You are on page 1of 200

los

ACUERDOS de
SAN ANDRS
EDICIN BILINGE espaol-tsotsil

2003
G O B I E R N O D E L E S T A D O D E C H I A P A S
DIEGO PREZ HERNNDEZ ALONSO GUZMN VELASCO
Chuj J UAN L PEZ E NTZIN
NICOLS LVARO ARCOS Tseltales de Tenejapa
Chol DOMINGO GMEZ DOMNGUEZ
BALTAZAR SILBESTRE QUIONES Zoque de Chapultenango
Jacalteco ROSA SALAS AGUILAR
MARCELINO CHAMBOR CHANAJ Mam de Cacahoatn
Lacandn NICOLS LPEZ ARCOS
JORGE PREZ HERNNDEZ Chol de Salto de Agua
Mam SILBESTRE GMEZ JIMNEZ
JUAN PEDRO BERGANZO Chol de Tila
Qanjobal Investigadores
FERNANDO GMEZ LPEZ
Tseltal
ZOILA CORONEL VZQUEZ
MARA DE LA LUZ VELASCO JIMNEZ
MARGUIT MERALI LPEZ GUTIRREZ
Tojolabal
ALEJANDRA CATALINA SNCHEZ GMEZ
ENRIQUE PREZ LPEZ
ARACELI LVAREZ PREZ
Tsotsil
LUCA MARIBEL AGUILAR JIMNEZ
NICOLS VELASCO DAZ
TOMASA DOMNGUEZ GMEZ
Zoque
Traductores
Secretarias de apoyo

ANDRS AUBRY
MARCOS GIRN HERNNDEZ D.R. Traduccin institucional:
CSAR MERAZ Centro Estatal de Lenguas,
JOS DANIEL OCHOA NJERA Arte y Literatura Indgenas
ENRIQUE PREZ LPEZ
La reproduccin parcial o total de este docu-
JOS ANTONIO REYES MATAMOROS
mento en lenguas indias ser permitido slo
Equipo coordinador citando la fuente directa de donde ha sido
tomada. Los comentarios, opiniones y solici-
tudes sern recibidos en:
Todas las fotografas que ilustran celali@prodigy.net.mx
este libro son D. R. de Fabin Ontiveros tel: 01967 67-87676 / -89494

D.R. 2003 por esta edicin: Consejo Estatal para la Cultura


y las Artes de Chiapas (Centro Estatal de Lenguas, Arte y
Literatura Indgenas) / Secretara de Pueblos Indios
Concepto editorial y diseo Csar Meraz / Direccin de Publicaciones de CONECULTA
Diagramacin y revisin electrnica Mnica Trujillo / Pedro Garca / Mario Palacios

ISBN 970-697-106-8
HECHO EN MXICO
Andrs Aubr y

E
ste es un primer intento de traduccin de los Acuerdos de
San Andrs a 10 idiomas hablados en Chiapas: uno de al-
curnia olmeca, el zoque, ulteriormente desplazado por la
gran constelacin de las lenguas mayas: las cuatro de ms uso (tso-
tsil, tseltal, tojolabal y chol), el lacandn, que es la herencia de una
migracin tarda de Yucatn, y otras cuatro (el jacalteco, el qanjobal,
el chuj y el mam) apresadas en Chiapas por la movilidad de nuestra
frontera con Guatemala, pas frustrado por su paz chueca y pendiente
de lo que podra resultar aqu Tuve el gusto de coordinar este tra-
bajo, evidentemente colectivo y plural, que se benefici, de manera
espordica, con muchos invitados: universitarios y periodistas testigos
del dilogo de San Andrs, miembros de la exCONAI y profesionistas
indgenas de varias disciplinas que lo enriquecieron con el material
conceptual de su idioma nativo; y con la participacin estable de un
instituto de lenguas (CELALI) y otro de formacin de escritores (SOGEM)
para dar a nuestras traducciones la dignidad literaria que amerita un
documento histrico (nos referamos constantemente a dos: los
Sentimientos de la nacin y el Plan de Ayala, por ser de la misma re-
levancia que los Acuerdos de San Andrs y por haber sufrido eternas
demoras antes de cumplirse) Los retos fueron muchos. Primero,
el de las circunstancias coloniales sufridas por nuestras lenguas, con-
geladas 500 aos por ser socialmente rechazadas, afortunadamente
Artillero de San Andrs

sin conseguir que se extinguieran. En su escabrosa supervivencia no


pudieron forjar, a diferencia del espaol, los neologismos que nom-
braran nuevas realidades sociales, econmicas, polticas, jurdicas, fe-
derales, democrticas, etctera, que iban emergiendo (ninguna de las
palabras en cursivas existen en los idiomas nativos). En texto que fue peleado, discutido y consensado no se en- zoque y un tseltal de Los Altos. Si no pegaba el debate,
este aspecto nuestra traduccin an deja a estas vene- tiende desde el escritorio, sino desde all donde brot. Un saba el traductor que deba revisar su traduccin. Pero
rables lenguas con el lastre de sus mutilaciones hasta que texto poltico (los Acuerdos lo son por su remitente las cuando oa el clamor colectivo de la gente, como ocurri
los procesos creadores que brotarn del cumplimiento de partes en conflicto, por su destinatario, que es a la vez en un pueblo tojolabal: As se escucha, ahora s se
los Acuerdos las saquen de la exclusin cultural. Como el pueblo y las instancias gubernamentales afectadas, y entiende, regresaba emocionado y motivado a su cubcu-
muletas, un glosario, provisoriamente, lo remediar En tambin por su contenido que empieza con un pronun- lo y saba cmo seguir con su trabajo Antes de entre-
estas condiciones, explicar el texto no lo hace comprensi- ciamiento) exige que el traductor se politice. Dnde y gar nuestras traducciones al editor, faltaba una ltima veri-
ble, as que optamos, con los campesinos traductores, por cmo? En las situaciones de la vida colectiva en las cuales ficacin. En dos largas plenarias de todo un da, realizadas
brincar la explicacin para entrarle de lleno al proceso que se forja el vocabulario poltico, por ejemplo en las deli- en San Cristbal, reunimos a delegaciones de estas
lo gener, el dilogo de San Andrs, el cual, al reflexionar beraciones de una asamblea comunitaria. Entonces, los comunidades con lectores de calidad: escritores en su
conceptos, forj las palabras de los Acuerdos. El camino traductores tuvieron que dejar su mesa de trabajo, regre- idioma nativo, profesionistas indgenas con maestra y
elegido fue presentar lo que los doctos llaman las circuns- sar a sus pueblos con libreta y lpiz para apuntar, detec- doctorado, lingistas y, para los idiomas ms hablados en
tancias de produccin del texto que traducir. Diversos tar, pepenar, rescatar o cosechar el vocabulario que les Guatemala que en Chiapas, una delegacin de la Aca-
videos y audios nos hicieron revivir noches y das de San haca falta. As naci el segundo borrador de nuestras tra- demia de la Lengua de all Para el mam, el jacalteco,
Andrs: escuchamos las conferencias de prensa dadas en ducciones Pero este resultado, por ser texto, eviden- el qanjobal, el chuj, los traductores viajaron a Guatemala,
tsotsil por el comandante David, las protestas de la co- temente necesita lectores. Fueron nuevas giras por las porque estas lenguas all tienen mayor dinamismo, y luego
mandante Trini, los anlisis del comandante Tacho; mi- comunidades para orlas en un nuevo dilogo, ahora como regresaron a su propia comunidad en Chiapas. En las
ramos en la pantalla el cansancio y el aguante de los comits populares de lectura. All todos tuvimos una sor- montaas de la Sierra un lector mam se maravill no slo
campesinos del cinturn de paz, los rostros de celebri- presa grata, porque constatamos cuan grande es la ex- de los Acuerdos de San Andrs, sino de las posibilidades
dades nacionales e internacionales de la sociedad civil pectativa que alumbraron los Acuerdos de San Andrs, hasta hoy insospechadas de su propio idioma: Qu bueno
bajo la lluvia o el fro de las heladas; despus, el texto considerados patrimonio de ellas, aunque mal conocidos que haya nuevas palabras, es la prueba que nuestra
hablaba solo, por s mismo. El resultado fue tal que en su contenido; algunos caminaron varias horas para lengua echa semilla, florece y se fortalece. Otro, analfa-
despus de estos talleres los traductores desecharon su escucharlos y comentarlos en su lengua. Hasta los analfa- beto, recalc: S, para vivir, el idioma debe germinar. Para
primera traduccin porque les pareci inaceptable A betas queran opinar sobre la traduccin: No s leer ni todos, los Acuerdos de San Andrs funcionan, a la vez,
la luz de esta experiencia todos entendieron que lo que no escribir, pero s s pensar, dijeron sin conocerse en pue- como un instrumento para tantas luchas inconclusas y
se sabe traducir no se busca en un diccionario; que un blos distantes, pero en las mismas palabras una mujer como dignificacin de la lengua.
A G R A D E C I M I E N TO S

Mencin especial merece las participaciones y asesoras de Arturo Lomel Gonzlez,

antroplogo kaxlan ; Laureano Reyes Gmez, antroplogo mixe; Antonio Gmez

Hernndez, antroplogo tojolabal; Miguel Gmez Gmez, escritor y coordinador del taller

tseltal de San Juan Cancuc; Mariano Hernndez, y a todos los integrantes del taller zoque

de Tapilula; Manuel Cruz Aguilar, profesor del Ejido Chiapas del municipio de Las

Margaritas, as como de las compaeras del taller tojolabal de esa localidad; a los com-

paeros que participaron en el intercambio de experiencias de instructores de los talleres

lingsticos de las lenguas mam, moch, kakchiquel, jacalteco, chuj, qanjobal y lacandn,

realizado en Motozintla. En el caso de la lengua tsotsil, a los participantes provenientes de

Zinacantn, San Juan Chamula, El Bosque, San Andrs, Huixtn, Huitiupn

y Chenalh. Asimismo, agradecemos las participaciones de Raymundo Snchez Barraza y

scar Oliva, kaxlanes exmiembros de la CONAI ; Josas Lpez Kana, maestro tseltal de

Oxchuc; Ignacio Lpez Gmez, tsotsil de San Andrs; Lorenzo Vzquez Gutirrez y Agustn

Gutirrez Ruiz tsotsiles de Chenalh; Domingo Meneses Mndez lingista chol de Salto de

Agua y de los compaeros de las asociaciones civiles Fortaleza de la Mujer Maya ( FOMMA );

Sna Tzibajom (La Casa del Escritor), y la Escuela de Escritores de San Cristbal ( SOGEM ),

as como de los miembros de la Academia de Lenguas Mayas de Guatemala que nos

acompaaron con sus crticas, experiencias y observaciones.


