Professional Documents
Culture Documents
lI!I|'KH|
I
Glll TEIFIN BIEINIS TFHJE EIUFIN VQT LY
N
Mark LEVI
uA xu K I B A M T at i
THU ,
CU KHI
TURN HUI:
THE MATHEMATICAL MECHANIC: USING PHYSICAL REASONING T0 SOLVE PROBLEMS
Copyright 2009 Princeton University Press. All rights reserved.
Ban tihg Vit NXB Tr, 201 I.
No part of this book may be reproduced or transmitted in any form or by any means, electronic or
mechanical, including photocopying, recording or by any information storage and retrieval system,
without permission in writing from the Publisher.
BIEU our BII-IN Muc TRUGC xur BAN nuoc Tnuc iniin not rnu vn:N KIITH TPIICM
Levi, Mark
Tho ed khi tozin hoc Gizii loan bang lrt_1'c quan vat ly I Mark Levi ; Huy Nguyen dich.
- T.P. H?) Chi Minh : Tr, 2011.
240 tr. ; 20cm. - (Canh elm m6 rong). Nguyen ban : The mathematical mechanic.
l. Vail 1y loan hoe. I. Huy Nguyen. II. Ts: The mathematical mechanic.
510 -- dc 22
8 934 97 4 1 O
THU ,
CU Kl-II
TUFIN HEIC
The Mathematical Mechanic
sufn TUFIN BIEING T|=:L_r|: EIUFIN VFIT LY
MarkLEV|
lluy Nguyin d_/ch
1 G101 THIEU
2 DINH LY PYTHAGORAS
3 cuc Tlu 1/A cuc DAI
4 BAT DANG THUC c110 B61 DO/KN MACH
s|c'i| Tl-|||'.u
5
tr ca v2f1tlv.T6iphan phao rang toan hqc c th t6n tai bat
chip vat Iv cn vat Iv thi khng. T61 ni thm cac dinh Iv
la vinh hang. Cac gia thuy't vat Iv thi hft dtlng ri sai. Dil
vay ti da khng cho Anatole bi't truc rang Iv do ti chqn
chuyn nganh toan hoc la d rn luyn cai cng cu c6t y'u
cho vat 13? linh VL_lC ma ti du tinh s theo du6i sau nay.
'lht_1'c mila h truc khi vao dai hc_>c, ti cia tinh ct) gap
ra,
thy vat lv ca minh. Ong da hi v cat: dL_r tinh cila ti cho
hoe ky mtla thu. Bat dau chuyn nganh toan ca em", ti
(mp. G1 co? Toan? Anh khvllng r61! Ong dap lai. Ti coi dc)
nhu' m{)t 101 khen (va 06 l xac nhan quan dim cla ng).
6
Hoan toan co th tranh cai xem vic tach hai bi) mon nay
ra co la mot eai gi qua nhan tao hay khong*.
D1''m qua Ijch sti. Cach giai toan bang true quan vat ly
it nhat co ttr thoi Archimedes (khoang nam 287 tr. CN
khoang nam 212 tr. CN). Cng da chtrng minh dinh ly tich
phan n5i ting v the: tich hinh trL_i, hinh cau va hinh non
bang cach sir dung mat cai can thang bang gia tuong. Ban
tom tat ciia dinh ly nay duoc khae ln bia ma ca ong.
Cach tip can ca Archimedes co th duoc tim thay trong
cuon [P]. Doi voi Newton, hai chL"1 d nay v6n1a mat. Cac
cu6n [U] va [BB] trinh bay nhfrng loi giai vat ly rat dep cho
cac bai toan toan hoe. Rat nhiu nhfrng phat kin toan
hoe co ban (nhu Hamilton, Riemann, Lagrange, Iaeobi,
Mobius, Grassman, Poincare) da duoc dan dat tu nhung
suy xt vat 1y.
C6 hay khng mt cng thiic ph6' quat cho each t1''p can
vatIy?Nhu voi cong cu bat ky, vat chat hay tinh than, each
tip can nay co khi t6t va co khi khong. Kho khan chinh
la nhin" ra ban chat vat ly ca bai toan**. Mot s6 bai toan
phii hop voi each giai nay, mat 56 khac thi khong (c6 nhin,
eu6n sach nay chi bao gom dang thL'r nhat). Tim ra mo
* Toan hoc la mat nhanh ea vat ly ly thuy't noi ma phan thuc nghim la r
tin" (V. Arnold [ARN]). Khong chi cac thi nghiin lrong cu6n sach nay la
r lin tham chi con min phi, ma thirc chat la cac lhuc nghiem gia tubing
(bai toan 2.2; 3.3; 3.13, vii (hire ra hau heft cac bai loan lrongcuan sach nay).
"* Day la each tie-'p can di nguoc trao liru chung: thong thuong mat nguoi bat
dau bang mat bai toan vat ly, roi trin khai no thanh mg)! bai toan toan hoe;
bday chiing ta lam nguqc lai.
7
phng vefit 1}? cho mcfat bli Lom cu th c khi d d1ng,v1 c
khi khng; ngudi dcc c th c 3? kin ring ca minh sau
khi ludt qua nhfrng trang sch ny.
Mt bi hcc m mcfn sinh vin c th rL1t ra ttr vic (1Qc
cu6n sch nly l tim kim mt 37 nghia vzfxt 1y trong ton
hQc 151 rt c ich.
8
cc chtmg minh duqc cho 6 trong cu6n sch nxy tr nn
chit ch.
Ta th tufmg tuqng mt nn vn minh ngoxi tri dit mix
6 d ngudi La pht trin co hQc trufyc, nhu mt bi) mn cheflt
ch v thun my mang tinh tin d. Trong th' gii song
hnh nziy, m(f)t ngudi no dc) Git d vi't mt cu6n szich v
vif;-c sir dung hinh hoe C16 chtrng minh cac dinh 1y co hoe.
C6 th b1ihQc 6 dy 121 con ngudi khng nn hon toln
tlp trung v10 czich tip cln nay hay cch tip can kia, m
nn coi d nhu hai mzfit ca m(f)t d6ng xu. Cu6n sch nay
151 mt phn (mg ch6nglz_1i su th 0 kh ph6 bi6n d6i
vi
khia canh vefzt 13? cla ton hqc.
So'1uQ'c v tm Iyhpc. Nhng cch gii vt 13? trong cu6n
sch nly c th ducyc din dich ra ngn ngfr ton hqc.
Tuy vefly, khng th trnh khi thifiu st trong qul trinh
din dich. True gic 00 hqc 121 m()t thuc tinh co bn ca
tri tu con ngufyi, cng co bn nhu kh nng tung tuqng
hinh hqc, khng sir dung chnng l ling phi m<f)t nng luc
manh m m ta cc). C0 hQc 151 hinh hoc vi dim nhn vlo
chuyn dng v ti'p xL1c.@ hai khia canh sau, co hqc cho
ta m(f>t chiu kich cm nhzfxn b6 sung, cho php ta quan
st ton hQc tit mt gc d khc, nhu duqc miu t trong
cu6n slch nay.
Quylut ti'n ha dng bufin win dang tfin tai. Kh nng llp
luzfzn bilng vzfit 13? Cii 121 khffvi ngun cho nhftng pl1tki6n tom
Q
la sinh vin thung khng c duqc nn tang truc quan ca
cac mn hqc ma h(_) theo c'1u6i.
D61 tupng ca cu6n sach. Nfu ban c himg thL'1 vi toan l'1QC
va vat ly, ti hy vQng ban s khng quzilng cu6n sach nay di.
Cu6n sach nay c th thti vi vi nhtrng ai xem nhfrng
diu sau day la ky thljiz
" Nguyn van: calculus vita c nghia 1:1 giai iich, vita c nghia la php iinh -
N.D.
IO
S1? dung trongkha hQc.Ng021ivicl1 mn 21ntinhthzm b6
dufyng, cu6n sch ccn c th duqc dilng nhu' mt tai liu b6
sung trong clc kha hcc v gii tich, hinh h(_)c v b6i dudng
gio vin. Gio sur tozin vii vefxt ly cc) th tim Lhiy min vxi bi
ton v nhzfan xt c ich cho cng tc ging day cla h(_).
3.8, 3.9, 3.10, 3.11, 3.12, 3.17, 3.18, 3.19, 3.20, 3.21, 5.2, 5.3,
ll
(i. I, 6.2, 6.3, 6.4, 6.5, 7.1 v 7.2. Cc m6 phng 6 chuong 8
vii ('7 muc 9.3, 9.8 v51 11.8 cfing cf) th l mvi.
ceic
Khng cc) nhiu tii liu lin quan d'n ch d ca cu6n
szich ny. Khi ti cn hcpc ph6 Lhng, mt vi du tim thy
lrong cu6n sch ca Uspenski da gy n tuqng cho t<')i d'n
n6i chii d niy d tr thinh nim dam m*. Thm nhiu
h1itz_1p ('7 dang d'y c th Lim Lhfiy trong cu6n szich nh ca
/4 '_ 61 - / 20
llinh
in
1.1. N611
1.
L
+ XI! + .\(
<1)
2
* Dfiy Iii vi du iii tin ci'1:1 cudn szich niiy. @iI1i1c 2.2, biii biio ci'1a Tokicda
{TO} cimg v(ri vi di_i n1y 151 viii vi du [)6 sung rift I61.
12
Cch cn vtlf. Ta bit du bimg vic khoan ba lo t2_1i
tic-3})
By
__________l
4 151 kv hiigu cfla gc; ngudi dich gifr nguyn kv hiu cfxa nguyn bn
(I6 sir nhm ln trong bn in nguyn tc, thco db t6ng S(x) |x- : a| + |x- a|
+ |x- al. Ngudi dich sfra lzii cho phi: hqp v(yi tng th bli l02'1n. ND.
1)
diu kin trn mt cch gon gang v hinh nh h0'n, ta cho
gradient vs = 0. By gifr ta tinh VS.
Ta c:
dang khi ta chuyn tit czich tip czfin ny sang cch khc.
Trong li gii ton h(_>c, cng vic taflp trung vlo thL_rc hin
mt s6 thao tc dang thL'1'c. Trong ldi gii vefxt 1y, cng vic tp
trung vo t2_10 ra mt m6 hinh vt I37 phil hqp. Cch tiip czfan
nly l mlu muc cho nhiu bli ton khlc trong cu6n sch.
14
1.4 Ldi cam on
Cu6n sch nay hn da khng ra dfri n'u khng nhd diu
cha ti di ni khi ti muri sau. Ti cho Ong xem mcfnt nghich
ly vat ly xy dn vi ti, va ng niz Tai sao con khng vit
n ra va khri du mt bf) suu tap?. Cu6n sch nay chinh la
phn duqc trich dnti1'b(f) suu tap d, v'i mt vai thm thit.
Rat nhiu ban b va dng nghip ca ti da dng gp
cu6n sch bang nhfrng gQ'i y va ldi khuyn. Ti dac bit cm
cm Andrew Balmonte, Alain Chenciner, Charles Conley, Phil
Holmes, Nancy Kopell, Paul Nahin, Sergei Tabachnikov,
va Tadashi Tokieda, nhd vao su khich l cila ho ma bf) suu
tap dz duqc do got thanh mcf>t dang chin chu. Ban than
ti dac bit biit on Andy Ruina, ngudi da dcpc ban tho rit
nhiu ln va cf) nhiu gcyi y Ian chinh sita. Ti bit on Anna
Pierrehumbert bi v6 s6 gqi y ca c da giiip ci thin cu6n
sch nay, va Vickie Kearn vi su c6 vii ciia ba.
Ti v ctmg cm on h5 trcy ca T6 chrc Khoa hqc Qu6c
SL_1'
lb
2
B!NH LY PYTHAECIRAS
A
nam yen, khi
dang ban toi: Kh6i nuoc tlnh trong be chfta
I-1
A A
A
mot chitng
minh dinh ly Pythagoras cng duoc neu ('1 day,
minh con
minh sir dung nang luong dan hoi, nhfxng chitng
lai sir dung dong luqng.
17
2
B!NH LY PYTHAGDRA5
17
D6 tai ch dao ca chuong nay la dinh 1}? Pythagoras,
nhung chL'1ng ta s di lch ra ngoai bai ton 6 mot vai doan
ngan.
<1)
kg Q
b
(Z
Hinh 2.1. B6 ca day nuoc,co1l16tu do chuy'n dong xoay quanh mot m_1c thing
dirng, khong hf: dich chuyn.
>
1,/2 E:T:a"-::*?j" 1,
Hinh 2.2. Dinh 13? Pythagoras tuong duong voi sL_r tiu bifin cac moment quay
t6ng hqp dat ln b ca xoay quanh dim P.
18
b mat thang dfrng cila n. Ta kt luan dinh I3? Pythagoras la
mt h qua ca vic kh6i nu('rc tinh lun bat d<j>ng**.
Bai tap. Ti! dim A ngoai dlrng min v tija tuyh A T va cat
tuyh AP Q nhucho 01.231 tronghinh 2.3. Ch ngminh rang
AP X AQ IATZ (2.2)
T
V V-=i.= as ai=.>.;+;.i;
1'21mu;-ii:Jzvrm1~];s"--,.=i:..1-a-
"fr:>11'r:,v:*;*.''1"!
Ll.'\: 5'? '
1;
1"
3:g+~'=-
A
R,"
.4 -V
l.,?:;u ._l--,ff..;;1._'1_t.=.
4}'w-M16-i|,"U'i.v" '
P.-""!-tw-1 r"
A..,.
1:. .24
i, .-
.
\V4.
.- -
Lad
0 P
2O
2.3 Chuyn mot-ly l vat ly sang mot chung
C161
A'(9) = 0
va ta khang dinh rang chinh su bat bin ca din tich nay la
tuong duong vfri diu kin moment quay bang khong (2.1).
D5 co su tuo'ng duong nay ta chi can chi ra rang:
A'<e>=a-5+b~5+C-5 (2.3)
2 2 Z
* Day la mot vi du v bai ton co v tam thuong (din tich cfla tam giac khong
doi qua php xoay) nhung an chua1n(f)tdif}ukho11g he tam thuong(d1nh ly
Pythagoras.)
2|
AN (l
Hinh 2.4. Phn din lich qut bvi hai cglnh gc vung bimg v('7iph.:51n din tich
qut bvi canh huyn.
b cng theo biu thfrc nhu trn: 5/M0. Thuc vy, b thuc
hin hai chuyn dng dng thdiz (i) truqt theo phuong ring
n, khng nh hufmg dn vn t6c qut thlnh din tich, v
(ii) xoay quanh dim du ca n. Ta kt lum rng din tich
q ut l 1/719.
2 T6n g din tich Cl ut bi c ba canh I51:
1
AA =(a2 +b2
1
--2-jAe.
1
2 2 2
(mL_1c 6.1).
Z2
- chirng minh bng hinh v cila vic dinh thL'1'c
GE
ti dL= adb biing din tich hinh binh hnh duqc tao
nn Eri cc vc to (a, C) v\ (5, Q) (muc 2.5).
- Mt chtmg minh bng hinh v ca cng thirc phn
r
f(1B)
If f($) 48 f(") 1
a 7
zn >11-c
Hinh 2.5. Dinh 137 co him ca gizii tich: di(f:n tich thay d(i6v_1nt6cur0ngErng
dcf) cao f(.\') ca bin di dcfmg nhim cho
v(xi vim t6c ctia 116.
55 J/(ms = f<x>
dx I -
2'5
cn bi'n thin, thm chi vd hxm hqp. Vi du, ta c th nhzfin
thfiy ngay tirc thi:
being cch lzfip lai cu in nghing 6 trn: t6c thay (151 v_1n
y }<~#>|
.-
\
1 ,
'-:2-A I *zw1 H
';@%* -, l
r;i~"!Z~Z@l :5 . .
L
2-.>.>'... '- ; w ..
="~"'
-
0 '
~
Mr}
ti
.
@'1" c
H '
x\ s
d > ~ ,
:.>w;@..
sr.4zi\>:,,.1"
v
~
@113 ~" s%ssi;;;~1:1_#
g!
U (L
Hinh 2.6. Dogm thing di chuyn trong khi vin song song vi phuong ban du.
Vimg din tich duqc qut khng phL_l thuc vo dudng di c1'1a doan thing.
24
2.5 Dinh thitc cho bri php qut
Theo dinh nghia, dinh thirc b l vtlng din tich ca
hinh binh hnh tao ra bi cc vc t0 (a, b) v (c, a). Dinh
nghia ny dn ti m(f>t cng thirc tinh nhanh', cho gi tri
ad~bc. Sau dy l mt gii thich dcfang hqc ca cng thirc
ny ca Nana Wang, sit dung m(f>t ln nra 3? turng hiu qu
cla php qut.
Din tich dang ni dn ducyc qut bi vc to (cl, b) khi
n di chuyn dQc theo vc to cn lz_1i (c, d). Thay vi vy, ta
hy chuyn (a, b) thnh hai chuyn dcfmg don gin hon,
nhu cho thfiy trong hinh 2.6. Din tich qut trong qu trinh
chuyn dcfmg du tin 121 ad, v trong qu trinh chuyn dng
lhir hai 151 bc; diu trir 121 do doan thing di chuyn ra sau".
Din tich t6ng cng duqc qut l adbc. Vin c th nhm xt
ducyc ring vtlng din tich qut khng phL_1 thuc vo dumg
di cla vc to chuyn dng (a, b), chirng nlo n cfm chuyn
t6c thay 6161 cila
d(_mg song song vfri chinh n(').ThL_1:c vafxy, vain
din tich qut thnh biing vi dc} dli ca doan thing nhzin
vzfm t6c theo phuong vung gc. V1 th, chuyn dich cu
th
nhu th no thuc ra khng quan trqng.
nhiu ngudi (bau gm c tzic gi) khng may dfa duqc day dang sau ca
Hail
vng (hire nhu dinh nghia, chfx khng phi 3? nghia hinh hgc ciia n.
Z5
'
'
JV
..
,_=:~';!:r:1'=...;-,~.
PT5'135115*?griv;/i9i!Yl-'1!':.
.&?g:!'X"1'Ji\"' ,'.21;"='.-~:"-,'*. LT 1;"%:|=;:-.
;i.';~=*;-Ji!@I.:"-'-";'T119311';=-~t%i"-HIH9-i:;~_
'
* \
Z7 '
. 1""
' ml!-1;:;a,\x5;;=I{@r.En-=;\~15;:~~<=-%.~pxhH<g{r;mfg;
.h.n"r a|'L'| .1, , . ..;.; 1. I
.1.,L:,.=.4;.i,.,;=;.,n,1,:=:k3.N-4|;-;,.1<iq*Wu:.i,-,;,g\;-
r. /..| 1,
_
,
_
.,
, . _=;
~ ;-w':=@~:;r'_;=;:Mi1::;a;;amw::m;a;a=:1arimrir
.,.
1-,.-.-M .=' 13-_ :\.,.;.; .
1
&;.~';~
r
"1 u';.',_.w,
r--A---~<\ r .
r
-
-
' =
'
?,r,fY;!;:1.;::1z;;i;_;15;..1-:,.A;;=;ui31,1,.k-...;,;,;,,,$.,,_:, 1
$;":x.*-_'= :':t-:1*g=a:;_..=:;=rJ==:'1'2"-_'1~y- :'.:>-~ ";":. -
\
~ 1 '_
"sfj;9;f""%-@*}i71}'i{1l'f-ATii:15;iiq;.'.*11.i,i5r ~11 \
--
* 1
1
. .1.-~_-A .r:. .\--\; 'g.= ;=..j ';_:_ ;.~._ 1:_,~./' 3 -
~ = .5I%ir;:;a,;;r:gm;,?r;;e<;.3:;:1~,%;v;v;i;;2" "
r
II .. "=_:]:
Ilinh 2.7. Chfmg minh v dinh ly Pythagoras cho bbi php qut.
Bai toan. Dua ra mt 101' giii thfch clia php qut" tuong tu
cho cng th zic khai t1'i1 djnh th Lic trongmt ddng:
an an an
aw azs an an an an
an :2 aza = all H _ an H m + al3 ~ ~
an an an an as: an
an an an
26
7Ca2 + (din tich ca hinh vmh khuyn) = 7502.
nhfmg tlc dng tit bn ngoi, kh6i nude tinh trong b ch11'a
sgift nguyn tr2_1ngthz'1itTnh. Thtrc ra, pht biu hin nhin
ny ko theo cc diu km hin nhin sau:
" Nguyn vn: Still waters run deep (nghia bng ct'1a nlit"Ngu<1ilhiuntrm1
thutyng su siic").
*" Dylai 1:: mt mrimg hqp defxc bit ca djnh luzftt bio toiln nimg luqng, pht
biu ring nilng luqng khng th duqc tz_1o ra. Cmg ph quail chimg nao,
mnh d cimg c v don gin chimg y.
27
1. Dinh iy Pythagoras
2. LL_1'C diy Archimedes
3. Dinh iy ham sin -
Trumg hop dau tin da duoc giai thich mot each co ban
bang lap luan be ca" vita roi; thay vi be ca ta co m tuong
tuong ra mot kh6i ling tru nuoc treo vao mot khfii nuoc
tinh lo'n hon, nhu trong hinh 2.8. Mot khi kh6i lang trL_1 6
trang thai can bang, tong moment quay (xung quanh canh
thing dfrng bat ky) ca cc p sua't bn trong ln cac b mat
thang dirng la bang khong. Diu kin moment quay bang
khong nay la tuong tL_r nhu (2.1), nhu mot diu hiu, gifing
nhu dinh ly Pythagoras.
Q) 1
I-Iinh 2.8. Tong moment quay trn kh6i niroc lng trt_i gia tuong la bang khong.
28
Djnh Ifhaim sin. Dinh 137 ny pht biu ring trong tam gic
bit k/, d6 dii ciia m5i canh ti l vi hm sin cia gc d6i din:
a b c
sina sin B siny
Chfmg minh. D chirng minh dinh 137 ta dung cch sir
dung thiiy tinh, tung tuqng mt 6ng mng di v6 han c
dang AABC, d6 diy nude, duqc dt trn mcjt mzfit phng
thing dtmg (hinh 2.9). Hoeflc ta c th chi tung tuqng mt
6ng nuc hinh tam gic duqc tch ring ra khi kh6i nuc
bao quanh.
Ta hiy dt canh AB niim ngang; p sufit tai A B khiv
d biing nhau, vii pA pC = 1),, pc Nhung chnhlch
151 .
C
7
b a
h
ae c
A B
Hinh 2.9. (jug nuvc mng hinh tam gic sir dung trong chtrng minh cfia dinh
if hiam sin.
29
2.8 Dinh 13? Pythagoras ba chiu
Dinh 13?. D61 v61 mot n? din duoc gioi ban b61' ba matphzing
truc giao vzi mot mgitphng thli tukhng song song v(r1' bit
kjl matphng nao trong s6ba matphzing kc? trn, ta co:
a2 + b2 + c2 : d2, (2.4)
Mot chfrng minh vat 137. Bom khi nn vao ttr din. T6'ng tat
ca ap luc bn trong tac dung ln hinh chop bang khongz
Hinh 2.10. Phin ban ba chiu ca dinh 13? Pythagoras: din tich thoa man (2.4).
3O
Tu0'ng tut:
F + F,,| = F 2 +|F,,|2
Ta kt luzfm
(2.6
|Fv\2 +'F/1 +|F_|2 = IE,
xt v_1t 137 don gin dem l2_1i mt dinh 1y ton hoc gqn gmg.
()l(,7 khi n bi tinh tin theo vc tor I, lafap luefm tu'0'ng tL_r
vlm czic mzf1tc(>nle_1i.Nim<f)tcch ngn gqn, phuomg trinh
-.uu cimg din t dfx kin ring khi hinh chp bi tinh tin
Hwo vc to 1, th tich tich tL_1 duqc nhr cc m2f1ta,b,c bng
wri lh Lich mt di qua mzfat d.
'51
Nhin theo mt cach khac, ggi V = V(r) = V(x, y, z) la th
tich ca hinh chp bi tinh tin theo r = (x, y, Z). DT nhin,
V dc lap vfyi I, nghia la, nhfrng dao ham ring phn theo
tirng bin trong bf) ba Ian luqt trit tiu:
bay sau. D5 chufin bi cho mcjt trong nhfrng chirng minh nay,
truc tin ta xem xt m<f)t co ch' don gin nhurng c gia tri
dc lap. Trong muc tip theo ta se sir dung co ch nay d
chtrng minh dinh ly Pythagoras (thm ln nira!)
