uhvatili 2 etnika
zbog magle, i da su te noi upali u Gornje Smrtie.
Prema etnikim podacima, dva bataljona 14. brigade nalazili su se
11. oktobra oko s. Gumjera i s. Prosjek, odakle su njihove patrole dopirale
do s. Potoani. Neki rukovodioci 3. bataljona smatraju da je 3. bataljon
poslije borbe sa etnicima oko Crne, Cerana i Soanice ostao na tom te-
renu. U svakom sluaju, ovih 15 dana brigada je bila razvuena, pa je u
meuprostoru bilo mjesta i za djelove etnikih snaga.
etnike jedinice koje su 14. oktobra bile u irem rejonu Devetine,
pole su toga dana prema 2. bataljonu 14. brigade, koji se nalazio oko
Potoana. U poetku su etnici potisli borce 2. bataljona, a zatim su borci
14. brigade preuzeli inicijativu i razbili 4. bataljon 3. krajike etnike
brigade.
Juer smo imali borbu u Potoanima, komuna nije bila
bog zna kako jaka, ali ipak smo pretrpjeli poraz, ne u gu-
bicima, nego moralno, jer smo morali odstupiti,
stoji u jednom etnikom izvjetaju. Trea krajika etnika brigada alila

se na postupak Banjaluke etnike brigade, iji se 3. bataljon nije htio
ni okrenuti na onu stranu kud je borba voena.
Iz etnikih izvora iz druge polovine oktobra 1944. godine vidi se
da kod njih neki vojnici idu i kradu, drugi lutaju; da su pojedine star-
jeine toliko samovoljne da kau, da njima niko nita ne moe i da su
takvi pljakai i kukavice od kojih ne mogu imati dobra ni kralj ni dr-
ava a k a m o l i . . . narod, da im ne radi obavjetajna sluba, te da po-
datke prikupljaju i civili, iako je poznato, kako oni kau, da se parti-
zanske snage uvijek kreu i ne stoje na jednom mjestu izuzev partizanskih
optina i pozadine.
Iako su etnici u cjelini bili poznati po nedisciplini i pljaki, optu-
ivali su se meusobno da nemilosrdno pljakaju narod u srednjoj Bosni.
Nije zato iskljueno da jedni drugima u borbi nisu pomagali. Prije bi se
moglo rei da su se porazima drugih brigada radovali:
Partizani, izgleda jaine jedan bataljon 14. brigade razbio
je Krajinike, pie za jednu borbu kod Potoana koman-
dant banjaluke etnike brigade Vujai.
Za vrijeme ove borbe, ili prije nje, etnici su izmeu s. Hrvaani i

s. Potoani uhvatili jednog istaknutog drutveno-politikog radnika na te-
renu Prnjavora, Miloa Ignjatia iz s. Potoani, koga su nakon muenja
zvjerski ubili. Koliko je na terenu srednje Bosne rad partijskih organizacija
i organa narodne vlasti bio skopan sa opasnostima kazuje i sluaj Cede
Mikia iz s. Oraja, lana Sreskog narodnog odbora iz Prnjavora, koga je,
dok je obavljao svoju dunost u vrijeme vridbe penice, uhvatila etnika
trojka Motajike etnike brigade. Njega su toliko muili i mrcvarili
tukli ga po monicama, da je prije strijeljanja bio strano nadut i ote-
en. Kad se govori o etnikim zloinima u srednjoj Bosni, ne moe se
izbjei ime etnika-monstruma Save Stanarevia, zvanog Savo kolja,
kGji je za ubijanje svojih rtava bio snabdijeven raznim noevima: za
sjeenje jezika, za kopanje oiju . . . Po sjeanju arka Devia, komesara
4. bataljona 14. brigade, ovaj kolja je u toku 1942. godine pobio porodicu
Ukrajinca Janka Petreina, seoskog kneza iz s. Strbaca. Prvo mu je zak-
lao dijete, pa suprugu i na kraju, Janka. Zloin je poinio blizu kue
Prodanovia iz s. Strpci. Lazu ivkovia, iz istog sela, koji je htio da
Jankovu porodicu zatiti, ovaj etnik je oborio na zemlju i maltretirao.
Mrskih zloina i sadistikih ubistava od strane etnika bilo je vie.
Izmeu ostalih, etnici su ubili: Jovana Markovia iz s. Korovi, Zoru
Jotanovi uiteljicu iz s. eava i njenu erku Vukicu, Cetu Peuli, Mitra
Gajia, Stoj ana Petrovia i Branka Peulia, svi iz sela Vijaani.
etnik Mitar Milankovi ubio je 1942. godine Trivuna Bojanovia,
biveg vodnika Vujakog voda Prnjavorske partizanske ete, dok je dr-
ao u naruje svoje dijete. Na zvjerski nain ubili su 1944. godine i Mar-
ka Preradovia iz Vijaana poslije muenja odsjekli su mu glavu.
Takvi postupci etnika prisutni su bili i na terenu Kotor-Varoa i
Skender-Vakufa, gdje su, pored ubistva Tvrzovih, poinili i druge zlo-
ine. Zarobili su 1944. godine Janka x Pavlovia, borca Banjalukog parti-
zanskog odreda. Naen je kasnije u sepetu (korpa od prua), isjeen na
komade, u umi Lenie, rejon s. Kruevo Brdo. U istom selu tako su pos-
tupili i sa nedunim seljakom Sekulom Pani, a na mostu preko r. Vr-
banje, u s. udni, ubili su Draginju Petrovi, majku Nove Petrovia, vod-
nika voda u 1. bataljonu 14. srednjobosanske brigade. Takvih i slinih pri-
mjera ima mnogo.
etnike trojke, formirane da likvidiraju sve one koje etnike
komande stave pod slovo Z (zaklati primjedba autora), uslovile su.
da mnoge pojede no. Sijale su za sobom strah i smrt, naroito pos-
ljednjih godina rata i prvih godina poslije rata.
* * *
Poslije ubistva Ignjatia, 2. bataljon 14. brigade nastavio je jo jai

progon etnika. U tome su uestvovale i druge partizanske jedinice, koje
su se tada nale na terenu zapadno od Prnjavora. Mora da je taj progon
bio jaeg intenziteta, to se vidi iz jednog etnikog pisma u kome stoji:
> samo se moramo malo strpiti dok se ova partizanska najezda stia.
U periodu od konca septembra do 17. oktobra u brigadu su stizale
mnoge albe naroda na jednu etniku grupaciju koja je operisala na
prostoriji izmeu s. Srevia, s. Paramija i Velike Ilove. Posebno na nje-
nog vou, koji je najvie volio da napada usamljene borce, brigadne in-
tendante i pozadinske radnike. Trebalo ga je likvidirati, pa je zadatak pov-
jeren Rajku Bubicu, koji se u to vrijeme nalazio uz tab brigade. Njemu
je dodijeljeno 6-7 boraca koji su se za tu priliku slabije obukli i bili sli-
ni ljudstvu iz intendanture. Svaki od njih bio je naoruan automatom,
koji je krio ispod kaputa. Brigada je po planu napustila teren, a inten-
dantska grupa je ostala. Kretala se po selima i kao popisivala ta e uze-
ti za hranu, a onda se pojavio i taj etnik. Bio je veliki i krupan. Nosio
je pukomitraljez. Bubi, prema razraenom planu, pone sa grupom da
bjei prema jednom potoku. Cim su preli potok, zalegli su i saekali tog
etnika, vou grupe, koji je bio bri od ostalih. Bubi ga je ubio iz auto-
mata, a ostali etnici su se razbjeali. Zaplijenjen je pukomitraljez.

Polovinom oktobra 1944. godine glavnina brigade se nalazila na pros-
toru izmeu Prnjavora Doboja i Dervente. Prvi bataljon je bio oko
Palakovaca, 4. bataljon se 13. oktobra nalazio u rejonu s. Osinja, a 3. ba-
taljon je bio prema pruzi, blie Doboju, gdje su se pomjerili i ostali ba-
taljoni brigade.
im se 14. brigada pomjerila sa terena Prnjavora, etnici su se od-
luili za aktivnija dejstva prema tom dijelu slobodne teritorije.
. . . pripremite sve to je potrebno za akciju prema Mota-

jici i Prnjavoru. etrnaesta brigada prema Doboju,
stoji u direktivi Srednjobosanskog etnikog korpusa od 19. oktobra 1944.

godine. Meutim, poslije razbijanja banjalukog garnizona, u borbama od
18. do 27. septembra, i etnikog poraza u borbi sa 14. i 18. srednjobo-
sanskom brigadom u rejonu Crna Ljeskove Vode 4. oktobra, borbena
sposobnost srednjobosanskih etnika je naglo opala, te sve do kraja rata
nije vie bilo veih opasnosti. Oni su sve to vrijeme uglavnom bili u de-
f anzi vi.
Manje borbe 14. brigade sa etnicima oko Ulera 14. oktobra regis-
trovane su zapadno od s. Rudanka.
Nou 16/17. oktobra borci 3. bataljona 14. brigade ruili su prugu u
rejonu s. Danica. Njemaki oklopni voz iskoio je zbog toga iz kolosjeka.
U borbi sa Nijemcima tada su, kako se sjea Vaskrsije Smulja, ranjeni
Veljko Lepir, zamjenik komandira 3. ete; arko Trivievi i vodna bol-
niarka Mika, rodom iz Bosanske krajine. Nou 17/18. oktobra jedan vod
ovog bataljona uhapsio je u s. Komarici Andriju Miloa, naelnika usta-
ke optine Osinja. Komandant brigade se sjea da su ga borci 3. bataljona
bili svezali za neko drvo, jer su bili kivni zbog zlodjela koje je Milo po-
inio u njihovim selima 1941-1942. godine. Komesar i komandant briga-
de jedva su uspjeli da ga odbrane da ga mjetani i borci 3. bataljona ne
strijeljaju. Morali su da izvre konsultacije sa mjetanima iz drugih okol-
nih sela i da ga, kada su i ovi o njemu loe govorili, upute u tab divi-
zije, a ovaj sudu, koji ga je osudio na smrt.
Poto Banjaluka vie nije bila baza iz koje su mogla da zapoinju
jaa dejstva prema slobodnoj teritoriji Bosanske krajine i srednje Bosne,
tab 5. bosanskog korpusa glavninu svojih snaga uputio je prema komu-
nikaciji Brod Sarajevo. Napao je i oslobodio Travnik, istog dana kada
je osloboen i Beograd (20. oktobra 1944), i aktivirao 20. oktobra i 53.
diviziju prema pruzi, a time i 14. brigadu.
Neprijatelj je u to vrijeme na komunikaciji Derventa Doboj
Zenica Sarajevo imao dijelove Princ Eugen divizije, dijelove 4. bran-
derbuke regimente, dijelove 12. ustakog zdruga, 17. eljezniku stra-
arsku bojnu i dijelove 2. prometnog zdruga.
Dolazak 14. brigade na ovaj prostor registrovao je neprijatelj :
Djelatnost partizana naroito je zapaena u selima M. i V.

Soanica, V. Prnjavor, Miinci i Vrhovi. 309
U noi 20/21. oktobra brigada je na komunikaciju izmeu s. Kotor-

sko i Cera ubacila nekoliko bataljona. Jedan voz je zapaljen i 5. vagona
robe je izgorjelo. Aktivnost je uslijedila i sledee noi, 23/24. oktobra, ka-
da su napadnuta neprijateljska uporita od Cera do s. Kotorsko i zarob-
ljeno nekoliko vrea sola. U oba napada 14. brigadu je ometala ustaka
milicija iz s. Veliki i Mali Prnjavor. Kao i uvijek do tada, milicija je ot-
vorila na jedinice brigade vatru, dajui signal posadama na komunikaciji
da partizanske snage kreu u napad.
U akciji na komunikaciju te noi je inom bio ranjen u nogu ko-
mesar ete Drago Vukmirovi, koji je sa zaplijenjenom soli pred zoru
upuen u pozadinu, do pozadinskih dijelova 14. brigade koji su ostali u
rejonu s. Soanice. Njega, a moda i jo jednog ranjenika, pratila je gru-
pa vojnika automatiarske ete, zbog bojazni da ih ne napadne neprija-
telj. Milicija je napala osiguranje i ranjenike i uspjela da preotme zapli-
jenjenu so. Borac Luka Kiti, sjea se da je tada poginula Hadira Muje
Soi, koju je on zapamtio pod imenom Atida.
Vijest o tome tab 14. brigade primio je prije nego je sa bataljonima
krenuo iz akcije nazad. Ovaj napad milicije na ranjenike i ubistvo Ha-
dire ocijenio je kao neprijateljski akt posebne vrste. Ovoj miliciji je tab
brigade nekoliko puta ranije slao poruku da se okani neprijateljskih akcija
protiv jedinica NOV. Ukazivano im je na posljedice koje mogu uslijediti.
Mjetani iz tih sela su obeavali da e se neto po tom pitanju uraditi, ali
nita nije pomoglo. Stab brigade je i ranije pomiljao da ih opkoli i razo-
rua, ali se brigada uvijek neto urila, a oekivalo se da ova milicija drugi
put nee pucati na brigadu kada poe na prugu.
Stab brigade nije ni znao pravu ulogu ove milicije. Nije znao da su
ih organizovale ustae i da za svoj rad primaju platu. Ovim napadom na
ranjenike i so milicioneri su izazvali veliki revolt kod starjeina i boraca,
pa je odlueno da se napadnu kao i svaki drugi neprijatelj. Vraajui se
sa pruge, bataljoni brigade su se prvo kretali u kolonama, a zatim su se
razvili u strelce. Imali su zadatak da uhvate sve koji se zateknu s oru-
jem.
Trei bataljon brigade je naiao na milicionere upravo su se pos-
trojavali na jednom brdu i spremali za borbu. Velimir Bijeli Vele sjea
se da su ih borci 3. bataljona preduhitrili i po njima iz nekoliko puko-
mitraljeza otvorili vatru. Od toga je 20 milicionera poginulo, a meu
njima i jedan narednik, dok su 12 milicionera i jedan narednik zarobljeni.
Plijen je iznosio 18 puaka, 2 pitolja i pukomitraljez.
309 Midhat Dizdarevi, Derventa u borbi i revoluciji, Derventa 1971, str. 190.
I naredne noi brigada je napadala komunikaciju na odsjeku Ko-
torsko Foa. Poto nije bilo predstrae seoske milicije, neprijateljske
posade su ovom prilikom iznenaene.
Nou 24/25. oktobra premone partizanske snage napale su

na uporita Kotorsko-Foa (10 km s. i 14 km s. sz. Doboj).
Nakon kratke borbe i pretrpevi gubitke od 11 poginulih, 2
ranjena i 10 nestalih, posada tih uporita povukla se prema
Doboju,
izvjetava o tome neprijatelj.310 U ovoj borbi poginuo je Safet Mehinovi

iz s. Velika, Derventa.
Prema neprijateljskim podacima, njihova posada koja je drala Fo-
u nije se u nju vratila narednog dana, ni naredne noi. Ovo uporite je
za to vrijeme bilo bez posade, koja se vratila tek 26. oktobra.
U vrijeme aktivnosti oko komunikacije brigada je drala liniju Ve-
lika i Mala Soanica, te Veliki i Mali Prnjavor. Poloaje u s. Velikoj So-
anici drao je 3. bataljon, a poloaje oko Malog Prnjavora 2. bataljon.
Izmeu ova dva bataljona poloaj je drao 1. bataljon. Stab brigade je
oekivao da e neprijatelj reagovati, pa je iza ovakvog borbenog poretka
26. oktobra prvi put drao u rezervi cio jedan bataljon.
Jutro je osvanulo maglovito. Vidljivost je bila jako mala, pa su ta-

bovi bataljona skrenuli etama panju da se dobro obezbjeuju straama
i patrolama. Nije se sigurno znalo da li e neprijatelj krenuti toga dana,
ali poto je bio u neposrednoj blizini to se svakog asa moglo dogoditi.
Napad neprijatelja uslijedio je izjutra, dok se magla nije digla, pa se nje-
govo pribliavanje nije primjetilo. Prvo je naiao na 3. etu 2. bataljona.
Borci ove ete upravo su poeli da dorukuju. Preivjeli borci se sjeaju
da je za doruak bila kuvana pura. Kada je data uzbuna neko je puru na
brzinu gurao u usta, a neko ju je jednostavno bacio, jer je neprijatelj
bio suvie blizu. I jedna i druga strana otvorile su vatru. Trea eta 2.
bataljona povlaila se postepeno prema vijencu Spletena lipa s. V. So-
anica, bojei se da je od Doboja neprijatelj ne natkrili i udari s lea.
Borba je poela i na ostalom dijelu fronta 14. brigade. Ali, poetni
udar jo uvijek je bio najjai na 2. bataljon. U dejstvo je stupila i nep-
rijateljska artiljerija. Tukla je jednovremeno iz vie orua, pa su se eks-
plozije granata stapale jedna u drugu. Drugi bataljon, koji se nalazio na
desnom krilu, povremeno je ulazio u krizu. Odstupali su i opet se vraali
na svoj poloaj. Stab brigade je mogao da osmatra samo poloaje svojih
bataljona, dok neprijatelja nije vidio. Nastojao je da bataljoni zadre za-
posjednutu liniju, a planirano je bilo da se neprijatelj saeka da se raz-
vije i podie kosi na 50-100 metara,v pa da se onda u borbu ubaci 4. ba-
taljon koji je bio u rezervi.
310 Zb. NOR, T-IV/30, dok. br. 152.

U to vrijeme iz taba 3. bataljona bio je odsutan komandant Gedo,
a iz taba 1. komandant Sarevi i komesar Tvrz. Stab 2. bataljona bio
je kompletan. Drugi bataljon je, i pored jakog pritiska, jo uvijek drao
poloaje. Postepeno je najvaniji poloaj na cijelom frontu, postao poloaj
1. bataljona, koji se nalazio oko raskrsnice poljskih puteva i poumljene
kose iznad zaseoka Simia. Neprijatelj se ustrijemio na ovaj bataljon,
smatrajui da e njegovim izbacivanjem uzdrmati cijelu odbranu. Zato
je na ovaj bataljon usmjerio jaku artiljerijsku vatru, koja je vrlo precizno
obasipala bataljon granatama, pa je izgledalo da cio divizion artiljerije
tue samo taj bataljon. Istovremeno, njihovim poloajima se najvie bila
pribliila neprijateljska pjeadija. Borci 1. bataljona, trpei gubitke, po-
eli su da odstupaju. To je dovelo u pitanje cijelu koncepciju taba bri-
gade, a prijetila je i opasnost da neprijatelj brigadu zbaci sa ove kose i
nanese joj velike gubitke. Kako se sjea Mladen Popovi, borac 1. bata-
ljona, jedan od lanova taba brigade doletjeo je na konju da vidi zato
bataljon odstupa. Ustanovio je da je jedini lan taba 1. bataljona koji
je bio prisutan ranjen i da vie nije bio u stanju da komanduje. Iako
tuen neprijateljskom vatrom, bataljon se vratio na svoje poloaje i tako
uvrstio front.
Kada je neprijatelj, ustae iz eljezniko straarskih bojni ija se
jaina cijenila na 1000 ljudi, podiao poloajima brigade na predvieno
odstojanje, komandant brigade je ubacio u borbu 4. bataljon na spoju iz-
meu 1. i 3. bataljona. Za neprijatelja je to bilo veliko iznenaenje.
Poredak mu je bio rascijepljen na dva dijela. Trei i 2. bataljon jedno-
vremeno su izvrili protunapade sa svojih poloaja. Koristei nizbrdicu
prema potoku r. Foe neprijatelj je tada izbjegao vee gubitke, a uhvaen
je i Nijemac, kapetan, koji je komandovao neprijateljskom jedinicom.
Njega su, kako se sjea Smulja, zamjenik komandanta 3. bataljona, uhva-
tili borci toga bataljona: Drago Bogdanovi i Boko Sananin, a u pomo
im je priskoio i Vlado Ili, komandir ete.
etrnaesta brigada je u ovoj borbi pokazala da umije da se bori,
da ne preza ni od kakvog neprijatelja, da je izrasla u jednu dobro orga-
nizovanu cjelinu, sposobnu da se nosi sa brojno jednakim, pa i tehniki
bolje naoruanim neprijateljem.
Za neprijateljske gubitke nema podataka. Postoji samo podatak da
je, pored zarobljenog kapetana, od neprijatelja zaplijenjen teki baca
mina, 2 automata i 18 pari odijela, iz ega bi se mogao izvesti zakljuak
da je neprijatelj imao dvadesetak mrtvih. U prilog ovom ide i izvjetaj
kotarskog predstojnika iz Dervente, iz koga se vidi da je, kako on kae,
dolazilo do borbe skopane sa rtvama po nas i po njih.
etrnaesta brigada je imala 10 mrtvih i 13 ranjenih. Poginuli su:
Idriz Hasana Muanovi, iz s. Garii, Grgo Miri, iz s. Podosoje, Kotor-
- Var o; Antun Ivana Mrela, iz s. Pri vlaka, Vinkovci; Duan Sime Kele-
evi, iz s. Mrevci, Laktai; Boras Franjo iz s. Listia, Ljubuki; Mihajlo
Hani iz Devetine; Rade Tubi, iz Vi jaana i Salih Jusi iz Otoke, Bo-
sanska Krupa. Izmeu ostalih, ranjeni su: Milutin urevi, pomonik1
komesara 1. bataljona; Mirko Preradovi, komandir 3. ete 2. bataljona i
Stojan Topi, delegat voda iz 2. ete 2. bataljona.
U ovoj izuzetno tekoj borbi istakla su se sva etiri bataljona. Naj-
vei teret iznio je 1. bataljon, jer je izgubljeni poloaj morao da povrati
juriem. Meu njegovim borcima teko je izdvojiti one koji su se posebno
istakli, jer su se, praktino, svi istakli.
Istakle su se i sve bolniarke i referenti saniteta od Nene uru-
lije, Boice Petkovi do Tome Crnkovi sve koje su toga dana pod
udarima neprijateljske artiljerije previjale i pruale pomo ranjenim bor-
cima i rukovodiocima.
Samo tri dana kasnije poginuo je jo jedan hrabri borac 1. bata-
ljona 14. brigade, pjeva i veseljak Adem Huseina Kovaevi. Desilo se
to iznenadno i sasvim sluajno. Bio je u kui gdje se vod smjestio. Neko
kae da je pisao pismo roditeljima kada se sa strae u kuu vratio njegov
prezimenjak Gojko Kovaevi iz Lijeva polja i da je Gojkova puka, dok
je brisao zatvara, opalila i Adema smrtno ranila. Drugi tvrde da su obo-
jica zajedno istili oruje i pjevali i da je metak iz Gojkove puke ubio
Adema. Gojko je poslije toga dugo plakao. Komandir ete Adam Pani
kae za Adema da je spadao u najhrabrije borce njegove ete. Htio je
Gojka da ubije, ali je to sprijeio komandant bataljona Sarevi
* * *
Od dogaaja koncem oktobra da pomenemo i to da je povodom os-

loboenja Beograda (20. oktobra 1944), u nekom od sela blie komuni-
kaciji, 22. oktobra odrana smotra svih bataljona brigade. Tom prilikom
govorili su komandant i komesar brigade Milan Kalini. Odobreno je da
u znak te pobjede 10 pukomitraljeza ispale po cio rafal.
Poetkom novembra, dolo je do promjene u rukovodstvu brigade.
Stevo Samardija, dotadanji komandant brigade, otiao je na drugu du-
nost, a na njegovo mjesto doao je Stevo Kovaevi, dotadanji zamje-
nik komandanta 8. KNOU brigade. Doku Pstrockog pomonika komesara
brigade zamijenio je Rako Tonovi.
Od ranijeg taba ostali su Mile Kalini, Nikola Garaa, zamjenik ko-
mandanta i Albert Trinki, naelnik taba brigade.
Borbe oko Sive i na komunikaciji
epe-Doboj koncem 1944. godine
Sedma po redu jesen od kako je zapoeo drugi svjetski rat i etvrta
od okupacije i poetka NOB-a naroda i narodnosti Jugoslavije nagovje-
tavala je kraj i konani slom jedine preostale zaraene faistike drave
u Evropi nacistike Njemake. Otvaranjem tzv. drugog fronta u Evropi
pokopani su svi njemaki planovi o unoenju razdora izmeu Sovjetskog
Saveza i zapadnih saveznika, na emu je njena diplomatija godinama ra-
dila, na to stalno raunala i time kalkulisala. Umjesto razdora meu sa-
veznicima, njihove armije su oko Njemake sve jae stezale vatreni ob-
ru.
Na osnovu toga, i pobjeda i uspjeha NOV na teritoriji Jugoslavije i
na terenu Bosanske krajine i srednje Bosne (uz odreena previranja i op-
te stanje u tzv. NDH, to je sve ukupno dovelo i do rasula veeg broja
domobranskih zdrugova i dezorijentacije i poetka rasula u jedinicama
Srednjobosanskog etnikog korpusa), a naroito poslije osloboenja glav-
nog grada Jugoslavije Beograda, to su borci 14. brigade u oduevljenju
pozdravili pucanjem iz puaka i rafalima iz pukomitraljeza, mislilo se i
zakljuivalo da e jedinicama NOVJ, a time i 14. srednjobosanskoj brigadi
ubudue biti mnogo lake i da e ostatak rata proi sa mnogo manje na-
pora i rtava. Ali, ni iz daleka nije bilo tako. Razloga je bilo vie, a te-
koe 14. brigade prouzrokovao je vojno-geografski poloaj srednje Bosne.
Srednja Bosna je od prvih dana okupacije, a posebno od prvih dana
ustanka i NOB-a imala za okupatora i NDH izuzetno veliki znaaj. Ne to-
liko zbog ekonomskih razloga i velikih ljudskih potencijala, to je za oku-
patora bilo nesumnjivo vano ve, mnogo vie zbog putno-eljeznike ko-
munikacije koja je iz sjevernih predjela Jugoslavije vodila u centar
zemlje, u Sarajevo, odakle je jedan krak pruge iao preko Viegrada za
Srbiju, a drugi prema Jadranskom moru.
Ova komunikacija je zbog toga za Nijemce i NDH od prvog dana
okupacije bila od prvorazrednog strategijskog znaaja. Njenoj odbrani
neprijatelj je od poetka ustanka 1941. godine posveivao posebnu panju.
Drao je na njoj vee garnizone, a du nje, prema zapadu, vie manjih
uporita posjednutih od ustake milicije. Branio je tu komunikaciju ener-
gino i beskompromisno, svim raspoloivim snagama i sredstvima. Drao
je na njoj i nekoliko njemakih oklopnih vozova zvunih imena.
Manje partizanske snage, sve do 1943. godine, nisu joj se sa za-
padne strane radi toga mogle ni pribliiti. Koliko je neprijatelju bilo
stalo do pruge i navedene komunikacije svjedoi borba sa 14. brigadom
26. oktobra 1944. godine.
Kada je postalo oigledno da Njemaka gubi rat ta komunikacija je
dobila jo vei znaaj. Poslije pada Beograda, u situaciji kada se njemake
snage, koje su u danima njemakih pobjeda prvih godina rata doprle do
sjevernih djelova afrikog kontinenta, nisu mogle otuda izvlaiti preko
Beograda, Nijemcima je za izvlaenje preostala samo eljeznika komuni-
kacija Sarajevo Brod. O tome je bilo govora i na ranije pomenutom
sastanku Hitler Paveli, na kom je Hitler od Pavelia zahtijevao da
ovu komunikaciju osigura po svaku cijenu. Hitler je cijedio svog savezni-
ka koliko je vie mogao.
Na drugoj strani, Vrhovni tab, da bi ispunio svoje obaveze prema
saveznicima i olakao njihove borbe za Njemaku i Berlin, donio je odlu-
ku da njemakim snagama koje se budu povlaile ovom komunikacijom
to je mogue vie otea i uspori kretanje prema sjeveru.
Ove dvije stvari uvee jedinice 5. korpusa NOV Jugoslavije, a me-
u njima i 14. srednjobosansku brigadu u viemjesene velike borbe u
dolini r. Bosne, ee i krvavije od dotadanjih.
* * *
Poslije borbe 26. oktobra 4. bataljon je upuen za Prnjavor. On je

31. oktobra imao manji sukob sa etnicima oko s. Ilove i Smrtia. Za-
drao se na tom prostoru do 5. novembra, a onda je preko Prnjavora i s.
Jelah doao u selo Kraevo i Matuzi. Nou 6/7. novembra neprijateljska
artiljerijska vatra iz Doboja tukla je po rejonu njegovog razmjetaja. Bio
je 10. novembra u Novom Seheru, a 12. novembra otiao je u Tesli.
Ostali bataljoni 4. novembra napadali su na prugu Doboj Der-
venta, pri emu su zarobili teretni voz i iz njega izvukli vee koliine tek-
stila i eera. Slijedee noi, 5. novembra, borci brigade su opet bili na
pruzi, pri emu je porueno oko 200 metara uskotrane eljeznike pruge.
Time je za neko vrijeme usporen neprijateljski saobraaj. U borbi je te
noi poginuo borac Blagoje Vujinovi, iz s. iava, Travnik. Na povratku
iz ove akcije dijelovi brigade su se sukobili sa etnicima u rejonu s. Ljup-
Ijanica. Osmog i 9. novembra dijelovi brigade su bili u rejonu s. Ularice,
gdje su se 8. novembra sukobili sa ustakom milicijom, a 9. novembra vo-
dili borbu sa ustako-domobranskim snagama koje su izvrile ispad iz
Doboja. Dvanaestog novembra dva bataljona 14. brigade napala su nep-
rijatelja oko eljeznike stanice Kotorsko. Posadu na stanici sainjavali
su dijelovi 13. divizije i ustae iz 11. ustakog zdruga. Uniten je jedan
kamion, ubijeno 7 neprijateljskih vojnika i zaplijenjeno 16 puaka. Ba-
taljon je imao 4 ranjena borca.
Od 13. novembra 1, 3. i 4. bataljon brigade izvodili su pokret preko
Jelaha i Teslia, da bi se 14. novembra, preko pl. Borja, spustili u rejon
Maslovare, a 15. novembra po kii i loem vremenu, preko pl. Uzlomca,
izbili u rejon s. Zabre (Svinjara). Odatle su, prema etnikim podacima,
izbili na liniju LipovacZabrnjicaPcdosojeBrdo i sa svih strana
napali 1, 2. i 3. bataljon Vrbaske etnike brigade oko s. Popovca. Prema
tim podacima 1. bataljon Vrbaske etnike brigade imao je dva mrtva, a
neki se nisu vratili u sastav. Isti bataljon se povukao prema s. Balte i
tamo su ga napale partizanske jedinice koje su dole iz Brda, preko Ras-
kra i Kostia, pa je on odstupio prema s. Memii. Sem toga 15/16. no-
vembra, nou, jedan bataljon 19. brigade i Banjaluki partizanski odred
doli su od Skender-Vakufa u s. Krmine i tamo napali 3. bataljon Vrbaske
etnike brigade. Iz tog dokumenta se vidi da je 16. novembra 14. brigada
bila u rejonu s. Mehovci i Balte.
esnaestog novembra ova 3 bataljona 14. brigade sa bataljonima 19.
srednjobosanske brigade ( i 13. KNOU brigade) napali su etnike na pros-
toru Javorani pl. Osmaa is. Bastasi. Usput su borci 14. brigade
imali sukob sa manjom grupom milicije i trojicu su zarobili. Narednog
dana, 17. novembra, bataljoni 14. brigade vraali su se prostorom izmeu
Kotor-Varoa i elinca u Opsjeko, gdje su vodili manju borbu sa etni-
cima. U tim borbama ranjen je jedan borac iz 14. brigade.
Sutradan, 18. novembra, vodila se borba sa etnicima oko Joavke,
pri emu je oteta od etnika neka arhiva 12. slavonske brigade. U Joav-
ci je brigada u borbi sa etnicima imala 2 ranjena borca, a poginuo je de-
legat voda Ljubo Nagradi, iz s. Kremna. Plijen je bio 12 puaka. tab
14. brigade bio je toga dana u istom selu. Odatle su prema Prnjavoru ot-
premani ranjenici, pa je pratnja sa kojom su bili Vojo Zuji pomonik na-
elnika obavjetajnog odjeljenja i zamjenik komandanta divizije, oko Re-
ljevca, imala manji sukob sa etnicima. Od s. Joavke tri bataljona 14.
brigade krenula su 19. novembra ka sjeverozapadu. etvrti bataljon je
zanoio toga dana u Dubravi. Narednih dana 1. i 3. bataljon stiu u s.
Kadinjani i s. Devetina. Postoji nesiguran podatak da su tih dana oko s.
Sitnei ranjena dva borca 14. brigade. etvrti bataljon brigade bio je
20. novembra u s. Laevci, a 21. novembra vodio je borbu sa etnicima u
s. Kadinjani. U toj borbi poginuo je borac bataljona Ljubo Proli iz s.
Mravie.
* * *
Dok su tri bataljona brigade vodila borbe sa etnicima u zapadnim

predjelima srednje Bosne, 2. bataljon 14. brigade ostao je prema poloa-
jima oko Doboja. Glavnina bataljona bila je oko s. Jelah, a 3. eta u s.
Siva. Stab 14. brigade bio je ranije isplanirao napad na miliciju ovog se-
la, ali se ona izvukla prema Dobo ju. Sa ovom milicijom u Doboj se po-
vukao i veliki broj sposobnih mukaraca, pa je selo ostalo na enskom
svijetu, ponekom starijem ovjeku i djeci. Meu njima ostao je seoski
svetenik upnik.
Stab 2. bataljona ponaao se vrlo korektno prema stanovnitvu se-
la. etama je nareeno da mjetanima ne spreavaju odlaske u Doboj,
radi posjete roditeljima ili brai koja su tamo pobjegla. Seoski upnik,
kako se sjea tadanji komesar divizije Simo Tadi, dolazio je u Tesli
do taba divizije, predstavljajui se kao neka vrsta posrednika, ako ne i
prijatelja NOB-a. Njega su primali i sa njim razgovarali komandant i ko-
mesar divizije, smatrajui da je to u interesu partizanskih snaga, tamo-
njeg stanovnitva i upnika.
Ovakvo iroko otvaranje tabova i niih jedinica stvaralo je pogodne
uslove za dejstvo neprijateljske obavjetajne slube. Komanda 3. ete,
koja se nalazila u Sivi, imala je u vidu sve to, pa je stalno obraala pa-
nju potinjenim vodovima na to veu budnost, naroito nou. Isturane
su i oko Sive krstarile izviake patrole, naroito u pravcu s. Alibegovci
i Doboja. Redovno su kontrolisane i obilaene postavljene strae. Anali-
ziran je odlazak mjetana u Doboj i obraana je panja na njihove
postupke. Kada se komanda ete (komandir Mirko Preradovi, komesar
Danilo Marti) 15. novembra obratila mjesnom upniku, jer je on bio
glavni za snabdijevanje, sa pitanjem kada e se dobiti hrana za naredni
dan, on je ljubaznije nego ikada do tada odgovorio: Vojsko moja, nemoj
da brinete o tome, tu sam ja! Sutra e biti sve dobro servirano. To je
komandi ete ispalo jako sumnjivo. Sumnju je pojaao i jedan mjetanin
koji je 15. novembra uvee doao do jednog voda ete u kom je delegat
bio Duan Bundalo. Mjetanin je bio pri piu. Poeo je bez ikakvog oko-
lienja sa prisutnim borcima i rukovodiocima da razgovara kao sa pri-
padnicima oruanih snaga NDH. Niko od prisutnih nije htio da ga preki-
da, niti da mu kae da sa njim nisu ustae, domobrani ili ustaka milicija,
ve pripadnici NOVJ. Htjeli su da ga uju do kraja. A on je, nastavlja-
jui razgovor, nevezano sa temom o kojoj se govorilo, odjednom postavio
zauujue pitanje da li bi mu, kada pone borba, dali pukomitraljez da
kosi partizane kao travu djetelinu.
Kada je pijani mjetanin otiao svojoj kui, o tome je obavijetena
komanda ete. Komandir ete je odluio da te noi, poslije ponoi, etu
izvue izvan sela, 800-1000 metara zapadno. Imao je plan da neprijateljske
snage koje budu opkoljavale selo napadne s lea i nanese im gubitke.
Do pred zoru 16. novembra neprijatelja nije bilo. Komandir ete
je poslao zato vod vodnika Stoj ana Dragoj evia u pravcu crkve u s. Siv-
a, sa zadatkom da izvidi stanje i da se, ukoliko tamo naie na neprija-
telja, odmah povue prema glavnini ete. Kada je vod Dragojevia doao
do crkve ustanovio je da neprijatelj nastupa. I neprijatelj je primijetio
ovaj vod i otvorio po njemu vatru. Borci su bacili nekoliko runih gra-
nata i poeli da se povlae onako kako je dogovoreno. Neprijatelj je nas-
tavio sa proganjanjem voda. U posljednjem momentu vod se ipak izvu-
kao. Zaostali su bili samo, kod nekog potoka, delegat voda Preradovi i
etni ekonom Ivica, raniji domobran. im je Ivica preao preko jedne og-
rade, Preradovi je uo kako ga zarobljavaju, pa se sklonio pod neku oka-
pinu u potoku i, poslije nekog vremena, zaobilazno krenuo prema eti.
U meuvremenu, poto su na vukle neprijatelja da juri za vodom
koji mu je podmetnut kao mamac, ostale snage ete izvrile su na nep-
rijatelja protunapad. Neprijatelj se prvo povukao prema selu, gdje je
imao iskopane rovove da bi se lake odbranio, ali u tome nije uspio. Pro-
tunapad ete zatekao ga je nesreenog, pa njegov otpor nije bio efika-
san. Morao je da odstupa, ostavivi i neke svoje mrtve oko crkve. Kako
se sjea Simo Tadi, komesar divizije, u jednom od rovova naen je mr-
tav i seoski upnik sa pukom, to je bilo iznenaenje za tab 53. divi-
zije. Neprijatelj je u ovoj borbi imao oko 10 mrtvih i oko 20 ranjenih.
Za poginule iz 3. ete 2. bataljona 14. brigade postoji podatak samo za
Pavia Jurkovi iz Adolfovca, kod Podravske Slatine. Ekonom Ivica, koga
je neprijatelj zarobio, navodno je strijeljan. Za njega se misli da je u
domobranstvu bio narednik. Bilo je i 6 ranjenih boraca, koje je, prije
otpremanja u Tesli, previla tadanja bolniarka 3. ete Safeta Halilovi.
Od te borbe sve do 27. novembra nema o brigadi podataka. Toga
dana regi stro van je sukob sa grupom Nijemaca i ustaa oko Novog Se-
hera. Dva Nijemca i ustaa su zarobljeni. Nijemci su pripadali grupi nje-
make aimije E, jer su pripadnici ove grupe armija poeli tih dana da
se povlae dolinom r. Bosne. Dvadeset i osmog novembra brigada je istila
prostor oko Novog Sehera i zarobila 15 milicionera i 3 ustae. Plijen je
bio 14 puaka. Trei bataljon brigade vodio je toga dana borbu sa nep-
rijateljem na dijelu komunikacije Visoko-Raduna-Karaula-Tupalovac, pre-
ma Zepu. Jedan od bataljona dejstvovao je prema komunikaciji i eljez-
nikoj pruzi izmeu Maglaja i Zavidovia.
Istog dana, 4. bataljon brigade izveo je napad na neprijatelja u
rejonu Karaula Perkovia han (Petkovia mehana) i zarobio jedan ka-
mion. Dvadeset devetog novembra jedinice brigade su opet saekale nep-
rijateljsku kolonu koja je pola iz Zepa za Maglaj i odbacili je nazad.
Borci 1. bataljona napali su tada i kolonu ustaa koja je Nijemcima pola
u pomo. U ovim borbama ubijeno je 10 Nijemaca i ustaa. Unitena su
dva kamiona i zaplijenjeno je neto oruja i 5 pari odijela. U tim borbama
poginuo je Ismet Bege Alijagi iz Dervente, a bilo je i ranjenih boraca.
Istog dana napadnuta je i milicija u s. Vi tlaci (4 km sjeverozapadno od
Zepa). Ubijen je jedan milicioner i zarobljeno 6 puaka. Drugi bataljon
je napao istoga dana neprijateljsko uporite u Radinoj luci. Ubijeno je
5, a zarobljeno 17 vojnika. Plijen je bio 17 puaka. Akcija je izvedena
pod neposrednim rukovodstvom komandanta bataljona Mlinaria. Ovaj
bataljon saekao je 30. novembra neprijateljsku kolonu koja je od Zavi-
dovia pola ka Maglaju. Nakon petoasovne borbe neprijatelj je prisi-
ljen da se vrati u Zavidovie. Zarobljeno je 11 vojnika koji su pripadali
eljeznikoj straarskoj bojni. Plijen je bio 25 puaka i 2 automata. Za-
paljena su i dva kamiona. Tridesetog novembra 4. bataljon brigade na-
lazi se u s. Ozimici na putu epe Maglaj.
NEOPREZNOST I GUBICI NA SIVI
Decembar 1944. godine, etvrti od kako je poeo NOR, a drugi od

kako je formirana 14. brigada.
Dok su se 2. i 4. bataljon tukli oko komunikacije Zepe Maglaj
Doboj, 3. bataljon 14. brigade zatvarao je pravac Doboj Tesli. Stab
bataljona sa 1. etom nalazio se u s. Teanjci, 2. eta bila je u s. Gojakov-
cu, a 3. eta u s. Sivi (9 km zapadno od Doboja).
Milicija, koju je 16. novembra u Sivi razbila 3. eta, povukla se u
Doboj. Odatle je preko svoje rodbine i istomiljenika prikupljala podatke
o rasporedu jedinica 3. bataljona i ekala pogodan momenat da napadne
njegove dijelove rasporeene u Sivi.
Oko 25. novembra, taan datum nije ustanovljen, neprijatelj je iz
zasjede napao i zarobio Milorada Pania, kurira taba 3. bataljona, sa po-
tom koju je nosio iz Teanjke za komandu 3. ete u s. Sivu. Na osnovu
podataka koje je dobio preko svoje mree na terenu i podataka do' kojih
je doao iz zaplenjene pote i sasluavanjem zarobljenog kurira, neprija-
telj je saznao pravi raspored jedinica 3. bataljona, pa je odluio da ih
napadne. U meuvremenu, to neprijatelj nije znao, i 2. eta iz Gojakovca
pomaknuta je na sjeverne ivice s. Sive.
Navee, uoi napada na ove snage, 3. etu je obiao Jovo uki,
pomonik politikog komesara 3. bataljona. Prema njegovom sjeanju toga
dana je bila gusta magla. On se u komandi ete raspitivao kakvo im je
cbezbjeenje. Odgovoreno mu je da imaju na vanim takama postav-
ljene strae. Stekao je uvjerenje da komanda ete smatra da ih magla
titi od neprijatelja, jer ko bi po ovakvoj magli iao u napad. uki je
izrazio svoju sumnju u efikasnost takvog obezbjeenja i savjetovao je
komandi ete da se, pored straa, jedinica obezbijedi sa vie izviakih
patrola, naroito prema Doboju, odakle i prijeti najvea opasnost. Koman-
da ete se sloila sa ovim predlogom, jer je i sama dola do zakljuka
da se obezbjeenje mora pojaati. uki se, zatim, vratio u tab bataljo-
na u Teanjci i tamo uo da tab bataljona ima obavjetenje da e te
noi neprijatelj napasti 3. etu u Sivi.
U tabu bataljona bili su ubij edeni da po takvom vremenu nepri-
jatelj nee ii u akciju. Kako je tga dana 2. eta iz Gojakovca preba-
ena u rejon Siva, smatrali su da je to pojaanje dovoljno da snage u
Sivi budu bezbjedne. Da bi se odagnale zle slutnje, te veeri se dugo
sviralo uz harmoniku.
Neprijatelj je u toku noi krenuo jaim snagama iz Doboja i pred
zoru se primicao selu. Predvodili su ih milicioneri, mjetani, koji su na
tom terenu i po najtamnijoj noi poznavali svaki pedalj zemlje i svaku
stazu.
Komanda 3. ete, a vjerovatno i 2. eta, imale su isturene izvia-
ke patrole u pravcu Doboja. Patrola 3. ete, koju je pred zoru vodio
Novak Milivojac, otkrila je da se iz pravca s. Ularice kree neprijateljski
streljaki stroj. Ona je neprijatelja otkrila kada je ve bio na domaku se-
la. Patrola po neprijatelju nije otvarala vatru, ve je pourila nazad da
uzbuni etu.
Ustako-domobranske jedinice, koje su nastupale sa tri strane ubr-
zo su otpoele napad. Trea eta (komandir Vlado Ili, komesar Dragan
Surlan) bila je sasvim iznenaena. Po sjeanju Vida Tanasia, njegov vod
koji se nalazio u nekoj tvrdoj zgradi u centru sela, uslijed iznenadne vat-
re neprijatelja, nije cio uspio iz kue da izae na vrata, pa se skakalo
kroz prozore. Vid je skoio kroz prozor na neki plot koji se pod njim slo-
mio. I vod Nee Slatinca, koji je takoe bio u centru sela, bio je u istoj
situaciji. Dijelovi 3. ete koji su se nali pod udarom neprijatelja otvorili
su po njemu vatru. Borba je zahvatila cijelu etu. estoka vatra iz pu-
aka i pukomitraljeza mijeala se sa komandama komandira ete i njiho-
vih vodova. Komandir 3. ete dozivao je u pomo vod pod komandom
vodnika Bogdanovia i delegata Ivice Seremeta, koji je bio uz 2. etu u
grupi kua sjeverno prema Gojakovcu.
Druga eta 3. bataljona, kako se sjea Mile Savi, komandir ete,
nije te noi dobro spavala. Od 3.00 asa komandir Savi, vodnik Sretko
Gunjevi i mnogi borci bili su budni. Nikome nije iao san na oi, kao
da su neto predosjeali. Kad je vod Milutina Bogdanovia poao u po-
mo svojoj eti, za njim je odmah krenula i 2. eta. Tako su se obje ete
nale u vrtlogu neprijateljskog napada, u kome je neprijatelj imao ini-
cijativu, bio bolje naoruan i imao vie municije. Ove prednosti su uslo-
vile da su se borci obje ete poeli nesreeno povlaiti, ali ne u pravcu
Gojakovca, to bi bilo povoljnije, nego u pravcu r. Usore, to nije obe-
avalo nita dobro.
Povlaenje je bilo puno dramatinih zbivanja. Vid Tanasi se sjea
da je na sebi imao nov domobranski injel i kapu rogu, pa je po odjei
liio na domobrana, to mu je neko vrijeme obezbjeivalo neometano iz-
vlaenje. Trao je prema nekom plotu, uhvatio se za kolje u plotu i htio
da ga preskoi, ali nije mogao. Osjetio je da ga neko dri za kragnu i'
vue nazad. Vidjevi opasnost, zgrio je ruke i trgao tijelo blie plotu i
povukao na sebe onoga koji ga je drao za kragnu, a onda ga je udario
nogom. Ustaa je jauknuo i pustio kragnu, a Vidu se povrati snaga, pres-
koio je plot i umakao. Vele Bijeli, delegat Tanasievog voda, bio je
takoe u nevolji. Prilikom preskakanja zapeo mu je injel za plot i on, ne-
majui vremena da to raspetljava, jednostavno je izvukao iz njega ruke
i ostavio ga na plotu, jer su progonitelji bili na korak-dva od njega. Neki
pukomitraljesci, kojima je nestalo municije bacili su pukomitraljeze.
Do tada je u ovakvoj situaciji, ili u slinoj bio samo 1. bataljon
brigade poetkom avgusta u s. Ukrinjici, a djelimino i 2. bataljon u julu
na Lipovcu. Ali, ovaj sluaj sa 3. bataljonom bio je daleko drastiniji
zbog gubitaka koji su bili vei nego u prva dva sluaja. U ovom nepri-
jateljskom napadu poginulo je 19 boraca, a 10 boraca je zarobljeno i 6
pukomitraljeza zaplijenjeno. Tako tvrde neprijateljski dokumenti.311
U ovoj borbi su poginuli, ili pali u zarobljenitvo: Dragan urlan,
somesar 3. ete iz s. Vodievo, kod Dobrljina; Gligo Boi iz s. Cerovice;
Ljudevit Brako iz s. Vidovca kod Ivanjeca; Nedeljko Duki iz s. Agia,
kod Dervente; Himzo Ibri iz Tuzle; Salih Leli iz Prnjavora; Avdo Me-
rovi iz Novog ehera; Petar Milivojevi iz s. Cerovica; Stjepan Planinac
iz s. Ludina, kod Kutine; Rajif Rami iz Gradaca; Petko Radosinovi
iz s. Brestovo; aban Hrnji iz Lesenice; Zivko Cvijanovi iz s. Cerovica,
Serif Celo iz Sanice, kod Kljua; Junuz iljak iz Tenja; Josip Sora iz
Cigrovice, kod Pregradca, Buri Veljko, Strpci, Prnjavor, Milutin Miloje-
vi iz Cerovice i Boko Sananin, kurir 3. ete iz Velike Ilove, kod Prnja-
vora. Velik broj poginulih i nestalih nije bio sa terena srednje Bosne. To su
bili borci koji su prilikom osloboenja Teslia i napada na Doboj doli
a 14. brigadu iz domobrana. Veina poginulih i zarobljenih bili su mladi
ljudi. Celo i Sananin nisu imali vie od 15 godina.
U ovoj borbi neprijatelj je, prema njegovim dokumentima, imao
samo 5 mrtvih, od toga 4 ustae i 1 domobran.
* * *
Istog dana, 1. decembra, koji sat ranije, dvadesetak kilometara prema

jugu, 14. brigadu je potresao i drugi teak sluaj. Poginuo je komandant
2. bataljona Milan Mlinari.
Drugi bataljon se koncem novembra nalazio izmeu Maglaja i Zep-
a. Napadao je neprijateljski saobraaj na komunikaciji Brod Sarajevo.
Mlinari je sa svojim bataljonom u noi izmeu 28. i 29. novembra lik-
vidirao neprijateljsku posadu Radina Luka. Taj uspjeh ga je podstakao
da isto pokua sa neprijateljskom posadom na eljeznikoj stanici Bradii
(na topografskoj karti Brodii), juno od Maglaja.
U ovu akciju krenuo je nou 30. novembra na 1. decembar, sa dvije
svoje ete. Drugu etu (komandir Vaso Sian i komesar Drago Vukmiro-
vi) uputio je da Bradiima prie s juga, prugom iz pravca Zavidovia.
Ceta je dobila zadatak da prilazei uporitu Bradii, jednim dijelom ones-
posobi prugu i na pruzi postavi zasjedu, i tako onemogui da sa te strane
doe oklopni voz. Drugi dio ete trebalo je da ide na uporite Bradii i
napadne ga kada dobije ugovoreni znak svjetlee rakete odreenih bo-
ja. Trea eta (komandir Milovan Petkovi, i komesar Danilo Marti), sa
kojom je iao i komandant bataljona Mlinari, ila je prema Bradiima
zaobilazno i prilazila uporitu iz pravca r. Bosne. Uvijek umna r. Bosna
omoguila je da se 3. eta privue posadi na eljeznikoj stanici neopa-
eno. Straara koji je sa te strane obezbjeivao posadu i kome je neto
postalo sumnjivo, pa se poeo saginjati i oslukivati, borci 3. ete uhvatili
su iva. On im je dao podatke za ostalu posadu, sjea se Danilo Marti.
311 Zb. NOR, T-IV/31, dok. br. 159.

Mlinari je bio u prvoj liniji. Opalio je raketu kao znak za poetak
napada. Pukomitr al jeci su po prozorima i okolnim zgradama otvorili
vatru. Vod Stojana Dragojevia upao je bio u prizemlje eljeznike sta-
nice i tamo zarobio 7 domobrana, ali neprijatelj, koji se nalazio na spra-
tu, pruio je otpor, koji je pojaan otporom iz nekih pomonih zgradica
i bunkera. Dok je vodnik Dragojevi izvodio zarobljene domobrane sa
gornjeg sprata stanice, neprijatelj je poeo da baca rune bombe. Od eks-
plozije jedne od njih teko je ranjen komandant bataljona Milan Mlina-
ri. Skoro istovremeno prestala su da dejstvuju i 2 pukomitraljeza, od
kojih je jednim rukovao Stevo Radoevi iz s. Vi jaana, a drugim Branko
mulja iz s. Ilova. Delegat voda ove ete, Blagoj a Preradovi, sjea se da
je vidio Radoevia kako lei sa glavom naslonjenom na pukomitraljez.
Dopuzao je do njega, protresao ga za rame, ali Radoevi nije davao zna-
ke ivota bio je mrtav. Mrtav je bio i Branko mulja. Prava pometnja
u redovima ete nastala je kada se ulo da je teko ranjen komandant ba-
taljona Mlinari.
Druga eta nije dovoljno otetila eljezniku prugu, pa se u kriti-
noj situaciji zauo dolazak oklopnog voza iz pravca epa. Iznenaeni
ovakvim razvojem dogaaja, rukovodioci 2. i 3. ete odluili su se na pov-
laenje. Povlaenje je pourivao i Danilo Marti, i ono je izvreno na
brzinu.
Uslijed jake neprijateljske vatre iz ove borbe iznijet je samo ra-
njeni Komandant bataljona Mlinari. Poginuli pukomitraljesci, Radoevi
i mulja, nijesu izneti. Sa njima su ostali i njihovi pukomitraljezi. Tako
je u prvih pet-est asova 1. decembra 1944. brigada ostala bez 8 puko-
mitraljeza.
Stevo Radoevi bio je od poetka 1943. godine borac 4. krajikog
KNOP odreda, a od 17. oktobra 1943. prvo kurir u tabu brigade, a zatim
borac 2. bataljona. Kao istaknuti pojedinac bio je jedan od onih koji su
u avgustu 1944. bili na kursu komandira vodova, odranom u s. Borcima
kod Maslovara. Dan uoi ovog napada, 30. novembra, vratio se sa kursa
komandira eta koji je odran u Jajcu. Rasporeen je bio za komandira
prateeg voda i trebalo je da sjutradan preuzme tu dunost. Kada je uo
da bataljon ide u napad, zamolio je komandanta da ide sa njim kao pu-
komitraljezac. I on i Branko mulja bili su stari i iskusni borci 14. bri-
gade, pa je njihovom pogibijom brigada osiromaena za dva prekaljena
borca NOR-a.
Ranjenog komandanta bataljona borci su iznijeli do neke kuice
500-600 metara daleko od eljeznike stanice. Tu su privremeno zadrani
i drugi ranjeni borci. Meu ranjenicima bila je Cvijeta Petkovi iz Kaoca.
Boica Petkovi, Cvijetina sestra, sjea se da je meu ranjenima prvo
ugledala svoju sestru, a potom Mlinaria. Prila je prvo njemu, da mu
kao komandantu i istaknutom brigadnom rukovodiocu ukae pomo.
Previla ga, ali pomoi nije bilo. Komandant je pao u komu i ubrzo izdah-
nuo. Boica misli da je Mlinari tu sahranjen, meutim, Drago Luburi
se sjea da je, na predlog katolikog svjetenika fra Bosiljka, prenijet u
katoliko groblje u Novom eheru i tamo sahranjen.
Kao u sluaju Nede Stania, zamjenika komandanta 2. bataljona, i o
pogibiji Mlinarievoj postoji vie verzija. Po onome kako se toga sjea
Novo Tomi vodnik iz 2. ete, Mlinari i oba pukomitraljesca poginuli su
od neprijateljskih puaka i pukomitraljeskih rafala odmah poto je Mli-
nari ispalio raketu kao znak za poetak napada. Ima ih jo, a tako je bilo
uvijek kada pogine neko hrabar i popularan, a Mlinari je bio jedan od
takvih.
Milan Mlinari je bio Hrvat, a u 4. KNOP odred doao je u aprilu
1643. godine, dok se odred nalazio na prostoru oko Skender-Vakufa i Ko-
tor-Varoa. Prvo je bio u intendanturi. Na toj dunosti se dosta zadrao.
Jo kao intendant 1. bataljona pokazivao je izuzetnu hrabrost, snalalji-
vost i rukovodee sklonosti, emu se u odredu prialo. Kada se ukazala
prilika, postavljen je za komandira ete. Dugo je bio komandir 3. ete 3.
bataljona, da bi u julu 1944. godine postao zamjenik Marku Mihajloviu,
kada je doao na dunost komandanta 2. bataljona. Kada je Mihajlovi
premjeten na drugu dunost, Mlinari je postao komandant. On se za to
vrijeme toliko srodio sa borcima i rukovodiocima 14. brigade da niko
nikada ne bi pomislio da je doao iz domobrana, niti je to spominjao. Pod-
nosio je kao i svi drugi sve tekoe; duge naporne mareve, nona kre-
tanja, viednevna gladovanja, kisnuo i zebao, bio slabo obuen, bez do-
voljno municije, ali mu sve to nije smetalo. Nije se alio to dugo nije
bio nikakav vojni starjeina, znao je da e to doi kada bude vrijeme.
Njegova hrabrost i njegova umjenost uslovili su da postane jedna od
istaknutih linosti meu hiljadu i po boraca 14. brigade, koliko je ona
imala u vrijeme kada je poginuo.
Iz jednog od rijetko sauvanih brigadnih dokumenata vidi se da je

25. novembra 1944. u Prateu brigadu Vrhovnog taba 14. brigada uputila
slijedee borce i starjeine: porunika Miloa Kecmana iz s. Drinia, Bo-
sanski Petrovac; borca-kurira Dragoljuba Totia iz s. Sitnei, Lepenica; za-
tim borce Stojana Njeia iz s. Vijaana, poznatog pukomitraljesca; Ob-
rada Brkovia iz s. Novog Martinca, Boru Cvijetia iz s. Sitnei, Mladena
Kovaevia iz s. ukale, Stari Martinac; Branka Krezovia iz s. Otpoi-
valjke; Milivoja Nudia iz s. Razboja, Noiko; Rajka Lakia iz s. Mag-
lajana, Laktai; Veljka Milinia iz s. Ilove; Franca Rutera iz s. Vrhova,
Rijeka; uru Desia iz s. Mravia, Prnjavor; Savu Vidovia iz s. Donje
Ostrunje, Stanovi; Jovana Djelovia iz s. Mrevca, Bosanska Gradika;
Mihajla Perehinca iz s. Lepenice, Srbac; D. Rokvia iz s. Troelja, Razboj;
Slobodana Kovaevia iz s. Vijaana; Milovana Kitia iz s. Sereg Ilova;
Miloa Trpia iz Maglaja; Iliju Savia iz s. Ramia, Dragoaj i politikog
delegata Nedeljka Katania iz s. Cerana. Ukupno 21 borac i rukovodilac.
VIEMJESENE BORBE SA NIJEMCIMA U DOLINI R. BOSNE
Dolazak 14. srednjobosanske udarne brigade, koncem novembra i

poetkom decembra u dolinu r. Bosne, bio je novo poglavlje u njenom
borbenom putu. Umjesto ranijih danononih pokreta na etnike, napada
na gradove i manje neprijateljske posade na komunikaciji Doboj Der-
venta, ona e narednih pet mjeseci, izuzev kraih prekida, voditi nepre-
kidne borbe sa Nijemcima.
Iz onoga to se desilo 2. i 3. bataljonu 14. brigade 1. decembra
1944, moglo se vidjeti da je neprijatelj tu komunikaciju i dalje estoko
branio svim moguim sredstvima. Istoga dana kada su 2. i 3. bataljon
pretrpjeli gubitke: 2. kod Bradia, a 3. na Sivi, 1. bataljon je napao nep-.
rijatelja jaine 150 Nijemaca u rejonu s. Ravno i tu imao jednog mrtvog.
etvrti bataljon brigade je u to vrijeme bio izmeu ehera i Karaule,
na putu Zepe Maglaj. Njegovi borci su toga dana samo posmatrali
velike kolone kamiona Nijemaca, koje su ile od epa za Maglaj.
Sljedeeg dana, 2. decembra, sve tri ete 4. bataljona napale su nep-
rijateljsku kolonu na odsjeku Karaula Petkovia mehana. Sa njima je
u napadu uestvovala i jedna eta 1. bataljona, koja je napadala nep-
rijatelja oko Karaule. Napad je trajao puna 3 asa. Neprijatelj je, pored
ostalog, na putu ostavio jedan ispravan motocikl. Gubici u ljudstvu nisu
poznati. U 4. bataljonu tri borca su ranjena. Meu ranjenima bio je i
zamjenik komandanta bataljona Milan Eim, a poginuli su borci Vinko
ure Sadek iz s. urevca, Krievci i Stojko Ostoji iz Ilove, kod Prnja-
vora.
Jedna eta 1. bataljona zauzela je iznenadnim napadom 6. decembra
neprijateljsko uporite eljezniku stanicu Doline na pruzi Zavi-
dovii Maglaj. Jedan neprijateljski vojnik je poginuo, a 11 ih je za-
robljeno. Plijen je bio pukomitraljez, automat i 8 puaka. eta nije ima-
la gubitaka. Porueno je oko 1600 metara eljeznike pruge, a pri tome
je dolo do sukoba sa grupom ustaa i milicionera koji su razbijeni.
Trei bataljon, koji je poslije gubitaka na Sivi, prebaen na pros-
tor Maglaj Doboj, postavio je 7. decembra neprijatelju zasjedu u vi-
sini s. ije. Istoga dana neprijatelj je naiao, dolo je do borbe, ali je
neprijateljska kolona prola. Drugog dana borba je bila uspjenija i nep-
rijatelj je u poetku bio prisiljen na odstupanje. Imao je gubitke. Na-
vodno, tada je poginulo i nekoliko njemakih oficira, to nije provjereno.
Devetog decembra 3. bataljon je poruio 6 mostova i propusta na
putu Maglaj Doboj i prekopao cestu na tri mjesta.
U akcijama na komunikaciji Brod Sarajevo borbe su se vodile
pod izrazito tekim uslovima. Snijeg je bio veliki. Du komunikacije, izu-
zev gradova, prostor je bio rijetko naseljen. Danonono je trebalo biti na
poloajima bez vatre i grijanja. Sve je to doprinijelo da iz 1. ete 1. ba-
taljona tih dana pobjegnu dva domobrana i odnesu jedan ili dva puko-
mitraljeza. Stab bataljona je kritikovao Jovicu Trkulju, komandira, i Lju-
bu Novkovia, komesara ete, kao najodgovornije rukovodioce ete. Jer,
da bi se zaplijenio pukomitraljez, neko ili nekoliko boraca obino je mo-
ralo da pogine, a mala nebudnost rukovodilaca bila je dovoljna da ih nep-
rijatelj ukrade i odnese.
Komandir i komesar ete su ovu kritiku vrlo teko primili. Kako
su bili hrabri i odvani, odluili su da ukradene pukomitraljeze nadok-
nade otimanjem od neprijatelja. Zagledali su u karte i sekcije, prikup-
ljali obavjetenja i donijeli odluku da napadnu eljezniku postaju Vi-
nite, koja se nalazila na pruzi epe Zavidovii, da nou preu ko-
munikaciju, neopaeno ise privuku uporitu i 10/11. decembra izvre na-
pad.
Zbog ranije likvidacije eljeznike stanice Doline od strane parti-
zanskih jedinica, ova posada je bila na oprezu. Dobro su bili i utvreni,
pa su pruili jak otpor i eta nije mogla postaju da zauzme. U juriu na
tu eljezniku postaju eta je imala etiri ranjena i jednog mrtvog borca.
Izgubila -je i omiljenog komesara Ljubu Novkovia, iz s. Palakovaca, Pr-
njavor. Ljubo je bio odmjeren i uman rukovodilac. Sve svoje znanje o
ratu i NOB-u, njenim ciljevima i perspektivama, prenosio je borcima na
pristupaan i razumljiv nain. Od boraca i rukovodilaca bio je cijenjen
i zbog svoje hrabrosti, kojom se mjerio sa poznatim Vrbovskim junacima,
kao to su bili braa Pani, Jovica Trkulja, Husein Redi, Petar Mari
Veliki, Serif i Adem Kovaevi, Ale i Ibrahim Durakovi i dr. Brigada
je njegovom smru izgubila perspektivnog rukovodioca, koga je bilo teko
nadoknaditi.
Brigada je u to vrijeme gubila one koji su joj sve vie bili potrebni,
hrabre i savjesne rukovodioce, stare i prekaljene borce, koji su inili
okosnicu 14. srednjobosanske brigade. Novkovi je u Prnjavorski parti-
zanski odred stupio 1943. godine. Seljako dijett, naviknut na opori se-
ljaki ivot, gimnazijalac, bistar i komunikativan, brzo je od borca postao
delegat, a onda i politkomesar ete.
Meu etvoricom ranjenih bio je i Semsudin Topagi iz Gradaca.
U toj borbi bio je delegat u jednom od vodova. Od zadobijenih rana umro
je 15. decembra u divizijskoj bolnici, u Tesliu.
* * *
Dok su se 1, 3. i 4. bataljon borili na komunikaciji Zepe Doboj,