C O N T E N I D O KUSI YICHOJ TI VUNE

PRESENTACIN. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ........ 9 YAKEL TA OTKINEL. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ........ 9

ACUERDO. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14 CHAPBILAL KOPE. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14


[de aceptacin global y reformulacin parcial] par. 1-15 [Xchunel ta skotol xchiuk xchameltsanel kuuk yepal]
1-15 chak kop.

PRONUNCIAMIENTO CONJUNTO. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 20 SKOMON KOP AYEJ JTUNEL. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 20


par. 16 16
Contexto de la nueva relacin par. 19 Smelol ti ach volel tsobele 19
Los nmeros en negro Compromisos del gobierno federal con los pueblos Jtunel jvuel ta Mejiko yak skop kusitik ta sba spasel xchiuk
indgenas par. 30 slumal batsi jnaklumetik 30
de este Contenido se
Principios de la nueva relacin par. 39 Slikeb smelol ach volel tsobel 39
refieren, como es usual, Nuevo marco jurdico par. 45 Smeltsanel ach mantaletik 45
al folio de las pginas Conclusin par. 68 Slajeb kop 68
donde comienza cada
parte de los Acuerdos.
PROPUESTAS CONJUNTAS. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 45 KOMON NOPBIL CHAPBILAL KOP. . . . . . . . . . . . . . . . . . . 45
Los nmeros en color
par. 73 73
enumeran los par- I. 74
I. par. 74
grafos en que se ha II. 78
II. par. 78
estructurado todo el III. par. 108 III. 108
documento, para facili- IV. Principios que deben normar la nueva relacin par. 135 IV. Slikebal kopetik tsots skoplal stsakel ta muk sventa slikesel
tar su lectura y la ubi- ach volel tsobel 135

cacin de los conceptos V. Reformas constitucionales y legales par. 143 V. Xchameltsanel mukta mantal vunetik xchiuk yantik man-
que tuvieron mayor taletik 143

atencin entre los


COMPROMISOS PARA CHIAPAS. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 74 YAKEL SKOPIK JTUNEL JVUEL. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 74
traductores
I.- Propuesta de reformas constitucionales I. Nopbil chapbilal kop sventa xchameltsanel
en el Estado de Chiapas par. 154 mantal vun ta Estaro yuun Chiapas. 154
Marco constitucional de autonoma par. 157 Stsakel ta mantal vun yichel sba ta muk stukik 157
Remunicipalizacin par. 174 Slikesel ach jteklumetik 174

Ampliacin de la participacin y representacin poltica par. 176 Sjamel nitel tsakel ta muk xchiuk stujel svaanel jtunel jvuel 176

Municipios con poblacin mayoritariamente indgena par. 180 Jteklumetik bu ep batsi jnaklum 180

Garantas de acceso pleno a la justicia par. 189 Stsatsubtasel stael lek tusanel chapanel 189

Educacin indgena bilinge intercultural par. 204 Xchanubtasel ta vun batsi jnaklumetik ta chachop kop xchiuk ta ep ta chop talel
kuxlejal 204

II. Propuesta de reforma a las leyes secundarias del estado de II. Biktal mantal vunetik ta estaro yuun Chiapas nopbil chapbil chich chameltsanel
Chiapas par. 212 212

ACCIONES Y MEDIDAS PARA CHIAPAS. . . . . . . . . . . . . 91 ABTELAL XCHIUK KUSI CHICH KELEL PASEL TA CHIAPAS. . . . . . . . . . 91
Participacin y representacin poltica par. 215 Nitel tsakel ta muk xchiuk tujel vaanel ta tunel vuel 215
Garantas de acceso a la justicia par. 220 Stsatsubtasel stael tusanel chapanel 220

Situacin, derechos y cultura de la mujer indgena Xchiel skopojel, yichel ta muk xchiuk stalel xkuxlej batsi antsetik 233
par. 233

Acceso a los medios de comunicacin par. 241 Stael stunesel spukobil kop ayej 241

Educacin y cultura par. 253 Chanubtasel bijubtasel xchiuk talel kuxlejal 253

Instituciones de fomento, desarrollo y difusin de las Smantalil snail abtel ta yepaltasel, smukubtasel xchiuk staniel ta ayel stalel
culturas indgenas par. 272 xkuxlej batsi jnaklumetik 272

PROPUESTA DE LEY DE LA COMISIN DE KOMON NOPBIL CHAPBILAL MANTAL YUUN JVALEJETIK TA


CONCORDIA Y PACIFICACIN (COCOPA). . . . . . . . . 113 SMELTSANEL SLAMTSANEL JOL ONTONAL XCHIUK SPAJTSANEL
KOP. (COCOPA SLIKEB SBI TA KAXLAN KOP). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 113

GLOSARIO. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 125 XCHOLOBIL YAYEJAL KOPETIK. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 125

LOS ACUERDOS EN LA CHAPBILAL KOP


VARIANTE DE SAN ANDRS. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 154 TASANANTREX SBA KOJOL CHAP KOP. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 154
P R E S E N TA C I N YA K E L TA O T K I N E L