* Ti d tinh c0 nhzfm ra van d nay khi suy nghi v chuyn dng cila mt v
linh nhan tao ldn.
*" Theo dtnh nghia, sire cang ca mt 16 xo dim h6i chat bi'n d<')'i ti l thuefm
vri d dai ca n. Cu the, sirc cang bang khng tucmg (mg vri d dai bang
khng. Th6 nang ca loai I6 x0 nhu vzfly la ti l vri binh phuong C16 dai ca
n6 (xcm muc A.1).
32
gifing nhau CA v51 CB n6i hinh vzinh khuyn vri hai du
\
du<)'ng kinh. Chling t6: hinh vilnh khuyn 6 trang th1i_c1n
\ \\
N
Q \C
M
A
\ O
H
Chfrng minh. Hinh vmh khuyn ('1 trang thi cn bng khi
cc thzinh phn theo phuomg ti'p tuyn ca tfit c lL_rc tc
dung ln hinh vimh khuyn trit tiu l1n nhau. Ba luc tc
dung ln hinh vzinh khuyn:ph1nluctruc giao tir cung trn
v hai lL_rc cng a v GE (ta ch(_)n hing s6 Ho0kes k = 1),
nhu th hin trong hinh 2.11. Chi hai luc sau c thnh phn
tip tuyn khc khng, v21 ta phi chi ra rng hai thzinh phin
ny trit tiu ln nhau. D6 duqc vy ta chi luu 3? ring hinh
chi'u cila hai tia ny ln [WN tha mn:
O/1 MN = OB/mv,
v, bfri OC _L MN, nhfrng tia nly cc) cilng hinh chiu v*i
hai lL_rc:
33
OA/mv = CAM/v , OBM/v = CB/mv.
Cc hinh chiu ca hai luc CA vi: CB trit tiu nn hinh
vnh khuyn 151 cn biing (tai vi tri bit kj/).
tai moi dim C bt kjl trn cung trn, n khng nhzfm lL_rc,
via theo dc) khng sinh cng, d trucyt tit C dn A Diu ny .
cho nn nng luqng ban du biing vc'>'i nng luqng sau cng:
-liaz +b = O2 +18.
2 2 2 2
C C Al/1I__~__i__ Bl
thangthng
Ivlinh 2.12. (a) :12 + b2 151 dc leflp v(yi gc 9; (b) cu; moment quay cn bfmg, vi
cc thmh phfm cL'1a cc luc vung gc vri AB I51 bimg nhau vim cc cnh tay
dn cng vy.
34
2.11 Thm mt bli ton hinh h(_)C V6116 X0
ton hinh vnh khuyn trn cung trn (muc 2.9) c
B511
th duqc din dich lai theo clch khc cng bt ngf) khng
km, it nht ti nghi vafly. Thit bi 6 hinh 2.12 duqc gqi 3?
151
tit vic truqt hinh vtnh khuyn trn (Ting dy dune th hin
trong hinh 2.11. Khc bit (Yhinh hin tai 151 ta dt C tz_1i m(f>t
vi tri (:6 dinh trn mitt phng, trong khi d doan AB duqc
php xoay quanh trung dim O ca n. Thm v210 dc), khong
cch tit C Ci-'n O biy gidl tily 37. Hai dziy 10 X0 din h6ichzf1t
AC v BC tranh nhau xoayAB theo hai hurng d6i nghich.
Bi ton A. Chng to rzing trong co ch'm0 t 6 trn, thanh
thazng 6 trang tha'1' czin being theo phuang b't1<j/.
"55
Bai tozin B. Bi thanh thing can bang phim dinh*,ta khng
can t6n eng d xoay thanh thing hung v dim C. Diu
nay e nghia la th nang ea thanh thing frvi tri bat k/ lun
bang vi th nang vi tri dae bit nay:
hay
a2 +b2 = 2(d2 +r2).
maz
2
+
mbz
2
=
mcz
~,
2
* Ta ni rang m(f>l can bang la philn djnh n-'u trang thi can bang dat dtrqe
tai mei vi tri bit kv.
** Deng n51ngl11n(f>tdailu(_yng v6 hudng va eng duqc vvi nhau theo s6'hQc.
Sb
hay a2+b2 =c2.
fl:
Ilinh 2.13. Dng niing sau hai cl: dxm dziy hen tlep: %+%-=
2 1 ,2
\/\/\/\1"
(I
Hinh 2.14. Vic ciit dirt sqi dily lilm xuffl hin vein 16
thco phuong ngang I. Dng luqng Incl c duqc thfmg qua hai phfm II lcfr,
truc tin 151 maz via sau (I6 l mbz.
'57
bng mt S(_)'i dy d gift cho 16 xo lun bi nn, nhu cho thfiy
trong hinh 2.14.
Ta hiiy nm c h "nn chit" di v'i vein t6c a nhu cho
thiy trong hinh 2.14, vl sau d, mcfat khi c h dang bay,
ta ct dirt dy n6i, theo dc) d 16 x0 bi nn bung ra. Vn t6c
do ducyc C ciia tirng kh6i nzfing ll canh huyn ca tam gic
vef1nt6c vi ceic canh a, b. Mzfat khlc, dng nng ca c hai
"I Z
38
3
cucTuvAcUcBA|
'59
Gii tich Din dich vt 13"
Hlm s6f(x) Th6 nng P(x)
Dao h1mf(x) Luc tcdung F(;) = -P(x)
f(x) nh nhzil => f(x) = 0 P(x) 121 cue tiu
:> F(x) = O (trang thi
cn bng)
40
Hinh chp ca th' tich nh nhit vi trong tm.
Bii ton din tich nh nht via lm nhiit.
Bi toln din tich be mt nh nhit. '
qu nng.
P Q
Hinh 3.1. Dinh nghia ca hinh ellipse: PP] + PF2 =h5ng s6.
4l
Mei hinh ellipse c tinh cht dng luu 3?: mt tia sng
pht ra tilt mt tiu dim s nhd sir phn xa tit durng ellipse
Cli qua tiu dim cC>nlg1i diu ny Citing cho huzdng truyn'
bit ky ciia tia pht. Nhd d neu cho'i tr laser tag trong m(f>t
cn phng ellipse vdi mt vch phn x2_1 s rt vui.
H0210 ban c m tung tuqng choi nm bng trong m(f>t
can phng ellipse: Citing [2_1l met tiu dim E v21 nm bng,
ti s nm triing ngurdi dtrng tai tiu dim F2 bit k' ti
nhim t 06 no (coi nhu qu bng ny sao cho cc gc ti
v phn xa lei being nhau). Di nhin, n'u ngufri tai F; hL_1p
xu6ng, khi dc) bng s bay qua F; v dp nguqc l2_1i ti sau
mt cL'1 bat tudng.
Gii thich tinh chit dng ch 37 nziy nhu the nilo? Sau
dy l m(f)t pht biu hinh hqc cu m cila bli toein, theo
sau l gii dp.
AFIPM = 4F2P1v.
Led gii. Lm sao ta chtmg minh ducyc tinh chit ny? Met
cch giz31ir{tt6n site l (i) vift phuong trinh ciia m<f)t ellipse,
(ii) tinh hai gc trong d bi, v (iii) xlc minh ring cc biu
thirc 151 bng nhau. Cch ti'p cn ny cc) the din ti vic
* Laser tag 13 mcjt h0z_~it dng di nhm hay c nhn mi ngudi choi c6 ghi
42
tinh ton gy c tay" ml khng hiu thm bao nhiu. Thay
vlo dc), cch tip can trL_tc quan trinh by sau dy ngn
h0'n
M
vP
n4
M N
(0,) (b)
Ilinh 3.2. (a) Theo true quan; (b) Theo chfmg minh co hqc.
T1cos0c,T2c0s0c2 =0,
43
trong d T] vi T2 1221 cz'1clL_rc cing ca hai phin S(_)'l dy. Nhung
Tl = T2 bi rdng rec khng ma s1t', v ta duqc O5, = 062.
____ u\
16) x0 lL_1'C cfmg
khong (161
llinh 3.3.llinlivz1nh khuyn 6 Lrzing thi czin bng, Ulr d cc gc 151 being nhzlu.
cfrkhzic bit nzio trong luc ciing s gly ra gia t6c gc cho rng
* 'lh1_i'c vzfiy, bzil
roc thco hufmg ciia luc czing ldn hcvn.
** M(1ticfiz1nl1fi'ng khzii nim ny, xcm muc /\.1.
44
tiu dim. Th nng ca h co hqc ca chtmg ta bng vdi
tfing dc} dli ca cc dy via theo dinh nghia cla ellipse thi
t2_1i bit
n 121 hing s6. Hinh vnh khuyn do vafly m cn bng
cL'rv1trin10,v:1 cc thlnh phn tip tuyn ca luc
tc dung
ln hinh vimh khuyn cng 151 trong diu kin cn bng lL_1'c:
Tc0sal=Tc0s<12, ko theo 051 = 052.
ca bli ton tim dufmg phil h(_)'p nht, cn duqc ggi 151 bxi
(1%?/qt) |
/\'b :
7:}
. 1 >
(3.1)?
Hinh 3.4. Dudng no t6i \hiu 11621 King sai s6
45
Biton. Cho N d'1''m dLT1i_U(Xi, y) trongmgitphzing, rim
dudng thing y = ax +-b ph hop nhling dinz d Iiu nziy
nhzft theo nghia t6'i th1'?u 116:2 t5ng binh ph uvng sai $5:
N
s(a,1>)=Z(y, (ax, +b))2. (3.1)
i=1
Ldi gii. Dufrng thing cin tim duqc xem nhu mt thanh
thing (hinh 3.5). Cho thanh xuyn qua cc 6ng bQc khng
ma slt truqt trn czic rnh din dt tai dudng thing dfrng
x = x,. M51 6ng bao duqc n6i bng m<f)t IO x0 dn hi cheflt
vo dinh (dng tz_1i mint di<-im dfr liu).* Ta chqn
mcfnt czii
hing s6 Hooke biing 2, d cho thf nng cila m6i 10 x0 bng
dimg binh phuong dc) di ca n. Tcng (3.1) biy gid mang
3? nghia vt 137151 th nng!
46
(llrm/1)
din
Rnh F.
11 .,+'b
J
.11,
N N
=0, Ed, F,=0. (3.2)
= i=l
trong d dl. 151 khong cch ttr dim chin dn 6ng tay o. Luu
3? ring cosa = xi . Bziy gid d lip biu thirc cho E, kho
d,
st diu kin cn bng ca luc trn 6ng tay o. 6ng tay o
cm nhefln duqc (i) phn lL_rc tit thanh thing, (ii) h_rc ko
ca 16 x0,y'. (iii) phn 1L_IC tit rinh din theo
(axl. + b), v51
47
2yaXxNb=0 (3-3)
XxyaZx2b2x=0 -
HS
=2
aa 2'/VI (y!Aa.+b
( xi
. =0.
Tai dy ta c mt din dich vzfit 13? ca czic diu kin ny:
phuong trinh du tin din t su tiu bi'n ca hqp lL_rc trn
thanh, trong khi phuong trinh thfr hai din t su trit tiu
ca moment quay quanh dim chin A.
* Kkhng duqc cho bivi mt cng thc til czi nhfrng gi ta bit ring n 1:31
, mi
PH,
7'
-2:; " .
p = O
. , _
chan khong
r .
,' . I4 ;;-s
"2-W,
w
';j%wv;;;;;,, ..; 1' <
v1-.
Hinh 3.6. B6 ba lhanh thing bao quanh mt bong bng chain khng bi p vlo
trong d ln dudng cong K bri khi bn ngoi.
MTUTMUTM
Hinh 3.7. Nu mt luc phzin b6 du trn min doan thing cn being vri mt Inc
I510 dung tai min Ciim cila doan thing, lhi dim db 123 [rung dim.
49
B61m5i thanh 6 trang thi cn bng, p suit hu'(7ng ra
ngoi tc dung ln thanh tai dim tip xL'1c cn b'1ng v()'i 1p_
sufit hufmg vo trong cfla khi. Diu ny hm 3? (xem hinh
3.7) ring dim m:/31 zip luc tc dung ln trung dim; n'u
1:31
khng thi moment quay ca tit c luc trn thanh quanh ti'p
dim s khc khng. Don gin ma} ni, thanh it s quay n'u
dim tip xlic khng phi 151 trung dim.
* Trqng lm (hay dim cim b5'1nglL_rc)cL'1atam gic Ii: giao dim ca czic dudng
trung luyn.
5O
nhit. Khng khi chi p ln
bn ngoi gc phn tzim thL'r
phn mzflt phng niim trong gc phn tm thir nhit. Mzfit
phng ct ngang mat phng t(_>a df) khng gefip sir cn tn)
niio, trong thi nghim tu'(')'ng tucyng ca chiing ta. Khng khi
d min phng ln kh6i ellipsoid rn, c6 ging nghin" th
tich ciia hinh chp ti gii tri cuc tiu. '1z_1igitrith tich nh
nhit, mzfit phng s ('1 trang thi cn bng tirc l, bit cit
dng thzii no nhm mfr rng ci bong bng" chain khng
d()ih6in5lL_rc.CL_1th htm, th nng cila h ti l vi th tich
ca phn chn khng (xem muc A.4), (I6 th tich t6i thiu
turdng ting nng luqng t6i thi'u, nng luqmg t6i thiu thi lai
tuomg ting trqng thi cn bng cho mat phing. Nhung dy
l diu kin cn bng luc gira p suit khng khi ph1n b6
du trn AABC titbn ngoi vdi p lL_lC tit kh6i ellipsoid nay
ln mzfat kia. Theo djnli nghia, diu ny nghia lei dim tip
xiic 122 trpng tm ca tam gic AABC. Trqng tzim ciia mt
tam giic l dim giao nhau cia cc trung tuy'n cila n, nhu
gii thich trong muc 3.15.
Chi d so snh, sau dy 151 m(f)t cch gii thumg thiy.
2 2 Z
51
(r r0). N= 0
Z Z Z
xf+y2y +@=1.
a b c
Ta tinh h s6 chin X trn x bng cch cho y = Z = 0,
v1 tuong tL_r cho hai h s6 chin cn lai:
b
X=i, y=__,
Z 2 2
Z=_.
~
X0 yo Z0
b
v = [XY]Z = X)Z = (LL-
1 1 1 2
3 2 6 xoyozo
13
D6 f dat cue tiu ta phi
nhln tr Lagrange; m(f)t cch r0 rng horn, diu ny cho:
cc) Vf = 1Vg, trong d /1
52
yozo : ZAL;a
X010 = 2,1Z_ (3.4)
Z
xoyo = 21-2.
c
Nhn phuong trinh du tin vdi x0, phuong trinh thir
hai vi yo , v phucmg trinh th ba vfyi Z0 ta lm tit c cc v6
bn tri bng nhau. Cc v' bn phi khi dc) cng bng nhau:
x_<>
2
a2
I X1 : b2
2 2
.Zl>.
CZ '
x_:.J_i<L_Z__l
a2 I72 c2 3'
0
X0175,
v 2
X=i=a\/5.
X0
VB '=i:z::-~- ~
5'5
A A > \
Ta nhan thay rang 5X;tu0ng
1
x, = tL_r, yo = g) va 20 = -3-Z
Ni cch khc:
1
(X0, yo, z0)=((X,0,0)+(0,Y,0)+(0,0,Z)), (3.5)
hay dim tip xL'1c qu thuc 121 trqng tm ca tam gic ABC.
" Diu niny hin nhin dlng tin; chfmg minh duqc cho trong phn ph1_1l\_1c
'54
Qu vly, ta c th nghl v p luc humg mfai
nhu luc trcpng
C16 dim tip xL'1c
truf>'ng, phn b6 du khip tam gic, vl khi
121 dim cn bng trcpng tm! -
55
,- l ~
1 q , ,;yr~;!f;1s;:;@;;!$r<;;i;%;1*A;m;1!;:1A%:%:
'1? "<"-~- w
1=w~-|!~.~,,=1e;H~~,||1,5!;';;~-1;-,,:!"~41;;,-1
1
1
~__,|_.U
L. a ':
L .
*.-
1 .. a H...'
HY _
111..,
,_.-,.; W '.
.;,._I,-gf ;;;
I
]_;'.E;;:;
\
M
My';_:l;.;:rl;i=
5-1: :$u4'y\'|" -~{,|-,
Y 1 4 Y
,1;eL,|,.
'*""~
, H, ,.
l",';:"lMil-"*5\L1\{?1'?5i-'
+
,
W =f.'~<';'"?'s*=.~" rw!'e;%.~~*~.-.n
"I, " In II I
1' .1 M.
\!Hv;H
, >~~,
1 \
IW2-*141I~\-I'\"\I
U1"-i*:will
' {M=i"11II1I*iI""::
{
-1
~
~.
,1M H rt F l)"" W J 1|
4
"
my
M1;
'~:'.,lI.1
,h 1-; .1 -W ..
.
L ;=;!r~&;; .[;,-;z;;;i;;7%;;z=,;;.*\;,_
,< .- . .
;.
I . F :-l:.'~::.;'. z 1* ~-~ Wm-
w.:
:1 ,: L {ll
~
,si
11 1*:~--v%Ii'.:;$-11; :1!-"W.1wwf';i~ 11
;;..
1
1.
', ,I\. .
p
4
' w w "~~~+
| }X-J1, ,
I; ,1,
1}~h'r|r.l;=!v
,__;{;._5_.:;_=-.1.l;..7;
wl.
K
*~;;{\.,;;; :;;;;;w
"A; Y<\
, 1,
;.' E?
,,\ I ;,
.:
,3;
1|. ' .-I;
H.
.4.: 1
,i-1 .\s-
'.
Ilinh 3.10. T6i thiu ha din lich bi't Lrufyc l6ng chu vi
khung
;;
'51
5;~; _1@,=.
\,,l1\'1;1z:.'.ml-1[,}'~@-3; iq
}i' 1w,*1":.~.'|~
>1
\ 1%
~::_' ,v_,l;:
/\ NIH Tm). -4
a;;l@;L;i*>%::: %*?*:s;;%:~2;~
|Ij''1.u *'!=::1$I1J":i\P,v
:?!wi|%v'-1g]<}4f;{ vi" 1; 11;, ~ . Egw-a,';|-,;1I f:;,|;! ;_s...,
thu nh _~.'~
$5?~?%l"i1i**..ui~'i'i~i%;".."-ii,
er; ,1 |~;.1h):U 4"-:@1=::'111sr:>%@;"1;,;,;;_.4:
,\ .;,\,..,\v,, I
14{a1\-mi. =15?:I;1,~H;"~-If ' ;!'=.=4!=\;!'%;.:1
{Si:!I:H1v4_lE;q\: 1;. 43:; 1; 11:: \ ., .1:=;; 'i1%;:iI,I?.':!1f;>!1\
M1.Iynr-we
15: 1% 5":=%ii1&*=: .\
:31 .n
L
Luc cng ca day. Dau
chtra khi nn hai chiu
xem xe't mcfat hp hinh vung
tien
' su zit p. Goi T 151 kyhiuluc
co' ap
cng dy trn ce_1nh hinh vung. H1nh 3.12 cho thy luc px
* D'trnh nhfmg hiu nhm, goi 11_rc cn g lzi 6137 ni luc ma! czin duoc tc
I
dung d gift m5 i bn ca 1'18! dau \
day khbl tch rm neu SQ! day c
art - A . . A
I
56
ca khi diy mt canh hinh vung humg ra ngoi, cn bng
vfri hop luc 2T] ca lL_rc cng cila dy.
1
71
T2
" a>,1, 11' / \ "~ 111"?
3:
:5".
g
~
Q},;';:;\1e-=$-KW} .a2,1~
\&_
&- ,::;tr
<1?
.1
-:
2
\
s
W
T1 12
(Q) (1))
(b) Nita ci dia bn phi cm nhzfm p luc ln durng kinh ca n, v nira cbn
l2_1i bi ko bri l1_rc cng cfla dy.
x = d;
diu phi chimg minh. Mt cu tr ldi thzfxt c dqng!
ll
57
Mqit cch gii thng thudng. Ting chu vi ll khng C161:
4x + 7m = L,
cho nn:
d=i.
L~4
71'
(3.9)
4 4 7r
L 4x -4 L 4x
A(x):2x+-2-(i~){j=2x2?-.
7Z
4 1r rc 7Z
L4
X~'i=O
71'
hay
L
x=-~
rc + 4
L
d= i
+4
rc
.
CU th, x : cl.
Cch tifp czfm c0 hcpc dem l2_1i mt 3? nghia vt 13? cho dng
thL'rcA '(x) =0 CL_1'[hll_lC cng luqng bit bin doc theo
121 d2_1i
dy. Ngoi ra, mt dzfac dim k/ la ca cch tip czfzn vlt 13?
151 ta khng bao gid phi vi't biu thfrc cho dai luqng A(x)
58
(chinh l d2_1iluQ'ng ml ta cn tim cuc tiu), vii cng khng
bao gin? phi 15y dao hlm (mc dii ngudi ta c th tranh ci
ring being cch vit ra diu kin T] = T2 ta thL_rc chf d liy
dao hm, chi din dat khc di ml thi). V'i czich tip cm
vzfit 13?, ta gin nhu di thng dn dp n, mcf>t khi m6 hinh co
Biii ton. Tim czic kich th L100 ciia da gic n canh vzi mt da
gic m cgmh c t5ng din tich nh nheft, bi't t5ng chu vi
cia chiing.
Lfri gii. Ta dua ra mzjt lfyi gii nhanh cho bli ton thtr ba.
Llp luzfln h01n ton nhu trn, ta kt luzfm ring diu kin
din tich nh nht, chinh 151 diu kin cn being, dbi hi luc
czing ca dy bin 151 nhu nhau d6i viii mi mt hinh dang:
59
trong d x I51 dumg kinh ca dufmg trdn, y 151 canh ca
hinh vung, v z l1 canh ca tam gic. Dn chirng cho tam
gic ducyc th' hin trong hinh 3.13; cho dudng trn v hinh
vung di du/(yc trinh by ('7 trang 41. Ding thirc ca nhfrng
luc cng dy (3.10) cho ta hai phuomg trinh:
x y- z I
:;\1,_;~.",.
., .< ' .4 -
-_.~' 3-
4/
'
.*
,;;..,
=';:~s~+::>*1.@-E*2: aim .
;>.:~
-s~
..,1'~>"Ii "..1'?{'f1f.iH:1gfflifii1%%;5's{:
-1;: -=- '1-T
_7i17'-Yfillw
=
\ 4',~:.'-:~;v1;;;g:, -~;.:,mr_-; ,r-,5-;;a=~=,;A~
yr %+:"v"~;~< #4 ~!1r;%1;>
,",_;;<;,i;tri Tw-W1-.<<!;_Ih"r".:
'1 '_>1r{?;;r,,;;;; NIi{|\1>i"hi!filu-f.T'Pf{,f'Y
>'r"-:;;X-.= 5.-2,-4,-;./;.._ __.1,{,.,};L1;_!';r1i1}'?$&1,,_:;:$!l
1\.1;,:'$gy=4~,*\?.v*43',",:\.
1e,{~,,qp-<41}; _.rw,+;,*;_1
1:-"-Ph1;a;;";i1'-{pr-V
fi,3i111.1i~*_:'- .1":4,-?w{;=~<v=#
m
~:"~'f:*:i-I
. ~
;=:=f;.-1
_,~ -. 2-1 , = 1,
>.,,-4;: vi '1' .=\~31:1-={M5:3'Ev?.=:*%*=1'\]i_:
V343!m.4Qt:HT.-xi,i;gl<..,a ';:-{=;iis1?:- .-"Qt:
wu__:.,_'_;~;_, rm. P
~_,, 4 . ).,...'v.':.l._"f*(5';;5T$v ~;,,4
1- --'5' ."\:,~w-; ;.
"
,_':m"-:
WM! " .
P? -mf1~_"? 1 " 1"
-'4-- '1 n
Illa
dy
6O
dy
T
; 4, 9 -
Z}::*?.%;i::'~;!-i==f :1
*wm@ww
-'.'?.-14v
1: --
W mu .