2. bataljon brigade bio je negdje oko Jelaha. Postoje podaci da je 8. de-
cembra odbio jedan ispad milicije iz s. Sive u pravcu Jelaha.
Poslije pogibije Milana Mlinaria, dunost komandanta bataljona
privremeno je preuzeo Rajko Duki, koji je tada bio na dunosti zamjeni-
ka komesara istog bataljona.
324
1
Pod komandom Dukia ovaj bataljon je vodio borbu 11. decembra
u rejonu s. Siva s. Alibegovci, zapadno od Doboja.
Dvanaestog decembra 3. eta 2. bataljona sa komandirom Bubiem,
koji je zamijenio dotadanjeg komandira Mirka Prerado vica kada je oti-
ao na kurs, krenula je ka s. Omanjska. Sa etom je krenuo i vrilac
dunosti komandanta Rajko Duki. eta je prela r. Usoru ispod s. Matu-
zi, kod jedne brane. Imala je obavjetenje da se u s. Omaljska nalaze
neki neprijateljski dijelovi od Kapele, pa dalje, na sjever. Zato se eta,
im je ula u selo, kretala usporenije i opreznije sa isturenim patrolama
ispred sebe.
Do raskrsnice puta u centru sela, tamo gdje je bilo raspee, nig-
dje nije bilo neprijatelja. Dukiu se uinilo da se eta nepotrebno mnogo
zadrava ispitujui situaciju, izaao je na elo i traio od komandira ete
da se krene bre. Kretali su se i dalje sa isturenim osiguranjima, ali je
teren pregledan povrnije. Neprijatelj je ostao oko Kapele, a patrole ga
nisu primijetile, tako da je saekao elo glavnine ete i po njemu otvorio
mitraljesku i puanu vatru. Poginuo je borac Slavko Varcar iz Razboja,
a Duki je bio teko ranjen.
eta je prihvatila borbu sa neprijateljem, razbila ga i protjerala iz
sela. Dukiu je odmah ukazala prvu pomo referent saniteta 2. bataljona
Milka Radii, ali je sve bilo uzaludno.
Na putu za Tesli Duki je umro. Od etiri komandanta bataljona,
koji su se izredali na ovoj dunosti, to je bio drugi koji je izgubio ivot
idui u prvim borbenim redovima.
Rajkov otac Nikola bio je ugledan stariji seljak, poznat i popularan
u veem dijelu kotorvarokog sreza, borac od 1941, i do kraja odan NOB-u.
Priao je obnovljenom 4. KNOU odredu i u njemu su ga svi borci poz-
navali i cijenili. Bio je intendant u Banjalukom partizanskom odredu,
lan sreskog narodnog odbora, a zatim i predsjednik sreskog suda.
Rajko je bio istaknuti srednjobosanski partizanski borac od poetka
ustanka. Maja 1942. godine, sa velikim brojem drugih boraca, povukao se
sa udarnim bataljonom na Kozaru. Proao je kroz mnoge borbe u kozar-
skoj ofanzivi i Bosanskoj krajini. Koncem 1942. godine vratio se u sred-
nju Bosnu. Bio je na dunosti pomonika komesara u jednoj od eta ob-
novljenog 4. KNOP odreda, a zatim i Banjalukog partizanskog odreda,
odakle je doao u 14. brigadu. Prije dolaska na ovu posljednju dunost
bio je pomonik komesara 2. bataljona.
Tako je 14. brigada za nepunih 12 dana (od 1. do 12. decembra
1944) izgubila etiri istaknute starjeine, koje su vaile za uzorne ruko-
vodioce i koji su u komplikovanim srednjobosanskim uslovima svojim ug-
ledom vezali uz NOB mnoge borce i narod.
* sfc H
Kako je njemaka komanda, zbog estih napada du cijele komuni-

kacije Brod Sarajevo, od 9. decembra poela da vri veliki pritisak na
jedinice 5. korpusa oko Busovae i Travnika, tab 5. korpusa naredio je
10. decembra tabu divizije da svojim brigadama vri jo jai pritisak na
komunikaciji Zepe Doboj Derventa.
Zbog toga je i 14. brigada pojaala svoja dejstva. U toku 15. decem-
bra 4. bataljon brigade napao je u rejonu s. ije jednu motorizovanu nje-
maku kolonu. U toj borbi bataljon je imao etiri ranjena. Nou 15/16.
decembra, na pomenutom dijelu komunikacije, postavio je nagazne mine.
Tu je 16. decembra saekao i napao novu njemaku kolonu, pa je ponovo
dolo do veih borbi u kojima su uestvovali svi bataljoni 14. brigade.
Borba se toga dana vodila i oko komunikacije u rejonu Debela meja. Bor-
ci brigade odbacili su neprijateljsku pjeadiju prema r. Bosni, gdje ih se
navodno dosta udavilo. Unitena su 3 neprijateljska kamiona. Neprijatelj
je upotrebio i flakove, pa se borba toga dana vodila 8 sati.312 U toj borbi
iz 4. bataljona poginuli su: Ibrahim Husanovi, delegat voda, iz Prnjavo-
ra; Stanko Kuhar iz Drvara, takoe delegat voda, oba iz 3. ete; zatim
borci Antun Petrovi iz Delnica; Stevo Jovi iz s. Ove, Maglaj i Suljo
Hanki iz Osoja, Teanj. Sedam boraca bilo je ranjeno: Savkovi, Stani,
Albert, Luki, Sananin Boro, komandir ete, Boo i Dulaga, kako to
nepotpuno biljei u svoj dnevnik komesar Kumi. U toj borbi poginuli
su iz 3. bataljona Boro Simi iz Maglaja i Husein Karapanda iz Tenja.
Vladimir Ili, u to vrijeme komandir 3. ete 3. bataljona, sjea se
da je tih dana tab 3. bataljona planirao da napadne neku neprijateljsku
kolonu na komunikaciji Doboj Maglaj. U zasjedu na cesti uputio je,
nou, etu Mile Savia, a desno od nje, prema Maglaju, 3. etu Vladimira
Ilia.-Ova posljednja je imala zadatak da propusti kolonu koja naie. Tre-
balo je da napadne neprijatelja tek kada Savieva eta pone sa napadom.
ete su na vrijeme zauzele poloaje. Izjutra, kada je od Maglaja
naila neprijateljska kolona 3. eta je propustila. ekala je da je napad-
ne Savieva eta, kako je ugovoreno. Ova eta, meutim, nije izvrila na-
pad. U njemakoj koloni bilo je tenkova i flakova, pa je komanda ete
ocijenila da napad nee uspjeti i da e zbog nepovoljnog terena za od-
stupanje imati gubitaka.
tab 3. bataljona, koji je toga dana osmatrao komunikaciju i oeki-
vao napad, pozvao je uvee u tab bataljona obje komande eta i koman-
du prateeg voda. Komandant bataljona bio je veoma ljut. Kada mu je
reeno da napad nije uslijedio zbog tenkova i flakova, on je odgovorio:
Kakva smo mi vojska ako se plaimo par tenkova i flakova? Sonim
srednjobosanskim, seoskim rjenikom iskritikovao je obje komande eta,
a zatim im je dao isti zadatak za narednu no i slijedei dan i podvukao
da ovog puta ne smije biti odstupanja. Poslije toga obratio se komandiru
prateeg voda rijeima: A zadatak prateeg voda bie da otvori vatru
iz svih orua na onu etu bataljona, koja bude odstupala. Time je sas-
tanak zavren.
ete su postupile kako je nareeno. Trea eta je za svaki sluaj,
postavila patrolu iznad desnog krila ete, na visovima, bojei se da od
nekud ne izbije nekakva neprijateljska pobonica i etu napadne s lea.
Bio je dubok snijeg i hladno. Patrola je u iskopanom snijegu naloila
vatru i tu se grijala, vjerujui -da po ovakvoj hladnoi nema opasnosti
od neprijatelja, posebno na brdima, jer neprijatelj ide du puta i nema
vremena da se vere po ikarama i ukama.
Meutim, stalni napadi na kolone koje su ile cestom, prisilili su
neprijatelja da lijevo prema brdima, iznad komunikacije Maglaj Do-
boj, isturi svoje pobonice, to je uinio i toga jutra. Neprijateljska po-
bonica je iznenadila patrolu 3. ete i ona se jedva spasila spustom niz
brdo, prema eti. Kada su komandiru ete rekli da su iznad njih Nijemci,
komandir prvo nije vjerovao. Kada se uvjerio, svrstao je borce u kolonu,
a onda su se, izmeu Nijemaca i Savieve ete, izvukli prema visovima
iznad komunikacije. To je uradila i Savieva eta.
Pobonica je toga jutra napala tab 3. bataljona i komandanta ba-
taljona, Ljubu Radia, natjerala da u arapama izleti iz kue u snijeg.
Dolo je do borbe izmeu Nijemaca i pritapskih dijelova bataljona, koji
su sa tabom bataljona bili odbaeni. Stab bataljona nije znao ta se de-
silo sa etama koje je postavio toga jutra u zasjedu. Bojao se da su u tom
napadu stradali, jer nije bilo nikakvih vijesti od njih. Kada su se ete
pojavile, komandant bataljona se mnogo obradovao. Ili kae da je Gedo
bacao kapu s glave i valjao se po snijegu, da bi poslije tog kratkog iz-
li va radosti, poveo ete u napad na neprijateljsku kolonu koja je tada
prolazila komunikacijom. U napad su krenule sve tri ete. Borci su upali
meu neprijateljska vozila i natjerali Nijemce u bjekstvo prema nabuja-
loj r. Bosni. Neprijatelj je u tom napadu pretrpio priline gubitke, pa su
tako borci 3. bataljona izvojevali jo jednu pobjedu.
Sa jednom slinom pobonicom borbu je 18. decembra vodio i 4.
bataljon, na poloajima ije Trepa. Neprijatelj je, navodno, imao
vee gubitke. Zarobljena su 2 Nijemca, a od ratne opreme pukomitraljez,
zvani rongo, i 2 puke sa oko 4.000 metaka. etvrti bataljon je u ovoj
borbi imao 3 mrtva borca. Poginuli su: Veljko Proli iz s. Mravia, Pr-
njavor; Alija Halilovi iz Travnika i Radovan Duki iz s. Detlaka, a tri
borca su bila ranjena.
Za to vrijeme, na dijelu komunikacije Zepe Maglaj, napadao je
neprijatelja 16. decembra i 1. bataljon. Napad je izveo i 19. decembra,
kada je, izmeu ostalog, zarobio i jedan ispravan putniki automobil.
Borcima brigade ostao je u sjeanju 19. decembar, jer je toga dana
na tom dijelu bila aktivna i avijacija NOVJ. Eskadrila spitfajera, pod
komandom majora Mileta Protia, bombardovala je toga dana u rejonu
Zepa i jedan teretni voz. Kada je eskadrila izbacila na voz svoj smrto-
nosni tovar i avioni krenuli u bazu, iz eskadrile se izdvojio njihov voa,
da jo jednom lino provjeri rezultate gaanja. Neprijateljska proti va vion-
ska sredstva pogodila su njegov avion i tako je poginuo jedan od istak-
nutih pionira nae ratne avijacije major Proti, predratni oficir bive ju-
goslovenske vojske.
Kod s. Medakovo, 20. decembra, jedinice 14. brigade razbile su jed-
nu neprijateljsku kolonu koja je krenula prema Tenju, a 22. decembra
opet su napadale neprijateljsku kolonu na putu Zepe Maglaj.
Neprijatelj je 23. decembra prema Novom eheru, koji je bio jedna
od baza iz kjih je napadana komunikacija Zepe Maglaj, uputio iz
Zepa oko 400 ustaa, ali je taj napad odbijen. Tog istog dana 4. bataljon
je na komunikaciji Maglaj Doboj napadao jednu kolonu, iako je nep-
rijatelj pokuao svojom artiljerijom da bataljonu onemogui prilaz ko-
munikaciji.
Oko crkve u Novom eheru 25. decembra (katoliki boi) okupilo se
dosta svijeta. Tu je bio i preasni fra Bosiljko. Komesar 1. bataljona, Dra-
go Luburi, elio je da iskoristi to to se narod okupio i htio je da im go-
vori o NOB-u i znaaju bratstva i jedinstva izmeu Hrvata, Srba, Musli-
mana i ostalih narodnosti. Htio je da im kae da je doao kraj nacisti-
koj Njemakoj i ustakoj NDH, i da je to samo pitanje dana. Zamolio je
fra Bosiljka da mu to dozvoli, to je ovaj i uinio. Luburi se sjea da je
za vrijeme njegovog govora neprijatelj nastupao od Zepa prema Magla-
ju, i da je otud otvarao artiljerijsku vatru. Komandant bataljona Ilija
arevi, sjea se da je dio snaga toga jutra ve imao na Karauli, jer je
od jedne mjetanke dobio obavjetenje da e toga jutra naii neprijatelj
iz Zepa. Izjutra, 25. decembra od ete na Karauli stigli su kuriri sa iz-
vjetajem da iz Zepa ide velika vojska. Ve se ula borba. tab bata-
ljona je tada u borbu ubacio i ostale ete, etu Adama Pania i etu Pet-
ra Kneevia. Ove ete su potisle neprijateljska osiguranja, izbile na cestu
i nastavile napad na kolonu koja je bila na komunikaciji. Ceta Adama
Pania ila je du ceste, a eta Kneevia van nje. Pani je po dva pu-
komitraljeza rasporedio sa jedne i druge strane puta. Sinia Bati, u to
vrijeme pukomitraljezac, sjea se te akcije i da su, pored njega, pu-
komitraljesci bili erif Mujanovi iz s. Kovaevia, Todor Radovanovi iz
s. iave i Simo Devi iz s. D. Koriani.
-Obezbijeen nastupanjem na lijevom krilu, etom Kneevia, Pani
je sa svojom etom napadao neprijateljska vozila jedno za drugim, gro-
moglasno komandovao i stalno pojaavao tempo napada. Neprijatelj se
povlaio prema Zepu, a Panieva eta ih je uporno gonila i potiskivala.
Pomonik komesara ete, Ivan Kajzer, pokuao je da upozori Pania da
st suvie ne primie Zepu, jer su tamo jae neprijateljske snage. Kad
u tome nije uspio, obavjestio je tab bataljona da je Pani pobjesnio i
da ga on ne moe zaustaviti. Tek kada je do ete doao naelnik taba
brigade, Albert Trinki, Pani se smirio. Za ovu smjelu akciju i veliku
borbenost ovih eta tab 53. divizije pohvalio je 1. bataljon sa koman-
dantom Ilijom areviem i komesarom Dragom Luburiem i komandire
eta Adama Pania i Petra Kneevia.
U ovoj borbi poginuli su: Zorka Staneti iz s. Troelja, Lijeve
polje; Ibrahim Mesi iz Doboja; Ivan Ivana Manovi iz s. Durakovaca, Ko-
tor-Varo; Zivko Zivkovi iz s. Maglajana; Vid Balaban, iz istog sela;
Branko Ljubojevi Baruh iz Ilove i Svetozar Ivanovi iz s. Srevia. Sve
su to, uglavnom, bili stari borci, ali je Ljubojevi meu njima bio vete-
ran. Naziv Baruh dobio je prvih dana februara 1943. godine, kada je kao
borac obnovljenog 4. KNOP odreda, zajedno sa ostalima, doivljavao sve
tekoe kojima je odred prolazio. Zima velika, a odjea slaba ili nikakva.
Nije bilo ni hrane. Sve se mjerilo na grame. Poto nije bilo vage, brano
dodjeljivano etama odmjeravalo se kaikama. Intendant je bio Jakov
Baruh iz Teslia. On je dunost intendanta, teku i odgovornu u situaciji
kad se malo ta imalo dijeliti i davati, obavljao savjesno. Nije bilo pro-
tekcije. Koliine su se odmjeravale prema brojnom stanju jedinice i teko
onome ko se usudi da tu neto slae. Za podvalu je lako mogla da ode i
glava. A Baruh je pri podjeli bio pravian i neumoljiv. Dijeljenje brana
i drugih namirnica, kada bi ih nekako nalazili pratio je uzreicama ili ri-
jeima, mimikom i pokretima ruku, vie za sebe nego za druge. Ljubo-
jevi je, kao najmlai, najee iz ete iao u intendanturu da prima slje-
dovanja, pa je imao prilike da posmatra Baruha, slua njegove rijei i
gleda pokrete. Sve je to poslije imitirao pred borcima kada bi se vratio,
i to toliko uspjeno da je kod boraca izazivao veselje i smijeh. To imiti-
ranje, na zahtjev boraca, ponavljao je, unosei uvijek neto novo, i vre-
menom je postao neka vrsta razbibrige. U uslovima u kojima se tada iv-
jelo, njegove ale su cijenjene i po njima je postao poznat. Dobio je i
ime Baruh, nata se nije ljutio. Njegov komija i vrnjak, Momilo Voj-
vodi, sjea se da je Branko bio nepismen. Ali, kao rukovodilac bio je
uvijek dobro obuen i naoruan. Svoju nepismenost krio je zbog prestia.
Kao i drugi, nosio je u torbici sekcije. Kad negdje doe, prvo bi se ras-
pitivao koje je to mjesto i kako se zovu okolna brda i potoci, a onda bi
pred vodnicima i borcima vadio kartu sekciju i objanjavao na njoj
gdje se ta nalazi.
Ovo nepismeno seosko dijete, otvrdlo na sve nedae i tekoe, imalo-
je vrlo pozitivne osobine. Bio je poten, pravedan, izuzetno snalaljiv i
hrabar. Nije bilo realno postavljenog zadatka koji je za njega bio nesav-
ladiv, ni borca ili rukovodioca u brigadi sa kojim se Branko Ljubojevi
Baruh po hrabrosti nije mogao mjeriti. To mu priznaju i Vrhovci.
Po sjeanju Sinie Batia, Ljubojevi je bio u 3. eti, a Sinia u
Drugoj, kod Adama Pania. Uvijek kad bi naila neprijateljska kolona i
kada je trebalo napadati, Adam Pani i Ljubojevi su se dozivali i tak-
miili ko e prvi da upadne u nju. I Rajko Bubi priznaje Ljubojeviu
neustraivost, u ta se on uvjerio dok je Ljubojevi bio njegov zamjenik.
Tako je poginuo jedan od najhrabrijih boraca 14. brigade.
I o njegovoj pogibiji postoji vie verzija. Najprihvatljivija je ona
koja kae da je poslije velike borbe toga dana, kada se neprijatelj po-
vukao i ostavio svoje mrtve i ranjene, krenuo da sa njih skida oruje,
iako je neprijatelj taj prostor jo tukao svojom vatrom.
Hs H^ HS
Koncem 1944. godine u 14. brigadi je dolo do novih kadrovskih

promjena. Na druge dunosti otili su dotadanji komesar 1. bataljona
Josip Pepi Tvrz iz Kotor-Varoa, koji je na dunosti komesara bataljona
bio punih 14 mjeseci. Tvrz je bio razborit i staloen politiki rukovodilac.
Bio je hrabar. Viao se u redovima neke ete, naroito u vrijeme kad je
neprijatelj bio u jaem napadu. Svojim prisustvom i staloenou unosio
je u jedinicu sigurnost. Prvi komandant 14. brigade sjea se da je Tvrza
kao takvog viao u proljee 1944. godine u s. Mehovci, kada su etnici
napadali jedinicu, i oko maglanjske crkve 22. septembra, kada su borci 1.
bataljona zajedno s njim odbijali napade neprijatelja ojaanog tenkovima.
On se sa vrhovskim gortacima odlino slagao. Znao je njihov mentali-
tet, borbenost i hrabrost. Sve mu je to odgovaralo. Bilo je u njegovom
bataljonu dosta Banjaluana i Kotorvaroana, kolaraca, dobrih pjevaa,
harmonikaa i gitarista. On je umio sa svima. Svi ti razliiti ljudi po
vjeri, socijalnom porijeklu, narodu i narodnosti nijesu te razlike osje-
ali. Bilo je zadovoljstvo u tom bataljonu biti i raditi. Tvrzu je odlazak
iz bataljona teko pao, kao i borcima.
Na jednoj od proslava brigade, u prvom planu: Vlado Kecman, nepoznati borac, Ilija Kosti sekretar
OK KPJ za srednju Bosnu u toku 1943/1944, i Mi hailo Pavlovi borac Banjalukog NOP odreda a na-
kon zavretka rata narodni poslanik.
Borbe u dolini r. Bosne
januar-februar 1945. godine
Poetak 1945. godine bio je jo uvijek u znaku velikih borbi savez-
nika sa Njemakom. Iako usamljena i sve vie zbijana na vlastitu terito-
riju, i sa Istoka i sa Zapada, njemaka vojska se u Jugoslaviji jo uvijek
branila. Posebno je uporno branila putno-eljezniku komunikaciju Brod
Sarajevo i sremski front.
Poetkom januara 1945. godine neprijatelj je u dolini r. Bosne imao
slijedee snage: u Doboju stoer 15. hrvatske divizije i stoer 16. domo-
branskog pjeadijskog zdruga sa 2. bojnom. U Maglaju 3. bojnu 16. do-
mobranskog pjeadijskog zdruga. etvrta bojna ovog zdruga bila je u
Zavidoviima. Vee snage bile su ^rupisane u Derventi, gdje se nalazio
16. ustaki stajai zdrug sa 1. i 3. bojnom, zatim 3. bojna 11. ustakog
zdruga, a od domobranskih jedinica 1. bojna 16. domobranskog pjeadij-
skog zdruga.
Prvog januara borci 1. i 2. bataljona 14. brigade napali su, izmeu
epa i brda Karaule, jednu njemaku kolonu. Borba se vodila po noi.
Jurialo se, a u juriu je uestvovao i naelnik taba 53. divizije Albert
Trinki. Izmeu ostalih, tada se u borbi istakla eta Bore Sananina. Gavro
Milija se te borbe dobro sjea, jer je te noi zaplijenio i oko 150 kg sa-
nitetskog materijala, u kome su jedinice brigade oskudijevale. Zaplije-
njen je i sanduk runih bombi, 13 radio-stanica, 16 puaka i 6 pitolja.
Uniteno je 6 njemakih kamiona. Neprijatelj je imao vee gubitke u ljud-
stvu.
* * *
U jednom od tih napada, taan datum nije ustanovljen, 1. bataljon

brigade je postavio zasjedu na dijelu komunikacije od Karaule do Petko-
via mehane (Perkovia hana). Druga eta je bila u sredini bataljonskog
rasporeda. Njen zadatak je bio, kao i ostalih eta, da saeka neprijatelj-
sku kolonu i propusti oko 25 vozila, pa kada elo kolone bude u blizini
Perkovia hana, (Petkovia mehane) da sve ete preu u juri. Toga pri-
jepodneva naila je manja grupa neprijateljskih vozila, svega pet kamio-
na i jedan motocikl sa prikolicom. Kada je kolona ula u borbeni raspo-
red bataljona, ete su je brzo likvidirale i kamione zapalile.
Dok je bataljon prikupljao plijen sa druge strane puta, iz pravca r.
Bosne, pojavila se iznad komunikacije neprijateljska pjeadija. Nadvia-
vala je put i bila nadmonija, pa se moralo odstupati. Odstupala je i 2.
eta. Njeno povlaenje titila su dva pukomitraljesca: Ugren Vaskrsija iz
s. Kaoca i Sinia Bati iz Krueva Brda sa svojim pomonicima. Predvi-
eno je bilo da, kad se ovi pukomitraljeci budu morali povlaiti, da etu
i njih tite dva pukomitraljeza iz kua koje su se nalazile preko potoka.
Kada su se Ugren i Bati morali povui, predviena podrka nije dejstvo-
vala, pa su oni morali jedan drugog da tite. Prvo se izvlaio Ugren, ali
je u potoku teko ranjen. Metak ga je pogodio sa boka, proao kroz ruku
i prodro u plua. Batievo povlaenje poeo je da titi pratei vod bata-
ljona, koji je stupio u akciju im se kod tih kua zaustavio. Teki mit-
raljezi prateeg voda, kojima je komandovao Savo Milji, omoguili su
mitraljescu Batiu i dobrom dijelu ete da pod lakim uslovima odstupe.
Meutim, na tridesetak metara od kua gdje je bio pratei vod, Sinia
je ranjen u lijevu nogu i nije mogao dalje. Partizani su ga zvali iz kua
da puzei nastavi kretanje, a da pukomitraljez ostavi. On je to odbio, jer
ni bez pukomitraljeza nije bio u stanju to da uradi, ne toliko radi bola u
nozi koliko radi malaksalosti i slabog psihofizikog stanja. Nije se vie
bojao ni metka ni neprijatelja, pomirio se da tako mora da bude. Bilo je
to samo trenutno raspoloenje. Milutin urevi pomonik komesara ba-
taljona dopuzao je do njega i izvukao pukomitraljez, a zatim, puzei, do-
ao je do njega Savo Milji. Savo je izvrnuo svoju dolamicu, koja je imala
bijeli vuneni uloak, i tako djelimino maskiran uspio da ga neprijatelj
ne primijeti. Snaan i jak gortak, zdepastog tijela i snanih nogu i ruku,
vukao je za sobom Siniu Batia ispod neprijateljskih metaka i izvukao
ga.
Sinia je vjerovao da je Ugren Vaskrsija na mjestu ostao mrtav, to
nije bilo tano. I on je bio samo teko ranjen i na isti nain izvuen. Zatim
je upuen u bolnicu u Tesli, gdje je umro 30. januara 1945. godine.
* * *
Drugog i treeg januara komunikacijom su nastavile da prolaze ja-

e neprijateljske kolone pjeadije sa kamionima.
3. 1. neprijateljske kolone pjeadije cijelog dana prolaze

komunikacijom Zepe Maglaj noas emo ih napasti, jav-
lja depeom tab 14. brigade tabu divizije. 313
Neprijatelj je ve toga dana poeo da istura pojedine dijelove prema

poloajima jedinica 14. brigade. Protiv ovih neprijateljskih obezbjeenja
brigada je oko 12 asova istog dana upotrijebila svoj 2. i 3. bataljon i
odbacila neprijatelja.
Nijemci su se sredili, izvrili kontranapad i opet odbacili brigadu
o komunikacije. U toj borbi poginuo je Milan Mili iz Vujaka. Izgub-
Ijen je i jedan pukomitraljez. Osam boraca je ranjeno, a meu njima
Sena Kovaevi, tada referent saniteta brigade, u nogu, i Ljubica Nag-
radi, referent saniteta 1. bataljona. Poslije toga, njemake kolone su toga
dana prolazile ovom komunikacijom neometano.
tab brigade je donio odluku da slijedeeg dana postavi zasjede i
napadne neprijatelja oko raskrsnice puteva kod Petkovia mehane, od-
nosno Perkovia hana. Iz ovog rejona odvaja se i jedan put za Novi Seher.

Tu je u januaru saekana jedna njemaka kolona. Uniten je jedan
kamion. Nekoliko njemakih vojnika je ubijeno. Neprijatelj je po borci-
ma brigade tukao flakovima i artiljerijom, pa su toga dana 3 borca iz bri-
gade poginula.
Njemaka kolona je toga dana zaustavljena, ali je sjutradan nepri-
jatelj nastavio sa jo jaim napadima. Krenuo je prema poloajima 2. i 3.
bataljona brigade. Po nareenju komandanta brigade Steve Kovaevia,
na nastupajueg neprijatelja izvren je juri. Borci brigade su upali u
redove Nijemaca i zapalili 8 kamiona. Zarobljeno je 5 neprijateljskih voj-
nika, a zaplijenjen motocikl, pukomitraljez, nekoliko puaka, 2 teke ta-
lijanske brede i dosta odjee. U tom napadu posebno se istakao 1. bata-
ljon brigade. Sinia Bati se sjea da je tada Adam Pani, komandir 2.
ete 1. bataljona, skoio na jedno vozilo i ubio vozaa i njegovog pomo-
nika. Otvarajui vatru po njima, pogodio je i rezervoar sa benzinom, koji
se zapalio, pa umalo i Bati nije nastradao. Borci 1. bataljona zarobili su
tada i jednu neprijateljsku pukovsku zastavu, koja je bila duga oko 4 m,
sa crnim kukastim krstom. tab 14. brigade bio je uvjeren da je u toj
borbi poginulo oko 45 neprijateljskih vojnika. Prema dnevniku majora
Berna, Nijemci su u toku 4. i 5. januara imali 6 poginulih, 13 nestalih i
5 ranjenih, a 5 kamiona je bilo uniteno.
Zarobljena njemaka pukovska zastava nije sauvana, ni kao trofej
poslata tabu divizije. Pomonik komesara 1. bataljona, uz saglasnost os-
talih lanova, odobrio je da od nje borci naprave tri dobre koulje, zbog
ega je tab brigade kritikovao tab 1. bataljona.
tab 969. tvravske pjeadijske brigade, pod ijom komandom se
nalazila odbrana komunikacije na dijelu Zepe Brod, izgleda da nije
zadovoljio, pa je njena odbrana od 5. januara 1945. povjerena tabu 104.
lovake divizije.
* * *
U periodu od 1. januara do 9. januara 1945. godine 4. bataljon bri-

gade nije uestvovao u akcijama na komunikaciji. On je do 6. januara
bio u Tenju, gdje je njegova kulturna ekipa prireivala za omladinu
dobro posjeene i uspjele zabave. Sedmog, osmog i devetog januara ba-
taljon je bio u Novom eheru, gdje je takoe organizovao zabave za om-
ladinu.
U meuvremenu 1, 2. i 3. bataljon brigade nastavljaju napade na
komunikaciju. Nijemci su 6. januara uspjeli da ponovo odbace brigadu od
komunikacije, ali su 7. januara opet napadnuti. U borbama sa njemakim
kolonama poginuli su 8. januara borci 4. bataljona: Osman Muji iz Zepa
i Viktor Marii iz Lokvica, Delnice. Poginuli su u s. Strupinama, vje-
rovatno od napada neprijateljske artiljerije.
Za dotadanju aktivnost i portvovanje u borbama sa Nijemcima oko
komunikacije, na predlog taba 53. divizije, tab 5. korpusa pohvalio ie
naredbom od 7. januara 14. brigadu u cjelini.314
Zb. NOR, T-IV/32, dok. br. 41.

tab njemake 104. lovake divizije, kao nova komanda odgovorna
za bezbjedno izvlaenje njemakih jedinica, donio je odluku da napadne
partizanske snage i komunikaciju uini bezbjednom za prolaz njemakih
trupa.
Napad je otpoeo 11. januara u 5.00 asova od Zepa i Maglaja ka
Novom eheru. Iz Maglaja je neprijatelj iao preko s. Ozimica, a iz Zepa
preko s. Vitlovaca. Ukupno je bilo oko 2.000 vojnika. Dok su ove nepri-
jateljske snage napadale 14. brigadu, druge snage neprijatelja istile su
sa komunikacije snijeg. Otre borbe nastavljene su i 12. januara 1945. go-
dine. Prema izvjetaju taba 14. brigade, odbaen je neprijateljski napad
uz vlastite gubitke od 3 mrtva i 7 ranjenih. Prema njemakim izvorima,
oni su toga dana uspostavili saobraaj na tom dijelu komunikacije.
U tim borbama iz 4. bataljona 14. brigade poginuli su: Ilija Pendi,
Ahmet Selimovi, Mehmed Huji, Ivan Hjum i Ljubica Stevana Radinko-
vi, roena 1929. u s. Bokovii. Kad je poginula imala je svega 16 godi-
na, djevojica koju su u napadu na Derventu zarobili neprijateljski voj-
nici, pa je u Doboju spasio neki domobranski oficir, partizanski simpati-
zer.
U bolnici u Tesliu umrli su 12. januara Jovo urevi iz Kaoca i
Mirko Kuleevi iz Novigrada. Zna se da je u toj borbi ranjeno sedam
boraca.
Iz podataka da je neprijatelj 12. januara sa dijelovima 827. njema-
kog puka za obezbjeenje zaposeo poloaje prema jedinicama 14. brigade
da bi omoguio nesmetan prolaz dijelovima 297. njemake divizije koja-
je urila prema Brodu, moglo bi se zakljuiti da je komunikacija toga dana
Nijemcima bila slobodna za prolaz. To, uostalom, potvruje i injenica
da su sva etiri bataljona 14. brigade, uz sadejstvo divizijske artiljerije,
nou 13/14. januar izvrili ponovni napad na njemake dijelove koji su
prolazili komunikacijom. U etvoroasovnoj borbi, u kojoj je neprijatelj
pruio estok otpor, akcija nije u potpunosti uspjela, ali su neprijate-
lju nanijeti gubici od 13 mrtvih i 15 ranjenih. Tada su zaplijenjena i dva
pukomitraljeza.
Iz 14. brigade tada su poginuli: Vojislav Gaji, Halil Smaji iz Vi-
egrada i Ankica Vasiliin, iz Banjaluke. Najvie je tada stradala 3.
eta 2. bataljona, iz koje su poginuli Stanko Segi, Petar uri, Luka
Glavendek, Valent Plemeniti, Hasan Mei, amil Ceri. Iz te ete je ra-
njen Sto jan Dragojevi, vodnik. On je nakon nekoliko dana od te rane um-
ro. Bio je rukovodilac koji se u svakoj borbi isticao i svugdje bio meu prvi-
ma. Na putu za bolnicu toga dana umro je Nikola Boi iz s. Krnik, kod Do-
njeg Miholjca. Sem poginulih, bila su ranjena 22 borca; meu njima koman-
dant 2. bataljona Milo Trnini, komandir 3. ete 2. bataljona Milovan
Petkovi i pomonik komesara jedne od eta Jusuf Selman Crni.
Ovoliki gubici privukli su panju taba divizije. Treu etu 2. bata-
ljona posjetio je toga dana, kako se sjea Blagoje Preradovi, zamjenik
komandanta divizije, da bi vidio kako on to kae, ta se to sa 3. etom
dogaa.
315 Poslije zarobljavanja od strane etnika Stanko je bio u Prnjavorskom et-
nikom bataljonu R a j k a Jankovia ali je odatle uspio da pobjegne i vrati se u
14. brigadu.
Jedinice 53. divizije, angaovane u dolini r. Bosne, a meu njima i
14. srednjobosanska brigada, pronalazile su nove oblike borbe sa nepri-
jateljem, pa su poele sa miniranjem komunikacija, to je Nijemcima za-
davalo jo vee probleme.
Iz elje da se ve jednom vrate iz pustolovina u koje su pod Hit-
lerovim rukovodstvom poli, njemaki vojnici su, i pored svih prepreka,
krili pred sobom put prema Doboju i Brodu. Jedinice 287. divizije nas-
tavile su 22. januara pokret. Toga dana iz epa je krenuo i tab 297.
njemake divizije. Sa tabom se kretala i glavnina divizije, jaine oko
7.800 pjeaka sa 20 saonica i 10 konja. Narednog dana, od Maglaja ka
Doboju prola je kolona od 216 kamiona sa komorom i vojskom, 45 konj-
skih kola, oko 257 tovarnih konja i 1.500 vojnika, pjeaka, meu kojima
je, pored Nijemaca, bilo erkeza i Italijana.
Na predlog taba 53. divizije, u napade na ovako jake snage nepri-
jatelja ukljuena je od 23. januara u veoj mjeri i avijacija NOV. Ona
je vrlo uspjeno dejstvovala po njemakim kolonama, koje su tuene na
otvorenim ili stijenjenim prostorima, jer su zbog snijenog pokrivaa
bile vrlo uoljive. Borci 14. brigade bili su svjedoci kako avijacija NOV
svojim dejstvom pustoi njemake redove, kamione i drugu ratnu opre-
mu. Avijacija je na ovoj komunikaciji bila aktivna od ljeta 1944. godine.
Napadala je mnogo puta teretne vozove sa ratnim materijalom, unita-
vala lokomotive na dobojskom eljeznikom voru, tukla pojedine otporne
take na komunikaciji. Ti napadi bi bili jo efikasniji da nije bila slaba
koordinacija dejstva avijacije i jedinica 53. divizije. Tome je doprinosila
udaljenost partizanskih aerodroma. Stoga jedinice 14. brigade nisu nijed-
nom do tada napade avijacije u punoj mjeri iskoristile i eksploatisale.
* *
U brigadi su se osim pokreta i borbi deavali i drugi dogaaji. O

tome svjedoe razliite depee. U divizijskoj depei br. 1, na primjer, pi-
e: Vaeg radio-telegrafistu Antu i Ajero-mehaniara Erora Feliksa upu-
tite u diviziju, a u depei od 4. januara da se za 8. januara pozovu ru-
kovodioci Skoja iz svih brigada na sastanak, meu njima Marek i Mile
Trnjakovi. Iz depee se vidi da e se 27. januara odrati sastanak di-
vizijskog komiteta KPJ, da se iz brigade u tab divizije jave drug Trin-
ki i drug Garaa sa svom opremom, to znai da se vie u brigadu nee
vraati. Trinki kao naelnik taba esto je iao do nekog od bataljona da
bi se sa njim naao i u teim borbenim situacijama. Bio je spreman da
pomae i savjetuje, ali i odluan kad se radilo o izvravanju nekog za-
datka. Garaa zamjenik komandanta brigade bio je iskusan i hrabar. Ta-
koer nije volio da se nalazi u tabu. Iao je u bataljon koji je u nekoj
akciji imao najtei zadatak. Sa ratnim iskustvom steenim na Kozari,
nepokolebljiv i uporan, a uz to nenametljiv i razuman dobro je bio prih-
vaen u tabovima bataljona kao i njegov prethodnik na toj dunosti
Duko Bojani. Oba su iza sebe ostavili lijepe uspomene. Za 15. januar
je traeno da se na artiljerijski kurs u Travnik uputi jo 15 drugova, koji
e na kursu ostati 3 mjeseca. U to vrijeme trae se i drugovi iz brigade
za srednji sanitetski kurs. Iz depee se vidi da se 30. januara u 9.00 a-
sova odralo nekakvo savjetovanje. Ali najvie se pie o borbama.
* * *
U stalnim napadima na komunikaciju Zepe Maglaj dolazilo se

do ouvane odjee njemakih i ustakih oficira. Prema sjeanju Sinie
Batia, Adam Pani komandir 2. ete 1. bataljona obukao je 24. januara
uniformu ustakog oficira, a jednog borca obukao je u njemaku unifor-
mu i po danu, otiao do neprijateljskog uporita Doline, da obavijesti
posadu uporita da e naredne noi, kasno, pored njih proi jedna nje-
maka jedinica.
Posada ih je lijepo primila i zadrala na ruku. Pani se malo vie
napio, ali hiim nije odao da su partizani. Prema Batiu, za narednu no
ugovorena je bila lozinka Janko.
Uvee, kada je 2. eta prilazila uporitu, straar je povikao da sta-
nu i opalio jedan metak. Pani je poeo da vie ovdje Janko; pa je
straar sklonjen da ne pravi uzbunu. Bati se sjea da je on imao za-
datak da na zgradi u kojoj su bili neprijateljski vojnici tue svojim pu-
komitraljezom prozore na kojima su bili postavljeni neprijateljski pu-
komitraljezi.
Kad su borci 2. ete pojurili ka zgradi, Sinia je sa svojim pomoni-
kom tukao prozore i onemoguio mitralj escima protivnika da stupe u
dejstvo. Ovo je bilo veliko iznenaenje za neprijatelja. Od oko 47 vojnika
i starjeina u tom napadu ubijeno je 36, a ostali su uspjeli da pobjegnu.
Zaplijenjena je 21 puka i 2 pitolja. Stab bataljona je bio zadovo-
ljan uspjehom, ali je Pania kritikovao zbog odlaska u ovu akciju na svo-
ju ruku.
U toku 25. januara nastavljene su borbe izmeu 14. brigade i Ni-
jemaca koji su odstupali prema Brodu. Toga dana saekana je kod Gustog
brda njemaka motorizovana kolona 104. njemake divizije, jaine oko
400 vojnika sa 60 motornih vozila. U toj borbi 12 neprijateljskih vojnika
je ubijeno, a 5 zarobljeno.
Zbog prodora snaga 104. njemake divizije preko Travnika do Vi-
tovlja, jedinice 53. divizije dobile su nove zadatke. U vezi s tim dva ba-
taljona 14. brigade upuena su 25. januara prema eljeznom polju (iz-
meu Zepa i Zenice). Trei bataljon brigade upuen je za iprage, u za-
titu centralne bolnice, jer je po utvrenom rasporedu, doao red na 14.
brigadu. Samo jedan bataljon je ostavljen na komunikaciji epe Mag-
laj, a sa njim je ostao i artiljerijski divizion i tab brigade. U jednoj od
akcija poginuo je 4. februara Aziz abana Juki iz s. Kraisulje, Klju.
Snage 14. brigade na odsjeku Zepa Maglaj ograniile su se sto-
ga na obezbjeenje slobodne teritorije. Time je njemakim snagama omo-
gueno da se tim dijelom nesmetano povlae.
Kada se vidjelo da njemake snage koje su doprle do Vitovlja ne-
maju namjeru dalje da prodiru, dijelovi 14. brigade koji su bili okupljeni
oko Tenja angaovani su u akcije protiv etnika. Neki njeni dijelovi
bili su 1. februara u Rastui, 12. februara ubili su u s. Ceavi 5 etnika,
a 2 zarobili. Progon etnika nastavljen je do 16. februara kroz G. nje-
gotinu, eavu i Obodnik, gdje je ubijeno 8, a 6 zarobljeno etnika. U
tim borbama zaplijenjeno je 13 puaka, 2 automata i 2 pitolja.
Prvi i 2. bataljon 14. brigade bili su 9. februara u rejonu Velika
Soanica, a 4. bataljon u sastavu 18. SBNOU brigade preko r. Vrbasa,
kamo je upuen po nareenju zamjenika komandanta divizije. Izvia-
ka eta brigade prela je 10. februara komunikaciju Brod Sarajevo i
otila na Vujak, dok su 13. februara neki dijelovi 14. brigade i dalje bili
oko Novog Sehera.
Sa Vujaka se 13. februara vratila izviaka eta. Prilikom povrat-
ka sa sobom je dovela 14 novih boraca. Sa etom je dolo i 5 etnika, koji
su pobjegli iz jedinica Drae Mihajlovia. eta je dovela i ljekara Klaru
Fier, koja je do tada bila u Vujakoj etnikoj brigadi Branka Kova-
evia. Trei bataljon se jo nalazio u Sipragama, kod centralne bolnice.
Petnaestog februara prebacila se na sektor Vujaka 14. brigada bez
3. bataljona. Tamo se zadrala do noi 17/18. februara. Razgovarano je
tada sa komandantom Vujake etnike brigade da se ona stavi pod ko-
mandu 53. divizije i da se ukljui u borbu protiv etnika Drae Mihajlovi-
a, ali komandant brigade Branko Kovaevi nije pristao. Vraajui se sa
Vujaka, brigada je 17/18. februara napala njemaku motorizovanu kolo-
nu 624. puka za osiguranje. Borba se vodila na komunikaciji, na dijelu
oko uporita Cer. U toj borbi brigada je unitila 4 neprijateljska kamiona
i 2 flaka. Zaplijenila je 1 baca, vie puaka 2 ispravna flaka i 2 njema-
ke pukovske zastave. Brigada nije uspjela da potisne neprijatelja iz nje-
govog uporita na Ceru, a pred zoru se povlaila prema slobodnoj teri-
toriji. U toj borbi poginuli su: Mika Maleevi, iz Galjipovaca; Ragib Huj-
dur, iz s. Piljuia, Teanj; Omer Galei iz s. Kraeva, Teanj i Rasema
Dafera Frlja iz s. Luana, Derventa. Vie boraca bilo je ranjeno.
Po povratku 14. brigade sa Vujaka tab divizije je planirao da je
ponovo ubaci u borbu na dijelu komunikacije Maglaj Doboj, radi is-
pcmaganja napada ostalih snaga korpusa na komunikaciji oko Zenice. Me-
utim, zbog podatka da se etnici Drae Mihajlovia primiu r. Bosni, na-
redio je da se brigada koncentrie 19. februara u rejonu Ljeskove Vode.
Brigada je 20. februara uestvovala u borbama oko neprijateljskih
uporita zapadno od Doboja. Iz neprijateljskih dokumenata se vidi da su
se ove borbe vodile vie dana, da su nou 19/20 februara partizanske je-
dinice bile zauzele neke njihove poloaje u rejonu Sive, ali da su 20.
februara protunapadom ovi poloaji vraeni, kao i da su 20. februara j e -
dinice NOVJ, potpomognute minobacakom vatrom, otpoele napad na
njihova uporita zapadno od grada i da su 21. februara prodrle na te po-
loaje, ali da su ih njemaka obezbjeenja zaustavila ispod Doboja.
U tim borbama poginuli su iz brigade Bogdan Goranovi iz Novi-
grada (20. februara), Bono Zovki iz Kramonjana kod Brkog i Franjo
Marka Nikoli iz Gradita, upanja (21. februara).
tab divizije je 21. februara donio odluku da tri bataljona 14. bri-
gade i tri bataljona 18. brigade izvre jai pritisak na Doboj, napadajui
njegova obezbjeenja zapadno od grada. Na tim poloajima neprijatelj
je imao dijelove 15. hrvatske divizije, 16. domobranskog zdruga, 16. us-
takog zdruga i ustake seoske milicije. U Doboju se tada nalazio 724.
puk 104. njemake divizije. Od pomenutih uporita najjae je bilo Siva.
U njemu je bilo 230 milicionera i oko 60 ustaa, smjetenih u koli i u
5-6 tvrdih zgrada u selu. Naoruani su bili sa oko 20 pukomitraljeza,
nekoliko bacaa i jednim topom malog kalibra. Poslije Sive jaa uporita
su bilaVisoka glava sa oko 120 domobrana itd. Neprijatelj je na ovim upo-
ritima imao jake bunkere i druga fortifikacijska ureenja koja su ojaa-
vala odbranu.
etrnaesta brigada je imala zadatak da napadne neprijatelja sa sje-
verozapada na frontu od s. Prisade, k. 305 do s. Omanjska (zaseok Pijesak
oko 1000 metara sjeverozapadno od s. Siva). Na tom dijelu bile su jake
otporne take neprijatelja Obli kamen i Visoka glava tt. 333.
Na tom dijelu fronta trebalo je da se brigada uklini u sistem nep-
rijateljske odbrane i pokida telefonske linije prema Doboju i tako nep-
rijatelju otea komandovanje spoljnim uporitima, to bi doprinijelo nji-
hovoj broj likvidaciji. Po ovlaivanju s. Prisade, da na jugoistonim di-
jelovima sela, oko- k. 237, postavi dio snaga i sprijei moguu interven-
ciju od Doboja. Sa ostalim snagama da likvidira izolovane otporne take.
Osamnaesta brigada je imala zadatak da sa svoja tri bataljona na-
padne neprijatelja na frontu Pijesak s. Makljenovac, i da napadajui
ka jugu, likvidira uporita Siva Alibegovac Ularice. Poetak na-
pada zakazan je za 21. februar u 23.00 asa.
etrnaesta brigada na svom odsjeku napada angaovala je na lije-
vom krilu 1. bataljon, a na desnom 2. bataljon. Prostor izmeu njih na-
padao je 4. bataljon, to se vidi iz izvjetaja artiljerijskog diviziona 14. bri-
gade, koji je poslije formiranja (formiran je 3. i 4. februara 1945.) prvi
put bio u akciji. On je vatrom iz svoja tri bacaa iz 1. baterije potpoma-
gao napad 1. bataljona. etvrti bataljon, koji je napadao Plonik, bunker
na Visokoj glavi, tt. 333 i neprijateljske poloaje prema s. Ularicama,
potpomagala su 2 bacaa i 1 protivtenkovski top, dok je 2. bataljon bri-
gade u napadu na s. Pijesak i Sivu potpomogao artiljerijski divizion sa
2 bacaa i 1 protutenkovskim topom. Artiljerijski divizion 14. brigade tu-
kao je svojim oruima i s. Ularice i s. Alibegovac, na frontu, napada
18. brigade. U 1.00 as 21. februara 4. bataljon je likvidirao dva bunkera
na Visokoj glavi, a 1. bataljon je do tog vremena zapalio jedan bunker
na Prisadama i zauzeo ostala fortifikacijska ureenja na tom poloaju.
U toku 21. februara zauzeti su i neprijateljski poloaji na Denko-
vai. Prvi bataljon je, zatim, drao poloaje od Visoke glave do Denko-
vae, a 4. bataljon Putnikovo Brdo i Ularice.
Drugi bataljon brigade bio je u to vrijeme u sastavu 18. srednjo-
bosanske brigade i borio se oko Sive i k. 274.
Neprijatelj je u toku dana otpoeo sa protunapadima iz pravca Do-
boja.
Zbog vanosti koju je Doboj imao, pri napadima na njega neprija-
telj je uvijek brzo i energino djelovao. Tako je bilo i ovoga puta. Nep-
rijatelj je 21. februara izvrio protunapad i, pored snanog otpora je-
dinica 18. i 14. brigade, ponovo je zauzeo izgubljene poloaje, ali na krat-
ko. Bataljoni 14. i 18. brigade idue noi opet su preli u napad. Dolo
je do velikih borbi, u kojima su partizanske jedinice ovih brigada odni-
jele pobjedu.
Nou 21. na 22. 2. partizani su ponovo jakim snagama na-

pali uporite Sivu, Visoku Glavu, Putnikovo Brdo i Vis
333 (10 km j. z. do 5 km s. j. z. Doboj) te su uspjeli zau-
zeti ta uporita, 316
pie o tome neprijatelj. Ali je on odmah i otpoeo sa protunapadima, koji

su trajali u toku 22. februara i postajali sve ei.
4. bataljon se povlai. ta je sa 18. i naim 2. bataljonom.
14. brigada trpi gubitke drei Putnikovo Brdo, Visoku Gla-
vu, Obli Kamen tt. 322,317
javlja tab 14. brigade tabu divizije.

U situaciji kada je 2. armija Koe Popovia bila blizu Doboja, us-
tako-njemake snage su ga uporno branile, bojei se da jedinice 53. di-
vizije ne ugroze komunikaciju i porue most kod s. Karue.
* * *
etnici su i dalje vodili dvostruku politiku. Ili su na to da ih En-

glezi i Amerikanci priznaju za saveznike, a jednovremeno su se uporno
drali Nijemaca. Poslije osloboenja Beograda, etnici Drae Mihajlovia
odstupali su desnom obalom r. Save i bili desno krilo njemakim snagama
kuje su se branile na sremskom frontu i, u izvjesnoj meri, usporavali nap-
redovanje 2. armiji, ali se i tome primicao kraj. Komandant 2. armije
javlja 21. februara tabu 5. korpusa:
Glavna bitka u dolini r. Drine zavrena. Imamo namjeru

da nau glavninu orijentiemo prema r. Bosni. Prethodno
emo jakim snagama napasti glavninu srbijanskih, crnogor-
skih i domaih etnika na prostoriji Trebava-Posavina. 3 1 8
Snage 2. armije bile su tada na liniji Paklenica Osojnica Ko-

nopljite Karanovac, jugoistono od Doboja.
Iz jednog etnikog dokumenta vidi se da su se crnogorski etnici
Favla uriia ve 22. februara prebacili preko r. Bosne na teren srednje
316 Zb. NOR, T-V/38, dok. br. 109.

Q/11
Bosne, u rejonu sela Bukovice i Stanova. Sa ovim etnicima prvu borbu
je vodio 2. bataljon 14. brigade. Na jedan istureni etniki poloaj upuen
je prvo jedan vod da ih rastjera. Kada se vidjelo da to ne moe uraditi
ni eta, angaovan je 2. bataljon. Tada je ustanovljeno da se radi o cr-
nogorskim etnicima. etnici su bili poslije toga u napadu. Napali su 2.
etu 2. bataljona u s. Stanovi, kojima su komandovali Petar Kuzmanovi
i komesar Avdo Tenjak. Komanda ete je bila u kui sagraenoj od tvr-
dog materijala. U jednoj situaciji kada se nije moglo komandovati gla-
som, jer se nita nije moglo uti od jeke puaka i pukomitraljeza, ko-
mandir je bio prisiljen da jednom od vodova poalje pismeno nareenje
ta u toj situaciji da uradi. Poruku je nosio kurir Zivko Ilije Custi, iz s.
Krikovaca. Pretravao je brisani prostor koji su gaali etnici, pa je po-
goen pao. Komesar ete Tenjak nije se predomiljao, krenuo je da ga
izvue. Komandir ete ga je odvraao, vjerujui da je Custi ve mrtav.
Tenjak je mislio da je kurir ranjen i smatrao da mu je dunost da mu
pomogne. Dopuzao je do njega i poeo da ga vue prema kui, ali su et-
niki meci prekinuli tu akciju Tenjak je poginuo.
Tako se 22. februara 14. brigada, ve ko zna po koji put, nala u si-
tuaciji da se jednovremeno bori sa tri razliita neprijatelja: Nijemcima,
oruanim snagama NDH i etnicima. Drugi bataljon je uao u borbe sa
etnicima iz sastava grupacije Drae Mihajlovia.
Nijemci, ustae i domobrani iz Doboja sa ustakom milicijom iz okol-
nih sela jednovremeno su napadali 1. i 4. bataljon 14. brigade. U tim
velikim okrajima poginuo je pomonik komesara 4. bataljona Perica Vu-
kelja.
Kako se zamjenik komandanta 53. divizije tada nalazio uz jednu
od brigada, tab divizije je stavio obje brigade pod njegovu komandu, a
estoke borbe su nastavljene. Njihovo teite se premetalo prema etni-
cima, gdje je morao da se uputi 4. bataljon 14. brigade kao pomo 2. ba-
taljonu brigade. Ovaj bataljon je 23. februara ve vodio borbe sa etni-
cima. O komplikovanosti situacije oko Doboja svjedoi i depea taba bri-
gade tabu divizije:
. . . etnici su jaki oko 2.000. Oni napadaju Kladare i Ov-
sinu, a ustae na Putnikovo Brdo.. . 2. i 4. bataljon vode
stalne borbe oko Bukovice, Ovsine i M. Prnjavora. Prvi
bataljon je na Putnikovu Brdu. Borbe se vode bez preki-
da.31
Angaovanost dva bataljona 14. brigade u borbi protiv etnika is-

koristile su njemako-ustake snage iz Doboja. Snanim napadom na 1.
bataljon uspjeli su da ga potisnu sa poloaja Obli kamen Putnikovo
Brdo, koje je do tada uspjeno branio, na poloaje oko s. Oman j ska.
Teke borbe sa etnicima nastavile su se cijelu no 23/24. februara.
Tek u noi izmeu 24. i 25. februara, kada su dva bataljona 3. bosanske
brigade narodne odbrane i dva bataljona (2. i 4.) 14. brigade, oko 22.00
asa napali etnike na liniji s. Kladari kota 262 crkva k. 263
QAO
Zbijeg Redak, etnici su razbijeni i protjerani preko Rudanke, na des-
nu obalu r. Bosne. U tim borbama zaplijenjeno je dosta municije i op-
reme.
Ove februarske dane borci 14. brigade zapamtili su i po tome to
su izgubili dva svoja istaknuta rukovodioca: Avdu Tenjaka, komesara 2.
ete 2. bataljona, i vPericu Vukelju, pomonika komesara 4. bataljona. Te-
njak je bio rodom iz Prnjavora, a Vukelja iz s. Dragotinja, Prijedor. Bili
su to mladi rukovodioci i vrlo perspektivni. U svojim jedinicama uivali
su veliki ugled. Kada su u Prnjavoru sahranjivani, prisutan je bio cio
grad. Avdinu majku Pembu i djevojku niko nije mogao utjeiti. Bila je
to jedna od najtunijih sahrana koje je Prnjavor vidio. Porodica Tenja-
ka bila je ugledna prnjavorska porodica. Krila je kod sebe nekoliko mje-
seci majku Predraga Vidovia Pende, a nahranila je mnoga gladna bo-
raka usta. Avdin brat Ahmet bio je, takoe, u 14. brigadi.
Borbe oko Doboja sa oruanim snagama NDH i oko Stanova, Kla-
dara i Rudanke sa etnicima Drae Mihajlovia, odgodile su smotru 14.
brigade, koja je bila predviena za 23. februar u Prnjavoru. Smotra i
dijeljenje odlikovanja za djela uinjena prije ove borbe odgoena su za
kasnije.
Za uporne borbe pokazane u ovoj akciji tab brigade predloio je 5.
marta tabu divizije i, na osnovu toga, 1. bataljon 14. brigade dobio je
pohvalu za upornu borbu koju je tih dana vodio.
* * *
Trei bataljon, koji je do tada bio u rejonu Siprage, dobio je zam-

jenu 24. februara. Imao je nareenje da 26. februara ide za Teanj.
Brigada je 26. februara sa terena oko Doboja povuena prema jugu.
etvrti bataljon 14. brigade naao se toga dana u Tenju i njegova kul-
turna ekipa priredila je naredne veeri omladinsku zabavu.
Dugi marevi, iscrpljujue borbe i gubici, a zatim popune, pjesme i
zabave, neprestano su se smenjivali.
* * *
Brigada je 28. februara bila na komunikaciji i odmah je ula u bor-

bu. Za 2. bataljon postoji podatak da je toga dana bio na poloajima oko
Custog brda, a 4. bataljon u rejonu s. Lijenica, u napadu na bunkere. On
je tada poruio i dio pruge i neke rampe. Ostali bataljoni brigade bili su
orijentisani vie prema Zepu. Napad brigade potpomagao je u tim bor-
bama i divizion 53. divizije sa vatrenih poloaja iz rejona s. Ljubatovci (2
km od raskrsnice puta Maglaj Zepe N. Seher) i zaseoka Budimiri.
Borba se vodila od 22 asa 28. februara do 9 asova 1. marta 1945. godine.
Divizijska artiljerija tukla je raskrsnicu puteva oko Petkovia mehane,
odnosno Perkovia hana, kako su ga partizanski borci zvali. Tukla je i
neprijateljske poloaje oko Custog brda, k. 560, i grupu kua juno od
ove raskrsnice. Borbi su prisustvovali komandant i zamjenik komandanta
53. divizije. Na partizansku artiljerijsku vatru brzo je reagovala i neprija-
teljska artiljerija. Svojom vatrom tukla je artiljerijske poloaje 53. di-
vizije i komandno mjesto.
Sa 14. brigadom u napadu je tada uestvovala i 18. srednjobosanska
brigada. Napadala je neprijateljske otporne take na dijelu komunikacije
od Perkovia hana do Karaule.
Napad te noi nije uspio. Presudnu ulogu igrala je neprijateljska ar-
tiljerija. Pomonik naelnika obavjetajnog odsjeka divizije, Vojo uji,
sjea se toga napada i rtava koje su ove dvije brigade imale. On se sa
izviakom etom divizije probio do artiljerijskih poloaja neprijatelja i
onemoguio njeno dalje dejstvo.
U borbama koje su nastavljene i idueg dana ove dvije brigade su
zauzele sve neprijateljske objekte, Karaulu, Ozimicu, Gusto brdo i Per-
kovia han.
Prema sjeanju Augustina Nikia Gustija, u ovim borbama je od-
reenu ulogu imala i eta za vezu brigade, koja je, radi obavjetenja i
komandovanja od komandnog mjesta brigade u s. Ljubatovi do po-
jedinih okolnih poloaja, imala uspostavljene telefonske, kurirske i veze
signalnim sredstvima. Kada je 1. marta 1945. godine oko 10 sati neprija-
telj, nastupajui od Maglaja preko Tujnice, potisnuo izviaku etu bri-
gade i imao namjeru da odsijee dio isturenih snaga brigade na k. 400,
signalisti.su sa Custog brda tt. 360 signalnim barjaiima obavijestili is-
turene snage brigade na k. 400 da im neprijatelj zalazi za lea. Zahvalju-
jui takvom obavjetenju brigadni djelovi sa ove kote napali su nepri-
jateljski lijevi bok i osujetili njegove namjere.
Prilikom obavljanja svojih dunosti, tada su ranjeni vezisti Ljude-
vit Kramar iz Valpova i Franjo Premui iz nekog mjesta u Hrvatskom
Zagorju.
U toj dvodnevnoj danononoj borbi ove dvije brigade zaplijenile su
od neprijatelja: 1 top, 4 laka bacaa, 7 tekih mitraljeza, 9 pukomitralje-
za, 100 puaka, 7 protutenkovskih puaka, 1 automat, dosta municije i
drugog materijala. U ovoj borbi 14. brigada je imala 10 poginulih boraca i
rukovodilaca (od 20 koliko su obje brigade imale). Poginuli su: Huso Ha-
sana Bonjak iz s. Palivuka, Siprage; Muhamed Mehe Hodi iz s. Ma-
tuzia, Teanj ; arko Bardak iz s. Riteia, Rasim Omera Krei iz s. Sip-
raga, Husein Kerli iz s. Medakovo, Teanj; Zdravko Preradovi iz
s. Vrana, Prnjavor; Milovan ura Vukovi iz s. Maglajani, Laktai.
Vukovi i Bardak bili su desetari.
Meu poginulim bila su i 2 etna rukovodioca. Jedan od njih bio
je Muharem Bege Pliva vabo iz Banjaluke.
Vojniki obrazovan, hrabar i odluan, odmah po dolasku iz Plave
divizije u Banjaluki partizanski odred skrenuo je na sebe panju ko-
mande ete i taba bataljona i poeo da napreduje. Neko vrijeme bio
je komandir izviake ete 14. brigade ete koje je imala specijalne
zadatke, koja je stalno djelovala samostalno i iji je komandni kadar mo-
rao biti provjeren i dorastao takvim zadacima. On je u ovoj borbi prvo
bio ranjen. Dok su ga borci iznosili sa bojita pogodilo ga je i drugo nep-
rijateljsko zrno, koje je bilo smrtonosno.
344
U borbi nou, 28. februara na 1. mart 1945, poginuo je jo jedan
rukovodilac. Bio je to Fajko Rede Bili, rodom iz Glamoa, komandir
ete u 4. bataljonu. Te veeri bataljon je imao zadatak da likvidira nep-
rijateljsko uporite Radina Luka, nekoliko kilometara juno od Maglaja.
Sa tim dijelom bataljona ili su komandant ipka i komesar bataljona
arko Devi. Pretpostavlja se da je uhvaena veza izmeu jedinica 14.
brigade i posade bunkera koji je obezbjeivao prugu na tom mjestu. Do-
govoreno je bilo da e se posada predati. Trebalo je da borci bataljona,
po dogovoru, preko bunkera i posade otvore vatru i poviu: Predajte se,
domobrani! Stanko Nuni iz Kremne, tada niandija na oruju don-
bulu, sjea se da mu je komandant bataljona uoi napada naredio da
pripremi oruje i nekoliko granata i poe sa njima. Kada je komandanta
pitao zato da to nosi ako e se domobrani predati, komandant ipka
mu je odgovorio: Samo ti uradi to ti kaem!
U toj akciji eta Fajka Bilia spustila se na prugu, a jedna od eta
ila je na bunker. U odreeno vrijeme, kao to je bilo dogovoreno, preko
bunkera je otvorena vatra iz puaka i pukomitraljeza, a komandant ba-
taljona je viknuo, Domobrani, ujete li, predajte se, opkoljeni ste! Um-
jesto predaje, iz bunkera je po borcima otvorena smrtonosna vatra. Ko-
mandant bataljona je tada naredio Nuniu da bunker gaa iz don-bula.
Poto je neprijatelj osvetljavao prostor, nije mu se moglo blie prii zbog
vatre koja je iz njega tukla, pa je Nuni gaao sa neto vee daljine. Od
tri do etiri granate, koliko je ispalio na bunker, samo ga je jedna neznat-
no otetila. Posada je dovikivala Bjeite, dolazi oklopni voz koji se zais-
ta uo.
Trebalo je odstupati preko prostora koji je neprijatelj mogao dobro
da tue. arko Devi, komesar bataljona, kae da ih je tada spasila samo
sposobnost komandanta bataljona. On je, im je uo da dolazi oklopni
voz, ocijenio da ih je posada bunkera uvukla u klopku. Naredio je koman-
diru ete da izdvoji nekoliko pukomitraljeza sa zadatkom da tuku otvore-
-pukarnice na bunkeru dok se jedinica povlai. Tako je ta eta prola
bez veih gubitaka.
Ceta Fajka Bilia, koja je bila na pruzi morala se zbog dolaska ok-
lopnog voza na brzinu povlaiti. Odstupati se moglo samo uz neki potok.
Bio je snijeg, pa su se borci i po noi vidjeli. Iz oklopnog voza po njima je
otvorena vatra. Tukli su ih i flakovi i nanosili im gubitke. Fajko se pov-
laio meu poslednjima, kako to i prilii komandiru u takvim opasnim
sluajevima. Kada su se izvukli, vidjeli su da nema komandira. Ostali
dio komande ete vratio je dio ete natrag, da pronae Fajka iva ili
mrtva i iznese ga, to je i uraeno. Iznijeli su ga mrtva.
Fajko je u 14. brigadu doao iz domobranskog uporita zvanog Hep-
ting (kod s. Kalendrovaca oko 6 km jugozapadno od Dervente). Sa
njim je doao jo jedan domobran. Oba su imala oruje. Fajko se za ovaj
in, kako je poslije priao, spremao pola godine. Dolazei u jedinicu, ra-
dovao se susretu sa partizanima. Bio je radnik i lan Partije. Oekivao
je uvaavanje i priznanje za svoj prelazak iz domobrana u NOV. Ali je
neko vrijeme bio razoaran. Upao je u grupu mlaih boraca 14. brigade,
koji jo nisu imali pravog partizanskog lifa. Oni su obojicu odmah ra-
zoruali, skinuli sa njih nove domobranske uniforme, koje su obukli, a
njima dali svoja iznoena i otrcana odijela. To je Fajku i njegovom drugu
teko palo, pa se Fajko poslije povukao u sebe. Poeo je da razmilja i o
samoubistvu.
Omladinski rukovodilac 4. bataljona u to vrijeme, Zaharije Slatinac,
sjea se toga vrlo dobro. On je prvi primijetio da kod Fajke neto nije u re-
du. Razgovarao je sa njim, doznao ta ga titi i onda poeo da ga ubeuje ka-
ko to nije tako tragino. Greka je napravljena, ali ona nije nepopravljiva,
rekao je Slatinac Biliu. Bie akcija i odjee koju e Fajko sa svojim dru-
govima zarobiti i obui se i ona e mu biti mnogo draa od one koju je
sa sobom donio, jer e je oteti, pa e mu biti milija od one u koju ga je
obukla ustaka drava, protiv koje se bori. Kriza je prola. Fajko je doao
do novog odijela i na nepravdu zaboravio. Iako je bio uvijek ozbiljan i na
rijeima tedljiv, radi njegovog ljudskog odnosa prema svakome, borci
su ga zavoljeli kao i on njih. U bataljonu se neprekidno uzdizao i napre-
dovao i tako postao komandir 3. ete 4. bataljona. Na toj dunosti je i
poginuo. Cetu je zatim primio njegov dotadanji zamjenik Milan Popovi
iz Vijaana.
U isto vrijeme, (28. februar-l.mart) borbu sa neprijateljem vodio
je i 3. bataljon 14. brigade oko s. Putnikovo brdo, Doboj. Ukupni gubitci
iz obje brigade (14. i 18.) u ova dva dana pored 20 mrtvih, bilo je i oko
50 ranjenih.
Borbe u dolini r. Bosne
mart~april 1945. godine
Prisustvo jake etnike grupacije Drae Mihajlovia u istonoj Bos-
ni i ve ispoljene namjere da preu preko r. Bosne u srednju Bosnu, a
ije dalje namjere jo nisu bile sasvim poznate, primoralo je tab 53. di-
vizije da tim etnicima posveti posebnu panju. Pored toga, prvi sukobi
sa dijelovima ove etnike grupacije u periodu od 21. do 26. februara, po-
kazali da se radi o jakim i za borbu spremnim etnikim jedinicama.
Stab divizije je zato odluio da blie dijelu komunikacije Derventa
Doboj dri jae svoje snage. Ta uloga je pripala 14. srednjobosanskoj
brigadi. Stoga je ona izvuena iz borbi na komunikaciji Zepe Maglaj,
gdje se nalazila do konca februara.
Prema jednoj depei taba 14. brigade, njeni bataljoni su 3. marta
bili razmjeteni: 1. bataljon u s. Stanovi, 2. bataljon u s. Ularice, 3. ba-
taljon na dijelu Vojvode Putnika brdo s. Omanjska, gdje je bio i ra-
nije, 4. bataljon u s. Vel. Bukovica, artiljerijski divizion u s. Omanjska,
intendantura u s. Piljuii, brigadna ambulanta u Tenju, a eta za vezu,
izviaka eta i tab brigade u s. Stanovi.
tab 5. korpusa preneo je 4. marta 1945. tabu 53. divizije podatak
da se Draa Mihajlovi sa jaim snagama prebacio na podruje pl. Vu-
jaka, da je sa tabom u s. Podnovlje i da ove etnike snage 53. divizija
treba da napadne i razbije.
Da su ovi podaci, kojima je raspolagao tab 5. korpusa bili uglavnom"
tani, vidi se i iz zapovijesti Vrhovne etnike komande od 19. februara.
. . . operativni razlozi nalau, da putpuno ovladamo obema

obalama r. Bosne na odsjeku od Doboja do M o d r i c e . . .,320
pie izmeu ostalog u njoj. O kakvim se operativnim razlozima radilo vidi

se iz zapovijesti. Trebalo je na lijevoj obali obezbijediti smjetaj izbjegli-
cama iz Crne Gore. A u isto vrijeme i smjetaj svim bolesnicima i ra-
njenicima umadijskih snaga jer je to bilo neophodno da bi ostale et-
nike snage imale potpunu slobodu akcije sa svojim trupama prema
jedinicama 2. armije NOV.
Ova grupacija etnika, sa kojima je bila i Vrhovna etnika koman-
da, bila je neka vrsta desnog krila njemakih snaga koje su se branile na
sremskom frontu. I Nijemci i Draini etnici zadravali su 1. i 2. armiju
dalje od linije Osijek Brod Doboj, da bi time obezbijedili izvlaenje
njemakih snaga preko Sarajeva, dolinom Bosne za Brod. Izbjeglice i bo-
AVI I, CA, kut. 464, VK-V.