E ste libro es para los pueblos indios de


Chiapas. El 16 de febrero de 1996, en San An-
L i vune ja yuun slumal batsi jnaklumetik li ta Chiapas.
Ta svaklajunebal skakalil yual pebrero ta 1996, te ta
drs Sakamchn de los Pobres, municipio tsotsil de Sanantrex Sakamchen de los Pobres, slumal tsotsil ta stoylejal
Los Altos de Chiapas, el Ejrcito Zapatista de Li- yosilal Chiapas, ti Ejrcito Zapatista yuun Liberacin Nacional
beracin Nacional y el Gobierno Federal firmaron el xchiuk Jtunel jvuel ta Mejiko la jyak xluchal sbiik ta chapbilal kop
acuerdo de la primera mesa de dilogo referida al pa- ta sba kojal chap kop bu la yich alel mu stak ilbajinel makel yab-
pel irremplazable de los pueblos indios en la nacin tel xkuxlej slumal batsi jnaklumetik ta stojol sjunul slumal Mejiko.
9
mexicana. Kuxi meltsaj ti kusitik bu la jyak skopike, xchachopalik, (Estaro
Para elaborar los contenidos de este compromiso, xchiuk EZLN) la staik ta ikel bochotik jmoj stsoboj sbaik tikilik ta
las partes (Estado y el EZLN) convocaron a organiza- smelol jtunel jvuel, batsi jnaklumetik, sintikatoetik, xokol jte-
ciones polticas, indgenas, sindicales, populares, de klumetik, bijil vinik antsetik, jnaklumetik ta yutil lum, j-abteletik ta osil
intelectuales, urbanas, campesinas y culturales. La banamil xchiuk yuun talel kuxlejal. Ti ku stu une ja ti kuxi xich
intencin fue sumar el mayor esfuerzo de reflexin y volel tsobel ipalil ta snopel xchapel xchiuk jtunel jvuel ta Mejiko
anlisis para negociar con los gobiernos federal y es- xchiuk li ta estaro kusi van ti tsots skoplal ta yechemal kuxlejal,
tatal cules deberan ser los principios histricos, po- smelol jtunel jvuel, volel tsobel ta kuxlej, lekil kulejal xchiuk talel
lticos, sociales, econmicos y culturales que debieran kuxlejal skan xichan katajesel ta mantal vun ta sjunul slumal
convertirse en Leyes Nacionales para acabar con el Mejiko kuxi xich ulesel ti svokel xchakel tsunubalil, jipel tenel
racismo, la marginacin y la exclusin de todos los xchiuk naleel ta stojol skotol slumal batsi jnaklum ta Mejiko, mauk
pueblos indios de Mxico, no slo de Chiapas. noox ta Chiapas.
En enero de 1994, estas mismas organizaciones so- Ja noox jech xtok, ta enero yuun 1994, jaik o noox ti bochotik
ciales detuvieron la confrontacin militar por medio jmoj stsoboj sbaik la spajesik ti milbaile, la stsob sbaik ta xanubal,
de marchas, mtines, desplegados, artculos periods- ta vikvunel chavchunel, yalel skop yayejik, stsibik, tsibabil ta vun,
ticos y foros de consulta y de discusin exigiendo a los tsobajel kuxi xchap yayej sloilik, la sujik skanbeik jtunel jvuel ta
gobiernos federal y estatal atender las causas del con- Mejiko xchiuk li ta estaro kuchal skel xchapan ti kusi la slikes kope.
flicto armado. Ti tuketik xpujlajet xa ox ikopojik, te la jyakik xchichal sbek-
Ya haban hablado las armas con su cuota de talik jchiel jkopojeletik. Vaay un. "Ja xa ako kopojuk ti kop aye-
vidas. Entonces, "que hable la palabra" fue el princi- je", ja silkeb ti la stijbe yoon yajvalejtak jsapatista xchiuk ta ep
pio que anim la participacin de la delegacin za- noox ta vovinikal jchiel jkopojeletik bochotik joyolik la xchol sbaik
patista y la de centenares de personas que confor- ta skelel sikubtasel kuxi xu xkot ta pasel ti spajtsanel kope,
maron los cinturones de paz, primero en la Catedral bayuk te ta mukta chulna Catedral ta Jobel jao ta Sanantrex; te
de San Cristbal y luego en San Andrs; all, despus une, kalal ep xa ox tsots la yal yayejik, xchapik xchiuk tsots la sjel
de muchas discusiones e intercambios tensos y rspi- sba ti yayej sloilike, te lamtsanbilik jutuk ta kelel pajtsanel yuun ti
dos, atenuados con la ayuda de las comisiones Na- Comisin Nacional de Intermediacin (CONAI) xchiuk jvalejetik ta
cional de Intermediacin (CONAI) y de Concordia y smeltsanel jol ontonal xchiuk spajtsanel kop (COCOPA slikeb sbi ta
Pacificacin (COCOPA), las partes ubicaron los temas kaxlan kope), xchachopalik la skelik ti kusitik chich chapbel sko-
10
de acuerdo, y con el afn de no regresar a la guerra, el plale, xchiuk kuchal mu xa jauk ti sutel ta pas kop milbaile, ti EZLN
EZLN y el Estado firmaron este primer documento de xchiuk ti Estaroe, la jyak xluchal sbiik ti li ta sba pokal vun ta sba
la Mesa 1 que el lector tiene en sus manos. kojal chap kop ti ja li oy ta avok akob tana lie.
Sabemos que poco tiempo despus el gobierno de Jnaojtik xa noox ti muyuk ep kakal ibat, ti jtunel jvuel Ernesto
Ernesto Zedillo desconoci esa firma, por lo que el Zedillo muyuk bu la stsak ta muk ti xluchal sbie, jayo te imaktsaj
dilogo se suspendi, sin embargo, los Acuerdos de ti xchapel kop ayeje jech te paj, ja noox yuun, ti chapbilal kop ta
San Andrs estn firmados desde entonces, es decir, Sanantrexe yichoj xluchal biil, te xa o noox tal ti xkaltike, tsots
son un compromiso formal y vigente de ambas partes. yakoj skopik xchiuk oy stu ta xchachopalik.
Entre muchos otros ms, un acto de dignidad trans- Ep kusitik batel ti yayejale, ja toyel mukibel ta sjel ti volel tso-
formador de la relacin entre el Estado, la sociedad mes- bel ta stojol Estaro, skotol jnaklumetik xchiuk slumal batsi jan-
tiza y los pueblos indios es el referido a la lengua. Los klumetik ja ti skoplal batsi kopetike. Ti batsi kopetik tsotsil,
idiomas tsotsil, tseltal, chol, zoque, tojalabal, lacandn, tseltal, chol, mam, kanjobal, tojolabal, lakanton, soke, jakalteko,
qanjobal, mam, jacalteco y chuj tienen el mismo rango xchiuk chuj kool tsots skoplal chakuchaal ek ti kaxlan kope.
de importancia que el espaol. Por eso esta edicin se Jayo ti li ku x-elan lokem tal ti Chapbilal kop ta Sanantrexe ta ep
publica de manera multilinge. ta chop batsi kop pasbil.
Los idiomas indios, al estar sometidos y discrimi- Ti batsi kopetike kalal la yichik netel xchiuk ilbajinel ta yepal
nados durante centenas de aos, han perdido algunos noox svovinikal jabil; ep ta chop kop ayej chayemik, yanuk ti yan-
conceptos y, muchos otros, en particular aquellos que tike, ti kusitik ta xchol jitbe sjam smelol koman kuxlejale, ja xkaltik
refieren las reglas de la vida comunitaria, es decir sus ti smelol jtunel jvuel, muyuk bu tsakajtik saobil stukil kop ayej
relaciones polticas, estn ausentes de diccionarios y xchiuk ta svunal tsatsakil kop ayej, ja noox yuun te oyik ti vaye,
lexicones acadmicos, sin embargo s existen y tiene ta xtun ti ta jujun kakal xkuxlejal vinik antsetik te ta sparajeike, te
plena vigencia en la vida cotidiana de hombres y oy ta ye sti ti mol meeletike, ta xtun yuunik ti jilol kakaletike o
mujeres en sus comunidades, y son conceptos utiliza- me te koman tabal ta jol ontonal.
dos por los ancianos, los rezanderos o estn en la Jnaojkutik ti li sba lokel svunal Chapbilal kop ta
memoria colectiva. Sanantrexe ta stsak yip me la skelbeik xchapbeik tal
Sabemos que esta primera edicin de los Acuerdos smelol jnaklumetik, ta parajeetik, ta barioetik, xchiuk ti
de San Andrs se seguir nutriendo con la discusin en bochotik ta xkopojik ta jujuchop kopetik ti ja chichik
11
las comunidades, en los parajes, en los barrios, con los akbel batel ti li vune; le xa noox okom chaej ti skop
hablantes de cada uno de los idiomas a los que estn yayejal smelol jtunel jvuel, volel tsobel ta kuxlej xchiuk
dirigidos; en corto tiempo, el lenguaje poltico, social talel kuxlejal ta jujuchop batsi kop maya xchiuk sokee, ta
y cultural de cada idioma mayense y del zoque stsatsubtasik tal ti li Chapbilal kop ta Sanantrexe. Ta o
enriquecer los Acuerdos. Sin duda, las siguientes edi- noox xkot ta pasel jna, ti vunetik ta xchalok tal ta
ciones estarn corregidas por las propias comunidades. tsakale ja stukubtasojik tal stuk ti jnaklumetike.
Los traductores, del documento, miembros del Ti bochotik la sjelubtas ta batsi kop li vune, j-abteletik yuun ti
Centro Estatal de Lenguas, Arte y Literatura Indge- Smukta nail batsi kopetik, lekil abtel xchiuk stsibtael skop yayej
nas (CELALI), estudiaron el contexto en que se origi- batsi jnaklumetik (CELALI slikeb sbi ta kaxlan kop), la xchanik lek
naron los Acuerdos de San Andrs en un taller que ku x-elan ti kusi la slikes ti Chapbilal kop ta Sanantrexe te la
puso especial nfasis en que sus circunstancias, su yichik chanubtasel, ja tsots skoplal la skelbeik smelol ti kuxi kot
vocabulario y su importancia nacional se reflejaran en ta pasele, ta skop yayejal xchiuk ti yuun toj jtunel ta sjunlej
cada idioma traducido.
As, despus de un ao de seminario-taller, en febrero de Mejikoe te ta xvinaj ti ta jujuchop batsi kop bu jelubtasbile.
2003, los avances de las traducciones se llevaron a distintas Ja jech kalal ech ta jun abil ti chanubtasel tukubtasel ti
comunidades. Al mismo tiempo, cada traductor intercam- abtele, ta pebrero yuun 2003 ti ku xa yepal jelubtasbil ta tseltal
bi opiniones con hablantes e intelectuales de su idioma. xchiuk ta soke la jloiltakutik ta jay chopuk parajeetik. Ja noox
Para las lenguas chuj, jacalteco, mam y qanjobal, adems, jech xtok ti jujun jelubtasej kope la sjelbe sba yayej sloilik xchiukik
una delegacin de traductores de CELALI visit a sus pares yantik xchiiltak ta batsi kopojel xchiuk bijil vinik antsetik ta skopik.
de la Academia de las Lenguas Mayas de Guatemala; stos, Ti ta batsi kop chuj, jakalteko, mam, kakchikel, jvok jelubtasej
a su vez, vinieron a Mxico a discutir el documento y kopetik ta CELALI ay svulanik xchiiltakik te oyik ta Academia yuun
avalaron la traduccin con miras a perfeccionarse. batsi kop maya ta Vatemala, jech ti vayike ek une ayik ta tsoba-
Para facilitar la lectura, un glosario con los conceptos jel kalal la yich kelbel chapbel skoplal ti vun li ta Mejikoe xchiuk
que mayor atencin tuvieron entre los traductores y las la jyalik ti xu xa jutuk ti ku x-elan jelubtasbil ta batsi kope, ja
personas consultadas es publicado en la parte final del noox yuun ti stak to meltsanel batele.
documento; las definiciones y/o explicaciones las arro- Kuchal kun ta kelel chanel ti vune, li tsakal tal xcholobil yayejal kopetik
jaron los propios Acuerdos de San Andrs. bu tsots skoplal la yayik ti jelubtasej kopetike xchiuk ti bochotik la yich
12 jakbel yayejike, li tsakal tal ta slajeb xa ti vune; ti xcholobil sjamobil
La lengua tsotsil tiene variaciones dialectales que
permiten distinguir a los hablantes de un pueblo o de yayejale te noox la yal stuk ti Chapbilal kop ta Sanantrexe.
una regin. Esta edicin en lengua tsotsil de los Ti batsi kope jel tos, te stak ayel bu slumal ti bocho ta xkopoje lek me
Acuerdos de San Andrs se publica en dos variantes; la ta jsep noox lum o me ta ku smukul osil banamil; jayo ti li slokesel tal ta
primera es el tsotsil producto de la interaccin del tra- vun ta batsi kop ti Chapbilal kop ta Sanantrexe, ta chachop pasbil, ti
ductor con diversas comunidades y municipios bayuke ja ti ku x-elan yayoj yotkinoj kuxi ta xkopoj yantik lumetik xchiuk
hablantes de esa lengua, lo que permitir su mejor parajetik ti bocho la sjelubtase, ti vaaye yuun ta sjam xchiuk ep bocho ta
compresin y lectura ms amplia. El tsotsil en la vari- sta ta aptael, ta yaaybel smelol. Ti yane, ja stsakel ta muk xchiuk xchunel
ante dialectal de San Andrs Sakamchn lo publi- kop ta stojol ti bu ikot ta pasel chapanel skoplal yayejal ti chapbilal kop
camos adicionalmente como un reconocimiento y un kuchal slamtsaj jol ontonale, bu ja te iayan tal ti Chabpilal kop ta
compromiso con la sede del Dilogo de los Acuerdos Sanantrexe, jayo la yich pasel lokesel tal ta vun ek ti ku x-elan ta xkopo-
de Paz, del cual surgieron los Acuerdos de San Andrs. jik te ta San Antrex Sakam chene.
LOS ACUERDOS DE SAN ANDRS
En la segunda parte de la Plenaria Resolutiva del Ta xchakojal skelel chapanel sba loil ayej

LOS ACUERDOS
Tema I sobre Derechos y Cultura Indgena, y des- sventa Ichel ta muk xchiuk Stalel skuxlej Batsi
pus de las consultas que cada parte realiz, el jnaklumetik, xchiuk kalal la sjakik ta juju jote,
EZLN y el Gobierno Federal llegaron al siguiente. ti EZLN xchiuk jtunel jvuel ta Mejikoe, jech ikot
ta nopel yuunik ti:

ACUERDO CHAPBILAL KOPE

Respecto a los documentos: "PRONUNCIAMIENTO Ti vunetik bu tsakal SKOMON KOP AYEJ JTUNEL 1
CONJUNTO QUE EL GOBIERNO FEDERAL Y EL EZLN JVUEL TA MEJIKO XCHIUK EZLN TA STAKIK BATEL TA
ENVIARN A LAS INSTANCIAS DE DEBATE Y DECISIN STOJOL SNAIL STSOBOBBAIL JVALEJETIK XCHIUK
NACIONAL", "PROPUESTAS CONJUNTAS QUE EL GOBIER- JTUNEL JVUEL TA MEJIKO. KOMON NOPBIL CHAPBI-
NO FEDERAL Y EL EZLN SE COMPROMETEN A ENVIAR A LAL KOP ALBIL SKOPLAL YUUN JTUNEL JVUEL TA
LAS INSTANCIAS DE DEBATE Y DECISIN NACIONAL, MEJIKO XCHIUK EZLN CHAPBIL SKOPLAL TA STAKIK
CORRESPONDIENTES AL PUNTO 1.4 DE LAS REGLAS DE BATEL TA STOJOL SNAIL STSOBOBBAIL JVALEJETIK
14
PROCEDIMIENTO" Y "COMPROMISOS PARA CHIAPAS DEL XCHIUK JTUNEL JVUEL TA MEJIKO, JECH KUXI TA CHAL
GOBIERNO DEL ESTADO Y FEDERAL Y EL EZLN, CORRES- TA 1.4 SMANTALIL KU X-ELAN TA PASEL. KUSI TA SBA
PONDIENTES AL PUNTO 1.3 DE LAS REGLAS DE PRO- JTUNEL JVUEL TA CHIAPAS, JTUNEL JVUEL TA MEJIKO
CEDIMIENTO",emanados de la primera parte de la XCHIUK EZLN SKAN CHICH PASEL TA CHIAPAS JECH
Plenaria Resolutiva correspondiente al tema de KUXI CHAL TA 1.3 SMANTALIL KU X-ELAN TA PASEL.
Derechos y Cultura Indgena: Imeltsaj ta sba kojal skoman chapanel loil ayej
sventa Ichel ta muk xchiuk Stalel xkuxlej Batsi
jnaklumetike:

A El Gobierno Federal, a travs de su delegacin, A La jyak yeik yajvalej jtunel jvuel ta Mejiko ti 2
manifiesta su aceptacin de dichos documentos. ta xkot ta yoon ti li vunetike.

B El EZLN, a travs de su delegacin, manifiesta B Ta ye yajvalej EZLN ta xal ti ta xkot ta yoon 3


su aceptacin de dichos documentos. En relacin ti li vunetike. Ja noox yuun, ta sventa ti oy to la
DE SAN ANDRS
con las cuestiones respecto a las cuales formul, jyal yayej ta xchanlajunebal skakalil yual
en la sesin del 14 de febrero de 1996 de esta pebrero ta sjabilal 1996, ta xchakojal skelel cha-
segunda parte de la Plenaria Resolutiva, propues- panel, bu la jyalik ti skan chameltsanel, tsakel,
tas de agregados y de sustituciones o elimina- jeltael o me stubel yayejal ti vune, jech kuxi la
ciones en el texto de los mismos, de acuerdo con yich ayel nael kalal ay sjak tal ayej ti EZLN; ja
los resultados de la consulta realizada por el EZLN, jech ta xal:
expresa lo siguiente:

4 1 La delegacin del EZLN insiste en sealar la fal- 1 Ti yajvalej EZLN tsots la jyalik ti muyuk to bu
ta de solucin al grave problema agrario na- chapanbil lek skoplal ti osil banamil ta sjunlej
cional, y en la necesidad de reformar el Artculo Mejikoe, xchiuk tskan chatukubtasel ti
27 Constitucional, que debe retomar el espritu svukubal xchavinik mantal ta mukta mantal vun,
de Emiliano Zapata, resumido en dos deman- yo kuxi ja stsak ti kusi snopoj komel Emiliano
das bsicas: la tierra es de quien la trabaja, y Zapata, bu chachop ti kusi tsots chich kanele:
Tierra y Libertad. (Documento 2: "Propuestas Ti osil banamile ja yuun bocho ta xabtelan, 15
conjuntas que el Gobierno Federal y el EZLN se oyuk kolel xchiuk osil banamil. (Svunal Komon
comprometen a enviar a las instancias de deba- nopbil chapbilal kop albil skoplal yuun jtunel
te y decisin nacional, correspondientes al pun- jvuel ta Mejiko xchiuk EZLN ta stakik batel ta sto-
to 1.4 de las Reglas de Procedimientos" aparta- jol Snail stsobobbail jvalejetik xchiuk jtunel
do 5,: "Reformas Constitucionales y Legales", jvuel ta Mejiko, jech kuxi chal ta 1.4 smantalil ku
inciso B). x-elan ta pasel: ta xbuluchkolal vun, ta svoko-
jal ayej: Xchameltsanel mukta mantal vun
xchiuk yantik mantaletik, ta stsibal B).

5 2 Por lo que se refiere al desarrollo sustentable, 2 Ti bu albil skoplal sventa slekil mukubtasel
la delegacin del EZLN considera insuficiente que kuxlejale, ti yajvalejtak EZLN la jyalik ti mu baluk
el gobierno indemnice a los pueblos indgenas xchiuk mu jauk noox skan stoj jtunel jvuel ta
por los daos causados en sus tierras y territo- Mejiko ti slumal batsi jnaklumetik bochotik
rios, una vez ocasionado el dao. Es necesario yichojik xa ilbajinel utsintael yosil sbanamilike.
desarrollar una poltica de verdadera sustentabili- Tskan kelel nopel lek ta batsi melel kuxi stak
dad, que preserve las tierras, los territorios y los lekil meltsanel xkuxlejal, tauk xchabi stukulan
recursos naturales de los pueblos indgenas, en osil banamil xchiuk skotol kusi oy x-ayan ta
suma, que contemple los costos sociales de los yosilal slumal batsi jnaklumetik, xchiuk tskan
proyectos de desarrollo. (Documento 1 "Pronun- stsak ta muk ku yepal tspak kusi yich ilbajinel
ciamiento conjunto que el Gobierno Federal y el utsintael kalal me yuun oy la spas abtelal jtunel
EZLN enviarn a las instancias de debate y de- xchiuk ta smukubtas kuxlejal ta komone. (Sba
cisin nacional", en el subttulo: "Principios de la pokal vun Skomon kop ayej jtunel jvuel ta
nueva relacin", inciso 2). Mejiko xchiuk EZLN ta stakik batel ta stojol Snail
stsobobbail jvalejetik xchiuk jtunel jvuel ta
Mejiko, ta svo kolal vun, jvok ayej ja sbi
Smelol ach volel tsobel ta xchachopal kop).

3 En lo referente al tema Situacin, Desarrollo y 3 Jauk ti skoplal ku x-elan, yichel ta muk 6


Cultura de la Mujer Indgena, la delegacin del xchiuk Stalel xkuxlej batsi antse, ti yajvalej EZLN
16
EZLN considera insuficientes los actuales puntos la jyalik muyuk chapal ti kusi chapbil skoplal li
de acuerdo. Por la triple opresin que padecen ta ayej loile. Yuun ti batsi antsetike oxkoj ti yil-
las mujeres indgenas, como mujeres, como ind- bajinelike: ta skoj ti yuun antse, yuun batsi ants
genas y como pobres, exigen la construccin de xchiuk ti abul sbaike jayo tsots ta skanik kuxi
una nueva sociedad nacional, con otro modelo oyuk ach volel tsobel ta kuxlej li ta sjunlej
econmico, poltico, social y cultural que incluya Mejiko, oyuk yan sjam smelol ta tunesel kulejal,
a todas y a todos los mexicanos. (Documento spasel abtel, volel tsobel ta komon xchiuk stalel
3.2: "Acciones y medidas para Chiapas. Compro- kuxlejal bu chich ta muk skotol jnaklumetik me
misos y propuestas conjuntas de los gobiernos vinik, me ants. (Svunal 3.2 Kusi chich pasel
del Estado y Federal y el EZLN"). xchiuk kusi ta xich kelel li ta Chiapas. Kusi ta
sbaik skoman spasel jtunel jvuel ta Estaro, ta
Mejiko xchiuk EZLN, ta sbalunkolal vun).

4 En trminos generales la delegacin del EZLN 4 Ta skotol nooxe ti yajvalej EZLN la jyalik skan 7
considera necesario que, en cada caso, se explici- cholel lek ta jujun tal ku x-elan ta xich pasel,
ten los tiempos y plazos en que los acuerdos bakin chkot ta pasel ti kusi chap skoplal
deben ser llevados a la prctica y que, para ello, yunike, yuun ti vaaye, skan chchapbeik
los pueblos indgenas y las autoridades corres- skakalil ti batsi jnaklumetik xchiuk jtunel j-ab-
pondientes deben programar y calendarizar de teletik yo kuchal lek komon nopbil chapbil
mutuo acuerdo su instrumentacin. chkot ta pasele.

8 5 Acerca de las garantas de acceso pleno a la 5 Ti sventa stsatsubtasel oyuk lek smelol tusanel
justicia, la delegacin del EZLN considera que no chapanele, ti yajvalejtak EZLN la jyalik mu xu
puede pasarse por alto la necesidad del nom- xich chayel ta ontonal ti skan vaanel jelubtasej
bramiento de intrpretes en todos los juicios y kop ta skotol tusanel chapanel ta stojol batsi
procesos que se sigan a los indgenas, aseguran- jnaklumetike, ja noox tskan ayel me skanoj
do que dichos intrpretes cuenten con la acep- jelubtasej kop ti bocho chich chapanele, me
tacin expresa del procesado y conozcan tanto el sna lek batsi kop, me xotkin talel kuxlejal
idioma como la cultura y el sistema jurdico ind- xchiuk kelel chapanel yuun batsi jnaklumetik 17
gena. (Documento 2: "Propuestas conjuntas que (Xchapokal vun Komon nopbil chapbilal kop
el Gobierno Federal y el EZLN se comprometen a albil skoplal yuun jtunel jvuel ta Mejiko xchiuk
enviar a las instancias de debate y decisin na- EZLN ta stakik batel ta snail stsobobbail jvalejetik
cional, correspondiente al punto 1.4 de las Reglas xchiuk jtunel jvuel ta Mejiko, jech kuxi chal ta
de Procedimiento), subttulo: "Garantas de acce- 1.4 smantalil ku x-elan ta pasel, ta svakkolal vun,
so pleno a la justicia"). sbiinoj Stsatsubtasel stael lek tusanel chapanel).