~
*/2
I-Iin}:/3.13. Cm bfmg cc luc t:_1i gc ch1"rV cho 2'Ic0s 30" = 2(p:/2)c0s60", hay
-;=__ncu p=l.
z 3 ~
Xum muc A.2 cho ml gii thich ngiin gqm ca khi nim sfrc cimg b mm
v(ri lift c hiu bi't co bn cn thil.
bl
luc dfiy
v.
, ,;.;
.
:
~:'..~?l',
-
pl? WP
p
..
-
-
'
.
Tr
s~~.v
T
1';
.
,
2
-.,;
~
'
r
J
luc day
\: p Qrh
-
I-'1",--.
-'f.".'.'
"1. -,
1*
14
5'Y1\"'i1I171*~
I-3:5; 21'
2
,
15
:~ .
_
P. -q 1.
Y
In
"
%~:!.,
H.
ifgp 1
E.
;'=:-. ~-1.:
H4 -.. -5.;I
.,,*1~='v(:=.\.;,;1,.f
--4.-w"-.=_'-
~
e.
.~
1 '1 11-:
-.f-?ic ,1<:;w
Evi
<(> <1
Hinh 3.14. Di-u kin cn bring gifra sfrc cng bc: mt v zip lL_l'CZ (a) mzfat trn
cilng ca hinh trL_1 v (b) nira doc thn tr1_1.
0'-(4r+2/z)= p-2r/1.
Chia phuo'ng trinh ny cho (3.11) v gin luqc, ta thu duqc
h = 2r.
62
Ni cch khc, hinh tru t6t nhfit" 121 hinh tru rn tit dicfzn
H
3.9 Ci hp r nht
C0 hqc c th khi quit bi tozin ci hp r nh't", mi:
chi phi cho mefit trn, mefli bn, va mzfit dy 12: khc nhau
duoc khng? Chng han, czic kich thuc ciia chic hijp hr
mxt trn r nh?1't 151 nhu th no? Chi thm m<f)t cu, li gii
gain nhu lzfip lai nguyn vein lri gii ca bii ton vita r6i. Cu
th nhu sau.
tmmg Lingl a , b, vzi C cent trn m5i dun vj din tich. Tim
cc til ciia cihp r nh't c th3t1'ch cho truc.
Lri gii.
bj co hqc. Cfing nhu trong bi ton trn, ta bait diu
Th1''t
vi mt ci v hinh tru thu nh ducyc sao cho bn kinh vii
chiu cao c th thay di my thich. D6 nude vio dy hinh
tru n1y.Tuy nhin, biy gifr, ta s sir dung baloz;1imng' vfri
sirc cng b mat a, b , v c bng V()'i cc chi phi turmg (mg.
Ta ko cng mt mnh mng c strc cng b mzfat a v dinh
cc canh cfia n vo dufrng trn trn cilng ciia hinh tru sao
cho mng cng dqc theo hinh dia trn cting. K6 tip ta bqc
mt ming cf) strc cng b mefit khng dfii C quanh vch
bn ciia chic hp, dinh n6 vo czic dufmg trn trn cting
63
vii dui ctlng. Ci mng s c6 p chzfit mzfit bn ca hinh tru
cflng nhu ko mzfat trn v21 mt dy v phia nhau. Sau ciing,
ta lzfap le_1i diu ta C151 llm vi mflt trn cilng cho hinh dia dui
cimg, sfr dung mng c.
kin cn bngz
b-27rr=p-7r2.
' '
P
,t_t
T
.2
' I
.
\i.v '$
p~21'h,
'
stfj
V.
:. ;
,.-4]
I ;f,"P? -;y;5I
ii
a
<
~14.-;>=~
" ,%i.i
93-{%1'>*?/4*
"ma r n i. =':;"';*:
i ' 3 - ' -Ii-J! ,'T"'i
g?
'a:=<:.
i..
b - 27T!' H '
Hinh 3.15. Chi phi t6i thiu ha vi vt liu khc nhau ch0m2f1ttrn,mzf1tbn
v51 mint dziy.
* Bbi th nng ca mng I sllrc cng b mt >< din tich; xem chi lit 6 l111_1C A.2.
64
khip tifft din ngang hinh chit nhaflt Z r >< h theo hufmg
nguqc lai; nhirng luc ny 1:51 cng trong diu kin cn bing:
a-2r+b~2h+c-2r=p~(2rh).
Chia phu'0ng trinh nly cho phuong trinh fr trn v51 khr
clc s6 hang, ta thu duqc cu t1-ldiz
h a+c
b
D6i vri mt chic hp mail trn hfy tao nn tfr veil liu
dng nhft trong dc) a = 0, b = c diu ny dua dn h = r.
Trufrng hqp a = b = c cng thirc ('1 trn cho h = 2r phil
h(_)p vi kt qu ca bxi ton (iaflt ra.
1p V
Hinh 3.16. Khdp n6i P tnrqt tflythich dqcthco MN. Cc tia I/I W1 PB mrqt
thy thich qua lai gifra cc 6ng bqc tz_1i A via B. Khi gc nhin 151 lfm nht hm} s
6 trang thi cm b51ng.\f1th6 ba luc tlc dL_1nglnc:'1ivu6t" APB lin dng quy.
65
"My tinh" ccrhpc. Xem xt mcjt ci vu6t" bao g6m hai
thanh thing durqc n61 vfri nhau being mt 16 xo c6 diy cg
thanh ra xa nhau. Cc thanh xuyn qua cc 6ng bqc A v
B (mt niilm trn cilng v m(f>t nfim dui cilng mn nh)
sao cho chng c th truqt khng ma st. Mi ca czii vu6t
P duqc hln vz1o mt hinh vlnh khuyn nh trng vlo MN
v c th tru'(_rt trn [WV khng ma szit.
Ldi gii.
L01 gii
djnh tinh. L6 xo cmg gin di, gc APB clng lfrn,
th nng clng nh. Gc cue de_1i vi vefly tuong Crng v(7i th'
nng cue tiu, chinh trang thi cn being cila h chL'1ng ta.
1231
66
C
O D
d b
7' A T
(
M P d Q N
Ilinh 3.17. Khong c{1cht6i1ru d I \/ ab ,
a = PQ = 00A(:D\/0B2 - BD2,
trong d:
OB = OP = DQ = ig- 1
()7
b.__
BL):-lZ.
2
Thay hai phuong trinh sau cimg vao cai diu tin, ta thu
ducyc:
1
a = 5/(a+b)2 (ab)2 = \/ab.
Ch?) t6t nhit ('7 rap ngoai trfwi duqc cho bfri trung binh nhan
ca (if) cao dim trn cilng va dim dui cilng ca man anh!
3.11 Gc ni tip
Dinh 137. Mt gc ni nap trong dudng tr0n chiphu thuc
vao cung chin va khngphu thuc vao vj trica dfnh gc
noiuep.
Chirng minh.
Thi't bj c0'hQc. V61 chtmg minh nay, ta dfmg cai vu6t" (duqc
dilng 6 muc 3.10) tao bi hai thanh thing n61 khfrp P vdi
mt 16 X0 bi nn 06 day cac thanh ra xa. Ta c6 dinh khrp
P trn dudng trn, cc) the trucyt tily 3? khng ma sat. M61
thanh truqt xuyn qua mt 6ng bao xoay tily 3? khng ma sat
tai cac du A va B cila cung da cho, nhu trong hinh 3.18.
T61 khzfng djnh rngh 6 trang thi can bng ("I61 vdi vi
tri bat kjl ct"1a Ptrn dumg trn. D5 duqc vzfly trudc tin xem
xt luc trn m(f>t thanh (chqn PB) khiP d11Qcg1''c0'djnh mt
ca'ch c chzi y. Thanh chiu nh hu/'ng cta moment quay T
quanh Pva moment quay F}; ><PB tao thanh bfri phn lL_rc
FB tai 6ng bao. Diu kin can bang ca moment quay quanh
:
Pcho T = FH><PB,x1c dinh gia tri FB T / PB. Bay gid cho
68 4
Fl thnh phn ti'p tuyn ci1a1L_rctaiPtc dung ln thanh.
Thlnh phn nily cln bng v'i thnh phn song song v'i h
ci1alL_rct2_1iB(xem hinh 3.18(b)):
F= FR c0s9 =
Tc0s0
PB
_l PQ
' 3
9 17']; cos (7
9"
A
1)
f7
<FP,, Q1)
F
(Q) (b)
llinh 3.18. (a) Mziy linh co hQc" (b) Tinh toxin l\_rc I<c1nthiC'ld6 gift Pdfrng yn.
Ta thfiy ring luc tip tuyn Fln thanh khng phu thuc
vo vi tri ca thanh. Diu ny c nghia ring hai thanh dzflt ln
khp n6i tai Phai luc bng nhau nguqc chiu. Ta kt lum
riing khrp P121 6 trang thzii cn bng, nhu C151 khng dinh.
69
vfri hai dim bit ky dull gin A v21 B trn tia, cung/1B ca tia
cho thi gian di chuyn kh di ngin nhit ttrA t'i B.
I
'TL||
ll
l|,I
U]
'0
J
//1
///
1////
Hinh 3.19. Cung AmBli1 con dufmg thiri-gian-nhb-nhfit; nh sng tit A khng
hi u_1 trn cung n1y.Tr1ilz_1i, cung /MB 151 lhu()c dufmg c1_rc lri, nhung khng
phi thdi gian ngzin nhiit; tinh chfit nziy di cilng vi su t6n mi cfla m(f)l dim
hi tu trn cung nxy.
tia sng trong thu kinh nhu th hin trong hinh 3.20. D
rL'1t ngn th(Yi gian, nh sng trnh phn dly hcrn ca thu
kinh bri truyn qua thy tinh t6n thi gian hun. Diu nay
* Diu thuc s\_r quan trqng khng phi l A v B gin nhau, mil hinh qu:;1t
1:21
hep ca chilm tia pht ra tit A khng hi t1_1 truc khi ti duqc B. Minh hqa
don gin nht cho diu kin ny duqc dua ra bbi chflm tia Ian truyn trn
min cu (hinh 3.19). Cc dim A vii B duqc nfii vri nhau bri hai chilm tia
kh di, AmB vl AnB, ci du tin 151 chm tia ngiin nhit; theo d, hinh quat
ca chflm tia tir A khng hi tu trn cung thdi-gian-nh-nht AmB. Tri lai,
tia AnB khng phiai I51 con dufmg nhanh nhiit tir A twi B; cung nily chfxa
dim hi tu A cfla hinh quat ca chilm tia ti: A . D6'i vri I3? thuyt t6ng quilt
lin quan dn bi tozin n:1y,d<c gi nn doc cu6n sch ca Milnor [M].
** Ti l 11 ca vzfm t6c nh smg trong chfm khng trn vzf1nt6ctrongthL'1ytinh
duqc gqi l h s6 khlic x:;1.n c1ngi('rn,d(> da1yth1'ul<inh cn thit cng nhb
d dat duqc cimg mt hiu qu. Khng khi gin nhu gifing chn khngz
7O
gii thich tai sao thu kinh lom phn kj/, trong khi thu
kinh 161 hi m.
Mcjt vi du khc trong hinh 3.21 cho thy m(f)t tia til dly h
tc'Y1' mit. Con dufrng chi ra trong hinh l nhanh hon dufrng
Hinh 3.20. /\nh sng di chuyn chm hon trong lhy tinh; bbi vay tia sng
trnh phn dy hon ca thiu kinh.
r1=l,00029.Th5u kinh nhua tng hop dimg liun trng kinh cf) h s6 khdc xa cao
(:6 n =l,66.Th\'1ytinh dilng liam thiu kinh c hf; s6 bfmg 1,52. Hg: s6 ca kiln
cuong n = 2,4;loai thfiu kinh s khng try v rift mng, nhung khng r.
n:31y
* Dc gi nn dqc cufin sch tuyt vdi QED cila Richard Feynman [Fe], cu
d6 dmg luu tm niay duqc gii dzip trong <16.
71
V
Y2 A
khng khi
nude
Tr/2
( L
(X1
A1 amux
((1) (b)
Hinh 3.21. (a) dlnh luzfn Sncll; (b) vdi ngudi Ian, thfi giri phia trn matnu('1c
duqc nn vao mt lang kinh.
Ljch s1? tm Iuqc. Tinh chat t6i thiu cua nh sang duqc
phat hin b6'i Heron X11 Alexandria (khong nam 60 Cng
Nguyn), ngudi da phat biu rang tia sang truyn di gifra
hai dim trong khng khi va tia sang phin xa khi kinh
phang gifra cac dim la ngan hon bat cu con dufmg lien k
nao. Dang tfing quat cua nguyn 137, ap dung duqc cho mi
trufmg ph( quat, duqc phat biu bi Fermat vao nam 1662.
C6 me hiu duqc tai sao mt s6 nguri da phan d6i: theo he,
nguyn 13? nay, ap dzflt tin kin cho tu nhin. Nhirng nguri
hoai nghi ch nn lo lng. Nguyen 1}? Fermat cc) the duqc
gil thich thng qua din dng hQc c6 din, bang cch vin
dn ban chat sng cua anh sang. Cach 13? gii duong dai,
d-'n
duqc phc hQa trong cu6n sach ca Feynman vita nhac den
6 trn, dua vao din dng hQC lunjmg tit, noi ban chat sng
duqc thay the bang ham sng xc suit.
Nguyen 137 Fermat xac dlnh cach thuc chum tia (161 hung
khi bang qua ranh gii gifra hai mi trudng. Mt he qua r6
rimg h0'n cua nguyn 1y nay duqc bi't dn nhu dlnh luat Snell.
72
Djnh Iutkhlic xa Snell. Vi mt tia sng truyn qua mg? t
phzin cch gia hai mi trudng (xem hinh 3.21), helm sin
ca cc gc twang ling 06, , 052 gia tia v dudng vunggc
V01 mtphn czich Izi ti I v01 czic vn tO'c cl vzi cl ca nh
sina ~
N61 czich kheic:d_a1'1uqng - giunguyn khng (T51 khi
C
nh szing truyn qua b mtphn cch.
Dlnh luzflt nly s duqc pht biu la_1i nhu mt bzii toln
An
cuu ho trong muc 3.13.
Ta dung thuc nhin th' givi thng qua dlnh luzfzt Snell:
mi tia va vo dim nh trn vong mac, du dn duqc d
khi tun theo (3.12).
Bi ton. Ynghia vgitly, nu c, cua 53$
(.
I gi?
Xcm bill tom 3.13 cho chfrng minh co tinh cfla du kin ring dlnh lult Snell
suy ra ti: nguyn Fermat.
137
"* Nguyn vn: wavefront rnt du sng 151 quy Lich nhfmg dim dao dng
cung pha trong mi truimg truyn sng, gii han gifra phn mi tru'(7ng mil
sng di truyn qua v sng chua truyn tfyi. - N.D.
" Pht biu hin nhin Iii rfit dng tin ny c th duqc bin minh thng qua
nguyn 1y Huygens; chi lifit c th duqc tim thiiy trong cu6n [ARN]. Thuc
trgmg ny dua trn tinh ding hung cua mi trudng. Vi nhfrng mi trung
75
leitam gic vung, trong d 37 nghia ca dim Q duqc
gii
thich theo hinh v. B61 QP = cl, ta c PP = c, /sin0c,.
Dy df) dich chuyn cila P trong m(_3t giy v21 do
1:51
d 151
vn t6c duqc ni d'n.
(51
%,@%
' = " MP .13!
~"'?:<:r".:1:;;;@l;:;;;
/1,~
$11? Q' ' Y1?r$l:%%?v;{fi%;5}*.131,,,.
-==1i'ii__;;;'m-.vi}).4];,
-;-:a'jggA;yj;
;,;,.%
c1 "****Mg"z?}}w\;
||., L
'~$i5.';*'
-'1N|]|f.'
(:1/sin Q1 <11 * -
Y
P P
I-[inh 3.23. Tinh vein t6c cfla dim gy trong milt du sng.
L
st duqc b6'i nhfrng ngurdi dil:1n.Khiban nhin ln mt
tir phia dui, moi thir trn
nude
1:21 khng
74
Dim C nzio trong hin11 3.24 cho thdi gian ngzfn
nhit n'u
gi st? coi nhu vn 1'60 ngu'0"1' bcri 12 being khng
.
B
/1
dffl lin 1/U
a I
1/u
A
Hinh 3.25. Luc czing c6 lh duqc l:_1o m hozflc bng nhfrng l0 xo luc cfmg bill
bi'n
hozfac bng nhfmg qu nzfmg.
Ldi gii. Hinh 3.25 cho thfiy mt hinh vlnh khuyn truqt dqc
theo dy (du''ng b0 bin); hinh vlnh khuyn duqc n6i vri
dim A bng mt IO xo luc cng b't bin" c lL_lC clng ta chqn
76
l I/u, nghich do cavim t6c chay. M(f)t cch tucng tL_r, ta
n6i hinh vmh khuyn vri dlfim B bng min 16 xo khc cc}
luc cng bit bien /1) , nghich do ca vn t6c boi.
1
AC/u+CB/1). (3.13)
Nhung biu thirc n1y trtmg khrp vi biu thirc thfri gian
di chuyn trA tfri B!Ta theo d m gain thdi gian vi nghia3?
cc lL_rc trn hinh vnh khuyn dec theo dy 6') trong trang
thi cn bng luc:
1 . 1 .
sma = -s1nB-
I/I 1)
pht hien met din dlch mang tich co hec ca dinh lult
Snell: cc luc trn hinh vnh khuyn theo phuong cila be
mzfit phln cch trong trang thi cn bng.
6*
toln ngudi cfru he (din dich nly 151 met su l:?_1p lai ca nhn
xt trong bi ton 6* trang 55). Hinh dung ngudi ciru h<f)
mang mt cy so d1ilu6n ducyc gift vung gc vi hung
chuyn dng ca anh ta, cho dim anh ta chay hay bod. Cy
77
szio ny121 m6 phng ca maflt du sng. (H0210 1231, ta cc)
th nghi v mt hng ngufyi chay/boi vai k vai,
kh nng
vain dng ca nhfrng ngui n21y l nhu nhau).
Xem xt giao
dim cL'1a cy s1o vdi dufmg bi) bin. Dim ny di chuyn
vi vein t6c khng d6i trong khi ngu()'i cL'ru hf) chay v vc'ri
v1nt6c khng d6i khc khi anh ta boi. By gifr
chi'nthuaf1t
t6t nht duryc duqc d:;1c trung bi tinh chit 151 hai vzfin tfic
ny bng nhau.
AM2+BM2+CM2 (3.14)
Izi nh nhit.
Ldi gii. Tfing binh phuong (3.14) cf) th din dich nhu th'
nng ca ba 16 x0 dln h6i chfzt n6i Mvi czic dim A, B,
v
C, v'i hing s6 Hooke k =
2 cho m5i1() xo (Xem hinh 3.26).
By gid nu nng luqng ca (3.14) dy 151 nh nh21't,khid
t6ng moment quay ln Ml bng khngz
MA+MB+MC=0,
Li
trong d ta di luqc b6 h s6 chung k = 2.1-Diu ny du: phn
vo phzit biu ring M lei tzim kh61' ca A, B, vl C. Theo
*
dc)
78
n, V51 tng cng bng th nng ca h. Do d czich
dc) dli
x-'p dt sao cho dc} di nh nhfit tucmg
(mg v61 tr2_1ng thgii
cn bng, v v'i su trit tiu cila tfing cc lL_1?C a, b,
c v d
tc dcfmg ln dim chung X:
a + b = - (c + d) (3.15)
Nhfrng xo ca chflng ta c lL_1C cng (:6 dinh gifing
IO
nhau: |a| = |b|; do d vc t0 a + b n51m trn phn gic cila
gc AXB; tuong tu, C + d nm dqc theo phn gic ca gc
CXD. Theo (3.15), cc phn gic nly nm dqc theo cilng
m(_3t dudng thing; ta d chirng minh duqc
ring dudng phn
gic duqc dimg chung cho c hai gc.
D6 chi ra ring cc gc AXB v CXD being nhau, ta
luu riing |a|=|b|=1 ko the0|a+b|=2cosAXB.
37
Q
A
1 \
I., /'
/1\ \
/' "
\ ,/,/I
.
M_/_\'l' PII/\NG NGANG
I ,
I5
82
3.17 Khong cxch ngin nhit dn cc canh ca
mt gc .
Lri gii. Hinh 3.29 cho thy gc nh(_Jn v51 ci vnh hinh trn
trn m(f)t mzfit phng nfim ngang. M(f>t sqi dy vng qua vnh,
v(')'i hai du dy viit qua cc canh ca gc v treo vo d cc
vzfiy, AP + PB cng l('>'n, t6ng cao dq) cila hai qu naflng clng
83
B
1v B
\\ N -
. >
O O F
.
,
M A Chain khng M
((1,) (1)) (C)
Hinh 3.30. D5 c doan ngiin nhit qua PI ba dufmg vung gc dirt nt grip
nhau mi mt dim.
84
true giao duqc th hin trong hinh 3.30 tc dung ln thanh
v51 hinh vnh khuyn cng lai biing khng, vl czic moment
quay cua chung cung vefly. B6 d v luc dng quy (muc /\'.6)
phlt biu ring nfu t6ng ba luc biing khng v tng cc
moment quay cua nhu'ng luc nly bng khng, khi d duiwng
biu din cua bf) ba luc ny 151 dng quy.
+ .
Q A
0
B
<> 1
Hinh 3.31. D6 di lrn nhiit cua thanh silo l bao nhiu, d5 c lh mang sixo
vng qua gc dufmg?
85
My tinh" co h(_)c duqc chi ra trong hinh 3.32 gii quyt
duqc bxi tonn. Mt thanh rL'1t ngfin (mt 6ng xi-lanh rL'1t
chn khng vri mt piston, nhu cho thiy trong hinh 3.30j
c hai hinh viinh khuyn (A vzi B) duqc him vlo hai du.
Clc hinh vlnh khuyn du'qc1u6n qua clc dudng MN v.'E1 NP
nhu cho thiiy. Thanh thing c th trurqt xuyn qua mt 6ng
tay o xoay tL_r do tai C.
A
M N
(1
C
B
O
P
Hinh 3.32. Czich gii sir dung hai hinh vimh khuyn A v5: B, mt thanh xoay
quanh C, via mt 16 xo.
86
Cch gii hinh h(_)c din ra m(f)t biu thtrc gii tich cho
gc 05 = ANAC tire thi. Qu v2f1y,tr AOCA v AOCB ta c:
0C=ACc0t0z=CBtan0z.
/If
A\
,..__.......i__ [3
A/\ 4
I~Iinh 3.34. Tfing moment quay trn phn hinh quat (6 dzfnn bimg khng.
87
3.20 Ci ly gi/y chfra ducyc nhiu nhfit
Bi ton. T01 muh
Im m_0t ci 1y gi}/hinh ncin tzkmt dia
giy hinh qua t, being cch dn V30 nhau cc
canh ca hinh
ca? t nhu cho thy trong hinh
3.33. Bn kinh R ca (Tia lei
bit trudc. D5 c hinh nn vi th7 tfch kh d1"1c'rn
nheft, gc
gia dudngsinh hinh nn v true d0'1'XLi'ng1 nhu thnzio?
Lri gii. Bi ton lei tim ra hinh dang ca hinh nn c th
tich kh di lc'>'n nhit, trong m(_)i hinh nn c d di dudng
sinh bit trurc.
Mziy tinh co hqc bao gm mt b nhfmg doan
thing
c dc) dli R chL'1ng s hqp thnh cc dudng sinh cila hinh
nn; tit c du'()'ng sinh duqc b vo nhau tai
mt di'm O
c6 dinh trong khng gian; czic du cn lai ca
nhfrng dung
sinh ny duqc dinh vlo mt mzit phng (dy ca
hinh nn)
nhd mt ngm khng ma stf Mt phng c th tu do
thay
d6i khong cch ca n ti O. Hinh nn te_10 thnh
duqc
bom dy khi nn. Meflt phng, khng cn tu do nfra, bi khi
dy ra xa O v bi cc doan thing ko lai gin. Th
tich clfla
hinh. nn 121 mt hm nghich bin ca th nng.