lesnici ometali su ih u izvravanju ove obaveze, pa su se morali njih os-
loboditi. Prostor Vuijaka izabran je kao najpogodniji za ostvarenje
takve zamisli.
etnici su u sela na Vuijaku prebacili zbog tga 20. februara dvije
divizije potpukovnika Pavia uriia, a narednih dana izbjeglice, bo-
lesne i ranjene. Sve je to razmjeteno u Podnovlje i u sela Majevac, Tr-
njani, Boinci, Kolonija, Stanici. Uz to, imali su namjeru da ovladaju cije-
lom prostorijom na lijevoj obali r. Bosne, sve do r. Vrbasa, tj. srednjom
Bosnom, gdje su raunali na pomo etnikih snaga, pukovnika Vranje-
evia, za koje su smatrali da broje preko 12.000 etnika. Meu te snage
raunali su i etnike Branka Kovaevia sa Vui jaka. Sem prebacivanja
ovih divizija Pavia uriia, bilo je predvieno da na teren srednje Bosne
krenu i neke druge bosanske etnike snage pod komandom pukovnika
Ostojia.
Vrhovna etnika komanda i Draa Mihajlovi uspostavljali su u to
vrijeme tjenje veze sa ustakom vladom u Zagrebu. U etnikim redovi-
ma se raunalo na miroljubivo dranje oruanih snaga NDH, ustaa i us-
take milicije kuda etnici budu nailazili. U pomenutoj zapovijesti nare-
en je paljiv etniki odnos prema oruanim snagama NDH i Nijemcima,
kao i da se etnike jedinice ne pribliavaju mnogo pruzi da ne bi kod
Nijemaca izazvali nepotrebna podozrenja na agresivne etnike namjere.
Stab 53. divizije nije znao za sve ove detalje, jer se iz njegove za-
povijesti za napad vidi da je od 14. i 19. brigade traio da do 19 asova
6. marta prikupe o etnicima to vie podataka.
Za napad na ove Draine etnike na Vujaku, pored dva bataljona
1. bos. brigade NO, tab divizije je odluio da uvede tri bataljona 19. sred-
njobosanske brigade i cijelu 14. srednjobosansku brigadu. Za komandova-
nje ovim jedinicama u toku borbe formiran je tzv. operativni tab, u ko-
jem je komandant bio tadanji zamjenik komandanta divizije Stevo Sa-
mardija, a komesar Rado Rajevi.
estog marta u s. Mali Prnjavor odran je sastanak sa tabovima 14.
i 19. brigade, na kom su jo jednom proanalizirani zadaci svih jedinica i
nain njihovog sadejstva. Tada je precizirano da se pruga i komunikacija
Derventa Doboj preu u noi 7/8. mart i da napad na etnike pone
pred zoru.
etrnaesta brigada je krenula iz s. Mali Prnjavor u 19.00 asova 7.
marta, u jednoj koloni, provlaei se izmeu sela sa ustakom milicijom
pravcem r. Foa s. Miinci, preko komunikacije prema r. Velianka, u
rejon Vranduka k. 251, blizu eljeznike stanice Komarica. Taj dio puta
prola je bez borbe. Sa 14. brigadom kretao se i operativni tab 53. divi-
zije. Na elu cijele ove kolone iao je 1. bataljon brigade. U toku pribli-
avanja potoku Velianka neprijatelj je poeo da baca svijetlee rakete,
to je znailo da je pribliavanje brigade bilo otkriveno. im je poeo
prelazak preko potoka, na drugoj strani je poginuo od nagazne mine Mak-
sim Mihi, vodnik, rodom iz sela Mikovci, Derventa.
Prijelaz je neko vrijeme obustavljen i poelo se ispitivati zemljite,
da bi se ustanovilo gdje su sve mine postavljene. To se oduilo. Drago
Luburi se sjea da su on i Husein Avdi, nemajui nikakvih drugih sred-
Napad 14. brigade na etnike Drae Mihailovia na
prostoru Vuijaka 8. marta 1945. godine
351
L
stava, uzeli kolje od nosila za ranjenike i leei lupali po zemlji ispred
sebe ne bi li neku minu aktivirali. Ali, i pored toga to se ilo uz potok
i niz njega i to se zemljite tuklo kolcima, mine nisu mogle da se otkriju.
Dolo je nareenje da 1. bataljon krene preko toga prostora kako zna.
Prvi bataljon je onda poao pravcem na kome je poginuo Maksim Mihi.
U koloni jedan po jedan preli su taj prostor a da niko nije nagazio na
minu.
Za xo vrijeme neprijatelj je otvarao vatru iz rejona eljeznike sta-
nice, a sa visova istono od pruge po tom prostoru tukli su i italijanski
pukomitraljezi tzv. brede. Po tome je ocijenjeno da te poloaje dre
etnici.
etnici su potisnuti, pa je oko 2 asa cijela 14. brigada izbila na
kosu koja od brezikog groblja vodi ka s. Ritei.
Dok su borci 14. brigade naili na mine i na otpor neprijatelja sa
eljeznike stanice Komarica i etnike iznad pruge, 1. brigada narodne
odbrane i 19. srednjobosanska brigada prele su komunikaciju bez ikak-
vog dodira sa neprijateljem. Jedinice 1. bosanske brigade narodne odbra-
ne nale su se u zoru 8. marta na prostoriji izmeu s. Glogovice (na putu
Derventa Podnovlje) i s. Trnjani, k. 256. Time su one odsjekle etnici-
ma odstupnicu prema r. Savi i pl. Vujaku. Devetnaesta brigada je za to
vrijeme prola Tavan i s. Stanii i primicala se brezikom groblju i s.
Majevac. Tako su se etnike jedinice, razmjetene na prostoru breziko
groblje' Majevac Trnjani, nale u okruenju.
Eksplozije mina oko potoka Veli anke i borba sa zatitnim etni-
kim dijelovima na kosi Kruik s. Ritei otkrili su etnicima dolazak
14. brigade, pa su se oni pripremili za odbranu. Davali su jak otpor i ju-
riali su sa noevima na pukama, kako se toga sjea Vele Bijeli i od-
stupali su sa nekog poloaja tek poslije dueg otpora, tako da nadiranje
partizanskih snaga nije ilo lako.
Dijelovi 19. brigade koji su nastupali preko brezikog groblja i 1.
bataljon 14. brigade, koji je iao preko s. Ritei, gonili su etnike prema
s. Majevac. Na tom prostoru razvila se i najjaa borba. Poto su nastu-
pali svako sa svoje strane, a veze meu njima su bile slabe, dogaalo se
da istovremeno jedna od tih jedinica nastupa, a druga odstupa uslijed
protunapada etnika. To se ponavljalo nekoliko puta. Operativni dio taba
53. divizije nije imao dobru vezu sa 19. brigadom, pa nije mogao da uti-
e na bolju koordinaciju. Tako se dogodilo da je minobacaka vatra 19.
brigade tukla i borbeni poredak 1. bataljona 14. brigade. Od te ili etnike
minobacake vatre ranjen je i komandant 14. brigade Stevo Kovaevi.
Ali, i pored jakog otpora, etnici su u rejonu crkve i kua u s. Ma-
jevac bili prisiljeni da se predaju 1. bataljonu 14. brigade, kojim su tada
komandovali Ilija Sarevi kao komandant, Jovica Trkulja kao zamjenik,
Drago Luburi kao komesar i Milutin urevi pomonik politikog ko-
mesara.
Dok su etnici izlazili iz crkve i okolnih zgrada i postrojavali se,
jedan etnik je namjerno ili sluajno opalio iz puke i teko ranio koman-
danta arevia. On se savio i pao. To je izazvalo kratkotrajnu zabunu
kod komandnog kadra 1. bataljona. Komesar bataljona Luburi, kako sam
kae, razmiljao je da sve etnike postrijelja. Smatrao je, ipak da o tom
mora sa nekim iz operativnog taba diviziije da se posavetuje. Kako je u
to vrijeme stigao komesar divizije Rado Rajevi, koji je bio i lan
operativnog taba, Luburi je rekao o emu je sve razmiljao, Raj-
evi je odgovorio da se nikakva odmazda ne bi smij eia vriti: Sta ti
misli. Nismo mi ustae ili etnici, mi smo NOV. Objasnio je da se mora
provesti istraga, ustanoviti ko je kriv, a tek potom izrei kazna, to je i
Luburi kao komesar znao, razumio i prihvatio.
Ve tada je ustanovljeno da meu etnicima ima dosta tifusara, to
je napravilo muan utisak. Za neka dopunska nareenja u vezi sa tim nije
vie bilo vremena. Borba se zavravala i moralo se misliti na povratak,
posebno zbog opasnosti da ustako-njemake snage iz Dervente i Doboja
nezaposjednu komunikaciju i u povratku jedinicama 14. i 19. brigade na-
nesu gubitke.
U ovoj borbi, po tadanjim grubim procjenama, ubijeno je oko 500
etnika. Od etnika su tada zaplijenjena 4 laka bacaa, 30 pukomitra-
ljeza, 400 puaka, 18 automata, 32 pitolja i 61.000 metaka. etrnaesta
brigada je zarobila tom prilikom oko 300 etnika (1. brigada narodne od-
brane zarobila ih je 24, a 19. brigada oko 150).
Prilikom povratka preko pruge, navodno zbog bjeanja, jedan od
zarobljenih etnika je ubijen. Ovakav dalji postupak sprijeen je energi-
nom intervencijom komandanta i komesara operativnog taba. Tada je
zaprijeeno i najteom kaznom ukoliko se to ponovi. Tako su svi zarob-
ljeni etnici, koje je zarobila 14. brigada, kada se prelo preko pruge, upu-
eni tabu 53. divizije. Po sjeanju Voje ujia, tada pomonika naelni-
ka obavjetajnog odjeljenja divizije, sve zarobljene etnike divizija je sa
propusnicama pustila da idu svojim kuama. Advan Hozi tvrdi da su et-
nici prvo bili u logoru, koji je za njih formiran u Tesliu, ispitani od stra-
ne sudskih organa, a zatim puteni.
U ovoj borbi, pored Maksima Mihia, na pruzi je jo poginuo i To-
mi Stjepana Antun iz Kukujevaca, Sid. On je bio u tehnikoj eti 14.
brigade. U direktnoj borbi sa etnicima, na Vujaku, poginuli su: Nedeljko
Milija, vodnik iz 4. bataljona iz s. Strpci; Gojko Vukovi, desetar iz s.
Maglajana, borac 2. bataljona; Mihajlo T. Bogdanovi, iz Novigrada,
borac 3. bataljona; a zatim Duan Vini iz s. Smrtii, Prnjavor, Bla Ma-
rini iz s. Kulina, Bosanski Brod te Petar Digum iz Osjeana. Pored po-
ginulih bilo je dosta ranjenih. Osim Kovaevia i Sarevia, meu ostali-
ma, bio je ranjen i Milivoje Danilovi.
Radi uspjeno izvedene akcije, tab 5. korpusa pohvalio je urina
Predojevia i Radoa Rajevia, komandanta i komesara divizije, zatim
komandante bataljona Ljubu Radia Gedu, Veljka Sipku, Dragana Mi-
laina i zamjenika komandanta Huseina Avdia.
* * *
Poslije zavrene akcije na etnike i prelaska preko komunikacije na

slobodnu teritoriju, 14. brigada se 9. i 10. marta zadrala u selima zapad-
no od pruge, a zatim je upuena blie Prnjavoru. Tamo se odmarala sve
do 18. marta 1945. godine. Za to vrijeme dobila je i popunu od 75 novih
boraca i izvjesnu koliinu odjee i obue, primljene od saveznika. etvrti
bataljon u periodu od 11. do 18. marta bio je u s. Strpci.
Poslije odmora, 1. i 2. bataljon upueni su na prostor Male Soa-
nice, 4. bataljon u Veliki Prnjavor, artiljerijski divizion u s. Crnu, a tab
brigade smjestio se u s. Osinja. Trei bataljon brigade iz rejona Prnjavora
upuen je na prostor avka s. Snjegotine u akciju na etnike.
Dvadesetog marta 4. bataljon 14. brigade napao je ustaku miliciju
u s. Civije (Bukovake), izmeu Rudanke i Kotorskog, i tamo zaplijenio
dosta brana i eera. Te noi su u akciji bili 1. i 2. bataljon. Oni su, u
stvari, izvodili demonstrativni napad na neprijateljsko uporite Foa (Do-
boj). Prilikom tog napada poginuo je Stevo Dejanovi iz Donjeg Majev-
ca, Vujak.
Dvadeset i drugoga marta, u 22.00 asa, 14. i 19. brigada napale su
zajedniki neprijatelja na prostoru Cer Foa (dobojska) Komarica i
Danica. etrnaesta brigada sa tri bataljona tada je napadala na Fou i
eljezniku stanicu Komaricu. Nakon estoasovne borbe Foa je zauze-
ta, a eljeznika stanica nije, zbog intervencije jakih neprijateljskih sna-
ga iz Doboj a i Dervente, u kojima je bilo tenkova, a uestvovao je i ok-
lopni voz. U borbi su te noi poginula 4 borca. Meu poginulima bio je
Milo Rajka Puli iz s. Gornja Radnja, Teanj. Brigada je imala i 30 ra-
njenih. I neprijatelj je imao gubitke, ali o tome nema pisanih dokume-
nata.
Kako ovi napadi nisu dali rezultate koje je oekivao tab 53. divi-
zije, on je 24. marta izdao novo nareenje, po kome je trebalo da 14. i 19.
brigada napadnu neprijateljska uporita na prostoru Porin s. Stanovi
Hadia Gaj s. Kladari, mjesta sjevero i sjeverozapadno od Dobo-
ja. Po likvidaciji uporita Porin, trebalo je da se 14. brigada postavi na k.
239 223, radi obezbjeenja desnog krila snaga koje napadaju s. Stanovi.
Sa dva bataljona da napadne neprijatelja u rejonu s. M. Bukovica, i to ja-
im snagama sa jugoistone i sjeveroistone strane, a manjim sa sjeve-
rozapada. Jednim bataljonom da se postavi na liniji Dakii s. Bukovica
raskrsnica puta Rudanka-crkva u selu Stanovi, radi sprjeavanja nep-
rijateljske intervencije od strane neprijatelja iz Doboja i bjeanja nep-
rijatelja iz s. Stanovi za Doboj. Brigadi je stavljeno u zadatak da u ovom
napadu iskoristi svoj artiljerijski divizion, naroito za tuenje ciljeva oko
crkve i kole u s. Stanovi.
Devetnaesta brigada je trebala u isto vrijeme da napada etnike u
rejonu Hadia Gaj i ustako-domobranske snage u rejonu s. Kladari. Nep-
rijatelj je registrovao da su nou 25/26. marta odbijeni.. . napadi jaih
neprijateljskih skupina na uporite Stanovi.
U ovoj borbi iz 14. brigade poginuli su: Hakija Nazifa Jakupovi iz
Kozarca, Radovan Stevana Kuzmanovi iz s. Gusaka, Mao Huse Huska-
novi iz s. Moevac, Maglaj, i Ilija Radakovi iz sela Vojevac, Bosanska
Krupa. Bio je i vei broj ranjenih.
Dijelovi 14. brigade pokrenuti su 26. marta prema Tenju, da se iz-
vjesno vrijeme odmore. U planu je bilo da se zatim upute na komunikaci-
ju Doboj epe. Napadom na ovu komunikaciju trebalo je da na sebe
navuku jae neprijateljske snage. Time bi se olakalo snagama 5. korpusa
koje su 28. marta radi uea u sarajevskoj operaciji trebalo da forsiraju
r. Bosnu.
Neki bataljoni 14. brigade ve su bili upueni u pravcu navedene
komunikacije, ali je upuivanje ostalih obustavljeno jer su etnici Pavia
uriia, koji se u meuvremenu raziao sa Draom Mihailoviem, prela-
zili na slobodnu teritoriju srednje Bosne.
Ovo odvajanje crnogorskih etnika od Drae Mihailovia uslijedilo
je poslije gubitaka koje su etnici pretrpjeli prilikom napada jedinica 53.
divizije 8. marta. urii je preko jednog crnogorskog separatiste, uspos-
tavio vezu sa ustakim vrhovima i, navodno, dobio saglasnost da sa svojim
etnicima moe nastaviti pokret desnom obalom Save prema zapadu.
uriievi etnici su sa prostora Vujaka krenuli 19. marta. Dva-
deset i treeg marta bili su u s. Luani (izmeu Dervente i Broda), a 27.
marta na prostoru Pjevalovac Kuljenovci Tromea. Bilo ih je oko
deset hiljada.
Dolazak ovako velike grupe etnika na teren pl. Motaj ice okuraio je
domae srednjobosanske etnike, jer veina nije znala pravu situaciju. Do-
lazak crnogorskih etnika zato je podgrijao ve pokopane nade da e etni-
ci na kraju ipak pobijediti. Ima podataka da se mislilo i na napad na Prnja-
vor koji su drale jedinice 53. divizije.
Kada je tab 53. divizije obavijestio tab 5. korpusa o situaciji oko
Prnjavora, tab korpusa se sloio sa predlogom taba divizije da prema
etnicima angauje dvije svoje brigade, a prema komunikaciji da uputi
samo diverzantske grupe, da je rue u periodu od 28. do 30. marta.
etrnaesta brigada je dobila nareenje da sa dva bataljona krene
prema Prnjavoru. Kako je u to vrijeme prema komunikaciji Zepe
Maglaj bila pokrenula 2. i 3. bataljon, uputila je 28. marta na ovaj za-
datak 1. i 4. bataljon, (bez ete) ojaane 1. baterijom artiljerijskog di-
viziona brigade. Ove jedinice su iz rejona Tenja krenule 29. marta u
7.00 asova pravcem Jelah Kri Kulai Prnjavor. Po dolasku u
rejon Prnjavora ovi bataljoni su dobili zadatak da sa jedinicama 19.
SBNOU brigade, bataljonom 1. brigade narodne odbrane i Motajikim par-
tizanskim odredom napadnu etnike Pavia uriia, koji su svojim pri-
sustvom oko pl. Motajice ugroavali slobodnu teritoriju srednje Bosne.
Prvi i 4. bataljon stigli su u rejon Srpca 30. marta. Dodir sa etni-
cima uspostavio je 4. bataljon 31. marta u rejonu ukale Sitne Ra-
kovac, u vrijeme kada je etnika glavnina ve prelazila preko Vrbasa,
na njegovu lijevu obalu.
Da bi sprijeili ometanje prelaska svojih snaga preko r. Vrbasa et-
nici su 1. aprila preli u napad na bataljone 14. brigade.
etnici su skoro iznenadili tab 1. bataljona, koji je bio smjeten u
jednoj usamljenoj kui, pa se tab na brzinu morao povlaiti. Povlaile
su se i ete, to je tab bataljona dovodilo u jo teu situaciju. Drago Lu-
buri, komesar bataljona, ranjen je tada u nogu, a spasili su ga kuriri ba-
taljona. Izvukli su ga sa Jovicom Trkuljom. Pomoglo je i to to je u bor-
bu stupio 4. bataljon brigade, pa su etnici odstupili preko r. Vrbasa u
Lijeve polje.321
Treeg aprila 1. i 4. bataljon 14. brigade vraali su se prema ko-
munikaciji. estog aprila krenuli su iz Prnjavora preko Gojakovca za Jelah.
Dok su 1. i 4. bataljon (bez ete) vodili borbe sa etnicima Pavia
uriia, prema komunikaciji epe Maglaj, ostali su 3. bataljon i eta
4. bataljona 14. brigade. Na ove jedinice 1. aprila napala je jedna nepri-
jateljska bojna, pa je dolo do borbe u kojoj je poginuo komandir 1. ete
4 bataljona Branko Koste Gatari. Nestao je iz redova brigade jo jedan
prekaljeni partizanski rukovodilac, jedan meu njenim najzapaenijim
komandirima eta. Rukovoenje 1. etom preuzeo je Gavro Milija iz Gor-
njih Palakovaca, koji je do tada bio Gatariev zamjenik.
^
Komesar 1. bataljona sjea se da je uoi dana kada su ih napali et-

nici oko Lepenice jedan borac iz bataljona, rodom iz jednog oblinjeg se-
la, zamolio da ga puste da se te noi vidi sa roditeljima. Iako se u situaciji
kakva je bila to ne ini, borac je puten, jer dugo bataljon nije prolazio
tim krajem, pa se takva molba nije mogla lako odbiti.
On se izjutra do odreenog vremena vratio i toga jutra, u borbi sa
etnicima poginuo.
HJ H
Koncem marta 1945. godine dolo je do kadrovskih promjena. Nared-

bom taba 5. korpusa broj 18 i 20, od 19. i 29. marta, iz brigade su prem-
jeteni: Nena urulija, dotadanji referent saniteta 14. brigade za refe-
renta saniteta 19. brigade, Dimitrije Andri, dotadanji politiki komesar
3. bataljona 14. brigade za efa propagandnog odsjeka 53. divizije. Au-
gustin Niki, dotadanji pomonik politikog komesara ete za vezu 14.
brigade za pomonika politikog komesara 4. bataljona 18. brigade. Do-
tadanji komandant artiljerijskog diviziona 14. brigade Milan Eim, pos-
tavljen je za komandanta 4. bataljona 14. brigade, a Milan Petrovi Mi-
lane, dotadanji komandant mjesta u Tesliu, postavljen je za komandan-
ta artiljerijskog diviziona umjesto Eima.
321 Zb. NOR, T-IV/34, dok br. 210, 214 i 220.

Peta i 8. crnogorska etnika divizija pod komandom Pavia uriia i dijelovi srp-
skih etnikih jedinica koji su se odvojili od Drae Mihajlovia probijali su se pre-
ma zapadu, prema ustakim izvorima navodno prema Bihau. Kako se nisu pokorili
nalozima ustako-domobranskih jedinica a o kakvim se nalozima radilo nema po-
dataka, ove etnike jedinice su u Lijevu polju napadnute od jedinica 7. hrvatske
divizije koja je bila ojaana tenkovima i artiljerijom. Do prvih borbi dolo je 4. ap-
rila a zatim su se one nastavile 5. i 6. aprila u kojima je poginulo oko 330 etnika
i neto zarobljeno. Oko 3.500 predalo se 7. aprila a 8. aprila predalo se oko 5.500,
ukupno oko 9.538 od ega je 3.241 otpadalo na izbjeglice.
O daljoj sudbini ovih etnika nema vrstih podataka. O tome postoje razliite
verzije. Prema jednoj oni su svi likvidirani.
Od etnike grupacije Pavia uriia jedan dio se ranije izdvojio i vratio iz
Lijeva polja na desnu obalu a zatim nou 11/12. aprila kod Gornjeg ehera pre-
bacio na lijevu obalu r. Vrbas. Bilo ih je oko 3.000 Ova grupa se prebacila preko
r. Une i izmeu Dvora i Kostajnice provukla prema Sloveniji.
BORBE NA KOMUNIKACIJI EPE DERVENTA
Nezadrivo napredovanje saveznikih armija prema Berlinu, izvla-

enje posljednjih dijelova njemake grupe armija E sa Balkana i upor-
na odbrana Nijemaca na sremskom frontu, naroito ova dva poslednja
elementa, bili su meusobno uslovljeni i usko povezani.
Poetkom aprila, kada se situacija po Nijemce na sremskom frontu
pogorala a 2. armija Koe Popovia bila na domaku dobojskog mosto-
brana, Nijemci su naputali Sarajevo. Jedinice 21. njemakog korpusa
(7. SS divizije Princ Eugen, 181. pjeadijska divizija i 369. legionarska
divizija) sa 8, 9. i 17. ustako-domobranskom divizijom, velikim brojem
ostalih dijelova (policija i andarmerija ukupno oko etrdeset i tri hi-
ljade naoruanih lica optereenih i veim brojem izbjeglica) napustili
su 6. aprila 1945. Sarajevo i poeli uurbano povlaenje prema Slavonskom
Brodu.
Stab 5. korpusa u vezi sa tim izdao je 7. aprila nareenje tabu 53.
srednjobosanske divizije da na sektoru Zepe Doboj svim raspoloivim
snagama napadne Nijemce i ostale neprijateljske snage u povlaenju.1305
Dok se, na osnovu toga, glavnina 14. brigade kretala na ovaj sek-
tor, njen 3. bataljon je napao nou 7/8. aprila jednu neprijateljsku moto-
rizovanu kolonu kod s. Moevac. U toj borbi njegove ete su uspjele
da unite jedan neprijateljski tenk i etiri kamiona. Gubici neprijatelja u
ljudstvu nepoznati su. Iz 3. bataljona tada je poginuo Boko Teodora Du-
jakovi iz s. Pojezna, a jedan borac je ranjen.
Uporedo sa napadima pjeadijskih dijelova 5. korpusa, po komuni-
kaciji i nagomilanim neprijateljskim jedinicama koje se povlae uestvo-
vala je i avijacija NOVJ, sa aerodroma smjetenih u rejonu s. Klenak
(sjeverno od Sapca).
Nalet avijacije (avioni sovjetske proizvodnje tipa Jak-1 i IL-2)
iskoristio je tab 53. divizije da sa 14. brigadom i jednim bataljonom 19.
brigade, nou 9/10. aprila izvri napad na neprijateljsku kolonu na dijelu
Karaula Perkovia han, na putu Zepe Maglaj. Poto su ove jedini-
ce razbile neprijateljska osiguranja postavljena oko komunikacije na li-
niji s. Ljubatovci Gusto brdo Ozimica Karaula Selite, izbile
su na komunikaciju i doprle do Zepa. Prema depei taba divizije, u tom
napadu neprijatelj je imao oko 133 mrtva i 142 ranjena vojnika. Mnogo
vozila je uniteno, a zaplijenjeni su: protukolski top, 4 pukomitraljeza,
teki mitraljez, 53.000 puanih metaka . . .
Sopstveni gubici, prema toj depei, bili su 10 mrtvih i 64 ranjena,
od toga 10 tee ranjenih boraca. Postoje podaci da su tada poginuli Vasilj
A. Vodnar iz s. Sitnei i Veljko S. uri iz s. Majevca, Vujak, i da je
toga dana u bolnici u Teslicu umro Marijan Radeli iz s. Brastuko, Foj-
nica. Za ostale nema podataka.
Dejstvom avijacije, zatim bataljona 14. brigade i jednog bataljona
19. brigade dalji pokreti neprijatelja od Zepa ka Maglaju, i dalje na sje-
ver, bili su zaustavljeni.
Da bi otvorili prolaz svojim snagama, Nijemci su 11. aprila u borbu
ubacili 4. puk bjelogardijskog zatitnog korpusa, a zatim i 14. SS puk (7.
SS divizija Princ Eugen). Pred ovim snagama bataljoni 14. i 19. brigade
morali su se povui, a neprijatelj je postavio bona osiguranja i poeo
nesmetano da prolazi.
Jedan od pripadnika njemakog policijskog puka Nagel, Filip Saf-
ner koji je poslije toga proao ovim putem, napisao je u svom izvjetaju:
Po nareenju puka ja sam sa dva kamiona odvezao se pre-
ko Zenice epa Maglaja i Doboja za Slavonski Brod.
Na prevoju kod Zepa na 1,5 km leali su zapaljeni kamio-
ni. Prema iskazu kolona je nou napadnuta a izjutra vozila
jo gorjela. Vozila su bila 339. divizije. 322
Na njih je opet izvren veliki napad. Tehnika eta je prethodno

bila na odreenim odsjecima oko Perkovia hana, minirala put i dijelove
oko puta. Kada je prvo vozilo nastradalo, kolona se ustavila. Dolo je do
nagomilavanja vozila. Snage 14. brigade, uz sadejstvo 2. bataljona 19. bri-
gade, napale su zaelje kolone sa oko 20 vozila, odsjekle je, a zatim veinu
unitile ili zaplijenile. Neprijateljski izvori potvruju da je te noi kolona
bila izloena napadima sa zapada i jakom dejstvu avijacije iz vazduha;
da je uniten veliki broj vozila i da je, pored veeg broja vojnika, poginuo
i izvjestan broj oficira i podoficira. U izvjetaju se navode i neka imena.
Govorei o ovom napadu 14. brigade major Bem, u svom dnevniku,
kae:
U cilju odbrane ubaeno je sve raspoloivo ljudstvo u bor-
bi naroito posade izgorelih automobila, koje su nastavile put
pjeke, meu kojima i 13 ljudi iz mog bataljona, koji su ci-
jelu no proveli u tekim borbama. 323
Major Bem se ali da su tada unitena i dva njegova vozila, i to kola sa

materijalom za graenje linija i kola sa kabinom iz telefonskog voda Sfaj-
vera iz 1. ete.
Blagoj e Preradovi se sjea da je to izvrila tehnika eta, koja je
na dijelu ispod Gustog brda poruila put. Naila su zatim dva specijalna
vozila-kamiona. Kada su vozila zastala eta ih je napala. Poginuo je je-
dan njemaki oficir, a borci su iz te borbe iznijeli dosta pitolja i automata.
Brigada je u tim borbama imala 10 mrtvih i 45 ranjenih boraca. Po-
ginuli su Dimitri je Koste Mari iz s. Imljani; Ibrahim Ibrahima Ibrievi
iz s. Orahovac kod Gradaca; Milorad Radenka Kolal iz s. Stivora kod Pr-
322 Mladen Vukosavljevi i Drago Karasijevi. Pedeset i trea NOU srednjobo-

sanska divizija, str. 161.
323 AVII, Njemaki fond, kut. 6, br. reg. 1/5.
njavora svi oko Karaule i svi iz 2. bataljona. Oko Perkovia hana po-
ginuo je Savo Tede Turudi iz s. Velika Soanica, borac 4. bataljona.
Dvanaestog su poginuli u borbama oko Karaule: Mehmed Raida Musta-
fi iz Doboja; Boko Riste Maleti iz s. Brestova i Milorad Radenka Kova
iz s. Medoevine, Ber ani svi iz 2. bataljona, te Branko Glige Pjetlovi
iz s. Osinje, Mujo Hujkiri iz G. Oraja, Doboj, i Ivan Franje Rakani iz
Velikog Trgovita kod Ivaneca.
Tada je 14. brigada zaplijenila 1 flak, 6 pukomitraljeza, 5 automa-
ta, 4 kamiona, 7 automobila, 4 trokolice i 15.000 metaka. Uniteno je 114
kamiona i 9 automobila. Taj plijen nije vie bio vaan ni za 14. brigadu,
ni za okupatora. Vano je bilo da okupator za uvijek naputa dolinu r.
Bosne, kojom je iao gore dolje, pune 4 godine. Za razliku od 1941.
godine, kada je iao nadmen i samouvjeren kao pobjednik, sada se bojao
svoje sjenke.
Poto su ponovno isturile osiguranje prema jedinicima 53. divizije,
u toku 12. i 13. aprila neprijateljske kolone su nastavile da prolaze. Tri-
naestog je prola jedna kolona od 800-1000 vozila. Istoga dana, uvee,
neprijateljska artiljerija je tukla partizanske dijelove u s. Seher, gdje se
tada nalazio tab brigade i kulturna ekipa. Tom prilikom su ubili 3 bor-
ca, a 7 ranili. Brigada je imala 1 mrtvog i 2 ranjena borca, a ostali su bili
iz prateeg bataljona 53. divizije.
Tada ili dan ranije od neprijateljske artiljerijske vatre pogoena su
bila i jedna seoska kola natovarena minobacakim minama.
Neprijatelj je 15. aprila napustio epe.
Istog dana 4. bataljon je upao u Maglaj, ali je morao odstupiti is-
pred jakih snaga neprijatelja.
* * *
Od konca novembra 1944. godine do 15. aprila 1945. godine najvei

dio vremena 14. brigada je provela na komunikaciji epe Maglaj.
Sprijeavala je i oteavala saobraaj i kretanje neprijatelja po njoj. Na-
padala ga je nou i danju i, kao takva, postala je za neprijatelja teko
reivi problem. Na toj saobraajnici isticali su se i dokazivali svoju um-
jenost i hrabrost mnogi borci i rukovodioci. Mnogi su u tim borbama
postali junaci o kojima se prialo tada, i jo uvijek se pria kada se dva
ili vie boraca 14. brigade nau zajedno. Za taj predio veu ih mnogi do-
ivljaji, borbeni podvizi, meusobna izvlaenja i spasavanja, bliski su-
dari sa neprijateljem, iji je ishod najvie zavisio, kako to narodna pjes-
ma kae, od toga ko e kome oi zavarati. Za najvei broj takvih pod-
viga danas vie nema svjedoka. Oni su ili izginuli ili poslije rata umrli.
A za dogaaje koji se jo pamte i o kojima se pria ne moe se znati ta-
no vrijeme. Izgubio se redoslijed dogaaja ne samo radi vremena koje je
prolo nego i zbog velikog broja borbi koje su se vodile iz dana u dan i
iz noi u no.
Borcima je najvie bio dosadio poloaj na raskrsnici puteva epe
Maglaj Novi Seher. Zapamtio je to i neprijatelj. Tamo je bio i neki
bunker u blizini zaostalih posjeenih klada. Mnogi borci su tu ostavili i-
vote, a mnogi su ranjeni. Kad god je neki bataljon 14. brigade drao po-
loaj prema toj raskrsnici, zaposjedao je taj bunker i u njemu danonono
drao posadu.
Kada su zadnji neprijateljski dijelovi prolazili prema Maglaju i kada
je 14. brigada krenula za njima da se vie nikada na te poloaje ne vrati,
iz grudi boraca 14. brigade odjeknula je pjesma:
Zbogom ostaj bunkeru kod Klada a ja odo, gdje sloboda

vlada
Kao vjeiti spomenik viemjesenim borbama sa okupatorskim voj-

nicima i ustakim djelovima u s. Brezovi Dani Maglaj ostalo je veliko
partizansko groblje. U njemu je sahranjeno najvie boraca iz 14. srednjo-
bosanske brigade, palih za slobodu svoje zemlje.
Ali, time borba 14. brigade u dolini r. Bosne nije bila zavrena. Te
poslijednje njemake dijelove, tu silnu njemaku tehniku, 14. brigada ni-
je putala da ode lako. Neprijatelja, koji je naputao Maglaj, iznenadio
je 4. bataljon 14. brigade. Trea eta ovog bataljona, sa komandirom Kos-
tom Segiem i zamjenikom komandanta bataljona, prodrla je 16. aprila u
Maglaj i zarobila oko 200 neprijateljskih vojnika i 4 oficira iz 181. nje-
make i 15. ustako-domobranske divizije. Zaplijenjeno je 200 puaka, 4
pukomitraljeza, dva oteena tenka i top 57 mm. Zarobljene su i tri lo-
komotive sa 70 vagona. Ove jedinice su omele da neprijatelj minira most
na r. Bosni, to je bilo ve organizovano i pripremljeno.
U meuvremenu ostala tri bataljona brigade saekivali su i napa-
dali neprijateljske kolone, koje su se uurbano izvlaile prema sjeveru.
Neprijatelj je, da bi se bezbjednije izvlaio od Maglaja prema Do-
boju, na brdu Debela Meja uredio poloaje i posadu osigurao miniranim
poljem. Ceta Mile Savia dobila je zadatak da taj poloaj likvidira. Nou
14/15. aprila sa etom su krenuli komandant bataljona Ljubo Radi-Ge-
do, i obavjetajni oficir Boko Suvajac i omladinski rukovodilac bataljo-
na Zaharije Slatinac. Suvajac je sa vodom Zivka Vrhovca iao na elu
ete. U selu su uzeli nekog seljaka da ih vodi. Kada su doli blizu, seljak
je rekao da ne moe dalje da ih vodi, jer je teren miniran. Kako je zem-
lja bila svjee uzorana, nisu mu vjerovali. On je objanjavao da je zem-
ljite minirano poslije oranja. Na insistiranje partizana seljak ih je jo
malo vodio, a onda je rekao da dalje nee, jer se boji mine. On se vratio,
a vod produio. Naprijed su ili Boko Suvajac i Savko Danii, tada de-
setar. Kad su doli blizu bunkera, neko je pitao ko ide. Suvajac je odgo-
vorio ustae i produio prema bunkeru, a Danii se zbog neega sag-
nuo. U to je odjeknula eksplozija koja je Daniiu odnijela kapu sa glave
i pola injela, i odbacila ga sa mjesta na kom je bio. Ostao je bez puke.
U poetku je u mraku viao sve neto crveno. Pipao je rukama da na-
pipa puku i kapu, ali ih nije naao. uo je kako Zivko Vrhovac, njegov
vodnik voda, kae: Ponesi me Savko, ne znajui ta se sa Savkom do-
godilo. Doli su, zatim ostali borci i komandant bataljona Ljubo Radi Ge-
do i izneli ih. Sjea se da ga je tada previjala bolniarka Ana Kremi,
ali to nije pomoglo. On je te veeri za uvijek izgubio vid. Nagazna mina
je Su va j cu prebila obje noge, i on je ubrzo umro.
Svaki od bataljona nastojao je da neprijatelju nanese to vee gu-
bitke. Koliko je u tim borbama od Maglaja do Doboja poginulo ili ra-
njeno neprijateljskih vojnika i kakova je oprema zaplijenjena nema pis-
menih podataka. Zna se da je iz 14. brigade u tim borbama poginulo jo
12 boraca a vjerovatno je tri puta vie ranjeno.
Poginuli su Draga P. Milojevi iz s. Otpoivaljka, Milutin Vase
Keri iz s. Jelenska, Zivko Jove Vrhovac vodnik iz s. Strpci i Duan
Damjana Popovi iz s. Majevac, svi iz 3. bataljona, a isvi su poginuli
u borbi oko Debele Meje, dok su Ivan Nikole Bii iz s. Krateko, Si-
sak i Kasim Mustafe Planini, iz Jablanice, Teanj, poginuli u borba-
ma oko Maglaja (Sikola). Toga dana poginuo je u rejonu Matuzii i Nedo
ure Ivkovi iz s. Miinci.
Dok je 4. bataljon 14. brigade vodio borbu za Maglaj, tab divizije
izdao je nareenje 14. i 19. brigadi da se prikupe radi planiranog napada
na Doboj. Dobojski garnizon je od prole jeseni inio osnovnu taku tzv.
dobojskog mostobrana. Njegovim gubitkom izgubio bi pomenuti mosto-
bran svoj oslonac, pa je i posljednjih dana uporno branjen. Dok je davao
otpor jedinicama 2. armije NOVJ, koje su napadale sa istoka, on je jo
uvijek drao zaposjednuta uporita spoljne odbrane prema zapadu: sela
Mravii, Matuzii, Makljenovac, Ularice i, na jugu, Karue. Ove polo-
aje branila je milicija i pripadnici 15. ustako-domobranske divizije.
U napad na ove neprijateljske poloaje tab divizije je ubacio pored
1, 2. i 3. bataljona 14. brigade i tri bataljona 19. brigade. Ojaao ih arti-
ljerijskim divizionom 53. divizije.
Napad na neprijatelja poeo je 16. aprila u 6.00 asova.
Borba se vodila cijeli dan. Smjenjivali su se napad za napadom. De-
vetnaesta brigada je ovladala rejonom Putnikovo brdo, ali je neprijatelj
iz Doboja intervenisao i odbacio brigadu sa tih poloaja. Borbe su nastav-
ljene i nou 16/17. aprila. Prvi bataljon 14. brigade napadao je estoko
te noi Putnikovo brdo. Neprijatelj se ogoreno branio i odbijao jurie
boraca 1, 2. i 3. bataljona. I ova poslednja borba nije prola bez rtava.
Bataljoni su imali velike gubitke. Poginuli su: desetar Miko Jovana Ba-
deli iz s. Prebovlje, Stolac; desetar Vaso Berak iz s. Grabovica, Kotor-Va-
ro; Ahmet Hamde Vejsi iz s. Cerovac, Teanj; Ibro Avde Iduz iz s.
Prelje, Stolac; Raid Muniba Tali iz s. Kaloevi, Teanj; vodnik Mirko
Slavni iz s. Koriani; oko D. Stabakovi iz sela Novigrad i Atif Ibra-
hima Mujii iz Doboja. Toga dana poginuo je i jedan od najmlaih ru-
kovodilaca ranga bataljona, zamjenik komandanta 1. bataljona Jovica Tr-
kulja, roen 1926. godine u s. Lipovcu, kod Kotor-Varoa. Nou oko 22
asa 16. aprila, u vrijeme najee borbe kada se ginulo oko nekakvog bun-
kera, poao je da pomogne da se otpor neprijatelja slomi. Neprijateljski
mitraljez ga je pogodio na dva mjesta u predjelu srca.
Izgubljen je jo jedan istaknuti borac 14. brigade. Prvoborac, koji je
u etnikom puu, nou 1. aprila 1942. godine, uspio da izbjegne etniki
no i bio meu onima koji su pronijeli vijest o etnikom zloinu u Jo-
avci. Poslije toga se sa udarnim protuetnikim bataljonom povukao u
Bosansku krajinu, da bi borbu nastavio u bataljonu Petra Meave. Poet-
kom 1943. godine vratio se u srednju Bosnu u obnovljeni 4. KNOP odred.
Bio je preduzimljiv i nemiran, a uz to neustraiv. Bez obzira to je od
samog poetka u brigadi imao rukovodee poloaje, uvjek se u borbi na-
lazio u prvim borbenim redovima, tamo gdje je najopasnije. Borci i ru-
kovodioci su ga voljeli. Ranjavan je vie puta, ali im ozdravi postajao
je isti. Bio je to veliki gubitak za 1. bataljon i brigadu u cjelini.
Sutradan 17. aprila, u borbu je ubaena i eta iz sastava 1. kozake
divizije, koja se prije nekoliko dana predala 14. brigadi u rejonu s. Sije.
U borbi sa zatitnim dijelovima neprijatelja oko Doboja poginuli su i Vid
Gunjevi iz Ilove, Ramo Bege Hajdi iz Lepenice kod Tenja i bivi do-
mobran Sejdo Ekos, nema podataka odakle je. U toku toga dana poginuo
je i istaknuti srednjobosanski borac Jelisije Riste Tubonji, zamjenik ko-
mandira ete iz s. Ilove a 19. aprila i Zeir H. Obrali iz Maglaja. Devet-
naestog aprila, 14. brigada ula je u Derventu.
Kada je osloboena Derventa, 14. brigada je odmah upuena u prav-
cu Prnjavora, a odatle Linja Kokorski Lug etojevii Slatina.
U pokretu je brigada vodila borbu sa etnicima Drae Mihailovia i sred-
njobosanskim etnikim jedinicama, koje je razbila. Korpus je namjeravao
da raspoloivim snagama oslobodi Banjaluku. Neprijatelj je na vrijeme
osjetio ovo grupisanje snaga 5. korpusa, pa nije ekao da otpone napad
ve se od 20. aprila postepeno izvlaio iz Banjaluke i 22. aprila, kada su
jedinice 5. korpusa krenule u napad, nisu naile na otpor neprijatelja.
Banjaluka je bila prazna i slobodna.
Govorei o brigadi, njenim pokretima i borbama pominjali smo neke
borce, desetare, komandire vodova i eta, komandante bataljona i brigade,
delegate, politike komesare i zamjenike jednih i drugih. Mnogi istaknuti
i zasluni pripadnici ove brigade ostali su nepomenuti zbog nedostatka
podataka.
Iz istih razloga krto smo govorili o drugaricama borcima, bolniar-
kama u vodovima i etama, referentima saniteta u bataljonima i brigadi
i o njima kao omladinskim rukovodiocima u etama i bataljonima.
Veoma malo smo govorili o drugaricama koje su bile u obnovljenom
4. KNOP odredu: kako su sa odredom, u prvim mjesecima 1943. go-
dine, prole duge i naporne zimske mareve bez prikladne odjee i obu-
e, a uz to najee gladne; kako su doivljavale i preivljavale tifus,
na maru posaene na konju ili u nosilima, uvijene isamo u jedno ebe,
a esto i bez toga, u vrijeme kada su od studeni i stabla drvea nou
pucala na Uzlomcu. I kako su samo na kratko sklanjane u kue oko
Skender-Vakufa, Vijaana i u s. Kleani, pod Oauom, da bi se na kra-
ju, tek polovinom aprila, sa ostalim tifusarima smjestile u Korianima is-
pod Vlaia.
Nismo pomenuli kako je, dok se nije znalo od ega se umire, zab-
ranjivano bolesnicima, tifusarima, da piju vodu, ni kako je stara pleme-
nita Mara Maar jedno jutro zahvaena temperaturom ustala sa tvrdog
slamnog leaja, uzela neke od svojih stvari i izlazei na vrata rekla da
dolazi 4. divizija i njen sin Soa. U bunilu koje je zahvatilo i mnoge dru-
ge, malo ko od bolesnika bio je svjestan svojih postupaka, pa je niko radi
toga nije ni ustavljao, a zbog bolesti nije ni mogao. Stara Mara je izala
iz kue i umrla, kako se toga sjea Rajko Bubi tifusar u to vrijeme.
Tada su, prema sjeanjima preivjelih boraca i oskudnim dokumen-
tima, od ove opake bolesti umrle: Zagorka Stjepanovi, uiteljica iz Blat-
nice, koja je u Tesliu zbog etvrte neprijateljske ofanzive ostavila svoju
jedinicu erku i vie jedna drugu nisu nikada vidjele; Mira Jotanovi
(sestra Vlade Jotanovia) iz eave, student i partijsko-politiki radnik;
Milka Milija, djevojka-seljanka iz s. Sitne. Oboljele, padale su u velike
i dugotrajne temperature, gubile volju za jelom, brzo se topile i zubi im
crnjeli, to je bio znak skore smrti.
Lijeei i njegujui druge borce, ovu teku bolest preleale su Vlasta
Tvrz iz Kotor-Varoa, Ljubica Nagradi, iz s. Kremne i druge koje su se
tekom mukom izvukle.
O njezi bolesnika, izmeu ostalih, brinule su Jovanka Crnomarkovi
iz Skender-Vakufa, koja je na gusto sito prosijavala zobeno brano i
od njega pekla hljeb i alila se komandantu odreda kako ga i, pored toga,
bolesnici ne mogu jesti; Stanojka Daradan iz s. Strpci, koja je neprekidno
bdila nad svojim bolesnicima, pridravajui se strogo uputa koje je u vezi
sa tifusarima dobijala; djevojka koja nije znala za umor, koja je u naj-
teim situacijama pjevala i koja je, iako teko ranjena, ranu preboljevala
na nogama, a poslije rata u tekim materijalnim uslovima morala da nje-
guje i svoga ostarjelog oca; Bosa Budak, takoer iz s. Strpci, kojoj se,
na maru ili na strai, zbog niskog rasta kundak italijanske puke vukao
po snijegu; pa Mitra Gatari iz s. Strpci, koja je zbog toplijih pogleda na
pukomitraljesca Ljubu Vukovia, naoitog momia i hrabrog borca 2.
bataljona odreda, neko vrijeme morala da bude konjovodac, a Vukoviu
je iz istih razloga oduzet pukomitraljez, kazna koja, sem smrtne, nije
mogla za njegova shvatanja biti stroija i vea.
Nismo bili u prilici da, iznosei borbe i druge dogaaje, pomenemo
Seku Forkapu, udatu Terzi, Simeunu iri, Cvijetu Petkovi, Danu, Ol-
gu i Milenu Davidovi, sve iz s. Kaoci, Jelu eki iz eave, Stoj u Tomi
iz Ilove, Spaseniju Daradan, sestru Stanojkinu, Ginu Gudalovi, udatu
Medenica, iz Noikog, Mirjanu Milanovi iz Potoana, Hajriju, sestru Haj-
re i Huse Avdi, borca 14. brigade iz Kotor-Varoa, Safetu Halilovi, Veru
uri iz Maglaja, Veru Stani iz Jelanske, koja je neko vrijeme bila refe-
rent saniteta 2. ete 3. bataljona, pa Tomu Crnkovi, koja ju je na toj duno-
sti nasljedila poetkom 1945. godine, Veru Jovanovi iz kulturne ekipe, J e -
ku Popadi iz Vijaana, Bosu Predojevi iz Teslia, Anu Marie iz s. Imlja-
na, Ljeposavu Bjelani iz Lepenice kod Srpca, Milku Vrhovac, Vidu, udatu
Pivaevi, Desu iz Teslia, koja je radila u Skoju. Sasvim malo smo rekli
0 Desi Batinici, koja je kao petnaestogodinja djevojica prola bitku na
Neretvi.3233 Na Sutjesci je ostala uz mnogo ranjenika, a zatim su je pos-
lije mnogih tekoa i problema oteli iz ruku etnika sa nekoliko dru-
gih, borci Prnjavorskog partizanskog odreda u ljeto 1943. godine.
Iz odreda je stigla u 14. brigadu. Zaboravljeno je u kojoj je borbi
1 u kom odstupanju njene jedinice kod Dervente Desa upala u jamu sa
gaenim kreom. Po nju se vratio Stoj an Vrhovac, pomogao joj da se iz-
vue i zatim su oboje, uoljivi zbog krea na njenoj odjei, bili obasipani
neprijateljskim mecima, ali su se i pored toga izvukli.
Nismo napisali kako i kada je ranjena Ifeta Mehii. Nismo naveli,
jer nema podataka, kako je u borbama sa ustaama i etnicima 22. avgus-
ta 1944. oko vievakog groblja, iznad Sokolina, stradala Zuhra. Ne zna
se ni da li joj je to pravo ime, ni odakle je. Sa njom je nestala i njena
omiljena pjesma: Sine Mujo, iv ne bio majci, kako se nje i njene pjes-
me sjea Desa Batinica. Zuhra je jedna od dvije partizanke koje su toga
dana (kako etnici kau) poginule, a koje su partizani alili vie nego sve
druge poginule partizane. Drugoj partizanki se ne zna ime.
323a Tom prilikom osloboeni su: Desa Batinica i Milka Kovaevi obje rodom
iz okoline Bosanskog Petrovca; Arnautovi Milojko iz s. Crni Lug. Branko uran,
Uro Rosi i Jovo Iveti iz s. Kazanci, okolina Bosansko Grahovo; Mitar Rodi iz s.
Provo i Jovo Marjan iz s. Gubin, okolina Livna, te Petar Forkapa iz Korduna. Svi
su postali borci Prnjavorskog partizanskog odreda i kao takvi kasnije uli u 14. bri-
gadu.
Nije do kraja rasvjetljeno kako je poginula Hadira Mu je Soi, ro-
ena 1926. godine u s. Mravci, kod Doboja, koja je poginula oko 24. ok-
tobra 1944. godine. Milka Radii, Luka Kiti, Novo Tomi, i Rua Da-
vidovi, svako na svoj nain, sjeaju se da je jedna drugarica Muslimanka
'Atida, koja je tih dana dola u brigadu i malo vremena provela u njoj,
u jednoj borbi sa seoskom milicijom ranjena. U jednom dvoritu neke us-
takinje su je izbole vilama, jer nije mogla ili jo nije umjela da se odbra-
ni, a nije bilo uslova da joj neko od drugova pritekne u pomo, jer je je-
dinica u kojoj je bila iznenadno napadnuta i potisnuta. Sjeanja na 'Ati-
du i njen tragian sluaj i poslije nekoliko desetina godina nije izblije-
dilo.
Kada smo pominjali centralnu divizijsku bolnicu u Sipragama, u ko-
joj su se lijeili teki bolesnici i ranjenici, borci 14. brigade, nismo pome-
nuli bolniarke Maricu Petkovi iz Bosanske Dubice, Milevu Egeli iz
Bosanske Krupe, Soju Mati iz Bihaa, Duanku Kotur iz Koturova, Daru
Grubjei iz s. Zuljevice, Anku Petkovi iz Bosanske Dubice, Branu Sa-
vi iz Srpca, Vidu Tuli, udatu Jovi, Soku Gaeu, Darinku Filipovi, Mi-
levu Sananin, Danicu Puzavac iz Knepolja, Milku Latkovi, zatim Has-
niju iz Banjaluke, pa Dudu, ijeg se prezimena niko ne sjea, glavnu
kuvaricu Danicu Sevo, Crnu Daru i jo mnoge druge.
Nita nismo rekli o majkama boraca 4. KNOP odreda i 14. brigade, o
tome kako su za 14. brigadom ile desetinama kilometara od svog sela,
tragajui za njom da bi svojoj djeci donijele istu preobuku, da bi ih vid-
jele i da bi se lino uvjerile jesu li im jo iva. Takve su bile: Smilja
Vojvodi iz s. Usprovci (sada Husrpovci), Jovanka Preradovi iz s. Vi ja-
ana, Segi Darinka iz s. Strpci i mnoge druge. Nita nismo mogli da ka-
emo ni o velikom broju ena kao to su bili Darinka Njei i mnoge dru-
ge koje su kao drutveno-politiki radnici radile na terenu. Na terenu na
kome je bilo teko i borcima u jedinicama NOV, tee nego u drugim kra-
jevima. Rad usamljenih lanica AFZ, odbornica i lanica partijskih komi-
teta bio je posebno teak zbog etnika.
Prostor nije omoguavao da neto vie kaemo o kuririma koji su i
u najtamnijoj, a uz to i kiovitoj noi, mogli i umjeli na svakom zem-
ljitu, pa i na onom na kom nikada nisu bili, da pronau tabove i ko-
mande eta ili vodova, da im prenesu vana, a esto i sudbonosna nare-
enja i poruke. O tome bi oni imali mnogo da kau. Momilo Vojvodi,
kurir taba brigade, uvjek se sjeao kako je u tekim atmosferskim uslo-
vima iao da provjeri gdje je 4. bataljon brigade i zato nije na vrijeme
napao neprijateljsko uporite Sivu, kako je morao na kraju da ide prema
neprijateljskim poloajima da provjeri da li je jo neprijatelj na njima.
To je pria sama za sebe. Zdravko Tatarevi, Petar Boi i Milutin Bo-
gosavac, tri kurira iz taba brigade, iz rejona s. Piljuii kod J e -
laha, ponijeli su potu u komandu mjesta Prnjavor, dvadesetak ki-
lometara daleko. Ili su preko s. Rastue i tamo naili na etnike. etnici
su ih napali, pa su se morali braniti. Na vrijeme su osjetili da su ih et-
nici poeli opkoljavati, pa su pronali neki potok i njime se izvukli. Bili
su to momci nadareni za orijentaciju, po njuhu su osjeali kuda treba
ii da bi se stiglo tamo gdje su poslani. Autor se sjea sluaja kada su
etnici zarobili jednog bataljonskog kurira. Bio je desetak i vie dana
kod njih, a onda je pobjegao. Iako se brigada za to vrijeme prebacila na
sasvim drugi dio terena, on ju je, kreui se etnikim krajevima, brzo pro-
naao: Osjeao sam po tragu da ste tuda krenuli. .., rekao je. A kuriri
su veinom bili mladi. Izdrljiva, snalaljiva i NOB-u odana djeca.
Skoro nita nismo kazali o tome kakve je zadatke i borbe imala iz-
viaka eta. Spomenuli smo samo neke njene komandire, a meu njima
nismo naveli edu olia, ni komesara Ljubomira Majkia. Gligo Njei
st sjea da je u toj eti bilo nekoliko odlinih boraca iz Sanice. Jedan od
njih bio je i Zejnil Hodi, izvrstan pukomitraljezac. Po nekim izvorima,
ova eta je na pl. Maknjai unitila neku neprijateljsku posadu. U svakoj
akciji ona je imala odreeni, specijalni zadatak, i u svemu je bila odab-
rana i pouzdana eta. esto su je koristili i brigadni obavjetajci. Ostali
bi sa velikom griom savjesti ako ne bi, kad govorimo o brigadi, odali
duno potovanje i svim borcima NOR-a koji su radili u dijelu brigade
i bataljona koji je brigadu hranio i koji je inio pokretljivijom i za borbu
spremnijom.
Ostae anonimni mnogi borci koji su se brinuli o ishrani vodova,
eta i bataljona, ljudi oko intendantura bataljonskih i brigadnih. Borci,
od kojih je zavisilo da li e jedinice biti na vrijeme nahranjene i ime,
posebno kad su se neki bataljoni ili 14. brigada nalazili u Vrhovini, gdje
ne raa penica, a samo ponegdje kukuruz, pa se jeo hljeb od zobenog
brana.
Pomenuemo, zato, neke od njih: Ivanka Timkova, Ristu Neimare-
via,. Bogdana Skoajia, Boru Stania, Iliju Mikitiina, Obrada Vojvodi-
a kao intendante i pomonike u brigadi ili bataljonu, a zatim i one
koji su u intendaturi radili, kao: Dante Muhi, Roman Kalenjuk, Luka
Tei, Ranko Jotanovi, Stevo Milinkovi i Slavko Opai iz Dvora na
Uni, Veso Madrapa, Damjan Gruji, Mujo Kolari Zuber i Ljubo Dudi
iz Prnjavora, od kojih su neki bili i borci i konjovodci u intendanturi. Za-
tim, da se podsjetimo na kuvara Petra Pejia iz orkovia, kome je za vri-
jeme borbi za Banjaluku septembra 1944. ubijena kobila Mrkua, koju
je teko preboljeo. Ovim borcima i konjovodcima nije bilo lako. U tekim
situacijama borac u eti imao je veu slobodu kao jedinka, a konjovodci
i intendanti bili su optereeni brigama za konje i hranu.
Ibrahim Duni i njegova Brnja bili su poznati po tome to, kako
to pie Augustin Niki Gusti, kad Brnja pone da trese glavom Ibrahim je
odmah znao da e biti borbe. Koliko je komplikovano biti i borac i ko-
njovodac najbolje je osjetio sam Ibrahim. U jednom tekom nonom pok-
retu potoci su toliko nabujali da se nisu mogli gaziti. Moralo se ii preko
nagnutih vrba i njihovih ogranaka. Ibrahim je mogao da prijee, a nje-
gova Brnja nije. Zato je Brnju tjerao da gazi, i pliva ako treba preko
nabujalog potoka. On je nije mogao jahati, jer je na njoj bio kazan za
hranu i vrea sa namirnicama. Natjerao je Brnju preko potoka, a on
je dvadesetak metara nie urio da pree koristei nagnutu vrbu. Kad je
savladao potok Brnje vie nije bilo. Potrao je gore dolje Brnje
nema. Kolona partizana odmakla, a mrkla je no: Alo v e z a . . . 'Alo Br-
n j o . . . vikao je zabrinuto i uplaeno Ibrahim. Stigao bi on kolonu, ali
gdje je Brnja i tovar na njoj. Tamo je bilo sve za sutranji doruak i
on je konja morao nai, pa je dalje jurio tamo-amo, viui: ' A l o . . .
' A l o . . . ; jer briga za borce i njihov sutranji doruak savladala je strah.
Brigada nije mogla bez konja, jer su oni bili nezamjenljiva snaga,
koja je vukla sve terete koji su brigadi bili neophodni: postolja tekih
bacaa, sanduke sa minama, teke mitraljeze, sanduke sa mitraljeskom
i puanom municijom, kazane za hranu, namirnice koje mogu pod-
miriti potrebe za jedan ili vie dana. Umjeli su da ponesu ranje-
nike i bolesnike, a neko vrijeme vukli su i tzv. partizansku burad za pa-
renje odjee, da se u njoj ne kote vake, glavni krivci za tifus.
esto su pod kiom kuruma iz tekih situacija iznijeli ranjenog
borca ili rukovodioca, pa narodnooslobodilaki rat ne bi mogao bez njih.
Konji su bili vjerni partizanski saputnici, a mnogi su, uz put stradali.
Pominjali smo kulturno-prosvjetni rad u brigadi. U tom radu naj-
vie su se takmiile kulturne ekipe 1. i 4. bataljona. One su bile iznad
ostalih, jer su u svom sastavu imale dosta boraca iz Banjaluke i ostalih
mjesta koji su imali smisla i znanja za takav rad. Prema podacima koje
ima Mustafa Kumi Dule, bataljonski hor i diletanska grupa 4. bataljona
od 25. juna 1944. do 27. februara 1945. priredili su est kulturno-zabavnih
priredbi (25. juna u selima Milosavci-Drugovii, 2. jula u s. Srevii, 8.
oktobra u s. Potoanima, 6. januara 1945. u Tenju, 7. i 9. januara iste
godine u Novom Seheru, a 27. februara u Tenju). Na priredbama se prvo
izvodila himna Hej, Sloveni, zatim su dolazile ostale pjesme, kao Po
umama i gorama, Ti ne plai drugarice, Kud narodna vojska proe,
Sirom svijeta omladina nova, partizanska Oj, Moravo, Padaj silo i
nepravdo. Od solo recitacija najvie su recitovane: Mi mladi, Ko je
drug Tito, Mrtvi proleteri, a od skeeva: Ustaka promida, Tri glu-
vonje, Fotograf, Cestar Mujo.
Sauvan je i jedan partizanski Vrabac, koji je sastavio Veljko
Sipka. Neke od strofa glase:
Dobar vee elim svima Zgodu oni sada prave

na priredbi prisutnima da prijeu preko Save
opet u Vam da se javim pa da idu Paveliu
da Vas malo ja zabavim. svom Hitleru i Nediu.
Imali smo borbu jaku Svi zajedno oni bjee

tamo dole na Vujaku u Njemaku samo tee
S etnicima Crne Gore a Njemaku kolje zmija
kod Plehana tamo dole. Crvena je tu armija.
Brigadu je u pokretu stalno pratila pjesma. Igralo se i pjevalo na

sastancima i odmorima, svugdje gdje je to situacija dozvoljavala. Po se-
lima, gdje se dolazilo, sazivani su zborovi seljaka da se sa njima poraz-
govara, drali su se po jedinicama analfabetski teajevi, izdavan je od
septembra 1944. godine brigadni list Glas i bataljonske novine . . .
Preivjeli borci jedne od jedinica brigade na proslavi u Prnjavoru 1968.
Vojo Stupar, politiki komesar, oko Pstrockipomonik
komesara, Stevo Samardija, komandant i Duko Boja-
ni, zamjenik komandanta brigade.
Branko Ljubojevi Baruh i

Meho inik, etni rukovodioci.
Neidentifikovani rukovodilac Vlasta Tvrz. bo-

rac i bolniarka i Josip Tvrz Pepi, komesar 1. Mlado Obradovi, zamjenik komandanta bri-
bata/jona. gade od formiranja do februara 1944.
tab brigade sa Polit-odjelom 11. NO U divizije: Stoje: oko Dragovi, Bosa Cvijeti (lanovi polit-
odjela), Albert Trinki naelnik taba, Blagoje Bogavac, lan polit-odjela. Stevo Samardija koman-
dant, Gutman Dr. Frida, upravnik ambulante i oko Pstrocki, zamjenik politikog komesara bri-
gade. ue: eflk Hercegovac, sekretar, Nevenka Curulija. referent saniteta i Hamdija Ceri.
Josip Maar oa, komandant l NOU di-

vizije do februara 1944, i Petar Meava, ko- M i , e TrkulJa- komandant i Josip Tvrz Pepi,
mondani 12. KNOU brigade do lieta 1944 politiki komesar 1. bataljona.

Vjerski referent, Simo Tadi-politiki komesar, uraPredojeviurin - komandant 53. N O U di-
vizije i Rako Tanovi, pomonik politikog komesara 14. brigade.
Milovan Petrovi i Duan Bundalo brigade

borci
Boko oli borac 2. bataliona.
tJuraa rredojevic urin predaje raport uri Pu ca ru S tar om. Pozadi sa nao arima A dem Her ceso vac
a desno Sefket Maglaj lie sekretar povjerenitva OK KP./ za srednju Bosnu prvom polo vinom ) 943.
Grupa boraca 5. poljskog bataljona. Stoji: prvi sa desna Milan Mitrovi, komandir ete Klei etvrt,
sa desnaMtltvoje Danilovipolitiki komesar. Sjedeprvi sa lijevallijaarevi. komandant ietvrti
tlo sko Baile pomonik politikoe komesara bataljona
Ljuboje Pani (prvi sa desna), komandir ete iz 1. bataljona, poginuo januara 1944, naRudanci. Dvije
drugarice iz Bosanske krajine, i borac sa terena Vrhovine.
Jagodi Vlado, delegat voda, Adam Pani (sje- Milan Jeli (lijevo) sa neprepoznatim borcem.
di), komandir ete i Mandi Veljko pomonik
politikog komesara 3. ete. Svi iz 1. bataljo-
na.
edo Kreji i Jelenko Boi.
Dragoljub Jefti, komandir 3. ete

2. bataljona.
StojanA. Njei, Gligo Njeii ivkoDomuz. borci brigade.

arko Devi, Ljubo Jovii, Milutin urevi, Milan Kalini, Josip Tvrz Pepi i Perica Vukelja pol.
komesari i zamjenici u bataljonima.
Stoje, nepoznata drugarica, Dragoljub Jefti, Ifeta

Mehii, nepoznata drugarica, zatim Sadeta Kantar-
dii, nepoznati drug i Petar Kuzmanovi.
Veljko Njei, etni rukovodilac u brigadi.
Sjede, u sredini Milivoje Danilovi a iznad njega Dra-
gan Ilibai, tada zamjenik k-danta 2. bataljona.
Grupa komandira iz 2. bataljona: Mitar Maruni (prvi sa lijeva), zamjenik komandira: Milo (nepoz-
nato prezime). komandir pratee ete; Arsen Jovi, komandir 2. ete, te Petar Kuzmanovi, Drago
uri (iz Joavke) i Vlado Ili, komandiri eta.
Rua Davidovi iz s. Kaoca, Srbac i Zora

Stevo Kovaevi, k-dant brigade od novembra Bijeli iz s. Sjeverovaca, kod Bos. Dubice,
1944, i Milan Kalini, komesar brigade od konca prva omladinski rukovodilac a druga
avgusta 1944. do kraja rata. referent saniteta u bataljonu.
Sjede: Savo erekovi, Ilija Slavni, nepoznati rukovodilac, zatim Vid Njei-narodni heroj. Engle-
ski pilot i Momir Lalovi.
Stoje: dvije nepoznate drugarice, Jovo Lukrecija, Zdravko PreradoviBraco, DioJovanovi, Zivko
Marjanovi, jedna nepoznata drugarica i Ilija Mikitiin.
Nikola Marie - komandir ete u 1. bataljonu,

Rajko Duki, Marko Mihajlovi - komandant poginuo koncem januara 1944, oko s. Potoa-
2. bataljona i Milan Banjac. ni, Prnjavor.
Prokop cki Pronja. komesar ete u 4. bataljonu i A lek sa Simi sa grupom boraca u Tenju 1944.
godine
Nepoznati borac; Jovo uki-pomonik politikog komesara

bataljona, omladinski rukovodilac u brigadi i Ismet Mesi,
pomonik politikog komesara ete.
ui Momir Lalovi. komesar a kasnije k-dant bataljona i Pe'kovi Boica, referent sa-
zamjenik komandanta brigade. ni,eta bataljona.
Doktor Broz, Sena Kovaevi-referent saniteta brigade od poetka 1945, Muharem Ferizbegovi,
obavjetajni oficir brigade i nepoznati borac-kuvar.
Stoje, nepoznati drug. Ljubo Jovii, Danilo Marti-

komesar 3. ete 2. bataljona i nepoznati drug.
ue, Avdo Tenjak, komesar ete i trei Veljko
Novak Tomu' Novo, komandir voda. Proli.
Nedo Batei (prvi sa lijeva), Petar Kuzmanovi, Milo Trnini-komandant 2. bataljona od decembra
1944, Ljubo Jovii, komesar 2. bataljona i Bajo Keleevi. ui Kulenovi Faik sekretar taba
bataljona.
Judita Albahari, ref. saniteta bataljona i

Grupa drugarica i drugova iz kulturne ekipe. Stoji u Stanko Vukainovi, pomonik politikog
sredini Petar Petrovi. obavjetajni oficir bataljona. Komesara 2. bataljona, narodni heroj, po-
Klei druga sa lijeva Vera Jovanovi. ginuo u borbi u Prnjavoru 20. 1. 1944.
Dio taba 4. bataljona. Sjede arko Devie. IdrizZejni, borac,
komesar, Veljko Sipka komandant i Perica
Vukelja, pomonik poli/komesara bataljona.
Ljubo Tanasi. Jovica Tomaevii SimoMak-

simovi, borci brigade. Nedcljko Slatinac, borac.
Grupa boraca i starjeina Motajikog partizanskog odreda. Stoji trei s desna Ljubo Mraovi. sjedi
prvi sa desna Vasilije Modi Vasko, obavjetajni oficir.
Stojan Topic, Ljubo Jo-

vii, nepoznati starjei-
na i Nedo Blatei.
Sadik Bojiiz Galjipovaca, poginuo

1945 u borbi protiv kriara" oko
Cazina i Rade Luki, intendant.
Kukavica Mirko (prvi s lijevaj, komandant i Franjo Biljan (u sredini), komesar art. diviziona sa
referentima saniteta u bataljonima i brigadi: Milkom Radii, Anom Kremi, Senom Kovaevi,
Danicom Jevti - Dusi, Ljubicom Bjegojevi i Boicom Petkovi.
Desa Batnica, Ljubica Bjegojevi i Georgina Gudalovi, referenti saniteta bataljona.

Grupa boraca 3. bataljona. Ivanko Timkov.
intendant brigade.
Milenko Radomirovi. pomonik obavje-

tajnog oficira brigade, poginuo od etnika
Preradovi Blagoje, porunik, najmlai 1947.
komesar ete u brigadi
Dio rukovodstvu 5. (poljskog) bataljuna: Sena Kovaevi. Milan Banjac i Milan Mitrovi. komandiri
eta, Ilija Sarevi. komandant, Boko Baji zamjenik politikog komesara i Milivoje Danilovi,
komesar. Lei. Olivera Gutman Olika.
Ilija Sarevi. nepoznati rukovodilac, i Josip Kuriri automatiari. Prvi sa lijeva Ostoja
Tvrz Pepi. ue: nepoznati borac, Ifeta Me- Popovi iz okoline Celinca.
hii i Drago Luburi, komesar ete a kasnije
komesar I. bataljona.
Nemanja Gruba, MOmilo Vojvodi u ratu delegat voda i Milan Popovi, komandir
ete u 4. bataljonu
RajkoBubi, komandir ete. Drago Bogdanovi, komandirvodaiStanoje Vidovi, zamjenik koman-

dira ete.
Grupa starjeina. Stoje: nepoznati borac, Milan Kovaevi komesar mitraljeske ete 3. bataljona:
nepoznati rukovodilac; SefikHercegovac, komesar bataljona, Ivica eremet politiki komesar ete,
Dia Jovanovi, Petar Forkapa, Milan Kalini, Mithat Hodii, Duan Tutnjevi, Savo Ilici Rade Du-
rjani.
Sjede: Vlado Jagodi, neidentifikovani starjeina, Zaharije S latinac, Velimir Bijelii Ve so Trnini.
Ostoja Mitrovi, pomonik politikog kome- Vaskrsija Milini Kio, komandir ete i
sara ete i Vaso Devi, zamjenik komandira Vlado Jotanovi, zamjenik komandanta 3.
ete u 4. bataljonu. bataljona.
Mirko Preradovi, K-dir ete, Ostoja Popovi, kurir i edo
Colte, komandir ete. Ljubo Novkovi, komesar ete u 1.
bataljonu. poginuo 11.12.1944. u
napadu na neprijatelja na elj. sta-
nici Vinite.
Luka Kiti (u sredini), vodnik 2. voda 2. ete sa dva druga.

Grupa rukovodilaca 5.
polskog bataljona: Boro
Stani, intendant, Marinko
Krnjaji, politiki komesar,
Boko Baji, zamjenik ko-
mesara, Nikola Cuan, oba-
vjetajni oficir, Slavko Zr-
ni, komandant i Olivera
Gutman.
Milan Kalini
i Rizo Selmanagi
- politiki
komesar bataljona
Dragan urlan, pomonik politikog komesara ete, Borko Lipotanovi i Slavko Zeevi.
Dejan Stani, Nasko Hadi i uro Modi.
Hanka Jusi,
borac
Duan Piljagi, Cedo Colie i Ljuban brigade iz
Majki politiki komesar ete. Novog Sehern.
Branko Milojevi, Ljubo Davidovi i Asim Ahmi.
Radivoje Sananin - komandir ete, Hasnija Frci, borac i Hamdija Durakovi, politiki komesar
ete.
Boro Jusupoviborac3. bataljona. StevoRadoevi-komandir prateeg voda u 2. bataljonu, poginuo

1.12.1944, na elj. stanici Bradici i Azis Arnautovi, borac.
Ljubo Radi Gedo-komandanl 3. bataljona su omladincima, kuririma.
Vaskrsija mulja, pukomitraljezac a

zatim komandir ete pa zamjenik ko-
mandanta 3. bataljona i Savko Cvi- etne starjeine.
janovi, pukomitraljezac a kasnije ko- Stoje: Boro Keser, Veljko Lepir i Kota Segi. Sjedi prvi
mandir voda. sa desna ordo Segi,
Dio boraca 5. poljskog bataljona u s. Martincu juni-juli 1944.
Savko Danii. desetar u 3.

Dio jedne od eta brigade, na sastanku u toku marsa. bataljonu. oslijepljen od na-
gazne mine aprila 1945.
Jovica Trkulja-zamjenik komandi-
ra ete, poginuo kao zamjenik ko-
mandanta bataljona aprila 1945,
Jovanka Crnomarkovi Trkulja i
Mile Trkulja, komandant 1.
bataljona.
Stevo Kovaevi, borac vezista.
Vasiljka Preradovi Beba - sekretar

elije KPJ1943. u s. Vijaanima a 1944.
Grupa drugarica i drugova boraca iz brigade. lan sreskog komiteta KPJ Prnjavor.
DujaVujnovi -Marie, komandir voda. Milan Kalini, komesar Augustin Niki Gusti, pomonik
brigade i Savo Mili, komandir pratee ete. poMg* ^ r a g e w
komesar.
Zulkif Durakovi, borac invalid.
filtri/' Invnn - Unmnndant hatalinna. Raikn Seei

Mirar Adamovi, politiki komesar i Milan
Banjac, komandir ete u 5. (poljskom)
bataljonu.
Dio taba 3. bataljo-
na, stoje: Milenko
Radomirovi, obav-
jetajni oficir. Ljubo
Radi Gedo, ko-
mandant, Vlado Jo-
tanovi, Zamjenik
komandanta iSpaso-
je Marjanovi, kome-
sar.
Ispred njih Ifeta Me-
hii, referent sanite-
ta.
Kovalj Slavko i nepoznati borac, oba iz 2. Mirko Pui, zamjenik komandira 2. ete 1.
bataljona. bataljona i Rosa Raljevi - Pui, Sko jevka
arko Vujasinovi iz s. arinaca kao borac 3. Nikola Garaa. zamjenik k-anta brigade u
. . ' 1982. general major JNA). drugoj polovini 1944.
Dimitrije Gruba, jedan od starjeina u
Banjalukom partizanskom odredu.
Vladimir Ili, Ljubo Banovi i Lazar Jermi.

Ljuboje Arseni, komandir ete iz 1. bataljona Blagoje i Nedjeljko Preradovi
sa Mikom Boji -Arseni, politiki radnik na
terenu.
Grupa starjeina 5. Poljskog bataljona. Sjedi, u sredini, SlavkoZmi-komandant bataljona (doao

poslije Sarevia).
Pioniri u ulozi izvoau programa za omladinu u Sipragat
Rajko Duki, poginuo kao komandant 2. bataljo-

na poetkom decembra 1944, Husejin Redi, po-
ginuo kao zamjenik komandanta 2. bataljona
marta 1944, Hamdija Ceri i Jovanka Crno-
markovi (u sredini) sa dvije drugarice. Grupa boraca brigade u toku demobilizacije
Nuhbegovi Alija komesar ete i Kumi Mihajlo Marie
Mustafa - Dule komesar art diviziona brigade.
Teodor Stoji i Duan Tutnjevi, komesari eta iz 2. bataljona sa Milovanom Petrovi,

etnim starjeinom iz 1. bataljona.
Ratni vojni invalidi u Trapistima, na rehabilitaciji poslije rata.
Bozo Jokanovi - zamjenik k-dira ete,
Zdravko Preradovi, borac brigade iz s. poginuo u borbi na Derventi juna 1944.
Vrana, .poginuo marta 1945. oko Doboia. Lijevo Jure Grgi a desno Savo Mladenovi,
kuriri.
Veljko Lepir, Novak Milivojac, Mile Savie, komandiri eta i Zdravko Ostie. Klei Savo Ili i nepre-
poznati borac.
Mirko Pui, sa etiri drugarice iz 1. bataljona.
Ljubomir oli, borac brigade. Simo Beni iz s. Imljana, borac 1.