9 6 La delegacin considera indispensable que se 6 Ti jvalejetik yuun EZLN la jyalik ti skan man-
legisle para proteger los derechos de los migran- taliltasel kuxi oyuk spojel yichel ta muk batsi
tes, indgenas y no indgenas, dentro y fuera de jnaklumetik o manchuk me maikuk, me yuun
las fronteras nacionales. (Documento 1 "Pronun- lokemik batel ta slumalik li noox ta yosil
ciamientos conjuntos que el Gobierno Federal y sbanamil Mejiko o me ta xlokik batel ta yantik
el EZLN enviarn a las instancias de debate y namal banamil. (Sba pokal vun. Skomon kop
decisin nacional", punto 8, subttulo: "Proteger a ayej jtunel jvuel ta Mejiko xchiuk EZLN ta stakik
los indgenas migrantes"). batel ta stojol snail stsobobbail jvalejetik xchiuk
jtunel jvuel ta Mejiko. Ta svokolal vun, ta
xvaxakkojal ayej, ja sbi Skelel spojel batsi
jnaklumetik chlokik batel ta yan lum).

7 A fin de fortalecer los municipios, la delegacin 7 Yo kuchaluk stsatsub ti jteklumetike, ti yaj- 10


del EZLN considera que se requieren compro- valejtak EZLN chalik ti skan xak skop ta jamal
misos explcitos del gobierno para garantizar su jtunel jvueletik kuchaluk stsatsub lek stael kusi-
acceso a la infraestructura, capacitacin y recur- tik tsots jtunel, chanubtasel ta abtel xchiuk ku
sos econmicos adecuados. (Documento 2: "Pro- yepal lek ta xtun takin. (Xchapokal vun Komon
puestas conjuntas que el Gobierno Federal y el nopbil chapbil kop albil skoplal yuun jtunel
EZLN se comprometen a enviar a las instancias de jvuel ta Mejiko xchiuk EZLN ta stakik batel ta
debate y decisin nacional correspondientes al stojol snail stsobobbail jvalejetik xchiuk jtunel
punto 1.4 de las Reglas de Procedimientos"). jvuel ta Mejiko, jech kuxi chal ta 1.4 smantalil
18
ku x-elan ta pasel, yoxkolal vun).

8 Por lo que se refiere a los medios de comuni- 8 Jauk ti sventa spukobil kop ayeje, ti jvale- 11
cacin, la delegacin del EZLN considera nece- jetik yuun EZLN, la jyalik skan xich akel ta ayel
sario que se garantice el acceso a informacin lek ta melel kusi yabtel tspas ti jtunel jvueletike,
veraz, oportuna y suficiente sobre las actividades xchiuk kuxi chtun yuun spukobil kop ayej ti
del gobierno, as como el acceso de los pueblos slumal batsi jnaklumetik xchiuk oyuk lek
indgenas a los medios de comunicacin existen- yichel ta muk slumal batsi jnaklumetik yo kuxi
tes, y que se garantice el derecho de los pueblos oyuk yuun stukik ti spukobil kop ayeje. (Sme
indgenas a contar con sus propios medios de laryo, sme televisyon, sme chojontakin, vun
comunicacin (radiodifusin, televisin, telfono, pukob kop ayej, fax, kopanubbail laryo, kom-
prensa escrita, fax, radios de comunicacin, com- putalora, xchiuk stunesel satlite). (Xchapokal
putadoras y acceso a satlite). (Documento 2 vun Komon nopbil chapbilal kop albil skoplal
"Propuestas conjuntas que el Gobierno Federal y yuun jtunel jvuel ta Mejiko xchiuk EZLN ta
el EZLN se comprometen a enviar a las instancias stakik batel ta stojol snail tsobobbail jvalejetik
de debate y decisin nacional correspondientes xchiuk jtunel jvuel ta Mejiko, jech kuxi chal ta
al punto 1.4 de la reglas de procedimientos" 1.4 smantalil ku x-elan ta pasel, ta sbalunkolal
punto 8: "Medios de comunicacin"). vun, xvaxakojal kop Spukobil kop ayej).

12 C Con relacin a la partes de los documentos a los C Jauk ti kusi chal juju chak vunetik bu albil
que se refiere el inciso B, ambas delegaciones con- skoplal ta stsibal B. Xchachopal jvalejetik
vienen que, en la oportunidad que identifiquen de skan xak ta ilel slekil sjol yoonik ti ku sjalil ta
comn acuerdo durante el dilogo, agotarn los xkopoj xloilajike, yo kuchal skomon sabeik
esfuerzos de negociacin sobre las mismas. sjam smelol ta chapanel ti vaay ayejetike.

13 D Las partes harn llegar a las instancias de de- D Ti juju chope ta xakik batel ta snail stsobob-
bate y decisin nacional y a las instancias que co- bail jvalejetik xchiuk jtunel jvuel ta Mejiko,
rrespondan los tres documentos que se acom- xchiuk ta snailtak butik ja ta sbaik skelel ti
paan, mismos que contienen los acuerdos y oxpok vun jmoj yichoj meltsanele, yuun ja te
compromisos alcanzados por las partes. tsakal ti chapbil kop xchiuk bu la yak skopik 19
jujuchop kalal kot ta koman chapel yuunike.

14 E Ambas partes asumen el compromiso de en- E Jmoj la xchun yakel skop xchachopalik ta
viar el presente resolutivo a las instancias de de- stakik batel ti chapbilal kop ta stojol snail
bate y decisin nacional y a las instancias del stsobobbail jvalejetik xchiuk jtunel jvuel ta
estado de Chiapas que correspondan, en el en- Mejiko, xchiuk bu ja ta sbaik skelel li ta Estaro
tendido de que los puntos sealados en el inciso yuun Chiapas, jech xtok ti kusi albil skoplal ta
B tambin debern ser considerados, por dichas stsibal B, tskan xich tsakel ta muk yuun ti
instancias, como materia producto del dilogo. snailtak abtelale, yuun ja te kot o ta pasel
xchiuk ek ti chapbil kope.

15 El presente y los tres documentos que lo acom- Ti li vune xchiuk ti yan oxpok jmoj akbilike,
paan, quedan debidamente formalizados como chunbil o lek ti ja koman chapbil kope jech ku
acuerdos en los trminos de las Reglas de Pro- x-elan ta xal smantalil ku x-elan ta pasel xchiuk
cedimiento y la Ley para el Dilogo, la Concilia- smantalil ti loil ayej kuxi ta lekilal xpaj xchabi
cin y la Paz Digna en Chiapas, y se integran kop li ta Chiapas, xchiuk ta xich pasel ta jmoj
como tales al Acuerdo de Concordia y Pacifica- xchiuk koman chapbil kop kuxi smeltsaj
cin con Justicia y Dignidad. slamtsaj jol ontonal xchiuk spajtsanel kop. Yo
kuchal xich tael lekil tusanel chapanel xchiuk
stoyel smukubtasel kuxlejal.

Svaklajunebal skaklil yual


16 de febrero de 1996 pebrero ta sjabilal 1996

PRONUNCIAMIENTO CONJUNTO QUE EL SKOMON KOP AYEJ JTUNEL JVUEL TA MEJIKO


GOBIERNO FEDERAL Y EL EZLN ENVIARN XCHIUK EZLN TA STAKIK BATEL TA SNAIL
A LAS INSTANCIAS DE DEBATE STSOBOBBAIL JVALEJETIK XCHIUK JTUNEL
Y DECISIN NACIONAL JVUEL TA SJUNUL MEJIKO
20
Svaklajunebal skaklil yual
16 de febrero de 1996 pebrero ta sjabilal 1996

En el marco del dilogo celebrado entre el EZLN y Jech kuxi la xchap skop yayejik EZLN xchiuk 16
el Gobierno Federal para lograr un Acuerdo de jtunel jvuel ta Mejiko sventa skoman slamtsanel
Concordia y Pacificacin con Justicia y Dignidad, jol ontonal xchiuk spajtsanel kop yo kuchaal
celebrado en la sede de San Andrs, Chiapas, las oyuk chapanel tusanel xchiuk toyel mukubtasel
Partes han discutido el tema de Derechos y Cul- te ikot ta pasel ta Sanantrex, Chiapas, xcha-
tura Indgena y han acordado, en los trminos del chopalik la xchapbeik skoplal yichel ta Muk
inciso 1.5 de las Reglas de Procedimiento, emitir xchiuk Stalel xkuxlej Batsi jnaklum, smantalil
el presente pronunciamiento. xchapobil kop te ikot ta yontonik yakel ta
nael ti skoman chapbilal kopik, jech kuchaal
chal 1.5 smantalil ku x-elan ta pasel.
17 La reunin Plenaria Resolutiva del EZLN y el Go- Ti mukta tsobajel xchapanobil kop ayej la
bierno Federal sobre Derechos y Cultura Ind- spasik EZLN xchiuk jtunel jvuel ta Mejiko sven-
gena, es la ocasin y el foro ms adecuado para ta skelel ku x-elan chich chapanel ti Ichel ta
que el Gobierno Federal y el EZLN presenten la muk xchiuk Stalel xkuxlej Batsi jnaklume, ja
propuesta para una "Nueva relacin de los pue- noox o te tsobajel bu xu la jyalik jtunel jvuel ta
blos indgenas y el Estado". Mejiko xchiuk EZLN ku x-elan chakik ta ayel ti
snopbil chapbilal kopike Ach svolel stsobel
batsi jnaklumetik xchiuk Estaro.