Do dd th
tich lm nhft tuong frng th nng cuc tiu v51 v*i trang
thi
cn being. Cu th, phfin dudng sinh t6 drflm v6
cilng nh
(hinh 3.34) s ('7 trang thi cn bng. Moment quay
cila cc
lL_rc trn phn t dm quanh
O biing khng, gii quyt duqc
bi toain; chi cn phi gii mi pht biu moment
quay bng
88
khng ny. Ta s khng cn bit cc luc
trn phn t6 dam tai
dung ln phn t6 dm
O; bi c chinh xc hai luc cn lai tc
(i) luc ca p suiit
ny, nhu duqc thfiy trong hinh 3.34(b):
vit tit cho side'")
hung ra ngoi (chit s vit bn dui 151
E = pA_,, (3.16)
F3. OA = Fhsin. R
OA = Ah sin. R. (3.18)
AS.
__:_____-
" side: canh N.D.
** base: dy N.D.
89
2 = sin2 B
3 I
abc = abc,
trong dd a, a, b, Z2, c, c Izi cc J0 di duqc china
tron g hinh 3.35(a).
2. Bg) ba dining true giao vti czic canh ca AABC
tai tija
dim Izi dng quy (hinh 3.35(b)).
*
_
Mth cohpc. Kho st ba thanh thing (v6 he_1n) h(_)p thnh
tam gic ABC, vi m6i cp ghp di hai thanh durqc
W D6i vdi pht biu via chfrng minh cho bbi co hqc
xcm bill tozin 5.6
QO
qua m(f>t hinh vnh khuyn nh, nhu cho th{y trong hinh
3.36. Cc thanh duqc n61 khng ma st vi cc hinh vnh
khuyn, v theo dc) c th hqp thnh mt tam gic c hlnh
dng bit kj/, trir diu kin bin ta zip dill: AABC phi chira
dudng cong K bn trong n, nghia 151 K 151 mt v?_1t cn
khng th vuqt qua d6i vfri cc thanh. By gir ta n6i mi
cZ_1p hinh vnh khuyn bng mt 16 XO1L_I.C cng
bit bin nhu
I)
(L
A
r I3
(,1) (b)
Hinh 3.35. CL_IC tiu chu vi cim AABChiun chi su dng quy
A B
9|
-- I --~. cAc DUONG TRUC GIAO (HiNH 3.35(b))
- ~-\
| :1 - mu <HlI||
/'|
y ..' rl
F12 \\ A
<3 I l\'_
Q 2 a C cota
Q B
i
(X
| 1 cot [3
(Q) (1))
llinh 3.37. Cn bng luc trn hinh \/511111 kl1uY"(<7)\/3 Ciln biing moment quay
lrn thanh (b).
92
su D6N(; QUY CUA cAc DUONG TRUC GIAO
(HINH 3.35(b))
BAY G10 HIEN NGAY nzuoc MAT. K-'t
ciu bo ba thanh, hinh
vmh khuyn, v lo xo, duos xt nhu
mot h, 1:1 tiny thuoc
mot czich cu th vo ba phn ltrc Fk tit vzfit cn
K. @'tr2_1ng
thzii cn bng, tong ba ltrc ny bi trit tiu,
cng nhu tong
moment quay ca chting. Song b6 d v lL_rc dong
quy(mL_1c
A.6) pht biu rng trong truong hop do
cc dumg biu din
cila ba luc ny 12: dong quy. Diu ny minh chtrng
phn thtr
hai clfla dinh ly.
R1 I, Rg \\ A
\/
at Q
A
O/:1__O( .
C
2
cI cota
ct 04
1
1 B cot/3y
(Q)
(5)
Hinh 3.37. Cn biing luc trn hinh vnh khuyn (a)vi1
cm being moment quay
trn thanh (b).
92
vnh khuyn tily thu(f>c b6n luc: hai tit cc IO xo vi: hai tir
cc thanh, nhu trong hinh 3.37(a).
Trurc tin chiu b6n lL_rc ny ln phn gic ca gc A
v51 sau d ln duimg true giao vdi phn gic ta thu duqc tit
R, =c0ta.
A
, 0,
~I~ 3 >
Hinh 3.38. Khong cch tir tm ca ellipse dh g6c ton d0 151 khfmg dfii.
93
cc0t0c=c'c0t,B. (3.19)
acot = a cot)/,
bcoty = bcot0c.
N hn ba phuong trinh ny vi nhau nhu d cgip
tir truc,
viatrit tiu, ta thu duqc abc = a'b'c' He thljrc n:Z1y den
. lu:Q't
n lai cho thy dng quy ca cc dudng Ceva trong dinh
SL_1
13? Ceva.'
94
Y
F1"
{>3 Y
A,
i D u
1/ /v
\@ ~-mi
- >
X O X-/-
0 1 I
Hinh 3.39. Hinh cllipsc E1 trgmg thzii cn biing phim dinh nll hai hinh chi!
nhzfit li dng dang.
>1
Bzim chit ring bicfzt cfla 16 xo khng quan trqng trong cch giili niiy.
Q5
d ba lurc tlc dung ln hinh ellipse (hai phn
ThL_rc vzfiy,
96
3.23 B31 tap
Yu cu tim ra cch gii vt cho cc bi trip sau.
13? '
97
12.M()t kh6i rn bao gm m<f>t hinh tru vi mt hinh bn
cu 6 trn cilng. Ti l nz210 ca kh6i rin niy s t6i thiu
ha din tich ca n (mg vi mt th tich cho truiwc? t
rn.'1tl'n nhfit.
14. Ti6t din ngang cila mt con knh cf) dang ciia mt hinh
thang cn. D6 d6c nio ca czic c2_1nh bn s t6i thiu
ha chu vi u'('rt cL'1ati'tdin, bitdin tich S ca hinh
thang vi (i su h?
15.M(f>t tuy'ndudng st di qua mt kho hang B, v nm
cch mtkhong a tri thitrin A . Mt con dudngthng
phi duzqc xy n6i tuyn du'<>'ng st dn thi train. -Du la
gc con dudng ny nn hqp thnh vi tuy'n dumg sit
d t6i thiu ha chi phi xy dung, bit ring chi phi vzfln
chuyn d(_>c theo con dufrng 121 n lain nhiu hon dqc theo
duimg sit (rl> I)?
16.Xt tam gic c chu vi lfm nht ni tifp mt du''ng cong
l6i K. Chfrng minh ring hai canh k nhau hqp thlnh
nhfmg gc bng nhau vfri tip tuyh v(7iKtz_1i dinh chung.
Chimg minh ring tinh chiit nhu vy giir nguyn cho bit
ctr da gic n -canh cc: chu vi In nhit (hay theflm chi 151
t<'yi han) nlo.
mt tit din c clin tich nh
17.(B21itef1p m r(f)ng).Kh2'10 sit
nhit ngoai tip m(f>tkh6i16i cho truiyc K. Cho bi't mt
dc tru'ng hinh h<_>c ca l02_\i tit din th niy.
98
4
BATaNsT@Uc
c:|-||:1 sch EJCIAN MACH
99
m<_3tdng din 6n dinh truyn qua dy dn di hi suc p
khng d6i cua zip luc din, duqc gcpi l din p. Su chnh
lch din p diy czic electron chuyn dcfang d(_)c theo dy.
Din trd D6 cho don gin, ta hinh dung nude chy 6n dinh
qua mt 6ng din khng ma st, nhung biy gid 6ng din cf)
mt vlt cn x6p. Chnh lch zip luc 6 hai diu vlt cn gift
cho dng chy 6n dinh. Luu 3? ring luqng nuc b0'm m5i
giy cng nhiu thi chnh lch p suit cng lfm. Mcf>t cch
tuong tu, ta xt mt dy dn vi mt thit bi din tr, vi
du dly tc cua mt bng dn trn tuong tut vdi nut bit
khng kin trong fing din nude. C6 mt dng din 6n dinh
I truyn qua dy din. Hon loln tuong tu v(ri dng nude,
s cchnh lch din zip V6 hai du thit bi din tr, v
nu dng cng ln thi chnh lch din zip s clng lfrn. Thaflt
ra, thuc nghim cho thiy m(f)t quan h tuyfn tinh V = RI
(dinh lult Ohm), trong dc) R 151 mcjt hng s6. Hing s6 ny
duqc goi 121 gi tri din trfr - mt ci tn rit h(_)'p 13?, b*i mt
gi tri R ldn biu thi mt gi tri V (chnh lch zip suit")
l(7n (mg v'i m(f>t dng 1 (thng luqng) cho truc.
R] R2
R1-1-R2
Ilinh 4.1. Din tr trong mach mc n6i ti'p; via dng din trong mach mic
song song s duqc cng d6n.
IOO
Din trdmach n6'i t1''p vi mach songsong. D6i vi hai thit
bi din tr R1 vi R2 mic n6i tifp (xem hinh 4.1), gizi tri din
tn) tuong duang Ii: '
R=&+&. an
thit bi din
D61 v('n' hai trc'1 mic song song, gi tri din
tr?) tuong duong 15,;
1 1 1
=~+. mm
R R1 R2
Mt chirng minh ngin cila diu niy duqc trinh biy trong
phL_1lL1C; 6 diy ti chi cin ni ring ci hai quy luit niy du
ddng vi true quan. Quy luit thir hai cc) l cin duoc giii
thich. Khi hai thit bi din tn) duqc mic song song, mach
tu0*ng dudng din din t6t hcm, b6'i n cf) hai knh din din.
C6 th nghi ring suit din din 121 tdng suit din din ca
mii nhnh. Thuc t6, diy chinh li diu mi quy luit (4.2)
pht biu, nu ta dinh nghia suit din din nhu nghich dio
ca gi tri din trfy.
Djnh Iut2 cda Kirchhoff. Tdng dng din vio m(f>t nL'1t nod
nhirng diy din duqc n61 vi nhau bing vi tdng dng din
ra khi nL'1t.
I1 I4
I2
13 I5
IO!
' b
lrj din
va n ly gizlii be: dzing mac (4.3).
iii? a+b
* Pht bifiu r6 rmg hin nhin niiy nn duqc chirng minh ml cch cht ch.
Ta s dlra ra mt chfmg minh nhu vzfay d tha lng nhfmg
ngufri holi nghi,
nhung tm dim cfla la <yd1yltl1i1l2f1pn16ilin k't (s6h(_)c vii mach
din
(iv bi tom hin tai) h0nl:1m<}tchL'rng1ninh.
IOZ
ll 2
Z _2_".
a+b
(4.3)
Q
K 0
(L b
5'1/$23655
2 a+b
(4.4)
Ch\'1 Y 2. (Mt din gii hinh hoe ca bit ding thttc (4.4).)
(loi a vii b 151 cc df) di ca hai doan thng k6 nhau, vx xem
lO3
xt mt hinh bzin nguyt c du'O'ng kinh 151
tfing ca hai do;-1n
ny. Dung dudng vung ttr dim K nod
hai doan trn tifp
gizip, V51 goi P I51 dim giao ca dufmg
vung gc nly v61
hinh bein nguyt. Goi O ll tm ca hinh bn nguyt
v Q
leichn ca durng trL_rc giao til: K trn bzin kinh OP. C6
th chi ra riingz
~
P1<=\/E, P0:-Ci
2
PQ=2i.
a+b
Diu ny dem lai mt din gii/chirng minh
hinh hqc
cfla bait ding thfrc (4.4).
~ 1
(L
1|. - -
IO4
Sau dy 151 m(f)t chirng minh biing m6 hinh
din rng tmng
1 "
1
2ak z-261;) . (4.5)
'1 /<=1 '1 k=l
cng tZ'c d' I10. Mqi hng c gil tri din tr nhu nhau
Taft c
2:2, ak; n din trr song song gifing ht nhau cho gi tri din
tr tucmg duong gira A via B:
1 I1
EW-
kl
105
Vi R11
/0:0 VN+1:V
L R )1
I-linh din zip lai dinh t6i thiu ha
/1.6. Cc
nimg luqng hao phi (4.6).
phi tit c ceflp dinh cn duqc n6i din. Giai tri RI]. = O tuong
(mg vi don mach gifra hai dinh i v
lOb
ta da dimg
djnh Iut don diu Rayleigh. 6 hai muc {rude dy
cch tao
mt trudng hqp d5_1c bit cfla nguyn 13? ny: biing
d ti! oo dffn
ta m(f>t n61 tit, ta di bin C161 gi tri din tr no
0, theo dc) lm gim gi tri din trfw toim
th.
IO7
~ ~ 2
_
P : N+1
*___._
a+b
ll*11 l
+ _W____.
c+d
__,
a
+ __
c b
+L
d
IO8
dimg vi nhzng s6 hang a, b, c, d duong bit k/. Gqi )7:
Kho st mach din trong hinh 4.3, v21 thay d6i gi tri
din trfr nzio Cit). (Tham kho thm v cch tip czfm nay,
xem cu6n [DS].)
Tim mt din gii co hqc cfia biu thtrc (4.6) bng cch
dimg 16 xo.
Tim mt m6 phng dang co ca din z'1p,cu'<mg dnf) dng,
din tr, dinh lu1t2 Kirchhoff, v dinh luzfat Ohm. Gqi 3?:
sir dung 16 xo cc) hing s6 Hooke kg. =1/RU.
Cho mt din gii co hqc ca nguyn 137 c()ng-su{t-t6i-
thiu-ha.
Tim m(f)t m6 phng dang co cla (4.1) v (4.2) bng cch
dting 16 X0.
IOQ
5
'rA|4 |<|-|(|:
LUAN cu VA |:A|:|-| GIAI
HO
ny nghia 151 chilng ta chp nhzfan dim cn b1ng khng phu
thuc vz10 phucmg hung ca vefxt th. G151 dinh nily 151 dilng,
nhung chi khi trufvng trqng lucbit bi'n. Trong trufyng trqhg
lL_rc bif-in thin, vi tri cn biing s phL_1 thuc vlo phuang ca
khi nim hinh hc_>c thufln tL'1y, duqc gQi l trpng lzim.
" Mt dc} di cfm dy din duqc dinh nghia l kh6i luqng vzfn chit trn mt
don vi chiu di dy dn.
lll
Day la mt bai tap gii tich c0 ban v tinh tich phan
nhung v(Yi mt meo co h(_)C, ti s b6 qua duqc php tinh_
tich phan. Ti s chi dua vao dfr kin sau:
H lc0s6 1
m = , .
0->0 Q2 2
Lfri giai. Ta hay treo day dan nra dufmg trn ln tai tam ca
n, nhu trong hinh 5.1: hay hinh dung dan day din vao mt
tam bang khng kh6i luqng va cho php tam bang xoay 15
lu trn mat phng thing dirng quanh m(f)t chic dinh dng
xuyn qua tam ca hinh ban nguyt. T()'i Clay, ta hay van day
dan nghing rnt gc nh 9, nhu cho thay trong hinh 5.1,
r61 tinh cng thuc hin theo hai cach khac nhau.
Mcf)t mat, ta nang trong tam ln mt d cao
* Cng c th din giai diu nay bang luzfm cfr (dfmg hqc) vat ly bang each xcm
xt gia t6c ca mt dim di chuyn trn dudng trn, nhgin 01:1 thdi gian. Ti
d lai phn giai thich nay cho ngudi doc nhu la mt bai tap nhb.
I12
0
QR
:1: 37
an
I13
?;
\
v1'vl\'|n
1"?
u.
"aw '1- 2:-..;_
'"'
qH;,.<-r
,=~.1,.-;; I,w..W_
"H:
:z'a%;11'-.1'+%%1~&T%@%i&:3;
H1?
,
V
#1
,,,n=.w~~.,\.-wan4
~-:~+*~
..Y,::.\f-,:,:.\)_m
1 -@@1:~1W%%.*
i~.-M
a|.""!
_n-7'7-'!l"'
.-"1
~~.
-
W
,
~
~
~;v,n~::'i14,
1 '
-- ya:
Mr-:11.~~{=
;~_-Ivy
M
H ,
-
1
~
3
R
i.=-1;?mum~;:.<i+:lf.:~.W?
pm... \
ER
~.%',m;.-.w.
115..-vm'..:.i=\%-iii! W ~~v
I
J:IiI,"Ev;IVE!>EHf3,Rwf1.f\~:5L'
22 *,.~12'Y~- 1*r=;;=M.@*.-w<&'~:~
W;-~.\:; -*.-3-pupw_w-\-*----M
2'
"
.
.
___1_
'
.--,
"""'*I"F2"=:'3~a
'11?--Q!
-1*.
u .1 "-"~
4a>:|m M
P W-v-'-*
'm.,;w::'H.
1 *>1Y"**'*
Mew-"M'*."j<'
"\,=@,..
~..\'x',""!.l\.}\
unqgw 11 :;, +1
*MI<
~'*%__." ~11 ;,,-',*:. .4 W ;y;Ly-@- ~
.*~'
1
b_ I
" *1 Z? "7 ;':-P Y :1?1Iiii}-'v\%l:-igiilifl"Q5-g='i"g.3
1
'~
-. MN, 4 .. ,, Inn ~_<:-|-_,,
'
In 7.w =1
1
:,. ,1 45 :4-m ;.,:,~= _';~\+~-1m ~=;.w~
-
grl\
*3
~=":x;*'3-2 e r.<L:a.5 1.1-* -
' \:-ynLL\
-
~ "WW M-\|\I -
Hinh 5.2. D6 nng ct'1a lm kh6i hin h quat la 2 / 3h, lrong d /1 lil d nng
cla cung.
114
dudng tr6n'. H qu ll trqng tm nziy s nng ln mt doan
%R, trong ('16 h = QR + 8 dcf) nlng ca cung, gi6ng nhu
1:21
2R
y(lc0s9)=492 +8,
37:
/1 B
Chia cho (92, cho 6 -> O, v sir dung (5.1) ta thu duqc;
4R
Y 3;
Trqng tm ca hinh bn nguyt v cfla mt hinh bn dia
lin h vfri nhau thng qua h thirc y = -x.
* Chng ta dang sir dung dllr kin rng trong tm niim lai giao dicm c a c c
trung tuyn val ring cc trung tuyffn duoc giao diln chung chia ra thnh hai
phn theo ti l 1:2. Theo d trong tiun niim trn hai-phn-ba trung tuy'n
n6i tir dinh ca tam gic ti cgmh cfla n.
H5
5.4 Tm kh6i ca mt dy khng giin
B511ton. Mt dy khnggin duqc mic vo hai dinh A vzi
B , czing d cao. Tinzim 1:3}/s_01' dydim thja nheft v
ko n xuhg. Liu tm kh0'1 ca dy djch chuyn In hay
xuhg?
Lfri gii. Trong tit c hinh dmg ca dy vri diu mL'1tA v51 B
c6 dinh, dy treo thng c th nng nh nhit'. Bit cl? thay
dfii n1o ca hinh dng sqi dly s nng tm kh6ici1a n ln.
* Thuc vf1y,n6ut6ithay C161 hinh dang ca sqi dy khfmg gin thco cch no
dd, ti phi tc dung luc, mix sqi dxy s ch6ng lai. Tire 151 ti s th1_rc hin
cng duong ln sqi dy, biing cch dc) lm tng lh nng cila sqi vz1 vi vy
nng tm l<h6icf1a sqi dy ln cao. (7 dziy ti d sir dung dfx kin riing th'
nng cila mt veil 151 mgh, trong dc) m l kh6i luqng vii h I51 d cao cfxa tm
kh6i.
I16
bnh
tao thnh bng cch xoay D vng quanh l. Th tich ca
donut 121 bao nhiu? Din tich b mt ca n 151 bao nhiu?
C5 hai cu hi nly s duqc tr 161' dui dy. '
V = 27rRA,
H7
F
vch
&/ L5 tholkhi
Chfmg minh.
H co: Xem xt mot 6ng tuyp bi u6n cong thznh hinh dang
cL'1a mot bnh donut, nhu trong hinh 5.5. Tit
din ngang
ca fing tuyp vong khuyn khong phi dang tron mix chinh
xc l1 hinh dang ca D. Xem xt hai piston duos tz_1o hinh
nhu D bn trong 6ng tuyp, nhu duoc chi ra trong hinh 5.5.
Mot piston bi him dinh v51 tr thnh vch ngn, trong khi ci
con lai co th truot vong quanh 6ng tuyp khong ma st. Ta
cng chira mot I5 thot khi nhu duoc cho thiy trong hinh
5.5. H thong xylanh~piston bi u6n cong ny ci my tinh 1221
H8
Ta nhefm thiy cc diu sau:
1. Gift liy piston 6 trong tm bo dm ring no
s khong
hin cong.
.{:';.;\":1;1,,
.
v;z;_;:t\-\1_:i-,,1__;_.:;:q'~;f1:;{;jj;
~ F
~I@4@:S?It.=%i%114is?!fe's;>2 p > 0
~-1mm~~+sm>m::;a:-.!::'%:%
< L >
Hinh 5.6. Th neing ca mot bong bong chn khong bimg p/1.
W = F-27rR=pA~27R,
trong do R giong nhu trong pht biu cfia dinh 13?. Nhung
119
mt khc, theo nhefm xt (3) trn dy, cng duqc cho bng
th tich nhn v'i p suit:
W = pV. 1
V = 27rRA
Diu ny chtmg minh dinh 13? th tich Pappus.
DINH LY Tn TiCH => DINH LY DIEN TICH. Hay hinh
dung ring ta ph l{y b mzfat dang ni d'n bng mcfat lrp
son mng cc: CIC) dly 8, nhu trong hinh 5.7.
4"
Z
tit din
2112:
Hinh 5.7. Dinh 1}? din tfch suy ra tfr dinh I}? th tich duqc p dung cho th tich
ca mt lfrp bao mbng. '
V6 = 27rRA ,
120
VB =S+...; (5.4)
r, b
01 B1
c b
B a A1 a, C
Ilinh 5.8.D1nhly Ceva: ba (I0:;lnlh(51ng Ceva A/1|, BB1, CC, d6ng quy khi via
chi khi abc = a'bc'.
121
Chftng minh. Truc tin, gi sir ba doan AA1, BB, CC] cc)
mt dim chung P. Ta hy dzfat nhfrng chit dim m/1, mg,
vlmc tai cc dinh ca A/1BC,ch(_)n cc chit dim ny sao
cho tm kh6ici1a chling n51mte_1iP. D6 duqc nhu vzfiy, ta c
th cho ml; = a'v<*1 mt. = a, bng cch C16 deflt tlm kh6i cila
(B, C) tai Al Sau d ta chqn ly m/1 bo dm sao cho tm
.
C
1:21
ma = mCa'. (5.6)
/>
TTLBIL
Hinh 5.9. Tam gic niun cfm biing tz_1i tm kh6i P, v do db n6 niim cn biing
h_rc lrn bit cf: dufmg thing nlo di qua P - c\_1th,trn AA.
I22
mcb = mAb, mAc = mc.
Djnh 1}? 1. Trong tam gic b/t 1<y czic trung tuyh dng quy.
I :
A C C, B
123
C
he
Q
A C c B
Hinh 5.11. Chfrng minh cc duiyng cao dng quy.
1-31111119 2. Czic dung cao trong tam gic bzft 1<y dc5ng quy.
Chfrng minh. Trong h ky hiu ca hinh 5.11 ta c
he = ctana = c tan [3 ; mt cch tuo'ngtL_r, a tan [3 = atan 7/
v b tan 3/ = b tan 05 Nhn v1 trit tiu s6 hang gi6ng nhau
.
1 Q
1/ (1
A I H
C B
Hinh 5.12 Cc duimg Ceva (mg vi cc ti'p dim ca dudng trn n(>i tip 13
dng quy.
124
Dinh 13? 3. Ba dean thing (trong hinh 5.12), mi du'(mgn'i
mt dinh czia tam gizic dh up dim ca dudng tr0n_n1'
tip vti canh d61'din, 12 dngquy.
125
cng ta dang tim). Ap luc ny lm cho nude do chiu,
thay d6ivz1nt6c mcfmt lu'(_yng biing 1) (v) = 21) . Trong
su6t thfvi gian At, mt ct nu'('yc cc) dc} di AL = DAZ
s chy vo phia trn, vl cng c(_)t nu'(7c di nhu vy
s
thot ra phia du'Gi. K't qu cu6i cilng 151 (if) di AL ca
c(_)t nurc thay d6i vein t6c mt luqng
21). Kh6i luqng
ca ct nuc ny l m = pAL = pvAr, trong d p 1:51
m2f1td<_) dli, tL'1'c 151 l<h6i lu'c_mg trn m6i don vi chiu deli.
Theo dinh lut 2 Newton FAI = mA1) ta c:
2T.At=m .21).
,1, . T-<~i
1' -14;
'r< *1; M?