Prenos posmrtnih ostataka boraca 1. bataljona iz Teslica za Kotor Varo, poslije zavretka rata.
Fotografija sa omota: elo kolone 14. brigade na maru u napadu na Banjaluku 18 septembra
1944. god
Ilija arevi
i Slobodan
Bogunovi-komesar
bataljona
u brigadi 1945.
Lazar Gabri, pukomitraljezac i

Drago Vukman (ovi).
iprag e 1943. godine, u prvom planu etvrti s desna Dujolvezi. nakonjuAco izmilan OKKPJza
srednju Bosnu
Borci sa narodom na jednoj od proslava brigade

Borci brigade
pred jednu
od borbi oko
Doboja, u prvom
planu Arsen Jovi
Slika iz 1943. god: Mina Delie, Mile Trkulja,

Mileva Ljubotina - Tanovi, Vlado Ivanovi i
Nada Podgornik (s lijeva na desno)
Nesreno poginula erka autora,

Slavenka, kojoj je sa palim borcima
i njihovim majkama knjiga i
posveena
Sa jedinicama 27. NOU divizije
u borbama oko Vlake Mahale
4~25. maj 1945. godine
Kada je Banjaluku napustio okupator i oruane snage NDH, jedi-
nice 14. brigade krenule su za Prijedor, a zatim su ule u Bosanski Novi.
Trebalo je odatle da progone neprijatelja prema sjeverozapadnim granica-
ma nae zemlje. Ali, ona je tu zaustavljena i dobila je zadatak da se naj-
hitnije prebaci na podruje istono od komunikacije Brod Derventa
Doboj. U sastavu 27. NOU divizije trebalo je da uestvuje u napadu na
zaostalu ustaku grupaciju, koja je na krajnjem dijelu toga prostora jo
uvijek davala otpor.
Prostor na koji je ila, s obzirom na geografske, politike i etnograf-
ske osobine, mogao bi se, grubo, podijeliti na dva dijela.
Prvi, brdovit i poumljen, koji se od derventskih sela, kao Velika
Plehan Kuline eravac Humke i Lijee, prostire istono i
obuhvata prostor do sela: Mala Brusnica Joavica Gnionica Jake
i Dobor Kula.323b U toku NOR-a ovaj prostor je bio poznat pod imenom
Vujak, po istoimenoj planini koja se tu nalazi.
Drugi dio, koji je ravan, gue naseljen i smjeten u tro uglu izmeu
posljednjih gore pomenutih sela (na istonim dijelovima Vujaka) do ua r.
Bosne u r. Savu. Ovaj prostor pripada Bosanskoj posavini. Vea mjesta
na tom dijelu bila su Odak i Vlaka Mahala.
S obzirom da je bio nekako po strani i izolovan od dejstva parti-
zanskih jedinica srednje Bosne, o tom prostoru i dogaajima na njemu,
malo smo do sada govorili. A, ba to to je bio izolovan i izvan veeg, a
djelimino i van svakog uticaja NOR-a, uslovilo je da na svakom od po-
menutih dijelova toga prostora iznikne svojevrstan fenomen NOR-a. Ni-
jedan nije jo dovoljno prouen i sagledan, iako je svaki za sebe veoma
pouan.
* * *
Podruje Vujaka pominje se u ustanku kmetova i Pecijinim bu-

nama 1875-1878. godine.
Dosljedno slobodarskim tradicijama, ovo stanovnitvo vujakih sela
uestvovalo je i u ustanku 23. avgusta 1941. godine. Mjetani sela Ritei,
Dugo Polje, Glogovac, Boinci, Trnjani, Majevac i dr., kada su vidjeli da
se napada Doboj, krenuli su samoinicijativno na ruenje telegrafsko-te-
323b Srednjovjekovno utvrenje, koga je 1387. godine podigao ban Ivani Horvat.
U svojim pohodima na Bosnu maarski k r a j Sigismund porazio je 1408. godine pod
Dobor Kulom bosanskog kralja Tvrtka II i tom prilikom zarobio i pogubio oko 200
bosanskih plemia.
lefonskih veza, puteva i eljeznikih mostova. Oni su napali i uspjeli da
likvidiraju oruniku (andarmerijsku) stanicu u Podnovlju.
Kada je poslije intervencije jakih njemakih i ustakih snaga oslo-
boena teritorija bila pregaena, ustanak je na Vujaku bio privremeno
uguen. Ali, elja naroda za ueem u NOB-u i pored toga nije bila sas-
vim zamrla.
Poslije etnikih pueva u istonoj i srednjoj Bosni u proljee 1942.
godine, veliki broj boraca i rukovodilaca iz Zenikog partizanskog odreda
naao je utoite na Vujaku. Na njemu tada opet jaa elja za otporom.
Kada su u ljeto 1942. godine ustae namjeravale da ovaj narod isele, a
dio pokrste dolo je 23. avgusta 1942. do tzv. drugog vujakog ustanka.
Predvoen komunistima, meu kojima je bio i Petar uri zvani Ge sa
Ozrena, narod je napao posadu NDH u Podnovlju.
Satnija koja se tamo zatekla predala se, a iz Dervente je u pomo
krenulo 70-80 ustaa u kamionima. Oni su se probili u Podnovlje, ali su
ih ustanici blokirah i najveim dijelom unitili.
Prema ovim ustanicima oruane snage NDH i Nijemci angaovali
su iz Dervente 2. bojnu 4. lovakog puka i dijelove 3. i 5. pukovnije; iz
amca jednu bojnu ustaa, a iz Doboja tzv. ukrajinsku legiju.
Ustanici su od oruanih snaga NDH u toku tih borbi zaplijenili oko
453 puke, 3 teka i 6 pukomi trai jeza, kao i 3 teka bacaa. Na taj nain
su naoruali pet svojih eta, koje su u borbama ubile oko 80 neprijatelj-
skih vojnika, meu kojima i jednog oficira.
Front na kome se borba vodila postepeno se razvukao na oko 40
km, to ustanici vie nisu mogli da odbrane. U tim borbama je poginuo
glavni ovjek Petar uri. Ustanici su poeli da se povlae, a narod je
masovno pobjegao preko r. Bosne u Trebavu.
Pod nepovoljnim uslovima ustanici su 6. septembra 1942. godine
prihvatili neku vrstu bezuslovne kapitulacije da predaju sve zaroblje-
no oruje i opremu (najmanje 500 puaka, 10 pukomitraljeza, 2 teka mit-
raljeza i 2 teka bacaa mina), a to je iznosilo vie nego to su ustanici
u borbi od jedinica NDH oteli, da se izbjegli narod preko r. Bosne moe
vraati samo na jednom mjestu prelaza i da se ustakoj vlasti moraju iz-
ruiti sve osobe koje su uestvovale u pokolju pojaanja koje je bilo
upueno u Podnovlje.
Iz kasnijeg prijedloga okupatorsk ; h vlasti da se stanovnitvo Vuja-
ka u cjelini evakuie sa tog prostora, moe se zakljuiti da se narod Vu-
jaka toga diktata nije pridravao. Ima podataka da su se borbe i poslije
sporazuma nastavljale jo dvadesetak dana.
U drugoj polovini 1942. godine, uz asistenciju trebavskih etnika,
na terenu Vujaka oformljene su etnike jedinice. U poetku su potpa-
dale pod Trebavski etniki odred istone Bosne, a kasnije pod Srednjo-
bosanski etniki korpus, a najee su dejstvovale samostalno. Pod jakim
uticajem tamonjeg stanovnitva, naklonjenog NOB-u, teili su da budu
samostalni. Kao takvi bili su vrlo karakteristini i svojevrsna etnika
organizacija, bez obzira to je u njihovim redovima bilo i izrazitih etni-
ka.
Meu dokumentima nema ni jednog iz koga bi se moglo vidjeti da
je neki vujaki etniki vod, eta ili odred iao u neki napad na parti-
zane.
Iz srednjobosanskih etnikih dokumenata se vidi da su ove etni-
ke u aprilu 1943. godine razoruali trebavski etnici. Nema podataka ta
je tome bio razlog. Nesuglasice izmeu vujakih etnika i srednjobosan-
skih etnikih komandi i istaknutog dijela Vrhovne etnike komande
nastavljene su i u toku 1944. godine. Iz pisma kapetana Pejia, delegata
Vrhovne etnike komande, od 22. jula 1944. godine, upuenog koman-
dantu Trebavskog etnikog odreda Savi Boiu, vidi se da je on od Bo-
ia traio da komandantu operacije srednjobosanskih etnika, kapetanu
Araneloviu, stavi na raspolaganje 400 etnika pod komandom najboljih
starjeina i sa to veim brojem automatskog orua, za sreivanje pri-
lika u Vujaku, da e to biti korisno za obje strane, kao i za optu
stvar. Mjesec dana kasnije pie mu da Vujak treba napasti, ako se dru-
gaije ne moe.
To nisu bile samo prazne rijei, to se vidi iz podataka, jer se grupa
srednjobosanskih etnikih brigada koncem septembra 1944. obrela na
Vujaku.
O tim vujakim etnicima jo su interesantniji partizanski izvori.
Postoji jedno pismo izvjetaj izvjesnog Duke Ristia, partizanskog po-
zadinskog radnika ili saradnika, pisano aprila 1944. godine,, iz koga se
vidi da je on bio na Vujaku, da je razgovarao sa narodom koji je za NOB,
da su vujaki etnici specifini i da sa partizanima sarauju. Navodi da
se ta saradnja ogleda u tome to ovi etnici pojedine partizanske ruko-
vodioce ili grupe koji iz istone Bosne idu za Bosansku krajinu prihvataju
na r. Bosni, organizuju im smjetaj (prenoite) i za njih pribavljaju hra-
nu preko NOO, koji su na terenu Vujaka organizovani.
O ovom narodu i vujakim etnicima svjedoio je i komesar 12.
KNOU brigade, kada je u oktobru 1943. godine sa jedinicom bio na Vu-
jaku. On pominje zbor koji je zakazao u s. Majevcu i Trnjanima, na koji
je dolo oko 150 mjetana. Ovoliki odziv komesar 12. brigade objanjava
injenicom da narod Vujaka voli partizanske jedinice. Postoji i njegova
ocjena da je teren na kome ovaj narod ivi geografski specifian, da je to
mali prostor omeen velikim rijekama i neprijateljskim uporitima, koja
onemoguavaju dranje slobodne teritorije, te da na njemu ima oko 200
naoruanih ljudi koji vode otvorenu borbu protiv ustaa i da su, ak,
vodili borbu protiv etnika. Jedino se nisu borili protiv Nijemaca, zbog
slabih geografskih uslova.
U svom izvjetaju 11. diviziji, on navodi da se po terenu gdje se
nalaze ovi etnici slobodno i nesmetano kreu partijsko-politiki radnici.324
Postoje usmeni podaci (sjeanja Mirka Sananina i Nikodina Sla-
tinca) da je sa Vujaka na Kongres USAOJ-a 1944. godine iao jedan sa
kokardom na kapi. On je doao sa delegatima koji su ili iz istone Bosne.
Bio je naoruan. Negdje oko Skender-Vakufa jedan delegat mu je skre-
nuo panju da pod kokardom ne moe da ide sa njima po ovom terenu.
On je onda skinuo kokardu, a na kapu stavio zvijezdu. Kokardu je stavio
u dep, da je, kako je rekao, stavi na kapu kada se bude vraao. I ovaj
delegat etnik objanjavao je kako oni u odredu imaju partijsku i sko-
jevsku organizaciju.
324 Zb. NOR, T-IX/4, dok. br. 95.
Bosne, bez represalija hrvatskog ili muslimanskog dijela stanovnitva. Ta-
kav tolerantan odnos zadrao se od 1941. godine sve do konca 1944. go-
dine. Istina, od 1943. godine pojedini frankovci poeli su da formiraju us-
taku miliciju, radi tobonje zatite svojih sela. To je bio proces koji je
neka druga sela zahvatio ve u 1942. godini. U tu miliciju ukljuivani
su i vrbovani pojedinci koji su dolazili na odsustva iz oruanih snaga
NDH, uglavnom razne siledije i probisvijeti. Ali i tu je bilo izuzetaka.
Koncem 1943. godine kada je jedan bataljon 5. kozarake iao preko Vu-
jaka i Podnovlja za Modriu prolaz su mu obezbjeivali etnici i milicija
iz s. Jake. Komesar bataljona Kapor sjea se da su prilikom veere u
Modrii njoj prisustvovali komandir milicije i etniki komandant. Oba
su nosili svoje uobiajene oznake.
Preokretu u dotadanjim dobrim meunacionalnim odnosima najvi-
e su doprinijeli susret Pavelia i Hitlera u Hitlerovom glavnom stanu,
Vujoj jami, 18-20 septembra 1944. godine i dranje takozvanog do-
bojskog mostobrana.
Na tom sastanku Hitler je podrao Pavelia da u NDH uspostavi opet
punu dominaciju ustaa, da se domobranske jedinice postepeno pretva-
raju u ustake. Posebno ga je podravao u ponovnom zaotravanju kursa
prema pravoslavnima, tj. srpskom dijelu stanovnitva.
Hitleru je takav Paveliev plan odgovarao, jer e genocid nad srp-
skim dijelom stanovnitva jo vie gurati NDH na optueniku klupu
kada pobjede saveznici. Paveli e morati da uini sve da Njemaka ne
izgubi rat. Time je nacionalsocijalistika Njemaka dio tereta oko izvla-
enja njemakih snaga iz Afrike i sa Balkana lake prebacila na oruane
snage NDH. One su ginule dok su se Nijemci izvlaili. Njemaka koman-
da je, zato, poslije sastanka Paveli Hitler, poslednjeg u njihovom i-
votu, dala uputstva svojim komandama na teritoriji NDH da takav Pa-
veliev kurs podre.
Taj dogovor je bio jedan od uzroka svega to se od poetka septem-
bra 1944. godine do 25. maja 1945 na tom prostoru Posavine odvijalo i
dogaalo.
Radei na planu zaotravanja kursa prema srpskom dijelu stanov-
nitva, ustaka vlast je, preko pojedinaca tipa Petar Rajkovac i Ivo Ca-
lui (od kojih je Rajkovac bio i ranije poznat kao ubojica i kavgadija),
organizovala koncem 1944. godine istrebljenje srpskog dijela stanovnitva
u tom dijelu Posavine. Pod firmom da ih vode na rad u Sijekovac, oni su po-
hapene Srbe u grupama odvodili i ubijali. Prva grupa je ubijena iza s. Svi-
laja. Neki su uspjeli da pobjegnu, a meu njima, prema kazivanju Save u-
ria borca 6. istonobosanske brigade, bio je Mirko Dragi iz Dubice. Kada
su ustae vidjele da je njihov plan otkriven, poklali su sve one koje su dra-
li uhvaene u Donjoj Dubici. Ustae su, istovremeno, pohvatale i pobile, bez
obzira na uzrast i pol, srpsko stanovnitvo u Trnjacima i Zoricama. Bio je
to straan zloin, koji je u Donjoj Dubici, na primjer, ostavio bez ivota
56 Pajia, 42 Goranovia, 54 Vujia (od toga je 14 bilo od jednog oca), 38
Topalovia, 41 Ninkovia, 28 Ilinia, a iz zaseoka Trnjaci 34 Arsenia, 33
Vrevia, 24 Vujiia i tako dalje.
Preivjeli su o tom dogaaju ispjevali tubalicu koja se poslije rata
pjevala. Neke od tih alosnih strofa glase:
A i ove nezgode su bile,

selo T r n j a k vode opkolile,
ljuto cvili u Trnjaku raja,
boe mili poginuti valja.
Sa sikirom i noem u ruci

ide K l j a j a . . .
Tune kue, grobovi pred njima
sad je T r n j a k u crnim danima . . .
Ovu sramotnu i alosnu stvar osudili su svi poteni Hrvati. Ali, us-
tae za to nisu marile. One su postigle ono to su eljele jer, iako su ove
zloine vrili samo umno poremeeni pojedinci sa velikim ostacima zvjer-
skog instinkta, eho ovog zloina opteretio je i sav ostali dio hrvatskog
stanovnitva tih i okolnih sela, koji sa tim zloinima nisu imali nikakve
veze.
Da zlo bude vee, ovaj kraj je uao u tzv. dobojski mostobran, koji
je imao zadatak da do kraja obezbijedi izvlaenje njemakih snaga do-
linom r. Bosne. Konkretno, da to due zadri napredovanje jedinica 2.
jugoslovenske armije Koe Popovia, koja je napredovala desnom oba-
lom r. Save. Zato Nijemci nisu dozvolili pojedinim ustaama i ustakim
grupama iz Bosne da bjee preko r. Save. ve su ih uputili da se na tom
mostobranu bore i ginu, navodno za NDH a, u stvari, iskljuivo za nje-
maki interes.
Na taj prostor dovedeni su i ostaci 6. ustake bojne (ranije je nosila
naziv 39. ustaka bojna), kao i ostaci 12. ustakog zdruga. Oko Vlake Ma-
le i Odaka stizali su razni i brojni bjegunci, dojueranji ustaki dizdari
i vitezovi u stvari zlikovci, koljai, kao to su Avdaga Hasi iz Kladnja,
Ibrahim Pjani iz Graanice i dr., koji su sa sobom vukli i svoje porodice,
dosta oruja i municije, a posebno vina i rakije.
Ovdje su te doljake prihvatile domae ustake voe: Rajkovac, a-
lui, Odi i drugi. Od tada na toj prostoriji (koja je bila izvan dobrih pu-
teva, a posebno izvan novih dogaaja u zemlji i svijetu) ula se i sluala
samo ustaka rije i rije domaih svetenika. Samo su ta dva medij uma
prenosili i tumaili narodu svoje poruke. Jedni na javnim skupovima, a
drugi u crkvi.
Prvi, a poneko i od drugih, veliali su nacistiku Hitlerovu Njema-
ku, NDH i Pavelia, faizam i nacionalsocijalizam. U najcrnjim bojama
prikazivali Sovjetski Savez, partizane i Tita. Za njih su i Crvena armija i
partizani bili banda, bezbonici koji e u crkvama da zatvaraju stoku (kao
to su to radile ustae sa srpsko-pravoslavnim i jevrejskim bogomoljama
ili, kako se sjea Advan Hozi, to su radili Nijemci sa muslimanskom da-
mijom u estoj ofanzivi u s. ipragama). Optuivali su ih kao rodoskrvni-
telje, maltene ljude koje sam sotona alje.
Zato, kada je na r. Bosnu izbila 25. srpska divizija 2. jugoslovenske
armije, naila je na jak otpor ustaa. Domobranske jedinice su bre sav-
ladane, a vujaki etnici su se odmah predali. Tako 25. NOU divizija
biljei da je tom prilikom zarobljeno, oko 2.822 domobrana i etnika. Oe-
kivalo se da e se ustae predati. Borci 25. srpske divizije, uglavnom no-
vomobilisani mladii, nisu ni znali ko su i ta su ustae. Naivno su povje-
rovali obeanju da e se ustae predati. Bila je to, u stvari, zamka. Nes-
premne borce jedne od brigada ove divizije ustae su napale i nanijeli im
velike gubitke. Oteli su im artiljeriju, zarobili 4 topa, 3 bacaa i 1 p. t. puku.
Dvadeset i peta divizija je morala sa svojom armijom da kree pre-
ma Austriji, a brigu oko unitenja ove ustake grupacije preuzela je 16.
muslimanska brigada.
Cim je 25. divizija otila, ustae su ovu brigadu napale i izbacile iz
Odaka prema pl. Vujaku. Tada su na taj front dole: 19. biranska i
20. romanijska brigada 27. divizije. Poto se i to pokazalo nedovoljno, pre-
ma ovom neprijatelju je krenula i 14. srednjobosanska brigada, 53. NO
divizije.
BORBE ZA VLAKU MAHALU OD 425. MAJA 1945. GODINE
Idui preko Prnjavora, gdje je 1. maja Milan Kalini, komesar bri-

gade, odrao borcima prigodan govor i gdje su podijeljena odlikovanja,
14. brigada je preko Dervente 3. maja, poslije 16.00 asova, stigla u rejon
s. Brusnica. Jedinice su razmjetene po zaseocima za odmor. Poelo se
sa pripremama za borbu. Dvadeset i etiri asa kasnije, u sastav brigade
je stigao i artiljerijski divizion brigade. On je iao preko Vinske, gdje
je u naputenom logoru oruanih snaga NDH naao dosta municije za svo-
je topove kalibra 76 i 105 mm. Koliko je tamo municije naao nigdje nije
precizirano.
Kako je brigada prilikom polaska na zadatak bila ojaana sa arti-
rerijskim divizionom divizije, u svom sastavu je imala dva diviziona, sa
ukupno 24 orua, mjeovitog sastava. Brigada je bila kompletna, tj. dola
je sa sva etiri svoja bataljona i svim pritapskim dijelovima. Ukupno
brojno stanje bilo je oko 2.650 boraca.
Ustae i ustaka milicija drale su sela Vlaku Malu (Vlaku Mahalu),
Balegovac, Mrku Adu, Gornju Dubicu, Prud i mjesto Odak, gdje su imali
organizovane jedinice za odbranu. O tome kolika je bila snaga ustaa nema
njihovih pisanih podataka. Tadanje i poslijeratne procjene dosta se raz-
likuju, kreu se od 2. do 3.000, pa i do 4.500 i vie naoruanih ljudi.
Odmah po dolasku u s. Brusnicu, tab 14. brigade je izvjestio tab
divizije da su snage neprijatelja jaine oko 3.000, da nemaju teko naoru-
anje, ve samo po koji baca, a 4. maja, u 15.30 asova obavjetajni organi
brigade smatrali su da na sektoru Odak Vlaka Mahala i okolna sela
ima 1700 neprijateljskih vojnika i da pripadaju 39. bojni ustake vojnice,
da su slabo naoruani i opremljeni. Ovo su bili podaci skupljeni na br-
zinu, i nisu odgovarali stvarnom stanju. Iz svega se vidi da je 14. brigada
potcjenjivala neprijatelja.
Istog dana tab 14. brigade bio je u tabu 27. divizije, koji se, kako
komandant brigade kae, nalazio svega 1 km iza fronta. tab brigade je
upoznao komandanta 27. divizije, Miloa Zekia, sa brojnim stanjem i
naoruanjem brigade, a tab 27. divizije upoznao je tab brigade sa sta-
njem na frontu i dotadanjim iskustvima, i dao je brigadi zadatak, sek-
tor i pravac napada.
Tadanji komandant brigade, Kovaevi, sjea se kako je brigada u
borbu trebalo da se uvede to prije. Prema depei taba 14. brigade,
upuenoj tabu 53. divizije istog dana u 16.00 asova, napad na neprija-
telja trebalo je da otpone istog dana u 17.00 asova328 (veeras u 5 sati
stoji izmeu ostalog u depei).
U svakom sluaju, u napad se radi neega urilo, pa nije izvreno
temeljito komandantsko izvianje.
Nema pismenih podataka o tanom poetku napada, niti o prvo-
bitnom rasporedu bataljona. Najvjerovatnije je da je privlaenje poloa-
jima neprijatelja i smjena bataljona 16. muslimanske brigade 27. divizije
izvrena u toku noi 4/5. maja. Po sjeanju Ljubomira Mukia iz Novi-
grada, koji je tada bio komandir voda u 3. bataljonu 14. brigade, toga
jutra je napadao preko s. Lipika u pravcu Vlake Male. Njegov vod se u
toku noi 4/5. maja spustio na kanal, stepenicama preao na drugu stranu
i doao iza lea ustaama, koje su na kanalu kontrolisale most. Kada je
poeo napad, on je lako savladao neprijatelja oko toga prijelaza i pri tome
zarobio pukomitraljez ruske proizvodnje. Vjerovatno je to bio jedan od
onih koje je Crvena armija dala jedinicama NOV, a 25. srpska divizija ga
izgubila u borbi sa ovom ustakom grupom koncem aprila.
Lijevokrilni bataljon, vjerovatno 1. bataljon 14. brigade, ve poslije
jednog kilometra od polaznih poloaja za napad naiao je na isturenu nep-
rijateljsku predstrau u s. Svilaj. Na otpor je naiao kod crkve, koja je
bila ograena zidom. Tu se nalazilo oko dvadesetak ustaa, koji su bata-
ljon doekali mitraljeskom vatrom. Bataljon je opkolio Svilaj, ali je nep-
rijatelj i dalje pruao otpor. Da se bataljon ne bi due zadravao, koman-
dant brigade je naredio da se tamo uputi jedna artiljerijska baterija i
pomogne bataljonu u slamanju ovog otpora. Nakon nekoliko artiljerijskih
granata, od kojih su ustae imale i gubitaka, odstupili su, a bataljon je
produio nastupanje desnom obalom Save ka Prudu.
Jedinice 14. brigade naile su u poetku na vrlo jak otpor. Posebno
jak otpor pruen je dijelovima koji su nastupali prema s. Vlaka Mala.
I kada su bili opkoljeni, oni se nisu predavali:
I sami se ubijaju a ne predaju se-,

kae o tome tab 14. brigade. 329
Otre borbe voene su cijelog dana, ali izuzev Donjeg Svilaja ni jedno
mjesto nije zauzeto. Petog maja do 16.05 asova brigada je u borbi sa
ovim ustaama imala 4 mrtva i 25 ranjenih, a do kraja dana taj broj se
udvostruio. Poginuli su: Radovan Popovi iz Riteia, Derventa; Bogdan
Stanislava Pui iz Imi j ana, Skender-Vakuf ; Pavle Sopi iz Sarajeva;
Stjepan Dane Tomljenovi iz V. Kapele, akovo; Milan Petra Todoro-
vi, iz Srevia, Prnjavor; Halil Halila Husjakovi iz Matuzia, Teanj;
Mehmed A. Barjaktarevi iz Maglaja; Mirko P. Radanovi iz Velike So-
anice, Derventa; Dujso Kerim iz Banjaluke i Bahtovi H. Demail, Mi-
oe, Viegrad, a oko 59 ih je bilo ranjeno.
Toga dana tab brigade je konstatovao da se vodi estoka borba i
da e trajati vie dana.
329 Isto.
Stab brigade je ve 4. maja uoio da mu nedostaje hirurka ekipa,
pa je istog dana traio od 53. divizije njen dolazak; ali ni 5. maja hirur-
ka ekipa nije stizala. Radi toga su teki ranjenici umirali. Komesar briga-
de je razmiljao da ranjenike alje u Brod, a brigadu su muile i druge
brige borci su ostali bez municije, pa su slate depee da se hitno alje.
Zapoeta borba nastavljala se i 6. maja. etrnaesta brigada tei po
svaku cijenu da to prije slomi otpor neprijatelja, a ustae su se estoko
branile. Toga dana dva bataljona 14. brigade izbila su pred s. Dubicu,
a dva su (vjerovatno 2. i 4.) juriala na Vlaku Mahalu.
Neprijatelj se oajniki brani kako do sada nije zapame-

no. Svakog se ustau mora ubiti pa onda osvojiti neki ob-
jekat, kae o borbama za taj dan tab 14. brigade, kao i da
rezultati borbe nisu najbolji i da se na kraju dana nalaze
na istom mjestu. 330
Do 13.00 asova 6. maja brigada je imala 31 borca izbaenog iz stro-

ja. Borcima 14. brigade posebne tekoe priinjavalo je to to nisu bih
navikli na borbe u ravnicama, a na drugoj strani i neprijatelj je bio dobro
fortifikacijski utvren, imao je izgraen dobar sistem vatre, pa je napa-
dau nanosio velike rtve. U borbi su toga dana poginuli: Avdo Mustafe
Adali iz Doboja; Omer Sulje Arnautovi iz Maglaja; Mustafa Mustafe
Arnautovi iz Banjaluke; Zahid Hasana Ahmi iz Dervente; Martin Marka
Vatovi iz Naikog Antunovca; Jovan Stojana Debi iz Pecke, Mrko-
nji; Kosana Uroa Koljevi iz Glamoana, Banjaluka; Began Meki,
Mirko Omi iz Livna, Zivko Jovana Tekli iz Graboreza, Livno;Mihajlo
S. Smiljani iz Glamoa i Nedeljko R. Kuzmanovi iz Vijaana, Prnjavor.
Dosta boraca je tee ranjeno. Na ponovnu depeu taba brigade da se alje
hirurka ekipa iz divizije, odgovoreno je da je ona upuena odmah kada
je zatraena, tj. 5. maja.
Komandir voda za snabdijevanje Dragoljub Jevti, traio je 6. maja
da mu se hitno poalje 700 minobacakih granata za engleske i 700 gra-
nata za italijanske bacae, 300 granata za top 37 mm i mnogo municije
za puke i pukomitraljeze.
estoke borbe nastavljaju se i 7. maja. Bespotedno se gine na obje
strane. Ni jedna strana nije spremna da popusti. Nastupa se i odstupa.
Jedno smijenjuje drugo. Oni koji odstupaju gube jedni sa drugima vezu,
i sve to prouzrokuje svojevrsne drame.
Milka Radii, referent saniteta 2. bataljona, obilazei borce rasute
po umarcima, usjeenim koritima i zemljitu sa naikanim rovovima i
bunkerima da vidi ima li gdje ko ranjen, odjednom je osjetila da je
sama da se jedinica zbog neega povukla, a ona to nije primijetila. Uz-
nemirena, i sama je krenula u pravcu u kom je predosjeala da se povu-
kao njen bataljon. Naila je na Momira Lalovia, zamjenika komandanta
brigade, sa kojim je bio i kurir. U toku zajednikog povlaenja naili su
na jednu neprijateljsku patrolu, zarobili je i poveli sa sobom. Na elu
se kretao Lalovi, za njim kurir, a posljednja je bila Milka. Kurir i Milka,
svako pred sobom, sprovodili su po jednog zarobljenog neprijateljskog
vojnika. Ovaj ispred Milke iao je sporije, pa su ona trojica izmakla, a iza
lea su nastupale ustae. Milka je pourivala svog zarobljenika, ali se on
odjednom okrenuo i zgrabio je za vrat. Iznenaena, ona je pala, a ustaa
je poeo da je davi, ne dajui joj da vie pomo. Lalovi i kurir nisu vid-
jeli ta se dogaa. Kada se kurir na kraju okrenuo i ugledao kako ustaa
davi Milku, rekao je Laloviu. Ovaj se trkom vratio nazad, pitoljem ubio
ustau i tako Milku spasao od sigurne smrti.
I toga dana 14. brigada nije postigla povoljne rezultate. Sem toga,
doznala je da je hirurka ekipa ostala negdje ispred Prnjavora, jer se pok-
vario kamion kojim je prevoena. Za to vrijeme od tekih ranjenika broj
mrtvih se stalno poveavao. Poginuli su: Ahmet Glumevi iz Graanice;
Mladenko Jankovi iz Blagaja, Bugojno; Jovan Jeremi iz Trnjana, Do-
boj; Jozef Ante Komsa iz Sitnea, Prnjavor; Milan Mii iz Rakovca,
Maglaj; Mato Ivana Pastuhovi iz Gradca, Knin i Ahmet Tumirovi iz
Gradaca. Teko je ranjen Luka Jevte Vukovijan iz Trebinja, koji je
umro u bolnici 6. juna 1945. godine.
Do 15.30 asova 7. maja brigada je imala 80 boraca izbaenih iz
stroja. U isto vrijeme traene su nove koliine municije, a na zaueno
pitanje: ta e im tolika municija?, izvjesni Custi je odgovorio: Ne-
moj se uditi, takva je borba.
Posebno estoke borbe brigada je vodila 8. maja. Izgleda da toga
dana ostale snage 27. divizije nisu uestvovale u borbi. One su vrile sve
pripreme za opti napad, koji e uslijediti 9. maja. Ova nesinhronizacija
dejstava 14. i ostalih brigada donijee 14. brigadi nove velike gubitke. Ona
je i toga dana stalno vapila za municijom:
Odmah nam poaljite jo i to vie mina za sve vrste ba-

caa. Isto poaljite puanu municiju svih vrsta, 331
stiu depee u tab divizije. Toga dana u 13.45 asova napokon je stigla
i hirurka ekipa divizije.
Uslijed odsustva napada ostalih jedinica 27. divizije, neprijatelj je
u popodnevnim asovima otpoeo jake protunapade prema jedinicama 14.
brigade. Nastupao je u gustom borbenom poretku od nekoliko redova. Oe-
vici kau da su ustae nastupale u 8-10 redova. Iako je ve prvih dana ar-
tiljerija bila privuena u borbeni raspored jedinica, ustae su pod utica-
jem alkohola, koji im je prije poetka borbe i u toku borbe dijeljen, nas-
tupale neobazirui se na gubitke. Tako se i toga popodnevna razvila es-
toka borba. Protunapad je otpoeo iz pravca s. Prud. Njime je odsijecan
1. i 3. bataljon od ostalih snaga brigade koje su se tukle oko Vlake Ma-
hale. Neprijatelj je prvo udario na 1. bataljon napao ga je sa lea i bo-
kova. Jednu desetinu boraca, koja je pola prema r. Savi da ispita situa-
ciju sa te strane, neprijatelj je natjerao u rijeku. Od desetine preplivalo je
est-sedam boraca, dok su ostali nestali u rijeci. One koji su preplivali,,
a meu njima je bio i pomonik komesara 1. bataljona Milutin orevi,
na drugoj strani doekali su pripadnici jedinica Narodne odbrane iz Sla-
vonije. Neznajui o kome se radi, umalo ih nisu pohapsili.

Boica Petkovi, omladinski rukovodilac u 1. bataljonu, sjea se da
su ustae bile jako ugrozile 1. bataljon. Konji iz komore su rzali, otkinuli
se iz ruku svojih vodia i jurili kao poludjeli, neznajui na koju e stra-
nu. Duja Vujinovi, poznati partizanski borac, tukla je automatom oka
sebe, obrui se na sve strane. Kako kae Boica, Duja je bila kao pob-
jenjela. I pored junakog otpora 1. bataljona, morali su da se povlae.
Povlaenje 1. bataljona dovelo je neprijatelja na bok Treeg, a za-
tim i 4. bataljona. U nastalom okraju ranjen je komandant 4. bataljona
Milan Eim. Bataljon je imao u rezervi etu Bore Sananina, pa je i ta
eta upotrebljena da sprijei okruenje. Meutim, kada je neprijatelj pos-
lije jedne crvene rakete otpoeo sa napadom i iz Vlake Male, i protu-
napad ete Sananina ostao je bezuspjean. Neprijatelj je napadao u ta-
lasima. Opet je imao dubinski poredak iz nekoliko borbenih redova. Dok
su jedni ginuli ili bivali ranjeni, drugi su nastupali. Borci i rukovodioci
brigade sjeaju se da je meu mukarcima sa vojnikom odjeom u tim
redovima bilo i onih u seljako-civilnoj odjei. Tvrde da je bilo i ena, i
da su ili kao pijani.
Neprijatelj je toliko pritisnuo 4. bataljon da su borbeni redovi us-
taa dospjeli skoro do taba bataljona. Zamjenik komandanta bataljona,
Mirko Preradovi, koji je poslije ranjavanja Milana Eima preuzeo ko-
mandu, sjea se da je posmatrao kako ta ustaka masa unitava bataljon-
sku telefonsku centralu. Doao je i sam u poziciju da se brani. Kae da
se tukao iz pitolja, obinog, a onda i raketnog, koga je imao pri sebi.
A zatim, od jednog borca je uzeo i pukomitraljez. U tom velikom usta-
kom protunapadu, ranjeni su Boro Sananin, komandir ete, i Mirko Pre-
radovi, zamjenik komandanta bataljona. Umalo ih neprijatelj nije zaro-
bio. Mirka je spasio komandir voda Kota Segi, rodom iz s. Strpci. On je
sa svojom desetinom privremeno odbacio neprijatelja, a onda Mirka do-
vukao do nekih kola sa bijelim konjima, ubacio ga u njih i, gonei konje
kraj neke ivice, izmicao neprijatelju.
Kola u kojima su, pored Preradovia, bili i drugi ranjenici, nepri-
jatelj je stalno tukao puanom i mitraljeskom vatrom. Pojedine kugle
su udarale u ine od toko va, rikoetirale i uz zlokobno fijukanje odbijale
se na sve strane.
I Zaharije Slatinac, omladinski rukovodilac 4. bataljona, u to vrijeme
komandir prateeg voda, sjea se tih kola i konja koje je Segi gonio i
pourivao. Kae da su i konji bili ranjeni, ali da su uplaeni pucnjavom
izdrali sve do s. Vrbovca, gdje je poslije toga jedan od njih uginuo. Sla-
tinac je u tom neprijateljskom protunapadu bio iza 2. ete 4. bataljona.
On je, kako kae, tada bio jako slab. Bio je teak oko 45 kilograma, pa
nije mogao brzo da se povlai. Zaostajao je dosta iza prateeg voda i
obazirao se da vidi gdje je neprijatelj, da ga ne bi uhvatili. Htio je, kako
se sjea, ujedno da vidi koja je to snaga koja nagoni na takvo nepovoljno
povlaenje njegov bataljon, jer se neprijatelju rijetko prualo takvo za-
dovoljstvo. Sjea se da je na udaljenju od 250 do 300 metara iza sebe vi-
dio ustalasanu masu, razvrstanu po irini i dubini, isto onako obuenu i
izmjeanu kao to kau i ostali. Ta masa je nadirala nezadrivo, bez ob-
zira to su je tukli iz mitraljeza, minobacaa i topovskim granatama. I
on misli da su bili pod alkoholom.
Ovaj neprijateljski napad ustavljen je tek na kanalu koji tee isto-
no od Potoana i Vrbovca.
I Ljubo Muki iz Novograda, koji je bio u 3. bataljonu, upamtio
je ovu borbu i kae da je 3. bataljon imao velike gubitke i da je tada ra-
njen i komandir ete Mile Savi. Iz njegovog voda, koji je tada imao 32
borca i 12 pukomitraljeza, tada je ranjen Franjo Smolenski, rodom iz Sa-
rajeva. I Muki se sjea da je od jednog pukomitraljesca morao uzeti
pukomitraljez da bi obezbijedio povlaenje ostalima, i da je u toj borbi
i sam ranjen. Oni to su napadali njegov vod bili su od njega udaljeni
50-100 metara. Sjea se da je i njega neko ubacio u kola i izvukao iz
borbe. Da je vod preuzeo Dragomir Tadi, koji je poznavao teren, i da se
zahvaljujui tome, vod izvukao iz teke situacije.
Cedo oli, tada zamjenik komandanta 3. bataljona, sjea se da je
i 3. bataljon imao teak dan. Prema njegovom sjeanju eta Miloa Gu-
njevia nabaena je bila na neke bodljikave prepreke i teko se izvlaila.
Uopte, povlaenje je za sve jedinice bilo kritino.
Neprijatelj je sa jakim snagama odbacio nas od Vlake Ma-

hale. Sada se ova tri bataljona nalaze na ranijim poloajima
u Vrbovcu, 332
kae za tu situaciju tab 14. brigade.
U toku ovog povlaenja opet je oko 30 boraca izbaeno iz stroja. Po-

ginuli su: Leposava Vase Bjelani iz Sitnea; referent saniteta ete;
Dane Ivana Vukadin iz Srana (Davor); Tadija Mije Jozevi iz Ivana,
Jajce; Salih Ahmeta Krpo iz Mostara; Fakrija Kapetanovi iz Jajca; Vla-
do ila Kulhaj iz Prnjavora, delegat voda; Dragoljub Marjanovi iz Bo-
sanskog Petrovca; Safet Saliha Mehii iz Doboja; Ljubo Gavre Radi iz
s. Dilac, Glamo; Jan Sandaj iz s. Rakovac, Prnjavor; Vejso Muje Sina-
novi iz s. Suho Polje, Teanj; Mehmed Hase Skeledi iz Bosanskog Bro-
da; uro Josipovi iz Obodnika, Kotor-Varo, Petar A. Burza iz Sitnea,
Srbac; Salko Bee Smaji, iz s. Kosova, Teanj i Nikola Skontra iz Pro-
loga, Livno. Veliki broj boraca je ranjen. Meu njima komandant i zam-
jenik komandanta 4. bataljona i komandir ete Sananin. Tako je za e-
tiri dana borbe 14. brigada imala 44 mrtva i 143 ranjena borca.
U napad na neprijatelja krenule su 9. maja jedinice 27. divizije.
Poslije ovolikih gubitaka 14. brigada nije bila spremna da u ovom napadu
uestvuje. I napad jedinica 27. divizije, kao i svi dotadanji, nije uspio.
Partizanske komande su na kraju shvatile da ovako nee sa nep-
rijateljem izai na kraj. Donijeta je odluka da se neprijateljske snage blo-
kiraju i da se eka avijacija. Do pristizanja avijacije i tenkova da se jedi-
nice ukopaju, manjim snagama da napadaju neprijatelja i da odbijaju njego-
ve napade i protunapade. etrnaesta brigada se postavila na liniju Svilaj
Vrbovac Lipik. Prvi put u toku postojanja njeni borci su poeli da
se ukopavaju.
U meuvremenu, drugi svjetski rat, poslije etvorogodinjeg pusto-
enja bio je pri zavretku. Na zgradi njemakog Rajhstaga u Berlinu bor-
ci Crvene armije istakli su sovjetsku zastavu. Hitler se ubio. Njemaka je
9. maja potpisala bezuslovnu kapitulaciju, a ustaki poglavnik Paveli sa
opljakanim imetkom NDH bjeao je preko Austrije. Bojei se ruskih ten-
kova, on je na svaki sumnjiv um iskakao iz kola i sklanjao se u okolno
ipraje. Onaj to je nadmen i surov nareivao i podsticao ubijanje oko
dva miliona Jugoslovena, bjeao je iz Jugoslavije, tresui se kao u groznici
i bojei se sopstvene smrti.
A ovdje, oko Odaka, Mrke Ade, Balegovca, Pruda i Vlake Male,
ustae su se i dalje borile. Pored zloina poinjenih oko Trnjaka, Zorica i
Donje Dubice, ovim ustaama se pripisuju i zloini van njihovog atara,
na primjer ubistvo oko 50 osoba u Modrii, ubistvo oko 70 osoba u Ora-
ju na Savi itd. Bojei se kazne zbog svojih zlodjela, i pored ovakve situa-
cije u Evropi i Jugoslaviji, oni jo nisu mislili na predaju. Ojaani veli-
kim brojem ustaa beskunika, izbjeglih iz istone i srednje Bosne, us-
take voe svojim prijetnjama, a svjetenici (kao upnici Cosi i Gelebek)
svojim propovjedima, doprinijeli su da i dio stanovnitva sa ovog terena
uestvuje u ovim bespotrebnim i besmislenim borbama protiv JA, u i-
jem sastavu su bili Srbi, Muslimani, Hrvati i ostale narodnosti. Borili su
se za okupatora koji nikad nikome nije donio dobro.
* * *
K a d a su partizani promijenili t a k t i k u i iz n a p a d a preli u o d b r a n u ,

situacija se promijenila. Iako su ustae i dalje napadale, nastojei da partizane
o d b a c e s a z a p o s j e d n u t i h l i n i j a , u s p j e h a n i j e bilo. U z a l u d s u s e o p i j a l i i j u r i a l i ,
t o i h j e s a m o k o t a l o m n o g o r t a v a . U 14. b r i g a d i t i h d a n a bilo j e s a s v i m m a l o
g u b i t a k a . T a k o j e 13. m a j a p o g i n u o A v d o o s t o v i i z L e p e n i c e , T e a n j , a 14.
m a j a L u k a K a r i j a n o v i i z P a l a , S a r a j e v o . G u b i c i u s t a a s u b l i d a l e k o vei.
K a s n o s a g l e d a v i lo z a v r e t a k , u s t a e s u p o e l e d a d o b i j a j u v o l j u z a
p r o b o j e m . O n a j e n a r o i t o p o r a s l a o d 22. m a j a , k a d a i h j e p o e l a s i s t e m a t s k i
tui jugoslovenska avijacija. Jurini avioni sa aerodroma Klenak Jakovi,
poeli su sa b o m b a r d o v a n j e m i r u e n j e m n j i h o v i h b u n k e r a . Tih d a n a su n e k e
g r u p e ustaa uspjele da se probiju.333 J e d n a od njih, k a k o se sjea Veljko P r e -
r a d o v i , t a d a b o r a c 18. s r e d n j o b o s a n s k e b r i g a d e 53. d i v i z i j e , k o j a j e t a k o e
333 Prema kazivanjima Osmana Kovaevia i Ljuboja Arsenia do kue Adama

Jankovia iz Jasena, Prelivode, juno od ipraga, naila je koncem maja 1945. go-
dine grupa od 42 ustae. Meu njima je bilo i nekoliko ena. Traili su da im
se spremi kotao mlijeka za jelo. Mlijeko je stavljeno u kotao koji je postavljen na
vee kamenove ispod kojih je naloena vatra. Ustae su bile zamiljene i utljive.
Kad je mlijeko poelo da vri kotao se bez da ga je neko dirao prevrnuo i mlijeko
prosulo. Ustaki starjeina /bio je u kratkim pantalonama/ smatrao je to loim
predznakom i odmah naredio pokret. Otili su u pravcu Duge.
Naknadno se saznalo da su tamo zastali da se odmore. etnici su pratili nji-
hovo kretanje i na odmoru ih napali i po svemu veinu od njih pobili jer su od
S'tojana Jankovia iz Prelivoda uzeli konja sa samarom i sa Duga donijeli tovar pu-
aka.

Uee 14. brigade u zavrnim borbama na ustaku grupaciju oko Odaka
i Vlake Mahale (425. maja 1945. godine.)
privuena u borbu protiv ovih ustaa, probila se pored samog taba divizije. Pa
i neke ustake voe uspjele su da umaknu, ali je osnovna masa ustaa ostala
da se bori do kraja. U neizvjesnoj situaciji, tjeili su se svirkom uz argije i
pjesmu. Kada su 25. maja borci 14. brigade, poslije velikih borbi toga dana,
uli u Vlaku Mahalu, svuda su bile rasute hrpe leeva. Pojedine ustae bes-
kunici, koji su sa Rajkovcem, Caluiem, fra Antom, i dr. navukli na ovaj.
kraj zlo, ili su istim putem kojim je svoj ivot zavravao Gebels.
Borci i rukovodioci 14. brigade bili su svjedoci stravinih scena. Fana-
tizovane, zloinima i rakijom opijene ustae, suoene sa bezizlaznom situaci-
jom, nisu prezale ni od ega: kad su vidjeli da je izlaz jedino u smrti ubijali
su i svoje najblie, pa i svoje ene i djecu.
Tadanji komandant 14. brigade, Kovaevi, pie: Vidio sam u jednoj
koli koja se nalazila u sreditu Vlake Male, da su sobe bile pune ena, dje-
ce, ranjenih ustaa kojima je ispaljen metak u glavu. Znai da su ih ustae
sami poubijali.
Od mnogih potresnih dogaaja bilo je i takvih koji prelaze mogunosti
normalnog ljudskih shvatanja. Izmeu ostalog, borci 14. brigade gledali su
kako ena ispred njih, koja je zbog propagande bila toliko uplaena dolaskorri
partizana, sama ubijala svoje dijete, a zatim i sebe.
I u ovoj borbi 14. brigada nije lako prola. Ona je imala i najtei zada-
tak. Trebalo je da razbije najjae ustako uporite Vlaku Malu, pa je imala
i velike rtve. Poginuli su: 23. maja Ahmet Tahira Koo iz Trebinja, Vlado Stoj-
kovi iz Riteia i Lazo Kovijani iz s. trpci; 25. maja Gojko Jove Vuji iz
Krupe na Vrbasu, Vladimir Koste Domuz iz s. trpc', Ivan Miheli iz Kar-
lovca, Branko Laze Palikua iz s. trpci, Osman Mehmeda Smaji iz Seljilje
Tuzla, Osman Alije Srkalovi iz Tenja, Viktor Tadije Staiko iz Duvna,
Juzek ljiva iz Mostara, Sulejman Sulji'. iz Misuria, Maglaj, Milenko Bog-
dana Bubi iz Brezove Dane, Bogdan Jove Cvijanovi iz Brezove Dane, Su-
lejman Muharema Grai iz Ulinjaka Maglaj, Mustafa Omera Hasani Mag-
laj, Emko Mustafe Kusur iz Domislica-Maglaj i Ibrahim Saliha Kusur iz Do-
rn 'sli ca-Maglaj.
Bio je to kraj jednog tekog sukoba, a za 14. brigadu i ostale partizanske
jedinice koje su u ovom napadu uestvovale zavretak narodno-oslobodilakog
rata u Jugoslaviji. Bila je to, istovremeno, i poslijednja borba sa organizova-
nim faistikim snagama u Evropi.
* * *
I drugi (kao i prvi) svjetski rat zavrio se pobjedom saveznika, uz bezus-

lovnu kapitulaciju faistike Njemake. Meu pobjednicima, samo zahvalju-
jui narodnooslobodilakoj borbi naih naroda i narodnosti, nala se i Jugo-
slavija.
Ovoj znaajnoj pobjedi nad faistiko-diktatorskim reimima, ogrezlim
u mrane zloine, odreeni doprinos dali su i borci i rukovodioci 14. srednjo-
bosanske udarne brigade, kroz koju je u toku njenog borbenog puta prolo
oko 4.000 boraca. U borbama za osloboenje svoje domovine Jugoslavije oko
560 b o r a c a je izgubilo ivot, onoliko koliko ih je bilo u s t r o j u na dan f o r m i r a n j a
brigade. Indikativan je i podatak da je svaki deseti poginuli bio s t a r j e i n a , pa
se s t r u k t u r a m r t v i h u tom pogledu poklapa sa b r o j e m b o r a c a i s t a r j e i n a j e -
dinice k o j o j su pripadali.
Pripadnici v o j n i h i drugih o k u p a t o r s k o - k v i s l i n k i h s t r u k t u r a k o j i su pre-

ivjeli rat, n a j v e i m d i j e l o m su bili z a r o b l j e n i ili su se sami predali. S a m o od-
reeni b r o j zloinaca i ubica, uglavnom voa, uspio je da p r e b j e g n e p r e k o
granice. Meu n j i m a bilo je i onih k o j i su, da bi opstali, m o r a l i da m i j e n j a j u
s v o j u f i z i o n o m i j u i identitet, da bi zatim, bez domovine lutali s v i j e t o m , u v i j e k
u s t r a h u da ne budu o t k r i v e n i i izvedeni pred sud.
T A B
XIV BRIGADE LIII DIVIZIJE
Jugoslavenske Armije
Pov. Br. 125/45.
Poloaj, dne 4-V-1945-god.
SVIMA JEDINICAMA OVE BRIGADE*
tab LIII Divizije svojom Naredbom broj 25. za 1. maj 1945. god.
dostavio je sledee:
Na osnovu ovlatenja Pretsjednitva Antifaistikog vijea narodnog
osloboenja Jugoslavije od 14. oktobra 1944. god. odlukom taba LIII U.
Divizije odlikovani su za pokazanu hrabrost u narodno oslobodilakoj
borbi.
ORDENOM ZA HRABROST
I.
Iz XIV brigade LIII U. Divizije slijedei borci i rukovodioci:
1. KOVAE VIC STEVO, major; 8. DEVIC ARKO, kapetan pol.

2. KALINlC MILAN, major-pol. kom. ;
kom.; 9. LAKICEVIC PERO, kapetan
3. L ALO VIC MOMIR, zamj. kdt. polkom. ;
brig.; 10. BOGUNOVIC SLOBODAN, ka-
4. ANDRIC DIMITRIJE, kap. petan polkom.;
pom. polkom.; 11. ARCEVIC ILIJA, porunik;
5. CUDIC DRAGO, kapetan; 12. MLINARIC MILAN, porunik;
6. KUMlC MUSTAFA, kapetan 13. AVDlC HUSEIN, zamj. kdt.
polkom.; bat. ;
7. LUBURIC DRAGO, kapetan 14. REDZlC HUSEIN, zamj. kdt.
polkom. ; bat.;
* Prepis dokumenta koji se odnosi na jednu od Odluka o odlikovanjima pri-

padnika 14. brigada.
15. DUKIC RAJKO, zamj. kdt. 34. PUIC MIRKO, zamj. koman-
bat.; dira;
16. JEFTI DRAGOLJUB, poru- 35. BIJELlC ZORA, ref. saniteta;
nik; 36. STANAREVIC BRANKO, in-
17. UREVIC MILUTIN, por. ten. brig.;
pom. polkom.; 37. GAJIC MIRKO, lan inten.
18. MESlC ISMET, porunik pom. brigade;
polkom.; 38. BUBlC RAJKO, zastavnik;
19. VUKELJA PERO, poru. pom. 39. IVKOVlC NEDO, zastavnik;
polkom.; 40. VOJVODIC OBRAD, zastav-
20. EREMET IVICA, porunik nik;
polkom. ; 41. SELAKOVIC SLAVKO, zast.
21. VASIC URO, porunik pol- politdeleg.;
kom.; 42. VUKOVIC LJUBO, vodnik vo-
22. KUZMANOVlC MILORAD, poda;
ru. polkom.; 43. BOJIC GLIGOR, vodnik voda;
23. DANILOVIC MILIVOJE, po- 44. PUSlC STANISLAV, vodnik
runik polkom.; voda;
24. MAJKIC LJUBOMIR, porunik 45. KOVAE VIC MILE, zamj. ko-
polkom.; mandira;
25. ST ARCE VIC URO, komandir; 46. MIHlC MAKSIM, vodnik voda;
26. SANCANIN BORO, komandir; 47. SLAVNlC MIRKO, vodnik vo-
27. DRINlC SRETKO, komandir; da;
28. PLIVA MUHAREM, koman- 48. JOKANOVIC VLADIMIR, vod-
dir; nik voda;
29. KUZMANOVlC PETAR, ko- 49. MARIC PETAR, vodnik voda;
mandir; 50. MESlC MUHAMED, vodnik
30. PANIC LJUBOJA, p. porunik; voda;
31. SUVAJAC BOKO, p. poru- 51. VOJVODIC MOMILO, vod-
nik; nik;
32. SELMAN JUSUF, p. porunik 52. STANlC SLAVKO, voa izv.
pom. polkom.; grupe;
33. ARIC SIMEUN, zamj. koman- 53. MUJANOVIC SERIF, mitralje-
dira; zac.
MEDALJOM ZA HRABROST
I.
Iz XIV brigade LIII U. Divizije slijedee borce i rukovodioce:
1. NUHBEGOVlC ALIJA, poru- 3. DURAKOVlC HAMDIJA, po-

nik polkom.; ru. polkom.;
2. TENJAK AVDO, poru. pol- 4. PRERADO VIC BLAGO JE, po-
kom.; ru. polkom.;
5. KAJZER IVAN, poru. pol- 30. RADULOVlC VASKRSIJA,
kom.; vodnik voda;
6. TIMA J O J A, poru polkom.; 31. GUN.JEVIC MILO, vodnik
7. PETKOVIC MILOVAN, ko- voda;
mandir ete; 32. PETROVIC ORE, vodnik
8. SEGI KOTA, komandir e- voda;
te; 33. RADAN IVAN, v. d. vodnika
9. GATARIC BRANKO, koman- voda;
dir ete; 34. BIJELlC MILO, v. d. vodnika
10. STEGlC DUAN, komandir e- voda;
te; 35. PILJEVIC RANKO, v. d. pol.
11. SAVIC MILE, komandir ete; delegata;
12. OMUKIC SMAJO, p. porunik 36. CENANOVlC TALE, voa izv.
pom. polkom.; grupe;
13. TOPIC STO JAN, p. porunik 37. IMUNlC URO, vodnik;
pom. polk.; 38. BENEK PETAR, vodnik;
14. PETROVIC MIRKO, p. poru- 39. SANCANIN ORO, vodnik;
nik pom. polkom.; 40. TADlC DRAGOMIR, vodnik;
15. ZlVANlC NEDO, p. poru. 41. CILAK IVAN, ml. vodnik;
pom. polkom.; 42. BOZlC JELENKO, magacioner;
16. BOJIC SADIK, zast. polit, de- 43. PETKOVIC BOICA, bolniar-
legat.; ka;
17. PAUKOVIC DRAGO, zastav- 44. RADINOVIC LJUBICA, bolni-
nik politdel. ;
arka;
18. JANJIC BRANKO, zast. polit,
delegat. ; 45. VUCKOVIC GOJKO, desetar;
19. CVIJETlC RADE, zast. polit, 46. PETROVIC OBRAD, desetar;
delegat. ; 47. JUSIC SALIH, desetar;
20. SAVIC ORO, st. vodnik; 48. VINClC DUAN, desetar;
21. SAVKOVIC DUAN, st. vod- 49. VUKOVIC MILOVAN, desetar;
nik;
50. TODOROVlC MILAN, desetar;
22. TODORlC RADE, st. vodnik;
51. PILJAGlC RANKO, desetar;
23. MEANOVIC OSMAN, st. vod-
nik; 52. PILJAGlC DUAN, desetar;
24. RADOEVIC STEVO, st. vod- 53. CUSTI ILIJA, desetar;
nik; 54. IBRIEVlC IBRAHIM, dese-
25. STO JANO VIC CEDO, vodnik tar;
voda; 55. VEJSlC AHMET, desetar;
26. GRUB AC PETAR, vodnik vo- 56. HADZlC ERIF, desetar;
da; 57. SERHATLIC HIMZO, desetar;
27. FORIC EDHEM, v. d. vodnika
58. GUNJEVIC VID, desetar;
voda;
59. EVENlC SAVO, desetar;
28. MUKlC LJUBOMIR, vodnik
voda; 60. DANlClC SLAVKO, desetar;
29. KUZMANOVIC NEDELJKO, 61. JANClC JOZO, desetar;
vodnik voda; 62. MILIVOJAC NOVAK, desetar;
63. SUBASIC MUHAREM, dese- 74. BUBIC TOMISLAV, borac;
tar; 75. BELIJA SALIH, borac;
64. ZAIMOVIC MUHAREM, mit- 76. IKANOVI SEJDO, borac;
ral] ezac; 77. DELIBASlC MUHAREM, bo-
65. BOZlC STIPO, mi trai j ezac; rac;
66. ALIMANOVlC NAZIF, borac; 78. HRVlC MUJO, borac;
67. KADIC JUSUF, borac; 79. IGNJATOVIC MILOVAN, bo-
rac;
68. BALABAN STEVO, borac;
80. DEDI UZEIR, borac;
69. RADOVANOVIC TODO, borac;
81. VUJAGI JOVO, borac;
70. KOVAEV^ NEDELJKO, bo- 82. DRAGICEVI URO, borac;
rac;
83. ARALICA AUGUSTIN, borac;
71. POPOVIC OSTO JA, borac; 84. POPOVIC PETAR, borac;
72. SMULJA SAVO, borac; 85. VIKODINOVlC VELIMIR, bo-
73. PETKOVIC LJUBOMIR, borac;
rac; 86. BATIC SINIA, borac.
* * *
Personalni povjerenici unijee promjene u kartone odlikovanih ofi-

cira i politikih rukovodioca i list promjena podnijeti ovom tabu /za pers.
povjerenika/ najdalje do 7 ov. mj.
Smrt faizmu - sloboda narodu!
Pomonik politkomesara: Zamjenik komandanta:

kapetan, Momir Lalovi
Dimitri je Andri
M. P.
S P I S A K
POGINULIH, UMRLIH I NESTALIH BORACA I RUKOVODILACA

XIV SB NOU BRIGADE
ADALlC M. AVDO, roen 1926, Doboj, borac 1 . 3. bat. poginuo 6. maja

1945. god. Vlaka Mala (Mahala), Odak.
ADlC R. SAVO, roen 1912, Mikovci, Derventa, borac, poginuo 1944.
god.
AGOVIC H. RASID, roen 1926, Umari, Cajnie, polit, delegat voda u
4. bat. poginuo 20. avgusta 1944. god. Vievice-Sokoline, Kotor Varo.
AHMIC H. ZAHID, roen 1924, Derventa, borac, poginuo 6. maja 1945. god.
Vlaka Mala, Odak.
ALEKSIC ALEKSA, Srevii, Srbac, borac 4. bat. poginuo 29. jula 1944.
god. Solila, na pl. Borje, Tesli.
ALEKSIC MILO, roen 1926, Krmine, Krupa na Vrbasu, borac 3. . 3.
bat. umro u korpusnoj bolnici br. 2, 26. oktobra 1944. god.
ALIHODIC M. HAMDO, roen 1926, Planje, Jelah, Teanj, borac 3. .
1. bat. umro na putu za bolnicu u Tenju 30. januara 1945. god.
ALIJAGlC B. ISMET, roen 1910, Derventa, borac, poginuo 27. novem-
bra 1944. god. Liplje, Kotor-Varo.
ALISPAHlC M. MUJO, roen 1924, Novi Seher, Maglaj, borac poginuo
24. oktobra 1944. god.
ARNAUTOVlC M. MUSTAFA, roen 1904, Banja Luka, borac 3. . 4. bat.
poginuo 6. maja 1945. god. Vlaka Mala, Odak.
ARNAUTOVlC S. OMER, roen 1916, Maglaj, borac 2. . 3. bat. poginuo
6. maja 1945. god. Vlaka Mala, Odak.
ASENTlC G. ORO, roen 1923, Mikovci, Derventa, borac, poginuo
1944. god.
ASENTlC D. RANKO, roen 1927, Mikovci, Derventa, borac, poginuo
1943. god. Tromea, Derventa.
ASENTlC S. SLAVKO, roen 1923, Mikovci, Derventa, borac, poginuo
1944. god.
ASENTI R. STOJAN, roen 1909, Mikovci, Derventa, borac, poginuo
1945. god.
AUGUSTIN P. ANDRIJA, roen 1924, Velika Ilova, Stivor, Prnjavor,
borac 3. bat. poginuo 5. marta 1945. god. Stanovi, Doboj.
BADELI J. MIKO, roen 1920, Prebovlje, Stolac, desetar, poginuo 16.

aprila 1945. god. Putnikovo Brdo, Doboj.
BAKO IVAN, roen 1923, Prnjavor, borac 3. . 2 bat. poginuo 24. sep-
tembra 1944. god. Topola, Bos. Gradika.
BAHTOVI H. DEMAL, roen 1925, Mioe, Viegrad, borac 4. bat. po-
ginuo 5. maja 1945. god. Vlaka Mala, Odak.
BALABAN D. VID, roen 1925, Maglajani, Laktai, borac 1. bat. poginuo
25. decembra 1944. god. Ljubatovci, Novi Seher.
BANDI I. NIKOLA, roen 1924, Derventa, borac, poginuo 23. 9. 1944.
god.
BARANOVSKI A. ANKA, roena 1928, Hrvaani, Prnjavor, borac, po-
ginula 1945. god. Rudanka, Doboj.
BARDAK S. ARKO, roen 1928, Ritei, Podnovlje, Doboj, desetar 2.
. 2. bat. poginuo 1. marta 1945. god. usto Brdo, Maglaj.
BARJAKTAREVI A. MEHMED, roen 1924, Maglaj, borac 2. . 3. bat.
BEGI S. MUSTAFA, roen 1927, Matuzii, Doboj, borac, poginuo 9.
septembra 1944. god.
BEJTI O. ALIJA, Bosanska Gradika, borac, poginuo 20. aprila 1945.
BERAK C. MILAN, Golo Brdo, poginuo 1945. god.
BERAK . VASO, roen 1927, Grabovica, Siprage, Kotor Varo, desetar u
1. bat. poginuo 16. aprila 1945. god. Putnikovo Brdo, Doboj.
BERAK L. VASO, Golo Brdo, poginuo 1945. god.
BERI BOGDAN, roen 1925, Sitnei, Srbac, borac 1. . 2. bat. poginuo
19. januara 1944. god. Prnjavor.
BEI HASAN, Kozarac, Prijedor, borac 4. bat. poginuo 18. decembra
1944. god. Trepa, Teanj.
BEZAR S. VASILIJE, roen 1925, Osinja, Derventa, borac, poginuo 19.
januara 1944. god.
BIBI M. HIMZO, roen 1918, iz Prnjavora, poginuo 6. januara 1944.
godine na Uzlomcu.
BIJELANI V. LJEPOSAVA, roena 1925, Sitnei, Srbac, referent sa-
niteta 2. . 2. bat. poginula 8. maja 1945. god. Vlaka Mala, Odak.
BIJELI S. LJUBO, roen 1924, Kremna, Prnjavor, borac 3. . 3. bat.
poginuo 19. januara 1944. god. Prnjavor.
BIJELI T. MIRKO, roen 1909, Kremna, Prnjavor, komandir 1. . 2. bat.
BIJELI SAVKO, roen 1923, Mitrovii, Teanj, borac 3. bat. nestao u
borbi 19. septembra 1944. god. u Banja Luci.
BILANOVlC S. MIRKO, roen 1926, Mrevci, Laktai, poginuo 1945. go-
dine. Podaci saveza boraca SO Laktai.
BILI R. FAJKO, roen 1909, Glamo, komandir ete u 4. bat. poginuo 1.
marta 1945. god. Radina Luka, Maglaj.
BJELANI S. MILOVAN, roen 1923, Velika Ilova, Prnjavor, borac 3. .
2. bat. poginuo 19. januara 1944. god. Prnjavor.
BJELCEVI . ZARIJA, roen 1921, Brezove Dane, Maglaj, borac, po-
ginuo 28. decembra 1944. god.
BOBARI M. AVDO, roen 1906, Kaloevii, Teanj, borac, poginuo de-
cembra 1944. god.
BOGDANOVIC T. MIHAILO, (MISO), roen 1925, Novi Grad, Odak,
borac 3. bat. poginuo 8. marta 1945. god. Majevac, Doboj.
BOGDANOVIC LJ. RADE, roen 1924, Rakovci, Doboj, borac poginuo
1944. god.
BOGOSAVAC S. DUAN, roen 1918, Lepenica, Srbac, borac, poginuo
18. septembra 1944. god. Banja Luka.
BOGOSAVAC MILKA, roena 1924, Ilova, Prnjavor, borac, poginula 24.
marta 1944. god. Vrbanjci, Kotor-Varo.
BOJANOVIC N. PERO, roen 1924, trpci, Prnjavor, borac, poginuo
1944. god.
BOJIC T. ORO, roen 1921, Brestovo, Doboj, borac, poginuo aprila
1944. god. Kotor-Varo.
BOJIC M. SADIK, roen 1924, Galjipovci, Prnjavor, borac, poginuo 1945.
god. Banja Luka.
BOJIC S. ZDRAVKO, roen 1928, Prosjek, Prnjavor, borac, poginuo 28.
juna 1944. god. Derventa.
BORAS FRANJO, roen 1921, Listia, Ljubuki, borac 1. bat. poginuo 26.
oktobra 1944. god. Veliki Prnjavor, Doboj.
BONJAK H. HUSO, roen 1923, Palivuk, iprage, Kotor-Varo, borac
2. . 1. bat. poginuo 1. marta 1945. god. Perkovi Han, Maglaj.
BONJO H. HUSO, roen 1925, Miljanovci, Teanj, borac 2. . 2. bat. po-
ginuo 1. marta 1945. god. Perkovi Han, Maglaj.
BOI M. BOZO, roen 1921, Brestovac, Lukavac, Tuzla, desetar 3. bat.
poginuo 28. februara 1945. Putnikovo Brdo, Doboj.
BOZlC GLIGO, roen 1924, Cerovica, Teanj, borac 3. bat. poginuo 1. de-
cembra 1944. god. Siva, Doboj.
BOI NIKOLA, roen 1924, Krnik, Donji Miholjac, borac 2. bat. umro
na putu za bolnicu 13. januara 1945. god. Teanj.
BOI D. PETAR, roen 1927, Drenova, Prnjavor, borac 3. bat. poginuo
14. juna 1944. god. Palakovci, Prnjavor.
BOZlC RAJKO, roen 1926, trpci, Prnjavor, borac 3. . 3. bat. poginuo
BOZUNOVlC B. DRAGAN, roen 1927, Ilova, Prnjavor, borac, poginuo
2. januara 1944. god. Banja Luka.
BOUNOVIC V. STANKO, roen 1922, ereg Ilova, poginuo 13. 7. 1945.
god. od odmetnika.
BRAKO L. LJUDEVIT, roen 1925, Vidovec, Vrbovec, borac 3. bat. nes-
tao 1. decembra 1944. god. Siva, Doboj.
BRANKOVI ZDRAVKO, roen 1919, Imljani, Kotor-Varo, borac, nestao
1. avgusta 1944. god. Ukrinjica, Tesli.
BRELAK S. VLADIMIR, roen 1915, Prosjek, Prnjavor, borac 2. bat. po-
ginuo 22. februara 1945. god. Rudanka, Doboj.
BRII N. IVAN, roen 1924, Krateko, Sisak, borac, bolniar 3. . 4. bat.
poginuo 15. aprila 1945. god. Maglaj.
BRKOVI K. LJUBO, roen 1927, Brestovo, Doboj, borac, poginuo.
BUBI B. MILENKO, roen 1925, Brezove Dane, Maglaj, borac, poginuo
BUCAREVI V. NOVAK, roen 1923, D. Vijaani, Prnjavor, borac, po-
ginuo 28. juna 1944. god. Derventa.
BUDAK S. BOO, roen 1922, Luani, Prnjavor, polit, komesar 2. . 2.
bat. nestao 19. novembra 1943. god. Crni Vrh, Banja Luka.
BUKOVICA ARE, roen 1922, borac, 1. . 2. bat. poginuo 14. oktobra
1944. god. Galjipovci, Prnjavor.
BUKOVSKI M. SLAVKO, roen 1926, Galjipovci, Prnjavor, borac, po-
ginuo 1945. god. Cerani, Derventa.
BUKVI M. MUSTAFA, roen 1910, Bukva, Teanj, borac 1. . 2. bat.
poginuo nesretnim sluajem 19. marta 1945. god. Teanj.
BUNDALO BRANKO, roen 1925, Krikovci, Laktai, borac 3. . 2. bat.
BUNDALO . DUAN, roen 1923, Krikovci, Laktai, komandir 2. . 2.
bat. poginuo septembra 1945. god. od odmetnikih bandi oko Prije-
dora.
BURIC F. VELJKO, roen 1912, Strpci, Prnjavor, borac 3. bat. poginuo
1. decembra 1944. god. Siva, Doboj.
BURZA A. PETAR, roen 1928, Sitnei, Srbac, borac 1. . 1. bat. poginuo
8. maja 1945. god. Vlaka Mala, Novi Grad, Odak.
CERIC A. CAMIL, roen 1927, Miljanovci, Jelah, Teanj, borac 1. bat. po-
ginuo 14. januara 1945. god. Perkovi Han, Maglaj.
CONALIC R. JUSO, roen 1924, D. Sanica, Klju, borac 3. . 3. bat. po-
ginuo 17. aprila 1945. god. Makljenovac, Doboj.
CVIJANOVIC I. IVKO, roen 1924, Cerovica, Teanj, borac 3. bat. po-
ginuo 1. decembra 1944. god. Siva, Doboj.
CVIKIC D. STEVO, roen 1922, Grubiino Polje, borac-pekar u int. bri-
gade, umro od tifusa 28. februara 1945. god. Siprage, Kotor-Varo.
CELOC SERIF, roen 1928, Sanica, Klju, borac 3. bat. nestao 1. decem-
bra 1944. Siva, Doboj.
CIKOJEVIC M. LJUBO, roen 1920, Mitrovii, Doboj, borac, poginuo.
COLI D. BRANKO, roen 1923, Strpci, Prnjavor, borac 4. bat. poginuo
25. septembra 1944. god. Topola, Bos. Gradika.
COLIC B. MOMIR, roen 1922, Strpci, Prnjavor, borac 3. bat. poginuo
COLI B. STANKO, roen 1928, Strpci, Prnjavor, borac 3. bat. poginuo
COSTOVI AVDO, roen 1928, Lepenica, Teanj, borac, poginuo 13. maja
1945. god. Jablanica.
CUSTI JAKOV, roen u Krikovcima, Laktai, borac 2. . 3. bat. poginuo
25. septembra 1944. god. Troelji, Bos. Gradika.
CUSTlC I. IVKO, roen 1924, Krikovci, Laktai, borac 3. . 2. bat. pogi-
nuo 22. februara 1945. god. M. Bukovica, Doboj.
CUSTI ILIJA, roen 1924. Krikovci, Laktai, borac 3. . 2. bat. pogi-
nuo 23. februara 1945. god. M. Bukovica, Doboj.
C
CEHAJlC H. HASAN, roen 1923, Sanica, Klju, politiki delegat voda

u 3. . 2. bat. poginuo 9. septembra 1944. god. Doboj.
EJI M. RATKO, roen 1918. Krikovci, Laktai, borac 3. . 2. bat. po-
ginuo 24. septembra 1944. god. D. Topola, Bos. Gradika.
ERKETA P. GOJKO, roen 1925. u s. Jaruani, poginuo 1944. godine.
Podaci saveza boraca SO Laktai.
ETOJEVI M. RADOSLAV, roen 1928, Cetojevii, Banja Luka, borac,
2. . 4. bat. poginuo 9. aprila 1945. god. Perkovi Han, Maglaj.
ETOJEVI T. VELJKO, roen 1916, iz Husrpovaca, poginuo 19. sep-
tembra 1944. god. na Banja Luci.
D
DARADAN S. SPASENIJA, roena 1924, Strpci, Prnjavor, borac 2. bat.
poginula 20. avgusta 1944. god. oko Kotor-Varoa.
DAKI J. PETAR, roen 1924, Otpoivaljka, Prnjavor, borac, poginuo
1944. god.
DANOJEVI G. RADOVAN, roen 1926, Novo Selo, Prnjavor, poginuo
1945. god. Sarajevo.
DAVIDOVI DUAN, rukovalac ubojne opreme 1. bat. umro 21. maja
1945. god. u Banja Luci.
DEDJALI A. AMAN, roen 1927, u SSSR-u, umro 4. avgusta 1945. god.
Banja Luka.
DELIC MINA, Banja Luka, poginula 26/27. novembra 1943. god.
DEJANOVI D. STEVO, roen 1919, Majevac, Doboj, borac, poginuo 21.
marta 1945. god. Miinci, Derventa.
DERAJIC M. SIMEUN, roen u Gornjoj Ilovi, Prnjavor, umro od poslje-
dica ranjavanja 27. marta 1945. god. u Tesliu.
DEVIO O. MIHAILO, roen 1910, Strpci, Prnjavor, borac 1. bat. umro
27. januara 1944. god. Medvjee Brdo, Sanica, Klju.
DEVIO I. MILAN, roen 1923, Strpci, Prnjavor, borac, umro februara
1944. god. kao ranjenik i tifusar u Sipragama, Kotor-Varo.
DEVI I. RAJKO, roen 1914, Strpci, Prnjavor, komandir voda u 4. bat.
poginuo 18. septembra 1944. god. Banja Luka.
DOLJ1 RAJKO, roen 1926, Skender-Vakuf, borac 3. bat. poginuo 29.
maja 1944. god. D. Smrtii, Prnjavor.
DOMUZ K. VLADIMIR, roen 1929, trpci, Prnjavor, borac automatiar-
ske ete brigade, poginuo 25. maja 1945. god. Vlaka Mala, Odak.
DOMUZ N. ZIVKO, roen 1922, Strpci, Prnjavor, borac, poginuo 24.
marta 1944. god. Vrbanjci, Kotor-Varo.
DRAGOJEVI D. STOJAN, roen 1924, Kaoci, Srbac, komandir voda 3.
. 2. bat. poginuo 20. januara 1945. god. Perkovi Han, Maglaj.
DRINI R. SRETKO, roen 1918, Palakovci, Prnjavor, komandir 2. ete,
2. bat. poginuo 1. jula 1944. god. na Vrbasu, Noiko, Srbac.
DRLJI S. RAJKO, roen 1926, Brestovo, Doboj, borac 3. bat. poginuo 29.
DUJAKOVI T. BOSKO, roen 1922, Pojezina, Derventa, borac 1. . 4.
bat. umro na putu za bolnicu, Teanj 8. aprila 1945. god.
DUJSO KERIM, Banja Luka, umro od zadobijenih rana 5. maja 1945,
Vlaka Mala, Odak.
DUKI NEDELJKO,
1. decembra 1944. roen 1928,Doboj.
god. Siva, Agii, Derventa, borac 3. bat. poginuo
DUKI M. RAJKO, roen 1922, Skender-Vakuf, komandant 2. bat. umro
od rana u bolnici Tesli 12. decembra 1944. god.
DURMIS M. MARTIN, roen 1918, Vrhovi, Derventa, borac, poginuo
1943. god.
AJI SAVO, roen 1927, Braneci, Prnjavor, borac 3. bat. poginuo 29.
EDOVlC R. HUSEIN, roen 1908, Lepenica, Teanj, borac, poginuo
februara 1945. god.
DUKI M. NEDO, roen 1923, Agii, Derventa, borac, poginuo 1945. god.
DUKI O. RADOVAN, roen 1920, Detlak, Derventa, polit, delegat pra-
teeg voda 3. bat. poginuo 18. decembra 1944. god. Miljanovci, Teanj.
UREVI A. JOVO, roen 1921, Kaoci, Srbac, borac 2. . 2. bat. umro
12. januara 1945. god. u bolnici u Tesliu, od zadobijenih rana.
UKARI . BLAGOJE, roen 1919. Donja Ilova, poginuo novembra
1944. kod Kotor-Varoa.
UREVI K. MILORAD, roen u Ilovi, Prnjavor, poginuo 31. oktobra
1943. god. u Lijeve Polju, Bos. Gradika.
URI D. OSTOJA, roen 1905, Drenova, Prnjavor, komandir voda 3. .
2. bat. poginuo 3. januara 1944. god. Trapisti, Banja Luka.
URI O. PETAR, roen 1927, Drenova, Prnjavor, borac 3. . 2. bat.
22. januara 1945. god. umro u Tesliu.
URI S. VELJKO, roen 1912, Majevae, Doboj, borac 2. bat. poginuo
10. aprila 1945. god. Karaula, Zepe.
D
DEBIC S. JOVAN, roen 1926, Pecka, Mrkonji Grad, borac 1. . 3. bat.