18 Este pronunciamiento contiene los principios y Ti komon chapbilal kope oy sjam smelol kuxi
fundamentos necesarios para la construccin de xu xkot ta pasel ta jun noox ti volel tsobele,
un pacto social integrador de una nueva relacin kuxi spas ta ach ku x-elan volol tsobolik ta
entre los pueblos indgenas, la sociedad y el Esta- kuxlej slumal batsi jnaklumetik, yantik jnaklum
do. Este pacto social para una nueva relacin par- ta komon xchiuk ti Estaroe. Ti li volbail tsobbail
te de la conviccin de que una nueva situacin ta sventa ach volel tsobel ta kuxleje ja te stsakoj 21
nacional y local para los pueblos indgenas slo yip ti yuun ch-achub stalel sjunul slumal
podr arraigar y culminar con la participacin de Mejiko xchiuk ti li noox ta kosilaltik ta stojol
los propios indgenas y la sociedad en su conjun- batsi jnaklumetik, ja noox me xu stsak yip
to, en el marco de una profunda reforma del xchiuk chkot ta pasel me yuun te nitilik ek ti
Estado. batsi jnaklumetik xchiuk skotol jnaklum ta
komone, ti vaaye yuun me tskan chameltsanel
tukubtasel ti Estaroe.

CONTEXTO DE LA NUEVA RELACIN SMELOL TI ACH VOLEL TSOBELE

19 1 La historia confirma que los pueblos indgenas Ti yechemal kuxlejalile ta xal kaaytik ti slumal
han sido objeto de formas de subordinacin, de- batsi jnaklumetike, kuybilik tal ta kusiuk noox,
sigualdad y discriminacin que les han determi- oy svokolik tal ta ilbajinel utsintael, ta chakel, ta
nado una situacin estructural de pobreza, explo- naleel, ta meonal xchiuk muyuk tsakbilik ta
tacin y exclusin poltica. Confirma tambin que svaanel spasel jtunel jvuel. Ta xal xtok ti te to
han persistido frente a un orden jurdico cuyo tsakal tal ti xkuxlejike manchuk me skotol man-
ideal ha sido la homogeneizacin y asimilacin taletik ta skan ta sjelbe xchiuk ta skooltasbe
cultural. Confirma, finalmente, que para superar xkuxlejal kuchaal jkaxlanetik. Ti vaaye yuun ta
esa realidad se requieren nuevas acciones profun- xal kuxi xu xchay x-ul ti kusitik kotemik ta
das, sistemticas, participativas y convergentes de pasele, tskan xich lek pasel ach lekil abtelal, lek
parte del gobierno y de la sociedad, incluidos, nopbil chapbil ta komon xchiuk bu jmoj sta sba
ante todo, los propios pueblos indgenas. xchiuk ti kusi tspas jtunel jvuel xchiuk
jnaklumetike, xchiuk tsots skoplal teuk nitil
tsakalik ek ti slumal batsi jnaklumetike.

Se requiere una nueva poltica de Estado, no de Tskan achubtasel ti smelol yabtel Estaroe, mu 20
coyuntura, que el actual Gobierno Federal se jechuk noox anil nopbil, yuun ti jtunel jvuel ta
compromete a desarrollar en el marco de una Mejikoe skan xak skop ta slekubtas, yuun ja te
profunda reforma del Estado, que impulse ac- jmoj tsakal xchiuk xchameltsanel ti Estaroe,
22
ciones para la elevacin de los niveles de bienes- ako skel kuxi xtoy lekil utsilal, xmukib kuxle-
tar, desarrollo y justicia de los pueblos indgenas, jal xchiuk tusanel chapanel yuun slumal batsi
y que fortalezca su participacin en las diversas jnaklumetik, xchiuk ako stsatsubtasbe snitel
instancias y procesos de toma de decisiones, con stsakel ta muk ta butik chkot ta nopel xchiuk
una poltica incluyente. chapanel ti kusitik chkot ta pasele, tskan oyuk
lek smelol komon nitel tsobel.

Se requiere el concurso de todos los ciudadanos Tskan tskolta sbaik skotol vinik antsetik xchiuk 21
y organizaciones civiles, que el actual Gobierno bochotik jmoj svoloj stsoboj sbaik, ti li jtunel
Federal se compromete a propiciar, para deste- jvuel ta Mejikoe chak ye yo kuchaal sabe sjam
rrar mentalidades, actitudes y comportamientos smelol kuxi xjel batel jol ontonal, kusitik chich
discriminatorios hacia los indgenas y para desa- nopel pasel ta yilbajinel yutsintael ti batsi
rrollar una cultura de la pluralidad y la tolerancia jnaklumetike xchiuk kuxi oyuk xlik talelil ta
que acepte sus visiones del mundo, sus formas yichel ta muk ti jech oy ep ta chop kuxlejale, ja
de vida y sus conceptos de desarrollo. noox jech xtok, ti oyuk stsakel ta muk ku x-elan
xchapojik sbiiltasojik osil banamil, ku x-elan
kuxul chamalik, xchiuk ku x-elan snopojik ti
smukubtasel xkuxlejike.

22 Se requiere la participacin de los pueblos ind- Tskan xich nitel tsobel slumal batsi jnaklum, ti
genas, que el actual Gobierno Federal se com- li jtunel jvuel ta Mejikoe ta xak ye ti tstsak ta
promete a reconocer y estimular, para que sean muk xchiuk tstijbe yoon ti jauk bayukik ta
los actores fundamentales de las decisiones que xchapel stukik kusi xtal xbat ta xkuxlejike,
afectan su vida, y reafirmen su condicin de me- xchiuk tsatsubuk ta sjol yonik ti jaik vinik
xicanos con pleno uso de derechos que por su antsetik jmejikano xchiuk ti oy lek yichelik ta
papel en la edificacin de Mxico tienen ganada muke yuun ja skoltaoj sbaik ta smeltsanel xcha-
por derecho propio. panel ti slumal Mejikoe, jayo staoj ta yipal stukik
ti yichelik ta muke.
23
23 En sntesis, se requiere un nuevo esfuerzo de uni- Ta jbel chabel nooxe, tskan ach yipal volel tso-
dad nacional, que el actual Gobierno Federal, con la bel ta sjunul slumal Mejiko, tskan ti jtunel jvuel ta
participacin de los pueblos indgenas y el conjunto Mejiko xchiuk skoltael sba ek ti batsi jnaklumetik
de la sociedad, se compromete a impulsar, para xchiuk skotol vinik antsetike, ako sbain sabel
que no haya mexicanos con potencialidades res- sjam smelol, kuxi jamaluk xak ta ilel sbijil sjol
tringidas, que debe servir para que Mxico se en- yontonik; kuxi xmukib xlekub slumal Mejiko ta
grandezca asumiendo con orgullo la historia mile- xich ta muk, ta stoy ti spoko yechemal xkuxlej
naria y la riqueza espiritual de los pueblos indgenas, xchiuk skulejal xchulel xchiel skopojel batsi
y para que desarrolle a plenitud todas sus potencia- jnaklumetik yo kuchaal xmukib ta j-echel skotol
lidades econmicas, polticas, sociales y culturales. kusi sna spasel xchapanel, smelol jtunel jvuel,
svolel stsobel ta kuxlej xchiuk stalel xkuxlejik.

24 2 Las condiciones de pobreza y marginacin que Ti jech oy meonal xchiuk jipel tenel staoj
afectan a los pueblos indgenas, muestran el ca- slumal batsi jnaklume, chak ta ilel ti mu kooluk
rcter desigual del desarrollo de la sociedad me- mukubtasbil xkuxlej ti jnaklumetik ta slumal
xicana, y definen el alcance de las exigencias de Mejikoe, jayo ja te stsakoj o yip ti oy stsatsal
justicia social que debe atender el Estado para kanel xchapanel stusanel kuxlejale, ti vaaye ja
concurrir al progreso de ese importante ncleo tskan tskel stukulan Estaro kuxi xlekub s-utsib
de mexicanos. xkuxlejik ti vaay ku yepal jnaklumetik li ta
Mejiko eke.

El Gobierno Federal est consciente de esa res- Ti jtunel jvuel ta Mejikoe snaoj ti ja ta sba spase- 25
ponsabilidad, y expresa su firme voluntad de im- le, jayo ta xal ti yalojbe sjol yonton ta sabe sjam
pulsar las polticas y emprender las acciones que smelol xchiuk ta xlik spas kusitik kechel makal
resuelvan esa tarea nacional. Asume cabalmente spasel ta sjunlej Mejiko. Ta xak ta sba stsatsubtasel,
el compromiso de fortalecer la participacin de snitel tsobel slumal batsi jnaklumetik ta smukub-
los pueblos indgenas en el desarrollo nacional, tasel xkuxlej sjunul slumal Mejiko, janoox ti tskan
en un marco de respeto a sus tradiciones, institu- xichbe ta muk ku x-elan nopen xayik chiem
ciones y organizaciones sociales, y de mayores kopojemik, smantalil xkuxlejik xchiuk ku x-elan
24
oportunidades para mejorar sus niveles de vida, jmoj svoloj stsoboj sbaik, xchiuk ako skel xcha-
de mayores espacios polticos y culturales para pan ta komon ti stekubtasel chiel kopojele. Ako
avances futuros, y de mayor acceso a la cons- sjambe smelol jtunel jvuel xchiuk talel kuxlejal
truccin conjunta de una sociedad ms moderna kuxi xlekubik batel ta tsakal xchiuk kooluk jmoj
y eficiente, ms vigorosa y unida, ms plural y to- ta xich chapanel meltsanel, achubtasel xchiuk
lerante y que distribuya equitativamente los fru- slekubtasel xchiel skopojel ti jnaklumetike,
tos del desarrollo. Los pueblos indgenas contri- kuchal lek tsots jmoj yomol, stsak ta muk xchiuk
buirn con lo mejor de sus propias culturas a esa tstsik ti ku x-elan jel tose, ako komanuk xak ta
edificacin de una sociedad plural y tolerante. lekinel ti kusi xich tael ta smukibtasel kuxlejale. Ti
slumal batsi jnaklumetike ta skolta sbaik xchiuk
slekilal xkuxlejik sventa xkot ta pasel ti vaay jel-
chop kuxlejal xchiuk stsakel ta muke.