(a) (b) (c)
Hinh 5.13. (a) Mt sqi dy xoay vng linh hoal dufyi tc dung ca luc cng.
(b) Mcjt czich d lim ra luc cng ny I51 hinh dung nurc di viao vii di
ra khi
mt 6ng tuyp bn nguyt. (c) Sir dung l\_rc cng d tim ra tm kh6i.
Sau khi rL'1t g<_)n theo T vii th' biu thL'rc ca m vo, At
trit tiu, val ta thu duqc:
T = pvz = pw2R,
Phin 2. Ta hy teflp
trung chL'1 y vo phn vlt liu cung
bn nguyt ca sqi dy. Cung trn duqc gift trong quy
I26
de_10 nhd vo hai 1L_rc czing T (xem hinh 5.13(a)). LL_tc
hung tm 2 Tgy ra gia t6c hufmg tm ca tm kh6i:
Mwzx = 2T , trong d M151 kh6i luqng ca bn nguyt
vl theo dc) M = prrR . Thff vo phuong trinh sau ctxng
ta ducyc p1rRa)2x = 2p0)2R2 , cho nnx = ZR/7r.
Chimg minh ring b6n doan thing n6i tir mt dinh cL1a
tit din dn trcpng tm ca mt d6i din l dng quy. Tit
din xem nhu' khng du.
127
B
HINH HC_ll3
vA |::HuYN Enjlwzs
128
bao gidcn In v_t bnh sau, d'ch0 hinh vnh khuyn mo
khng bi thzi t lai. Hy chi ra rng din tich ca hinh vzinh
khuyn nykhngphu thuc vo vt bzinh xe(!).
Din tich nhu nhau dtl ban li xe vng quanh bm n
1:21
Hinh 6.1. Din tich giua hai vl bilnh lun lun 151 nhu nhau: zrb, trong d b
* Mt lfri khuyn K61 nhiic dn ci bn cling d duqc dua ra i'nm_1c 1.3, trong
d ti d nghi khoan vi ci 16.
** Pht biu mt cinch nghim ngzfat, d diu ny dng thi phuc truc phi
thng dfxng.
129
qut thzinh bi m_t doan thing tija xlic vi dumg cong ca
bnh sau khi dean thng nziy twat khip Iuat vcing quanh
dudng cong. Doan thing nziy c d di khng c151 b trong
su6t hnh trinh ca n.
Tai sao din tich duqc qut thimh lun lun nhu nhau?
Sau dy 151 gii tL_r nghim*. Luu 3? ring dmf) tng ca
m(f)t 13?
, . g 9'.
T;-r"il1|i.f2 i
E
,4 . i 1 ~
.1
*':< '
Hinh 6.2. Hinh cnh hoa truqt doc thco ducmg trn qut thnh mt th tich biing
vi th' tich hinh cnh hoa qut thianh khi n [L_X quay quanh dim thiit ca n
130
6.2 Dinh 13? th tich bilng nhau
Dy lil mt dinh 13? cc) dang Pappus m. ti d bt g:Z1p khi
dang suy nghi v bli ton xe Clap. True gic ding sau b:?1i
ton nly 151 mt su khzii qult gin don cla truc gic ding
sau bi ton xe dap. Mt khi ta bit r6 kt qu, chfrng minh
n biing gii tich li khng kh. Du vefly, ti nghi khng th
pht hin ra n nu chi suy nghi trn nhfrng cng thtrc.
Dinh 13?. M(3t1<h61' dc hinh bnh donut duqc tao thzinh theo
cch thng thudng 122 quay mt dung c0ng151'1<1'n quanh
mt true d61' xng cmg nzim trn mtphng ca duirng
c0ng(tr;1c (761 xzingkhng c5 t dufmg cong). By gid czit bnh
donut bngmt mgitphng song song vdi true d0'1' xlimg vzi
A / 1 v / 4'
A V
tiep xuc ph1a trong cua banh, t._a0 thzinh m_0tm;1t hinh so
41
Ilinh 6.3. M61 quan h gifra cc trqng tm via cc din lich ca hai tit din
ca mt hinh vimh khuyn.
131
Chung minh. Xem xt mt cnh hoa cua hinh s6 tm.
Khi cnh hoa trucyt vng quanh theo hinh mui tn ('7 phn
bn tri cua hinh 6.2, n qut thnh ci bnh donut cho
trudc cua chung ta. Khi lm vic d, cnh hoa thuc hin
hai chuyn dng dng thdiz (i) truqt trong meflt phing ring
n v (ii) quay quanh dudng thing di qua dim nut tht
cua cnh hoa nhu duqc m6 t trong d1nhly.N'utal02_1ira
chuyn dng truqt, ta khng h lm nh hung th tich
duqc qut. Kh6i daflc mi tao thlnh c th tich gifing nhu
kh6i diu tin.
H qu. Goi A 151 din tich hinh dia ducyc tao thnh bng
cch ciit bnh donut v*i malt phng chua truc (161 xung cua
n, v R 151 khong cch tit trqng tm cua hinh dia nly dn
truc d6i xung, nhu trong dinh 1y Pappus. Tuong tu, gqi AP
151 din tich cua mt cnh hoa (phn nua cua hinh s6 tm),
1'52
@ (fl)
Hinh 6.4. Th lich ca hinh vnh khuyn phu thuc chiviuo (ii) cao
I>Ict'1z\ n!
133
dia tip xL'1c vi mat tru. Nita ci dia chuyn dng qut ht
th tich ca bzinh donut. Nhu'ng chuyn dcjng ca nra ci
dia bao g6m m(_)t phn truqt thuin tL'1y trn meflt phng
chtra n6 diu ny khng gp phin gi vo vic t2_10 thnh
th tich vii phn quay vng quanh dudng kinh. D0 d, nu
loai b chuyn dng tru(_yt, ta s khng llm thay d6i th
tich cL"1a phfin durqc qut.
M51 chuyn dng d diu chinh cfla nira ci Ca, nhu trong
v=5H?
6
/ / I / /
Q+
, / / / / /
1
, I, / /
/' Trgngluc
Q_
134
vn t6'c being khng.
trpng luc. Vin bi xu't pht ta1'P vi
s I2 nh nhzft?
Vi dim Q nzio thi th&1' gian di ch uyn
Q!
135
Lri gii. Xt hinh quglt nan" tao thnh bi nhiu dufyng di
qua P, vc'>'i m(f)t hat cum trn m6i du'ng dt tai P. Tai th<5'i
dim t = 0 ta th ht cc hat cu(>'m vi vein t6c du bng
khng, chtlng bit du chuyn dng dui tc dcfmg ca
val
trqng lL_rc. Tai thi dim t > O cc hat cufrm tao thnh mzjt
dudng cong no dc) nhu trong hinh 6.6. Ta kyhiu du'c>'ng
cong nzy being F = E (ky tu F vi't tt cho "fr0nt", nhu
mint du sng ca mt dqt sng dang Ian). Khi I tng ln,
mzflt bi du sng s cham dufmg trn tai dim Q nlo dc).
Dim tip xc diu tin nly tuong (mg vfri thri gian d6 d6c
ngin nhit. Qu vly, Q lei dim du tin trn Cnoi mt hat
cum dng vo.
Dzing luu )7 ring meflt diu sng E, (mg v'i m5i thdi dim
I, thL_rc ra lei mt dufmg trn nhu trong hinh 6.6! Dufrng trn
ny di qua P vi tip tuyn tai P nm ngang; CIu'(Yng kinh
ca dudng trn ll gtz /2. By gi ta c th7 chqn liy mt
dudng trn E tip xilc C; dim Q t6t nhiit" 121 tip dim
gira hai dung trbn. Cu tr lfri ny chua hom toln r6 rlng,
nhung khng kh d chi ra ring Q nm trn dumg thing
n6i P vfri dim thiip nh't Q ca dumg trn C.
Chng t6 ring cc hat cudm Imp thnh mt dudrng trn.
Du tin, nhiic lai mt kin thirc hinh h(_)C co bn. GQi PP
= D dudng kinh ca m(_3t dudng trn (hinh 6.7), v PS
1:21
136
P
9
S
PI
( Q) (1')
Hinh 6.7. Nffu PS = D6030, khi dc) S niim trn duimg trbn v(1i duimg kinh
D I PP.
Diu ny suy ra tit dfr kin ring PSP' = 90 .Di0l2_1iv1n
dng: quy tich ca dim Stha min (6.1) 121 m<f)t
dudng trn.
By giir ta hy tr la_1i vi cc hat cudm. Chon
mt thdi
dim z > O no d v51 kho st mt hat cudm dai
din tai
thivi dim ny. Gia t6c ca n I51:
a = g cos 0 ,
nhu trong hinh 6.7(b) minh hqa. Khong cch hat curm
nly
di chuyn trongthdi gian t sel:
PS = a /2 = (g /2)c0s6 = Dc0s9,
trong d D = gtz /2 151 quing dudng roi do. Ta
tL_r di chi
ra ring tai thdi dim t, mQihe_1tcucrm
S tha min (6.1).
Theo nhefln xt hinh h(_)C 6 trn, tit c cc hat cum
S nm
trn dufmg trn c dudng kinh D = gtz /2 vl c
dim trn
cng tai P, nhu d khng dinh.
157
\ ,1 - \ d z ,
6.5 Tlm ra Zsmr va Zoos: bang phep quay
Kho st m<f)t dim P chuyn dng trn m(f)t dumg trn
don vi 6 vln t6c don vi theo hu'ng nguqc chiu kim dng
h6, xuiit pht tai dim R) trn trL_1c X ta_1i t = O. Do dc) cung
POP c d di 1, tirc 151 LPOOP = t . Theo dinh nghia ca
hm sin via cosin, vc to vi tri:
= (cost, sint).
11/
( 13%: V
\ ~11 ,
-I.
.,;.5':~
r ,;z'i.jf ii ;
;.*a;,;:1'f .5";
() P0
.7
(7
c = cost. .9 = sink
Hinh 6.8.
<4 d >
v= c0st, ~s1nt
.
.
dz dz
defim trong hinh 6.8 c nhfrng canh huyn trtlng khp (c (if)
I38
dli 1).Han n\1a,b('Yi V _L OP tit c c:;1nh tuong {mg hai tam
,
v = (sint, cost).
b b
b n
Hinh 6.9. Din tich du(1idu'<1ngti<';m cafln 151 bao nhiu?
,_i_i___i-
* Nguyn vn: congruent. Theo Euclid, equal, biing
nhau, nghia IA hai dfii
tuqng cf) cimg kich cfv (d di d6i v(1i dean thng, difgn tich d6i vi hinh
hqp
phng). Bbi vzfiy, dung equal cf) th lia kh mo hf), trong nhfmg trufyng
cu th d6i vi cc d6i tuqng hinh hoc. Thff nn, congruent, trimg khp,
duqc dung d din t hai hinh phng mil ta c th chuyn dich
hinh nz\y
ln/vri hinh kia, lfrc In chung c cung hinh dang v cung kich
chng khrp
cfy. Mfgt s6 sch gii tich khc dung chit 'd6ng du'
d chi khi nim n1y.
N.D.
1'59
xe khi bnh tru'(rc di chuyn trn mcfat dufrng thing.
Cu
th hon, mt duiyng cong duoc goi l mt
dufrng tim
can nu 6 d tfm tai mt dc) din b vii mt
dufwng thing
sao cho doan tip tuyn nno nm gifra
dumg cong vl
Ciu'6'ng thing du c df)
di b. Trong hinh 6.9 mcfat dufmg
tim czin bn-v6-cuc duqc phc ra. Din tich
ca phin
v han t dzim ll bao nhiu?
. , ]
Dap an. EH19.
140
7
5|] D|._.INl3 |:ci HQE
El "rim-| Ti|::|-| PHAN
Hai bz1i toln du tin trong muc n1y cc) th gii d dng
biing gii tich m khng cn dn co h(_>c. 5 dziy, ta mu6n
minh hQa cho vic dflng "mziy tinh c0 hQc" thay cho gii
tich trong mcf>t s6 trudng hqp.
1 xdx \
Tinh tich phln
7.1 J0 X/?-2* bng cch nng
mt qu nzflng 1* x
Mcf>t duqc lp ln mt dufyng rfanh thing
qu nzfing P = 1,
" Gi trix = 1 In khng th dnt duqc, bi n dbi hi luc tc dung v6 cimg; khi
dc) ta d6imaf1tv6im6ttich phn bit dinh.
14]
Mt khc mt cng tuong tL_r duqc thuc hin khi nng
qu neflng P ln d cao 1, sao cho W = P-l =1,
vta kt
lusfm F(x)dx = 1 ti khing dinh ring F(X)=
.?Ll:lC nly
G01 O 151 giao dim cila hai dudng true giao,
nhu duqc cho
thiy trong hinh 7.2.
T6ng moment quay trn dly AB quanh O tiu bi'n,
ta
duqc: ()B><F= OA ><P,
:17
1
F=%.
\/1 .1.)
P = 1
Hinh 7.1. Cng duoc thuc hin being czich nng qu nng I
I51 L F(x)dx = I-l
R1;
1:
B F 1
._. W . _i_
A 0
1)
Hinh 7.2. Cc phn luc tr1_rc giao Fvi1P c moment quay being
khng d6iv1' O.
142
O
Q6
x
L--Wdx=1.
1
:
ttrdufri cilng r 0 ln r = x 151 Ixsintdt .M2f1tkhz'1c,suthay
C161 trong thf nng 151 (kh6i1uqn)
(chiu cao) = 1 cosx
><
143
(hinh 7.4). Dng nh{t hai biu thirc cho ctlng mt mfrc nng
luqng s cho ta:
_[Xsintdt=1 cosx.
1 cos :1:{
7.3 Chfmg minh biing luu chit cho dinh 13? Green
Tho ngn ny s llm cho khi nim ca ton tfr
luzfzn
phn k/ v cng thlic Green
IF
F-na's=
D
divFdA (7.1)
I44
Chia min D thmh mt s6 luqng lfm N ca nhimg mnh
nh D", 1 SnS N , ta chia nh din tich ca n6:
A(t) = 2/\(r).
Nhung mire dtf) v2f1nt6cthay d6i (O) cila din tich m6i
Tire la ta c,
duqc gpi I suit tiu tn ca F tai dim d.
duqc dinh nghiaz
____ii-i-
* D5 dng c6 duqc cng thirc F= div(I, Q) = ;+ gg ti: dinh nghia ny.
X
145
C
A(0) = HRdivF dA .
151 tich phn ca thnh phn vung gc vfri vain tfic bin ca
n6: /1(0) = J-CF nds (6 dy n l vc to php tuy'n hudng
-
146
B
PHLIIJNG TRINH EULER-
LAGRANGE THEING QUA
NHUNG Lt: xu Kcn |::ANrs
Sau dy 151 giai doan gi(')'i thiu cho nguiri dcpc chua quen
v'i phuong trinh EulerLagrange.
B511 ton co bn ca php tinh bi'n phn 151 tim ra mt
helm x(t) t6i thiu ha php tich phn.
J; L(x(z),X(r))dt , (8.1)
l47
trong d L 151 mt ham s6 cho trufyc vfyi hai bi'n s6. Gi tri
bin ca x duqc cho: x(O) = x0,x(1) = xl.
D5 hiu r6 durqc phn cn lai ca chuong, ta hy xem
qua m(f>t vi du: t6i thiu ha tich phn
1 X2
JO idt (8.2)
trong diu kin x(()) = 0, x(1) = a. Thayvi sir dung 13? thuyt
thng thung, ti s minh hqa lm th no co h(_)c gii quyt
duqc bi tozin cu th ny. Cch tip can tuong tL_r p dung
cho trumg hqp tfing qut, s duqc trinh by sau.
Ti mu6n biu din tich phn (8.2) nhu th-' nng 1:21
I48
Cn phi gii thich t2_1i sao (8.2) 151 fh nng. Xt mt phn
nh ca I6 xo tuong (mg vi khong (t, t + dz). Ta hy bit du
v(7i mt nguyn t: khng bi ko cng, ri sau dc) cng n tit
d di biing khng dfn dzf) di sau cimg x(t + dt) x(t) .Khi
ta ko cng, luc thay (I61 tit 0 dn m(_)t cch tuyn tinh
Hinh 8.1. Th6 nng cn bng cc ll_IC cng: dy l mt din gii dgmg co cfla
phuong trinh Euler-Lagrange (8.3).
149
Tu thi Euler va Lagrange dn nay, cch thng thudng
|( guy ra (8.3) la sir dung php tinh bi'n phn, theo [GF].
Mqc tiu cua Chung ta 6 day la chi ra cach tip can ma
Archimedes cung c th dung d tim mt each churng minh
khic, vl h0'n nfra, cung cap mt din gii co h(_)c cu th cho
Lu-ng s6 hang trong phuo'ng trinh. D6 tm tat, phuong trinh
(3_3) cc) th duqc xem nhu la diu kin d IIIQI cai slinky"
Lreo l0 lung 6 trang thai can bang.
Ti can nu r6 la cac lap luan trn day la khng thuc su
chat ch; muc tiu la chi ra ring ly thuy't nay c mt din
gii co h(_)c c th cam nhefin duqc bang truc quan.
* Slinky lii ml loai d6 choi gm mcfat I6 xo xoiin 6c Gan l'l6lVElC61l'1 nay bat
ln r6i xu6ng nhu czii yoyo. N6 c th Lhuc hin mt s6 cc lhu thuefil, bao
gm bu('rc" xu6ng C511 lhang du1-n6'i-CI21Li khi n co gizin r61 tu hi phuc
hinh dang vri sir trq giup cfia trong luc vii aa quay cfia ring n. - N.D.
l5O
1. L(x, O) thnng trn du'Gngth1ng;n<'>icch khc, mt
13
LX(x,0)dm.
x(1+d1) Q'~- )5 [ X
[M Tx,dZ 1 do U =J.0L2(x,s)dsdl
= (L(x,X) - L(x,O))a't,
trong dz) 2:52 = s. Nngluqng ting cng ca doan thing,
cl!
th nng + ko cng, dilng being L(x,X)dt. Nng lu'(_mg
tcing cng ca slinky 1110 ny l tich phn Euler-Lagrange
(8.3), nhu d khzing dinh.
151
8.3 Mt clch suy ra phuong trinh Euler-Lagrange
N'u mcjt hm s6 x(t) t6i thiu ha tich phn Euler.-
Lagrange, khi C16 ci slinky tuong Cmg 6
trz_1ng thi cn biing.
Chnh lch luc cng tai hai diu ca mt doan
v6 cimg nh
khi d 151 cn bng luc vdi lL_rc th'.
Chia c hai v' cho dt v liy gii han khi dt > O din d'n
phuung trinh Euler-Lagrange.
Tm 1.31, ta def gain cho m51' s0'hang trongphuotng
trinh
Euler-Lagrange m_0t din gii c0 11_0c: Li I
lac czing, %L,
lei t5ngh_0p ca Iuc cng trn mt
don vj k116i 1u"_0ng v Lx
lei lac thtrn mt don vj1<h0'1' Iuang.
L
no cila phuong trinh
Euler-Lagrange. Y nghia ca dai luc_>'ng' ny
lei gi trong m6
hinh "slinky" cila chimg ta? Cu tr ldi in ding
sau quan
st hin nhin nhu' th ny: Do slinky
lei dng du, tire I51
I52
mt dc) nng luqng ca n L(x, khng phu thuc vlo t,
nn ta bit rngz
C161 nly duqc t2_1o nn tit nng luqng ca kh6i luqng thm
M11113.
trong khi cng duqc thgic hin bi luc cng tai m6i du l:
, I=!b
L2dx|,:," ~ L2aZx|,:,h = ~xL2dt|,=l.
155
S
"r|-|Z\u |<iN|-|, Kl'NH VlN VIQING,
vA |::|:I |-u;||: HAMILTCIN
154
2. Mt bng tu'0ng dng gifra co hqc v nh xa bo ton
din tich (muc 9.5).
3. Nguyn 1y bit dinh - mt d6i ing c6 din (muc 9.6).
4. Hoat dcfmg ca kinh vin vqng, thi kinh, vl nhfrng thit
%
bi quang hoe khc duqc gii thich thng qua nguyn
13? bit dinh" (muc 9.8).
(<1) (1))
(C)
155
theo tqa C16 (x c0s6 - y sin6, x sin6 + y cos0), nhu trong
hinh 9.1(a).
2. Php quay hyperbol: gin ra 6 hung nay theo mcfat h
s6 khng d6i kv co lai 6hu'(mg kia theo cimg h s6 d;
chng han, (x, y) l> (ix, /Tly) , nhutrong hinh 9.1(b).
3. Php quay parabol (x, y) I> (x + ay, y) hay mt nh
,
f | F
X
@ f
F
9:?'\
in-.\r
X
9;
I
Hinh 9.2. C0 hqc dn d'n hinh hqc: Hf; co gy ra mt php nh xa I41 bi6n"
czfap (vi lri, luc) (x,/) bn tri thnh mt czfap dng dang (X, F) bn phi.
156
1 E
Y
1
X
hiim sinh
Hinh 9.3. Thi nng ca mt lb X0 dim h6i chin
151 m(f>t
ca nh xa lch.
I//=(X,f)+>(X, F)
6 muc 9.9.
ll Nhiu vi du hon duqc cho trong phn bli tlp
3* Theo viii gi thuyt chuyn mn s duqc m6 t sau.
157
9.3Mt chtrng minh phy-tay (dng nghia
den!) ca bo ton din tich
Sau dyl chfrngminh cho vic nhxa I//: (x, f) |> (X, F)
bo toln din tich. Vein vfri hinh 9.2, hinh dung t6i dang gifr
hai hinh vanh khuyn sao cho h l bit dng. D5 gift mqi
thL'1 vin dtrng yn ti phi tc dL_1nglL_rc(f) 6 tay tri va luc
<_'/1x+$Fdx=0 (9.2)
trong d s6 hang dziu tin lei cng duqc tay tri ti thL_rc
hin v s6 hang thfr hai 151 cng duqc tay phi ti thuc hin.
Cho dn dy, I"I1(_)ithl1 hon
ton hin nhin v mefzt co hoc.
Nhung by git) ta hy phin dich n thnh m(f)t pht biu
hinh hoc. Khi ti di chuyn hai tay, cc dim (x, f) v (X,
F) lin luQ't vach ra nhfrng duimg cong kin c v C. Ngoli ra,
dumg cong thir hai Iii nh ca dudng cong duz C = 1;/(c).
Nhung luu 3? riing hai s6 hang trong phuong trinh (9.2) chinh
xzic 151 din tich ca c v C! Cng duqc m6i tay ti thuc hin
c 3? nghia hinh h(_>c 151 din tich! T6ng ca hai din tich being
khng; ni cch khlc, ngoi d6i diu, php nh xa I//bo
SL_l'
I58
Chinh sa V hinh thc. D trzinh phi d6i mfat vi nhfrng
din tich gi tri aim, V51 vi 13? do lich sir, ta hy g(_)i Y = F;
d c ky hiu th6ng nhiit ta cng (161 bin = y (hai dai f
lucyng ctlng diu). Khi d (9.2) trfy thnh:
Cf);/a'x=(J3YdX (9.3)
159
Dy 13 dinh nghia cu th cila mh xa 1//. Anh xa duqc xc
dinh b6'i mcfut hm s6 P, gqi l hzim s1'nh.Anh xa sau khi d6i
bin (P = (X, Y) P-> (X, Y) c durqc bng caich 6161 ky hiu ca
F, nhu d d cp 6 trn, vii bng clch C161 1<y hiufthnh y:
y=~iP(X, X)
88 (9.5)
Y: a7('P(X,
P(x, X) = 5k(X x) 2
1
.
160
9.5 Bng tuiong itng gifra C0 hoc V21 Gii
tich
Cohpc Gizii tich
Th6 nng P(x, X) Ham sinh P(x, X)
C210 dng luqng
Cc lurc
8 8
f___;P(xvX)> y__a:'P(xv X),
F=XP(x, X) Y=ga)?P(x, X)
khngz d Ydx
5t3fdx+5{>FdX=0 qgy x (P
tich (9.3) c
Khng gian bc cao. Tinh chit bo tom din
th khi qult cho nhfrng php nh xa trong
khng gian bzfxc
gian n-chiu
cao bng cch cho c x vl y 6 trong khng
d y
(1121): xeR", ye1R", sao cho (x, y)e1R2". Khi
dx trong (9.3) phi dugx: hiu nhu tich chmz
:
ydx 2 yk dxk .