DIGUM C. PETAR, roen 1922, Buletii, Osjeani, Doboj, desetar 2. .
2. bat. poginuo 8. marta 1945. god. Majevac, Doboj.
EKOS SEJDO, borac, 2. . 3. bat. poginuo 17. aprila 1945. god. Putnikovo
Brdo, Doboj.
EMINOVI S. EVKO, roen 1924, Derventa, borac 1. bat. poginuo 8.
maja 1945. god. D. Dubica, Odak.
ENAG IBRO, roen 1922, N. Seher, Maglaj, borac, poginuo 28. septembra
1944. god. Rankovii, Tesli.
FAFLET ANKICA, roena u Derventi, borac, poginula 20. marta 1944.

god. Martinac, Srbac.
FEJZI MUJO, roen 1917, Vukovo, Teanj, borac 3. . 3. bat. umro 27.
aprila 1945. god. Tesli.
FIFI A. BEKREM, roen 1925, Kotor Varo, borac, 2. . 1. bat. poginuo
5/6. 1. 1944. god. na pl. Uzlomac.
FILIPOVIC M. RADOVAN, roen 1914, Brusnik, Srbac, borac, 3. . 3. bat.
poginuo 28. januara 1944. god. Ostrunja, Doboj.
FILIPOVIC RADOVAN, roen 1923, Ilova, Prnjavor, potporunik, pogi-
nuo novembra 1944. god. Uler, Doboj.
FORKAPIC PETAR, roen u Baniji, borac 3. bat. poginuo juna 1945. god.
od odmetnikih bandi kod Skender-Vakufa.
FRLJA D. RASEMA, roena 1927, Luani, Derventa, borac bolniarka,
2. . 1. bat. poginula 17. februara 1945, Foa, Derventa.
GAKOVIC MIRKO, roen 1924, Kaoci, Srbac, borac 3. . 2. bat. poginuo

19. januara 1944. god. na Prnjavoru.
GAJIC J. STANKO, roen 1914, Srpska Mravia, Prnjavor, borac art.
div. brigade, umro od tifusa, aprila 1945. god.
GAJIC J. VOJISLAV, roen 1925, Krikovci, Laktai, desetar, 4. bat. pogi-
nuo 13. januara 1945. god. Brezovi Dani, Maglaj.
GALEIC H. OMER, roen 1913, Kreevo, Teanj, borac 4. bat. poginuo
17. februara 1945. god. Miinci, Derventa.
GANIBEGOVIC N. ALIJA, roen 1916, Doboj, borac 3. . 3. bat. nestao u
borbi sa etnicima 27. aprila 1945. god.
GANI R. MEHO, roen 1923, Prnjavor, borac, 4. bat. poginuo 1945.
god. Tesli.
GATARI K. BRANKO, roen 1910, Strpci, Prnjavor, komandir ete u
. 4. bat. poginuo 1. aprila 1945. god. Perkovia Han, Karaula, epe.
GAVRANOVI MILAN, roen u Kruevu Brdu, Kotor-Varo, borac 3.
. 1. bat. poginuo 30. jula 1944. god. Osredci, Tesli.
GLAVENDEKI R. LUKA, roen 1925, Paramije, Prnjavor, borac 2. bat.
poginuo 13. januara 1945, Prekovi Han, Maglaj.
GLAVENDEKI LJUBOMIR, roen 1924, Paramije, Prnjavor, borac po-
ginuo 1944. god.
GLIGOROVI 2. MILAN, roen 1918, Vozua, Zepe, borac 2. . 3. bat.
poginuo 15. aprila 1945. god. Debela Meja, Teanj.
GLUMEVI AHMET, roen 1924, Graanica, borac 2. . 3. bat. poginuo
7. maja 1945, Vlaka Mala, Odak.
GOJI T. ZDRAVKO, roen 1927, Osinja, Derventa, borac, poginuo 1944.
god.
GOJAKOVI M. NIKOLA, roen 1927, Kladari, Doboj, borac, poginuo.
GOSTIMIROVI L. OBRAD, roen 1912, Cvrtkovci, Doboj, borac, pogi-
nuo 1944. god.
GRABOV AC IVAN, roen u Vinkovcima, borac minerskog voda brig, po-
ginuo 1. septembra 1944. god. Jelah, Teanj.
GRACI M. SULEJMAN, roen 1922, Ulinjak, Maglaj, borac, poginuo
GRBI . SAVO, roen 1917, Brestovo, Doboj, borac, poginuo.
GRUBA DUJKO, roen u Imljanima, Kotor Varo, borac 1. bat. poginuo^
GRUBA A. PETAR, roen 1918, Imljani, Kotor-Varo, borac 3. . 1. bat.
umro 27. maja 1945. god. u bolnici Tesli.
GRUBA STEVO, roen u Imljanima, Kotor-Varo, vodnik, 1. bat. pogi-
nuo 1. avgusta 1944. god. Ukrinjica, Tesli.
GUNJEVI . VID, roen 1926, Sereg Ilova, Prnjavor, vodnik u 3. bat.
poginuo 17. aprila 1945. god. Putnikovo Brdo, Doboj.
GUTMAN Dr FRIDA, major NOV, naelnik saniteta brigade, poginula u
borbi sa etnicima 24. septembra 1944. godine, kod Klupa na Borju.
HADZl H. SALIH, roen 1923, Galjipovci, Prnjavor, borac, poginuo

1944. god. Bukovica, Doboj.
HAJDI B. RAMO, roen 1924, Lepenica, Teanj, borac, poginuo 17. ap-
rila 1945, Putnikovo Brdo, Doboj.
HALILOVI I. AHMET, roen 1927, Linja, Prnjavor, borac, poginuo
1945. god. Banja Luka.
HALILOVI ALIJA, roen 1913, Travnik, borac 4. bat. poginuo 18. de-
cembra 1944. god. Trepa, Teanj.
HANlS I. MIHAJLO, roen 1918, Devetine, Prnjavor, borac 1. bat. pogi-
nuo 26. oktobra 1944. god. Velika Soanica, Derventa.
HANKI SULJO, roen 1917, Osoje, Teanj, borac, 4. bat. poginuo 16.
decembra 1944. god. Sije, Maglaj.
HANKI A. SULJO, roen 1925, Vukovo, Teanj, borac, poginuo 10. de-
cembra 1944. god.
HARAMBASI M. IDRIZ, roen 1923, G. Sanica, Klju, borac 3. bat. uto-
pio se na Vrbanji u elincu, 20. jula 1945. god.
HASANI O. MUSTAFA, roen 1922, Maglaj, borac, poginuo 25. maja
1945. god. Vlaka Mala, Odak.
HASANEVI J. HUSO, roen 1905, Teanj, borac, poginuo decembra
1944. godine.
HASANOVI IBRO, roen 1918, Derventa, borac 4. bat. poginuo 16. de-
cembra, 1944. god. Sije, Maglaj.
HASII A. HUSEIN, roen 1922, Novo Selo, Teanj, borac, poginuo ap-
rila 1945. god.
HASII A. HUSEIN, roen 1923, Kraevo, Teanj, borac, poginuo de-
cembra 1944. god.
HODI M. IBRO, roen 1917, iz Prnjavora, umro od zadobijenih rana
na Banja Luci 3. januara 1944. god.
HODI M. MUHAMED, roen 1927, Matuzii, Doboj, borac 1. . 2. bat.
poginuo 1. marta 1945. god. usto brdo, Maglaj.
HODI A. OSMAN, roen 1924,, Matuzii, Doboj, borac 2. bat. poginuo
HOJKURI O. MUJO, roen 1923, Radua, Teanj, borac, poginuo feb-
ruara 1945. god.
HRNJI SABAN, roen 1900, Lepenica, Teanj, borac 3. bat. poginuo 1.
decembra 1944. Siva, Doboj.
HUJI J. MEHMED, roen 1916, Bosanski Petrovac, borac, 4. bat. pogi-
nuo 11. januara 1945, Perkovia Han, Maglaj.
HUJDUR R. RAGIB, roen 1915, Piljuii, Jelah, Teanj, borac 2. . 1.
bat. poginuo 17. februara 1945. god. Foa, Derventa.
HUJKIRI MUJO, 1925, Doboj, borac 3. . 4. bat. poginuo 12. aprila
1945. god. Novi Seher, Maglaj.
HJUM IVAN, roen 1921, Osijek, borac 1. bat. poginuo 1945. na elj. pru-
zi Maglaj Zepe.
HUSANOVI S. IBRAHIM, roen 1915, Prnjavor, borac, 4. bat. poginuo
16. decembra 1944. god. Sije, Maglaj.
HUSEJINEHAJI A. HASAN, roen 1921, Derventa, polit, delegat voda
1. . 2. bat. poginuo 9. septembra 1944. god. Makljenovac, Doboj.
HUSKANOVI H. MUSO, roen 1925, Maevac, Maglaj, borac, poginuo
25. marta 1945. god. Stanovi, Doboj.
HUSIJAKOVI H. HALIL, roen 1925, Matuzii, Doboj, borac, 2. . 4.
bat. poginuo 5. maja 1945. god. Svilaj, Odak.
IBRI HIMZO, roen 1924, Tuzla, borac 3. bat. nestao 1. decembra 1944.
god. Siva, Doboj.
IBRIEVI I. IBRAHIM, roen 1921, Orahovac, Gradaac, desetar u 2.
bat. poginuo 11. aprila 1945. god. Karaula, epe.
IDUZ A. IBRO, roen 1920, Aledinovci, Stolac, borac 3. . 3. bat. poginuo
16. aprila 1945. god. Putnikovo Brdo, Doboj.
IGNJATIC J. STOJ AN, roen 1922, Mravia, Prnjavor, desetar, 4. bat.
poginuo 13. januara 1945. god. Karaula, Zepe.
IKI T. MILAN, roen 1923, Pojezina, Derventa, borac 3. bat. poginuo
IVANDI NIKOLA, roen u Dalmaciji, borac 2. bat. nestao u borbi 21.
jula 1944. god.
IVANOVI G. SVETOZAR, roen u Sreviima, Srbac, borac, poginuo
25. decembra 1944. god. Ljubatovci, Novi eher.
IVKOVI . NEDO, roen 1924, Miinci, Derventa, zastavnik 1. bat. po-
ginuo 15. aprila 1945. god. Matuzii, Doboj.
J
JAKI DUAN, roen 1919, Imljani, Kotor-Varo, borac 1. bat. poginuo
JAKUPOVI N. HAKIJA, roen 1924, Kozarac, Prijedor, borac 2. . 2.
bat. poginuo 25. marta 1945. god. Stanovi, Doboj.
JANClKOVI ORE, roen 1918, Veliki Gaj, Vrac, borac, poginuo 28.
juna 1944. god. Derventa.
JANKOVI MLADENKO, roen 1908, Blagaj, Donji Vakuf, borac 3. .
3. bat. poginuo 7. maja 1945. god. Vlaka Mala, Odak.
JELI SALIH, roen u Prnjavoru, borac 3. bat. poginuo 1. decembra 1944.
god. Siva, Doboj.
JELI STEVO, roen u Razboju, Bos. Gradika, borac, poginuo 28. feb-
ruara 1944. god. Kotor-Varo.
JEREMI JOVAN, roen 1922, Trnjani, Podnovlje, Doboj, borac, umro
u bolnici u SI. Brodu 7. maja 1945. god.
JEVTI B. BOGDAN, roen 1912, Otpoivaljka, Prnjavor, borac, poginuo
1945. god.
JOKANOVI BOO, roen u Korianima, Travnik, zam. komandira ete
u 1. bataljonu, poginuo 28. juna 1944. god. Derventa.
JOKANOVI LUKA, roen u Korianima, Travnik, komandir ete 1. bat.
poginuo 28. juna 1944. god. u Derventi.
JOKANOVI NEDO, roen u Korianima, Travnik, borac, poginuo.
JOKANOVI S. VLADIMIR, roen u Korianima, Travnik, vodnik u 1.
bat. poginuo 19. novembra 1943. god. Crni Vrh, Kadinjani, Banja
Luka.
JOSIPOVI URO, roen 1927, Obodnik, Kotor-Varo, borac 1. bat. po-
ginuo 8. maja 1945. god. Donja Dubica, Odak.
JOVANOVI N. SRETKO, roen u Ilovi, Prnjavor, borac, poginuo 1944.
god. u Tesliu.
JOVANOVIO R. NIKOLA, roen 1921, Ritei, Podnovlje, Doboj. Desetar
2. . 1. bat. poginuo 5. maja 1945. god. D. Svilaj, Odak.
JOVIC B. STEVO, roen 1928, Ove, Maglaj, borac 4. bat. poginuo 16. de-
cembra 1944. god. Sije, Doboj.
JOVICI BLAGO J E , roen 1919. Strpci, Prnjavor, borac, poginuo 1944.
god.
JOZEVI M.TADIJA, roen 1929, Ivani, Jajce, borac 1. bat. poginuo 8.
maja 1945. god. Donja Dubica, Odak.
J U K l C S. AZIZ, roen 1924, Krasulje, Klju, borac izv. ete, poginuo 4.
februara 1945. god. Perkovia Han, Novi Seher, Maglaj.
JURISI N. VOJISLAV, roen 1924, Krikovci, Laktai, borac 2. bat. umro
od zadobijenih rana, 13. juna 1944. god. Hrvaani, Prnjavor.
JURKOVI F. PAVAO, roen 1921, Adolfovac, Podravska Slatina, borac,
3. . 2. bat. poginuo 16. novembra 1944. god. Siva, Doboj.
JUSI S. SALIH, roen 1921, Otoka, Bos. Krupa, borac 1. . 1. bat. po-
ginuo 26. oktobra 1944. god. Veliki Prnjavor, Doboj.
K
KADUlC O. AVDO, roen 1906, Trepa, Teanj, borac, poginuo 1. ap-
rila 1945. god.
KADUSI R. EMIN, roen 1917, Domislice, Maglaj, borac, poginuo 22.
decembra 1944. god.
KADUSlC H. SAFET, roen 1923, Vukovo, Teanj, borac, poginuo feb-
ruara 1945. god.
KALABA D. RADOVAN, roen 1918, Ilova, Prnjavor, borac 3. bat, po-
ginuo 9/10. septembra 1944. god. Miljanovci-Matuzii, Doboj.
KAL ABIC BOGDAN, roen 1919, Podnovlje, Doboj, borac, poginuo.
KALAKOVIC M. GRUJICA, roen 1924, Vel. Soanica, Derventa, borac,
poginuo 25. maja 1945. god. Odak.
KALATA M. SREKO, roen 1914. Sremska Mitrovica, nestao 10. iula
1944. kod Maglaja.
KAPETANOVIC FAHRIJA, roen 1902, Jajce, borac 4. bat. poginuo 8.
maja 1945. god. Vlaka Mala, Odak.
KARAPANDA S. HUSEIN, roen 1914, Teanj, borac 3 bat. poginuo
KARASELIMOVIC SMAJO, roen u Kotor-Varou, omladinski rukovo-
dilac bataljona, zarobljen 1. avgusta 1944. god.
KARASOVIC S. MIRO, roen 1916, Vukovar, borac 3. bat. poginuo 28.
februara 1945. god. Putnikovo Brdo, Doboj.
KARIC O. ESAD, roen 1927, Linja, Prnjavor, borac 1. bat. poginuo 1.
avgusta 1944. god. Ukrinjica, Tesli.
KATINlC ILIJA, roen 1910, borac 2. bat. poginuo 20. septembra 1944.
god. Glamoani, Klanice, Banja Luka.
KEBIC O. MEHMED, roen 1923, Galjipovci, Prnjavor, borac, poginuo
25. februara 1944. god.
KELECEVIC S. DUAN, roen 1921, Mrevci, Bos. Gradika, borac 1.
bat. poginuo 26. oktobra 1944. god. Veliki Prnjavor, Doboj.
KERI V. MILUiIN, roen 1923, Jelanjska, Doboj, borac-mitraljezac 3.
bat. poginuo 15. aprila 1945. god. Debela Meja, Maglaj.
KERLI I. HUSEIN, roen 1914, Medakovo, Teanj, borac 1. bat. poginuo
1. marta 1945. god. Perkovi Han, Maglaj.
KESER V. PERO, roen 1921, Strpci, Prnjavor, desetar u 3. bat. poginuo
KITI GAVRO, roen 1926, Sereg Ilova, Prnjavor, potporunik poginuo
4. oktobra 1944. god. Velika Soanica, Derventa.
KNEEVI M. MARKO, roen 1905, Zaluani, Banja Luka, borac auto-
matiarske ete, poginuo 4. juna 1945. god. u G. Joavki, elinac, od
odmetnikih bandi.
KNEEVI T. MILIVOJE, roen 1929, Velika Soanica, Derventa, borac,
poginuo 1945. god.
KNEEVI M. ZDRAVKO, roen 1919, Cerani, Derventa, borac 3. bat.
KNEEVI J. LAZAR, roen 1923, iz Peeneg Ilove, poginuo 16. maja
KOO T. AHMET, roen 1925, Trebinje, borac 1. bat. poginuo 23. maja
KOLAL R. MILORAD, roen 1926, Stivor, Prnjavor, borac 2. bat. poginuo
KOLJEVI U. KOSANA, roena 1927, Glamoani, Laktai, borac-bolni-
arka 3. bat. poginula 6. maja 1945. god. Vlaka Mala, Odak.
KOMLJENOVI S. 10.
2. bat. poginuo STANKO, roen
aprila 1945. god.1926, Travnik,
Karaula, polit, delegat voda
Zepe.
KOMSA A. JOZEF, roen 1918, Sitnei, Srbac, borac 4. bat. poginuo 7.
KOPER I. AVGUSTIN, roen 1920, Virovitica, borac 4. bat. poginuo 15.
januara 1945. god. Konijevo, Zepe.
KOPI A. HUSEIN, roen 1928, Barii, Tesli, borac 4. bat. poginuo 31.
marta 1945. god. Rakovac-Srevii, Srbac.
KOVA R. MILORAD, roen 1916, Medoevina, (Berane) Ivangrad, po-
ginuo 12. aprila 1945. god. Karaula, Zepe.
KOVAEVI H. ADEM, roen 1920, Kovaevii, Siprage, Kotor-Varo,
borac 1. bat. poginuo 29. oktobra 1944. god. Vel. Soanica, Derventa.
KOVAEVI S. MILAN, roen 1920, Strpci, Prnjavor, zam. komand.
ete 3. bat. poginuo 9/10 septembra 1944. god. Putnikove Brdo*, Doboj.
KOVAEVI H. MUHAREM, roen 1915, Radua Teanj, borac, poginuo
10. februara 19 \5. god.
KOVAEVI D. BJELICA, roen 1925, Smrtii, Prnjavor, borac, poginuo
1944. god. Lepenica, Srbac.
KOVAEVI S. PERO, roen 1925, Mikovci, Derventa, borac, poginuo
1943. godine.
KOVIJANI M. DRAGI, roen 1921, Strpci, Prnjavor, desetar u 2. .
3. bat. poginuo nesretnim sluajem 18. jula, 1945. god. Slatina, Ba-
nja Luka.
KOVIJANI M. LAZAR, roen 1927, Strpci, Prnjavor, borac 3. bat. po-
ginuo maja 1945. god. Vlaka Mala, Odak.
KRAGI NEDO, roen 1923, Obodnik, Kotor Varo, borac 4. bat. poginuo,
Strupine, Novi Seher.
KRECO UROS, roen 1923, B. Petrovac, polit, komesar ete u 1. bat.
umro 24. januara 1944. god. od zadobijenih rana u borbi za Prnja-
vor.
KRESIC O. RASIM, roen 1923, Palivuk, Siprage, Kotor-Varo, borac
1. bat. poginuo 1. marta 1945. god. Perkovi Han, Maglaj.
KRLIC S. MUHAREM, roen 1922, Medakovo, Teanj, borac 4. bat. po-
ginuo 20. septembra 1944. god. Klanice, Banja Luka.
KRLIEVI A. MUJO, roen 1918. Teanj, borac, poginuo 15. oktobra
1944. god.
KRPO A. SALIH, roen 1910, Mostar, borac 4. bat. poginuo 8. maja 1945.
god. Donja Dubica, Odak.
KUHAR STANKO, roen 1920, Drvar, borac 4 bat. poginuo 16. decem-
bra 1944. god. Sije, Maglaj.
KULHAJ C. VLADO, roen 1923, Prnjavor, polit, delegat voda 4. bat.
KULESEVIC . MIRKO, roen 1924, Novi Grad, Odak, borac 1. bat.
umro 12. januara 1945. god. u bolnici u Tesliu.
KULI N. IVAN, roen 1924, Potoani, Teanj, borac, poginuo 9. sep-
tembra 1944. god.
KUSUR M. EMKO, roen 1922, Domislica, Maglaj, borac, poginuo 25.
KUSUR S. IBRAHIM, roen 1920, Domislica, Maglaj, borac, poginuo 25.
KUZMANOVlC R. NEDELJKO, roen 1920, Vijaani, Prnjavor, koman-
dir voda, 3. . 2. bat. poginuo 6. maja 1945. god. Donja Dubica, Odak.
KUZMANOVlC S. RADOVAN, roen 1921. Gusak, Prnjavor, borac 2. bat.
poginuo 25. marta 1945. god. Stanovi, Doboj.
LASIC L. ILIJA, roen 1926. Imljani, Kotor-Varo, desetar, 1. bat. pogi-

nuo 4. januara 1945. god. Perkovi Han, Brezove Dane, Maglaj.
LAZAREVIC BRANKO, nestao 20. aprila 1944. u borbi na Bjeljevinama,
Kotor-Varo, ubijen od etnika.
LELIC O. SALIH, roen 1912, Prnjavor, borac 3. bat. nestao 1. decembra
1944. god. Siva, Doboj.
LEPIR S. STJEPAN, roen 1925, Strpci, Prnjavor, desetar, 2. bat. poginuo
31. oktobra 1943. god. Junuzovci, Bos. Gradika.
LIVNJAK OSMAN, roen 1923, Teanj, borac 1. bat. poginuo 4. oktobra
1944. god. Crna, Derventa.
LUCIC PETAR, roen 1917, Brusje, Hvar, borac 3. bat. umro 24. januara
1945. god. Siprage, Kotor-Varo.
LUI K. MATIJA, roen u Binji, Derventa, borac, poginuo 1945. god.
LUKI M. URO, roen 1912, Soanica, Derventa, p. porunik, poginuo
18. avgusta 1944. god. Klupe, Pribini, Tesli.
LUKlC L. MILE, roen 1924, Vel. Soanica, Derventa, borac, poginuo
1944. god.
LJ
LJUBOJEVI BRANKO, Baruh, roen 1923, Ilova, Prnjavor, koman-

dir voda 1. bat. poginuo 25. decembra 1944. god. Ljubatovci, Brezove
Dane, Maglaj.
LJUBOJEVI DUAN, roen, 1918, borac 2. bat. poginuo 14. oktobra
1944. god. Galjipovci, Prnjavor.
MADZAR N. DUAN, roen 1906, Kadinjani, poginuo 1944. godine. Po-

datak Saveza boraca Skuptine optine Laktai.
MAHMI M. AHMET, roen 1923, Ulinjak, Maglaj, borac 3. . 3. bat.
poginuo 27. aprila 1945. god. Maglaj.
MAJSTOROVI . DAMJAN, roen 1917, Otpoivaljka, Prnjavor, borac,
poginuo 1945. god.
MAJSTOROVI MIHAILO, roen u St. Martinac, Srbac, borac 1. . 2.
bat. poginuo 9. septembra 1944. god. Makljenovac, Doboj.
MAJSTOROVI . MILO, roen 1919, Otpoivaljka, Prnjavor, borac,
poginuo 1945. god.
MAKARI S. TRIVO, Imljani, Skender Vakuf, poginuo 1944. godine.
MALEEVI N. MIKA, roen 1928, Galjipovci, Prnjavor, desetar 1. bat.
poginuo 17. februara 1945. god. Foa, Derventa.
MALETI R. BOKO, roen 1926, Brestovo, Doboj, desetar, 1. . 1. bat.
poginuo 12. aprila 1945. god. Karaula, Zepe.
MALI J. DRAGOLJUB, roen 1927, Velika Ilova, Prnjavor, borac, po-
ginuo 1944. god. Tesli.
MALI LJUBO, roen u Linji, Prnjavor, borac 1. . 2. bat. poginuo 7.
septembra 1944. god. Maglaj.
MALI J. LJUBO, roen 1927, Ilova, Prnjavor, borac 2. . 2. bat. umro 2.
avgusta 1944. god. u bolnici, Siprage, Kotor-Varo.
MALI P. LAZAR, roen 1918, Brestovo, Doboj, borac, poginuo.
MAMI I. NASKO, roen 1928, Linja, Prnjavor, borac, poginuo 7. sep-
tembra 1944. god. Maglaj.
MANOVI I. IVAN, roen 1920, Durakovci, Kotor-Varo, borac 1. bat.
poginuo 25. decembra 1944. god. Ljubatovci, Zepe.
MARI K. DIMITRIJE, roen 1911, Imljani, Kotor-Varo, desetar 2. bat.
poginuo 11. aprila 1945. god. Karaula, Zepe.
MARI NIKOLA, roen 1919, Koriani, Travnik, komandir ete 1. bat.
poginuo 23. januara 1944. god. Potoani, Prnjavor.
MARI PETAR, roen u Korianima, Travnik, desetar 1. . 1. bat. pogi-
nuo 6. januara 1944. god. Uzlomac, Kotor-Varo.
MARI S. PETAR, Imljani, poginuo 1945. godine.
MARI P. STANKO, roen u Imljanima, Kotor-Varo, vodnik voda 1.
bat. umro od zadobijenih rana 27. marta 1945, Tesli.
MARI S. STJEPAN, roen 1914, Imljani, Kotor-Varo, zamjenik ko-
mandira 1. . 1. bat. poginuo 4. oktobra 1944. god. Osinja, Derventa.
MARI STOJAN, roen 1920, Imljani, Kotor-Varo, borac 1. bat. poginuo
17. marta 1944. god. Kotor-Varo.
MARI P. STOJKO, roen 1925, Imljani, Kotor Varo, borac 4. bat. po-
ginuo 9. septembra 1944. god. Doboj.
MARJANOVI DRAGOLJUB, roen 1924, Bos. Petrovac, borac 1. bat.
poginuo 8. maja 1945. god. Mala Brusnica, Odak.
MARINI J. BLA, roen 1915, Kulina, Derventa, borac, poginuo 8. mar-
ta 1945. god. Ritei, Majevac.
MARISI VIKTOR, roen 1925, Lokvica, Delnice, borac, 4. bat. poginuo
8. januara 1945. god. Strupine, Maglaj.
MARTI B. ILIJA, roen 1928, D. Detlak, Derventa, borac, poginuo 1944.
god.
MATI ZDRAVKO, roen 1925, Soanica, Derventa, borac 3. bat. pogi-
nuo 6. juna 1944. god. Rakovac, Prnjavor.
MATUSl STIPO, borac, poginuo 19. septembra 1944. god. B. Luka.
MEDAKOVI J. ANDRIJA, roen 1926, Kosijerovo, poginuo 10. oktobra
1944. godine. Podatak Saveza boraca SO Laktai.
MEHII S. SAFET, roen 1928, Doboj, borac 3. . 3. bat. poginuo 8.
MEHINOVI J. SAFET, roen 1924, Velika, Derventa, borac izv. ete
brigade, poginuo 25. oktobra 1944. god. Mikovci, Derventa.
MEROVI S. AVDO, roen 1922, N. Seher, Maglaj, borac 3. bat. nestao 1.
decembra 1944. god. Siva, Doboj.
MESI E. SULEJMAN, roen 1929, Dobro Polje, Teanj, borac 1. . 3.
bat. umro od zadobijenih rana 20. januara 1945. god. Tesli.
MESI HALIL, roen 1925, Doboj, borac 1. . 1. bat. poginuo 20. septem-
bra 1944. god. Glamoani, Banja Luka.
MESI S. HASAN, roen 1915, Jelah, Teanj, borac 4. bat. poginuo 13. ja-
nuara 1945. god. Karaula, epe.
MESI H. IBRAHIM, roen 1920, Doboj, borac 1. bat. poginuo 25. decem-
bra 1944. god. Ljubatovci, Novi Seher, Maglaj.
MESKI BEGAN, roen 1924, u Hercegovini, borac 3. . 3. bat. poginuo
MIHAILOVI ORE, roen u Sekovcima, Srbac, borac 2. bat. nestao
21. jula 1944. Lipovac, Kotor-Varo.
MIHELI IVAN, roen 1924, Karlovac, borac, poginuo 25. maja 1945.
god. Vlaka Mala, Odak.
MIJATOVI S. NOVAK, roden 1927, Kremna, Prnjavor, borac, poginuo
MIHI G. MAKSIM, roen 1928, Mikovci, Derventa, vodnik 1. . 1. bat.
poginuo 8. marta 1945. god. Ritei, Doboj.
MIJODANI S. MILIVOJE, roen 1921, Velika Ilova, Prnjavor, borac, po-
ginuo 1945. god. Srbac.
MIJOVI MIHAILO, borac 2. . 3. bat. umro 7. maja 1945. god. u Banja
Luci.
MIKACA S. DUAN, roen 1925, Drugovii, poginuo 20. 10. 1944. godi-
ne. Podatak Saveza boraca SO Laktai.
MIKI J. VOJISLAV, roen 1923, Oraje, Prnjavor, komandir 2. ete,
2. bat. poginuo nesretnim sluajem, 1. nov. 1943. god. kod Srpca.
MILADI V. SAVO, roen 1924, Prosjek, Prnjavor, borac, poginuo 1945.
god.
MILADINOVI IGNJATIJA, roen u Linji, Prnjavor, borac 3. . 1. bat.
umro od zadobijenih rana 24. septembra 1944. god. Topola, Laktai.
MILANKOVlC V. NEDO, roen 1920, Velika Soanica, Derventa, borac,
poginuo 1945. god.
MILANOVI N. OSTOJA, roen 1921. god. Novo Selo, Prnjavor, borac,
poginuo 1944. god.
MILI K. JELISIJA, roen 1927, Drenova, Prnjavor, borac, poginuo 29.
decembra 1944. godine.
MILIC G. JOVO, roen 1922, Kruevo Brdo, Kotor-Varo, borac 1. bat.
MILlC P. JOVO, roen 1920, Kruevo Brdo., Kotor-Varo, borac 1. bat.
poginuo 26/27. novembra 1943. god. Rudanka, Doboj.
MILI MILAN, roen 1925, Vuijak, borac 3. bat. poginuo 3. januara
1945. god. usto Brdo, Novi Seher, Maglaj.
MILIJAS A. NEDELJKO, roen 1922, Strpci, Prnjavor, komandir voda
3. bat. poginuo 8. marta 1945. god. Ritei-Miinci, Doboj.
MILINKOVI STEVO, roen 1910, Stupnica, Dvor na Uni, stariji vodnik
u brig, intendanturi, poginuo 4. juna 1944. god. Cer, Mravia, Prnja-
vor.
MILJI I. STANKO, Vlatkovii, poginuo 1944. na Rudanci.
MILOJEVIC (ili MILIVOJEVI) J. MILUTIN, roen 1919, Cerovica, Do-
boj, nestao 1. decembra 1944. god. Siva, Doboj.
MILOJEVIC (ili MILIVOJEVI) M. PETAR, roen 1925, Cerovica, Do-
boj, borac 3. bat. nestao 1. decembra 1944. god. Siva, Doboj.
MILOJEVIC T. BRANKO, roen 1925, Mikovci, Derventa, pomonik
politkomesara 1. ete, 4. bat. poginuo 12. avgusta 1944. god. Vie-
vice, Kotor Varo.
MILOJEVIC P. DRAGAN, roen 1914, Otpoivaljka, Prnjavor, borac po-
ginuo 15. aprila 1945. god.
MILO VANO VIC S. JOVAN, roen 1912, Trstenci, Derventa, borac, po-
ginuo 1945. god.
MILUTINOVIC N. ZDRAVKO, roen 1919, Brestovo, Doboj, borac 3.
bat. poginuo 20. septembra 1944. god. Klanice, Banja Luka.
MIRI GRGO, roen 1926, Podosoje, Vrbanjci, Kotor-Varo, desetar 4.
bat. poginuo 26. oktobra 1944. god. Mala Soanica, Derventa.
MIRKOVI MIHAILO, roen 1925, Beograd, umro 5. maja 1945. god. u
Banja Luci.
MII MILAN, roen 1924, Rakovac, Maglaj, polit, delegat voda, 3. bat.
MII V. JOVO, Golo Brdo, poginuo 1944. god. na Kotor-Varou.
MLAENOVI R. MILORAD, roen 1922, Otpoivaljka, Prnjavor, bo-
rac, poginuo 1944. god.
MLAENOVI D. NEDELJKO, roen 1909, Otpoivaljka, Prnjavor, bo-
rac, poginuo juna 1944. god. Derventa.
MLAENOVI M. NOVAK, roen 1913, Otpoivaljka, Prnjavor, borac,
poginuo 1943. god.
MLINARI M. MILAN, roen 1907, vica, Otoac, porunik, komandant
2. bat. poginuo 1. decembra 1944. god. Bradici, Doboj.
MORAVSKI N. ANTON, roen 1927, Hrvaani, Prnjavor, borac, poginuo
1944. god.
MRELA I. ANTON, roen 1912, Privlaka, Vinkovci, borac 1. bat. pogi-
nuo 26. oktobra 1944. god. Veliki Prnjavor, Doboj.
MUJAGI M. MEHMED, roen 1926, Kosova, Maglaj, borac, poginuo 6.
MUJI M. ISHAK, roen 1927, Teanj, borac, poginuo 15. oktobra 1944.
godine.
MUJII I. ATIF, roen 1927, Doboj, borac 2. bat. poginuo 16. aprila
1945. god. Perkovi Han, Maglaj.
MUJI OSMAN, roen 1925, Zepe, borac 4. bat. poginuo 8. januara
1945. god. Strupine, Novi eher, Maglaj.
MUJKI R. MEHO, roen 1921, Mravia, Prnjavor, borac, poginuo 1944.
godine.
MUJKETA H. MUJO, roen u Mraviima, Doboj, borac, poginuo 1945.
god. na Ceru, Miinci, Derventa.
MULALI H. SAFET, roen 1925, Maglaj, borac, poginuo 23. septembra
1944. god. Troelji, Bos. Gradika.
MULASMAJIC S. EMIN, roen 1922, Novi eher, Maglaj, borac, pogi-
nuo 28. decembra 1944. god.
MURATOVI M. PAO, roen 1909, Prnjavor, borac, poginuo 24/25. sep-
tembra 1944. god. Donja Topola, Bos. Gradika.
MUSTAFI R. MEHMED, roen 1921, Klokotnica, Doboj, borac 1. . 2.
bat. poginuo 12. aprila 1945. god. Karaula, Zepe.
MUANOVIC H. IDRIZ, roen 1926, Garii, Kotor-Varo, borac 1. bat.
poginuo 26. oktobra 1944. god. Veliki Prnjavor, Doboj.
MUKI M. DRAGO, roen 1925, Novi Grad, Odak, borac, poginuo
1945. godine.
^aNHMHIIil-jlQd
N
NAGRADIO D. LJUBO, roen 1923, Kremna, Prnjavor, polit. del. voda

u 3. bat. poginuo 18. novembra 1944. god. Joavka, B. Luka.
NAGRADIO . PERO, roen 1920, Jelanjska, Doboj, borac, poginuo 1944.
god.
NEDINI U. OBRAD, roen 1923, Cerani, Derventa, borac, poginuo 1944.
godine.
NEDINI M. RADE, roen 1924, Vel. Soanica, Derventa, borac, pogi-
nuo 24. marta 1944. god. Vrbanjci, Kotor-Varo.
NIKODINOVI DRAGUTIN, roen u Imljanima, Kotor-Varo, int. 1.
bat. poginuo 2. januara 1944. god. Banja Luka.
NIKODINOVI M. SIMO, Imljani, poginuo 1944. u s. Vrbanjci, Kotor-
- Varo.
NIKOLI M. FRANJO, roen 1919, Gradite, upanja, borac 3. . 2. bat.
umro u bolnici Tesli 21. februara 1945. god.
NOVKOVI T. LJUBO, roen 1923, Palakovci, Prnjavor, polit, komesar
1. . 1. bat. poginuo 11. decembra 1944. god. na el. stanici Vinite,
Zavidovii.
NUNI O. MATIJA, roen 1920, Kremna, Prnjavor, borac 3. bat. poginuo
31. decembra 1943. god. Klanice, Banja Luka.
NJ
NJENJI S. NOVO, roen 1920, Vijaani, Prnjavor, borac, poginuo 1944.

god.
O
OBRALI H. ZEIR, roen 1923, Maglaj, borac, poginuo 19. aprila 1945.
godine.
ODALOVI DRAGICA, roena 1925, Derventa, borac-bolniarka 3. . 3.
bat. poginula 18. januara 1944. god. Prnjavor.
ODOBASI S. SMAJIL, roen 1919, Konjuhovci, Prnjavor, desetar 1. bat.
poginuo 20. aprila 1944. god. Bjeljevine, Kotor-Varo.
OMEREHAJI M. KADRI JA, roen 1914, Trebinje, borac 1. . 1. bat.
umro 25. maja 1945. god. na putu za bolnicu Tesli.
OMISI MIRKO, roen 1920, Livno, borac 3. . 3. bat. poginuo 6. maja
OSTOJI STOJKO, roen u Ilovi, Prnjavor, borac 2. bat. umro 4. decem-
bra 1944. god. u bolnici Tesli.
PALIKUA L. BRANKO, roen 1921, Strpci, Prnjavor, st. vodnik auto-

mat. eta brigade, poginuo 25. maja 1945. god. Vlaka Mala, Odak.
PANDA L. ARKO, roen 1922 god. Martinac, Srbac, borac 1. bat. po-
ginuo 12. januara 1945. god. Ljubatovci, Zepe.
PANIC . LJUBOJE, roen 1916, Kruevo Brdo, Kotor-Varo, komandir
ete u 1. bat. poginuo 29. januara 1944. god. Rudanka, Doboj.
PANIC R. IVKO, roen 1922, Novi Grad, Odak, desetar u 3. bat. pogi-
nuo 29. februara 1945. god. Putnikovo Brdo, Doboj.
PASTUHOVIC I. MATO, roen 1925, Gradac, Knin, borac 3. . 4. bat.
PAUKOVIC R. DRAGO, roen 1919, Duga Resa, Karlovac, polit, delegat
voda, 1. bat. umro 13. aprila 1945. god. u Tesliu.
PAULIN J. FRANC, roen u Sloveniji, poginuo 1944. godine. Podatak
Saveza boraca SO Laktai.
PENDI J. ILIJA, roen 1922, Drenica, Kladanj, borac 1. bat. poginuo
12. januara 1945. god. Ljubatovi, N. eher, Maglaj.
PETKOVIC NIKOLA, roen 1921, Donja Dubica, Odak, borac, poginuo
1945. god.
PETKOVIC P. RANKO, roen 1927, Kalenderovci, Derventa, borac 1.
bat. nestao 1. avgusta 1944. god. Ukrinjica, Tesli.
PETROVIC ANTUN, roen 1922, Slavnice, Delnice, borac 4. bat. poginuo
16. decembra 1944. god. ije, Maglaj.
PETRUIC B. MARKO, roen 1921, Stanari, Doboj, pom. polit. kom. 1.
. 4. bat. poginuo 28. juna 1944. god. Vrhovi, Derventa.
PEULlC T. BRANKO, roen 1901, Vijaani, Prnjavor, poginuo 1944. god.
Vi jaani, Prnjavor.
PEULlC B. JELENKO, roen 1922, Vijaani, Prnjavor, borac 3. . 3. bat.
PIJETLOVIC G. BRANKO, roen 1925, Osinja, Derventa, borac 3. . 4.
bat. poginuo 12. aprila 1945. god. Perkovia Han, Maglaj.
PLANINClC M. KASIM, roen 1924, Jablanica, Teanj, borac 3. . 1. bat.
poginuo 15. aprila 1945. god. Sikola, Maglaj.
PLANINAC STJEPAN, roen 1926, Lutiina, Kutina, borac 3. bat. nestao
PLEMENITI M. VALENT, roen u Vinjici, Ivanjec, borac, poginuo 13.
januara 1945. god. Perkovi Han, Maglaj.
PLIVA B. MUHAREM, roen 1923, Banja Luka, komandir 2. ete 1.
bat. poginuo 1. marta 1945. god. Perkovi Han, Maglaj.
PODGORAC D. MILIVOJE, roen 1921, Vel. Ilova, Prnjavor, borac, po-
ginuo 1943. god.
PONORAC RAJKO, roen 1920, Imljani, Kotor Varo, borac 3. bat. po-
ginuo 1. juna 1944. god. Krmarice, Banja Luka.
POPOVIC J. ANELKA (Beba), roena 1927, Sitnei, Srbac, referent
saniteta 2. . 4. bat. poginula krajem aprila 1944. god. Rujevika
glava, Vrbanjci, Kotor-Varo.
POPOVIC V. BOKO, roen 1918, Majevac, Doboj, borac, poginuo 1945.
god.
POPOVIC J. DRAGOLJUB, roen 1922, Majevac, Doboj, borac, umro 28.
maja 1945. god. u bolnici, Tesli.
POPOVIC B. DUAN, roen 1914, Majevac, Doboj, borac 3. . 3. bat. po-
ginuo 15. aprila 1945. god. Debela Meja, Maglaj.
POPOVIC S. RADOVAN, roen 1917, Ritei, Podnovlje, Doboj, desetar
2. . 4. bat. poginuo 5. maja 1945. god. Donja Dubica, Odak.
POPOVIC VLADIMIR, ro. 1924, Dabovci, Kotor-Varo, umro u Prnja-
voru koncem novembra 1943. godine.
POROBIC A. BESIM, roen 1924, Velika, Derventa, borac, poginuo 1944.
godine.
PREDOJEVIC N. BOSA, roena 1926, Tesli, bolniarka 3. . 1. bat. pogi-
nula 9. septembra 1944. god. Vila Vrhovski kod Doboj a.
PRERADOVIC T. LJUBO, roen 1912, Strpci, Prnjavor, ekonom ete 4.
bat. poginuo 16. juna 1944. god. na Ukrini u trpcima, Prnjavor.
PRERADOVIC ZDRAVKO, roen 1927, Vrani, Prnjavor, borac 1. . 1.
bat. poginuo 1. marta 1945. god. Perkovi Han, Maglaj.
PROLIC M. LJUBO, roen 1912, Mravia, Prnjavor, borac 4. bat. poginuo
21. novembra 1944. god. Kadinjani, Banja Luka.
PROLIC . VELJKO, roen 1926, Mravia, Prnjavor, omlad. rukovodilac
3. bat. poginuo 18. decembra 1944. god. Miljanovci, Doboj.
PULIC R. MILO, roen 1924, Gornja Radnja, Teanj, borac 4. bat. po-
ginuo 23. marta 1945. god. Cer, Miinci, Derventa.
PULJANOVIC J. BOGDAN, roen 1923, Kladari, Doboj, borac art. divi-
ziona brigade, poginuo 1945. god.
PUIC S. BOGDAN, roen 1926, Imljani, Kotor Varo, vodnik u 2. .
1. bat. poginuo 5. maja 1945. god. Donji Svilaj, Odak.
PUIC B. STANIMIR, Imljani, poginuo 1945. god. Vlaka Mala.
PUKAR HAJRUDIN, roen 1926, Linja, Prnjavor, borac, poginuo 1944.
godine.
RABO PETRA, roena 1918, Meljani, Ivanjec, borac, poginula 28. sep-
tembra 1944. god. Rankovii, Tesli.
RADAKOVIC J. ILIJA, roen 1907, Vojevac, Bos. Krupa, borac 4. bat.
poginuo 26. marta 1945. god. Stanovi, Doboj.
RADANOVIC (ili RADINI) P. MIRKO, roen 1919, Velika Soanica,
Derventa, borac 1. . 3. bat. poginuo 5. maja 1945. god. Vlaka Mala,
Odak.
RADELIC MARIJAN, roen 1922, Rastuko, Fojnica, borac 1. . 4. bat.
umro od zadobijenih rana 10. aprila 1945. god. Tesli.
RADELIC J. NIKO, roen 1920, Prebolje, Stolac, desetar 3. . 2. bat. po-
ginuo 16. aprila 1945. god. Putnikovo Brdo, Doboj.
RADI G. LJUBO, roen 1928, Dilac. Glamo, borac 2. . 4. bat. poginuo
RADINKOVI S. LJUBICA, roena 1929, Bokovii, Banja Luka, borac,
bolniarka 4. bat. poginula 12. januara 1945. god. Karaula, epe.
RADOMIROVIC S. MILENKO, roen 1926, Vijaani, Prnjavor, kapetan
JA, poginuo 1947. god. od strane odmetnikih etnikih bandi u Vi-
jaanima, Prnjavor.
RADOSINOVIC BRANKO, roen 1921, Osinja, Derventa, borac 3. . 2.
bat. poginuo 1. januara 1944. god. Trapisti, Banja Luka.
RADOSINOVIC PETKO, roen 1915, Brestovo, Doboj, borac 3. bat. nes-
tao 1. decembra 1944. god. Siva, Doboj.
RADOSEVIC . STEVO, roen 1921, Vijaani, Prnjavor, komandir vo-
da, 3. . 2. bat. poginuo 1. decembra 1944. god. na elj. stanici Bra-
dii, Maglaj.
RADULOVIC A. VASKRSIJA, roen 1909, Strpci, Prnjavor, borac, po-
ginuo 1945. god. Vlaka Mala, Odak.
RADI D2EVAD, roen u Banja Luci, borac 1. bat. poginuo 13. januara
1944. god. Uzlomac, Kotor Varo.
RAKANI F. IVAN, roen 1925, Trgovite, Ivanjec, borac, poginuo 12.
aprila 1945. god. Perkovi Han, Maglaj.
RAKI S. ORO, roen 1923, Strpci, Prnjavor, borac 3. bat. poginuo 5.
januara 1944. god. Vrani, Prnjavor.
RAKI S. VASKRSIJA, roen 1921, Strpci, Prnjavor, borac 4. bat. pogi-
nuo 19. avgusta 1944. god. Klupe, Tesli.
RAMI RAIF, roen 1921, Gradaac, borac 3. bat. nestao 1. decembra
REDI HUSEIN, roen 1918, Bos. Krupa, zamjenik komandanta 2. bat.
poginuo 15. marta 1944. god. Podbre, Kotor-Varo.
REHALDSKI STANKO, roen u Detlaku, Derventa, borac 1. bat. po-
ginuo 1. avgusta 1944. god. Ukrinjica, Tesli.
ROHANI F. IVAN, roen 1923, Veliko Trgovite, Ivanjec, borac 3. . 3.
bat. poginuo 9. aprila 1945. god. Karaula, Zepe.
RUDONJI P. MITAR, roen 1923, Kremna, Prnjavor, komandir voda
1. . 2. bat. poginuo 19. januara 1944. god. Prnjavor.
SADEK . VINKO, roen 1911, urevac, Krievci, borac ete prateih

orua brigade, poginuo 2. decembra 1944. godine, Ozimica, Zepe.
SAFIN ZLATKO, roen Nova Ves, Srbac, borac 1. bat. poginuo 6. januara
1944. god. Uzlomac, Kotor-Varo.
SAKAN V. KONSTANTIN, roen 1924, Vrbanjci, Kotor-Varo, pom. po-
lit. komesara ete, poginuo 18. septembra 1944. god. Banja Luka.
SALAMA MUHAREM, roen 1919, Banja Luka, borac 2. . 1. bat. umro
4. marta 1944. god. od tifusa u bolnici Siprage, K. Varo.
SALI OMER, roen 1920, Polog, Mostar, borac 3. bat. poginuo 4. ok-
tobra 1944. god. Velika Soanica, Derventa.
SALIBAI H. ABAN, roen 1912, Piljuii, Teanj, borac, poginuo 13.
aprila 1945. god.
SALKI N. ALIJA, roen 1922, Prnjavor, borac, poginuo izmeu 18. i 25.
septembra 1944. godine, Banja Luka.
SALKI S. ZAIM, Skender-Vakuf, poginuo 1944. god. kod Maglaja.
SALTAGlC MUHAREM, roen 1912, Jevadije, Teanj, borac, poginuo
februara 1945. god.
SANCANIN BOKO, roen 1928, Velika Ilova, Prnjavor, desetar 3. bat.
nestao 1. decembra 1944. god. Siva, Doboj.
SANCANIN ZDRAVKO, roen 1929, Velika Ilova, Prnjavor, borac-kurir
u 2. bat. poginuo 31. marta 1945. god. Lepenica, Srbac.
SANDAJ S. JAN, roen 1917, Rakovac, Prnjavor, borac 1. . 4. bat. po-
SANDlC VLADO, roen 1926, Sekovci, Srbac, borac 2. . 2. bat. poginuo
maja 1944. godine, Kadinjani, Banja Luka.
SATINClC SAVO, roen u Martincu, Srbac, poginuo 17. marta 1944. god.
SAVANOVIC RAJKO, nestao u borbi 20. 4. 1944. oko Bjeljevina, Kotor-
- Varo.
SAVIC NEDELJKO, roen 1926, Vijaani, Prnjavor, borac 3. bat. pogi-
nuo 4. oktobra 1944. god. Velika Soanica, Derventa.
SAVIC M. SAVO, roen 1928, s. Kosjerovo, Laktai, poginuo 14. 1. 1945.
godine.
SAVKOVIC J. LUKA, roen 1910, Strpci, Prnjavor, borac, poginuo 1944.
godine.
SAVKOVIC NENAD, roen 1925, Sekovci, Srbac, borac 3. bat. poginuo
14. juna 1944. god. Palakovci, Prnjavor.
SEClC M. HADZIRA, roena 1926, Mravii, Doboj, borac-bolniarka po-
ginula 24. oktobra 1944. god. Foa-Veliki Prnjavor, Doboj.
SEGIC Z. STANKO, roen 1920, Strpci, Prnjavor, borac 3. . 2. bat. pogi-
nuo 13. januara 1945. god. Perkovi Han, Maglaj.
SEKENI M. BRANKO, roen 1925, Krikovci, Srbac, desetar 1. . 2. bat.
poginuo 13. marta 1945. god. Ularice, Doboj.
SEKULIC J. MILAN, roen 1918, Strpci, Prnjavor, p. porunik JA, po-
ginuo 1945. god. u okolini Banja Luke.
SEKULIC J. URO, roen 1915. Strpci, Prnjavor, borac, poginuo 27/28.
god.
SELIMOVIC H. AHMET, roen 1915, Orahovica, Tuzla, borac 4. bat. po-
ginuo 11. januara 1945. god. Perkovia Han, N. Seher, Maglaj.
SENEK J. ALEKSANDAR, roen 1923, Strpci, Prnjavor, borac, poginuo
1944. god.
SILAI STJEPAN, roen 1925, Voloder, Kutina, borac 3. bat. nestao 1.
decembra 1944. god. Siva, Doboj.
SILAJDIC SLAVKO, roen 1929, Samina, Gorade, borac 4. bat. poginuo
9. septembra 1944. god. Doboj.
SIMlC G. BORO, roen 1927, Maglaj, borac 3. bat. poginuo 16. decembra
1944. god. Sije, Maglaj.
SIMI SAVO, roen 1922, Tuzla, borac 3. bat. poginuo 14. juna 1944. god.
Palakovci, Prnjavor.
SIMI M. IVKO, roen u Velikoj Ilovi, Prnjavor, borac, poginuo 1945.
god. Banja Luka.
SIMI D. SLAVKO, roen 1921, Donja Ilova, Prnjavor, komandir 2. ete,
3. bat. poginuo 18. aprila 1944. god. Javorani, K. Varo.
SINANOVIC M. VEJSO, roen 1911, Suho Polje, Teanj, borac 1. . 4. bat.
SKELENDZl H. MEHMED, roen 1910, Bos. Brod, borac 2. . 4. bat.
SKLADAR S. DRAGO, roen 1920, Bedenica, Sv. Ivan, Zelina, borac 2. .
4. bat. poginuo 8. maja 1945. god. Vlaka Mala, Odak.
SKONTRA NIKOLA, roen 1919, Prolog, Livno, borac 1. bat. poginuo 8.
SLATINAC N. ORO, roen 1925, Strpci, Prnjavor, borac 3. . 4. bat.
poginuo 25. aprila 1944. gc. Kotor-Varo.
SLAVNI GAVRO, roen 1915, Koriani, Travnik, zastavnik 1. bat. po-
ginuo 20. aprila 1944. god. Bjeljevina, Banja Luka.
SLAVNI MIRKO, roen 1924, Koriani, Travnik, vodnik 1. bat. poginuo
SMAJI M. HALIL, roen 1925, Viegrad, desetar 4. bat. poginuo 13. ja-
nuara 1945. god. Karaula, Zepe.
SMAJI M. OSMAN, roen 1924, Seljilje, Tuzla, desetar u automatiar-
skoj eti brigade, poginuo 25. maja 1945. god. Vlaka Mala, Odak.
SMAJI B. SALKO, roen 1922, Kosova, Maglaj, borac 1. . 4. bat. pogi-
nuo 8. maja 1945. god. Vlaka Mala, Odak.
SMILJANI S. MIHAILO, roen 1926, Glamo, borac 3. . 4. bat. pogi-
nuo 6. maja 1945, Vlaka Mala, Odak.
SOFTI A. AMIL (Delija), roen 1925, Ulinjak, Maglaj, borac, po-
ginuo 6. maja 1945. god. Odak.
SOPI PAVLE, roen 1911, Sarajevo, borac 2. . 4. bat. borac, poginuo 5.
SOPRENI P. MIRKO, roen 1909, Prosjek, Prnjavor, borac, 4. bat. po-
ginuo 30. jula 1944. god. Kotor-Varo.
SORSA V. JOSIP, roen 1924, igrovci, Pregradec, borac 3. bat. poginuo
SPASOJEVI S. UROS, roen 1919, Cerani, Derventa, borac, poginuo
1945. god.
SRKALOVI A. OSMAN, roen 1928, Teanj, borac 2. . 4. bat. nestao u
borbi 25. maja 1945. god. Vlaka Mala, Odak.
STABAKOV1 D. OKO, roen 1924, Novi Grad, Odak, borac 3. . 2.
bat. poginuo 16. aprila 1945. god. Putnikovo Brdo, Doboj.
STANETI J. ZORKA, roena 1926, Troelji, Bos. Gradika, borac-bolni-
arka 1. bat. poginula 25. decembra 1944. godine, Ljubatovci, Zepe.
STANI D. PETKO, roen 1915, Strpci, Prnjavor, desetar u 4. bat. pogi-
nuo 28. juna 1944. godine, Derventa.
STANI NEDO, roen 1919. u Ilovi, Prnjavor, zamjenik komandanta 2.
bat. nestao 25. septembra 1944. god. Topola, Bos. Gradika.
STANKOVI D. OKO, roen 1923, Novi Grad, Odak, borac, poginuo
1945. godine.
STANOJEVI PETAR, roen 1925, Palakovci, Prnjavor, borac 1. . 3.
bat. umro od zadobijenih rana 3. marta 1944. god. Drenova, Prnjavor.
STARCEVI N. SAVO, roen 1906, Strpci, Prnjavor, borac san. voda,
nestao 28. marta 1945. god. Stivor, Prnjavor.
STAZlKO T. VIKTOR, roen 1920, Duvno, borac 2. bat. poginuo 25.
STEGI B. VASKRSIJA, roen u Dragoviima, Prnjavor, borac 1. bat.
poginuo 17. maja 1944, Bokovii, Banja Luka.
STOJANOVI MILO, roen u Obradoviima, Skender-Vakuf, komandir
3. . 1. bat. poginuo 5. januara 1944. god. Bubanj, Linja, Prnjavor.
STOJKOVI S. MIRKO, roen 1919, Strpci, Prnjavor, borac, poginuo
1945. godine.
STOJKOVI N. STOJAN, roen 1921, Vijaani, Prnjavor, desetar 2. bat.
poginuo 6/7. septembra 1944. god. Maglaj.
STOJKOVI D. VLADO, roen 1929, Ritei, Podnovlje, Doboj, borac 2.
. 2. bat. poginuo 23. maja 1945. god. Vlaka Mala, Odak.
SULAJDZl A. ISMET, roen 1909, Travnik, borac 2. bat. poginuo 25.
SULJII P. SULEJMAN, roen 1924, Misurici, Maglaj, borac, poginuo
29. maja 1945. god.
SUSI L. PAVO, roen 1919, Podgora, Naice, borac 3. bat. poginuo
februara 1945. god. Putnikovo Brdo, Doboj.
SUVAJAC BOKO, roen 1922, Ilova, Prnjavor, p. porunik, ob. oficir
3. bat. poginuo 15. aprila 1945. god. Debela Meja, Maglaj.
SUVAJEVI M. PETAR, Imljani, poginuo 1944. god. Bukovica, Doboj.
SUVAJEVI I. TANE, Imljani, poginuo 1944. godine.
AHBAZ ALIJA, roen u Kozarcu, Prijedor, borac 1. . 3. bat. poginuo

25. septembra 1944. god. Troelji, Bos. Gradika.
AREVI UGLJEA, roen u Kremni, Prnjavor, borac 3. bat. poginuo
18. avgusta 1944. god. Klupe, Tesli.
EDEK . VINKO, roen u urevcu, Krievci, borac 3. bat. poginuo
EKORORANJI I. RUDOLF, roen 1921, Udbina, Karlovac, desetar 4.
bat. poginuo 8. juna 1945. god. Rajievci, Banja Luka, (nesretan slu-
aj).
EREMET M. IVICA, roen 1918, Derventa, pol. komesar ete u 4. bat.
poginuo 11. februara, 1945. god. Karaula, Zepe.
ILJAK JUNUZ, roen 1911, Teanj, borac, 3. bat. poginuo 1. decembra
IMECKI SOFIJA, roena 1922, trpci, Prnjavor, borac, poginula u bor-
bama oko Banja Luke, 18. septembra 1944. god.
KOBALJ M. DRAGAN, roen u Vakufu, Bos. Gradika, poginuo no-
vembra 1944. god.
KORI A. STEVAN, roen 1913, Brestovo, Doboj, borac, 3. bat. pogi-
nuo 1944. godine.
LJIVA V. JUZEK, roen 1919, Martinac, Srbac, borac 3. . 4. bat. po-
LJIVI IVKO, roen u Velikoj Ilovi, Prnjavor, borac, poginuo 7. sep-
tembra 1944. god. Maglaj.
MULJA J. BRANKO, roen 1922, trpci, Prnjavor, borac 3. . 2. bat. po-
ginuo 1. decembra 1944. god. Z. st. Bradii, Maglaj.
OTARI IVAN, roen 1917, G. Jasenac, Krapina, borac 4. bat. pogi-
nuo 18. decembra 1944. god. Trepa, Teanj.
UMATI S. ZIVKO, roen 1920, Majevac, Doboj, borac 3. bat. poginuo
28. februara 1945. god. Putnikovo Brdo, Doboj.
URLAN DRAGAN, roen 1926, Vodievo, Bos. Novi, pomonik pol. ko-
mesara 3. ete, 3. bat. nestao 1. decembra 1944. god. Siva, Doboj.
UKOVI MIRKO, roen u Brezovljanima, borac, poginuo 17. marta
1944. godine, Mehovci, Kotor-Varo.
TABAKOVIC A. HAKIJA, roen 1926, Linja, Prnjavor, vodnik voda 1.

. 1. bat. poginuo 25. februara 1944. god. Visoka Glava, Reljevac, Pr-
njavor.
TAGAN P. RINO, roen 1916, Venecija, borac 3. bat. poginuo 12. aprila
1945. god. Karaula, Zepe.
TALIO M. RAID, roen 1904, Kaloevii, Teanj, borac 1. bat. poginuo
TANASIC T. RAJKO, roen 1921, Kremna, Prnjavor, borac, 3. bat. po-
ginuo 24. marta 1944. godine, Vrbanjci, Kotor-Varo.
TANASIC L. SAVO, roen 1923, Kremna, Prnjavor, borac, poginuo maja
1945. godine, Vlaka Mala, Odak.
TEKLI J. ZIVKO, roen 1898, Graborez, Livno, borac 1. . 3. bat. pogi-
nuo 6. maja 1945, Vlaka Mala, Odak.
TEANOVIC DRAGOLJUB (ili BOGOLJUB), roen u Imljanima, Kotor-
-Varo, borac 1. bat. poginuo 28. juna 1944. god. Derventa.
TEIC L. PETAR, Vlatkovii, poginuo 1944. god. Krmarice.
TEI F. SLAVKO, roen 1912, Prosjek, Prnjavor, borac, poginuo 1944.
godine, Zepe.
TEIC STANOJE, poginuo 19. novembra 1943. god. Kadinjani, Crni Vrh.
TENJAK M. AVDO, roen 1923, Prnjavor, pol. komesar 2. ete, 2. ba-
taljona, poginuo 22. februara 1945. god. Mala Bukovica, Doboj.
TIFI ALIJA, roen u Kotor-Varou, borac 1. bat. poginuo 6. januara
1944. god. Uzlomac, Kotor-Varo.
TODI SPASOJE, roen 1917, Ilova, Prnjavor, desetar, 3. . 2. bat. po-
ginuo 1. januara 1944. god. Trapisti, Banja Luka.
TODOROVI P. MILAN, roen 1921, Srevii, Srbac, vodnik voda 1. .
2. bat. poginuo 5. maja 1945. god. Svilaj, Odak.
TODOROVI J. RADE, roen 1921, Rakovci, Doboj, vodnik voda, 3. .
3. bat. poginuo 11. februara 1945. god. Karaula, Zepe.
TODOROVI . SAVO, roen 1929, Hrvaani, Prnjavor, borac 3. bat. po-
ginuo 23. septembra 1944. god. Topola, Bos. Gradika.
TOMAS D. MIRKO, roen 1928, Strpci, Prnjavor, desetar 3. bat. poginuo
7. marta 1945. god. na elj. pruzi Doboj-Derventa.
TOMAS M. VELEMIR, roen 1919, Strpci, Prnjavor, st. vodnik, 3.bat.
poginuo 4. juna 1944. god. Mravia, Prnjavor.
TOMANOVI R. DUAN, roen 1923, Novi Grad, Odak, borac, pogi-
nuo 1944. godine.
TOMI S. ANTUN, roen 1912, Kukujevci, Sid, borac tehn. ete brigade,
poginuo 8. marta 1945. 1945. god. Ritei, Doboj.
TOMI BRANKO, roen 1912, Srevii, Srbac, borac 3. . 2. bat. poginuo
20. septembra 1944. god. Klanice, Laktai.
TOMLJENOVI ANTONIJA, roena u Splitu, poginula 1944. god. (Poda-
tak dobijen od SUBNOR-a Derventa).
TOMLJENOVI D. STJEPAN, roen 1921, Velika Kapela, akovo, borac
2. . 4. bat. poginuo 5. maja 1945. god. Vlaka Mala, Odak.
TOPAGI I. SEMSUDIN, roen 1925, Gradaac, polit, delegat voda 1. .
1. bat. umro 15. decembra 1944. god. od zadob. rana, Tesli.
TOPIC BOSKO, roen u Velikoj Ilovi, 1923, Prnjavor, desetar 1. . 2. bat.
poginuo 9. septembra 1944. god. Doboj.
TOSI . PERO, roen 1924, Otpoivaljka, Prnjavor, borac, poginuo 1944.
god.
TRIVIEVI J. NEDELJKO, roen 1922, Strpci, Prnjavor, zastavnik 1.
. 3. bat. poginuo 19. januara 1944. god. Prnjavor.
TRIVALI M. J E L I S I J A , roen 1923, Vel. Ilova, Prnjavor, poginuo 1944.
god. Banja Luka.
T R K U L J A S. JOVICA, roen 1926, Lipovac, Kotor-Varo, zamjenik ko-
mandanta 1. bat. poginuo 16. aprila 1945. god. Putnikovo Brdo, Doboj.
TRNINI NEDO, roen 1912, Maglajani, Laktai, borac 3. . 1. bat. po-
ginuo 4. oktobra 1944. god. Osinja, Derventa.
TRNINI RADE, roen 1921, Maglajani, Laktai, borac-kurir taba bri-
gade, poginuo 28. februara 1944. god. Kotor-Varo.
TUBI RADE, roen u Vijaanima, Prnjavor, borac 1. . 2. bat. umro od
zadobijenih rana 26. oktobra 1944. god. Strpci, Prnjavor.
TUBONJI R. J E L I S I J E , roen 1915, Ilova, Prnjavor, zamjenik koman-
dira 2. . 3. bat. poginuo 17. aprila 1945. god. Put. Brdo, Doboj.
TUCAKOVI MARKO, roen 1924, Jugovii, borac 3. . 1. bat. poginuo
4. oktobra 1944. god. Crna, Derventa.
TUMIROVI AHMET, roen 1924, Gradaac, borac 3. . 3. bat. poginuo
TURUDlC T. SAVO, roen 1930, Vel. Soanica, Derventa, borac 1. . 4.
bat. poginuo 11. aprila 1945. god. Perkovi Han, Maglaj.
TUTNJEVIC DUAN, roen u Cvrtkovci, Doboj, borac 1. . 3. bat. umro
od zadobijenih rana 2. februara 1944. god. Drenova, Prnjavor.
UBANI JOVO, roen 1924, Livno, borac 3. . 3. bat. poginuo 6. maja

UGREN L. VASKRSIJA, roen 1925. god. Kaoci, Srbac, borac 3. . 1. bat.
umro od zadobijenih rana 30. januara 1945. god. Tesli.
USORAC N. RADIVOJE, roen 1922, ereg Ilova, Prnjavor, borac, po-
ginuo 18. avgusta 1944. god. Klupe, Tesli.
VAJTEI R. STEFAN, roen 1925, Prosjek, Prnjavor, borac, poginuo

1944. godine na Vuijaku.
VANJEK K. JAROSLAV, roen 1914, Ilova, Prnjavor, vodnik 2. . 4. bat.
poginuo^ 1945. god. Sitnei, Srbac.
VARCAR SLAVKO, roen 1928, Razboj, Srbac, borac 2. bat. umro 12.
decembra 1944. god. od zadobijenih rana u Tesliu.
VASI K. PAVO, roen 1918, Mitrovii, Doboj, borac, poginuo.
VASI SAVO, roen 1910, trpci, Prnjavor, Ml. vodnik-komandir voda,
3. bat. poginuo 18. januara 1944. god. Prnjavor.
VASILIIN I. ANKICA, roena 1922, Banja Luka, borac-bolniarka 1. bat.
poginula 14. januara 1945. god. Perkovia Han, Maglaj.
VATOVIC M. MARTIN, roen 1926, Antunovci, Naice, borac 1. . 3. bat.
VEJSI H. AHMET, roen 1916, Cerovac, Teanj, borac 1. . 1. bat. po-
ginuo 16. aprila 1945. god. Putnikovo Brdo, Doboj.
VIDlC MILISAV, G. Palakovci, Prnjavor, poginuo 19. januara 1944. god.
Prnjavor.
VIDlC I. MIRKO, roen 1926, D. Detlak, Derventa, borac, poginuo 1945.
god. Bukovica, Doboj.
VIDlC RAJKO, roen 1920, Imljani, Kotor-Varo, borac 1. bat. poginuo
VIDOVIC PERO, roen 1925, Boac, Banja Luka, borac 4. bat. poginuo
19. septembra 1944. god. Vrbanja, Banja Luka.
VINClC DUAN, roen 1921, Smrtii, Prnjavor, desetar 1. . 1. bat. po-
ginuo 8. marta 1945. god. Majevac, Doboj.
VINClC T. VASKRSIJA, roen 1914, Srevii, Srbac, borac 3. . 4. bat.
VLAJIC V. DAVID, roen 1928, Mikovci, Derventa, poginuo 1944. godi-
ne.
VODNAR A. VASILJ, roen 1920, Sitnei, Srbac, desetar 3. . 4. bat. po-
ginuo 9. aprila 1945. god. Karaula, Zepe.
VRHOVAC L. MIRJANA, roena 1921, Otpoivaljka, Prnjavor, borac,
poginula 1944. god.
VRHOVAC D. PERO, roen 1925, Strpci, Prnjavor, borac, poginuo 1944.
god. Teanj.
VRHOVAC D. STOJAN, roen 1911, Otpoivaljka, Prnjavor, zam. koman-
danta 4. bat. poginuo 1944. god. Teanjka, Teanj.
VRHOVAC J. IVKO, roen 1924, Strpci, Prnjavor, vodnik 3. bat. pogi-
nuo 14. aprila 1945. god. Debela Meja, Maglaj.
VUKO MATO, roen u Kukujevcima, Ruma, borac 1. . 2. bat. poginuo
9. septembra 1944. god. Makljenovac, Doboj.
VUCKOVIC V. GOJKO, roen 1919, Maglajani, Laktai, desetar, 2. bat.
poginuo 8. marta 1945. god. Ritei, Doboj.
VUJAKOVlC M. MILAN, roen 1918, s. Laktai, poginuo 10. 2. 1945. god.
VUJAKOVlC M. RADOVAN, roen 1925, Laktai, poginuo u januaru
1945. godine.
VUJANIC M. VID, roen 1924, Purai, Prnjavor, vodnik 1. . 1. bat. po-
ginuo 6. marta 1945. god. Ularice, Doboj.
VUJASIN M. MIOMIR, roen 1925. godine, Kadinjani, poginuo 1944. god.
VUJIC J. GOJKO, roen 1927, Krupa na Vrbasu, Banja Luka, borac au-
tomatiarske ete brigade, poginuo 25. maja 1945. god. Vlaka Mala,
Odak.
VUJlClC MILO, roen u Kozarcu, Prijedor, zam. polit, komesara 3. .
2. bat. poginuo 21. avgusta 1944. god. Runjevaka Glava, Vrbanjci,
Kotor-Varo.
VUJINOVIC P. BLAGOJE, roen 1922, iava, Turbe, desetar 1. bat. po-
ginuo 4/5. novembra 1944. god. Rudanka, Doboj.
VUJINOVIC B. NEDO, Imljani, poginuo 1944. god. Karanovac, Banja
Luka.
VUKADIN I. DANE, roen 1908, Srani, Davor, Nova Gradika, borac
3. . 4. bat. poginuo 8. maja 1945. god. Vlaka Mala, Odak.
VUKAJILOVIC I. SLAVKO, roen 1920, Strpci, Prnjavor, borac 3. .
2. bat. umro 21. maja 1945. god. od zadobijenih rana, Tesli.
VUKASINOVIC R. STANKO, roen 1922, Otpoivaljka, Prnjavor, po-
monik polit, komesara 2. bat. poginuo 20. januara 1944. god. Prnja-
vor, narodni heroj.
VUKELJA PERO, roen 1924, Dragotinja, Prijedor, pomonik polit, ko-
mesara 4. bat. poginuo 22. februara 1945. god. Putnikovo Brdo, Do-
boj.
VUKOVI L. LJUBO, roen 1918, Vijaani, Prnjavor, komandir voda u
2. . 2. bat. poginuo 3. januara 1944. god. Trapisti, Banja Luka.
VUKOVIC . MILOVAN, roen 1921, Maglajani, Laktai, desetar 1. bat.
poginuo 1. marta 1945. god. Perkovi Han, Maglaj.
VUKOVIC D. MIRKO, roen 1919, Vijaani, Prnjavor, desetar u 2. bat.
poginuo 1945. god. od odmetnikih bandi, Cer, Prnjavor.
VUKOVIC S. IVKO, roen 1920, Mokri Lug, Skender Vakuf, borac 2. .
1. bat. poginuo 1. jula 1944. god. Vitkovci, Doboj.
VUKOVLJAN J. LUKA, roen 1906, Trebinje, borac, umro od zadobije-
nih rana 30. juna 1945. god. Tesli.
VRHOVAC JOVICA, iz s. trbe, Celinac, poginuo u 14. brigadi.
ZEC M. PETAR, roen 1921, trpci, Prnjavor, polit, komesar ete 3. bat.
poginuo 25. septembra 1944. god. Klupe, Tesli.
ZEJNI R. EVKO, roen 1924, Prnjavor, borac 1. bat. poginuo 8. jula
1944. god. Ukrinjica, Tesli.
ZEJNIC L. NEZIR, roen 1922. god. Mravia, Prnjavor, borac 3. bat. po-
ginuo 18. januara 1944. god. Prnjavor.
ZOVKI BONO, roen 1912, Kramonjajica, Brko, polit, delegat voda
1. . 1. bat. poginuo 21. februara 1945. god. Obli kamen, Doboj.
ZUKANClC Z. HASAN, roen 1927, Linja, poginuo 10. jula 1945. god.
kod Bronzanog Majdana od ustakih ostataka.
ZIVANIC N. ALEKSA, roen 1925, G. Smrtii, Prnjavor, borac, poginuo