Las perspectivas de desarrollo de Mxico estn Ti ku x-elan nopbil ta xmukib xkuxlej Mejikoe ja 26
estrechamente condicionadas a la tarea histrica yichoj kelel kuxi xu xchay poko meonal, jipel
de eliminar la pobreza, la marginacin y la insufi- tenel xchiuk ti muyuk ep snitel stsakelik kuxi skol-
ciente participacin poltica de millones de ind- ta sbaik ta skelel smelol jtunel jvuel ti ep noox ta
genas mexicanos. El objetivo de construir una so- miyon batsi jnaklum mejikanoetike. Ti vaay ku
ciedad ms justa y menos desigual es la piedra x-elan nopbil smeltsanel jnaklumetik yichojbe lek
angular para alcanzar un desarrollo ms moder- smelol xchiuk kuxi mu yalel toyoluk nooxe, ja
no y construir una sociedad ms democrtica. yibel stsatsal kuxi xich tael ach mukubtasel ta
Estas metas son parte esencial del proyecto de kuxlejal xchiuk xchapanel jnaklumetik bu xich
nacin que el pueblo de Mxico desea, no slo ichel ta muk ti jujun tal sbel jol ontonale. Ti vaay
como compromiso moral de la sociedad y de los kusi nopbil ta pasele, ja yipal stsatsal ku x-elan
pueblos indgenas y como responsabilidad inde- chich kanel ta kosilaltike yuun jech skanoj ti
clinable del Gobierno de la Repblica, sino como sjunlej slumal Mejikoe, vaaye mauk noox ta spat
condicin indispensable para asegurar el trnsito yoon skotol jnaklumetik xchiuk slumal batsi
a mejores niveles de desarrollo del pas. jnaklumetike, xchiuk mu xu sjip ta sba ti kusi ja
ta yakol spasel jtunel jvuel ta Mejikoe, yuun ja 25
tsots skoplal kuxi xich tael slekubtasel xchiuk
smukubtasel xkuxlej sjunul Mejiko.

27 Para el Gobierno Federal, la tarea histrica y la Ti chaay jtunel jvuel ta Mejikoe, ti kusi kechel
demanda actual, social y estructural de combatir o noox tal ta pasel ta vonej xchiuk kusi tsots ta
la pobreza y la marginacin de los pueblos ind- kanel tanae, ti smelol kuxlejal xchiuk ku x-elan
genas, requiere de su participacin y la de la so- chapal kusi oy x-ayane, xchayel meonal,
ciedad en su conjunto, como factores determi- xchiuk ti sjipel stenel slumal batsi jnaklumetike,
nantes para impulsar el necesario establecimien- tskan ta skolta sba ti jtunel jvuel xchiuk skotol
to de una nueva relacin entre los pueblos ind- jnaklumetike, ti vaaye ja me tsots skoplal xich
genas del pas y el Estado, sus instituciones y tsakel ta venta kuchaal stsak yip slikesel ta
niveles de gobierno. komon ti vaay ach ta svol stsob sbaik slumal
batsi jnaklumetik ta sjunul Mejiko xchiuk
Estaroe, jujuchop ta skajalkajal jtunel jvueletike.
Esta nueva relacin debe superar la tesis del inte- Ti vaay ach volel tsobele, tskan mu xa jauk stsak 28
gracionismo cultural para reconocer a los pue- ta muk ti skooltasel talel kuxlejalil sventa xich ta
blos indgenas como nuevos sujetos de derecho, muk ti slumal batsi jnaklumetik yo kuchaal oyuk
en atencin a su origen histrico, a sus deman- yichelik ta muke, ja tsakbil ta muk ti ku x-elan
das, a la naturaleza pluricultural de la nacin me- likem tal stsunubalike, kusi tskanik, ku x-elan ep
xicana y a los compromisos internacionales sus- ta chop talel kuxlejal ta sjunlej slumal Mejiko
critos por el Estado mexicano, en particular con el xchiuk kusi yakoj skop ta spasel jtunel jvuel ta
Convenio 169 de la OIT. Mejiko xchiuk yantik namal osil banamile, jech
kuchaal Konvenio 169 yuun OIT.

El Gobierno Federal asume que el establecimien- Ti jtunel jvuel ta Mejikoe snaoj ti vi slikesel ach 29
to de esta nueva relacin con los pueblos indge- volel tsobel xchiuk slumal batsi jnaklumetike, ta
nas, le asigna el compromiso de contribuir a re- x-akbat ta sba ti tskoltael sba ta xchapanel kusi-
solver sus problemas esenciales, y de que esa tik jinil vukul tsots skoplale, ti vaay kusi ta xich
26
accin deber expresarse en polticas sistemti- pasele tskan xich akel ta ilel ti chapbil sabil lek
cas y concretas, con apego a las modalidades smelole, tskan chich ichel ta muk ku x-elan jel-
que impongan las diversidades regionales y las tos ti jusep osil banamile xchiuk ku x-elan stalel
caractersticas propias de cada pueblo indgena. jujun slumal batsi jnaklumetike.

COMPROMISOS DEL GOBIERNO FEDERAL CON JTUNEL VUEL TA MEJIKO YAK SKOP KUSITIK TA SBA
LOS PUEBLOS INDGENAS SPASEL XCHIUK SLUMAL BATSI JNAKLUMETIK

3 Las responsabilidades que el Gobierno Federal Ti kusitik kom ta sba skelel jtunel jvuel ta 30
asume como compromisos que el Estado mexi- Mejiko sventa ti ach volel tsobel xchiuk slumal
cano debe cumplir con los pueblos indgenas en batsi jnaklumetike, ja ti kotuk ta pasel yuun
su nueva relacin son: jtunel jvuel ta sjunlej Mejiko, ti:

1 Reconocer a los pueblos indgenas en la Cons- Stsakel ta muk slumal batsi jnaklumetik ta Mukta 31
titucin general. El Estado debe promover el re- mantal vun. Ti Estaroe tskan sabe skoplal stsakel
conocimiento, como garanta constitucional, del ta muk, kuchaal tsatsubtasbiluk ta mukta mantal
derecho a la libre determinacin de los pueblos vun, ti jamal snopel xchapel xkuxlej slumal batsi
indgenas que son los que descienden de pobla- jnaklumetik ti jaik bochotik te likem tal stsu-
ciones que habitaban en el pas en la poca de la nubalik ta stojol jnaklumetik ti te o noox nakalik ta
conquista o la colonizacin y del establecimiento vonej kalal ivulik tal jkaxlanetik xchiuk kalal la
de las actuales fronteras estatales y que cualquiera jyakik tsak ta jujusep osil banamile, muyuk ta alel
que sea su situacin jurdica, conservan sus pro- ku x-elan kelbil chapanbilik janoox ti te to skeloj
pias instituciones sociales, econmicas, culturales stukulanojik smantalil xkuxlejike, slekil kulejalik,
y polticas, o parte de ellas. La conciencia de su stalelik xchiuk smelol jtunel jvuel, manchuk me
identidad indgena deber considerarse un criterio mu xa skotoluk. Ja me chich tukulanel me tsakal
fundamental para determinar los grupos a los que ta yoonik ti stalel batsi jnaklum yichojike, sventa
se aplican las disposiciones sobre pueblos indge- xkot ta nopel chapel bocho xu slekin ti li kusi
nas1. El derecho a la libre determinacin se ejer- albil skoplal sventa slumal batsi jnaklumetike1. Ti
cer en un marco constitucional de autonoma yichel ta muk jamal snopel xchapel xkuxlejike
asegurando la unidad nacional. Podrn, en con- jech ta xkot ta pasel kuchaal chich albel skoplal 27
secuencia, decidir su forma de gobierno interna y ta mantal vun ti yichel sba ta mukstukike, janoox
sus maneras de organizarse poltica, social, eco- tskan ti junuk volol tsobol ti yosilal Mejikoe. Me
nmica y culturalmente. El marco constitucional jech une, stak snop stukik ku x-elan ta stuj ta
de autonoma permitir alcanzar la efectividad a svaan yajtunel vuel ta slumalik xchiuk kuxi xcha-
los derechos sociales, econmicos, culturales y po- pan sbaik ta skelel smelol jtunel jvuel, lekil kule-
lticos con respeto a su identidad jal, svolel stsobel sbaik ta kuxlej xchiuk stalel
xkuxlejal. Ti smantal vunal yichel sba ta muk
stukike ta xak ta tael ta melel ti ichel ta muk ta
komone, ta skelel lekil kulejal, talel kuxlejal
xchiuk smelol jtunel jvuel, ja ichbil ta muk ti ku
x-elan stalelike.

32 2 Ampliar participacin y representacin polti- Sjamel snitel tsakel ta smelol jtunel jvuel. Ti
cas. El Estado debe impulsar cambios jurdicos y Estaroe tskan tsabe skoplal ti xich jelel kelel
legislativos que amplen la participacin y repre- chapanel xchiuk ti xjamuk snitel stsakel ta smelol
sentacin polticas local y nacional de los pueblos jtunel jvuel li noox ta yosilal xchiuk ta sjunul
indgenas, respetando sus diversas situaciones y Mejiko ti slumal jbatsi jnaklumetike, ja noox
tradiciones, y fortaleciendo un nuevo federalismo tskan xich ichel ta muk ti ep ta chope, ku x-elan
en la Repblica mexicana. El reclamo de que las oyik xchiuk ku x-elan nopen xay chiem kopo-
voces y demandas de los indgenas sean escu- jemike, xchiuk slekubtasel yach svolel tsobel ti
chadas y atendidas debe llevar al reconocimien- sjunul Mejikoe. Ti kusi tsots chal ye stiik xchiuk
to de derechos polticos, econmicos, sociales y kusi tskanik batsi jnaklumetike tskan xich ayel
culturales de los pueblos indgenas, dentro del xchiuk pasel ti kusi tskanike xchiuk skan xich
marco de la nacin mexicana, y a una decisiva tsakel ta venta ti ichel ta muk ta skelel smelol
reforma del Estado en materia de prcticas ins- jtunel jvuel, lekil kulejal, volel tsobel ta kuxlej
titucionales. El Gobierno Federal promover las xchiuk stalelik ti slumal batsi jnaklumetike, jech
reformas constitucionales y legales que corres- kuchaal sjunul slumal Mejiko, xchiuk tsots sko-
pondan a los acuerdos y consensos alcanzados. plal xchameltsanel ti Estaro ta skoplal smantalil
28
yabtel xchiuk ku x-elan tspase. Ti jtunel jvuel ta
Mejikoe ta slikesbe skoplal xchameltsanel man-
tal vunetik bu ja snitilil sba xchiuk ti kusitik
kotem ta alel chapele.