161
y) niim tr0ng]R v ta c mcf>t php nh xa <p:1Ri +> IR%.. Php
nh xa n_1y gln c_1p (vi tri, luc) 6 tay tri ti cho ceflp (vi tri,
luc) 6 tay phi ti. Php nh xz_1 ny hin nhin 121 nh xa
symplectic (sau mt php di bi'n nhu duqc m6 t (7 dinh
Iv vita r6i). Khi hai dira tr cilng quay vng mt sqi d1y'
bng cch nim ly hai du ca n, chilng dang xy dung
mt nh xa symplectic trong khng gian R6 (coi nhu sqi
dy dirng yn).
Din gii co hoe c tinh ph6 qut dn mfrc n10?C(') th
chi ra ring, mt zinh symplectic bit ky, khng quzi suy
X_1
bi'n vira phi, 151 hqp thzinh cxa nhfrng nh x2_1 xy dung
trn nhirng hf: co h(_)c tu'0ng tL_r nhu cc h vita du'Qc m6 t.
Nguyn vim: skipping rope trf) chm nhy dy: hai nglrfri dfrng 6 hai 6511
dy lin t1_1c (via d6ng b) quay sqi dixy vng qua du r6i qut qua chn d
cho nhfmg nguiri khc c th nhy lin tuc trong vng quay ca d1y.~ N.D.
162
ny nghia l pham vi ca nhirng gi tri Yl ldn, cho nn ta
d lm mit thng tin v Y. Tm lai, d thu nhn duqc thng
tin vX ta d 151m mit thng tin v Y; cc bi'n s6 nziy c th
xem nhu nhung m6 phng ca vi tri v dcfmg lucyng co hqc
luqng tfr, v thL_rc t6 chilng thudng xuiit hin trong 00 hQc
c6 din nhu l vi tri v dng lugmg.
1/
LA 1
Y
5%
W
'
""9117 >*X
5
Hinh 9.4. Nn pham vi ca x liam giin phgun vi cfla y, din theo diu kin bio
t0e\n din tich.
163
X
X
Hinh 9.5. (a) Thdi gian di chuyn T(x, X) djnh nghia php nh xa bin (x, 6)
thnh (X. 9) thng qua (9.6). (b) Chfmg minh ca (9.6).
x v51 X ll tc_>a drf) giao dim ca tia sng v('ri hai truc
Gcpi
song song, x v21 X. Thiri gian di chuyn gia hai dudng nly
duqc ky hiu 151 T(x, X). Cho L(x, X) = cT(x, X), trong d c
: constant 151 vn t6c ca nh szing trong khng khi.' Cho
:
y sin 0, trong dc) 6121 gc gia tia sng v trL_1c n?1m ngang
true giao truc x trong hinh 9.5(a). Mt cch tuo'ng tL_r, ta dinh
nghia Y = sin Ta s chi ra ring dir liu du vo (x, y)
.
ca tia szing cc) lin h vdi dfr liu du ra (X, Y) thng qua:
gm, X): Y.
* Theo dc: L c chiu kich ca khong cch; lu'u 3? riing L151 l'n hon qung
dtrdng lhuc ca tia saing biri phn thdi gian tiu t6n trong thy tinh noi
mix nh sng truyn chm hon, cho nn Tlia lc'm hon thivi gian cng qung
dufyng d cn trong khng khi. Trn thuc t6 ta c th chqn h don vi sao
cho c: 1, trudng hqp m ta s cf) T: L.
164
X
X
:1: _ '
1 A
BM
A-1:4
Hinh 9.5. (a) Thdi gian di chuyn T(X, X) djnh nghia php nh X'gl bin (x, 0)
thnh (X. 6) thng qua (9.6). (b) Chng minh cfla (9.6).
song song, x v21 X. Thdi gian cli chuyn gifra hai duimg ny
duqc ky hiu 151 T(x, X). Cho L(x, X) = cT(x, X), trong d c
: constant ll vzfm t6c ca mh sng trong khng khi.' Cho
y = sin 6, trong d 9151 gc gifra tia sng v true niim ngang
true giao truc x trong hinh 9.5(a). M<f)t cch tuong tL_r, ta dinh
nghia Y = sin(~) Ta s chi ra riing dfr liu du vlo (x, y)
.
@110,
8x
5a?L(x, X): Y.
* Theo dd L c chiu kich ca khong czich; luu 37 riing L 151 ln hon qung
dufmg thuc ca tia sng bdi phin thiyi gian tiu t6n trong thy tinh noi
mi: nh sng truyn chzfnn hon, cho nn T151 ln hon thfyi gian cng qung
duimg d cn trong khng khi. Trn thuc t' ta c th chQn h don vi sao
cho c: 1, truimg hqp m ta s c6 T: L.
164
Dy chinh quan h tLro'ng tL_1' nhu (9.5) trong vi
151
liy C1L_1
um thiri gian duqc d cp nhu I51 <76 dzii quanghpc, ta c() the nirZ1ng111zf1l
" |)11'~u 1121y nghia 151 vim t6c z'1nh szing tai 1n6idi(1n
khfmg ph1_1 thuc vim
|1l111-(mg lruyn.
165
do tinh ding hung, taflp h(_)'p v6 cling b cc dim c
th dfn duqc d trong thdi gian dt tit mt dim di
cho (ceic t2_"1p hQ'p dim nly duqc ggi 151 cc mt khL'1C
xz_1) l hinh cu chit khng phi hinh ellipse. Thng
tin b6 sung c th duqc tim thiy trong cu6n [ARN].
Trong hinh hoc Euclid, cc bn kinh lun vung gc
dufmg trn; cng vi Iv do d ma: nhfrng tia sng
v<'yi
1 X
C 1/, Y
1 D
13
DC ':~,~=:=i|f-~
~'=+f_*'9?
*1 A
d
_
A ifZa=I~.I
m :":*f -
L
1, X
W. a A B b
((1) (b)
Hinh 9.6. Nu chilm tia lhu hcp, khi dc) gc gia hai chilm tia mr rng ra.
Diu nly duqc nhn lhiy nhu 13 SL_l' phng10.N6u chixm tia thu hcp lai,
coi nhu, b6n lain, khi d thit bi phng ta theo h s6 151 4.
d cdT/dX=dL/a'X=sin=Y.
I A A ,.
Tait c diu ni1yla1mQtch(1 d ca hinh hqc vi phn; mi)! tho luzfm t6t c
th duqc tim thy trong, nhu I51, cu6n [DO].
I66
ChL'1 Y. thuc vlo du kin ring cc gc
Cng thttc (9.6) phL_1
A
Mt ch 1m song song ca tia sng duqc bih JOY
I67
Sau dy l mot gii thich chi ti-'t hon cho nhln dinh otrn.
Trong thzio luln sau ta s lm vic voi nhfrng gc nh, diu
:
ny cho php ta coi y sin6 x1'p xi Qvl Y: sin 6 x2ip xi 9.
1.. Moi tia szing nhu, cC trong hinh 9.6 duoc die trung
boi mot dim (x, y) trong mzfit phng, trong do x 121
toa do nhp vio via y l gc xp xi cila tia seing voi
truc quang hoc.
2. H s6 phng to ca thi kinh 151 ti s6 62 /9, , trong do
6, 13 gc gifra hai chilm tia song song toi thi kinh, vl
62151gc gifra cc chum ra (hinh 9.6). Truoc tin, luu
37 ring mot chilm tia song song duoc
cm nhn being
mfit chflng ta nhu' 151 mt dim, boi tit c tia slng
song song hnfni tL_1 tai mot dim nh cila vng mac
chljlng ta (gi dinh chng ta liy tiu dim mt minh 6
V6 CL_1'C v:E1 cf) tm nhin h01n h'10).B1y gio, hinh dung
ta dang nhin vlo m(_')t con thuyn o xa, c chilm tia
song song ab (hinh 9.6) dn tit mot di(5m' 6 dui tlu
v c chum tia khc dc dn tit mot dim 6 mi tlu.
Voi mit thuong duoi tlu viz mi tu hin ra r't gain
boi vi cc chm tia hop thinh mot gc nh; ti hu
nhu khng cn xoay mit minh d nhin tit du nly
dn du kia. Nhung cc chilm tia duoc bin C161 AB
vl CD hop thnh mot gc lon hon, Ci m dui tlu
vl mi txu s hin ra cch xa nhau hon chinh xc
* Czictia simg phzit ra tfr1n(f1tdi<n1 ihi khng h0m toim goi 151 song song,
nhung con lhuyn lin 6 rfit xa vii I21 c lh xem nhu chiing I51 song song.
168
img v'i doan
3. Chilm tia tri ab trong hinh 9.6(a) turcmg
ab trong hinh 9.6(b); chixm tia
ti bi nghing trong
hinh (b). Cc
hinh (a) tuong {mg vri doan cd trong
nly h(_)p
chilm tia c gc v vi tri nm gia haid6icL_1'c
nht abcd. Doan
thnh phn bn trong ca hinh chit
doan ngiin hon AB
nm ngang ab zinh xz_1 thmh mcfn
DC) di ca doan
nhr vo tinh chit chum-tia-thu-hep.
song song tuong
nm ngang 151 b rcfmg ca chixm tia
(mg. D0 d ti s6 ca cc d) di ab / AB
= }t,bi1ng vdi
tuyn tinh, mqi
ti s6 ca b rng cc chi1mtia.Nhd su
ngn lz_1i theo ctlng
doan nilm ngang trong abcd (i)
D6 cao cila abccl
mt h $6 X v (ii) viin nm ngang.
151 sin6,, trong
khi (if) cao cC1aABCI) 1:5 sin 62. Cc din
tich ca abcd v51 ABCD 121 biing nhau:
ab sin6, = AB sin62;
~
-
169
2. Php nh xa tuong Ling vdi hm sinh P=(X-x)2
151 gi? Lm th' nlo mt php
nh xa nhu vy c th
hin thuc ha duqc bng cch sir dung co hqc? Gqi
37: Xem hinh 9.3.
3/ Y
\'lIlIlIlIlIYI VYVIIVVIVVIIIIYI "I.7IIIIIIIVIIIII'
kl _L 13/2 X /{I3
l7O
nng l nhu nhau cho nhung hinh tr2_1ng khc nhau,
vii mcjt tng no d ca luc th nn bng khng.
Cho ma trim A 2 X 2 d6i xfmg biit ky, tim mcjt h co hq
c th nng l dang ton phu'o'ng l(,4x,X),v1the0 dc)
A, . t 2
luc the t_il x laAx.
9 Bing cch sir dung m6 hinh ha co hqc ca m(f)t ma
train C161 xL'rngA tit b1i tzip (7 trn, chimg minh ring gi
tri ring c1aA s6 thuc. GQ1' Y: N'u cc gi tri ring
151
khng 151 s6 thuc, thi s t6n tai mcfat dng co vinh cru.
Ky 151, khi d cng duqc luc Ax thtrc hin vng quanh
duimg trn don vi l being khng (chtrng minh khng
di hi php tinh no).
Hy chi ra ring tinh true giao ca vc to ring ca m(f)t
ma train d6i ximg A 13 m(f>t h qu ca su khng t6n
dng co vinh cfxu. Gqi 37: din gii Ax nhu 151 luc
t2_1i
I71
1U
r::A| BAN:-| XE BAP
VAEJQNH LY GAUSS-BCINNET
* Y nghfa lozin hoc c1_1 th ca phzit biu nly ducc cho lrong muc 10.3.
** Nhfrng dnfmg lh5mg" nhu' vzfxy duqc gqi I51 nhzing du01zglrac dja
vs: duqc
dinl1ngl1Tz1('r1m1c 10.3.
I72
bay bay vng quanh tam gic nly se re tri mt gc Tc/2 ba
ln gifra cc l6i di thing, theo dz) tng cng xoay mt gc
3717 / 2 < 271: trong su6th21nhtrinh ca n. Thuc ra vdi moi
dudng di khp kin trn mcfut mt cu don vi, gc x0ay c
th tinh bngz
6=27tA, (10.1)
trong d A 151 din tich duqc 161 di kin bao quanh. D6i vdi
dufmg theo phu0'ng xich dao, vi du, ta c A Zn (din tich :
ca mat bn cu), via theo dc) 6 = 27! 275 = 0, ph hcyp
vi true gic.
Biu thirc (10.1) mt trurdng hqp dc bit ca dinh 13?
151
511-,-_~Y7r~
173
Sau dy l tm tiit ni dung ca chuong. C6t 161 ca dinh
Gauss-Bonnet nm trong mrjt dinh 13? duqc pht biu d0n
137
dudng sinh
._ -I .3. ..gg._*;.,,_-. .,
\
.r_ 3'f~*~?='~ ' -"->2'~9"4 :>23\
~-"L-**f?
duimg sinh ca C* 1*
"
.
c,,,
* Chfmg minh to:-in hqc lhufm my c th duqc tim thiy trong cu6n [L2].
174
3. Kin thL'rc co bn cho dinh 13? Gauss-Bonnet (dc) cong
v1 66 cong Gauss).
tric dia
4. Dinh Gauss-Bonnet
137 nhu 151 mcjt su pht biu lai dinh
1y nn C161 ngu.
Sau khi hiu pht biu ca dinh 13? nn d6i ngu, cc muc
cbn lai cf) th duqc dqc theo trinh tu bit kj/, vi m(f>t ngoai
l hin nhin 151 muc v dinh 13? Gauss-Bonnet phi dua trn
phn hiu bit co bn 6 truc n.
nay tip tuyn vri mat nn ba't kh kin no C16, nhu trong
\ A A . A A
hinh 10.2. Mzfit nn nly duqc gQi 151 nn dfii ngiu cla C,
duqc ki hiu 1:21 C*.
Tinh C161 ngiu l thuzfm nghich: d6ing1u ca C * 121 C, ttrc
151 (C*)*: C. Ly do l dinh nghia cila C* tuo'ng duong vi hai
nhln dinh sau dy:
Nhung hai tinh chit nixy holn tom dfii xirngz khng meflt
nn no duqc uu tin, v vi th' m6i mt nn d6i ngu 1:51
175
i
ca ci nn cn lai. Chlizng minh chi tit c th durcyc tim
thiiy trong cu6n [L2]. .
:
'=.
i
:
"= ;j;~'
I: . ~13 -""- M I
.,,.1i&'73!3i"f"=-;1i"..=-.
.,.='{'.*1*r' ~5"'3':!'P\'='3"-,L*\:;J*
..~;;;;=z;::1_[51;;.'* 'l!.T5"*??;;;'.'?-.in:5';
0" 0*
1 AF.r:!s;2*m:?-%?hfr:;s=;%F*P5%
zzg;a;,&;w,;z.@;y@a=.~q;1,@.
~. umJxiia!:nii3Wf?!,=a21:u#!B
/
0*
Hinh 10.3. Vli mint nn vii phn d6ici'1a chfmg. A(c) + L(C') = 271'
176
Chlfng minh nhd C0hQC.
H cahqc. Cc dumg sinh ca hai mt nn C v C hqp
thmh nhng cp truc giao. Ta hy dai din cho m6i dufrng
sinh bng vc to don vi ca n, V61 dui dt t2_1i dinh ca mt
nn. Theo dc) ta c mt b nhfrng hinh ngozfic vung chzflp lgai
vfyi nhau tai tm (hinh 10.4). Ta nghi v nhirng hinh ngozfac
vung ny nhu nhfrng vzflt th deflc cc) th xoay tu do quanh
tm. Cc du ca nhirng hinh ngozfic vung nuy hqp thnh
A
hai dudng cong c v c* trn meflt cu d0'n vi S2.
{I'M
(ls
V I-:| \ \
iL,
'\
~9,,_,-
~ K
bn dui
Hinh 10.4. /\p lgrc trn ds (plzia trn) cn bimg hqp lL_rc cfla luc cimg ln ds
(phia du'01).
By gid ta hinh dung ring milt cu chfra m(f>t chit khi hai
chiu c p sutp = 1, nhung phin nn cu ducyc c bao 15y
chtra chn khng. Ap suit c6 lm sup d6 dudng cong c. D
bil l2_1i, ta hinh dung dudng cong c 151 mt 16 xo luc cng
khng C161, cc) luc cng T = 1, duqc dinh viao cc du thip
h0'n" ca cc hinh ngoc vung. Diu ny tao ra mt Sl_I
177
ging co: c hai duong cong du co xu huong sup as mot
ci do p sufit, ci con l:;1i do ltrc c1ng.' Do rin cta clc hinh
ngozfic vuong ngn str sup dd xy ra dong thoi.
Bing
czich d bep C v mot dim ta mo rong C thnh
mot duong tron cue dai, v theo do hing so duroc xtc dinh
bng do do chting minh duroc (10.2).
21:,
Con phi chfrng to ring hai mzit non luon fr trang thi cn
bng. Xem xt hai hinh quat nho tuong (mg trn C v trn
C. Goi ds v ds* lit cc do dti cila czic cung tuo'ng L'rng cla c
v21 0* (hinh 10.4). /7\p lL_rc trn ds duoc cho boip. ds = ds v51
* Ap ltrc v czitng thing co the co nh htrong nhu nhau ln con nguoi [nguyn
vtn: pressure and tension; pressure vixa nghia 151 p suit, vita co nghia lit
zip lt_rc, tension vita co nghia ltrc ci1ng(d6ivoiceic vial, nhul51,d1y,lo x0...),
vira co nghia cimg thing (d6i voi nguoi) N.D]
178
I Igrlg = 27; fkds : 21r f kds = O
Hinh 10.5. Do cong phng vii tich phn ca no. Trong su6t himh trinh vong
quanh duong cong, tiffp tuy'n xoay mot goo 21: n'u duong cong khong lu-ciit.
lL_rcny duoc cho theo goc gifra hai mt phng ti-'p xL'1c vo'i
mzfit non C* doc theo hai duong sinh vien ngoli hinh quat.
Nhung goc gia hai mgitphngnziy being voci gcgia duong
vunggoc clia chting, chinh 151, voids. Ta kt lun ring hop
lL_rc ln cung a's* 2T sin(a's / 2) = ds + 8 Moment quay
1:51 .
179
Min cong
Hinh 10.6. D6 Cong triic dia 151 (16 Cong cfla dlrfmg cong dngvc chiffu ln mt
phimg lifip tuy'n.
kZ ff).
ds
(hinh 10.5), trong d s lei d di cung v51 0 la gc gifra tip
tuy'n v51 mt phucmg c6 dinh trong mat phng.
Ni theo vt 1y, k 151 vein t6c gc cfla tip tuyn khi tip
dim di chuyn dQc theo dudng cong vzfin t6c don vi. ThL_lC
v2f1y, nfu vain t6c 151 1, khi <16 s 151 thdi gian, v % 121 v2f1n t6c
L L d6
[0 /<(S)dS = JO Eds = 0(L) 0(0) = 21:,
180
trong d phucmg trinh sau cilng din t vic ti-'p tuyn vi
mt dudng cong kin s xoay mt gc Zn nu dudng co_ng
khng tut n giao cit. Dfr kin ny 151 khng qu hin nhin
nhu thoe_1t trfmg: C161 v'i mint dufmg cong r6i" nhu trong
hinh 10.5 n c th khng r6 rng dn vy. M(f>t chtrng minh
cht che cc) th duqc tim thfiy trong cu6n [CL].
Anh xa Gauss
.
1
~ 1
A5
181
mt din gii vgitly. d_0 cong trc dja cua mt
Sau dy l
dudng congy trn mt mt conglzi vn tO'c gc quay quanh
dudngphp tuyh vri mt cong cua vc to up xuc c dizn
g6c di chuyh dpc theo y 0 vn t6c don vj.
_ AA
K-K<p>-MOAS,
trong d gii han duqc l'y trn khip cc ming chuap vi
dumg kinh tin v khng. Ni cch khc, K dinh thuc 1:51
182
qua php nh X2; Gauss suy sup thimh
mt cung trn, cc)
din tich AA = O.
D
Hinh 10.8. Mt min D ci'1a mt cong, duqc dudng cong yvin quanh.
HDKdS=2rc, (10.4)
IT/6615+
L//<dS=27l'-1-L)KdS.
theo d
V6 tri th duqc vi nhu 151 gc xoay gc ma}
cc)
mt vng quanh
du mziy bay xoay khi my bay di chuyn
1y pht biu ring gc
(lurng cong Y trn malt cong. Dinh
xoay 121 bng 21: trtr di tng <16 phng"
I I K dS trn min.
183
n*
90 T
T
<a>
D7 C
<11)
6*
I84
10.9). Xt mt meflt nn C duqc tao thnh tir nhung vc to
php tuyn n vfri D chgay dcpc theo Y, cilng vi mzflt nn (I61
MQ=hK_
Cn phi chi ra ring s6 hang thL't hai trong (10.5) l tich
phn cila d cong trzic dia. Ta hy r mint vc to php tuyn
don vi 11* E c* trong hinh 10.9(b) dn dim tuong tmg trn
, trong d
'y (hinh 1O.9(a)). Luu y rang L(C*) = I7 @(n*) (1;
LwmUm=LwGM&
Cain ni ring nu ti di mrfat vng quanh )1, lL'1c niao cung
nhin thng phia truc, khi d mi ca ti s xoay m(f)t gc
dilng bng vi khi ti xoay du lin tuc trong su6t qung
duimg nhung min sao khi quay v mzflt vn huimg cimg mt
hufmg nhu khi khi hnh. Nhung a)(T) = k theo dinh nghia
cila dc} cong trc dia. Diu nly chi ra ring L(C*) = I7 k ds
v51 kt thc chirng minh ca cng thlic Gauss-Bonnet.
185
10.5 Btnh xe dap vt ele meftt nn d6i ngu
Y tutng v nhung mt nn (I61 ngu duqe gQ'i ra b'i mcf>t
ci bnh xe Clap. Khi ti dang v met ci sm xe dap bi thfing,
cu hi sau dy ehqt d'n: C6 th xoay mt bnh xe quanh
true khi chi em true eua bnh xe khng? Ban du, ci
bnh xe 6 trang thi nghi, ce 6 true hon hio, v bnh xe
duqe gifr czin bng, sao cho khng quay quanh true cua n.
vi du trong hinh 10.10 cho thy ring cu tr lri li
M<f)t
c th. Thue t6, bnh xe xoay mtjt gc cho b'i gc kh6i cua
mitt nn duqe true vaeh ra, nhu ta s chi ra.'
C6 th gi lzftp ehuyn dng trong hinh 10.10 vri mt
ezinh tay, nhu' sau.Duath1ngtay phi cua ban ra phia true
mzjt, nfim btn tay lai thnh hinh qu dim vt gift ngn czii
gio ln. Cnh tay 151 true eua m(f>t btnh xe gie'1tung,vt ngn
ei 121 met ei nan hoa lim diu trn bnh xe d, true giao vi
etnh tay/true. By git? thuc hin ba chuyn dcfmg nhu sau:
1. Dua enh tay ln qua khi du ban; ngn ei s chi v
phia sau. Gift sao cho e5 tay ban khng lue no bi xoay
(nhu 151 khi ban vein m<f)t ei tu6c no vit); diu nly gi6ng
nhu bnh xe khng xoay quanh true.
* Sit quay vng nziy eL'1:1 bzinh X0151 m()t biu hin cfta cz'1i-gQi~l5i holonomy
lin ddi php chuyn dich song song (cu6n [L2]). Mt din gii co hqc cfla
php chuy(':n dich song song lit nhu sau. Clio met vc to chi phlrong, urivng
urqng ring vc to niy lit mrjt ei nan hoa cfia ei bnh xe mi: vimh xc tiffp
xuc v(1i l)1ni_|tdtr(yng. Khngluc nio bnh xc xoay quanh true cfla n. Khi
bzinh xc duryc mang dqc thco mt duimg cong bi't trude trn be niefil dudng,
ezii nan hon bi di chuyn thco e:-ich mii duqc eu 6 trn chi ra. Dy lit mrflt
din gizii cu hqc efia php dich chuyn song song. Cho m<f>t dinh nghia chzfit
eh, xcm cu6n [ARN].
186
2 9
l true D6-.
I
L)
diu
Hinh 10.10. Tn_1c n6i vgach ra mt hinh n()n c gc kh6i 1:/2; bnh xc xoay
mfpt gc 1t/2.