ZlVANI M. STEVO, roen 1922, G. Smrtii, Prnjavor, poginuo oktobra
1944. god. Tesli.
ZIVKOVIC J. DUAN, roen 1923, Kremna, Prnjavor, borac 3. bat. po-
ginuo 31. decembra 1943. god. Klanice, Banja Luka.
ZIVKOVIC . ZIVKO, roen 1918, Maglajani, Laktai, borac 1. bat. umro
28. decembra 1944. god. od zadobijenih rana, Tesli.
* Spisak je raen na osnovu podataka kojima raspolae Vojnoistorijski

institut u Beogradu i podataka dobij enih od Saveza boraca srednjo-
bosanskih optina. Oba izvora su nepotpuna pa i pored uloenog truda
svi poginuli nisu evidentirani zbog ega se Redakcija izvinjava.
S P I S A K
boraca 14. SBNOU brigade koji su preivjeli rat, sainjen na osnovu

spiskova Optinskih odbora SUBNOR-a srednje Bosne i evidencije Sek-
cija brigade u Banjoj Luci i Beogradu.
OPTINA BOSANSKI BROD BABIC A. DUAN, 1916, M. So-

anica ;
HADRlC HALIMA, rod. u B. Brod, BABIC A. MIHAILO, 1922, V. So-
1924; anica;
PIPlC BAJRO, rod. u Sijekovac, BABIC B. STANOJE, 1913, M. So-
1921; anica ;
PIPI ZAIM, rod. u Sijekovac,
BARII J. NIKOLA, 1923, Lup-
1924;
ljanica;
BAlC M. IBRAHIM, 1927, Der-
OPTINA BUSOVAA venta;
BAIC M. RAMIZ, 1910, Derven-
BARUClJA S. AHMET, 1915, ta;
Skradno; BEGANOVIC S. MESUD, 1905,
COSlC I. JOZO, 1926, Ravan; Derventa;
HUSANOVIC M. FADIL, 1926, So- BERBIC M. KASIM, 1929, Derven-
lakovii; ta;
KAJTAZ M. SULJO, 1902, Stubi- BLAGOJICEVIC S. LJUBO, 1927,
ca; G. Lupljanica;
LUIJA A. RIFET, 1926, Podbare; BOKlC MIRKO, Derventa;
CEMANOVIC A. FAHIR, 1917,
PROSJANOVIC S. MUHAREM, Derventa ;
1922, Turici; CORIC L. DRAGUTIN, 1923, M.
SMAKA M. JUSUF, 1924, Stubi- Soanica ;
ca; CORIC S. SVETOZAR, 1922, M.
SREBRENICA M. IDRIZ, 1919, So- Soanica *
lakovii. DANILO VIC L. MILI VO JE, 1916,
y Soanica *
OPTINA DERVENTA DUJAKOVIC B. NEDELJKO, 1925,
Kalenderovci ;
ALEKSIC J. NEDELJKO, 1920, DEKlC S. STANIA, 1910, Mi-
Osinja; kovci ;
ASENTlC R. BRANKO, 1911, Mi- UHERI M. DEMIL, 1910, T. Lu-
kovci ; ani;
ASENTlC G. ILIJA, 1925, Mikov- UREVIC T. SAVKO, 1925, Crn-
ci; a;
FILIPOVI D. CERIM, 1907, Gla- KOVACEVIC V. GOJKO, 1910,
mo; Mikovci;
GEC A. SALKO, 1908, Derventa; KOVACEVIC R. PROKOPIJE,
GOSTI J. NEDO, 1929, M. Soa- 1926, D. Detlak;
nica; KNEEVI N. NEDELJKO, 1921,
GOSTlC M. NEDO, 1927, M. So- V. Soanica;
anica; KUPRESAK J. ILIJA, 1929, M.
Soanica*
HADZI B. VESELJKO, 1919, M.
SociniCci * KUZMANOVlC N. MARKO, 1926,
HADZlKADI S. SULJO, 1925, Mikovci;
Derventa; KUZMANOVlC T. SAVO, 1913,
HAJRIC I. AZIZ, 1913, Derventa; Mikovci ;
LAZAREVIC J. ARKO, 1926,
HERCEGOVAC A. NAFIJA, 1927,
Crna;
Derventa;
HERCEGOVAC A. EFIK, 1916, LAZAREVIC L. ZlVKO, 1929, Crn-
C3. *
Derventa;
HUSKI A. ALIJA, 1925, Derven- MARI LJ. MILUTIN, 1927, Osi-
ta; nja;
ISLAMOVIC E. AVDO, 1914, Der- MARKOVIC S. PETAR, 1908, Der-
venta; venta;
ISLAMOVIC H. IBRO, 1923, Der- MAI M. HASAN, 1906, Derven-
venta; ta;
ISLAMOVIC H. MEHO, 1918, Der- MATlC M. STIPO, 1921, Gradina;
venta; MESKOVIC H. ATIF, 1912, Der-
ISLAMOVIC H. MUJO, 1925, Der- venta ;
venta; MlClC T. OKO, 1924, Derventa;
JAKUPOVIC O. SABAN, 1923, MILI O. BRANKO, 1926, Mikov-
Derventa; ci;
JEFTlC L. SRETO, 1927, Derven- MILANOVI S. PETAR, 1909, Dri-
ta; jen;
JEVDIC J. BLAGOJE, 1924, D. MITROVI M. MILE, 1925, Vel.
Detlak* Soanica;
JOKANI A. SAVO, 1913, Drijen; MUJKI N. AHMET, 1913, Der-
JOVICIC V. DAVID, 1928, Mikov- venta ;
ci; MUSTAFI M. AVDO, 1923, Der-
KADI S. SENIJA, 1926, Derven- venta;
ta; MUSTAFI M. HASAN, 1926,
KAJINOVIC V. BOZO, 1923, Ce- Derventa;
rani; MUSTAFI M. HUSO, 1915, Der-
KALOPER A. SIMO, 1923, Osinja; venta;
KANTARDZlC S. SADETA, 1930, MUI M. JUSUF, 1927, Derven-
Derventa; ta;
KOJIC B. NIKO, 1919, V. Soani- NAGRADI . MIRKO, 1915, Crn-
ca; a;
KOJI V. PERO, 1920, V. Soani- NAGRADI P. STOJ AN, 1917,
ca; Crna;
KOVACEVIC L. CVIJETA, 1920, NEDI P. SPASO JE, 1929, Trste-
Soanica; nci;
KOVACEVIC D. DUAN, 1907, NEDINI T. STANOJE, 1912, Crn-
Drijen; a;
NOVAKOVIC B. NIKO, 1924, V. SIMI J. ZIVKO, 1913, Agii;
Socanica * SPASENI R. BOSKO, 1925, D.
NOVAKOVIC M. NOVAK, 1920, Ljupljanica;
V. Soanica; STANI J. SIMEUN, 1924, Mi-
NOVIC S. KONSTANTIN, 1908, D. kovci;
Detlak ; STANI P. ZIVKO, 1924, Mikov-
OMERAGIC D. HUSEIN, 1910, ci;
Derventa; STANKOVIC S. JELENA, 1925,
PANIC J. LJUBO, 1912, Mikovci; Derventa;
PETKOVIC T. LJUBO, 1927, Ka- STANOJEVI M. DUSAN, 1912,
lenderovci ; G. Detlak;
PJERANOVlC A. BOSKO, 1915, STJEPANOVI M. SAVO, 1927,
Rapani; Gradac;
PIJETLOVlC J. BRANKO, 1921, SUBASI S. SABAN, 1926, Kalen-
Crna * derovci ;
PIJETLOVlC K. RISTO, 1920, Crn- SUBIC P. MILE, 1925, G. Detlak;
a; SAREVI M. VID, 1917, Mikov-
PLAVSIC D. STANKO, 1920, Rap- ci*
ani; TOLIC P. PAVO, 1929, M. Soa-
POROBIC S. AVDO, 1925, Derven- nica;
ta; TOMKO I. JOZO, 1920. G. Detlak;
POROBIC M. IBRAHIM, 1925, TOPALOVIC V. BRANKO, 1923,
Derventa; Soanica *
POROBIC O. NURUDIN, 1912, TOPALOVIC . MIRKO, 1920, V.
Derventa: Soanica;
^OROBIC A. S A M I L A , 1925, Der- TOPALOVIC V. ZIVKO, 1926, V.
venta * Soanica;
PRASKIC M. STJEPAN, 1902, B. TUTNJEVIC M. DUSAN, 1921.
Duboac; Detlak;
PRIJEVIC B. MILOVAN, 1920. M. VESELINOVIC P. LAZAR, 1924,
Soanica * Corani *
PRNJAVORAC S. HILMO, 1898, VIDOVIC V. LAZAR, 1925, G.
Derventa; Detlak"
RADOVANOVIC K. JEFTO, 1920, VIDOVIC B. ZIVOJIN, 1927, G.
IVE Soanica * Detlak;
RADOVANOVIC M. MILI VO JE, VUKELIC MARGITA, Derventa;
1926, M. Soanica; VUKOVIC R. SCEPAN, 1929. Lug;
RADOVANOVIC K. VID, 1928, M. ZEJNI DZ. HAMID, 1904, Der-
Soanica * venta;
RADOVANOVIC K. ARKO, 1928, ZEMUNOVIC V. STANKO, 1927,.
M. Soanica; Crna ;
RING J. JAKOV, 1928, Derventa; ZUKANOVI H. EMIN, 1908; Der-
RUZlC A. BOSKO, 1907, Cerani; venta.
SAVIC R. DUSAN, 1931, Agii;
SAVIC M. PETAR, 1931, Agii; OPTINA D O B O J
SAVKOVIC V. BOZO, 1920, G.
Detlak* AHMTC E. HAMDO, 1924, Civije;
SAVKOVIC R. LUKA, 1923, G. ALEKSIC P. DUSAN, 1916. Tr-
Detlak" njani;
SEDLIC T. MARKO, 1923, Bijelo BABIC T. MILENKO; 1919, Maje-
Brdo; vac;
BACAMO A. IVAN, 1912, Vel. Pr- DEJANOVlC V. DRAGOLJUB,
njavor; 1925, Majevac;
BALAEVIC A. DUSAN, 1920, LJ. DEJANOVlC S. KRSTA, 1925, Ma-
Vode; jevac;
BARDAK I. MILOVAN, 1921, Ri- DEJANOVlC L. MILAN, Majevac;
tei *
DEJANOVlC L. MILOVAN, 1914,
BARNJAK S. SAVKO, 1920, Mit-
Majevac;
ro vi i;
BEGOVIC A. SAFET, 1927, Ru- DEJANOVlC S. OSTOJA, 1926,
danka* Majevac;
BEGOVl'C M. SMAJO, 1921, M. DEJANOVlC S. SRETENIJE, 1922,
Bukovica; Majevac;
BBSLAGIC R. DZAFER, 1915, Do- DEJANOVlC S. SRETENIJE, 1926,
boj; Majevac;
BEZAR M. DUSAN, 1926, Bresto- DRLJIC J. BOSKO, 1925, Bresto-
vo; vo;
BIJELIO T. SAVKO, 1920, Mitro- DRLJIC T. BOSKO, 1919, Bres-
vii; tovo ;
BLAGOJEVIC BOGDAN, 1921, Os- DRLJIC T. DUSAN, 1923, Bresto-
jeani; vo;
BLAGOJEVIC NEDO, 1913, Osje- DRLJIC I. LJUBO, 1925, Brestovo;
ani; DRLJIC V. MIRKO, 1927, Bresto-
vo;
BLAGOJEVIC M. PERO, 1916,
DRLJIC P. NIKOLA, 1928, Bres-
Buleti;
tovo;
BLATNJAK S. MILAN, 1926, DRLJIC M. SIMEUN, 1919, Bres-
Brestovo ; t
o vo;
BOGDANOVIC M. DRAGO, 1924, DRLJIC J. VLADIMIR, 1921, Bres-
Jelanjska; tovo;
BRESTOVAC S. RADOVAN, 1913, DUDlC B. VASILIJE, 1920, Trnja-
Trn j ani; ni;
BRKOVIC T. RADE, 1916, Bres- DURJANlC L. RADE, 1920, Bres-
tovo; tovo;
CABRIC M. DEDO, 1925, Miljako- DURJANlC L. SIMO, 1925, Bres-
vac; tovo;
DALlC D. RADOVAN, 1924, Ri-
CABRIC S. HASAN, 1913, Milja- tei;
kovac ;
ALI M. ARKO, 1922, Majevac;
CABRIC O. NAZIF, 1915, Miljako- AKOVI M. STJEPAN, 1929,
Vac; Osredak;
APLJA D. RAMO, 1923, Mrkoti, EKIC M. MILENKO, 1928, Ri-
Teanj ; tei;
ClROJEVI J. DUSAN, 1926, EKI S. MILORAD, 1912, Rite-
Brestovo ; i;
CIKOJEVIC J. VLADIMIR, 1924, EKI G. MILOVAN, 1928, Rite-
Brestovo; i;
CATIC A. JOVO, 1920, Ljeskove UKI J. LJUBO, 1920, Stanari;
Vode; UKI M. MILAN, 1908, Trnjani;
DANILO VIC M. SAVO, 1927, Je- UKI S. MILOVAN, 1922, Rite-
lanjska; i;
UKI Z. NIKOLA, 1925, Rite- KALELI V. MILORAD, 1924, Tr-
i; njani;
UKI G. ZIVKO, 1913, Trnjani; KERI V. RADE, 1920, Jelanjska;
URI P. ANICA, 1921, Buleti, KNEEVI G. DUAN, 1923, Ma-
Tesli jevac;
URI V. MILOVAN, 1913, Trnja- KNEEVI N. JOVO, 1919, Trnja-
ni; ni;
URI T. ARKO, 1912, Trnjani; KNEEVI J. MILAN, 1924, Maje-
DZIGUMOVI C. SIMO, 1926, Ri- vac;
tei * KNEEVI B. RADOVAN, 1923,
G A J I ' v . RADOVAN, 1922, Rite- Majevac;
i * KNEEVI V. STEVO, 1921, Ma-
GARI Z. MILORAD, 1925, Linja, jevac;
Prnjavor; KOJI T. SLAVKO, 1928, Trnja-
GOSTI S. ZDRAVKO, 1924, L J . ni;
Vode; KOTORI M. HUSEIN, 1930, Ko-
HALILBEGOVI H. NEZIR, 1923, torsko;
Doboj ; KOZAREVI V. OBRAD, 1914,
HIDI O. BAJRO, 1925, Grapska; Brestovo;
HODZl E. HUSEIN, 1927, Matu- KRLIEVI S. MURAT, 1926,
zii; Mravii;
HODZl M. KEMAL, 1922, evar- KUELJEVI P. MILOVAN, 1914,
lije; Trnjani;
HOPI A. AHMET, 1928, Mravii; KUNALI A. ADEM, 1923, Doboj;
IBRAHIMOVI S. IBRAHIM, 1908, KURAVICA S. BOKO, 1922,
Sije; Brestovo;
IGNJI J. VID, 1928, Brestovo; KURAVICA . JOVO, 1921, Bres-
IGNJI J. NIKOLA, 1924, Bresto- tovo;
vo; KURBAI H. RAMO, 1900, Ma-
IGNJI T. VLADIMIR, 1923, Bres- tuzii ;
tovo; KURTINOVIC J. BRANKO, 1910,
ILINT D. SAVO. 1920, Stanari; Ritei ;
IVKOVI D. MILAN, 1914, Maje- LEPANOVI L. MILO, 1915, Tr-
vac; njani;
IVKOVI D. VID, 1920, Majevac;
IVANI ZDRAVKO, 1921, Osre- LUKI S. BOGDAN, 1927, Ra-
dak; kovci;
JEREMI T. DUSKO, 1925, Trnja- LUKI S. MILORAD, 1924, Bres-
ni; tovo;
JERINI V. LAZO, 1923, Rakov- MALETI J. MILAN, 1924, Bres-
ci; tovo;
JOI J. ZIVKO, 1925, Majevac; MAKSIC G. BRANKO, 1909, Tr-
JOTI KOTA (Kojo), komesar 3. njani;
bataljona; MAKSI . CEDO, 1912, Majevac;
JOVANOVI L. PETAR, 1924, Tr- MALOHODZI M. NEZIR, 1903,
njani; Cerovica;
KADRIBASI O. MUHAMED, MARJANOVI S. TOMO, 1907,
1919, Perkovica, Lukavac; Brestovo;
KALABI SAVO, 1911, Podnov- MARKOVI J. MILAN, 1912, Tr-
Ije; njani;
MARKOVIC P. ZIVKO, 1922, Ma- PANCl D. MIRKO, 1924, Osre-
jevac; dak;
MILAKOVlC S. RADE, 1925, Sta- PETROVIC D AML JAN, 1924, Os-
nari; jeani;
MILANO VIC . LJUBAN, 1923, PETROVIC J. ORE, 1921, Os-
Brestovo ; jeani;
MILJIC S. RAJKO, 1922, Mitrovi- PLINTI S. LJUBO, 1926, Bres-
i; tovo ;
MITROVIC M. JOVO, 1906, Suvo PLINTlC S. RADE, 1920, Bresto-
Polje; vo;
MITROVIC J. MILOVAN, 1919, POPOVIC N. LJUBOMIR, 1913,
Trn j ani; Majevac;
MITROVIC N. ARKO, 1925, Tr- POPOVIC V. LJUBOMIR, 1915,
njani; Majevac;
MITROVIC R. VIDOJE, 1913, Tr- RADI I. BOSKO, 1925, Bresto-
njani; vo;
MUJAKOVIC A. AVDO, 1905, Ma- RADI J. RADE, 1924, Brestovo;
tuzii; RADI J. LJUBO-Gedo, 1922,
MUJKOVI S. HUSEIN, 1927, Ma- Brestovo ;
tuzii; RADI V. RADE, 1922, Brestovo;
MUJKOVIC A. MEHMED, 1907, RADI J. SAVO, 1920, Brestovo;
Matuzii; RADIVOJEVI M. DUAN, 1912,
MUMINOVIC SALKO, 1910, Mra- Trnjani ;
vii; RADULOVI K. ILIJA, 1921, Kla-
MURATOVIC M. DZAFER, 1918, dari ;
Matuzii; RAJI T. RAJKO, 1923, Brestovo;
MURATOVIC HUSEIN, 1907, Ma- RAKI M. MARKO, 1928, Trnja-
tuzii; ni;
MURATOVIC IBRAHIM, 1910, RAUKOVI Z. STANKO, 1922, J e -
Matuzii ; lanjska;
MURATOVIC H. MUSTAFA, 1910, RELJIC B. ARSO, 1925, Ritei;
Matuzii ; RELJI L. SIMO, 1926, Dabovci,
MURATOVIC SMAJO, 1904, Ma- K. Varo;
tuzii; RUZOJCl S. MILAN, 1914, Tr-
MUSIC P. STANOJE, 1925, Bres- njani;
tovo; SALKI M. MUJO, 1919, Matuzi-
NEDlC V. RAJKO, 1922, Ukrnjica; i;
NIKOLIC M. CEDOMIR, 1927, Os- SARAJLI R. ENVER, 1929, Pr-
jeani; njavor;
NIKOLIC L. MILORAD, 1914, Ri- SAVIC T. DUAN, 1923, Stanari;
tei; SIJERI E. ALIJA, 1913, Roga-
NIKOLIC D. NIKOLA, 1927, Ri- tica;
tei; SIMIKI M. MILOVAN, 1920, Ma-
NIKOLIC L. RADOVAN, 1919, Ri- jevac;
tei; SKULA S. OSMAN, 1919, Matu-
NIKOLIC P. STEVO, 1924, Rite- zii;
i; SKULA A. SALIH, 1914, Matuzii;
OZEGOVIC K. SIMO, 1928, Drav- SKULI A. SALIH, 1927, Matu-
sko; zii;
SLIJEPEVIC A. RADOVAN, SUMATI Z. MILORAD, 1920,
1929, Jelanjska; Majevac;
SMAILBEGOVlC M. VAHDET, SUMATI G. MILOVAN, 1913,
1929, Teanj; Majevac;
SMILJANI J. BOSKO, 1921, J e - SUMATI V. NENAD, 1909, Ma-
lanjska; jevac;
SOFTI M. SEJFUDIN, 1928, Do- SUMATI V. NJEGOSLAV, 1922,
boj; Majevac;
STANCIC S. OKO, 1927, Bres- SUMATI M. SLAVKO, 1922, Ma-
tovo; jevac;
STANI S. JOVO, 1921, Bresto- SUMATI J. ZDRAVKO, 1913,
ve: Majevac;
STANI N. MIRKO, 1925, Bres- TADI R. SAVO, 1924, Cvrtkovci;
tovo; TODORI J. BOSKO, 1920, Ra-
STAREVI G. MILOVAN, 1910, kovci;
Ritei; TODOROVI G. LJUBO, 1923,
STAREVI M. ARKO, 1913, Rakovci *
Ritei; TOKMAKOVI S. MEHMEDALI-
STAREVI V. VIDOJE, 1911, JA, 1925, Kotorsko;
Ritei; TOMAS P. MIRKO, 1923, Strpci;
STOJINOVI O. MILO, 1926, Prnjavor;
Ritei; TUKI M. HASAN, 1926, Mravi-
STOJINOVI J. MILOVAN, 1909, i;
Ritei; VASIC J. ILIJA, 1923, Jelanjska;
STOJINOVI T. STEFAN, 1926, VASILI C. JOVO, 1924, Kladari;
Ritei ; VIDI M. DUAN, 1926, Ritei;
STOJKOVI G. MILOVAN, 1923, VIDIC M. ARKO, 1918, Maje-
Ritei; vac;
STOKANOVIC I. VELJKO, 1925, VINDlS R. DRAGUTIN, 1928, Do-
Strpci, Prnjavor; boj;
VUKADINOVIC A. OSTOJA, 1923,
STOKI MARKO, obavjetajni ofi-
Brestovo ;
cir bataljona;
VUKAJLOVI M. JOVO, 1921,
SUBOTI K. NEVENKA, 1926,
Strpci, Prnjavor; Brestovo-,
VUKAJLOVI . MILE, 1923,
SUBOTI T. RADOVAN, 1914, Tr-
njani; Brestovo ;
VUKAJLOVI D. MILAN, 1922,
SUNARI B. EDOMIR, 1923, Tr-
njani; Brestovo;
ZAIMOVI A. MUHAREM, 1926,
SUVAJAC B. DRAGOLJUB, 1923,
Trnjani; Matuzii;
ZELENKOVI A. RADIVOJE,
SElC I. IBRO, 1906, Mravii;
1913, Stanari.
SUMATIC V. BRANKO, 1924, Ma-
jevac;
SUMATI S. MAKSIM, 1922, Ma- OPSTINA ELINAC
jevac;
SUMATI Z. MILISAV, 1925, Ma- BAJIC BOSKO, iz elinca, ivi u
jevac; B. Luci;
SUMATI O. MILORAD, 1927, DRAGOJEVI ILIJA iz elinca;
Majevac; AJI SAVO iz elinca;
URI DRAGO iz Joavke; BUBIC . RAJKO, 1914, Maslo-
GAJI MILENKO iz Lipovca; vare;
CAUEVlC S. BEHARA, 1924, Ko-
GAJI DUSAN iz Lipovca;
tor Varo;
IVANKOVIC LJUBO iz Joavke; DIZDAR M. AHMET, 1924, Rav-
PAVLOVIC NEDELJKO iz Celin- ne;
ca; DUR AKO VIC I. ALE, 1916, Kru-
POPOVIC OSTO JA iz Joavke; evo Brdo ;
RADOJCl SLAVKO, ivi u Du- DURAKOVIC A. IBRAHIM, 1919,
bici; Kruevo Brdo;
RADOSAVAC ZIVKO, iz Opsje- UKI B. NEDELJKO, 1925, Gra-
kog; bo vica;
FODOLOVI A. EMSO, 1927,
STOJANOVIC MLADEN, sada u Prisoka;
Rajlovcu; GRABOVAC A. HAJRIJA, 1925,
TRIVIC DRAGO iz Celinca; Kotor Varo;
TRKULJA MILE, general, ivi u GRGI M. JURE, 1932, Podbre;
Beogradu; HASI M. MUJO, 1921, Kruevo
SUM AN SVETKO iz Celinca; Brdo;
KRBIC JOVICA, ivi u Beogradu. HASI P. MUSTAFA, 1918, Kru-
evo Brdo;
HASI H. SULJO, 1923, Kruevo
OPTINA KOTOR-VARO Budo;
HODZl A. GALIB, 1926, Ravne;
AGANBEGOVIC A. HIDAJET, HOAGI IZETA, 1926, Kotor
1921, Garii; Varo ;
ALIC O. HAMDO, 1924, Kruevo HOZI S. ADVAN, 1926, Kotor
Brdo; Varo ;
ARSENIC M. LJUBOJA, 1917, HRNJI B. HUSEIN, 1918, Kotor
Kruevo Brdo; Varo ;
AVDIC A. HAJRIJA, Kotor-Va- IMAMOVI M. SABIHA, 1925,
ro; Kotor Varo;
JUSUFOVI A. SMAJO, 1928,
AVDIC A. HAJRO, 1922, Kotor Kruevo Brdo;
Varo; KARASELIMOVI M. MUSTAFA,
AVDIC A. HUSEIN, 1918, Kotor 1925, Kotor Varo;
Varo ; KARUPOVI J. MLADEN, 1920,
AVDIC A. VAHID, 1926, Kotor Zaselje;
Varo; KORIC K. TEUFIK, 1922, Kotor
BATIC S. URA, 1920, Kruevo Varo ;
Brdo; KNEEVI S. PETAR, 1915, Kru-
BATIC C. SINIA, 1922, Kruevo evo Brdo;
Brdo; KOVAEVI H. ADEM, 1925,
BIBIC T. LAZAR, 1927, Vagani; Kruevo Brdo;
BLAGOJEVIC L. RADE, 1916, KOVAEVI J. BEKIR, 1922,
orkovii ; Kruevo Brdo;
BOJIC J. GLIGOR, 1922, Grabo- KOVAEVI M. MUSTAFA, 1921,
vica; Kruevo Brdo;
BUBIC . TOMISLAV, 1928, Mas- KOVAEVI G. OSMAN, 1922,
lo vare; Prisoka;
KRESIC O. KASIM, 1923, Krue- PANI M. GOJKO, 1926, Kruevo
vo Brdo; Brdo;
KRIO B.SAVO, 1910, Kruevo PAVLOVI M. BOKO, 1920, or-
Brdo; kovii ;
KUZMIC P. DUAN, 1927, Grabo- PAVLOVI L. TANE, 1922, or-
vica; kovii ;
LUBURI DRAGO, 1923, Kotor PEJI S. PETAR, 1917, orkovii;
Varo ; PEJI . SAVO, 1922, orkovii;
LUGIC S. BORDO, 1924, Kruevo PELENGI S. TODOR, 1913, Vlat-
Brdo; ko vii;
MAMUKI M. MUJKAN, 1921, PERII . VASKRSIJA, 1914,
Prisoka ; Grabovica ;
MARI MILE, 1919, Kruevo Br- PETROVI S. NOVO, 1924, Kru-
do; evo Brdo;
MARIO G. TODOR, 1921, Kruevo PETROVI L. OBRAD, 1924, Kru-
Brdo; evo Brdo;
MIJATOVI A. NEDELJKO, 1928. PRLINA M. VUKICA, 1923, Za-
Bol j anii; bre;
MIJI P. URO, 1923, Grabovica; SKOPLJAK R. MUJO, 1925, Ko-
MIJI B. VASKRSIJA, 1924, Gra- "toi* "Varo *
bovica; SMAJILOVI O. MUHO, 1926, Ko-
MILI G. JAKO, 1921, Kruevo tor Varo;
Brdo; STOJANOVI S. CEDO, 1924,
MILI P. JAKO, 1915, Kruevo Kruevo Brdo;
Brdo; SUSAK A. HUSO, 1924, Radaho-
MILI B. MILO, 1923, Kruevo va;
Brdo; ARIC L. SIMEUN, 1922, Kruevo
MILI L. RADOMIR, 1924, Kru- Brdo;
evo Brdo; TOPOLI L. STOJANKA, 1924,
Kotor Varo;
MUJANOVI I. ERIF, 1922, Kru- TRIFUNOVI S. NEDELJKO,
evo Brdo ; 1924, Kruevo Brdo;
MUJDZA HANA, 1929, Kotor TVRZ D. JOSIP-Pepi, 1920, Kotor
Varo; Varo ;
MUJKI M. TEUFIK, 1925, Ko- TVRZ D. VLASTA, 1922, Kotor
tor Varo; Varo ;
NEDI L. NIKOLA, 1919, orko- VIDOVI S. DANE, 1926, Grabo-
vii; vica;
NEDI D. SEKULA, 1922, orko- VILI M. EDHEM, 1923, Kotor
vii; Varo;
OMEROVI O. HUSEIN, 1902, VREVI J. FEHIM, 1925, Priso-
Prisoka; ka*
VREVI D. SULEJMAN, 1916,
PALI , REDZO, 1925, Kruevo Prisoka;
Brdo;
PALI H. ABAN, 1927, Kruevo OPTINA LAKTAI
Brdo;
PANI . ADAM, 1925 Kruevo ANII P. CVIJO, 1901, Maglaja-
Brdo; ni;
PANI N. BOGDAN, 1910, Krue- AREZINA L. URA, 1917, Mag-
vo Brdo; lajani;
BILANOVI S. STO JAN, 1920, KELEEVI S. VOJIN, 1921, Mr-
Mrevci ; evci ;
BILANOVI N. URO, 1921, Mr- KNEEVI P. MARKO, 1912,
evci; Maglajani;
BOJANI B. LJUBO, 1914, Mag- KNEEVI P. ZIVKO, 1912, Mag-
lajani; lajani;
BOJANI K. MIKAN, 1922, Mag- KURUZOVI M. STOJAN, 1927,
lajani; Mre vci ;
BOJANI M. NEO, 1912, Magla- LAKI R. RAJKO, 1918, Magla-
jani; jani;
CVIJI NIKOLA, Maglajani; LANITANIN S. JOVO, 1921, Ma-
EJI M. MILENKO, 1932, Kri- glajani;
kovci; LATINI J. JOVO, 1928, Magla-
EJI M. LJUBOMIR, 1924, Kri- jani;
kovci ; LAZI C. DUAN, 1925, Laktai;
EJI M. VASILIJA, 1927, Kri- LUKI S. LUKA, 1918, Maglaja-
kovci ; ni;
EJI M. STEVO, 1923, Krikov- MALES L. MILO, 1927, Pogreda;
ci; MIHAILOVI Z. RAJKO, 1919,
DEJANOVI M. URO, 1927, Mr- Sekovci *
evci; MIJATOVI S. RAJKO, 1925,
C cir ci a. cini *
DUNOVI S. DUAN, Kobatovci;
MILUNOVI P. URA, 1919,
ci; Maglajani;
AKOVI O. JOVAN, 1922, Mr- MILJEVI S. VASKRSIJA, 1919,
evci; Slatina ;
UKI M. BOGDAN, 1923, Slati- MIZDRAK P. VELJKO, 1923, Ma-
na; glajani;
UKI D. MARINKO, 1926, Sla- MOMI M. MILENKO, 1925; Lak-
tina; tai;
UREVI M. MILORAD, 1923, PEAR J. STOJAN, 1919, Bos.
Jakupovci ; Aleksandrovac ;
GOLUBOVI M. SAVAN, 1911, PEAR STOJAN, 1921, Maglaja-
Maglajani; ni;
GRUBOR V. MILAN, 1926, Lak- PEJI V. MILO, 1923, Bokovii;
tai; PETKOVIC N. PETAR, 1914, Bos.
GRUJI . ZDRAVKO, 1926, Lak- Grahovo;
tai; RACA M. SLAVKO, 1923, Magla-
HUSEINOVI P. MUNIR, 1928, jani;
Klanice; RADETIC P. URO, 1921, Lakta-
JANJI N. MIO, 1923, Miloev- i;
ci; RADI Z. MILAN, 1921, Maglaja-
J E Z V. ZIVKO, 1927, Maglajani; ni;
JOVII P. MIRKO, 1925, Lak- RADINKOVI M. DANICA, 1927,
tai; Bckovii;
KARI R. SMAJO, 1927, ekov- SAVKOVIC F. DUAN, 1928, Se-
ci; kovci;
KELEEVI . BLAGOJE, 1921, SAVKOVIC V. VASKRSIJA, 1920,
Mrevci ; ekovci ;
STANIVUKOVI O. ROSA, 1914, BJELCEVIC M. ORO, 1925,
Maglajani; Brezove Dane;
STANKVIC S. NIKO, 1907, e- BJELCEVIC M. JOVO, 1910, Bre-
tojevii; zove Dane;
STOJANOVIC M. VOJISLAV, BJELCEVIC U. JOVO, 1922, Bre-
1930, Slatina; zove Dane;
SERBEDZIJA T. NEMANJA, Car-
daani; BJELCEVIC J. MILAN, 1923, Bre-
zove Dane;
SESTI J. DUAN, 1922, Magla-
jani; BJELCEVIC . RISTO, 1924, Bre-
SESTI S. URA, 1920, Magla- zove Dane;
jani; BJELCEVIC L. UROS, 1920, Bre-
TODI M. DRAGO, 1926, Magla- zove Dane;
jani; BLITOVIC H. MUSTAFA, 1926,
TOPIC N. MILAN, 1928, Kosije- Kosova ;
rovo; BRKlC R. HASAN, 1925, Moevac;
TRIVUNOVIC P. SAVO, 1923, Ma- BUREJIC M. MUSTAFA, 1918,
glajani;
Kosova;
TRNINI O. JOVANKA, 1925.
Bos. Petrovac; CVIJETI M. RISTO, 1910, Bre-
VIIN A. IZIDOR, 1906, Slatina; zove Dane;
VRANClC D. ZIVKO, 1928, Car- CVIJETI P. STO JAN, Brezove
daani; Dane;
VRZINA L. JOVO, 1919, Magla- CVIJETI B. UROS, 1924, Brezo-
jani; ve Dane;
VUETlC D. DUAN, 1914, Ko- COLIC B. MUHAMED, 1915, Ko-
si jerovo; sova;
VUKELIC P. LJUBO, 1921, Magla- DEDI H. OSMAN, 1910, Kosova;
jani; DELIBEGOVIC B. SMAJO, 1919,
ZEC . ILIJA, 1928, Mrevci; Maglaj;
ZEC K. LUKA, 1920, Mrevci. DELIO S. HUSEIN, 1905, Moe-
vac;
DUHERA O. FEHRO, 1924, N. Se-
OPTINA MAGLAJ
her;
ALEKSIC D. BOZO, 1919, Brezo- URI VERA, 1926, Maglaj;
ve Dane; DZINO I. MUSTAFA, 1925, N. Se-
ALIC S. RASIM, 1927, Maglaj; her;
ALISPAHI F. SALIH, 1908, N. GRACO H. SALIH, 1913, N. Seher;
eher ; HALILOVI S. BEIR, 1922, Ko-
ARIFAGlC A. MEHMED, 1918, pice;
Maglaj; HALILOVI H. RAMO, 1923, Ko-
BAJRIC I. MEHO, 1910, Lijenica; pice;
BASIC N. ASIR, 1926, N. Seher; HAMZI J. AHMET, 1926, N. Se-
BASIC N. IBRAHIM, 1920, N. Se- her;
her; HAMZI H. MUHAMED, 1924, N.
BASIC S. IBRAHIM, 1919, Jabla- Seher;
nica; HAMZI H. MUSTAFA, 1908, N.
BASIC N. ZAIM, 1923, N. Seher; Seher;
HASAK M. RAMO, 1921, N. Se- LIVNJAK M. DUSAN, 1921, Bre
her; zove Dane;
HASANIC S. ALIJA, 1914, Uli- LIVNJAK J. LAZO, 1913, Brezo
njak; ve Dane;
HASANIC S. ASIF, 1919, Ulinjak; LIVNJAK . UROS, 1928, Brezo-
HASANIC M. EKREM, 1927, Uli- ve Dane;
njak; LONAR I. STIPO, 1926, Ponije-
HASANIC A. IBRO, 1926, Uli- vo;
njak; LUKIC T. RADOVAN, 1919, Ba
HASANIC S. IDRIZ, 1915, Uli- kotii;
njak; MACKOVI M. AVDO, 1927, Uli
HASANIC O. SULEJMAN, 1920, njak;
Straite * MACKOVIC H. HUSO, 1926, Uli
H A V I C S . ' m E H O , 1 9 0 7 , Lijenica; njak;
HERALIC R. SAFET, 1922, Mag- MAHMIC H. AKIF, 1926, Ulinjak;
laj; MAHMIC S. FEHRO, 1927, Uli-
HODZiC I. DERVIS, 1924, Stra- njak;
ite; MAHMIC S. MEHO, 1927, Uli-
HODZlC M. HUSO, 1923, Straite; njak;
HODZIC B. IBRAHIM, 1905, Stra- MAHMIC M. SALKO, 1926, Uli-
ite; njak;
HODZlC M. IBRAHIM, 1911, Stra- MAHMUTAGIC I. IBRO, 1914,
ite; Jablanica *
HODZIC M. JUSUF, 1923, Strai- MAMIC I. SALIH, 1920, N. Seher;
te; MARKULJEVIC J. NEDELJKO,
HODZlC M. JUNUZ, 1925, Strai- 1926, Brezove Dane;
te; MASALADZIJA J. SIMO, 1927,
HODZIC S. SINAN, 1925, Strai- Brezove Dane;
te; MATESlC I. ILIJA, 1926, Ade;
HUSIC M. SULJO, 1909, Straite; MEHI I. HURMO, 1928, Zavido-
ISIC M. MULO, 1922, N. Seher; vii;
JOVIC M. MILAN, 1917, Ove; MEHMEDOVIC I. SERIF, 1923,
KALABIC E. ULAGA, 1923, Kopice ;
Ravna; MESlC S. ARIF, 1926, Kosova;
KAPIC H. HUSEIN, 1923, N. Se- MESKIC J. AHMET, 1913, Cobe;
her; MESKIC O. EFIK, 1921, N. Se-
KARABEGOVIC A. MEHMED, her;
1925, Bijela Ploa; MEZETOVIC H. ISMET, 1917, N.
Seher;
KARAHMETOVIC S. RAMO, 1922,
Kosova; MEZETOVIC H. MUSTAFA, 1929.
N. Seher;
KARAHUSIC A. HUSEIN, 1914, MIJANOVI J. TODOR, 1920, Ba-
Jablanica; koti;
KLOBODANOVIC S. ZUHDIJA, MUJKlC H. ASIR, 1914, N. Seher;
1920, N. Seher;
MULALIC M. SULEJMAN, 1916,
KRUKO S. MUJO, 1906, Koso- Maglaj;
va;
MULASMAJIC E. TAHIR, 1924,
KRZIC I. NUSRET, 1912, Maglaj; N. Seher;
LALOVIC MOMIR, Maglaj; MUST ABASIC H. HALIL. 1925,
LEPIC S. AVDO, 1922, N. Seher; Ulinjak;
NEDI S. DOKA, 1911, Brezove SULJAKOVI ri liASAM 1920
Dane; Domislica;
NTUHANOVI S. IBRAHIM, 1912. EHI M. EDHEM, 1903. Lijeni
Koso va ; ca;
OBRALI I. FERID, 1924, Maglaj ; TERZIMEHIC S. MAHMUT 192U
OBRALI R. IBRlS, 1918, Maglaj; Maglaj;
OBRALI R. MUSTAFA, 1925, TERZIMEHIC S. NEZIR 1924
Maglaj; Maglaj;
OSMIO H. IBRAHIM, 1925, N. Se- TERZIMEHIC S. SAFET 1926,
her; Maglaj ;
PAJVAN M. HUSO, 1902, N. Se- TODOROVI K. SIMO, 1920, Bre-
her; zove Dane;
PAVLICEVI R. SIMO, 1926, Bre- TODOROVI M. STEVO, 1922, O-
zove Dane; ve;
PAVLICEVI T. UROS, 1928, Bre- TUBI P. ILIJA, 1923, Custo Br-
zove Dane; do;
PEPELAR I. HASAN, 1921, N. Se- TUBI M. MIRKO, 1928, Brezove
her; Dane;
PEPELAR M. MUJO, 1913, N. Se- TUTAN S. HASAN, 1923, N. Se-
her; her;
PEPELAR S. SALIH, 1922, N. Se- TUTAN M. RASID, 1923, N. Se-
her; her;
PETROVI P. LAZO, 1926, Brezo- VLASOV G. ORO, 1927, Bre-
ve Dane; zove Dane;
PIJUNOVI L. MILAN, 1928, Ma- VLASOV G. STOJKO, 1921, Bre-
glaj; zove Dane.
RAHMANOVIC H. MUJKAN,
1910, Kosova;
OPTINA ODAK
RUVI H. ADEM, 1919, Ulinjak;
SEJMENOVI M. SALIH, 1912,
BOGDANOVIC R. RADE, 1914,
Kosova;
SIROVICA A. AHMET, 1915, N. Novi Grad;
BUMBI P. BOGDAN, 1910, No-
SIROVICA H. BEGO, 1924, N. Se- vi Grad;
her; CEAVAC G. MILAN, 1918, D.
SINANOVI M. MULO, 1913, N. Dubica ;
Seher; DRAGOJLOVIC J. PERO, 1906,
SMAJI S. ADIL, 1926, Kosova; Novi Grad;
SMAJILOVIC Z. AHMET, 1910, DRAGOJLOVIC M. STEVO, 1904,
Cobe; Novi Grad;
SPAHI S. MEHMED, 1926, Ko- AKOVIC R. LUKA, 1921, G. Svi-
sova; laj;
SPASOJEVI M. DOKA, 1919. EKI O. STANKO. 1920, Novi
Brezove Dane; Grad;
SPASOJEVI S. MILAN, 1925, GROZDANOVI T. KOSTO. 1920,
Brezove Dane; G. Svilaj;
SPASOJEVI S. STO JAN, 1913. GUNJEVIC M. LJUBO. 1914. D.
Brezove Dane; Dubica;
SULJAKOVI M. HAMID, 1906. GUNJEVI N. OSTOJA. 1911. No-
Domislica ; vi Grad:
HUREMOVI N. UZEIR, 1923, STANKO VIC P. BOGDAN, 1910,
Odak * Novi Grad;
KOVAEVI S. MIRKO, 1912, AJIC J. JOZO, 1911, D. Svilaj;
Novi Grad; SlSLJAGlC M. ORA, 1923, No-
KUSUR M. MUHAREM, 1926, vi Grad;
Odak * ILJAGIC N. NIKOLA, 1925,
MILETIC . OKO, 1915, Novi Novi Grad;
Grad; TADI A. DRAGOMIR, 1915, No-
MILETIC S. STEVO, 1922, D. Svi- vi Grad;
lai; TADlC A. PETAR, 1912, Novi
MUKlC M. LJUBO, 1914, Novi Grad;
Grad; TADlC R. RAJKO, 1919, Novi
MUSKIC R. MIHAILO, 1923, No- Grad;
vi grad; TADlC S. RAJKO, 1913, Novi
NEDIC S. ORE, 1924, Novi Grad;
Grad; TADI O. SIMO, 1928, Novi Grad;
NINlC LJ. DRAGUTIN, 1919, G. TOPOLOVAC P. SIMO, 1915, D.
Svilaj ; Dubica;
NINKOVIC P. RADE, 1914, Novi ZECEVIC J. JOVAN, 1920, G. Svi-
Grad; laj.
PANTlC S. MILAN, 1921, G. Svi-
laj; OPTINA PRNJAVOR
PA VIC D. MARKO, 1925, Novi
Grad; AGATI V. TOMO, 1919, Krem-
PERIC S. BRANKO. 1925. Novi na;
Grad; AHMIC A. ADEM, 1926, Linja;
PERIC M. RAJKO, 1925, Novi AHMI H. ADEM, 1923, Linja;
Grad; AHMETOVI I. MEHO, 1925, Li-
nja;
POPADlC B. BOSKO, 1915. G.
AKSENTIC S. MILENKO, 1927,
Svilaj ;
D. Ilova;
POPADlC B. DRAGOMIR, 1919, AKSENTIC T. MIRKO, 1922, D.
G. Svilaj; Pala k ovci *
POPADlC A. MARKO, 1920, G. AKSENTIC L. MILO, 1927, D.
Svilaj ; Ilova;
POPADlC A. MIRKO, 1912, G. AMIDZI T. JELENKO, 1930, D.
Svilaj ; Smrtii ;
PURIC N. RADOVAN, 1923, Vr- BEI H. ILIJAS, 1924, Prnjavor;
bovac; BIJELI S. MILO, 1919, Krem-
RAKIC M. OKO, 1923, Novi na;
Grad; BIJELIC S. VELEMIR, 1926,
RAKIC I. LJUBO, 1915, G. Svilaj; na;
RAKIC L. MIKA, 1910, Novi BILANOVI M. AHMAN, 1927,
Grad; Linja;
RAKIC S. SIMEUN, 1926, G. Svi- BISKUP VIKTOR, 1919, trpci;
laj; BLAGOJEVIC O. DRAGOLJUB,
RAKIC S. TOMO, 1922, G. Svilaj; 1922, Otpoivaljka;
SELJAKOVIC A. MILE, 1922, G. BLAGOJEVIC . STANKO, 1904,
Svilaj ; Otpoivaljka;
B L A G O J E V i e J. TRIVO, 1920, D. DANOJEVIC T. DAMJAN, 1923
Ilova; N. Selo;
BLATESIC S. NEDO, 1922, Gornja DARADAN S. STANOJKA, 1922,
Mravia; Strpci;
BOJANOVie N. SAVO, 1917, Str- D E B E L J A K . NOVAK, 1914,
pci; Mravia ;
BOJI Z. CEDO, 1926, Prosjek; D E B E L J A K P. OSTOJA, 1921,
BOJIC M. VLAJKO, 1914, Pros- Mravia;
jek; DERAJIC A. URA, 1914, Vija-
BOJKO M. ANDRIJA, 1917, Pros- ani;
jek; DELIC H. EMINA, 1927, Prnja-
BOJKO M. DANILO, 1920, Pros- vor;
jek; DEMIROVIC S. MARKO, Smrtii;
DERONJA P. MITAR, 1928, Hrva-
BOKUR V. VELO, 1923, Strpci; ani;
BOZlC D. JELENKO, 1925, Dre- DER VIC D. SALKO, 1924, Prnja-
nova; vor;
BOZlC M. MILAN, 1926, Strpci; DERVIC H. TAIB, 1923, Prnjavor;
BOlC M. PETAR, 1920, Strpci; DESIC S. URA, 1927, Mravia;
BOZlC T. ZDRAVKO, 1929, Strp- DEVIC I. BORISLAV, 1928, Strp-
ci; ci;
BRKOVIC M. LJUBO, 1921, Strp- DEVIC O. ARKO, 1919, Strpci;
ci; DEVIC I. VASO, 1920, Strpci;
BUDAK BOSA, 1925, Strpci; DOMUZ . BOSKO, 1927, Strpci;
BURIC P. MILAN, 1920, Strpci; DOMUZ A. JEFTO, 1928, Strpci;
CVI JANO VIC P. SAVKO, 1920, DOMUZ T. MIRKO, 1914, Krem-
Sarinci ; na;
CURAN I. MEHMED, 1927, Ko- DOMUZ A. NOVAK, 1926, Strpci;
nj uhovci, Prnjavor;
DOMUZ . RAJKO, 1914, Strpci;
CAVI S. CEDO, 1922, Strpci; DOMUZ N. STANKO, 1918, Strp-
CAVIC S. NEDO, Strpci; ci;
CAVIC J. MOMIR, 1908, Strpci; DOMUZ K. ZIVKO, 1928, Strpci;
CEMNI N. MIHAILO, 1920, Strp- DOSlC B. MUJO, 1927, Linja;
ci; DRAGlC M. BRANKO, 1929,
COLIC J. BOSKO, 1927, Strpci; Oraje;
COLIC B. CEDO, 1921, Strpci; DUBINA S. IVAN, 1921, Prnja-
COLIC D. NOVAK, 1920, Strpci; vor;
COLIC B. LJUBO, 1925, Strpci; DURONlC P. MILIVOJE, 1921,
COLIC B. MILAN, 1914, Strpci; Strpci;
COLIC D. VASKRSIJA, 1910, Str- DUDI LJUBO, 1916, Prnjavor;
pci; DURONJIC J. DRAGUTIN, 1927,
CETOJEVIC O. NOVAK, 1923, D. Smrtii ;
Ilova; DZAFEROVIC H. DZAFER, 1925,
CUCUN N. NIKOLA, Hrvaani; Prnjavor;
CUSTIC R. HAMID, 1914, Linja; EKlC P. PROKOPI JE-Pronj a,
DANICIC N. SAVKO, 1928, Pr- 1922, Gornja Mravia;
njavor; EKlC N. NOVAK, 1923, Mravia;
EKI L. RATKO, 1920, Strpci; HOMA M. MITAR, 1925, Oraje;
UNI F. JOVAN, 1900, Strpci; HOMA M. NIKOLA, 1923, Oraje;
URAS M. LJUBOMIR. 1926, Pa- HUSKI S. SADO, 1915, Galjipov-
lakovci; ci;
URAS B. RANKO, 1922, Pala-
IGNJATI M. MILAN, 1921, Str-
kovci;
pci;
UREVI RAJKO, 1924, Otpoi-
TGNJATI J. MILORAD, 1923.
valjka;
Prnjavor;
DURI K. DRAGUTIN, 1920, Dre-
IGNJI TODOR, Brestova, Pr-
nova ;
njavor;
URI M. JOVAN, 1925, Vijaani;
IGNJATI M. ARKO, 1929,
URI T. NOVAK, 1926, Dreno- Strpci ;
va; ILI O. SAVO, 1923, Kremna;
URI S. SAVO, 1921, Drenova;
ILI O. VLADO, 1922, Kremna;
URI M. RAJKO, 1927, Vijaa-
ILISKOVI S. MILAN, 1906, Pa-
ni;
lakovci ;
GAJANI M. LJUBO, 1921, Strp-
IVANOVI J. MILORAD, 1924,
ci;
Prnjavor;
GAJI M. MILIVOJE, 1915, Mra-
ISLAMOVI S. SERIF, 1922, Pr-
via;
njavor;
GATARI . BOSKO, 1918, Strp-
JANKOVI NENAD, 1918, Vija-
ci;
ani;
GATARI P. MILE, 1922, Strpci;
JASAREVI M. ALE, 1923, Li-
GATARI K. NEVENKA, 1923,
nja;
trpci. *
JASAREVI J. HASAN, 1929,
GATARI . RAJKO, 1928, Strp-
Konjuhovci;
ci;
JASAREVI M. NURKO, 1927,
GATARI A. VELJKO, 1920, Str-
Linja;
pci;
JELI R. MILAN, 1926, Kremna;
GOSPANI N. STOJAN, 1929,
orle; JENJI . NEDELJKO, 1927, Vi-
jaani;
GRUJI L. RISTO, 1919, Grabik
Ilova ; JOVII M. NOVAK, 1914, Dre-
nova;
GRUJI M. VELJKO, 1922, Galji-
povci; JOVI DRAGO, 1922, Velika lio-
GUNJEVI R. VID, 1925, Sereg ve*
Ilova; JOSIPOVI N. DARA, Ratkovac,
GUNJEVI SRETKO, Sereg Ilova; Prnjavor;
HADZl H. NASKO, 1927, Galji- JOVII T. SIMO, 1911, Strpci;
povci ; JUGOVI T. BOSKO, 1925, Str-
HALILOVI A. SALIH, 1922, Pr- pci;
njavor; JUSUPOVI T. BORISLAV, 1921.
HALILI M. MUHAREM, 1925, Strpci *
Linja; JUSUPOVI M. TEODOR, 1913,
HALILOVI OMER, 1915, Prnja- Strpci ;
vor; KAJINOVI M. RADE, 1925,
HEDEMOVI J. MUHAREM-Cino, Strpci ;
1910, Prnjavor; KALABA N. MILAN, 1927, V.
HRENEK PETAR, 1915, Prosjek, Ilova;
Prnjavor; KALINI P. RAJKO, 1920; Ilo-
HOMA M. IVAN, 1926, Oraje; va;
KANJICI J. ANTON, 1930, Ba- LAZI N. BOSILJKA. 1925, Otpo-
banovci; ivaljka;
KARIC H. ABDULAH, 1919, Pr- LAZIC B. LJUBO, 1928, Potoani;
njavor; LAZlC V. MILIVOJE, 1928, Sibov-
KESER M. BOZlDAR, 1919, Str- skci *
pci; LAZI G. RADE, 1926, Potoani;
KESER D. BORO, Strpci; LEKI B. ZDRAVKO, 1924, Novo
KLIKlC O. HAKIJA, 1916, Pr- Selo;
njavor; LEPIR V. ILIJA, 1915, Strpci;
KITIC P. JOVO, 1904, Kremna; LEPIR S. JOVO, 1914, Strpci;
KITIC L. LUKA, 1922, Kremna; LEPIR N. MILENKO, 1924, Sarin-
KITIC S. MILOVAN, 1929, Se-
reg Ilova; LEPIR T. VELJKO, 1920, Strpci;
KITIC M. SIMO, 1904, Kremna; LlSCUK H. TEFICA, 1922, Strp-
KNEEVI MILE, Corle; ci;
KNEEVI M. OSTOJA, 1920, MAJSTOROVI J. MILORAD,
Peeneg Ilova; 1928, Sibovska;
KNEEVI V. DRAGUTIN, MALESEVIC G. DRAGUTIN, 1923,
1908, Peeneg Ilova; Okolica;
KORALIC D. MUJO, 1900, Pr- MALESEVIC V. ARKO, 1923, Pe-
Prnajvor; eneg Ilova;
KOSIC N. MILENKO, 1927, MALIC B. LJUBO, 1926, Strpci;
Orasjc * MANDlC M. LJUBAN, 1921, Proe-
KOSIC ' P . NEDELJKO, 1923, jek;
Oraje; MARINKOVIC . OSTOJA, 1924,
KOSIC F. RADE, 1924, Oraje; Linja;
KOSIC V. SLAVKO, 1924, Pros- MESANOVIC OSMAN, 1910,
jek * Kremna ;
KOVACEVIC . MLADEN, 1922, MESlC L. MUHAMED, 1923, Pr-
Vijaani; njavor;
KOVACEVIC V. NEDELJKO, MElC S. LATIF, 1924, Prnjavor;
1923, Vijaani; MESlC M. MEHMED, 1923, Prnja-
KOVACEVIC T. RADE, 1923, vor;
Potoani; MIKI O. BRANKO, 1923, Ora-
KOVACEVIC M. STANKO, 1921, je;
Prnjavor; MIKI O. BORKO, 1923, Oraje;
KOVACEVIC S. STEVO, 1911, MIKI S. STEVO, 1920, Otpoi-
Strpci; valjka ;
KOVACEVIC M. VUKASIN, MIKITISIN ILIJA, 1912, Strpci;
1927, Strpci; MILADINOVIC J. MILAN, 1912,
KOVACEVIC . ARKO, 1925, Jadovica;
Vijaani; MILADINOVI N. RADIVOJE,
KRAJINIK M. MILORAD, 1927, 1921, Palakovci;
Otpoivaljka; MILANO'VIC M. BOICA, 1924,
Sibovska;
KRA T. MILO, 1927, Hrvaa-
MILANOVI M. MILO, 1922, Pr-
ni;
njavor;
KUZMANOVlC M. MILIVOJE, MILANOVI B. MIRJANA, 1923,
1926, Gusak; Potoani;
KUZMANOVlC N. PETAR, 1923, MILANOVI J. VESELKO, 1926,
Vijaani; Oraje;
MILIO K. BRANKO. 1923, Dreno- PANDA M. AMIL, 1927, Prnja-
va, Prnjavor; vor;
MILIO R. MOMIR, 1919, Strpci; PAVLOVIC MILAN, 1916, Strpci;
MILIJAS J. GAVRO, 1914, Pala- PAVLOVIC J. MIRKO, 1924,
kovci ; Kremna;
MILIJAS B. UGLJESA, 1927, Str- PEJAKOVIC L. SIMEUN, 1923,
pci; Vijaani;
MILINCiC J. OSTOJA, 1925, Se- PEJASINOVIC G. JEVTO, 1907,
reg Ilova; Vijaani;
MILIVOJAC N. NOVAK, 1924. PEKIC S. IBRAHIM, 1922, Li-
Strpci ; nja;
MILOJEVIC A. OSTOJA, 1920, PETKOVIC S. BRANISLAV, 1913,
Gornja Mravia; Vijaani;
MILOSEVIC A. LJUBO, 1927, Vi- PETROVIC T. ORE, 1921,
jaani; Kremna;
MILOSEVIC T. LJUBOJE, 1915, PETROVIC M. KOTA, 1902,
Strpci ; Kremna ;
MILUTIN J. BRANKO, 1921, Strp- PETROVIC D. MILOVAN, 1921,
ci; Prnjavor;
MITRIC M. DRAGO, 1927, Corle; PILJAGlC R. BRANKO, 1919, Cor-
MODIC T. VASKO, 1910, Vijaa- le;
ni;
MORAVSKI M. TEODOR, 1924, PIVASEVIC S. MILAN, 1916, Vi-
Strpci; jaani;
MURATOVIC M. RAMADAN, PLANINCiC M. LUKA, 1910, Pr-
1924, Linja; njavor;
MUJKI IBRO, 1915, Gornja Mra- POPOVIC M. JEVROSIM, 1927,
via; Vijaani;
MUSIC S. RADE, 1924, Strpci; POPOVIC M. MILAN, 1907, Vija-
MUSINO VIC M. NAIM, 1925, Ko- ani;
nj uho vci; POPOVIC T. MIRKO, 1925, Vija-
MUHlC M. DAUT, 1911, Prnja- ani;
vor;
NEIMAROVIC M. RISTO, 1923, POPADlC M. MIRKO, 1922, Po-
Prnjavor; toani;
NUNIC P. ILIJA, 1923, Kremna; PORCA, M. HAJDER, 1924, Prnja-
NUNlC T. STANKO, 1923, Krem- vor;
na; POPOVIC J. MLADEN, 1924, Vi-
NUNI J. TESO, 1906, Kremna; jaani;
NJENJIC K. BRANKO, 1927, Vi- PRELIC T. LJUBO, 1919, Kremna;
jaani; PRELIC M. NENAD, 1928, Krem-
NJEZIC C. GLIGO, 1926, Vijaa- na;
ni; PRERADOVIC V. BLAGOJE, 1927,
NJEI V. STOJAN, 1909, Vija- Vijaani;
ani; PRERADOVIC J. BRANKO, 1928,
NJEZIC V. VELJKO, 1921, Vija- Sarinci;
ani; PRERADOVIC P. CETO JE, 1926,
OPSEK A. IVAN, 1921, Potoani; Vijaani;
PALIKUA L. MILENKO, 1926, PRERADOVIC M. DUSAN, 1926,
Strpci ; Strpci;
PRERADOVIC LJUBICA, 1925, SAVIC S. MILE, 1922, Strpci;
Vijaani; SAVIC S. RANKO, 1921, Strpci^
PRERADOVIC V. KOTA, 1908, SAVIC M. TEODOR, 1924, Vija-
Vijaani; ani;
PRERADOVIC T. VASKRSIJA,
1908, Vijaani; SARAJLIC BERKA, Prnjavor;
PRERADOVIC S. MILUTIN, 1925, SAVIC . ARKO, 1921, Prnjavor;
Vijaani; SAVKOVIC M. NEDELJKO, 1926,
PRERADOVIC L. MIRKO, 1922, Strpci ;
Vijaani; SEGlC L. BOSKO, 1923, Prnjavor;
PRERADOVIC M. NEDELJKO, SEGlC D. ORO, 1919, Prnja-
1923, Vijaani; vor;
PRODANOVIC . BOSKO, 1924, SEGI D. RAJKO, 1925, Strpci;
gtrpci * SEGI Z. RAJKO, 1927, Prnjavor;
PRODANOVIC S. MOMILO, SEGI D. KOTA, 1923, Strpci;
1925 Strpci' SEGI S. TOMA, 1926, Prnjavor;
PRODANOVIC . STANKO, Pr- SENESIN T. MITAR, 1928, Pros-
njavor; jek;
PRODANOVIC M. RAJKO, 1922, SENKOV I. NIKOLA, 1898, Strp-
Prnjavor; ci;
PROC N. VASILJ, 1925, Prnjavor; SICANOVI K. VASO, 1915, Str-
PROSAN R. ZlVOJIN, 1933, Pr- pci;
njavor; SIMEUNCEVI M. BOSKO, 1927,
PUKAR J. MUJO, 1926, Linja; Strpci ;
RADULOVIC M. BRANKO, 1906, SIMEuNCEVI R. NEMANJA,
Strpci; 1925, Strpci;
RADULOVIC M. DUAN, 1921, SIMEUNCEVI R. ZDRAVKO,
Strpci * 1932, Strpci;
RADULOVIC S. UGLJESA, 1930, SIMI B. DUAN, 1921, Ilova;
Strpci ; SIMI L. STEVO, 1921, Gradik
RADUSIJEVIC J. STANKO, 1923, Ilova ;
Kremna ; SIMI J. ALEKSA, 1913, Velika
RAKlC CEDO, Husrepovci; Ilova;
RAKlC . VELJKO, 1922, Husre- SLATINAC T. NEO, 1925, Strp-
povci; ci;
RISTlC J. BRANKO, Otpoivaljka; SLATINAC J. NIKODIN, 1920,
RUZlClC M. MILO, 1921, Poto- Strpci;
ani; SLATINAC J. ZAHARIJE, 1922,
RUDONlC S. MOMIR, 1929, Strpci ;
Kremna; SMILJANI STO JAN, 1911, Sa-
SALKI M. MEHMED, 1925, Do- rinci;
line; SOFTI A. UZEIR, 1918, Prnja-
vor;
SALAMUROVIC D. LJUBO, 1919, STANI J. BORO, 1921, Strpci;
Vijaani; STANI . BOSKO, 1923, Strpci;
SAMARDIJA S. TEODOR, 1920, STANI A. LJUBO, 1920, Grabik
Palakovci ; Ilova;
SANCANIN R. ORO, 1924, STANI D. MILIVOJE, 1926, Str-
Grabik Ilova; pci;
SARIC M. URO, 1913, Peeneg STANI A. SAVKO, 1924, Grabik
Ilova; Ilova;
STANI A. SLAVKO, 1922, Strp- TATAREVIC L. ZDRAVKO, 1926,
ci; Prnjavor;
STANI J. ZIVKO, 1918, Strpci; TEIC F. DRAGOLJUB, 1912,
STANOJEVI P. DRAGOSLAV, Prosjek;
1922, Sarinci; TEIC M. DUAN, 1928, Kremna;
STAREVI M. KOVILJKA, 1920, TEIC M. LUKA, 1890, Mravia;
Strpci; TEIC S. RADE, 1922, D. Ilova;
STARCEVIC N. SAVO, 1910, Strp- TESNJAK M. AHMET, 1922, Pr-
njavor;
STARCEVIC S. STANKO, 1929, TESNJAK S. OSMAN, 1922, Pr-
Babanovci; njavor;
STOJII J. RISTO, 1922, Smrti- TODOROVlC D. ORO, G. Ilo-
i; va;
STOJKOVI S. LAZAR, 1912, Str- TODOROVIC S. IGNJATIJE, 1898,
pci; trpci ;
STOJKOVI M. VELJKO, 1926, TODOROVIC D. RADOVAN, 1918,
Vijaani; Grabik Ilova;
STOKANOVIC P. MILIVOJE, TODOROVIC I. SVETISLAV, 1928,
1911 Strpci trpci;
STOKANOVIC I. VELO, 1926, TOMAS D. ILIJA, 1925, Strpci;
Strpci ; TOMAS P. MIRKO, 1923, Strpci;
SUMAN M. SVETKO, 1928, Hrva- TOMAEVIC M. JOVAN, 1929,
ani; Prnjavor;
SARCEVIC S. ILIJA, 1915, Krem- TOMAEVIC JOVAN, 1915, Gra-
na; bik Ilova;
SARCEVIC T. LAZO, 1922, Krem- TOMlC S. NOVAK, 1921, D. Ilo-
na; va;
SARCEVIC B. MILIVOJE, 1917, TOMI J. STOJNA, 1922, S. Ilo-
Kremna ; va;
SARCEVIC S. PETAR, 1923, TIMKOV IVANKO, intendant bri-
Kremna ; gade, Prnjavor;
SELEMBA I. IVAN, 1922, Strpci; TOMINClC J. CEDOMIR, 1927,
SlKARAC S. BOZO, 1928, Strpci; trpci ;
SLJIVlC M. OSTOJA, 1921, Ora- TOPIC B. STOJAN, 1924, Prnja-
je; vor;
SLJIVIC M. ZIVKO, 1920, Ora- TOSlC M. BORKO, 1927, Pala-
je; kovci ;
SMIGELJSKI K. ILIJA, 1913, Vi- TRIVICEVIC V. ORO, 1925,
jaani; trpci;
MULJA V. VASKRSIJA, 1920, TRIVICEVIC L J . ARKO, 1920,
D. Ilova; trpci ;
TUBONJIC D. JOVANKA, 1924,
MULJA J. VLADO, 1830, D. Ilo- D. Ilova;
va;
TULIC M. DRAGAN, 1921, Ora-
TABAKOVIC E. HAJRUDIN,
1918, Linja; je;
VA JUKI C S. LJUBO, 1920, Pros-
TANASIC T. VID, 1924, Kremna; jek;
TATAREVIC N. MIROSLAV, VAJUKIC S. ZDRAVKO, 1927,
1927, Kremna; Prosjek;
TATAREVIC D. STOJAN, 1920, VAJZVIC M. HASIB, 1923, Li-
Kremna; nja;
VASlC G. ALEKSA, 1916, Vijaa- ZEC D. SLAVKO, 1923, Strpci;
ni; ZEJNlC M. IDRIZ, 1922, Mravi-
VESELINOVI S. RADOVAN, a;
1924, Otpoivaljka; ZEJNlC Z. SEIF, 1916, Mravia;
VIDIC N. DRAGO, 1929, Pala- ZORIC O. ZIVKO, 1909, Ilova;
kovci; ZUKANClC M. HALID, 1927, Li-
VIDIO D. URA, 1923, Pala- nja;
kovci; ZUKANCl I. IDRIZ, 1927, Li-
VIDIC T. NOVAK, 1914, Prnja- nja;
vor; IVANlC S. DRAGUTIN, 1925,
VIDI V. RAJKO, 1923, Palakov- Smrtii;
ci" IVANI M. DU JAK, 1927, Smr-
VIDI N. RANKO, 1924, Pala- tii;
kovci; ZlVANlC M. NEDO, D. Ilova;
VIDI T. SLAVKO, 1923, Pala- IVANlC I. STOJAN, 1924, Smr-
kovci ; tii;
VIDOVI M. MILAN, 1905, Strp- IVANI M. ZIVKO, 1926, D. Ilo-
ci; va;
VIDOVI M. STANOJE, 1921, Pr- IVKOVI V. MILAN, 1923, Str-
niavor; pci;
VINI N. GLIGO. 1924, Ilova; ZIVKOVI N. MIRKO, 1923,
VINI T. PETAR, 1924, Pala- Kremna ;
kovci ; ZIVKOVI N. RAJKO, 1917,
VOJVODIC MOMILO, 1926, Usr- Kremna;
povci ; ZIVKOVI V. J E L I S I J E , 1924,
VOLAS J. LUKA, 1908, Strpci; Strpci, Prnjavor.
VOLAS T. SAVKO, 1926, Strpci;
VOLF J. FRANJO, 1914, Strpci;
VRHOVAC J. MARKO, 1925, Str- OFTINA SRBAC
pci;
VUCENOVIC J. LJUBOMIR, 1921, ADAMOVI S. MIRKO, 1922, Kla-
N. Selo; dari ;
VUJASINOVI P. ARKO, 1928, ADAMOVIC L. MITAR, 1917, Ka-
Sarinci ; ra jzovci;
VUJINOVIC M. MILO, 1924, ANIIC S. MIROSLAV, 1923,
Grabik Ilova; Kaoci ;
VUKAJLOVI V. STANOJE, 1926, ANII S. RISTO, 1929, Kaoci;
Strpci; BABI S. MILANKO, 1922, D. Le-
VUKlC M. MILORAD, 1925, Si- perii ca;
bovska; BABIC T. MIRKO, 1914, Srevi-
VUKOMANOVIC S. MILAN, 1904, i;
Drenova; BABI IVANOVI S. VELIN-
KA, 1927, Sitnei;
VUKOVIC T. JOVAN, 1923, Vi-
BAJI V. DRAGO, 1922, Vlakni-
jaani;
ca;
VUKOVlC J. NEDELJKO, 1922, BLASANIN S. VELJKAN, 1904,
Vijaani; Kaoci:
VUKOVIC S. RAJKO, 192S, Vija- BOGOSAVAC Z. DANILO, 1912,
ani; Kaoci;
ZAHIROVI A. AHMET, 1926, BOGOSAVAC S. DUAN, 1918,
Prnjavor; G. Lepenica;
BOGOSAVAC I. OSTOJA, 1927, URI L. SLAVKO, 1924, Sre-
Kaoci; vii;
BREZOVAC B. MOMILO, 1923, DOMBA V. SLAVKO, 1925, Sta-
Brezovljani; ri Martinac;
BRKOVIC S. MILO, 1920, Cuka- GAVR1 I. MILAN, 1924, Korovi;
le; GRKOVI G. BOGDAN, 1914,
BRKOVIC S. OBRAD, 1922, up- Kaoci;
ski Razboj; GRUMIC I. BRANKO, 1917, Brus-
BRKOVIC S. STANKO, 1915, upnik;
ski Razboj; GUDALOVIC M. VELJKO, 1910,
BUDIC M. CEDO, 1925, Lilio; Srevii;
BUDIC P. MILE, 1923, Lili; GUZVI S. DRAGO, 1922, Vlak-
CVIJETlC V. BORO, 1927, Sitne- nica;
i; GVOZDI B. JOVAN, 1926, Sit-
CIRIC S. LJUBO, 1923, Kaoci; nei;
CIRIC V. OSTOJA, 1927, Kaoci; IGNJATI J. MILORAD, 1923,
CIRIC J. SIMEUNA, 1923, Kaoci; upski Razboj;
CIRIC S. VLADIMIR, 1912, Kaoci; IGNJATI B. SLAVKO, 1924,
DANICIC V. DRAGOMIR, 1923, upski Razboj;
Srevii ; IVANOVIC J. MILAN, 1915, Sr-
DANICIC T. SLAVKO, 1922, Sr- evii;
evii ; JOVANOVI O. DRAGUTIN,
DAVIDOVI L. DANA, 1924, Kao- 1921, Iliani;
ci; JO VANO VIC R. ARKO, 1915,
DAVIDOVI L. OLGA, 1922, Kao- Srevii ;
ci; JUNGI B. VLAJKO, 1928, No-
DAVIDOVI L. RUZA, 1926, Kao- iko ;
ci; JURII D. DRAGO, 1921, Sre-
DEDIC A. FEHIM, 1923, Bos. Ko- vii;
ba; JURII D. LJUBO, 1910, Sre-
DRA.GOJEVI S. ALEKSA, 1913, vii;
G. T.PDen; KLJAJClN P. NIKOLA, 1922, Po-
DRAGOSAVLJEVI D. BOZO, veli ;
1P9. Kaoci: KNEEVI O. MIRKO, 1927, Se-
DRAGOSAVLJEVI L. PETAR, lite;
1919. Korovi; KOJI M. MILUTIN, 1921, St.
DRAGOSAVLJEVI L. VLADO, Martinac *
1925. Korovi; KOLAR LJ. BOGDAN, 1927, Po-
DUDEK I. JAEK. 1926. Srevii; veli:
DITMONIC S. MIHAILO, 1909, KOMADINA A. LUKA, 1924, Sr-
Gai: bac:
DUMONI P. SAVO, 1925, Bajin- KOVAEVI DANICA, 1924, Kos-
ci; tainica ;
DUSIC JEFTI M. DANICA, KOVAEVI J. MILADIN, 1920,
1922. Noiko; ukali;
DUKTC S. CEDO. 1920. Srevii; KREJI M. MIRKO, 1923, Srbac;
URIC L. MILADIN, 1927, Sre- I,EPIR O. MIRKO, 1926, Vlakni-
vii; ca;
URIC V. PETAR, 1915, Srevii; LEPIR R. MLADEN, 1913, Srbac;
URI . SIMEUN, 1919, Sre- LICINAR S. STANKO, 1910, up-
vii; ski Razboj;
MACEVAK I. JAEK, 1915, Sre- PETKOVI G. MILOVAN, 1921,
vii; Kaoci ;
MACINKOVI R. VOJKO, 1922, POPOVIC S. LJUBO, 1915, Sitne-
Noiko ; i;
MACKOVIC S. STANKO, 1921, POPOVIC S. PETAR, 1916, Sitne-
D. Lepenica; i;
MALI M. MILADIN, 1914, up- POPOVIC S. RADIVOJE, 1922,
ski Razboj; Sitnei ;
MAJSTOROVI D. ZIVOJIN, 1921, RADONJI I. URO, 1910, Kuku-
St. Martinac; Ije;
MARKOVI S. LUKA, 1928, Ko- RAKI R. BOKO, 1928, Srevi-
rovi; i;
MARKOVI S. RAJKO, 1913, Ko- RAPI M. DUAN, 1928, Gaj;
rovi; SANCANIN BORO, iz Kaoca;
MARTI DANILO, Kaoci; SANCANIN I. MILO, 1924, Sit-
MI.HAILOVI . DRAGO, 1905, nei;
Noiko; SANCANIN S. RADE, 1920, Kao-
MIHAJLOVI S. RADE, 1923, ci;
Noiko ; SANCANIN S. VELJKO, 1928,
MIHOLJI P. SRETEN, 1920, Kaoci;
Brezovljani; SANCANIN S. VLADO, 1924, Kao-
MILA.NK0VI A. DRAGOMIR, ci;
1921, G. Lepenica; SANKOVIC R. MILORAD, 1924,
MILANKOVI . RADIVOJE, Iliani ;
1923, G. Lepenica; SANKOVI J. MILOVAN, 1928,
NIKOLI M. DRAGO, 1921, G. Le- Iliani;
penica : SAVIC V. RADIVOJE, 1917, Z.
NIKOLI M. JOVAN, 1927, G. Le- Razboj ;
penica; SEKIMI K. DRAGO, 1929, Po-
NOVAKOVI M. BRANKO, 1924, veli ;
Sitnei; SKOKI S. MIRKO, 1927, Kaoci;
NOVAKOVI M. SLAVKO, 1926, STANII D. VELJKO, 1926, Sit-
Sitnei; nei ;
NOVAKOVI J. STEVO, 1925, STANII D. NEVENKA, 1924,
Sitnei; Sitnei ;
NOVKOVI S. DUAN, 1920, Sit- STANII D. ZIVKO, 1930, Sit-
nei; nei;
NUZDI L. DRAGUTIN, 1923, Sr- STOJI O. MILENA, 1927, Kaoci;
evii ; STOJI P. SLAVKO, 1928, Kaoci;
NUZDI T. RADOVAN, 1922, Sr- STOJIC L. OSTOJA, 1922, G. Le-
evii ; penica;
OBAD S. MILO, 1926, St. Mar- STOJI P. TODOR, 1925, Kaoci;
tinac; STOJKOVI P. STEVO, 1925,
OSTI J. RADOVAN, 1928, No- upski Razboj;
iko * STOJKOVI J. STOJAN, 1925,
PEREfflTKA MIHAL, 1923, Sre- Vlaknica ;
vii; STOJKOVI . VLADIMIR, 1925,
PETKOVI . BOICA, 1926, D. Lepenica;
Kaoci ; SUVAJAC B. RAJKO, 1923, G.
PETKOVI . CVIJETA, 1928, Lepenica;
Kaoci; IMUNI A. URO, 1925, Kaoci;
5UEVI V. JANKO, 1927, Po ZELENIKA M. KAZIMIR, 1924, G
velie; Lepenica;
TATlC U. DRAGOMIR, 1927, Sit- ZVIZDALO A. MILAN, 1904, Sit-
nei; nei;
TIHI A. PETAR, 1925, Srevii; ZVIZDALO . OSTOJA, 1923, St.
TODOROVIC D. KOTA, 1916, Martinac;
upski Razboj; AGOR A. BRANKO, 1926, Nova
TOPIC S. NEDELJKO, 1922, up- Ves.
ski Razboj;
TOPIC K. PETAR, 1912, Sitnei;
TOPIC J. SAVO, 1915, Sitnei; OPTINA SKENDER VAKUF
TOPIC V. VID, 1918, Sitnei;
TOVILOVIC O. VASKRSIJA, 1913, ALEKSIC S. MILO;
G. Lepenica; BANOVIC . SIMEUN, Vlatkovi-
TUNI . RADE, 1927, St. Mar- i;
tinac; BERAK D. LUKA, Golo Brdo;
VAN J E K JANKO, 1915, Srevii; BERAK S. NIKO, Golo Brdo;
VASIC J. VID, 1908, Srevii; BJELOEVIC . LUKA, Golo Br-
VASILJEVIC T. URO, 1915, Sr- do;
evii; BJELOEVIC J. MILUTIN, Golo
VIDOVIC M. NENAD, 1928, Kuku- Brdo;
lje; BLAGOJEVIC P. JOVAN, Zivini-
VIDOVIC M. PREDRAG Pen- ce;
do, 1922, Kukulje; BOJIC S. BOKO, Borak, Banja
VIDOVIC M. SLAVKO, 1923, Sr- Luka;
evii ; BOJIC N. VASKRSIJA, Borak;
VIDOVIC M. SMILJA, 1922, Sr- BUNI . STOJKO, Bastaji;
bac;
CRNOMARKOVIC (TRKULJA)
VINClC D. MILORAD, 1923, Sr-
evii* JOVANKA, Sk. Vakuf;
VOJVODlC V. VID, 1919, Srevi- CRNOMARKOVIC B. STRAHI-
i; NJA, Skender Vakuf;
VRHOVAC D. PEJO, 1925, Sre- CORBIC H. IBRAHIM, Skender
vii; Vakuf;
VUCENOVIC I. BOGDAN, 1925, CELIC T. ZDRAVKO, Bokani,
Srevii; Skender Vakuf;
VUCENOVIC A. DRAGAN, 1912, ENI S. LJUBOMIR, Imljani;
Poveli;
DUKlC T. BRANKO, Bastaji;
VUCENOVIC O. RADOJKA, 1923,
Srevii ; DUKI V. DRAGO, Bastaji;
VUJANlC V. NENAD, 1925, Po- UKARlC D. GOSTO, Kobilja;
veli; URANOVIC T. BOZO, Golo Br-
VUKOTA J. MIHAILO, 1919, Cu- do;
kali; URAINOVIC P. JOVAN, Ra-
VUKOTA S. MIHAJLO, Koievo, di i;
Bos. Gradika; UKlC S. BOGDAN, Bastaji;
VUKOTIC D. CEDO, 1925, Pove- URIC L. NEDELJKO, Kotici;
li; URIC N. PETKO, Kostii;
VUKOTI NEVENKA. 1924. Po- FILIPOVIC A. BRANKO, Pauno-
veli ; vi i;
GALEI S. MILE, Vlatkovii; OBRADOVI D. SIMEUN, Kosti
GLAMOCI M. CVIJO, Bokani; i*
GLAMOClC M. VASKRSIJA, Bo- PANI P. VELJKO, Kobilja;
kani; PAVLOVI . DANE, Bastaji;
GRUBAC S. MIRKO, Imljani; PELENGI TEODOR, Vlatkovii
GOJKOVI N. DRAGO, Golo Br- PERI S. ADAM, Imljani;
do; PONORAC B. BOJAN, Imljani;
GOJKOVI M. JOVO, Golo Brdo; POPOVIC S. SLAVKO, Zivinice:
JOVETI S. MILE, Imljani; POPOVIC V. STEVAN, Zivinice:
KELEMAN . LAZAR, Imljani; PRDI M. RAJKO, Mokri Lug;
KELEMAN S. MILE, Imljani; PUSI L. MIRKO, Imljani;
KELEMAN N. MIRKO, Imljani; RALJI L. MILORAD, Paunovii;
KELEMAN N. PETAR, Imljani; SAVIC L. ORE, Imljani;
KELEMAN G. SIMEUN, Imljani; STOJANOVI D. ORO, Imlja-
K R E J I C M. MILENKO, Radici; ni;
KUTIC M. KRSTAN, Raii; SVJETLANOVI L. NEDO, Basta-
LAZI L. ILIJA, Imljani;
MALETI M. RISTO, Vlatkovii; SVJETLANOVI S. NIKO, Basta-
MALETI D. STANKO, Vlatkovi- ji;
i; SVJETLANOVI N. PETKO, Bas-
MAKARIC M. GAVRO, Imljani; taji;
MAKARI L J . MILE, Imljani; SVJETLANOVI S. VELJKO, Bas-
MAKARIC P. SIMO, Imljani; taji;
MAKARIC M. NEDO, Imljani; SVJETLANOVI G. ZDRAVKO,
MARIC L. BOSKO, Indiani; Bastaji;
MARIC K. BRANKO, imljani; SUBASI M. VASO, Borak;
MARIC M. DRAGUTIN, Imljani; SUVAJEVI ORO, Imljani;
MARIC VUJINOVIC N. DU-
SANKA, Imliani; SUVAJEVI K. LUKA, Imljani;
MARIC I. NEDELJKO, Imljani; SUVAJEVI MILAN, Imljani;
MARI . SAVO, Imljani; SUVAJEVI D. VASKRSIJA,
MART M. SIMO, Imljani; Imljani;
MEMT A. ALE. Skender-Vakuf; SEVARIKA D. RADOVAN, Boka-
MILOJEVIC D. MILAN, Kobilja; ni;
MILOVANOVIC L. MILAN, Bas- SMUGOVI S. LAZO, Imljani;
tali; SMUGOVIC S. SIMO, Imljani;
MILOVANOVI M. SAVO, Bas- SMUGOVI S. TANE, Imljani;
tali;
SODOLOVI D. MIRKO, Imljani;
MTL.TT N. JOVO, Vlatkovii;
MILJI J. SAVO, Vlatkovii; TEINOVI T. MIRKO, Golo Brdo;
MTTSANOVI I. SABIT, Skender TEINOVI M. TODOR, Golo Br-
Vakuf; do;
NIKODINOVI D. VELIMIR, Im- TEPI P. BLAGO JA, Zivinice;
liani; TEPIC J. TEODOR, Zivinice;
NOVAKOVI L. BRANKO, Im- TOMASEVIC FILIP, Bregovi;
liani; TOPAL H. MUJO, Skender-Vakuf :
NOVAKOVI I. JEFTO. Imljani; TRIVUNOVI V. BOSKO, Vlatko-
OBRADOVI D. BOKO. Kostii: vii;
OBRADOVI M. RAJKO, Kostii: VUI D. MILORAD, Bokani;
VUKOVIC A. BLAZE, Borak; JOVANOVIC S. VLADO, 1904,
VUKOVIC T. BORO, Zivinice; Tesli -
VUKOVIC J. NENAD, Radici; KAPIDlC H. SAFET, 1914, Gac-
ZLOVARIC S. GOJKO, Kobilja; ko;
ZLOVARIC L. MIHAILO, Kobilja. KARABEGOVIC M. IBRAHIM,
1928, Rankovi;
KAURClC J. STEVO, 1922, Tesli;
OPTINA TESLIC KERIC O. MEHO, 1928, Stenjak;
KOLOBARIC R. SIMO, 1917, G.
BABIC P. DUAN, 1926, Pribini; Radnja;
BAJGURIC H. ALIJA, 1928, Ste- KOPlC A. REDZO, 1922, Barii;
ri jak; KOVAEVI I. MARJAN, 1928,
BEGOVIC M. AIR, 1915, Osivi- Dubrave;
ca; KRlC V. MILORAD, 1925, Rue-
BLAGOJEVIC A. STOJAN, 1927, vii;
Rankovi ; KRI L. RADE, 1925, Ruevii;
BRADARIC A. IVO, 1907, Barda-
KUSIC M. URO, 1928, Jezera;
ci;
BUBIC D. RADE, 1926, Zarkovina; LAZIC L. NIKOLA, 1924, Jaseno-
va;
BUBIC V. VINKO, 1929, Pribini;
LUGONJIC I. AGAN, 1900, Ste-
COLJA A. BOZANA, 1923, Tesli; njak;
COLIC T. ADEM, 1921, Rajeva; LUGONJIC A. OSMAN, 1923, Ste-
DELIC H. AHMET, 1925, Ruevi- njak;
i; MARKOVIC N. MILAN, 1922, Ru-
DEVIC I. DUAN, 1919, Ruevii; evii;
DIJOMANT M. JOZEFA, 1925, MARKOCEVIC S. STEVO, 1920,
Tesli ' ulii;
DRAGONJIC R. MUHAMED, MEINOVIC I. ALIJA, 1928, G.
1927, Gomjenica; Tesli;
URIC K. URA, 1922, Buleti; MEKlC A. EDHEM, 1924, Cobe;
ELEZOVIC M. ADEM, 1924, D. MILAK D. LJEPOSAVA, 1900,
Polje; Livno;
GAVRANOVIC P. VELJKO, 1924, MILAK M. ZORA, 1930, Tesli;
Rastua ; MOLNAR V. DRAGO, 1910, Tuz-
GAVRIC S. BOGOLJUB, 1922, la;
njegotina; NIKOLIC . BOZO, 1922, Blatni-
GRABOVAC M. BRANKO, 1926, ca;
Rankovii ; OMEROVIC O. OSMAN, 1915, G.
HANIC R. MEHO, 1922, G. Tesli; Tesli;
HATIC S. MEHO, 1927, G. Tesli;
PEHlC H. SMAJO, 1930, Kameni-
ILIC M. IVAN, 1926, Kamenica; ca;
ISIC I. SINAN, 1926, Rankovi; PETROVIC S. MIRKO, 1925, Ras-
JAAREVIC M. ADEM, 1916, Ran- tua;
kovi;
RAZlC I. MUMIN, 1902, Pljevlja;
JOT ANO VIC L. RANKO, 1911,
Ceava; SALIHOVIC K. OMER, 1926, G.
JOTANOVIC M. STOJAN, 1926, Tesli;
Liplje; SAVIC T. MILE, 1921, Ceava;
JOTANOVIC M. VLADO, 1923, SAVKOVIC L. MIRKO, 1911, Ce-
Ceava; ava;
SPAHIC I. ISMET, 1927, Cobe; BAI H. IBRAHIM, 1904, Jelah;
STEVANOVI M. RAJKO, 1926, BAVRAK H. MEHO, 1906, Jabla-
Blatnica; nica;
SUVAJAC A. ZAGORKA, 1924, BEIROVI M. REDZO, 1907,
Tesli* Oraplanje;
ABI S. HUSO, 1914, Osivica- BEDAK H. BEIR, 1908, Lepeni-
KREBI J. RADOVAN, 1926, ca;
Zarkovina; BEDAK A. HUKA, 1924, Novo-
TATAREVIC Z. MEHO, 1928, G. selo;
Tesli; BEJTI H. IBRO, 1911, Radua;
TEI T. MILOVAN, 1928, Zarko- BEJTI S. RAID, 1906, Radua;
vina; BEI M. MUHAREM, 1905, if-
TOPOVCIC S. AHMET, 1926, Ka- luk;
menica; BOBARI M. AVDO, 1906, Kalo-
ZORANOVIC M. MILOVAN, 1929, evi *
Jasenova. BOBARI A. HAKIJA, 1928, Ka-
loevi ;
OPTINA TEANJ BONJAK O. MUHAREM, 1906,
Kaloevi;
BONJAK M. MUHO, 1912, Kalo-
AGI I. ADEM, 1903, Rosulje; SGVi *
AGIO M. HUSEIN, 1907, Rosulje; BONJO H. ERIF, 1927, Milja-
AGI S. HUSEIN, 1927, Radua; novci;
AHMETAGIO M. HALID, 1898, BRKA S. HASAN. 1907, Teanj;
Teanj ; BRKA H. MEHMEDALIJA, 1920,
AHMETAGI M. HAMZALIJA, Dobropolje;
1916, Teanj; BRKA H. SMAIL, 1924, Meki;
AHMET AEVI MUAN, 1901, BRKI A. NURIJA, 1925, Radu-
Teanj ; a;
AHMIC H. HASAN, 1907, Milja- BRKI S. BEDRUDIN, 1928, Dob-
novci; ropolje;
ALIO B. HUSEIN, 1928, ije; BRKI H. IBRAHIM, 1910, Vuko-
ALIO H. HUSEIN, 1908, ije; vo;
ALICEHAJIC A. MUHIDIN, 1930, BRKI H. MUSTAFA, 1898, Vu-
Teanj ; kovo;
ALIHODZlC O. ALIJA, 1921, De- BRKI N. SULEJMAN, 1928, Te-
miliplanje; anj ;
ALKAZ O. IBRO, 1898, Teanj; BUGARINOVI N. CVJETKO,
ALKAZ DZ. SULJO, 1900, Logo- 1923, Vrela;
BURHAR S. ADEM, 1920, ije;
ARTUKOVI S. MEHO, 1926, Ra-
dua; BUREI S. MUJO, 1924, Trepa;
BABAJIC I. ALIJA, 1926, Lepeni- BUKVI M. MUJO, 1929, Teanj;
ca; BUKVI M. NUMAN, 1900, Te-
BABAJIC M. BECIR, 1921, Lepe- anj ;
nica; COCI D. LJUBOMIR, 1922, Vre-
BABIC J. SIMO, 1926, Bobare; la;
BAJRI A. EMIN, 1929, ije; COCI D. NIKO, 1925, Vrela;
BALIO S. SALIH, 1922, ije; EMAN A. HUSEIN, 1925, Milja-
BAI S. AHMO, 1901, Jablanica; novci ;
EMAN A. SULEJMAN, 1920, Mi- HAFIZOVI O. AVDO, 1929, Si-
ljanovci;
CORIC A. ADIL, 1925, Orapolje; HAFIZOVI A. SULJO, 1928, Si-
COSTOVIC M. HAMZALIJA, 1904, je;
Medakovo ; HALEP I. HUSEIN, 1927, Meki;
COSTOVIC M. MUHAREM, 1904, HALILOVI A. HUSO, 1927, Ko-
Medakovo; pri vci ;
CAMDIC S. HASAN, 1912, Lje- HALILOVI S. MAHMUT, 1905,
tini; Togovii ;
APLJA S. ALIJA, 1921, Mrko- HALILOVI M. MUJO, 1927, Dob-
ti; ro Polje;
ClCAK B. ANTO, 1900, Trepa; HALILOVI O. OSMAN, 1927, Si-
DELJKlC I. SALIH, 1908, Teanj; je;
DELJKIC H. SULJO, 1921, Drin- HALILOVI P. OSMAN, 1916, Te-
ii; anj;
DEMIROVIC O. ADEM, 1908, Ra- HALILOVI M. SALKO, 1927, Si-
je;
dua;
HALVEDZl I. HASAN, 1904, Ka-
DUBOSLIC H. RIFAT, 1917, Te- radaglije;
anj ; HALVEDZl O. HUSEIN, 1903,
DUD AK N. MIHAILO, 1896, Mr- Karadaglije;
koti; HALVEDZl O. SEMSO, 1928,
EDOVIC O. SULJO, 1927, Lepe- Dobropolje;
nica; HANDZl A. HASO, 1926, Teanj;
DIHlC O. BAJRO, 1926, Orapla- HASANBASI R. RAMO, 1928,
nje; Trepa;
DINALI A. HUSEIN, 1929, Le- HASANIC O. MUSTAFA, 1926,
penica; Sije;
FATI M. MEHAN, 1900, Kalo- HASANIEVI M. HAMID, 1904,
evi; Jevadije;
FATIC M. AHDO, 1919, Kaloe- HATIBOVI M. HALIL, 1913, Ra-
vi; dua;
FEJZlC A. MUJO, 1914, Vukovo; HATII H. ALIJA, 1919, Teanj;
FEJZIC M. SEJDO, 1900, Meda- HATKI A. SMAIL 1906, Ora-
kovo; planje;
FETIBEGOVIC MEHMED, 1915, HATKI S. TAHIR, 1927, Ora-
Teanj ; planje;
GALIJASEVIC S. SAKIB, 1927, HODI A. ATIF, 1928, Trepa;
Teanj ; HODI H. OSMAN, 1913, Teanj;
GALIJASEVIC J. SALIH, 1905, HODI M. REDZO, 1909, Ora-
Teanj ; planje;
GARIC M. HALIL, 1900, Piljui- HOTI H. MEHMED, 1913, Radu-
i; a;
HADZALI O. IBRO, 1927, Radu- HRNJI S. MUHAREM, 1901, J e -
a; vadije;
HADZlMEHI M. SALIH, 1903, HRNJI Z. TAHIR, 1924, Jelah;
Radua.; HRNJI Z. ZIJAD, 1926, Jelah;
HADZISMAILOVIC H. RIFAT, HUJDUR H. ALJO, 1919, Pilju-
1925, Teanj; ii;
HUJDUR M. OSMAN, 1924, Pilju- KANTlC I. OSMAN, 1915, Teanj;
ii; KANTlC H. SULJO, 1914, Cero-
HUNDUR M. MEHMED ALIJA, vac;
1922, Teanj; KAIBOVIC H. IBRO, 1902, Ra-
HUSED2INOVI H. MUNIB, 1907, dua;
Bobare ; KERIC S. HASO, 1904, Teanj;
HUSKI H. SABIT, 1901, Trepa; KOKlC M. MUJO, 1924, Demili-
HUVI DZ. MUJO, 1900, Kaloe- planje;
vi; KONDZlC M. ALIJA, 1919, Jelah;
KONDZlC M. SALIH, 1913, Jelah;
IBRAHIMOVI O. EDHEM, 1914,
KOSOVCIC M. MEHMED, 1927,
ije;
Trepa;
IBRAHIMOVI IBRAHIM, 1912,
KOSOVI S. MUSTAFA, 1907,
ije; Trepa;
IBRAHIMOVI O. SULJO, 1903; KOVACEVIC S. ALIJA, 1914, Ra-
ije; dua;
JOVANOVIC M. ORO, 1914, KRAJINIK A. AHMET, 1908, Le-
Meki; penica;
JOVANOVIC M. MILE, 1923, Ka- KRDALIC D. ABAZ, 1925, Te-
radaglije; anj ;
JUSUFOVIC M. JUSO, 1925, Te- KRDALIC M. AIR, 1921, Vu-
anj ; kovo;
JUSUFOVIC M. MEHMED, 1899, KRKALIC E. ABID, 1892, Krae-
Togo vici ; vo;
JUSUFOVIC M. MEHMED, 1899, KRKALIC H. SALKO, 1928, Lepe-
Teanj ; nica;
KADUlC A. SULEJMAN, 1906, KRUKO S. SMAJO, 1923, Trep-
Trepa; a;
KADUI S. SALIH, 1920, Vuko- KRUKO M. MUSTAFA, 1917,
vo; Mil j anovci;
KAHRIMANOVlC BISlC MAH- KULA P. MARIJAN, 1921, Siva;
MUT, 1916, Teanj; KURDlC S. ADEM, 1925, Drini-
KALAJDZlC B. JOVO, 1902, Ka-
i;
radaglije;
KURDlC M. HIMZO, 1924, Boba-
KALVAREIN S. FRANJO, 1903,
Radua; re;
KALVAREIN S. STIPO, 1898, KURDI O. IBRAHIM, 1908, Pi-
Radua; ljuii;
KARAHMET A. AVDO, 1914, Mi- KURTlC O. OMER, 1922, Lepeni-
li anovci; ca;
KARAHODIC A. IBRO, 1915, LAZlC S. MIHAILO, 1913, Meda-
Vukovo ; kovo;
KARAHODZlC M. HUSEIN, 1908, LAZI S. MILAN, 1901, Medako-
Jevadije; vo;
KARAHODZlC M. REID, 1912, LOHINJSKI S. STEVO, 1895, J e -
Jevadije; vadije;
KARAHODZlC M. AClR, 1913, LOKI H. AHMET, 1903, Vukovo;
Jevadije; LOKI I. AVDO, 1904, Vukovo;
KANTlC A. HUSO, 1900, Cero- LJEVAKOVIC H. SALIH, 1926,
vac; Trepa;
LJEVAKOVIC C. SELIM, 1923, MUMINOVIC M. SALKO, 1922,
Trepa; Miljanovci;
LJEVAKOVIC I. SMAJO, 1925, MUSLIJA A. SALIH, 1927, Sije;
Trepa; NAVRBOS R. HAKIJA, 1912,
MACKOVIC ULAGA, 1926, Kra- Trepa;
evo; OMERBASlC S. IBRO, 1904, Ka-
MAHALBASlC H. MUJO, 1908, radaglije;
Oraplanje; OMlC M. ADEM, 1924, Sije;
MANDZUKI A. ISMET, 1927, OMlC M. SALIH, 1928, Sije;
Teanj ; OSTRVICA I. MUSTAFA, 1921,
MASlC A. ASIM, 1911, Jevadije; Demiliplanje;
MEHlClC H. IFETA, 1925, Teanj; PAVLOVIC . RADE, 1927, Vit-
MEHlClC M. SALIH, 1901, Trep- kovci;
a; PILAV H. MUHAREM, 1921, J e -
MEHINOVIC I. HUSEIN, 1915, lah;
Teanj ; PIRO O. HUSEIN, 1927, Demili-
MEHMEDOVlC H. ADEM, 1929, planje;
Lepenica; PIRO S. NAZIF, 1926, Demili-
MERDlC S. ASIM, 1912, Jelah; planje;
PLANIC A. HASAN, 1908, J a b -
MESlC H. AVDO, 1914, Jelah; lanica *
MESlC R. MUHAREM, 1906, Le- PLANCi'C S. HASAN, 1910, Jabla-
penica; nica;
MESlC S. OMER, 1912, Lepenica; PRNJAVORAC A. MUJO, 1897,
MESlC A. OSMAN, 1926, Lepeni- Teanj ;
ca; PRNJAVORAC M. IBRAHIM,
MESlC B. SALIH, 1928, Lepenica; 1931, Teanj;
MEKIC B. OSMAN, 1920, Sije; POPRZANOVIC I. MEHMED,
MEKlC O. REDZO, 1902, Sije; 1919, Trepa;
RAHMANOVIC S. RAMO, 1927,
MILJEVIC BRANKO, 1916, Te- Trepa;
anj; RAMlC S. ALIJA, 1923, Jablani-
MIKIC M. IVAN, 1901, Radua; ca;
MUJAGlC H. IBRAHIM, 1905, Te- RAMlC H. DEDO, 1913, Ljetini;
anj; RAMlC A. OMER, 1906, Jablani-
MUJAGlC S. SAFET, 1916, Te- ca;
anj ; RAMOVIC H. BECIR, 1930, Caj-
MUJCINOVI S. ASIR, 1925, nie;
Oraplanje; RIZVAN I. AVDO, 1906, Mrkoti;
MUJCINOVIC M. MAHMUT, ROMANJISIN R. IVAN, 1895, Ra-
1925, Kaloevi; dua;
MUJEZINOVIC S. SALIH, 1912, ROS R. MUJO, 1912, Miljanovci;
Lepenica; ROS R. OSMAN, 1915, Miljanovci;
MUJCINOVIC I. ABAN, 1915, ROSA I. ALIJA, 1900, Jablanica;
Novo Selo; RUSTIC A. HIMZO, 1907, Radua;
SADIKOVIC S. MUHAMED, 1911,
MUJClC M. SALIH, 1912, Radua; Sije;
MUJKANOVIC S. MUSTAFA, SALKICEVIC A. ADIL, 1926, Le-
1900, Radua; penica;
MUJKIC H. MUJO, 1907, Piljui- SALKANOVIC S. SULJO, 1928,
i; Sije;
SALTAGIC M. HUSEIN, 1909, Je- SELJMO M. MEHO, 1924, Novo-
vadije; selo;
SALTAGIC M. MEHO, 1906, Je- IIC A. HAMZA, 1921, Meki;
vadije; TURALIC H. HASAN, 1915, Ra-
SINANOVI F. AVDO, 1914, Ra- dua;
dua; TURKE H. HIMZO, 1927, De-
SINANOVI M. MUHO, 1915, Ra- milplanje ;
dua; TURKE H. MEHMED, 1921, De-
SKOPLJAK H. MUJO, 1892, Le- milplanje;
penica ; Z AIMO VIC I. ABAN, 1914, Ka-
SKOPLJAK H. RAMO, 1907, Ka- radaglije;
loevi; ZILKlC O. OSMO, 1921, ije;
SKROZO H. MEHO, 1906, Novo- ZlLlC E. HUSEIN, 1901, Demil-
selo; planje;
SKULA M. IBRO, 1910, Sije;
ZILIC R. SMAIL, 1922, Demil-
SLAVULJICA C. MILAN, 1920, planje.
Bobare;
SLAVULJICA C. MITAR, 1927,
Bobare; OPTINA TRAVNIK
SLAVULJICA S. RADE, 1915, Vit-
kovci; BUZAIJA D. MILAN, 1925, i-
SMAILBEGOVlC N. NUSRET, ava;
1927, Teanj; CVIJETI C. RADE, 1925, Gla-
SOLO O. RAMO, 1926, Piljuii; mo;
SOLO S. SULEJMAN, 1926, Pi- DEVIC P. SIMO, 1920, Koriani;
ljuii; JOKANOVI A. JOVO, 1926, Ko-
SPAHlC R. BAJRO, 1911, Krae- riani;
vo;
JOKANOVI S. JOVO, 1915, Ko-
SPAHlC O. MEHMED, 1914, Jab-
riani ;
lanica *
SPAHlC H. MUHAREM, 1912, Ka- JOKANOVI J. PETAR, 1917, Ko-
radaglije; riani;
KOSTRE S. STEVO, 1921, Vitov-
SPRECAK M. OMER, 1910, Vu- Ije;
kovo;
MARIC J. ORE, 1922, Siava;
SRKALOVIC M. MUHAMED,
1906, Teanj; MARIC D. JOVO, 1925, iava;
STARCEVIC Z. ASIR, 1915, Pi- MARIC G. JOVO, 1926, iava;
ljuii; MARIC G. NEDO, 1920, iava;
STARCEVIC O. SABAN, 1908, Pi- MARIC P. NEDO, 1923, iava;
ljuii; MILANOVI D. GAVRO, 1921,
STJEPANOVIC S. BRANKO, 1914, Koriani ;
Radua; PERLIC M. PETAR, 1923, iava;
SUBASiC M. IBRO, 1922, Jelah; RAC A. MILE, 1921, iava;
SAHBAZ O. REDZO, 1926, Pilju- RADOVANOVIC S. ALEKSA,
ii; 1921, iava;
SAHBEGOViC M. AVDO, 1926, RADOVANOVIC S. ANELKO,
Medakovo ; 1926, iava;
SIRBEGOVIC N. SULEJMAN, RADOVANOVIC S. DUKO, 1925,
1928, Piljuii; iava;
RADOVANOVIC B. JOVO, 1925, IZ EVIDENCIJE SEKCIJA 14. SB
Siava * NOU BRIGADE
RADOVANOVIC D. JOVO, 1919,
iava * SEKCIJA U BANJALUCI
RADOVANOVIC P. MIRKO, 1920,
iava * AVDI OSMANEVI EMIRA;
RADOVANOVIC D. NEDELJKO, ABDURAHMANOVI NAZIM;
1921 Siava'
RADOVANOVIC M. OBRAD, 1919, ARNAUTOVlC AZIZ;
Siava; AHMI M. ASIM;
RADOVANOVIC L J . TODO, 1923, ALEKSIC S. MILOVAN, Krmine;
Siava; BABI MOMILO;
SAVIC L. ORE, Travnik; BABIC MILENKO;
SLAVNI S. DUSAN, 1910, Kori- BOJANI M. MIHAILO, Krupa na
ani; Vrbasu ;
SLAVNI T. URO, 1915, Kori- BOJANI DRAGOMIR;
ani; BOJANI DUSKO;
SLAVNI L. V A S K R S I J E , 1920, BOZl BRANKO;
Koriani ;
BATINICA DESA;
SMAJI I. SMAJO, 1925, Mudri-
BERIC DUSAN;
ke;
BEGOVI A. MUHAREM;
TEGELTIJA JOKANOVlC M.
PETRA, 1926, Siava; BLAZEVI M. MIJO, S. Presnae;
VUJNOVI MARIC DUJA, BALABAN OSTOJA;
1923, Koriani; BRKI I. ZIVKO, s. Zaluani;
VUJINOVI V. JOVO, 1928, Si- BRANKOVIC J. ZDRAVKO, s. Kr-
ava; mine;
VUJNOVI I. LUKA, 1925, Si- ERIC F. RIZO;
ava; CALMA MUHIBA;
VUJINOVI R. MARKO, 1921, Si- CIZMI DZEMAL;
ava; IRKI S. MUSTAFA;
VUJNOVI R. MIRKO, 1927, Si- DEDI S. FERID;
ava; DEDI HASAN;
VUJNOVI . RADE, 1927, Si- DEDI M. NAIM;
ava.
DURAKOVI M. ZULKIF;
DURAKOVI M. HAMDIJA;
OPTINA EPCE UKI JOVO;
ENI MILE;
BECI S. HIMZO, 1922, Ozimica;
ONLI M. MUSTAFA;
HASANBASl O. MUHAMED, ONLI M. TEUFIK;
1928, Teanj;
ONLI S. HASAN;
MESKI E. ULAGA, 1920, N.
Seher; ECIM MILAN;
MUJAGlC S. SAFET, 1921, Te- EKI S. NEDZlB, elo;
anj ; FRCI HASNIJA;
MUJI A. MEVLO, 1924, Ozimi- GAGULA I. MIRKO;
ce. GLUVAJIC M. JELENA;
GLIGORI DRAGO; MILKOVIC JANKO;
GROZDANIC DUAN; MITRO VIC J. OSTO J A ;
GRBIC DRAGO; MILOSEVIC JOVO;
GRBI S. MIROSLAV; MILINClC VASKRSIJA;
GRABO VAC HASAN; MILINClC VELJKO;
GUDALO VIC GEORGINA; MILIVOJAC DUAN;
HODZl MIDHAD; MIRIC BORKO;
HRNJAZ MILENKO; MIKO VIC LJUBO;
HAJRIC I. MUSTAFA; MLADENOVIC DEJAN ;
JACIMOVIC S. MILUTIN; MURATO VIC SELIM;
JELACA ALE; NIKlC AUGUSTIN Gusti;
JEVTlC G. DRAGOLJUB; NUMANOVIC D. ISO;
JOVIC ARSEN; OMUKI M. SMAJO;
JOVIC VIDA; OBRADOVAC SULJO;
JOVICIC LJUBO; OBRADOVI NENAD;
JOVICIC RADIIC MILKA; PARTALO N. STOJKO;
JUSIC HANK A; PAVLOVI PERO;
JUSUFBEGOVlC GALIB; PAVlC SILVA;
PETKOVI MILE;
IVANKOVIC S. LJUBO;
POTUROVIC I. MUHAREM;
ISLAMOVIC I. NEDZlB;
POPOVIC S. PETAR;
IMAMO VIC S. SAKIB ;
POPOVIC G. BOKO;
KATANA ABDULAH;
RADOMIROVIC S. MOMIR, iz
KAJKUT MIRKO;
KECMAN MIT AR; jaana;
KOJIC M. PETAR; SALTAGIC IBRO;
KOVACEVIC L. SLOBODAN; SARAJLIC DZEVAD;
KALINJUK ROMAN; SALCiC A. MAHMUT;
KRECO OMILJKO; SAVIC A. DRAGO;
KRMAR DUAN; SAVIC M. ILIJA;
KULENOVIC FAIK; SAVIC STOJKO;
KURUZOVIC RADE, s. Drakuli;
SALlC M. MEHMED;
KRESOJEVIC STO JAN;
SIMlC LJUBO;
KUBURIC MILKA;
KUMlC S. MUSTAFA, Dule; SIMI STO JAN;
LEPIR OSTO J A ; STOJKOVI MILORAD;
LIPOTANOVIC BORKO; SLAVNlC S. OSTO JA;
MARIC LAZAR; SKENDERLIJA P. MIHAILO;
SUBASl S. MUSTAFA;
MARJANOVIC SPASOJE, kome-
sar bataljona; AJINOVI VJEKOSLAV;
MARKOVI M. STJEPAN; IPKA VELJKO;
MAINOVIC HUSO; ISIC ISMET;
SINIK H. MEHMED;
MESlC ISMET;
URLAN DRAGO; PETROVIC MILAN MILANE,
SMIT D. MILAN; iz Bos. Petrovca;
TADI . DUSAN; SAMARDIJA STEVO;
TESI RAJKO; SELM AN JUSUF;
TOLI T. SPASOJE, s. Rekavica; STUP AR VOJO;
TODOROVIC PERO; SEVARIKA RADOVAN;
TROKI MUHO; SMUGOVI LAZO;
ULETINOVIC V. PETAR; s. Vr- TANJURDI JELISAVETA;
banja; TRIVI BORO;
VASI MIRKO; TRNINI ZIVKO;
VIDAKOVI J. BOGDAN; VASIC VLADO;
VIDOVIC K. DUSAN.
SPISAK DIJELA OSTALIH PRE-
IVJELIH BORACA
SEKCIJA U BEOGRADU
ANDRI DIMITRIJE, pomonik
ACIMOVI UROS; komesara brigade;
BANDA KOTA; ARBANAS NIKOLA, k-dir ete;
BIJELI ZORA, iz Bos. krajine; AGI HIMZO, borac, Borike, Ro-
BILALBEGOVI AHMET, iz Bos. gatica;
krajine; BALABAN STEVO, borac;
BILANOVI BOZO; BEDNlCKI VALENT, borac, Iva-
BOGOSAVAC MILUTIN, Novi njec;
Sad; BASLIJA SALIH, borac;
EREKOVIC STEVO, r. 22 g. Vi- BUJIC DUSKO, iz Bos. Novog, ko-
jaani, Prnjavor; mandir ete;
URUVIJA NENA; BOGUNOVI SLOBODAN, kome-
DELIC JUSUF; sar bataljona ;
URAN BRANKO; BOJIC GLIGOR, borac, Prosjek,
GUTMAN F. OLIKA, udata UR- Prnjavor;
IC; BOI STIPO, borac;
GNJAJIC JOVO; BRAILO A. OSTOJA, Brusnica,
JOVETI JOVAN; Odak;
KALINlC MILAN; BOJIC O. MAKSIM, borac, Bije-
ljina;
KELEMAN PETAR;
CALO MEHMED, ivi u Sarajevu;
KOVAEVI STEVO;
CILEK IVAN, borac;
KRIVOKUA JUDITA;
UDI DRAGO, ob. oficir, kape-
KRSTANOVIC CAN A; tan;
MAJKI LJUBAN; UPURDIJA SLAVKO, k-dir ba-
MATAVULJ STANKO; terije;
MATI JAS SRETEN; DELIBASI MUHAREM, borac;
MEDENICA GINA; DIVJAK PERO, komesar bataljo-
MARINKOVIC DIMITRIJE; na;
MARKOVI LJUBO; DRAGIEVI URO, borac;
FERIZBEGOVI MUHAREM Ko- OPUTI A. OMER, Ulog, Nevesi-
lenike, rodom iz Tuzle, obavje- nje, borac;
tajni oficir brigade; OBRADOVI MLADO, 1916, iz
GAJI MIRKO, intendant; Dobrljina, zamjenik k-ta briga-
de;
GARACA NIKOLA, kapetan, zam-
jenik komandanta brigade; OGULINAC JOZA, iz Zagreba;
GUNJEVIC MILO, Ilova, Prnja- PETKOVI LJUBOMIR;
vor; POPOVIC OSTOJA;
GRAHI IBRO, iz Zvornika; PSTROCKI ORE, pom. kome-
sara brigade;
GRUBISI S. IVICA, borac, Foj-
nica; PUSlC STANISLAV, vodnik voda;
PURI D. ORO, Gradaac;
HAIRIC NEZIR, s. Bastasi;
RADOVANOVIC TODO, borac;
HUSIC DERVI, od Skender-Va-
RADAN IVAN, v. d. vodnika vo-
kufa;
da;
IGNJATOVIC MILOVAN, borac; SENEK PETAR, vodnik;
IGNJATlC BORISLAV, ivi u Ki- STOJOVI DRAGO, pom. kome-
kindi; sara bataljona;
IKANOVIC SEJDO, borac; SERHATLI HIMZO, desetar, Ru-
do;
JURISIC D. DRAGUTIN, borac; SELAKOVI SLAVKO, zastavnik;
Srevii;
STOJKOVI CEDO, borac;
JANKOVIC VLADIMIR, vodnik;
STAREVI URO, komandir;
JANlC JOSO, desetar; STEGI DUAN, komandir ete;
KADlC JUSUF, borac; STANAREVIC BRANKO, pom. in-
KAJTAZ M. LJUBO, borac; tendanta ;
KRALICA AVGUSTIN, borac; SELMANAGI RIZO, komesar ba-
taljona;
KUZMANOVlC MILORAD, poru- SIJAN BOSA, ivi u Zenici.
nik, komesar ete;
SIPKA ARKO, intendant u bri-
KELECEVIC S. VOJO, delegat vo- gadi;
da, Mrevci ;
SMULJA SAVO, borac;
KORIC EDHEM, v. d. vodnika vo- TRNINI VESO, ivi u Sarajevu;
da;
TRNINI MILO, iz Drvara, ko-
KOSIC ARKO, iz Potoana, Pr- mandant bataljona;
njavor; TRINKI ALBERT, naelnik taba
LAKICEVIC PERO, kapetan; brigade ;
MIHAILOVIC MARKO, koman- TADI DRAGOMIR, vodnik;
dant bataljona; TIMA JOJA, porunik, komesar
MIJI MILKA, ivi u Zenici; etG
MUNJIZA RADE, k-dir ete; TANoVl RAKO, pom. komesara
brigade;
MUJANOVI SERIF, mitraljezac;
VUKMAN DRAGO, polit, komesar
NIKODINOVI VELIBOR, borac; ete;
NUJI A. SIME, Kreevo, Fojnica; VASI URO, borac;
NUHBEGOVI ALIJA, ivi u Sa- VOJVODIC OBRAD, intendant;
rajevu; VUKI MILAN, ivi u Sarajevu;
Napomena Redakcije
Poto je ratna arhiva 14. brigade nestala u toku NOR-a ovo je samo po-
kuaj da se imena 4.000 do 4.500 boraca, koji su proli kroz brigadu, pos-
lije 40 godina, koliko je god vie mogue rekonstruiu.
Spisak je manjkav samim tim to u njemu nedostaju imena skoro svih
boraca brigade porijeklom iz mjesta van teritorije srednje Bosne i to
je raen na osnovu evidencija Saveza boraca Skuptina srednjobosanskih
optina (evidencija od kojih neke od poetka nisu dobro ustrojene i
aurne) a dijelom i prema sjeanju i zabiljekama preivjelih boraca.
Odluili smo se da i pored svih tih nedostataka, pa i moguih greaka,
spisak boraca objavimo, jer e evidencija i ovakva kakva je sada vreme-
nom nestati, a samim tim i imena onih koji su 14. brigadi pripadali. Za
mogue propuste i greke u ovom spisku unaprijed se izvinjavamo.
R E G I S T A R *
geografskih naziva, linih imena, vojnih jedinica i ustanova
G E O G R A F S K I NAZIVI: Bijelo Brdo (s) 166, 168, 169, 174, 175