187
Z
/.7
kgtjhlic C .dau V m C TIC , 11
/b. Q ktthnic
.>
1 Q '-_
jb<\% 27r\
Q\>"q 6/0*)
Hinh 10.11. Bnh xe quay vng trn mt mat nn C'x0ay mt gc 21: L(c')_
xe. Khi bnh xe ducyc mang di quanh dudng cong, sao cho
mt phng chL'ra bzinh xe lun tip xL'1c vc'ri b mzflt phng,
cli nan hoa tri nghim php dich chuyn song song.
Y tufmg v mt nn d6i ngu d d'n tit vic suy nghi v
m(f)t ci bnh xe nhu th-' ny. Hinh dung ci bnh xe khi
truc ca n qut thmh m<f)t hinh nn C (hinh 10.11). Bnh
xe thuc hin mt chuyn dng dung dua 15 lu. Vnh beinh
xe tip xL'1c moi lL'1c vdi mt mat nn gi tung trong khng
gian. Dy chinh xc lei maflt nn dfii ngu C'.
Bnh xe xoay mt gc bao nhiu sau khi truc ca n
thuc hin mt chuyn dng dang nn? Cu tr 161 c duqc
nhd quan slt sau.
Dinh 13?. Gi sfrmtphng ca bnh xe Iain trdn trn C ' m
khng trl1_0't,-khi dd ci nan hoa tijn xlic vdi C*1zi truc J61
xL?ng tc thdi ca chuyn dng quay ca bnh Xe.
I88
bng khng, b6'i mzflt nn C * tinh tip xL'1c vfri mt phng tai
1:21
Ilinh 10.12. caiu k6. Din tich A = 002.
0: = A(C). (10.6)
189
Diu ny nghia 121 ba'nh xe xoay mt gc bng vi gc
kh61'cLia hinh ndn m truc ca n khot Ia.
A = 0cR2,
trong d R121 bain kinh cfla mzfat cu.
D5 chinh xc, gc 0c durqc dinh nghia nhu mt bcfni s6 ca
21:, viz ta phi c chflt cin thzfin hon 6 d1y.Tuy nhin,
nu 7
duqc gicfri han trong mt bn cu, ta c th' chqn O < on < 21c.
I90
11
191
luryng tu'0ng duong phi thot ra khi bin ca vng
(mL_1c 11.5).
2. Dinh 137 sinh xa Riemann, mt trong s6 khng dinh quan
trong nhfit cL'1a 137 thuy't hm phtrc, duqc th hin dufri
dang gin nhu hin nhin v('yim<f)tl2f1p lun vef1tl}?.Tr0ng
su6t mt thdi gian sau khi d hQc dinh 13? n1y,v1 c th
trinh bily chtmg minh ca n theo ai dc) yu cu, ti vin
khng th th1_1'c su 13? gii duqc tai sao dinh 13? lai ddng.
Din gii vzfit 1y ('7 muc 11.7 lm cho dinh I3? tr nn rit
dng tin vpn c th phin dich thnh mcfat chtrng minh
cht che.
3. Ci rit deing lu'u tml cng thirc n61 ting
1+1/22+!/32+~~-=rc2/6ci1aEulercth'ph1tbiu
dang: d6i vri dng chy trn mat phng ca mt
du'c'ri
luu chit khng nn duqc vi ngun v ging hilt, kh6i
luqng sinh ra tai ngu6n dng bng vi kh6i lucyng hip
thu tai ging hilt (muc 11.8).
chi U61 cfla n c th duqc lim thify trong m(>t cu6n sch xut
* Cc
siic ca
Ncvanlinna v Paatero [NP].
I92
nguyn ca 21:.
P
/.9
'1)
=-< T >*
-1 1
am.
Hinh 11.1. L(i.i)= L(i)+ 4(1) = rc/2 +1:/2 = rc,d1n1'2l%11n<f>ts6
sao cho (-1) (-1) niim dqc theo chiu duang tr1_1c x,
-
tL'1'cl1,
mt s6 duong.
Giii thiu s61'.V1y du dinh nghia hqp 13? cila s6 i nhu
151
gin nhu:
dinh nghia i nhu duqc chi ra trong hinh 11.1, don
nghia
151 dim (0, 1) trong mt phzlmgf Theo d ta d dinh
__i__i_l- duqc
(O, -1) . S6 d1 khng ghi vzfxy
Cng bin minh nhu vziy ta c th ni 1':
biwi vi c cm tm 117 c1"1achL'1ngtz1d6iv(1inhCrng ky hiu 51m.
I93
56 phirc don gin nh-it, i.
Mot s6 phL'rc tong qut duoc dinh
nghia ll mot dim (x, y) trong mefxt phng, duoc vit ra vi lj
do truyn th6ng, vi tinh tin lo'i, v theo cm quan chung,
nhu Z = x + iy; php nhn ca nhfrng s6 phirc duos dinh
nghia theo quy tic pht biu 6 trn: cc goo (hay cc dO'i
so cong thm, v51 clc do dli (cc khong cch dh g6c toa
do) nhn ln. Chi tit hon co th duoc tim thziy trong bit ky
cu6n sch ni1o v bin s6 phl1'C, chng han cu6n [NP], [Sp].
* Nguyn do cho vic six d1_xngn1tgi21trilinhqp duoc gii thich ngfin gon.
** Suit tiu tn duoc djnh nghia or muc 7.3.
194
vein t6c xoy V(z) 13 tfing ca clc vzfin t6c gc cla hai du
gach ny khi chilng bi cu6n di doc theo dng chy V. Theo
d vzfin t6c xoy 151 (hai lain) vein tc gc trung binh cla luu
chit tai m(f>t dim. D5 dng nhln thy vein t6c gc ca du
gach nfilm ngang bng 83% (diu nily l holn tom hin nhin,
bi dao hm ny do ludng G6 lch", d 121 su phu thuc ca
vn t6c phucmg d(_)c Q theo x); mcfmt cch tuong tL_r, vzfm t6c
gc cila du gach thng dirng 151 _%f. Theo d vain tfic xoziyc
Y
8 HP
V(X,y)=5%gy--
Theo lm don gin thuzfn ngu, luru cht hai chiu bait
kv chy trn mt phing v'i vzfan t6c V(z) = tai z cc) hai
tinh chft sau: (i) khi mcfmt phn luu chit tily Y bi cu6n di,
din tich ca phn d khng thay d6i, v (ii) vim t6c gc
ca luu chit l biing khng tai mqi dim. Luu chit nhu vzfly
duqc gcpi ll 137 tung.
Ci dng luu tm l tit c cc hm s6 ta h<_)c trong trufmg
phfi thfmg vii trong gii tich du c din gii dang luu chiit
n21y!Tinh kh vi ti nhiu 3? nghia vzfit Iv hon 1:21 ngudi ta tufrng.
116 vi vein t6c gim khi ta ddi ra xa gc tQa dc). T(ng ca hai
vain t6c gc (vzfin t6c xoy) thL_rc ra lei bng khng, nhu nit
ra tir nguyn 13? t6ng qut, hozflc nhu c th xzic minh bng
tinh ton true tip.
196
"-11
./<z1=Z
\ Q1 1') = *2
K2) 1/Z
Z
ng116n cp
X051)! V()I1g
gi611gl11'11
111/(yng (3119
I,-(Z) __1/Z
i
f (1)
r<>=> 1
Ilinh 11.2. M51 1151111 s6_/'(z) sinh ra 111(>11ru<mg vc 10 N611 Y/' 1511 1g1i,
dfmg ch.1y11mng1'rngl khng quay v51 kl1O11g nn duqc. M(11 vng 11011 rng
1z_1i gfic 19:1 df) biu thi vzfm 16c bfmg khfmg; 11161 ch?1111 den bif111l11111(_11di61n
197
11.4 Y nghia vt 137 ca tich phn phl1C
Tich phn Lf(Z)1z ca mcfat hm s6 phircfdgc theo mt
dufmg cong khp kin C c m(_)t din gii d<;:~p, k't hqp hai
khi nim vlt 1)? trong mcf>t ki hiu nginz
fdz=}7-Tds+]7-Nds.
khng dua ra diu kin cu th min C phi thn. V61 yu cfiu ny ta chi
* Ta
cn
xem C nhun1()tdu(mg con kin bfmg phng khng tu-cfit l d.
198
Djnh 1)? Cauchy-Goursat. Cho dfn dy ta chua zip dzfxt gi
thit kh vi nlo c trnf. Nu by gicv gi slrfkh vi, V =
s tr thlnh mt trudng vecto khng tiu tan vz1 khng xovf
Khi d ta k't luzfm ring Luu s6 L. V = Thcng lucyng C V = 0
(dinh Iv Green, muc 7.3), v (11.1) suy ra k't qu l dinh 13?
Cauchy-Goursat:
Nll fl hm gii tich 6 trn vzi trong min C, khi dd:
1Cf(z)dz=0-
Nhu m(f)t su minh hQa luu chit ca dinh Iv, lu'u s6 vx
thng lugmg ca bait ctr luu chit nxo truyn di trong hinh
11.2 trit tiu, min sao chu tuyh C khng bao quanh diln
ki dj (dim tai dfl khng kh tich, la: dim Z = O trong
b6n vi dL_1 gin nhit).
f(zO)=;it;_[CZi(ZZldz. (11.2)
_ O
_i_i__i_-
* Din theo nhzfm xt trcng yu (1 Lrang 150.
199
Ynghia vt I)? clia cng thL?c t1'ch phn Cauchy. Kho st
mt d0ng1u'u ch't1ytu0ngtrongmgitphng v61 mt dim'
ngun-xoy tai z = Z0 (hinh 11.3). K111 d (1')Iuang1u'u chit
sinh ra m51'g1'ziy taingun bzinglwongluu ch'tm01'g1'ybng
qua bin C vzi (ii) Iuu s'xung quanh mt ducmg tr0n v
cimg b bao quanh dizn ky d_1' Z0 ddng b5ng1u'u srfxung
quanh C.
Hinh 11.3. M61 ph2'1ch(_);1c('1a dng chiy f(Z) / (Z _ Z0) tuong (mg h2m1l2'iy
tich phncC1a(11.2).
CZ
E Z0
dz: Luu s6 + iTh6ng luqng, (11.3)
ZOO
cho theo lin hqp cfla ham lay tich phan. Ta hay thr hinh
dung ban chat cL'1a dng chay d. Theo cng thtrc Taylor,
f(Z) = f(Z.O) + (Z Z0 )g(Z), Va ham liy tich phan tr thanh:
_f(_Zl: +g(Z):A_L._+B_L_+g(Z)'
Z_Z0 ZZ0 Z"Z0 ZZ0
f
trong dc) A + iB = (Z0) . Ta phat hin rang dng chay tuong
(mg ham 56 nay la mqt chng chap ca ngun cap I / (z Z0)
,
, ...
\
V11,
1st. z >
1.1_\NI'l
NONG
'
201
11.6 Dng truyn nhit V51 hlm gii tich
C6 din gii vt Iv dmg luu tm khc ca m()th1m'
m(_)t
Hinh v cho thy cc dufrng nhit df) khng (161 (ding nhit),
doc theo dudng gn ciia nhfrng phn tit truyn nhit" hay
cu th hon, mt dudng thing vung gc vi tirng dufyng
ding nhit.
Ta gi dinh ring thng luqng nhit 151 Vu Diu ny c
.
ZO2
Dinh 1uzf1tb'10 ton nng luqng p dzfat m<f)t tinh chit dzfac
bicfzt ln u. Thuc vly, luqng nhit tfing ccfmg truyn vlo min
JW-Nds=0, (11.4)
Y
trong d N 121 vcto php tuyn don vi ca )1, (161 vdi dufrng
cong khp kin )1 bit ky.
D5 dinh nghia v(x, y), ta hy n6i mt dim tily dinh
Z = x + iy vdi mt dim cho tru'('7c O nhd dufrng cong C,
v51 goi 1) nhit luqmg truyn qua C:
1:51
1)(x,y)=J-(_Vu~Na's. (11.5)
Phc boa chng minh. Liy tich phn (11.5) theo ttmg bin
vl sfr dung dudng khng phL_l thuc tich phn dc), thu duqc
ZO3
.
tr nn hin nhin mt each true quan. Nhfmg chi tit chat
$1
ch bi b qua 6 day c th duqc tim thay trong cu6n [NP].
Ki'n thuc co ban cho lzfip luan nay la khai nim gradient.
I 0 gs
11, 1 ~00 A
Hinh 11.5. Nliit t1"uyn vao qua bin cu:-1 D va bi6n niiil trong nhfrng ging
h1'1(('Y vim 16c Zn cal/giziy.
dc) dn n61 m6i giay cc) 27$ calory truyn qua dudng cong
kin bat kjl bao quanh dia. Nhit d duqc coi la van 6n dinh
va khng thay CI6i theo thfyi gian.
ZO4
H dingnhit. Vi mi dim 2 trong min D bay gid ta gan
cho hai chi s6: nhit d cua n u , va nhit lucyng truyn qua
mcfat dudng cong tit A dn 2 (hinh 11.5), trong
d A la mint
dim cho truc va c6 dinh. Nhit lucyng 0(2) nay duqc xac
dinh thng qua (11.5). Tuy nhin, duirng cong A2 cf) th
quay vai vng quanh gc toa (inf), va theo d 0(2) duqc xac
dinh la chi tuan hoan Z75, bi m6i vng tang thm s lay di
nhit lucyng Zn. Ham da-tri 0(2) cc) th duqc xem nhu mt
dang cua bi'n s6 gc. Bay gid, cai anh xa Riemann ma ta
mu6n chi don gin la:
eu(2)+iv(:)
Thuc th,
3. f(0) = @"*"" = 0.
D cf) duqc f'(O) > ta chon dim A (hinh 11.5) cc) qui
O
205
11.8 Tinh t6ng Euler bng dng 1u'u chit
Muc tiu ca ti trong muc ny chi ra bite tranh ding 1:51
sau cng thirc Euler. Khng cc) chirng minh no duqc trinh
th ducyc tim thiy trong phn l'n gio trinh
bly; chL'1ng c
v bin phirc, vi du nhu cu6n [Sp].
Bing ceich thir nhirng helm s6 f(z) khzic nhau ta c th
kho st cc trudng vzfan t6c thu duqc. Mt truimg vein
t6c nhu vy, tuo'ng [mg hm s6:
f(z) = (11.6)
21
, , ~~
,4 .11:--,.:,
x. .-
H
,
.,
Y
....\,
:
'\>-_~-=1
-
_,.
9
,' '
'
'7
>,-A ..
14""
,\,,,..,.,.,..K,.~.
.,,,. J1
.
<
.'
mm
x
|
,7,
?'1',".;r
Iv"-~ -'
1,.....-=\_
~{".:'-1'W'I-,",1..
_, .
_,._1 1.5,
:'|I.'..-I -1. -":='~
_ ..__ Y?;,_,,
: -,-.
., .q,,.:.1.\.,1'_l-E:
_ .,_
;;-.,>-,;1;~-.;:.!,--
__U,mH,,,,__w_
e" "\@;-=~;-w<>?;f.='<@-,1,w1Z.s~;s= .1 ;-.>":1';.r3I_-@1?. "3"51:4-
A "Jr" ;.f.~,'.,;;=;:.> -,f1'--,;"w-'~:-- !=~:7
<>T~'e-f*'t~~\<,--~
1 1+: gm wk :..
V1"
.. @<_:- :,~.:;="r=W.-",~,-
I'.1'1f..3',;ia<.1...i:uit:1?11-:=%=sw>:i;<w.;@1.-41 '4 "V ~~?- M
,
'7 Y 1:
=='1w"11I-":?11;'i-%F'E,?!?i'W:-'rl'W--= 1~::v"~I.n>
\"-Iii?- -H!-L=v '1'!i?}*1~i*lf'i'i3~ '=-l3;>5,~V :
I
'
I--J57 '=1~I2' ?{=11}}~J,
.Jif-='12"3f'.v%'i31E"4.",Z~");7.;<;-7'-$1.?* ?f.:2Y'~'1ii~
1:
.
=,;=.
,
~41',~.\;\:@:~:'
1
.
em ....:.".=.. ~-'r
1-1'33:-:-$1..-{:::9.=}i2.4;: 1.7 1:4
'1 "'.' ; ' -'*1~_-" ", \= . ~
.~:=w=, 1 .1,
" "
?':~.~~-*-4 z M.
n -e,-.I. P51
.
44 'w~'-_*-.<;y.:";',. '1;-{'J:'1.\:.111'.-.',-...;; :.~'=~'
,g_5.1' ,-M. ./_I.W-"G1 '2
"
};-1:1,: -'_|.rngu_
.:! .
.-
njhu .
-;
;_
\
._I,i._ ~-
-<<:};'>._K~u!-.>:,;. 1; ' lf;:.',.l_ , _\ #
'-'\
<
. -~~ -\ r
; J
:~-;1:|w
1
dimci ' -.-
~z }
'!v'_._"~' \
Hinh 11.6. Nhit luqng dinh nghia theo (11.6). M5i dim s6 nguyn n tao ra Hi,
don vi lu'u chit m5i giy. G60 tQa d6 hiip thL_1 712 / 3 don vi hru chfit mi giy.
* Vim t6c ti'nti v6 cuc tai ln can g6c tqa d(f>. M6 hinh dng duqc cho thiy
6 dfxy duqc gqi 13 ti: cuc.
2O()
Taylor) mil ti luqc b qua chi ra ring sq hip thu manh
hcm mt lucyng 7772 / 3. Diu ny nghia ll thng lucyng qua
mt duimg trn nh bao quanh g6c tQa dzf) 151 7z2 / 3 .M:1t
khc, m6i dim nguyn Z = I1 = il
= i2,..., 151 mt ngun
cfip c cudng (if) Nhu hinh v gqi ra, tzit (:51 luu chit di
12
2
l
L=2(l+-"+*3+...),
1
3 2 3
trong d s1_x c6 mat cla thtra s6 2 suy ra tit vic clc ngun
cip hqp thnh nhfmg czfip d6i xrng in. Chia cho 2 ta c
duos cng thtrc Euler:
l+~l+i+
2 32 '6'
~52 (117)
'
207
F'l-il,.| LITJC-'
|<|EN "r|-|Ur: v/.'r LY BAN THIET
Phu lL_lC ngin ny bao g6m nhfmg bf) C16 ngh vzfat 13? ducyc
sir dung xuyn su6t cu6n seich.
A.1 L6 X0
B6 ngh cho nhfrng thi nghim gi tufmg ca chljmg
CI6
ZO8
dng) ><(kho2"1ng cch x ma} tay ti di chuyn). Luc ko trung
binh ducyc cho theo l(() + /(X) = L/Q-,v1theo d th nng l
2 2
1
P(x = kx2 .
) 2
piston C
C
chain khng Q
<~ f > C
Hinh A.1. Hai m6 hinh thL_rc t6 cL'1a mt lb xo luc cng hiing s6.
THE NANG CUA MOT LO xo LUC GANG HANG s6. Theo dinh
nghia, th nng 151 cng cn c d ko gin 10 x0 tit m(f)t d deli
tham chiu, ml ta chon 151 biing khng, dn mt d di cho
truc. Cng nxy bng luc ko C nhn cho khong cch x:
E = cx.
209
A.2 Mng X51 phng
Mlng X51 phng 1:21 m6 phng hai chiu ca lc) xo cc) luc cng
hiing s6. Mt mmg x phng nhu' la tung cla mt bong
bng xl phng c mt tinh chit ky la: trong th gii 13? tumg
ha ca chilng ta, sirc cng bf} mzit ca bong bng X21 phbng
khng thay d6i khi ta 151m gin ra hay co lai ci mng 13?
tuimg. Nhu khi ta th6i ph6ng m()t bng xix phng, sL'1'c cng
b mlt ca n khng dfii.
Sirc cng b mt, theo dinh nghia, lei cn cc) d gifr
1L_1C
nguyn dang m(f)t khe hf) cc) d dli d0'n vi. Nu ta hinh dung
vic khu khe h, luc lm giir nguyn dang ny ll t6ng sfrc
cng cila tit c dy chi trong dufmg kh1u.Vc'ri mng xii phbng,
src cng b mt 151 ding hu()*ng. Diu ny (:6 nghia ring sL_t
dinh hufmg ca khe hf) khng nh hufmg gi d'n sire cng
b mt. Trong khi d, sirc cng di hung xuzit hin 6 hiu ht
cc b mt nhu da, mng nhua cao su, vch cfla (ing nn,
bnh xe, vl cc veil liu phil.
Th-'nng ca mt mzing xii phdng ti l thufan vi din
tich mng A :
E=O'A, (A.1)
trong C16 6121 sire cng b meflt. M61 lin h ny khin mng
xii phng tr nn hru dung trong vic gii quyt nhfmg bi
ton t6i thiu ha din tich. D65 minh chirng m6i lin h
(A.1), xt ci khung trong hinh A.2; thanh thing trucyt doc
theo khung, ko mng xii phng v phia sau. Nu L 151 dim
dili phn ca thanh thing tiffp xc v'i mng, 1L_lC cn cc) d
di chuyn n F = 0'L.
1:51
ZIO
i,_=A+=~LD,ii L FIUL
D
Ilinh A.2. Th6 nimg cfla min mng x51 phng vri sfrc cng b min khng di
0']?! 0A.
E= 0L D = GA,
.
Zll
kinh (hinh A.3) tfin lL_tc p 7rr2 d gift meflt cfit nguyn kh6i
s -
i
ch6ngl2_1i1plL_rc p ln din tich 7l'I2.L1,1'C ny durqc mang trn
d di 21rr cila meit cit, cho nn gi tri luc trn mt don vi
chiu di 151:
p]Zr2 1
0- thcophmmgngnng Z Z - pf '
27zr 2
[) - 1r1'2 7 -
/\ J Y 1
;,m~.~"*-'=_:1v'--"
.,,...
:7theo ~2Tr'r H4"
phuong ngang
Hinh A.3.C1n bng luc dQc theo 6ng din v ciit ngang 6ng dn.
p><(L><2r)
GdQclh|1: :pr'
Ta nhn ra rimg 0' dwhan = 20' hmphmg gang. Ong din mitt
giy d(_)C thn vi sfrc cng doc theo dufrng sinh cila hinh tru
151 gip hai ln sL'rc cng doc theo dufmg kinh cfla n.
Z12
A.3 Khi nn
D5 cufin sch niy ta chi xem xt mt m6 hinh
phL_1c vt_1
dorn gin cia khi c zip suzftp khng d51' ngay c khi binh
chtta thayd51'k1'ch thudcz p = constant .C nghia dyli m(f>t
chit khi gi tung, mt thtr tuong tu nhu: miing xii phng,
ngoai trtr li stc cng 0' c gi tri m, nghich d6i vi zip l1_1'c:
p = o',o' < O .
Thnzing ca kh1nn.Xem xt mcf>t viing phng D bom
dy m(f)t cht khi hai-chiu. Nhc lai ring ta gi sir p suit
khng (161 khi vng phng thay d6i din tich. Thfi nng ciia
h niy l ~ pA . Chitng minh nhn dinh nzly chi lzfap lai
1:51
nguyn vn cia lzfzp luin tuong {mg cho sitc cng b melt.
Tu:0ng nhu th, th nng cla mt viing ba chiu c
tL_r
E = pA,
213
ll57 d duos xip xi 6 cc mite dc) chinh xc my Y
*3 U15
E=pV ME
lhiu1hphm
liun x()21y\$\ I,
>\____X
Hf \ L
A
L thmh phn
@: V
khong tc dung"
"-..
MN
M Z14
Dinh nghia nly vira khit hon tom v(7i cm nhm cua ta
v cudng (if) xoay." Hinh dung ta dang c6 xoay mcf)t dai 60
bi k(;:t v'i ci kha vim. Chi thnh phn cua F truc giad vi
tay cm L 151 c ich. DC) ln cila thnh phn ny lt Fsin 06.
Khng chi luc, tuy nhin, mil cn dtf) dli L cfmg nh hung
d'n cung dc) cua vic xoay. Trong thurc t6, ci thuc su c y
nghia cho vic llm dai 6c hfit ket lt tich s6 (F sin 0)L Diu .
" Ta trzinh thut ngfr luc xnay" ht"/i vi diu cf) y nghizl khfmg phili lit ltrc mix
dung hon l tich s6 cua luc via cnh my dim. Thzfml chi mt luc b ti cling
cc) th xoay mt dai 6c xi't chill vi cnh lay dim d1'1l('m.
215
Neu tong luc la 2Fk = 0 ta co m chon truc quay nao
cung duoc boi vi khi do tdng moment quay khong co phu
thuoc vao sur lua chon truc quay. Thuc the, goi rk la vc to
vi tri cua chat dim toi g6c toa do, va a la vc to vi tri cua
truc quay. Khi do tdng moment quay quanh a cng y nhu
tong moment quay quanh g6c toa do:
TA:2Fkx(rka)=2Fkxrk(2Fk)Xa
=2FkXfk =T0,
nhu da khang dinh. Nhan xt don gin sau day da duqc sir
dung trong vai bai toan tim cuc tiu trong hinh hoc.
* (Io lh my |;| lruorng hop rang hai duong thing song song, khi do P ovo
t \||\|1
< |u||||'_ minh van dung nu ta hiu chinh ngn tu cua ta, bang cach
.|| |\ ,1---l.|~|\mngthzng song song dong quy (tai vo cung).
216
A.7 Dtjng lurqng gc
Dng lucyng gc 121 dz_1iluQ'ng m6 phng 6 dang quay ciia
dtfmg lurqng truyn thing. Vivi mt chit dim m chuyn
dng vi vn t6c 1) trn duimg trc>n bzin kinh V trong mzfat
phng, dng luqng gc duqc dinh nghia l mv r. Nhung -
F\ P,/f
to
1
F2
F3
Hinh A.5. Moment quay tfing ctfmg quanh P151 khc khng n'ucz'1c duimg biu
din luc I51 khng dng quy.
Djnh nghfa. G<_)i r = r(t) 151 vc to vi tri ciia chit dim P ct)
khfii luqng m chuyn dng xung quanh dim O trong khng
gian. Dng luqng gc L ca P quanh O duqc dinh nghial
tich s6 cho ca cc vc to vi tri vii dzfang luqng truyn thing:
L=r><m1",
Z17
Dan theo Newton, = F la hcyp luc tac dung ln chat
m'r'
dim. Vbn phi r F = T la moment quay cua luc d ln
><
dz
trong tu0'ng quan vdi m<f)t trudng trtpng luc khfmg C161. Nhu
da d cap trurc, ta xem vat ran nhu tap hqp chat dim v(7i
khoang each qua lai c6 dinh. Lap lun sau day c th hau
nhu giir nguyn van cho phan b6 kh6i luqng lin tuc ngoai
I
trut tng Z a m k phai duct: thay thf bang tich phan a(x) dm .
A,
218
Nho rang /Jk la ti l cua kh6i luong mk so vol kh6i luong
tong, nn thuc chat trung binh nay la tinh theo kh6i lucyng
ca moi dim_
Chung minh. Theo dinh nghia cua dim can bang T, tong
moment quay cua trong luc tac dong ln moi chat dim [d]
xoay quanh dim nay la bang khong:
Z(rk F)><(mkg)=O,
trong do g la vc to th-2' hin nh huong cua gia t6c trong
truong. Phurong trinh nay phi co vc to g bat ky, phn anh
su: kin rang vat phai can bang theo phuong bat ky; thay vi
xoay vat nguqc lai, ta co th hinh dung vic Ciao chiu cua
trong luc. Chinh la, ta chon h toa do gin voi chat dim.
Bat g lam nhan tit chung trong phuong trinh sau cung, ta
thu duocz
phng quay trn mat phang cua no. Moment qun tinh la
mot don vi do cua quan tinh quay cflng nhu kh6i luong la
don vi do cua qun tinh tinh tin. Voi mot chit dim m
nm each mot khoang r dn dim O moment quan tinh
219
quanh O duoc dinh nghia la mrz voi ly do duoc gii thich
ngin gon sau. Voi mot tap hop nhfrng chat dim, moment
quan tinh quanh O duoc dinh nghia la tong (hay tich phan
nu phan b6 kh6i lu:o'ng la lin tuc) cua moment quan tinh
cua cac phan cau thanh. Dinh nghia 6 trn phat duqc gii
thich d co ma; sir dung. Ta bat dau vo'i mot chat dim m
nam each mot khoang I tinh tit dim O. Nghi v m nhu
duoc n61 bang mot thanh khong trong luo'ng co do dai I"
d'n tam, ma quanh do no co the quay. Ta hay tac dung mot
luc F vao dim nay, theo phuong vuong goc vfri thanh, d
tao ra gia t6c goo quanh O. Ta mu6n dinh luong quan tinh
quay cua chat dim trn thanh.
Quan tinh tinh tin duos luong dinh theo kh6i luqng
111:5 , ti so cua luc cho gia t6c. Duoc goi y bi su tuong
dong nay, ta dinh nghia moment quan tinh I nhu la ti l
cua luc quay, do la, moment quay, cho gia t6c goc:
IZ .Z:Z?-
4 rF
moment quay
gia toe goo
T
6 9
I = mrz.
ZZO
F
TTL
7.
O 6
Diu nly cho ta thy tai sao dinh nghia trn c() ich. D5 dtng
khiqu1tch0tru(mg hop n chit dim: gQi rk khong cch
1:21
I=2mkri.
Dinh 1}? 3. (dinh 13? true song song) Goi C 151 tm kh6icC1a h
cht dim mk, via goi O 151 dim tixy dinh. Khi dc:
10 = 1C = mlOC|2,
I
trong d C via I0 lt cc moment qun tinh quanh cc dim
C v51 O. Cu th, IO 2 IC .Nghia lt, moment qun tinh xung
quanh tm kh6i 151 nh6 nht.
Chfmg minh. G01 rk 151 vc to [vi tri] tit O dn cht dim mk.
Goic = 0Cl21 vc to tix O d'n tm kh6i C; ta c c = 2/,L,_,lk.
Lc ny:
221
IO = zmkrf = Zmk(rk c+c)2
= Z(r11k (rk c)2 +2mk (rk c)~c+mkc2).
Tdng cua s6 hang 6 gifra bi trit tiu theo dinh nghia cua
C, con lai hai so hang If va m|OC|2.
1=='r
dq
dt q()
cho ta van t6c tuc thoi la s6 din tich chuyn qua tit din
trong moi giay. Van t6c nay duos goi la dong, hay cuong do
dong din. Dong la nhu nhau cho moi tit din ngang cua
day din, boi (i) s6 electron gifra hai ti't din (:6 dinh la xa'p
xi bang s6 khong ddi nhfrng ion trong kim loai d duy tri
din tich tong bang khong cua day din, vii (ii) cac electron
khong thoat ra khoi lop v cua day din.
Dong din la khi nim mo phong chinh xac thong luqng
cua nuoc trong 6ng dan. Thong luong nay co the duoc do
bang s6 gallon moi giay, cung nhu dong din duoc do bang
s6 coulomb (don vi din tich) moi giy.
ZZZ
A.11 Din ap
Khao sat mt trudng t1nh din duqc tao ra bi mt hay
nhiu din tich. C6 dinh dim mfic O trong khng gian, va
gcpi A la dim khac bat kv. Dinh nghia din ap V(A) tai A
V(A)=IE-Tds_
O
E=~VV.
Cng cc) th coi m6i quan h nay nhu la dinh nghia (ngam
hiu) cla V, tu0"ng duorng dinh nghia ta dua ra 6 trn.
Dinh
nghia nhu vay s gon, nhung km hin nhin h0n. Luu 37
* Tich phim nay khng phu thuc vao sir lua chgn quang duimg tir Odn A.
Si; dc lap nay suy ra ti: dinh lual bao toan nang luqng. Thirc vefiy, nu tich
phan dqc theo hai quang dumg khac nhau cf) chung dim Clau va dim cu6i
la khac nhau, tich phan cho ca mt vimg c duqc bang each chap hai quang
dudng s la khac kh6ng_ Nghia la khi (10 ta sf: 06 nufn trufmg lhuc hin cng
khac khng Lrong vic di chuyn mt din tich doc thco mt dumg kin,trz'1i
nguqc v'i dinh luat bao toan nang luqng.
223
rang khong phi tit ca truong vc to la mot gradient ciia
ham vo huong. Truong duoc cho bod mot gradient cila mot
ham Vduoc goi la truong th', va ham Vduoc goi la ham th.
Diu nay duoc thao luan ky cang hon trong hau ht nhmg
tai liu gii tich vc to, nhu trong cu6n [St].
Djnh Iuat thiinhit czia Kirchhof. Tdng hiu din th' doc
theo dufmg kin bat ky ca mot mach din la bang khong.
Djnh Iut thhai clia Kirchhoff. Tdng dong vao mot nL'1t
bang voi tdng dong ra nL'1t do.
Dinh luzfit thL'r hai la h qua ciia dinh luat bao toan din
tich: cai gi dz vao nL'1t cfing du phi ra khoi do.
* Tl'LrCmg vzfin t6c cfia mot dia quay la mot vi dl_l cho mot truorng vc to khong
phi la gradient cfia ba't ky ham nao. Truong van t6c gio djch chuyn lch
tron diit lin hay bin lii mot vi di_1 khc: loaiv1nt6c V nay thdi theo phuong
nam ngang, voi van l6c tang theo chi6L1cao.L0aihiaL1lon sfrdnng ban chat
phi-gradient cfia tr1r(mg nay, do la, Sl_l' khong trit tiu cL'1a9V 111.-, dd rL'1t lay
><
niing luqng tir gio. Loai chim nay co th ctr ling canh mai ma khong ciin
nhfmg luong khong khi dziy chfing ln!
224
A.13 Din U6 V51 dinh lueflt Ohm
Lai xt mcf>t dng (in dinh truyn qua doan AB ca dy dn.
Dy din khng phi 151 mcf)t vtt din
tung ctc electron
137
va v10 ctc ion trn dudng di chuyn, mit nng lucyng khi va
cham; chL'1ng 15y lai nng luqng tit luc htit ca din tru(mg
tc dung dQc theo dy din. Diu nay gi6ng nhu czit roi qua
mt diy nhrng luri sng niim ngang. Cc hat dm sm vo
mit lufri, chefim lgi, r0*i qua, ting t6c nhd ve10 trqng luc, Va
vo lu'c'ri sng kf, v51 cfr vty ti'p tL_1c.D0 d cng khng c gi
dng ngac nhin nu cho riing khi tr(_)ng lL_rc gia ting, thng
lucyng ca ct s tng theo. Vfyi dng din cng tuong tu.
Din p ta tzic dung cxng cao, dng I cng manh ln; thzjt
ra, thuc nghim cho thy ring quan h ny tuyn tinh.
1:21
Dy l dinhluzf1tOhm:
7V = R = constant . (A.6)
* Dinh lut niiy 151 chi xip xi dfmg, nhung d1'1 t6t chinh xc cho hz1uhC-'tv1t
d5n t2_1inhi<';td(} phfmg. Tu nhin khngphili lftc niao cng the hin nghim
ngt djnh luitt niiy.
Z25
A.14 Din tr song song
Gi tri din tr6' R cla hai trfr khng RI miic song V51 R2
song, nhu cho thy trong hinh A.7 l1 bao nhiu? Cu tr l()i
rfit don gin:
-:-+---hay
1 1 1
R R1 R2 R1+R2
Diu nly holn ton hin nhin: thL_rc vy, khi mic cc
din tr song song ta tng cuimg kh nng din din bng
cch tao cho dbng nhiu dufmg hon d di chuyn. Cng
thL'tc phlt biu ring, that ra, d din dn - nghich (L310 ca
gi tri din trfr tng. Sau dy chimg minh.1:31
<<
11
12
1 1 1
Hinh A.7.V('1i trudng hqp mic song song, cufmg dc) dbng bi chia gifra hai din
trb, trong khi din p nhu nhau. V61 trufmg hqp mziic n6i tip, dcng 12! chung,
trong khi din p t6ng cng bi chia giixa hai din trb.
Diu du tin nhefm thy 151 currng dc) dng bi chia nh,
din theo dinh luzflt Kirchhoff:
1 = 11+ 12. (A.7)
226
Cung vzfiy, hiu din th' Vhai du c hai din tr r0 rng
I51 nhu nhau, val dinh lut Ohm cho ta:
1=v/R,1,=v/R,,12=v/R2.
Th dng sau cilng vlo (A.7) chimg minh duqc cng thfrc
din tn") song song.
Gi tri din tr ca
n 2 2 din tr song song RI , ..... .., Rn
duqc cho theo quy tic cng nhu' trn: %: R; + Rl.
| ,.
R = R, + R2. (A.8)
By gid dng qua c hai thi't bi din tr 151 nhu nhau theo
dinh lut Kirchhoff. Dinh luzfxt Ohm cho:
V=IR, v,=1R,,v2=1R2,
v21 thay vlo (A.9), se cc) kt qu 151 (A.8).
nng luqng trong din trfr, 6 dang nhit. Cng suit hao phi
227
ca din tro, do l luong nhit trn mot don vi thod gian,
duoc tinh bng cong th\1'c:
P=1V,
trong do V ll hieu dien the-hai du din tro. Chirng minh
ca dfr kien ny ve co bin 151 su lzfap lai dinh nghia ca V
vt 1. Cu the nhu sau. Truoc tin chi xt mot electron di
chuyn tit diu nty sang du kia ca din trz Nhu' tri bong
btn, electron cu6n" theo lL_rc hilt cila din truong, dm
vto nhtrng ion v51 cho chtlng mot phn dong nng ca no,
lm chting dao dong vl theo do tao nhit. Nhin chung, cc
electron thozit ra khoi din tro khong nhanh hon khi chitng
v1o.Trn trung binh, cc electron cho ht tit c dong luong
chilng co duoc tit ltrc htit" din or dang nhit. Theo dinh
nghia ca din zip, nng luong ny bng (Aq)V , trong do
Ac] (lien tich cixa cc electron chay qua thi't bl din tro.
1:51
A
L5/lV_=v=,v_
At At
khi mot t2"im bng v1 dly chting v phia tm con lai. Dien
tich tuong duong q cra nhung electron chuyn dich nty lt
ti l voi din zip Vcla pin:
228
g: C = constant. (A.10)
cng nhu mot khi nn trong binh rong; con pin, nhu ci
bom, gift chL'1ng 6 lz_1i bng bn nly. Tai sao khong cch
gifra hai tim bng lai nh huong uoc muon dlo tu cfla
electron? Tim bng con lai thi'u hut electron, tL'rc 121 no tich
din duong. No s hL'1t cc electron, ctng mz_1nh khi hai tim
bng cng gn. Nu cc tim blng r rit gain nhau, thi chi
czin mot din p nho l CIL1 <16 gift cc electron khong do
tiu. LL10 do, t1_1 co din dung lo'n.
Tu din mot thiet bl tuong tL_r nhu czii lo xo trong co
151
hoc, vl (A.10) 121 cong thfrc tuong tu nhu dlnh luzfit Hooke
F = kx cho motlo xo dim hoicht. Bo haidlnhluzflt V = C Mic]
d'n F = kx l1tu'o'ng xtrng vo'i nhau theo
titng so hang. CL_1
the, C ' do cfrng ca tn din, v1 tuong xfrng voi hing
121
229
A. 18 Tinh tu cm: tinh tro ca dong din
T1nh ttr cm trong dongnuc. Xem nuoc chy trong mot
6ng din thng.Ta kho st trong diu kin 13? tuongz khong
nhot vt khong chuyn dong h5nloe_1n. Goi p 151 chnh lch
p giira hai ti't din ngang A vt B ca 6ng, v goi
1L_1'C 151 f
thong luong, do 1:21, luu lu'o'ng luu ch2{t trn mot don vi tho'i
gian truyn vuong goc qua mot ti't din ngang cila 6ng.'
Dinh luzfit thit hai Newton (F = ma) p dung cho kh6i luu
chit niim giua A vl B tat mot thoi dim no do cho:
d
P = H
dz f , (A.11)
pS = (A.12)
%/
F
v B. Nhung Sv = f
151 thong luong (the tich trn giy), v
(A. 12) tro thnh pS = pltgf . Chia cho Sta thu duoc (A.l1)
voi ti = ph / S.
Din cm. Dong din cung co tinh tro nhu vefly. Qun tinh co
hoc ca dien tich chuyn dong dong vai tro, di nhin, khong
* Tier din khong phi biai ton f I51 nhu nhau cho tit c chfmg mot khi
nuoc 151 khong nn duoc.
Z30
dng k; hiu {mg chinh din ttr, cli duqc gii thich bi
1231
13? thuyt tuorng d6i gii han. Ta chi dua ra pht biu ton
V= Li. (A.13)
*""i?"T
Hinh A.8. Khi cng tiil m('r, dng phi ti'p t1_1ctruyn di do qun tinh" v
Khco d din sang co th.
25]
gian qua di duy nhit l ti. Nhin theo mt cch khc,
161
lixm dau.
Mt vi thit bi pht din dimg chung reo d baflt tic.
Khi bL'1a dao dng va vlo chung, cng tic lin tL_1c ht m6
r6i lai dng v51 ngufyi sir dung bit duqc th nlo 121 mt cL'1
din gizfxt lin hi.
Dy l kft thL'1c bli h(_)c dau dc'>'n ca chflng ta v df) tro.
vi khi nhn ra ring nu cng tic chim dirt su ti'p x11c,d6ng (:6 th
* Thzf1ltl1L'1
vn ti6p t\_1c truyn qua khng kl1inh\rm(>lliali'ra din. Mt hifgu irng c lin
quan duqc g<_)i 151 bfla mrfyc cfmg qucn thucjc vri nhfmg gia chii nghc tihg
(ting nude va v10 nhau khi mly gizfxt tz'it: dbng nude bi chzfm bfwi mt van sefxp
xu6ng ri{tnha11h,gy1"am(ptsyrlng vQt zip luc cfla nude, trong khi n vn
mu6n tip tuc chily.
2'52
DIEN MO PII(')NG Inf; '1'u61\1G 6N0 NUOC
/
- Mimg dian h6i
I E] __\_/
_
P1 P2
- :5a1_'
V1 ' \/1
1/1 V2
I
//V pg F
P1
D tl_rcz'1m L Im D6 UL 2
I
2'55
A.2O Bti rap
1. Xem xt mt din tich dim q dt ngay tai g6c tqa d.
Sir dung dinh nghia ca din zip 6 muc A.11, tim din
p t2_1i dim bit kjz trong khng gian.
Ba bi tzfip tip theo khng di hi ki'n thirc vu'(_yt qu
hiu bit v dinh nghia cila din p.
2. Sir dung dinh nghia ca din p ('1 muc A.11, tim vln
t6c ca cc electron va vo main hinh TV, bit din p
chnh lch V gifra cathode (noi mil tit d cc electron
biin vo phfin chn khng bn trong 6ng) v mn hinh,
kh6i lutyng W1, vii din tich q cL1a mt electron. Gqi Y:
Th' nng cfla electron lL'1c bit du phng duqc chuyn
ha thlnh dng nng khi kt thL'1c. V l chnh lch the
nng cho met dien tich dorn vi.
3. Mt tu dien cc) dung khng C dutyc tich din d'n din
p V. Tim th' nng ca tu.
L671 gii. Bi ton nty c the duos gii hing tich phn,
ring ta tich din cho tu tit din zip bimg khng df-in V
bing cch n6i vdi mcfmt dng khng d6i. Din p trung
binh trong su6t qu trinh nfly 121 %V (bfri din tich, v
do vzfiy c din p, ting tuyh tinh theo thdi gian). Ta c
the theo dc) xem nhu: ring ngay c khi ta mang din tich
ttrng-ci-mt tit noi nay sang ncri khc, din p vain nhu
veftyz V / 2 Theo dc) cng tlng cng d tich din cho tu l
.
W=q .v/2=cv.v/2=cv2/2.
4. Pht biu sau d1yl1'ytir mt gio trinh trL_1'c tuyn: Tit
dinh nghia ca din zip nhu' nng lu'Qng trn m6i din
tich don vi, c the k3; vc_>ng ring nng luqng trfr trong tu
din 1y tufmg nziy s chi 13 qV. D6 151, tit c cng tiu
234
t6n cho din tich d di chuyn n tit mt tim bng dn
tfim cn lai th hin nhu' nng lu'c_mg dL1'QC trfr. Nhung
thL_1'c t, cng thirc 6 trn (qV / 2) cho thy rng chi mt
nira ca cng d hin din nhu 151 ning luqng trfr trong
tu din. Vdi m(f)t gi tri din tn) hfru han, c th chi ra
ring phn nira nng lu'(_mg cung cp tir pin d tich din
cho tu bi hao phi 6 dang nhit trong thit bi din tr,
bit k kich c6 ca thit bi din tr."
Ban c th chtmg minh hay bc b6 pht biu ny khng?
5. Tim cng suit cin c d' pht sng mcfat bng dn trn
c din zip Vv gi tri din tr R.
P = IV = K -
R
Cng thtrc ny gii thich vi sao c ting n6 khi n6i tit ra
ngo:E1i:mOtgitriR nh t2_1o ra m6tgi1triPl(1n.
* Cc electron r0i" xufing mt th6 tinh din trzii diai thco d?1yt(>c.N5nglLrr_1ng
chL'1ngmit trong va chgun vi nhng ion trim lin hom tom vfri czic ion trong
dziy tc, trb thnh nhit v51 nh sng.
235
'rA| |_|$u THAM KH/1|:
Z36
[DS] Doyle va I. L. Snell Random Walks and Electric
P. G.
Networks, Washington, DC: Hiep hoi Toan hoc My.
[Fe] R. P.Feynman, QED, Princeton, N]: Princeton
University Press, 1985.
[F0] R. L. Foote,Geometry of the Prytz planimeter, Rep.
Math. Phys. 42(1-2), tr. 249-271.
GP] I. M. Gelfand va S. V. Fomin, Calculus ofltzriations,
Englewood Cliffs, N]: Prentice-Hall, 1963.
HZ] H. Hofer va E. Zehnder, Symplectic Invariants and
Hamiltonian Dynamics, Birkauser Advanced Texts/
Basler Lehrbucher, Basel: Birkiuser Verlag, 1994.
[K] B. Yu. Kogan, The Applications o Mechanics to
Geometry, Chicago: University of Chicago Press, 1974.
[L1] -------- --, Minimal perimeter triangles, Am. Math.
M0nthlylO9 (2002), tr. 890-899.
[L2] M. Levi, A bicycle wheel proof of the Gauss-
Bonnet theorem, dual cones and some mechanical
manifestiation of the Berry phase, Expo. Math. 12
(1994), tr. 145-164.
[LS] Yu. I. Luybich va L. A. Shor, The Kinemtic Method in
Geometrical Problems, V. Shokurov dich, Moscow:
ban Mir, 1980.
N112 Xuit
237
M] I. Milnor, Morse Theory, Annals of Mathematics
Studies, S6. 51, Princeton, NI: Princeton University
Press, 1963.
{NP} R. N evanlinna va V. Paatero. In troduction to Complex
Analysis. Providence, RI: AMS Chelsea Publishing,
2007.
[P] G. Polya.Mathematics and Plausible Reasoning, t. 1,
Princeton, NI: Princeton University Press, 1990.
[Sp] M. R. Spiegel, Complex Variables, Schaums Outline
Series, New York: McGraw-Hill, 1968.
[St] I. Stewart, Calculus: Concepts and Contexts, Pacific
Grove, CA: Brooks/Cole, 2001.
Ta] A. E. Taylor, Ageometric theorem and its applications
to biorthogonal systems, Bull. Am. Math. Soc. 53
(1974), tr. 614-616.
TO] T. F. Tokieda, Mechanical ideas in geometry, Am.
Math. Monthly 105 (8) (1998), tr. 697-703.
To] L. F. Toth, Lagerungen in der Ebene auf der Kugel
und im Raum, Berlin: Springer-Verlag, 1953.
[U] V. A. Uspenski, Some Applications 0fMechanics to
Mathematics, New York: Pergamon Press, 1961.
2'58
THQ co KHI TQAN HOC
MARK LEVI
Huy Nguyn dich
tiu
sch g6m 80% cc sch
cC|a
TE1 sch hqp tc gia
cc:
50 du sch.
til sch
1
W F
THU ,
lIU,KH|
TEIFIN HUC I
Vdri quynsdch ndy c6 th' chlnh bqn
cng s rim ra nhng cdch mdi d"
chvfrng minh cdc djnh Iy todn hpc
quen thuc thng qua trgrc gidc
ca hpc hay v_it If cda minh.
Hum