Bilice (s) 32, 33, 127, 233
Adolfovac (s) 316 Bistrica (p) 100, 101
Afrika 376 Bjelobor (brdo) 101
Agii (s) 30, 72 Bjeljevine (kosa) 140, 141, 142, 143, 208,
Agino Selo 26 209
Aleksandrovac (s) 69, 151, 276, 280, 281, Blagaj (s) 382
282, 283 Blako (s) 90, 150, 152, 153
Alibegovci (s) 316, 325, 340 Blatnica (s) 62
Arapovina 195, 196 Bobas 131, 132
Araba (p) 70 Boac (s) 19, 26, 51, 135
Austrija 155, 156, 385 Bogdanovac kosa 74
Auvic 16 Bokani (s) 137, 222
Boljanii (s) 26, 147
Babanovci (s) 110, 118, 287, 288 Borac (sport, drutvo) 262
Babici (s) 20 Borba list 27
Babino Brdo 174 Borci (s) 221, 229
Badanj (brdo) 227, 228 Borik (kod Vrbas logora B. Luka) 91
Balegovac (s) 375, 379, 385 Borje (pl.) 18, 21, 25, 27, 60, 62, 84, 131,
Bajinci (s) 69, 79 189, 192, 198, 220, 230, 235
Balkan (s) 239, 357, 376 Bosanski Brod 2, U, 17, 81, 86, 108, 163,
Balte (s) 26, 314, 315 165, 168, 170, 171, 172, 173, 174, 178,
Baljvine (s) 51, 126, 138 220, 245, 306, 314, 320, 323, 324, 325,
B a n i j a 182 333, 335, 337, 349, 353, 355, 371, 381,
384
B a n j a Luka 2, 16, 17, 19, 20, 21, 37, 43,
45, 46, 50, 53, 67, 76, 88, 90, 92, 93, 95, Bosanska Dubica 279, 365
100, 105, 110, 125, 132, 135, 137, 141, Bosanski Duboac (s) 72, 171
142, 147, 152, 153, 154, 156, 157, 160, Bosanska Gradika 43, 69, 70, 184, 245,
177, 183, 184, 189, 203, 208, 209, 215, 264, 276, 278, 279, 280, 281, 282, 283,
220, 231, 261, 262, 263, 264, 265, 266, 286, 287, 322, 340
268, 272, 276, 278, 280, 281, 285, 286, Bosansko Grahovo 364
287, 289, 293, 294, 295, 296, 297, 299, Bosanski Koba 46, 72
306, 344, 362, 366, 367, 371, 381 Bosanska K r a j i n a 7, 16, 18, 20, 21, 27,
B a n j i c a 16, 177, 190 28, 42, 48, 49, 50. 87, 121, 133, 138, 141,
Bare (kod Teslica) 201 142, 159, 185, 220, 264, 295, 302, 306,
Bastasi (s) 261 313, 325, 373
Bakari (s) 209a Bosanska Krupa 135, 309, 354, 365
Begluci (s) 165, 166 Bosanski Novi 69
Beograd 7, 16, 17, 177, 190, 239, 261, 313, Bosanski Petrovac 96, 322, 364, 384
314, 341 Bosanski Sandak 261
Beogradski paaluk 47 Bosna (r) 9, 18, 62, 95, 224, 245, 250, 252,
Berane 359 255, 289, 314, 317, 320, 326, 333, 337,
Berlin 314, 357, 385 341, 349, 350, 352, 372
Biha 356, 365 Bosna i Hercegovina 15, 88, 245, 262
* Registar obuhvata tekst bez fotosa i ostalih priloga

Bokovii (s) 74, 96, 148, 150, 152, 154, elinac 2, 20, 24, 25, 52, 100, 135, 140,
158, 183, 185, 203, 336 141, 142, 154, 208, 210, 211, 235, 264,
Boinci (s) 18, 350, 371 268, 274, 294, 295, 315
Bradici (s) (brodii) 320, 323 Cemernica (pi.) 42, 135, 137, 138, 264
Brajkovii (s) 43 Cepako Brdo 226
Braneci (s) 48, 152 Civije (s) 78, 354
Brastuko (s) 358
Brko 253, 340 Corle (s) 211
Brdaci (s) 197 udni (s) 295, 304
Brani (s) 211 Cukle (s) 43
Branski Gaj 209 Custo Brdo 338, 343, 344, 357
Bregovi (s) 138
Brestovo (s) 152, 359
Breza 211 Cetojevii (s) 76, 92, 152, 362
Brezik (s) 99, 123 orkovii (s) 366
Breziko Groblje 352 Cukale (s) 322, 355
Brezove Dane (s) 256, 360, 387 ukovac 28, 228, 231, 235
Brusje 338
Brusnica (s) 371, 379
Bubanj Brdo 123 Dabovci (s) 76, 221
Bugarska 15, 25, 216, 239 Dahau lo
Bugojno 382 Dalmacija 15
Bukovac (uma) 234 Davidovia Brdo 150
Danica , st. 306, 354
Bukovica Velika (s) 275, 300, 342, 349, Davor (s) 23, 153, 384
354 Debela Meja 326, 360
Bukovica kod Trna 275 Delnice 335
Buk (predeo) 231
Buleti (s) 62, 295, 296 Denkovaa 249, 250, 252
Busovaa (s) 325 Derventa 2, 10, 11, 19, 25, 62, 67, 71, 76,
78, 81, 82, 86, 94, 105, 107, 108, 110.
113, 115, 117, 118, 119, 121, 131, 135,
Careva Gora 25, 156 150, 152, 153, 159, 160, 163, 165, 166,
Centralna Bosna 9, 222 168, 169, 170, 171, 172, 173, 174, 175,
Cer (kod Doboja) 307, 339, 354 176, 177, 178, 179, 180, 182, 183, 184,
Cer (kod Prnjavora) 9, 10, 11, 25, 67, 185, 195, 203, 211, 215, 224, 245, 247,
114, 115, 116, 153, 166, 288 253, 264, 265, 287, 294, 295, 299, 306,
Cerani Donji (s) 135, 300, 303, 322 307, 308, 314, 317, 323, 325, 339, 349,
Cerovica (s) 296 350, 352, 353, 355, 362, 371, 372, 379
Ciganski Brijeg 74 380
Ciganka 222 Demika Rijeka 131
Crkvina 264 Derventski Lug 169
Crlienice 231 Detlak (s) 12, 152, 166, 168, 300
Crna Gora 27, 38, 182, 349, 367 Detlak Gornji (s) 327
Crna Kua 262 Devetine (s) 74, 148, 150, 152, 153, 154,
Crna Rijeka 23, 56, 57. 138 155, 156, 183, 184, 185, 203, 315
Dilac (s) 384
Crna Riieka (selo kod Teslica) 191
Divan (kod C. V.) 73, 147
Crna (s) 299, 300, 301, 302, 303, 306, Diviani (s) 77
354 Doboj 2, 10, 18, 19, 21, 27, 45, 62, 67, 71,
Crni Lug 364 78, 81, 82, 95, 117, 118, 121, 123, 131,
Crni Vrh (pl.) 23, 73, 75, 149, 152, 185, 159, 163, 164, 165, 168, 178, 179, 180,
256, 257, 266 1 8 " . 189, 193, 195, 202, 203, 211, 215,
Crvena Crkva 239, 285 2^0, V I . 243, 245, 246, 247, 248, 249,
2 5 2 , 2 5 3 , 2,54, 255, 257, 264, 265, 294,
2 9 5 . 299, 306, 307, 308, 309, 314, 315,
aavica fs) 51 31. 318, 319, 323, 325, 327, 328, 333,
ardaani (s) 74, 96, 149, 150, 152 154 336, 3 3 7 , 340, 341. 342, 343, 346, 349.
183, 203 3 5 0 , 353, 354, 357, 359, 360, 361, 362,
a r d a k 169, 170, 173, 180 365, 371, 372, 381, 382, 384
avka (pl.) 18, 19, 21, 27, 52, 61, 180, Dobor Kula 163, 371
192, 211, 220 Doline (s) 69. 70, 324
Ceava (s) 19, 27, 39, 40, 41, 52, 60, 73, Doljani (s) 193
76, 77, 87, 126, 133, 189, 191, 217, 220, Domislice (s) 256, 271, 387
228, 230, 236, 243, 339, 363, 364 Donji Miholjac 336
Donji Seher (dio B a n j e Luke na des- Gradaac 358, 382
noj obali r. Vrbas) 268, 269 Gradina (kod Prnj.) 23, 24, 98 105
Dragoaj 322 Gradika 93, 274
Dragalovci (s) 23, 105 Gradite (s) 340
Dragievac (brdo) 219, 227, 231 Granik (u Jasenovcu) 102
Dragotinja 343 Graorite 150
Drakuli 37 Grme (pl.) 182
Drenova (s) 97, 198, 153 Gubin 364
Drijen (s) 82, 152, 300, 302 Gua Gora 25, 43, 244
Drina (r) 159, 341 Gumjera (s) 152, 303
Drinii (s) 322 Gusak (s) 123
Drvar 44, 138, 185, 326
Drugovii (s) 150, 152, 154, 156, 302, 367 Hadrovci (s) 228
Dvor na Uni 153, 356, 366 Hadia Gaj 122, 354
Dub (s) 244 Han Kola (s) 46
Dubica Donja 375, 376, 381 Hepting 72, 168, 345
Dubica Gornja (s) 375, 379 Hercegovina 132
Duboac (s) 72, 97, 166, 168, 174 Hrastik 219
Dubrava 20, 315 Hrvaani (s) 24, 25, 41, 74, 121, 156, 221,
Dubrava stara (sada s. Ukrina) 191, 302, 304, 336
266 Hrvatska 15, 39, 279
Dudii (s) 234 Humka 371
Dugo Polje (s) 18, 371 Husipovci (ranije Usipovci) 365
Dukat (s) 53
Duratovci 328 Iiino Brdo 147
Duvno 387 Ilomska Rijeka 56, 57
Ilova (s) 67, 72, 76, 118, 127, 138, 150,
urevac selo kod Krievaca 323 156, 210, 223, 237, 253, 288, 301, 305,
-kovo 380 322, 323, 362
Imljani (s) 50, 55, 100, 127, 132, 218, 253,
296, 364, 380
Engleska 22
Istona Bosna 18, 27, 28, 54, 88, 182, 299,
Evropa 16, 239, 313, 385 349, 374, 375
Italija 15, 22, 88, 185
Ferhadija (damija) 261 Ivanec (s) 359
Foa (Doboj) 166, 168, 299, 308, 350, 354 Ivanjska (s) 264
Ivani (s) 384
Fojnica 358
Jablanica-Teanj (s) 255, 360
Gajevi (s) 99 Jabukovac 168, 211
Galjipovci (s) 98, 107, 339 Jadovica (s) 82, 153, 156, 177, 289
Garii (s) 100, 101, 127, 211, 233, 309, Jadovno kod Gospia 16
317 Jagare (s) 26
Gelii (s) 295 J a j c e 9, 19, 47, 48, 67, 76, 77, 101, 122,
Gergerov mlin 284 132, 261, 384
Gnionica (s) 371 Jake (s) 371, 376
Glamo 21, 345, 381, 384 Jakotina (p) 132, 226, 227, 228
Glamoani (s) 381 Jakupovci (s) 278
Glogovac (s) 9, 18, 150, 152, 195, 297, Japan 22
300, 302 Jaruani (s) 75, 76
Glogovac (na pl. Vujaku) 371 Jasen (s) 385
Glogovica 352 Jasenovac (s) 16, 46, 102, 160
Gojkovac (s) 81, 300, 318, 319 Jasik 210
Golo Brdo 51 Javorani (s) 26, 28, 37, 135
Gorade 253 Javorova (pl.) 19, 25, 60, 62, 192, 220,
Gornji Seher 141, 142, 261, 263, 356 230
Gospi 16, 19 Jelah (s) 185, 216, 243, 244, 296, 324, 365
Gostilj 47, 122, 244 Jelenska (s) 299, 300, 360, 364
Grabarevac (p) 226 Jezera (s) 62
Grabovica (s) 51, 361 Johovac (s) 81, 121, 166, 168
Graborez 381 Joavica 371
Graanica 201, 252, 253, 324, 377, 382 Joavka (s) 30, 33, 34, 35, 37, 45, 47,
Graun vidi Kaun 131, 137, 147, 148, 149, 152, 315
Jova (zaseok) 62 Kostajnica (Banija) 356
Jugoslavija 7, 16, 20, 21, 93, 149, 163, Kostii (s) 222, 223, 314
189, 239, 333, 385, 387 Kotor Varo 2, 19, 20, 21, 24, 25, 28, 30,
Jugovii <^ 311 31, 32, 33, 34, 36, 40, 45, 46, 47, 48, 49,
iugovo b r d o 1 2 3 50, 53, 62, 63, 67, 68, 73, 76, 77, 80, 83,
Junuzovci od, 71 86, 100, 101, 102, 121, 125, 126, 131,
132, 135, 137, 138, 139, 140, 141, 142,
143, 144, 155, 159, 189, 190, 191, 207,
K A B (Klub akademiara B. Luka) 189, 208, 209, 210, 211, 215, 218, 219, 221,
262
224, 226, 229, 230, 231, 232, 233, 234,
Kablovi (s) 26, 136, 138 235, 264, 295, 303, 304, 309, 315, 322,
Kaun 193, 198 328, 361, 364, 384
Kadinjani (s) 74, 75, 92, 150, 152, 156, Kotorsko (s) 78, 307, 308, 314, 354
185, 315 Koturovi (s) 365
Kalenderovci (s) 72, 108, 152, 166, 168, Kovaevii (s) 100, 101, 328
218, 246, 345 Kozara (pl.) 69, 147, 151, 154, 155, 182,
Kaloevci (s) 361
Kamenica 191 185, 203, 278, 279, 325, 338
Kamen (. st.) 171, 172, 175 Kozija Glava 73, 152
Kaoci (s) 27, 96, 127, 269, 321, 333, 364 Krasulje 339
Kapela (s) 325 Kraevo 314, 339
Kara (s) 27, 29, 41, 46, 83, 101, 131, 235 Krateko selo 360
Karaizovci (s) 283 Krevine 249
Karanovac (s. u jugoist. Doboj) 341 Krmarice 91, 93, 96, 153, 154, 156, 265,
Karanovac (s) 34, 136, 139, 142 294
Karaula 96, 317, 323, 333, 344, 357, 359 Krnik (s) 336
Karlovac 387 Kremenjak (kosa) 150
Karue (s) 249, 250, 252, 341, 361 Kremna (s) 10, 24, 26, 44, 91, 111, 123,
Kastel 261, 269, 271 230, 269, 287, 315, 345, 363
Kaurske kue 165 Krikovci (s) 156, 203
Kazanci 365 Kri (brdo K. Varo) 31, 32, 232
Kijevac 144 Kri kod J e l a h a 23, 25, 81, 216, 243, 355
Kik (brdo kod elinca) 235 Kri (Tesli) 195, 196, 197, 198
Kik (brdo) 227, 295 Krievci 323
Kladanj 377 Krmine (s) 261, 315
Kladari (s) 78, 97, 342, 343, 354 K r n j i n (pl.) 41, 61, 287
Klade 360 Krupa na Vrbasu (s) 18, 26, 387
Klanice (s) 25, 43, 69, 74, 76, 90, 91, 96, Kruica 16
105, 116, 147, 149, 150, 152, 153, 154, Kruevo Brdo (s) 55, 57, 80, 100, 132,
156, 157, 183, 185, 203, 215, 224, 275, 304, 333
276, 278, 279, 280, 283, 287, 300 Kukavice (s) 172
Kleani (s) 363 Kukujevci (s) 353
Klisina 46 Kukulje (s) 69, 184, 185
Klju 31, 51, 208, 264, 339 Kulai (s) 25, 47, 60, 62, 73, 105, 165, 195,
Kl une 20, 60, 62, 73, 126, 133, 211, 220, 216, 217, 229, 235, 257, 265, 263, 287,
228, 230 288, 293, 296
Kneopolje 365 Kulina (s) 353, 371
Koba (s) 23 Kuljenovci (s) 166, 168, 174, 175, 355
Kobilia Glava Cs) 55 Kunova (s) 7, 149
Kokori (s) 74, 185 Kuzmanovia Kosa 209
Kokorski lug 362
Komarice (s) 306, 350, 352, 354 Laevac (s) 20
Komuine (s) 191 Laktai (s) 2, 147, 276, 278, 280, 287, 309,
Konjuhovci (s) 108, 110, 113, 115 322
Konopljite 341 Lapac 272
Koprivak 82, 152 Lava (r) 9
Kordun 182, 364 Lavovo Brdo 99
Koriani (s) 24, 50, 53, 54, 55, 56, 58, 59, Lazia Brdo 74
Lau 263
62, 121, 127, 132, 142, 176, 190, 244,
Leb (s) 217, 218
295, 303, 328, 361, 363 Lepenica d. (s) 44, 322
Korovi (s) 304 Lepenica (s) 68, 285, 302, 356, 363, 385
Kosjerovo (s) 69, 154, 185, 203 Lijepa kruka (brdo) 142
Kosovo (s) 380, 384 Lijee 371
Lijeve Polje 43, 48, 69, 71, 82, 93, 151, Medoevina (s) 359
154, 160, 184, 203, 235, 283, 287, 310, Mea 74
328, 356 Mehovci (s) 134, 136, 137, 315, 329
Lika 182 Memii (s) 19, 209, 314
Lipik 384 Meokrnje 43, 62
Liplje (s) 20, 26, 73, 83, 100, 141, 211, Milosavci (s) 150, 152, 154, 367
223, 228, 229, 235 Miloevci 147, 183
Lipovac 24, 26, 28, 34, 37, 135, 136, 139, Miljakovac (s) 252
140, 141, 208, 209, 210, 319 Mioe (s) 387
Lisina (pl.) 54, 55, 56, 57, 58, 59, 131, 159 Mirkovii (s) 51, 229
Linja (s) 41, 98, 99, 106, 122, 123, 126, Misurii (s) 387
152, 218, 244, 275, 300, 302, 303, 362 Miinci (s) 307, 350, 360
Litica (s) 309 Mikovci (s) 68, 125, 171, 184, 228, 350
Livno 364, 381, 384 Modria 374, 376
Logor Kulin Ban (vidi Vrbas logor) Mokri Lug (s) 138
Lokvice (s) 335 Moskva 25, 257
London 148, 293 Mostar 387
Luice (s) 19 Moevac (s) 357
Lukavac (s) 253 Motajica (pl) 25, 31, 44, 46, 47, 68, 71,
Luani (s) 339, 355 83, 112, 149, 153, 154, 203, 355
Motike (s) 37
Mravii (s) kod Doboja 361
Ljeskove Vode (s) 81, 122, 123, 127, 299,
Mravia (s) 76, 98, 176, 253, 288, 315,
303, 306 322, 327, 365
Ljubaevo(s) 26, 139, 261 Mrevci (s) 309, 322
Ljubatovci (s) 343, 344, 357 Mrka Ada 375, 379, 385
Ljubi (pl) 23, 25, 44, 211, 288 Mrkonji Grad 45, 51, 132, 133, 134, 138,
264, 381
Ljubljana 39
Mrkoti (s) 190
Ljubuki 309
Ljupljanica 25, 164, 171, 172, 314
NDH 7, 15, 16, 17, 23, 25, 30, 31, 32, 42,
44, 45, 46, 47, 52, 54, 63, 88, 90, 135,
Macino Brdo (s) 67, 96, 97, 98, 108, 112, 136, 144, 171, 172, 174, 177, 179, 180,
113, 115, 123, 302 190, 191, 195, 196, 197, 198, 200, 202,
Maarska 15 209, 210, 215, 216, 220, 222, 223, 226,
Maglaj 2. 18, 168, 180, 191, 215, 243, 244, 231, 239, 247, 253, 254, 257, 262, 278,
254, 255, 256, 257, 317, 318, 320, 323, 313, 316, 328, 350, 371, 372, 376, 377
326, 327, 328, 334, 336, 337, 338, 339, Novakov Grob 98, 99
343, 344, 345, 354, 356, 357, 358, 359, Novakova Kosa 75
360, 361, 362, 364, 380, 381, 387 Nova Ves (s) 83, 101
Maglajani (s) 280, 281, 301, 322, 328, 344,
353 Novi Grad (s) 336, 340, 353, 361, 375, 380,
384
Mahovljani (s) 280 Novi Seher (s) 25, 127, 255, 256, 257,
Majevac (s) 18, 299, 350, 352, 354, 358, 271, 314, 317, 321, 323, 327, 328, 334,
360, 371, 373, 374 335, 336, 343, 359, 367
Kakljenovac (s) 185, 249, 250, 252, 253, Novoselija (s) 139, 141
340, 361 Novo Selo 176
Mahnjaa (pl) 224, 374 Noiko (s) 96, 126, 148, 152, 364
Mali Prnjavor (s) 159, 307, 308, 342, 350
Maljava (s) 51 Njemaka 15, 17, 22, 149, 177, 179, 189,
Manjaa (pl) 46, 48, 55, 58, 62, 74, 136, 239, 244, 293, 313, 314, 326, 328, 333,
138, 264 335, 367, 376, 377, 385
Maribor 15, 273
Markovac 174 Obli Kamen 341, 342
Martinac 96, 149, 152, 184, 253, 300, 322 Obodnik 51, 95, 101, 211, 215, 219, 222,
Maslite 147
223, 229, 235, 339, 384
Maslovare(s) 9, 19, 26, 95, 100, 101, 132,
215, 220, 228, 229, 230, 235 Obodniki Vis 219, 220, 221, 233
Mathauzen 16 Oau (p) 60, 221, 295, 363
Matuzii (s) 252, 314, 325, 344, 360, 361, Odak 2, 375, 379, 385
380 Okuani 220
Mehmedbegova Kula 254 Omanjska (s) 325, 340, 349
Medakovo (s) 327 Omar 222
Opsjeko 131, 135, 147, 235 Potoani (Odak) 375, 364, 384
Orahova 159. 219 Pougarje 56
Oraje (s) 127, 244, 304, 359 Prdeljica 100
Orubica (s) 153
Osjeani 353 Prebovlje 361
Osijek 105 Prelivode 385
Osinja (s) 301, 302, 308, 342, 354, 359 Pribini (s) 35, 36, 60, 83, 84, 192, 195,
Osmaa (pl) 17, 21, 23 200, 202, 236, 295
Osoje (s) 326
Prijedor 93, 141, 151, 264, 371
Osojnica s. 341
Osojci 168 Privlaka (s) 309
Osredak (s) 61, 74, 106 Prnjavor 2, 8, 9, 10, 16, 20, 21, 24, 25, 29,
Ostrunja (s) 322 30, 39, 40, 44, 48, 49, 50, 51, 60, 63, 67,
Otrelj 96 73, 74, 76, 82, 83, 84, 87, 96, 97, 98, 100,
Ove (s) 326 101, 102, 105, 106, 107, 108, 110, 111,
Otoka (s) 309 112, 113, 114, 115, 116, 117, 118, 119,
Otpoivaljka (s) 39, 43, 44, 48, 127, 176, 120, 121, 123, 124, 126, 127, 131, 132,
184, 360 133, 147, 148, 149, 150, 151, 152, 153,
Ovine 342 154, 156, 157, 159, 160, 164, 165, 166,
Ozimica (s) 317, 336, 344, 357 168, 176, 177, 184, 189, 190, 195, 198,
Ozren (pl) 40, 123, 372 203, 207, 211, 213, 215, 218, 219, 220,
223, 224, 229, 230, 235, 237, 244, 253,
P a j tos 46 264, 276, 287, 288, 289, 295, 299, 300,
Paklenica 341 304, 305, 306, 315, 323, 326, 327, 336,
Palakovci (s) 110, 114, 116, 118, 184, 343, 353, 354, 355, 362, 365, 366, 379,
287, 289, 302, 303, 324*356 380, 381, 382, 384
Pale 385 Prosjek 176, 303
Palivuk (s) 101, 295, 344 Provo (s) 364
Paramije (s) 305 Prud (s) 375, 379, 380, 382, 385
Paalia Kosa 209 Putnikovo Brdo 340, 341, 342, 346, 349,
Paunovii (s) 231 361
Pavlovo Brdo 72
Pecka (s) 381
Pelagi KUD 262 Rabi 211
Perin 222 Radina Luka 317, 320, 345
Perkovia Han 317, 333, 334, 343, 344, Radnja G (s) 354
357, 359 Radonj ii 81
Petkovia Mehana vidi Perkovia Han Raduna 317
Petrievac 275 Raii (s) 28, 218
Petrovo Polje 55, 62, 73, 101, 295 Rajeva (s) 191
Pilipovine 80 Rakovac (s) 44, 156, 355, 384
Piljuii (s) 339, 349, 365 Rakovake Bare 263
Pjevalovac (s) 72, 166, 355 Ramii (s) 322
Piehan 367, 371 Rankovii (s) 216
Poivaljka 117, 118, 169, 172, 322 Rastovac (s) 211
Podbre (s) 134, 135, 138, 159 Rastua (si 228, 339
Podnovlje (s) 18, 224, 344, 349, 352, 372, Ravne (s) 323
374, 376 Ravni Sto 223
Podosoje D. (s) 295, 309 Razboj (s) 69, 126, 284, 322, 325
Podranica (s) 261 Rebrovac (s) 91, 141, 266, 268, 269, 273,
Podravska Slatina 316 296
Podstaza 219 Redak 78, 195, 343
Pojezina(s) 41, 123, 300, 302, 357 Reljevac 52, 105, 131, 315
Politika (dnevni list) 51 Rijeka Grad 322
Poljska 149 Ritei (s) 18, 299, 344, 352, 371, 380, 387
Ponir 26, 122, 208, 261 Romanovci 147
Popovac 137, 209 Ruaka (s) 62, 81, 121, 122, 246, 249, 306,
Popovii 229 354
Porin 300 Rudnik (Brdaci) kod Teslia 193, 197
Posavina 341, 376 Rujevica 222, 295
Potkres (uma) 58 Rujevska Glava 232, 234
Potoani (s) 41, 53, 76, 97, 98, 106, 121, Rumunija 239
123, 127, 156, 253, 300, 303, 304 Runjevica 57
Sanica 366 Svilaj D. (s) 375, 380
Sanski Most 16, 151, 154, 264 Svinjara (kod Kotor Varoa) 142
Sarajevo 81, 97, 105, 262, 306, 307, 314, Svinine 74
320, 324, 325, 333, 339, 357, 374, 380,
385
Sava (r) 9, 23, 69, 72, 153, 163, 168, 213, abac 357
276, 287, 341, 352, 371, 375, 380, 382 Samac 372
Sargovac 37
Selite 126, 357
Sijekovac (s) 376 Sarinci (s) 52, 111, 127, 301
Sehitluci 17
Sikola 243
Sekovci (s) 153
Sisak 360
Selije (s) 299
Sitnei (s) 68, 134, 193, 195, 315, 322,
355, 358, 363, 382, 384 Sibia Han 282, 283, 284, 286
Sitnica 46, 48 ibovi (s) 135, 138, 142
Sibovska (s) 150, 153, 387
Siva (s) 315, 316, 318, 323, 324, 325, 340,
S i j e (s) 326, 362
341, 365
Skatavica 23, 26, 131 Siprage (s) 41, 50, 51, 55, 58, 95, 96, 101,
121, 125, 126, 12/, 131, 132, 134, 135,
Skender Vakuf 2, 19, 20, 34, 42, 46, 50, 140, 211, 215, 219, 220, 221, 222, 224,
51, 60, 99, 121, 125, 131, 133, 137, 138, 229, 244, 256, 295, 338, 339, 343, 344,
211, 222, 223, 229, 232, 295, 296, 304, 3S5, 377, 383, 385
315, 322, 363, 373, 380 Siava (s) 244, 314, 328
Slatina (s) 74, 76, 95, 96, 152, 154, 156, Solaje (s) 222
191, 300, 362 Stivor (s) 73, 125, 358
Slavonija 72, 153, 168, 182, 356, 382 tokeron 155
Slavonski Brod 177, 357, 358 Strbci (s) 10, 48, 49, 70, 99, 106, 107, 117,
Smrtii (s) 68, 72, 125, 153, 156, 184, 288, 123, 127, 131, 140, 150, 153, 175, 176,
303, 353 210, 230, 271, 286, 288, 289, 295, 304,
Snjegotina (s) 20, 100, 127, 131 353, 354, 360, 364, 365. 383, 387
Snjegotina Donja (s) 212, 235 unjari 90, 166
Snjegotina G. (s) 83, 97, 110, 230, 339,
354
Soanica (s) 99, 156, 230, 246, 300, 301, Tabla 149, 150, 154
303, 307, 308, 354, 359, 380 Tedin Han 195, 215, 216, 217, 218
Sokoline (s) 143, 144, 219, 226, 227, 231, Tesli 2, 10, 19, 20, 21, 25, 30, 40, 42,
232, 364 48, 60, 62, 67, 98, 164, 177, 180, 185,
Solila 60, 220, 230 189, 190, 191, 193, 196, 197, 198, 200,
Sovjetski Savez 17, 21, 239, 313, 377 201, 202, 203, 215, 217, 218, 219, 220,
Spasojevii (s) 100 221, 223, 224, 229, 231, 243, 244, 253,
Spletena Lipa 308 254, 264, 265, 295, 296, 299, 314, 315,
316, 318, 324, 325, 328, 334. 336, 354,
Srbac 2, 23, 44, 71, 72, 83, 96, 125, 126,
358, 364, 367
153, 184, 193, 269, 322, 364, 365, 384
Tesli Gornji (s) 25
Srbija 27, 39, 159, 182, 207, 213, 216, 239,
262 T e i a n j 2, 40, 50, 53, 86, 185, 195, 202,
Srem (Srijem) 253 >15, 217, 244, 253, 254, 255, 257, 264,
Srani (s) 384 301 318, 326, 327, 335, 339. 344. 349.
Srevii (s) 44, 126, 220, 302, 305, 328, 355. 360, 362, 380, 384. 385, 387
367, 380 Tnanjka (s) 318
Stanari (s) 41, 61, 62, 159, 215, 216 Tesici (s 33. 100. 127
Stanii (s) 350, 352 Tisovac 21, 139, 191
Stanovi (s) 81, 123, 228, 322, 342, 343, Tonori D. (s) 70. 28"
349, 354 Tooola Srednja (s) 70, 281, 283, 284, 28->,
Stara Dubrava (s) 73, 81, 83, 152, 230 286
Starevica 261 Topola (s) 69
Stobornica 19 Tovarnica (kod Lisine) 58
Stojanica (brdo) 147 Trapisti 74, 92, 93, 95, 96. 152, 153, 154,
Stol 28, 219, 220, 231 263, 274, 282
Stolac 361 Travnik 2, 9, 4?. 43, 67, 95, 132, 306,
Stolice (kod Krupnja) 20 314, 325, 327, 338
Stopan (s) 101 Trebava 40, 61, 62, 211, 299, 341, 372,
Strupine (s) 335 374
Stupnica (Dvor na Uni) 153 Trebinje 387
Suho Polje 384 Trenjeva glava 211
Sutjeka (r) 184, 364 rn (s) 264, 275, 279
Trnjani (s) 18, 352, 371, 373, 375, 376, Vlatkovii (s) 51, 55, 127
382, 385 Vranduk 350
Tromea 25, 82, 116, 118, 287, 355 Vranii (s) 135, 136
Tromea (k. 354) 97, 152, 177, 184 Vranje Brdo 222, 231
Trselji 70, 283, 322, 328 Vrbanja (r) 45, 51, 142, 159, 268
Trstenci (s) 72 Vrbanja (upa) 131
Turbe (s) 96, 244 Vrbanja (s) 24, 30, 32, 33, 133, 221, 234,
Turjak 203 265, 272, 274, 294
Turjanica (r) 74, 75, 150, 151 Vrbanjci (s) 137, 142, 233, 235
Tutnjevac 150, 151 Vrbas (r) 9, 19, 23, 25, 30, 31, 34, 37, 43,
Tuzla 153, 171, 374, 387 44, 51, 69, 70, 71, 90, 91, 92, 94, 95,
126, 134, 136, 138, 147, 150, 152, 154,
155, 156, 184, 185, 195, 203, 215, 235,
Ugar (r) 53, 56 261, 263, 266, 269, 273, 276, 302, 339,
Ukrina (s) 81 350, 355, 356
Ukrina (r) 78, 82, 98, 118, 152, 166, 168, Vrbaska banovina 262
173, 174, 175, 266 Vrbas Logor 263, 272, 273
Ukrinica (s) 62, 106, 217, 319 Vrbovac (s) 375, 383, 384
Ukrinski Lug 110, 117, 118, 287 Vrdoljaci 166, 168, 169, 170
Ularice (s) 185, 314, 319, 340, 361 Vrela (s) 193
Uler 122, 299, 302, 306 Vrhova (s) kod Rijeke 322
Una r. 356 Vrhovi (s) 166, 168, 169, 170, 171, 172,
Usora (r) 191, 193, 197, 198, 200, 253 175, 307
Usora (. st.) 249 Vrhovina 47, 52, 62, 73, 101, 122, 131,
Uzlomac (pl) 18, 21, 27, 62, 100, 101, 132, 133, 147, 218
102, 131, 189, 207, 211, 228, 235, 363 Vrani (s) 98, 99, 101, 123, 127, 344
Vruica Banja 195, 202
Vrina Vrela 150
Vagani (s) 26, 28, 144 Vuija pl. 62
Valpovo 344
Varadin 287 Vuijak (s) 24, 121, 123, 157, 211, 216,
Varjae 227, 231 287, 304
Veii (s) 127, 132, 219, 221 Vuijak (pl) 18, 299, 334, 349, 350, 352,
Velianka (p) 350 353, 355, 358, 367, 371, 372, 373, 374,
Velika Bukovica 79, 80, 81 375, 376, 378
Velika Kapela (s) 380 Vujinovii (s) 150
Velika Soanica (s) 135
Veliki Gaj (Vrac) 176
Veliki Prnjavor (s) 159, 307, 308 Zabre (s) 138, 142, 144, 147, 350
Veliko Trgovite 359 Zbijeg 343
Vijaani (s) 21, 26, 29, 36, 41 42 43 48 Zagreb 17, 37, 164, 247, 257, 276
52, 61, 81, 82, 94, 96, 97, 98, 108, 110, Zaluani (s) 264, 279
111, 119, 123, 125, 127, 131, 152, 153, Zapadna Bosna 133
159, 175, 176, 189, 244, 253, 256, 285, Zaselje 26, 28, 144
288, 304, 309, 321, 322, 346, 363, 365, Zavidovii 2, 317, 320, 324, 333
381 ZAVNOBiH 164
Vijaka (r) 10, 157, 288 Zenica 67, 307, 338
Vinite 324 Zlovarii 51
Vinkovci 253, 309 Zorice (s) 376, 385
Vinogradine 74, 75 Zubovii (s) 231
Vinska (s) 171, 215, 379
Vis 257 Zepe 2, 48, 191, 215, 253, 255, 256, 317,
Visoka Glava 340, 341 321, 323, 324, 325, 327, 328, 333, 334,
Visoko 132 335, 336, 337, 338, 339, 343, 354, 355,
Viegrad 336, 387 356, 357, 358, 359, 360
Vievice (s) 134, 226, 227, 231 eljezno Polje 338
Vitez 2 Zilii (s) 235
Vitkovci (s) 296 Ziro vina (s) 166
Vitlaci (s) 317, 336 Zivinice (s) 28, 134, 222, 223, 231
Vi tovi je 53, 54, 338, 339 Zuljevica (s) 365
Vlaknica (s) 23 u p a n j a 340
Vlai (pl) 50, 363 upa 21, 22, 29, 30, 41, 48, 50, 101, 131,
Vlaka Mahala (s) 289, 371 375 377 144, 156, 237
379, 380, 381, 382, 383, 385, 387 upski Razboj (s) 195
LINA IMENA: Bezar Vasilije 119
Bijeli Ljubo 119
Bijeli Milo 257, 268, 269, 287
Adamovi Mitar 149 Bijeli Mirko 111, 119, 120, 123
Adali Avdo 381 Bijeli Velimir 2, 8, 173, 250, 275, 285
Aganbegovi 127 307, 319, 352
Agovi Raid 232 Bijeli Zorica 159
Alagi Adii 24 Bil (Njem. oficir) 44
Alagi Nemdrudin 246 Bilalbegovi Ahmet 297
Albahari Judita 99, 120, 159 Bili (Rede) Fajko 345, 346
Aleksi Nedeljko 256 Bjegojevi Ljubica 94
Ali Hodo 42 Bjelani Leposava 285, 364, 384
Alijagi Ismet 317 Bjelani Milovan 119
Alojz Brana 71 Blagojevi Ostoja 94
Andri Dimitrije 356 Blatei Nedo 253
Andrija Milo 306 Blaek Edo 19
Antonie Zdravko 18, 20, 27, 38 Bodenski Ludvig 163
Aranelovi Aleksandar 47, 228, 299 Bogdanovi Drago 309
Arbanas Nikola 272 Bogdanovi Mihajlo Mio 353
Arnautovi Milojko 364 Bogdanovi Rade 176
Arnautovi Mustafa 381 Bogdanovi Milutin 319
Arnautovi Omer 381 Bogosavac Duan 269
Arsenic Ljuboje 42, 47, 49, 58, 79, 80, Bogosavac Milka 137
122, 385 Bogosavac Milutin 73, 365
Arsenic Teodor 191 Bojani Duan Duko 29, 35, 137, 141,
Avdi Hajrija 155, 364 151, 233, 338
Avdi Hajro 80, 155, 217 Bojanovi Trivun 304
Avdi Husein 155, 171, 350, 358 Boji Zdravko 176
Auleb (Njem. gen.) 279 Boki Mirko 160
Boras F r a n j o 309
Babi Branko 27 Borojevi Ljuban 12
Babi Ljubo 87 Bosni Rajko 36
Babi Petar Pepa 42 Bonjak Huso 344
Bako Ivan 286 Botrumi Uro 19. 20, 192
Badeli Miko 361 Boti Stevan 61, 298
B a j i Boko 87, 121, 140, 149 Boi Gligo 320
Balaban Vid 328 Boi Ljubo 10, 43, 49, 50, 86
Banda Kota 272 Boi Nikola 336
Bantovi email 387 Boi Petar 153, 365
B a n j a c Milan 140, 149 Boi Rajko 119
B a r a n j a j a (Njem. gen.) 261 Boi Savo 373
Bardak arko 344 Boi Stanko 192
Bari Zeljko 36 Brako Ljudevit 320
Barii Zdravko 231 Brankovi Zdravko 218
Barjaktarevi Mehmed 380 Brauer 199
Baruh Jakov 328 Brezovac Momilo 143
Basari Ahmet 44 Brii N. Ivan 360
Bai Rade 12 Brkovi Obrad 322
Bai Ramiz 210 Broeta Ratko 20, 30, 32, 137
B a t a j l i j a Ilija 176 Broz Josip (Tito) 7, 17, 38, 77, 151, 159,
Bati Sinia 2, 8, 100, 218, 328, 329, 333, 165. 257. 293. 367. 377
334, 335, 338 Bubi Dragan 20, 191
Batinica Desa 177, 364 Bubi Milan (Krcun) 29, 31, 32
Begi Nuhidin 164 Bubi Milenko 387
Begovac Hamzo 42 Bubi R a j k o 117, 174, 175. 176, 226, 231,
Begovi Midhat 164 232, 271. 297, 305, 325, 329
Begovska Sena 177 Bucarevi Novak 176
Bekavac Fra Bosiljko 256, 257, 321, 328 Budak Bosa 364
Bekli Sair 42 Budak Boo 75, 76
Bem (Njem. major) 335, 358 Budimir Milan 36
Berak Vaso 361 Buljubai Kasim 42
Beri Bogdan 119 Bukovica arko 303
Bei Ilijaz 106 Bukovi Mirko 233
Bundalo Branko 119 Danii Ostoja 98
Bundalo Duan 316 Danii Savko 147, 229, 301, 361
Bundalo oro 52 Danilovi Milivoje 119, 149, 156, 230,
Bundalo Predrag 2 353
Buri Veljko 320 Daradan Spasenija 140, 364
Burza Petar 384 Daradan Stanojka 140, 364
Butozan V'aso 21 Davidovi Danica (Dana) 217, 364
Davidovi uro 71
Ceri amil 336 Davidovi Ljubo 71
Ceri Hamdija 75, 123 Davidovi Milena 364
Crljenica Marko 47 Davidovi Olga 364
Crna Dara 365 Davidovi Rua 2, 120, 158, 365
Crnkovi Toma 310, 364 Dedi Fikret 255
Crnobrnja Ljuban 31, 32, 34 Deli Mina 79, 80
Crnomarkovi Trkulja Jovanka 2, 52, Dervi Taib 100
55, 363 Desa (iz Teslia) 42, 364
Cvijanovi Bogdan 387 Desi uro 322
Cvijanovi Savko 285, 301 Devi Rajko 271, 274
Cvijanovi arko 320 Devi Simo 328
Cvijeti Boro 322 Devi Vaso 8, 231, 271, 274
Cvijeti Petar 256 Devi arko 233, 271, 304, 345
Cvijeti Stojan 2, 256 Devitz (Niem. gen.) 286
Djedovac Liubo 246
Dimitriievi (et. kap.) 61
Calui Ante 377, 387 Divjak Pero 220, 227, 265, 289, 297
au Behara 80 Dizdarevi Midhat 19, 163, 307
Celar Milka 73 Dizdarevi Nijaz 138
Ce'ar Zdravko 35, 44, 154 Dobriievi Mitar 176
Celo erif 320 Doki Petar 255
Ceni Stanko 56 Dolji Rajko 152
Cerekovi Savo 49, 50, 56, 61 Domuz Vladimir 387
Cerekovi Stevo 57 Domuz Zivko 137
erkez Ahmet 253 Doen Ilija 229, 230
Cizmi Aco 86 Doi Mujo 275
izmi Demal 287 Dragi Branko 2, 8
olakovi Rodoljub 374
Dragi Mirko 376
Colie Cedo 92, 95, 96, 123, 233, 366, 384
Dragojevi Stojan 7.3, 150, 316, 321. 336
Colic Vaskrsija 244 Drenovi Uro 27, 28, 34, 37, 45, 58. 68.
oki Abdulah 42
148
Culjak Mia 203
Prini Sretko 91, 173, 184
Drong Jan 149
Ce'o Mehmed 81 Dudi Liubo 366
Cehaji Ahmet 94 Duiakovi (Todora) Boko 357
Ceii Ratko 286 uii Milo 46
etojevi Novak 143, 150, 210, 272 Duki Branko 137
Ciri Gavro 76 Duki Duan 54, 60. 211
Ciri Ljubo 285 Duki Neeljko 320
Ciri Simeun 364 Duki Nikola 52, 325
Cosi Toko 117. 118 rtuki Raiko 49, 140, 2^% 233, 324
Cosi (kat. sv.) 256
C o ^ o v i Avdo 385 Duni Ibrahim 366
Cuun Nikola 119, 149 Durakovi Ale 257
C u p u r d i j a Slavko 221 Durakovi Hamdija 2, 171
Curali ja Nevenka (Nena) 94, 281, 310, Durakovi Ibrahim 324
356
Durakovi Zulkif 81, 217
C u r u v i i a Bogdan 71
Custi Jakov 285
urti ivko 342 Daferovi Dafer 101
Debi Jovan 381
Daki Trivun 55 Digum Petar 353
Danica (iz Teslia) 42 Don'agi Reuf 246
Danii Dragutin 98 Dubo Osman 257
Danii Obrad 98 Duda 365
aji Savo 152 Gakovi Mirko 119
eki Jela 364 Galei Omer 339
eki Prokop 175, 176 Gatari Branko 356
elovi Jovan 322 Gatari Mitra 364
eni Vid 21, 52, 105 Garaa Nikola 257, 268, 269, 281 310
eri Gligo 21, 105 337
orevi Vojo 157 Goranovi Bogdan 340
ukanovi Luka 47 Gavranovi Mujo 43
ukari Jovan 43 Gavri Miloja 33, 52
ukari Sredoje 52, 76 Gavri Nenad 49
uki Jovo 138, 271, 272, 275, 318 Gavri Slavojka 106
uki Radovan 327 Gavrilovi Milan 21
urevi Milutin 218, 309, 334, 352, 382 Gemuend Haupturmfirer 171
uran Branko 364 Glavendek Luka 336
ura Ranko 233, 286 Glavendek Ljubo 285
urii Blao 124, 213 Gli Milo 43
uri Drago 91 G-umevi Ahmet 382
uri Jovan 95, 151, 284, 287, 288 Gnjatovi Branko 52
uri Ljubomir 71 Gnjatovi Vuka 52
uri Marko 52 Gonin Milorad 56
uri Mihajilo 56 Gostovi Simo 56, 57
uri Milutin 76 Gotovac Marko 127
uri Ostoja 95, 98 Graek Anka 190
uri Petar 336, 372 Graek Drago 190
uri Rajko 288 Graek Ivan 190
uri Savo 376 Graek Katica 190
uri Veljko 358 Graek Rozika 190
uri Vera 364 Grai Sulejman 387
urii Pavle 341, 350, 355, 356 Grgi J u r e 159, 303
Gruba Dujko 218
Gruba Stevo 218
Eim Milan 2, 356, 381 Grubjei Dara 365
Egeli Mileva 365 Gruhinji (kotarski predstojnik) 16
Ejubovi Ejub 42 Gruii (etnik) 102
Ekos Sejdo 362 Gruii Damjan 366
Erak Vid 231 Gruji Konstadin 119
Ereeg Braco 76
Gudalovi Gina 364
Eroi Feliks 337
Gunjevi Milo 384
Gunjevi Sretko 301
Faflet Ivica 164 Gunjevi Vid 362
Fazli Galib 48, 54 Guti Bla 286
Fejzi Safet 49 Guti Viktor 16, 106, 262, 286
Ferizbegovi Muharem 160, 247, 281, Gutman Dr. Frida 233, 295, 296
282, 283 Gutman Olika 295
Fifi Behrem 100 Guvi Drago 71
Filipovi Darinka 365
Filipovi Miroslav 37, 46
Filipovi Radovan 123 Hadi Boko 52, 76, 246
Filipovi R a j k o 47 Hadi Kasim 27
Finkeltajn Bruno 23 Hadi (Mehe) Muhamed 344
Fier Klara 339 Hadisarajli Sulejman 76
Forkapa Nikola 39, 47, 67, 295 Hajdaragi Lutvo 101
Forkapa Petar 364 Ha'idi Ramo 362
Forkapa Terzi Seka 364 Halilovi Alija 327
Fri ja (Dafera) Rasema 339 Hr 1 Movie Safeta 316, 364
Halilovi Salih 100
Hamzi Suljo 73, 173
Gaea Soka 365 Hani Mihajlo 309
Gaji Milenko 48, 54 Hanki Suljo 326
Gaji Mitar 304 Haramandi Salko 42
Gaji Novak 153 Harba Enver 155
Gaji Petar 42 Huseinehaji A. Hasan 253
Gaji Vojislav 336 Hasandedovi (bojnik) 220, 221
Hasani Mustafa 387 Jankovi Mladenko 382
Hasi Avdaga 377 Jankovi R a j k o 336
Hasnija 365 Jankovi Stojan 385
Haznadarevi Safet 42 Jaurek Miroslav 71
Hedemovi Muharem 182 Javorski Mihailo 164
Hekimmoglu Alipaa 261 Jevti Dragoljub 2, 57, 58, 71, 93, 95, 113,
Hercegovac Adem 19, 49, 50, 57, 60 117, 143, 184, 250
Hercegovac Rizah 42 Jevti Ilija 47
Hercegovac efik 2, 257, 265, 289 Jeli Milan 138, 230
Hildburghauzen 261 Jeremi Jovan 382
Hitler Adolf 15, 25, 257, 278, 314, 367, Jokanovi Boo 173, 176
376," 377, 385 Jokanovi ura 56, 62
Hjum Ivan 336 Jokanovi Luka 171, 176
Hodi Sabit 76 Jokanovi Nedo 143
Hodi Zejnil 366 Jokanovi (Sime) Vladimir 75
Horvat Joe 37, 46 Josipovi Duko 2, 48, 52, 53, 76, 86
Horvat Ivani 2, 68, 371 Josipovi uro 384
Hozi Advan 76, 81, 99, 132, 138, 144, Jotanovi Milenko 236
226, 268, 273, 297, 353, 377 Jotanovi Mira 19, 363
Hrni Asim 155, 156 Jotanovi Ranko 366
Hrni Husein 155 Jotanovi Vlado 2, 8, 10, 76, 77, 82, 83,
Hrni Saban 320 117, 118, 160, 166, 190, 192, 201, 220,
Hufman 275 sav. pilot 236, 363
Hujdur Ragib 339 Jotanovi Vuka 304
Huji Mehmed 336 Jotanovi Zorica 236, 304
Hujkiri Mujo 359 Joti Kota (Kojo) 10, 41, 49, 76, 246
Huskanovi (Huse) Mao 354 Jovanovi Josip 245
Husanovi Ibrahim 326 Jovanovi Vera 364
Husejinehaji Ahmet 253 Jovi Arsen 248
Husijakovi Halil 380 Jovi Stevo 326
Jovi Zvonimir 219, 222, 231, 294
Ibrahimpai Mahmut Mao 224 Jovii L j u b o 2, 10, 49, 56, 58, 140, 192,
Ibri Hamzo 320 272, 286
Ibrievi Ibrahim 358 Jozevi Tadija 384
Iduz Ibro 361 Jugovi Boko 98, 143, 144, 150
Jugovi Milan 98
Ignjati Milo 304
Jugovi Radivoje 98
Iki Milan 110
Jugovi Vasilije 98
Ilibai Dragan 10, 56, 57
Jugovi Zdravko 98
Ili Vladimir 257, 265, 294, 309, 319, 326
Jugovi arko 98
Ini Nenad 218 Juki Aziz 339
Ivanievi Duan 8 Jungi Milo 231
Ivani Nikola 210 Jurjevi Milutin 239
Ivkovi Nedo 247 Jurini Niko 11, 29
Ivanovi Miladin 51 Jurii Vojislav 156
Ivanovi Simo 34 Jurkovi Pavle 316
Ivanovi Svetozar 328 Jusi Salih 309
Ivanovi Vlado 81
Ivevi Anton 193, 196, 199, 201, 220
Ivezi Dujo 52
Ivi Vojo 246 K a j z e r Ivan (Kejar) 87, 328
Ivkovi Nedo 285, 360 Kaiaba Ostoja 127
Iveti Jovo 364 Kaladi Pero Perica 43
Kalini Milan 2, 8, 235, 257, 281, 310,
379
J a j a n i n Ljubomir Bijeli 56, 58 Kalenjuk Roman 366
J a k i Duan 218 Kantardi Sadeta 2, 70, 173
Jakubin Viktor 83, 99, 173, 297 Kapor Momir 2, 49, 50, 55, 122, 376
Jakupovi Hakija 354 Karabegovi Edhem 36
Jaku F r a n j o 106 Karabegovi Osman 27, 28, 35, 36, 41, 42
Janikovi ore 147, 173 Karaorevi Petar 41, 55, 67, 159, 293
Jankovi Adam 385 Karan Rajko 285
Jankovi Dragan 159 Karanovi Nikola 229, 230, 281
Jankovi Ljubo 21, 49, 52, 53, 76 Karapandi Husein 326
Karaselimovi Mustafa 80 Kre (sudija) 106
Karaselimovi Smajo 218 Kremi Ana 230, 244, 361
Karasijevi Drago 358 Kresojevi Stanko 56
Kari Esad 218 Krei Rasim 344
Karijanovi Luka 385 Krezovi Branko 322
Katani Ilija 286 Krizman Bogdan 39
Katani Nedeljko 322 Krli Muharem 286
Kecman Milo 322 K r n j a j i Marinko 156
Kecman Vlado 58 Kuhar Stanko 326
Keleevi Duan 309 Kukolj Zivka 49, 52
Keri Milutin 360 Kulenovi Hajro 50
Herli Husein 344 Kulaevi Stani Muhamed 42
Kiti Gavro 301 Kuleevi Mirko 336
Kiti Jovo 191 Kuli Ivan 253
Kiti Luka 307, 365 Kuljicki Jovica 117
Kiti Milovan 322 Kulundija Petar 52, 76, 86, 138
K l a j n 171 Kunecki Ignac 76, 149
Kloki Devad 8 Kupreak Stanko 191
Kloki Nasko 127 Kupreanin arko 150
K l j a j i Filip Fio 50 Kusur Emko 387
Kneevi Branko 148 Kusur Ibrahim 387
Kneevi Petar 24, 101, 171, 328 Kusur Mujo 256
Kneevi Slavko 127 Kumi Mustafa Dule 2, 7, 80, 157, 175,
Kneevi Zdravko 119, 120 235, 257, 268, 270, 326, 367
Koo Ahmet 387 Kuzmanovi Kota 127
Kolal Milorad 358 Kuzmanovi Nedeljko 94, 143, 150, 210,
Kolari Mujo (Zuber) 366 381
Koljevi Kosana 381 Kuzmanovi Petar 201, 285, 342
Komadina Luka 176
Komljenovi Dujko 31, 42
Komsa Jozef 382 Laketi Slavko 102, 222
Komu Jan 149 Laki R a j k o 322
Kondi Rade 10, 63, 224 Lalovi Momir 10, 75, 93, 117, 169, 171,
Kondi Milo 97, 108, 111 217, 218, 255, 256, 297, 381
Kori Zahid 42 Latinovi Mlado 91
Korov Stjepan 23 Latkovi Milka 365
Koi Slavko 229 Lazarevi Branko 143
Kosti Ilija 11, 76, 86, 97, 220 Lazi Mirko 71
Koica Duko 32 Lazi Nada 71
Kopi Obrad 41 Lazi R a j k o 108, 111, 113
Kotori Hajder 114, 117 Lazi Veljko 106, 111
Kotur Duanka 365 Lazii Branko 147, 293
Kovaevi Adem 310, 324 Ledenik Milo 273
Kovaevi Branko 299, 339, 350, 374 Lehecki Jozefina 177
Kovaevi Gojko 310 Leli Salih 320
Kovaevi Husein 43, 127 Lepir Stjepan 70, 71
Kovaevi Duanka 86 Lepir Veljko 285, 306
Kovaevi Mladen 322 Liina Milan 36
Kovaevi Milan 132, 143 Liina Rade 27, 30, 32, 34, 36
Kovaevi Milka 364 Livnjak Osman 301
Kovaevi Osman 257 Loli Abid 42, 43
Kovaevi Sena 334 Loli Ibrahim 42
Kovaevi Slobodan 322 Loli Omer 42
Kovaevi Stevo 2, 310, 335, 352, 353, Lorkovi Mladen 239, 264
379. 387 Loi Asim 255
Kovaevi Stjepan 45 Lozi Arif 80
Kovaevi erif 324 Luburi Drago 2, 7, 8, 78, 79, 80, 87, 134,
Kova Milorad 359 157, 216, 218, 321, 328, 352, 353, 355
Kovijani Lazar 387 Luburi Maks 276, 279
K r a m a r Ljudevit 344 Lui Petar 338
Krajinik Nenad 49 Luki uro 230
Kreco Omiljko 81 Luki Mile 135
Kreco Uro 87, 117, 119, i20 Lukrecija Jovo 42
L j u b o j e v i B r a n k o 282, 297, 328, 329 Meava P e t a r 11, 131, 361
L j u b o j e v i Duan 303 Medakovi J o v i c a 154
L j u b o j e v i Miralem 246 Mehii Ifeta 70, 217, 364
Menii S a f e t 384
Mehinovi S a f e t 308
Maduni (ustaki logornik) 165, 179 Mehmed I I I (osvaja) 261
Madrapa Veselin 52, 151, 190, 366 Merovi Avdo 320
Maglajli Isak 269 Mesi Ismet 179, 285
Maglajli S e f k e t 49, 50, 52 Mei Hasan 336
M a h m u t e h a j i Demal 76 Meid Ademaga 106, 254, 287
M a j k i L j u b o m i r 336 Meid Halil 286
Majstorovi Gavro 71 Mei Ibrahim 328
Majstorovi Mihailo 253 Mei Muhamed 2, 111
Majstorovi Novak 119 Meki Began 381
Makari S t a n o j e 42 Meinovi Huso 81
Malbai B r a n k o 71 Midi Esad 35, 44
M a ^ e v i Mika 339 Mihailovi Draa 27, 28, 45, 54, 143, 339,
Ma'eevi R a j k o 165, 179 341, 342, 343, 349, 350, 355, 356, 362
Male v i Boko 359 Mihailovi ore 210
Mali I l i j a 35, 62, 67 Mihailovi Marko 98, 166, 172, 173, 184,
Malie L j u b o 223, 244 234, 257, 322
M a m ' Nasko 244 Mihailovi Sergi je 38
Mandi L j u b o 49, 56 Mikeli Ivan 387
Mandi J o v a n 47 Mihi Maksim 350, 352, 353
Manduka Milka 229 Mikainovi I l i j a 47
Manovi Ivan 328 Miki C e d o 304
Mareti Vukain 45, 47 Miki Milka 177
Marie Ana 364 Miki Vojislav 71
Mari Blagoje 42 Mikitiin I l i j a 366
Mari Dimitrije 358 Miladinovi I g n j a t i j a 286
Mari Grgo 159 Miladinovi P e t a r 112, 114
Mari Mile Truba 10, 42, 49, 75, 136 Miiankovi Mitar 97, 228, 304
Mari Nikola 47, 91, 121, 122 Milanovi Drago 57
Mari P e t a r Veliki 55, 100, 101, 324 Milanovi M i r j a n a 364
Mari S t j e n a n 301 Milanovi Milo 21
Mari Stoiko 253 Milanovi Milo (Travniki PO) 43
Mari Vladimir 42, 48 Milanovi Ostoja 176
Marii Ivan 250, 252 Mili Milan 334
Marini Bla 353 Milligan (Engl, pilot.) 275
Marin Lazo 280 Milija Gavro 333, 356
Marin Mlado 52. 56 Milija Milka 363
Marii Viktor 335 Milija Nedeljko 353
Marijanovi Dragoljub 384 Miljanovi Rade 42
Marijanovi Spasoje 10, 49, 110 Mili B r a n k o 176
Markoevi Sveto 117, 297 Mili Jovo 80
Markovi J o v a n 304 Mili Dr. L j u b o m i r 44, 112, 116
Marovi Vasiliie 47 Mili Momir 99
Marti Danilo 2, 94, 96, 316, 320, 321 Mili Savo 49, 61, 151, 334
Martinovi Marko 47 Milini Stevo 153
Maruni Mitar 210 Milini V a s k r s i j a Kio 68
M a n f e B e r n a r t Berto 2, 227, 228 Milini V e l j k o 322
Maslo idriz 39 Milinkovi Stevo 366
Makr, j o z o j 0 fi Milivojac Novak 229. 301, 319
M a t e h Hiia PO Milivojevi B r a n k o 228
Mati s o k a 365 Milivojevi Milutin 320
M f ! t l Zdravko 156 Milivojevi P e t a r 320
MatuSi Stipe 286 Milojevi Dragan 360
Milosavl jevi Milena 52
Mazalica Milan 49
Milo Andrija 306
Maar Drago 24, 29
Maar J O S D Soa 11, 27. 73, 76, 77, 81 Miloevi J o v o J o v i c a 81, 140, 141
83, 91, 213, 276, 279, 280, 363, 374 Miloevi L j u b o 244
Maar M a r i j a 52, 363 Miloevi L j u b o j e 117
Maar Nada 52 Milutin(ovi) Zdravko 286
Miri Boko 244 Nuni Matija 91
Miri Grgo 309 Nuni Ilija 81
Miri Radomir 47 Nuni Stanko 345
Mirkovi Milorad 19, 20 Nurudin Miralem 246
Misiraa Duan 86 Nudi Milivoje 322
Mii Branko 43
Mitranovi Boro 47, 54
Mitrov Mara 52 Njei Darinka 365
Njei Gligo 281, 366
Mitrov Slobodan Danko 17, 21, 30, 33, Njei Stojan 322
34, 35, 42, 44 Njei Veljko 73, 297
Mitrovi Milan 149, 207
Njei Vid 11, 21, 49, 52, 76, 81, 97
Mladenovi Nedeljko 176
Mlinari Milan 82, 112, 117, 152, 173,
184, 255, 256, 257, 272, 285, 317, 320, Obradovi Milenko 210
321, 322, 324 Obradovi Mlado 10, 75, 90, 100, 127
Modi Duan 105 Obradovi Simeun 34
Modi Vasilije Vasko 52, 247, 288 Obrali Zeir 362
Momilovi (kat. svetenik) 256 Obrli Brio 255
Mominovi Stipe 33, 164 Odalovi Dragica 112, 114, 119
Momi Milan 147 Odi Slavko 76
Mrela Anton 303 Odobai Smajil 143
Mrda Jovo 76 Ogulinac Josip 273
Mranovi Marko 47 Oljaa Vojo 247
Mrmolja Mirko 24 Omi Mirko 381
Muhi Dante 366 Opai Slavko 366
Mujanovi Serif 328 Orovi Savo 138
Muji Osman 335 Ostoji Stojko 323
Muiii Ibrahim 361 Ostoji Zaharije 350
Mujki Mehmed 76, 77
Muiki Teufik 79. 80 Pacak (general) 180
Mulali Safet 286 Pajiin Kota 296
Mandi Nikola 246
Pajkovi Milo 92
Muratovi Pao 286
Palikua Branko 387
Muratovi Salih 246 Pani Adam 217, 310, 328, 329, 335, 338
Muanovi Idriz 309
Pani Ljubo 76, 125
Muanovi Sabit 81
Pani Ljuboje 42, 47, 49, 56, 58, 91, 121r
Muinovi Hasan 317 122, 123, 324
Muki Ljubomir 317, 380, 384 Pani Milorad 318
Pani Nedo 255
Nad Kota 34, 35 Pani Salih 42
Nagradi Liubica 334, 363 Pani Sekula 304
Na gradi Ljubo 315 Partalo 140
Nedi Milan 367 Pastuhovi Mato 382
Nedi Uro 256 Paveli Ante 247, 273, 278, 287, 314, 367.
Nedini Obrad 135 376, 377, 385
Nedini Rade 137 Pavlovi J a n k o 304
Neimarevi Danica 116, 287, 288 Pavlovi Mihajlo 52, 76, 210, 211
Neimarevi Mile 51 Pavlovi Nedeljko 49
Neimarevi Risto 84, 366 Peji Manojlo 47, 54, 372
Nemec Jozo 37 Peji Petar 366
Nemet Braco 76 Peki Mirko 101, 108
Pendi Ilija 336
Niki Avgustin 122, 143, 153, 176, 344,
Perhinc Mihalj 322
356. 366
Perovi Danica 120, 131
Nikoli F r a n j o 340 Perovi oko 43, 48, 50, 56, 247
Nikoli (general) 180 Petkovi Anka 365
Nikoli Jovan 122 Petkovi Branislav Braco 39
Noi man Sari 148 Petkovi Boica 94, 96, 310, 321, 383
Novakovi Nevenka 86 Petkovi Cvijeta 321, 364
Novak Viktor 16 Petkovi Marica 365
Novkovi Ljubo 176, 303, 324 Petkovi Milovan 320, 336
Nuhbegovi Aliia 269 Petkovi Ranko 218
Nuhi Razija 246 Petkovi Stevo 71
Petras (austrijski pukovnik) 163 Preradovi Mirko 8, 53, 54, 56, 71, 112,
Petrain Janko 304 113, 143, 150, 184, 252, 253, 272, 309,
Petri Vaso 49, 52 316, 325, 383
Petri Viktorija 52 Preradovi Nedeljko 56, 82, 99, 112, 139,
Petri Nevenka 138 153, 285
Petrovi Anton 326 Preradovi Veljko 385
Petrovi Draginja 304 Preradovi Zdravko (Braco) 11, 29, 40,
Petrovi Milan Milane 121, 139, 356 41, 57, 58
Petrovi Milovan 82, 151, 216 Preradovi Zdravko 344
Petrovi Novo 304 Preradovi Zivojin 29, 31, 39, 40, 41, 191,
Petrovi Petar 49, 95, 117, 247 192
Petrovi Stojan 127, 304 Prodi Novak 41, 191, 230, 236, 296
Petrui Marko 175, 176 Proli Veljko 327
Peuli Branko 304 Proli Ljubo 315
Peuli Ceto 40, 304 Proti Mileta 327
Peuli Jelenko 119 Pstrocki oko 83, 96, 110, 154, 155, 269,
Peuli Stevan 39 281, 289, 310
Pijae Moa 38, 77 Pucar uro (Stari) 38, 41, 42, 43, 86, 87,
Piiani Ibrahim 377 262, 263
Piietlovi Branko 359 Puli Milo 354
Piietlovi Risto 285 Pupavac (et. oficir) 47
Piliagi Duan 233 Pui Bogdan 380
Pivaevi Milan 29 Pui Mihajlo 42
Pivaevi Novak 20. 39. 40, 44, 46. 191. Puzavac Danica 365
246
Pivaevi Vida 364 Radakovi Ilija 354
Piani Ibrahim 377 Radani Novak 82
Planinac Stieoan 320 Radanovi Mirko 380
Planini K^sim 360 Radeli Marjan 358
Platon (vladika) 85 Radeli Niko 385
Pi emeniti Valent 336 Radeti Luka 49
Pliva Muharem 155, 344 Radi Ljubo 384
Pobri Edhem 19. 29, 49, 76 Radi Ljubo (Gedo) 10, 41, 73, 76, 77,
Pobri Osman 41 81, 85, 117, 139, 246, 271, 301, 309, 353,
Poorek 105 360, 361
Podvinec 23 Radi Mitar 364
Polovina Mitar 101 Radi Milorad Braco 31, 32
Ponorac Rajko 156 Radi Rade 30, 33, 35, 36, 37, 42, 43, 44,
Popadi Jeka 364 45, 46, 47, 54, 56, 58, 67, 148
Popian Meho 246 Radi Zorica 52
Popovi Anelka 144 Radinkovi Ljubica 177, 336
Popovi uro 47 Radii Milka 159, 325, 365, 381
Popovi Duan 360 Radman Milan 43, 45
Radomirovi Milenko 175, 176, 247
Popovi Koa 50, 88, 341, 357, 377 Radomirovi Momir 138
Popovi Milan 232, 309, 346 Radomirovi Stojan 52
Popovi Mladen 229 Radosinovi I r a n k o 93
Popovi Perica 140, 141 Radosincv : Petko 320
Porobi Besim 119 Rado Mirko (upnik) 191
Predojevi Bosa 253, 364 Radoevi Stevo 321
Predojevi ura (urin) 96, 101 252 Radovanovi Todor 328
281, 353 Radi Devad 102
Predojevi Nikola 253 Radulov' Nedo 288
Premui Franjo 344 Rajievi Rado 350, 353
Ra i kova Petar (ustaa) 377, 387
Preradovi Blagoje 2, 7, 8, 73, 75, 76, 93, R^nmn Ljubomir 264
94, 134, 142, 143, 150, 303, 316, 321, Ra!- : ' oro 99
336, 358, 374 Raki Mio 138
Preradovi Cetoje 143, 150, 253 Raki Vaskrsije 230
Preradovi Jovan 256 Rakani Ivan 359
Preradovi Jovanka 365 Rakulj Rade 8
Preradovi Marko 304 Rami Raif 320
Preradovi Milutin 150 Ravli Pejo 164
Rau Stevo 56 Simi Savo 153
Redi Husein 91, 100, 135, 325 bimic Siavko 138
Rehaldski Stanko 218 Simi Stevo 57
Risovi Atif 42, 43 bmanovic Vejso 384
Risovi Ibro 42, 43 Skelendi Mehmed 384
Risti Duka 373 Skoaji Bogdan 42, 366
Rodi Slavko 60 Skoncra Nikola 384
Roje Karlo 34 Skopljak Mujo 81
Roje Rudolf 44 Skuia (braa) 246
Ronevi Milan 76 Siatinac Nedo 319
Rosi Uro 364 Siatinac Nikodin 62, 138
Rozmuz Bernard 138 Siatinac Zaharije 2, 8, 40, 97, 159, 175,
Rudonji Mitar 119, 120 176, 177, 270, 346, 360
Runi J o j e 35 Slavni Gavro 142, 143
Rupar 137 Slavni Ilija 2, 11, 29, 31, 42, 47, 48, 50,
Ruter Franc 322 58, 76, 122
Slavni Mirko 301, 361
Slavni Niko 43
Sadek Binko 323
Smaji Halil 336
Safi Mehmed-Paa 261
Smaji Osman 387
Safin Zlatko 101 Smaji Salko 380, 384
Sakan Konstantnin 257, 271 Smajilagi irbeg 255
Samardija Duan 12 Smiijam Mihailo 381
Samardija Stevo 5, 10, 11, 21, 23, 29, Smolenski F r a n j o 384
33, 39, 40, 41, 42, 47, 49, 310, 350 Sojtari Hasan 42
Sananin Boro 71, 326, 333, 383 Sokolovi Ferhat Paa 261
Sananin Boko 309, 320 Sokolovi Mehmed Paa 261
Sananin oro 73, 118, 230 Solarevi 137
Sananin Milena Sommer Ferdinand 106
Sananin Mirko 2, 8, 71, 185, 373 Sopi Pavle 380 s
Sandaj J a n 384 Spasojevi Obrad 102, 127
Sandi Vlado 156 Spasojevi Petar 11, 102, 127
Sarajli Devad 285 Spasojevi Simo 256
Sarajli Enver 227 Srevi arko 285
Savanovi R a j k o Srkalovi Osman 387
Savie Brana 365 Stabakovi oko 361
Savie Branko 71 Stameti arko 328
Savi oro 158 Stani Bogdan 71
Savi Ilija 322 Stani Vera 364
Savi Mile 257, 285, 301, 326, 360, 384 Stani Boro 366
Savkovi Nedeljko 150, 153 Stani Nedo 72, 73, 175, 176, 220, 227,
Savojski Eugen 254 257, 285, 386, 321
Soi Hadira Atida 307, 365 Stani Petko 176
Segi Boko 2, 71, 75, 76, 131 Stani-Kulaevi Mehmed 42
Segi oro 286 Stanarevi Savo 304
Segi Darinka 365 Stanii Bogdan 71
Segi Kota 383 Stanojevi Milivoje 98
Segi Momir 42 Starevi Uro 256
Segi Z. R a j k o 285. 386 Staiko Viktor 387
Segi Stanko 150, 210, 336 Stegi Vaskrsija 156
Sejri Ibro 246 Steinheiser (njem. puk.) 250
Sekini Mirko 233 Stigli Duan 43
Sekuli Branko 133 Stjepanovi Zagorka 52, 363
Sekuli Milan 112, 285 Stojanovi Milo 99
Selimovi Ahmet 336 Stojanovi Mladen 34, 36, 37
Selman Jusuf 336 Stojakovi Seka 87
Selmanagi Rizo 87, 196, 271, 282 Stojni Vladimir 71
Semak Vasilj 76 Stojkovi Stojan, Vlaknica 71
Sian Vaso 284, 285 Stojkovi Stojan 244
Sigismund (kralj) 371 Stojkovi D. Vlado 387
Silajdi Slavko 253 Stojni Novak 243, 244
Simi Boro 326 Stoki Maro 2, 40, 121, 246, 247
Simi Duan 143, 150 Stry Josip 196, 199
Stupar Vojo 2, 7, 8, 10, 34, 35, 44, 46, Terzi Redo 36
48, 49, 50, 52, 53, 57, 68, 83, 96, 115, Teanovi Lazo 27, 28, 30, 33, 34, 36, 37,
120, 154, 168, 229, 233, 234, 257 45, 46, 55, 58, 67, 135, 148, 239, 293,
Suboti Mitar 76 294, 296
Sujolai Rifat 42 Teanovi Ostoja 56
Suljai Sulejman 387 Tei Luka 366
Suvajac Aleksa 76 Tei Marko 127
Suvajac Boko 73, 210, 360, 361 Tei Stanoje 75
Suvajac Svetozar 42 Tenjak Ahmet 111, 343
Tenjak Avdo 342, 343
Tifi Alija 101
Sahbaz Alija 285 Tilinger 152
arevi Ilija 112, 115, 117, 118, 149, 156, Timkov Ivanko 144, 254, 366
216, 217, 218, 328, 352 Todi Spasoje 93
arevi Petar 257, 285 Todorovi Ignjatija 11, 21
arevi Ugljea 230 Todorovi Mika 116, 117
ari Boro 98 Todorovi Milan 380
ari I l i j a 98, 309, 310 Todorovi Radovan 76
arevi Savka 118 Todorovi Savo 286
ari Luka 249 Todorovi Vojo 52
ari Nojman (francuz) 148 Tokarek Ivica 113, 119
ehovi Abdurahman 42, 43 Tomaevi Veljko 153
epa Svetozar 81, 87, 297 Tomi Anton 353
eremet F r a n j o 253 Tomi Branko 286
eremet Ivica 319 Tomi Novak 111, 284, 322, 365
evo Danica 365 Tomi Stoja 364
iljak Junuz 320 Tomljenovi Stjepan 380
iljegovi Milo 41, 124, 213 Topagi emsudin 324
inik Drago 20 Topi Boko 253
ipka Branko 10, 92, 157, 224 Topi Stojan 173
ipka Veljko 49, 56, 174, 220, 221, 227, Toti Dragoljub 322
270, 271, 345, 367 Trifunovi Boko 176
kaljov Mile 43 Triki Savo 35
kiljo Muan 246 Trinki Albert 2, 97, 127, 142, 156, 183,
knjinjari Vladimir 172, 250, 252 208, 220, 230, 268, 281, 310, 328, 333,
ljivi Zivko 244 357
ljivo Jozef 387 Trivi Vukan 48, 56, 58
mulja Branko 143, 321 Trivievi Nedeljko 119
mulja Vaskrsije 73, 112, 230, 250, 257 Trivievi arko 306
385, 300, 306, 309 Trivuni Mitar 74
njegota oro 226, 271 Trkulja Jovica 79, 100, 122, 176, 303, 324,
obot Aim 36 356
ora Josip 320
Trkulja Mile 2, 10, 20, 32, 47, 48, 54, 55,
prem (doktor) 90
56, 72, 75, 81, 100, 121, 122, 191, 197,
tambuk Zdenko 37, 46
332
tajn Hans 83
Trnini Milo 336
ubai Ivan 293
Trnini Nenad 301
imecki Sofija 286
Trnini Rade 134
uput Vlado 164
Trnjakovi Mile 10, 76, 86, 138, 159, 337
urlan Dragan 112, 135, 310, 320 Trpi Milo 322
Tubonji Jelisije 362
Tabakovi Hakija 131 Tubi Gostimir 127
Tabakovi Ibrahim 35 Tubi Rade 309
Tadi Dragomir 384 Tucakovi Marko 301
Tadi Milo 58 Tukeri Ivo 270
Tadi Simo 248, 289, 315, 316 Tuli Jovi Vida 365
Tali Raid 361 Tumirovi Ahmet 382
Tanasi Rajko 137 Turudi Petar (Turudija) 97
Tanasi Vid 285, 319 Turudi Savo 359
Tanovi Asim 248, 249, 252 Tutnjevi Duan 285
Tatarevi Zdravko 365 Tutnjilovi Dragica 71
Tekli Zivko 381 Tvrtko II 371
Telarevi Slavko 248, 249 Tvrz Anton 137
Tvrz Dominik 137 Vrhovac Milka 364
Tvrz Josip Pepi 2, 8, 10, 43, 48, 54, 55, Vrhovac Stojan 364
87, 137, 155, 159, 171, 173, 218, 282, Vrhovac Zivko 360, 361
303, 309, 329, 363 Vukovi Gojko 353
Tvrz Jozefa 137 V*ko Mato 253
Tvrz Vlasta 137 Vujai Bogdan 47, 74, 302, 304
Vujasinovi arko 2, 160, 229, 250 285
Vuji Gojko 387
Udvarhelija (austrijski kap.) 245 Vujii Milo 210, 232
Ugren Vaskrsija 333, 334 Vujinovi Blagoje 314
Umievi Zaga 43, 44, 52 Vujinovi Dragi 237
Urek Ferdinan 200 Vujinovi Duja 140, 383
Vujovi Ratko (Coe) 27, 52, 53
Usorac Radivoje 230 Vukadin Dane 384
Vukainovi Stanko 10, 83, 95, 115, 117
Vagner 198, 114, 115, 117, 118 119, 120
Varcar Slavko 325 Vukelja Perica 227, 342, 343
Vaseliin Ankica 336 Vuki Milan 273
Vasi Milorad 55 Vukmanovi Svetozar Tempo 38
Vasi Savo 52, 119, 190 Vukomirovi Drago 91, 307, 320
Vejsi Ahmet 361 Vukoti Cedomir 233
Veseli Vladimir 164, 246 Vukoti Nevenka 94, 112, 113, 210
Veri Milorad 49 Vuko-vi Ljubo 73, 95, 364
Vientijevi Zivanka 10, 86 Vukovi Milovan 344
Vidi Novak 143 Vukovljan Luka 382
Vidi Rajko 218 Vukosavljevi Mladen 76, 358
Vidovi Lazo 114
Vidovi Milorad 113
Zafranovi Lordan 46
Vidovi Predrag (Pendo) 10, 49, 71, 117, Zamern fon (gen.) 280
151, 184, 343 Zec Petar 295, 296
Vidovi Savo 322 Zejmir Nezir 119
Vilenica Josip 190 Zeki Davorin Koko 42
Vini Duan 353 Zeki Milo 379
Vini Vlado 47, 67, 68, 237, 294 Zgonjanin arko 11
Vinterhalter Vilko 45 Zimonji Gavro 106
Vitorovi Mile 47 Zovki Bono 340
Vodnar Vasilj 358 Zrni Slavko 156
Vojvodi Momilo 53, 54, 57, 58, 119,
268, 329, 365
Vojvodi Obrad 366 ivani Nedo 96
Vojvodi Smilja 365 Zivani Zivko 96
Voki Ante 239, 247, 264 Zivanovi Sergije 47
Vorotovi (. por.) 191 Zivkovi Duan 91
Vraevi Momir 125 Zivkovi Lazo 304
Vranjeevi Slavoljub 47, 54, 55, 56, 58, Zivkovi Rajko 112
102, 148, 299, 350 Zivkovi Zivko 328
Vrdoljak (ust.) 17 Zuji Vojo 246, 248, 250, 252, 315, 344,
Vrhovac uro 97 353
[NE JEDINICE I USTANOVE
mije: 5, Treeg KNOPO 20. 23, 24, 25,

29, 30, 38
- Crvena armija 22, 82, 83, 88, 127, 6. Treeg KNOPO 20, 22, 24, 25,
177, 367, 377, 385 29, 30, 38
- Njemake: Kozarski Udarni 41, 42
Armije E 317 Proleterski Bos. krajine 35, 41, 43,
147, 154
- NOVJ :
1/14. SBNOU brigade: 67, 70, 72,
1. armija 349 74, 75, 76, 78, 80, 81, 82, 83, 90, 91,
2. armija 341, 349, 357, 361, 377 96, 98, 99, 100, 101, 110, l21, 122,
123, 124, 125, 126, 131, 132, 134,
ta1joni : 135, 136, 137, 138, 139, 140,
141, 150, 152, 153, 154, 155, 156,
- etniki: 166, 168, 169, 170, 171, 173, 174,
Borjanski 211, 212 177, 185, 195, 203, 207, 211, 216,
Crnovrki 123, 149, 150, 153 218, 230, 235, 243, 250, 252, 255,
Gavrilo Princip 97 257, 269, 275, 281, 282, 284, 285,
Prnjavorski 266, 336 287, 288, 295, 297, 301, 303, 306,
Snjegotinski 73, 237 308. 309, 318, 319, 323, 324, 327,
1, 2, 3. i 4. Teslike brigade 328, 329, 334, 335, 339, 340, 342,
343, 349, 350, 352, 354, 355, 361,
- Njemaki: 367, 380, 382, 383
5. policijski 276 2/14. SBNOU brigade: 70, 71, 72,
6. policijski 276 73, 74, 75, 78, 80, 81, 83, 90, 91, 92.
f NDH: 94, 95, 96, 98, 110, 111, 112, 113,
114, 115, 116, 117, 119, 120, 123,
1. bojna 4.lp 108, 113, 115, 116, 126, 134, 135, 141, 143, 150, 151,
117, 118, 119 152, 154, 155, 156, 166, 168, 170,
1. bojna 6.lp 116 171, 172, 174, 182, 184, 185, 195,
1. bojna 6. pos. zdruga 172 198, 203, 208, 209, 210, 211, 215,
2. bojna 4.1p 118, 172, 372 217, 219, 222, 223, 226, 228, 230,
3. ustaka bojna 268, 276 232, 233, 234, 235, 243. 244. 248.
4. ustaka bojna 263. 268, 276 250. 252. 255. 256, 257, 266, 268.
39. ustaka bojna 377, 379 269. 272. 273. 274, 275, 284, 285.
5. bojna arodrom 286 286, 287. 288. 297, 300, 303, 305,
6. ustaka bojna 377 308, 309, 316, 318. 319. 320. 321,
Bojna 2. brzog zdruga 171 323. 325, 334, 335. 339. 340, 341.
- NOVJ : 342, 343, 349, 353, 354, 355, 359.
361, 374, 381
1. etvrtog KNOPO 30
2. etvrtog KNOPO 30 3/14. SBNOU brigad: 68, 72, 73,
3. etvrtog KNOPO 30, 39, 40 74, 75, 76, 81, 82, 84, 90, 91, 96,
4. etvrtog KNOPO 30, 41 97, 98, 99, 110, 111, 112, 113, 114,
1. obnovljenog 4. KNOPO 50, 51, 115, 116, 117, 119, 123, 125, 126,
56. 58, 59 135, 138, 139, 141, 147, 149, 150,
2. obnovljenog 4. KNOPO 51, 52, 152, 153. 154, 156, 166, 168, 169, 174,
56, 57, 58, 59, 60, 61, 62, 63 185, 195, 196, 201, 202, 203, 211,
219, 221, 222, 226, 228, 229, 230, 1. proleterska: 51, 138, 140, 159,
231, 235, 236, 243, 244, 250, 255, 177, 190
257, 265, 266, 269, 273, 274, 275, 1. vojvoanska: 373
282, 284, 285, 287, 297, 300, 301, 2. krajika NOU brigada: 47, 62,
303, 306, 307, 308, 309, 317, 318, 122, 190, 213
319, 320, 323, 324, 326, 327, 334, 3. krajika NOU brigada: 88, 190
335, 339, 340, 342, 343, 346, 349, 3. Lika: 88
353, 355, 356, 360, 361, 383, 384 4. krajika NOU brigada: 0, 61,
213
4/14. SBNOU brigade: 102, 110, 5. kozaraka: 7, 11, 12, 62, 67, 69,
123, 125, 126, 135, 138, 141, 150, 73, 74, 76, 78, 79, 80, 81, 83, 90, 92,
152, 154, 156, 168, 172, 173, 174, 95, 101, 127, 137, 143, 149, 156, 157,
175, 176, 177, 178, 185, 195, 197, 159, 165, 166, 168, 169, 170, 171,
198, 199, 200, 201, 203, 211, 220, 172, 173, 176, 177, 178, 179, 185,
221, 222, 226, 227, 228, 230, 231, 190, 192, 197, 202, 213, 216, 224,
232, 236, 249, 255, 257, 265, 266, 234, 286, 376
268, 269, 270, 271, 273, 274, 289, 8. KNOU: 7, 276, 278, 279, 281, 282,
297, 300, 302, 303, 304, 306, 308, 283, 310
309, 318, 323, 324, 326, 327, 339, 11. KNOU: 283
340, 342, 343, 345, 346, 349, 353, 12. KNOU: 7, 11, 67, 76, 91, 131,
354, 355, 356, 359, 361, 365, 367. 133, 142, 148, 159, 165, 190, 193,
381, 383, 384 197, 200, 202, 207, 213, 224, 373,
374
5/14. SBNOU brigae-poljski : 12. Slavonska: 7, 71, 72, 81, 83, 84,
97, 98, 100, 101, 108, 110, 111, 112,
148, 149. 150, 152, 153, 154, 156, 114, 115, 116, 117, 118, 119, 124,
183, 185, 195, 203, 207, 211, 213, 274, 126, 148, 149, 213, 315
289, 294, 297 13. KNOU: 7, 274, 283, 315
13. proleterska Rade Konar: 138
5/14. SBNOU brigade formiran 14. SBNOU brigada kao kod
u septembru 1944.: 294 pregleda njenih bataljona
16. NOU (Muslimanska): 378, 380
18. Istono bosanska-Hrvatska:
Brigade: 165, 166, 173, 178. 193. 224
18. SBNO : 213, 266, 272, 273, 276,
etnike: 283, 300, 306, 339, 340, 341, 344,
Banjaluka 74, 266 356
Crnovrka 153 19. SBNO: 297, 315, 350, 352, 353,
354, 358, 361
Dobojska 300, 302
19. Biranska: 378
Joavaka 123, 134, 143, 150, 237
20. Romanijska: 378
1. krajika 134, 135, 138 21. Slavonska: 7, 224, 249, 250
2. krajika 134, 135, 138
3. krajika 303
ete:
Ljubika 55, 67, 211, 228, 237, 302
Motajika 67, 73, 74. 83, 179, 237, NOVJ:
266, 294, 296, 300, 301, 302, 303,
304 1. eta za Bosansku krajinu: 19,
Teslika 41, 74, 193, 195, 230, 235, 20
236, 243 Blatnika: 29, 35, 41
Crnovrka: 22, 23, 26, 29, 41, 49,
Vrbaska 67, 73, 74, 133, 134, 135, 137
136, 143, 144, 208, 209, 210, 219, eavsko-Rastuka : 23, 26, 29
222, 223, 228, 231, 232, 294, 295, Ceavska: 31, 39, 40
296, 314, 315 Grmeka proleterska: 35
Vuijaka 299, 339 Imljanska : 26, 29, 32, 40, 42, 49
upska 149, 143 Joavaka: 35, 36
Kozarska proleterska: 31, 32, 34
NOVJ : Ljeskovo-vodska: 41, 246
Marika: 31, 32, 34
1. brigada KNO : 7, 350, 352, 353 Maslovarska : 24, 29. 31, 32, 39
2. brigada KNO: 82 Motajika: 23. 24. 26, 29, 39, 71
1. krajika: 51, 53, 54, 56, 139, 213 Pribinika: 25, 29, 35
Prnjavorska: 22, 23, 24, 26, 29, 33, Grupe:
39, 40, 41, 43, 44, 49
Njemake:
Rastuka: 41
Skendervakufska: 31, 32 Hedrish : 215, 216, 217
Rudno : 287, 288
Trup Kirshner: 76, 92
i v i z i j e :
NOVJ:
etnike: grupa Voje Stupara: 46
5. Crnogorska: 356 Korpusi:
8. Crnogorska: 356 etniki:
Njemake: Krajiki: 68, 95, 102, 138, 235, 294,
300
1. Kozaka: 82, 121, 215 Srednjo-bosanski : 67, 102, 133,
7. SS Princ Eugen: 97, 249, 307, 211, 222, 308
357, 358
13. S S : 171, 287, 314 Njemaki:
69. Njem.: 263, 286 5. brdski: 243
181. Njemaka: 357 21. Njemaki: 357
187. Njemaka: 97 69. Njemaki: 276, 278
297. Njemaka: 336 NOVJ:
369. Njemaka: 62, 357 1. bosanski: 9, 53, 62
373. Njemaka: 93 1. proleterski: 88
5. bosanski: 88, 90, 91, 95, 207, 224,
NDH:
229, 268, 269, 270, 273, 274, 276,
1. brska: 97 280, 294, 314, 325, 335, 341, 349,
4. pjeadijska: 45 353, 355, 356, 357, 362
7. Hrvatska: 356
8. ustaka: 357 Odredi:
15. Hrvatska: 333 etniki:
9. ustaka: 357 Borjanski: 44, 46, 67
15. Hrvatska: 333 Gvozdeni: 46
17. ustaka: 357 Koi: 46, 55
NOVJ: K r a l j Petar I I : 55
Manjaa: 46, 55
1. proleterska: 48, 49, 50, 54, 57, Motajiki: 67
165, 190 Obili: 46, 55, 58
4. krajika: 264, 265, 268, 273, 363 Ozrenski: 46
5. krajika: 60 Petar P e c i j a : 91
10. krajika: 121 Travniki: 43
11. krajika: 9, 10, 12, 67, 69, 73, Trebavski: 46, 61, 62, 372
74, 77, 78, 87, 90. 95, 97, 101, 102, Zeniki: 46
108, 125, 126, 127, 131, 141, 142,
147, 148, 149, 156, 159, 165, 166, Partizanski:
178, 185, 190, 191, 192, 195, 198, Broj 1. Prve ete za Bos. krajinu :
197, 198, 202, 207, 213, 224, 239, 19, 20
247, 273, 374 Broj 2. Prve ete za Bos. krajinu:
12. krajika: 9 19, 20
12. slavonska: 108 Broj 3. Prve ete za Bos. krajinu:
16. vojvoanska: 373 19, 20
17. vojvoanska: 374 Broj 4. Prve ete za Bos. krajinu:
25. srpska: 377, 378, 380 19, 20
27. istono bosanska: 371, 378, 379, 2. Kraiiki : 22, 27
380 3. Krajiki: 20, 22, 24, 25, 29, 30,
39. krajika: 265, 266, 269, 273 38
53. srednjo-bosanska: 205, 213, 4. K r a j i k i : 30, 31, 32, 34, 35, 39,
217, 219, 221, 224, 228, 246, 247, 40, 41, 42, 43, 44, 45, 46
248, 249, 250, 264, 265, 268, 273, 4. Krajiki-obnovljeni : 49, 50, 52,
283, 288, 289, 294, 295, 299, 316, 54, 56, 59, 60, 62, 63, 73, 102, 122,
328, 333, 337, 339, 341, 342, 344, 132, 137, 159, 190, 191, 192, 208,
349, 350, 353, 354, 355, 356, 359, 209, 234, 247, 256, 322, 325, 361,
361, 374, 378, 379, 381, 385 363, 365
Banjaluki: 9, 10, 11, 62, 63, 91, Komanda zapadna Bosna: 95 133
133, 136, 139, 155, 210, 211, 212, 134, 136, 143, 293
222, 223, 231, 235, 245, 304, 315, NDH:
325, 344
Glavno ravnateljstvo NDH: 239
Crnovrki: 11, 76 Ministarstvo oruanih snaga
Dobojsko-Derventski : 101 (MINORS): 171
Motajiki: 287, 302, 355 Drugo zborno podruje: 171
Novak Pivaevi: 67
Prnjavorski: 9, 10, 11, 12, 62, 96, NOVJ:
97, 98, 99, 101, 112, 138, 140, 165, Glavni tab N O P O J : 20
246, 285, 364 Glavni tab NOPO BiH: 20, 27,
Teanjsko-Tesliki: 11, 165, 166, 28
215, 220, 228, 243 Komanda bosanskih vojnih i par-
Travniki: 43 tizanskih odreda: 27
Vlaiki: 287 Oblasni tab za Bosansku kraji-
Zeniki: 271 nu: 9, 18, 19, 48
Operativni tab za Bosansku kra-
Pukovi i pukovnije: jinu: 9, 34
Njemaki: Operativni tab za istonu Bos-
nu: 40
3. Kozaki puk: 278, 279 Stab Prvog bosanskog korpusa: 9
4. Bjelogardiskog korpusa: 358 Vrhovni tab NOV i P O J : 7, 28,
5. Prve kozake divizije: 97, 98 40, 51, 62, 88, 95, 101, 152, 184,
6. Kozaki Prve kozake divizije: 207, 239, 257, 314, 322
97, 98, 108
14. SS puk: 358 Partijsko politike strukture i narodna
383. puk: 93 vlast:
827. Njemaki puk: 336
901. Njemaki oklopni grenadirski Partijsko politike strukture:
puk: 93
CK K P J : 7, 17, 28
NDH: Mjesni komitet za SI. Brod: 86
3. lovaka pukovnija: 219, 372 Mjesni komitet za Derventu: 86
4. lovaka pukovnija: 97, 98, 108, Oblasni komitet K P J za Bos. kra-
113, 115, 118, 165, 166, 168, 169, jinu: 9, 17, 18, 20, 38, 41, 43, 48,
171, 172, 177, 211, 215, 243, 247, 49, 53, 86, 87, 262
249, 252, 268, 372 Oblasni komitet K P J za Tuzlan-
5. lovaka pukovnija: 372 sku oblast: 20, 189, 245
5. artiljeriski puk: 252, 249 Okruni komitet K P J i S K O J - a
6. lovaka pukovnija: 72, 97, 115, za srednju Bosnu: 10, 35, 36, 43,
116, 117, 118, 193, 197, 202 44, 45, 50, 52, 159, 220
7. lovaka pukovnija: 90, 91 Okruni komitet K P J za Kotor-
8. lovaka pukovnija: 60, 62 -Varo: 86
11. pukovnija: 263, 333 Okruni komitet K P J za P r n j a -
13. pukovnija: 73 vor: 10, 11, 86, 97, 119, 148, 213
22. topniki sklop: 270 Sreski komitet za Kotor-Varo:
16. artiljeriski puk: 249 86
Sreski komitet za Prnjavor: 86
Zdrugovi NDH: Sreski komitet za Teanj i Tes-
1. gorski: 254 li: 86
I. lovaki: 247, 249, 250, 252, 253
3. gorski: 263, 264, 268. 270, 286 Organi narodne vlasti i pozadin-
6. posadni: 166, 168, 172, 195, 196, ske ustanove:
200, 249, 252 Optinski NOO za: Maslovare,
I I . ustaki: 249, 314, 333 Prnjavor, Skender/v, Srbac, Sip-
12. ustaki: 307, 377 rage i Tesli: 213
16. ustaki: 333, 340 Sreski NOO za Prnjavor: 86, 97,
16. domobranski: 333 119
Banjaluki zdrug: 46 Pozadinske ustanove:
Komande mjesta za: Maslovare,
tabovi: Prnjavor, Skender/V, Srbac, Sip-
etniki: rage, Tesli 213
etnika vrhovna komanda: 91, Komanda podruja Prnjavor: 10,
349, 350, 372 213
Il Cetrnaeita renjoboianika brigada

S A D R Z A J
Strana
1. Predgovor ! 7
2. Formiranje brigade 9
3. S R E D N J A BOSNA OD POETKA USTANKA DO F O R M I R A N J A B R I -

GADE: _ _ _ _ . _ ( _ _ _ _ _ 13
Prodor etnitva 27
Formiranje 4. KNOPO i napad na Kotor-Varo 30
etniki puevi, uzroci i posledice 36
Dolazak proletera i obnavljanje 4. KNOPO 48
Razbijanje etnika sa Trebave 60
4. Blok fotografija iz 4. KNOPO 64
5. UESE U P R V I M BORBAMA, P R V O J B A N J A L U K O J OPERACIJI I

E S T O J N E P R I J A T E L J S K O J OFANZIVI 65
U prvoj banjalukoj operaciji 88
Skica napada na Banjaluku 89
U estoj neprijateljskoj ofanzivi 95
6. SA 12. SLAVONSKOM BRIGADOM U B O R B I ZA O S L O B O E N J E P R -

NJAVORA _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 103
Skica napada na P r n j a v o r 109
7. B O R B E OKO KOTOR-VAROSA M A R T A P R I L 1944. g. 129

8. U 2UPI MAJJUNI 1944. GODINE _ _ _ _ _ 145
9. SA 5. KOZARACKOM U NAPADU NA DERVENTU 27/28. J U N I 1944.

GODINE _ _ _ _ _ _ _ _ _ 161
Skica napada na Derventu 167
10. SA 5. KOZARACKOM I 12. K R A J I K O M BRIGADOM U B O R B I ZA

O S L O B O E N J E T E S L I C A 9/10. J U L I 1944. GODINE _ _ _ _ _ 187
Skica napada na Tesli 190
11. 14. B R I G A D A U ULOZI - J E Z G R A 53. D I V I Z I J E _ _ _ 205

Borbe oko Obodnikog visa 219
12. SA 21. SLAVONSKOM BRIGADOM U NAPADU NA D O B O J 8/9. S E P -

T E M B R A 1944. G., I OSLOBOENJE T E S N J A _ _ _ _ 241
Skica napada na Doboj 251
Osloboenje T e n j a 254
Si* 483
Strana
13. U D R U G O J B A N J A L U K O J O P E R A C I J I OD 1825. S E P T E M B R A 1944.
GODINE _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 259
Skica napada na Banjaluku 267
Borba za Klanice 275
Skica borbi u Lijeve polju 277
None borbe u Donjoj Topoli 24/25. septembra 1944. godine 284
14. B O R B E SA ETNICIMA I USTAAMA U O K T O B R U 1944. GODINE 291
15. B O R B E OKO S I V S E I NA K O M U N I K A C I J I ZEPE DOBOJ KONCEM

1944. GODINE 311
Neopreznost i gubici na Sivi 318
Viemjesene borbe sa Nijemcima u dolini r. Bosne 323
16. B O R B E U DOLINI R I J E K E BOSNE J A N U A R F E B R U A R 1945. GODINE 331
17. B O R B E U DOLINI R I J E K E BOSNE M A R T A P R I L 1945. GODINE 347

Skica napada na etnike Drae Mihailovia na Vuijaku 7/8. mart
1945. godine _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 351
Borbe na komunikaciji ZepeDerventa 357
18. SA JEDINICAMA 27. NOU D I V I Z I J E U BORBAMA OKO V L A S K E MA-

HALE 425. M A J A 1945. GODINE 369
Borbe za Vlaku Mahalu od 425. m a j a 1945. godine 379
Skica uea 14. brigade u zavrnim borbama oko Vlake Mahale 386
19. B L O K RATNIH F O T O G R A F I J A BORACA B R I G A D E
20. P O S L E D N J A NAREDBA O ODLIKOVANJIMA BORACA I RUKOVODI-

LACA B R I G A D E _ _ _ _ 389
21. S P I S A K POGINULIH BORACA B R I G A D E _ _ _ _ _ _ _ 393
22. S P I S A K P R E I V J E L I H BORACA B R I G A D E _ _ _ _ _ _ _ 423
23. R E G I S T A R GEOGRAFSKIH NAZIVA, IMENA, VOJNIH JEDINICA I

USTANOVA _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 459
A OA
14. S R E D N J O B O S A N S K A NOU B R I G A D A
Lektor :
Nada Dragii, prof.
Korektori :
Nada Kotara, Esma Midi, Mira Blani
Tehniko ureenje i likovna obrada:

Boro Luburi i Neo Gaji
Meter :
Muhamed Jahi
tampa:
NIGRO Glas, OOUR tamparija
Za tampariju:
Ibrahim Robovi
Tira :
3 000 primjeraka

Средњ бос бригада PDF

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Средњ бос бригада PDF

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

ODBOR ZA IZDAVANJE MONOGRAFIJE

Albert Trinki /predsjednik/, Sinia Bati, Predrag Bundalo Jovanka Crno-

Vlado Jotanovi /predsjednik/, Velimir Bijeli Vele, Branko Dragi,

IZDAVA: SKUPTINA OPSTINE PRNJAVOR

Sufinansijeri Skuptine optina: Banja Luka, Bos. Brod, Busovaa, Celi-

Objavljivanjem ove monografije i 14. srednjobosanska narodnoos-

Prnjavor, 20. jul 1983. godine

U meuvremenu, dok su vojne komande i tabovi bili angaovani

6 Zb. NOR, T-IV/18, dok. br. 86.

vali i dozivali goste, poznate i nepoznate, a pogotovu borce, bez obzira da

10 Zb. NOR, T-IV/19, dok. br. 30.

I autori monografije 5. kozaraka brigada, Borojevi, Samardija i Bai za ovu

knjiga, Zagreb 1977, str. 2440 i 106112.

Oruane akcije, koje je organizovala i povela Komunistika partija

2 etrnaesta srenjobosanska brigada 17

Grupa ustanika komunista oko Tisovca, koja se ponegdje naziva i

Narastanje i omasovljavanje ustanka na teritoriji Jugoslavije kao

24 Zdravko Antoni, Ustanak u istonoj i centralnoj Bosni 1941. godine, str.

Druga pobunjenika skupina, koja je u posljednje vrije-

Od razbijanja ustake optine Vijaani i obaranja jednog aviona

Mjesto tvoje ruke dvije

Najljepe pjesme bile su posveene majkama i njihovim vjeitim bri-

Bilo je i teko optuujuih:

Na Kordunu grob do groba

Partizan sam tim se diim,

Crven je Istok i Zapad,

27 Zb. NOR, T-IV/2, dok. br. 56.

28 AVI I, NDH, kut. 51, br. reg. 10/31.

35 Zb. NOR, T-IV/3, dok. br. 6.

40 Zb. NOR, T-IV/l, dok. br. 222.

Od samog poetka ustanka u nekim ustanikim rejonima i njihovim

42 Zdravko Antonie, Ustanak u istonoj i centralnoj Bosni 1941, str. 418.

44 Osman Karabegovi, K r a j i n a na putevima revolucije.

47 Prije dolaska u srednju Bosnu Teanovi se nalazio u Bosanskoj krajini,

Dokument sadri spisak lanova sreskih, optinskih i seoskih etnikih Ravnogor-

50 Stevo Samardija, Ratni dnevnik 1941/1942. godine.

Zbog ovakvog stanja u 5. i 6. bataljonu 3. KNOP odreda odrana je

Kotor-Varo je branila 17. satnija 10. peadijske pukovnije.52 Upo-

53AVII, NDH, kut. 93, br. reg. 8/29.

55 AVII NDH, kut. 118, br. reg. 9/211.

3 etrnaesta srenjobosanska brigada 33

Na Prvoj partijskoj konferenciji Bosanske krajine, koja je odrana

59 Zb. NOR, T-IV/3, dok. br. 93 i T-IX/1, dok. br. 38

Vojna i partijska rukovodstva na terenu srednje Bosne, zaokupljena

61 Osman Karabegovi, K r a j i n a na putevima revolucije str. 188. etnici su iz

62 Druga tjelesna poglavnikova bojna, uz asistenciju Miroslava Filipovia, up-

65 A VII, CA, kut, 205. br. reg. 39/3.

68 Zb. NOR, T-IX/1, dok. br. 35. i 38.

69 Zb. NOR, T-II/3, dk. br. 26.

Polovinom marta Svetozar Vukmanovi Tempo pie Vrhovnom komandantu da su

Zapravo i taj spoljni podsticaj bio je jedan od faktora razvoja etni-

pokuati da, pregovarajui sa etnicima, izazovu razilae-

Ovaj dogovor predstavljao je sankcionisanje ve ranije preduzetih

Pu je unio pometnju i uznemirenost u gotovo sve partizanske ete

Vojnici su se razbili na grupice i niko ni s kim nema

71 Zb. NOR, T-II/3, dok. br. 40.

74 Forkapa je u novembru doao iz Srbije. Zadran je u komandi 3 ete /Prnja-

76 Zb. NOR, T-II/3, dok. br. 154.

80 Stevo Samardija, neobjavljeni dio ratnog dnevnika 1941/1942. godine.

81 A VII, Mikrofilm I R P BH 1/584.

83 Sa Udarnim bataljonom iz Prnjavorske partizanske ete tada su krenuli za

85 A VII, NDH, kut. 172, br. reg. 16/42.

87 A VII, NDH, kut. 172, br. reg. 2141.