3 Garantizar acceso pleno a la justicia. El Estado Stsatsubtasel oyuk lek tusanel chapanel. Ti Estaroe 33
debe garantizar el acceso pleno de los pueblos a skan tstsatsubtas ti oyuk lek stusanel xchapanel
la jurisdiccin del Estado mexicano, con recono- slumal batsi jnaklumetik bu kalal yichoj ta venta
cimiento y respeto a especificidades culturales y sjunul slumal Mejiko, ja noox yuun tskan
a sus sistemas normativos internos, garantizando ichel ta muk ku x-elan stalel xkuxlejik xchiuk
el pleno respeto a los derechos humanos. Pro- ku x-elan nopen xaay xchapan sba stukike,
mover que el derecho positivo mexicano reco- xchiuk oyuk stsatsubtasel yichel ta muk ti jchiel
nozca las autoridades, normas y procedimientos jkopojele. Ta slikesbe skoplal yo kuchaal skotol
de resolucin de conflictos internos a los pueblos mantal vunetik yuun tusanel chapanel ako stsak
y comunidades indgenas, para aplicar justicia so- ta muk jtunel jvuel ti ku x-elan nopen xaay
bre la base de sus sistemas normativos internos xchapan sba ta yutil slumal batsi jnaklumetike,
y que mediante procedimientos simples sus jui- yuun ti tusanel chapanele tskan ja xich ta muk
cios y decisiones sean convalidados por las auto- ku x-elan nopen xaay stusan xchapan sba ti
ridades jurisdiccionales del Estado. stukike, vaay u sabiluk noox lek smelol yo
kuchaal stsake ta muk yuun jchapanvanejetik ta
Estaro ti kusi la stusan xchapan stukike.

34 4 Promover las manifestaciones culturales de los Spukel staniel stalel xkuxlej slumal batsi
pueblos indgenas. El Estado debe impulsar pol- jnaklumetik. Ti Estaroe tskan tsabe skoplal smelol
ticas culturales nacionales y locales de reconoci- talel kuxlejal ta Mejiko xchiuk li ta osilalil ti
miento y ampliacin de los espacios de los pue- stsakel ta muk xchiuk sjambel sbelal bu xu sbole-
blos indgenas para la produccin, recreacin y sik xchameltsanik xchiuk xakik ta otkinel stalel
difusin de sus culturas; de promocin y coordi- xkuxlejik ti slumal batsi jnaklumetike; ja noox
nacin de las actividades e instituciones dedica- jech xtok sventa spukel xchiuk jmoj svolel ti kusi-
das al desarrollo de las culturas indgenas, con la tik chich pasel xchiuk bochotik ja ta sbaik skelel 29
participacin activa de los pueblos indgenas; y yabtelanel smukubtasel stalel xkuxlej batsi
de incorporacin del conocimiento de las diver- jnaklumetike, tskan me te nitbil tsakbilik ek ti
sas prcticas culturales en los planes y progra- slumal batsi jnaklumetike; xchiuk ochuk ek ti
mas de estudio de las instituciones educativas kusitik snaik spasel juchop talel kuxlejal ta svunal
pblicas y privadas. El conocimiento de las cul- chanubtasel ta jujun chanuvuntik ta komon
turas indgenas es enriquecimiento nacional y un xchiuk bu tojbilike. Ti yotkinel stalel xkuxlej batsi
paso necesario para eliminar incomprensiones y jnaklumetike ja smukibtasel sjunul slumal Mejiko
discriminaciones hacia los indgenas. xchiuk tsots skoplal kuchal xchay o ti mu xich
aybel smelol xchiuk kuxi xlaj skoplal ilbajinel
utsintael ta stojol batsi ti jnaklumetike.

35 5 Asegurar educacin y capacitacin. El Estado Stsatubtasel chanubtasel xchiuk bijubtasel. Ti


debe asegurar a los indgenas una educacin que Estaroe tskan tstsatsubtas xchanubtasel batsi
respete y aproveche sus saberes, tradiciones y for- jnaklumetik, bu stsak ta muk xchiuk ako tunuk ti
mas de organizacin. Con procesos de educacin kusi snaojike, kusi nopen xayik spasel xchiuk ku
integral en las comunidades que les amplen su x-elan svoloj stsoboj sbaike. Tskan lek chapal ti
acceso a la cultura, la ciencia y la tecnologa; edu- chanubtasel ta parajeetike yo kuchaal xjam lek
cacin profesional que mejore sus perspectivas de sbe ta yotkinel talel kuxlejal, bijil chanvun xchiuk
desarrollo, capacitacin y asistencia tcnica que tsatsal abtelal; oyuk mukta tsatsal chanubtasel
mejore los procesos productivos y calidad de sus kuchal xlekub xmukib xkuxlej; bijubtasel koltael
bienes; y capacitacin para la organizacin que ta xchanel abtel yokuxi xlekub ti kusi xlokx-ayan
eleve la capacidad de gestin de las comunidades. ta yabtelike xchiuk kusi oy x-ayan yunike; xchiuk
El Estado deber respetar el quehacer educativo chanubtasel kuxi svol stsob sbaik yoxlekub ti kusi
de los pueblos indgenas dentro de su propio chich kanel chapanel ta parajeetike. Ti Estaroe
espacio cultural. La educacin que imparta el Es- skan chich ta muk ku x-elan xchapoj sbaik ta
tado debe ser intercultural. Se impulsar la inte- chanubtasel bijubtasel slumal batsi jnaklumetik,
gracin de redes educativas regionales que ofrez- jech ku x-elan stalel xkuxlejike. Ti chanvun chak
can a las comunidades la posibilidad de acceder a Estaroe tskan chak ta otkinel ti ep ta chop talel
los distintos niveles de educacin. kuxlejale. Tskan kelbel smelol yo nitil tsakaluk
30
batel chanubtasel ta parajeetik ja ti kuchaal ska-
jalkaj xmuy batel ti chanvune.

6 Garantizar la satisfaccin de necesidades bsi- Stsatsubtasel, skelel stael kusitik tsots bayuk 36
cas. El Estado debe garantizar a los pueblos ind- jtunel. Ti Estaroe tskan tsatsubtas ta stojol slumal
genas condiciones que les permitan ocuparse de batsi jnaklumetik ti kuxi xu sta sveel yuchu-
su alimentacin, salud y servicios de vivienda en mik, kelel poxtael xchiuk kusi chtun ta sna
forma satisfactoria y por lo menos un nivel de skulebik yo kuchaal xu lek xchi xkopojike.
bienestar aceptable. La poltica social impulsar Ti smelol volel tsobel ta kuxlejale, ta slikes kusi
programas prioritarios para que la poblacin in- tsots skoplal tskan pasel ta stojol ololetik, kerem
fantil de los pueblos indgenas mejore sus niveles tsebetik yuun slumal batsi jnaklumetik yo
de salud y alimentacin, y d apoyo a la actividad kuchaal xlekub skelel xpoxtaelik, sveel yuchu-
y capacitacin de las mujeres indgenas. mik xchiuk oyuk skoltael ta yabtel xchiuk sbi-
jubtasel ti batsi antsetike.
37 7 Impulsar la produccin y el empleo. El Estado Sabel skoplal kusi xlok x-ayan ta osil banamil
debe impulsar la base econmica de los pueblos xchiuk abtel. Ti Estaroe tskan stsatsubtasbe
indgenas con estrategias especficas de desarrollo slikeb skulejal slumal ti batsi jnaklumetike, ja
acordadas con ellos, que aprovechen sus poten- noox ti ja jech tskan pasel mukubtasel jech ku
cialidades humanas mediante actividades indus- x-elan chapbil xchiukike, ako stunesik yip sbiji-
triales y agroindustriales que cubran sus necesi- lik ti vinik antsetik ta abtel ta pavrika xchiuk
dades y produzcan excedentes para los mer- skatajesel kusi xlok x-ayan ta osil banamil sven-
cados; que coadyuven a generar empleo a travs ta xtun yunik stukik xchiuk xchonik ti kusi ep
de procesos productivos que incrementen el va- xbat ta pasel yunike; me chtoy stojol ti kusitik
lor agregado de sus recursos; y que mejoren la chich pasel meltsanel xchiuk kusi xlok x-ayan
dotacin de servicios bsicos de las comunida- ta osil banamile ta ja to jech xu xbol o ti tojel ta
des y su entorno regional. Los programas de de- abtele xchiuk xu spas smeltsanik kusi chtun
sarrollo rural de las comunidades indgenas se yunik ta sna slumalik xchiuk ta sjunlej yosilalike.
sustentarn en procesos de planeacin en los Ti kusitik chkot ta pasel sventa xmukib kuxlejal
que el papel de sus representantes ser central ta sparaje batsi jnaklumetike ja te ta stsak yip ti 31
desde el diseo hasta la ejecucin. kalal jmoj chich nopel chapel xchiuk yajvalejik
kalal ta xlik ta pasel xchiuk ja to me tsutse.

38 8 Proteger a los indgenas migrantes. El Estado Skelel spojel batsi jnaklumetik kalal ta xlokik
debe impulsar polticas sociales especficas para batel ta yan lum. Ti Estaroe tskan tsatsubtasbe sme-
proteger a los indgenas migrantes, tanto en el lol kuxlejal kuxi xichik kelel pojel batsi jnaklu-
territorio nacional como ms all de las fronteras, metik me yuun lokik batel ta yan lum, manchuk
con acciones interinstitucionales de apoyo al tra- me li noox ta yosilal Mejiko o me ta yantik namal
bajo y educacin de las mujeres, y de salud y bananil, ti jaychop snailtak abtelalal yuun jtunel
educacin de nios y jvenes, las que en las re- jvuel tskan ako slikesik koltael ta abtel xchiuk
giones rurales debern estar coordinadas en las xchanubtasel ti antsetike, skelel xpoxtael xchiuk
zonas de aportacin y en las de atraccin de jor- xchanubtaselik ti ololetik xchiuk kerem tsebetike, ti
naleros agrcolas. ta parajeetike tskan me ja te jmoj ta xkot ta pasel ti
bu chlokik batele xchiuk ti bu chkotik ta saabtele.
PRINCIPIOS DE LA NUEVA RELACIN SLIKEB SMELOL ACH VOLEL TSOBEL

4 El Gobierno Federal asume el compromiso de 4 Ti jtunel jvuel ta Mejikoe ta xak skop ta 39


que los Principios que deben normar la accin del skelel xchiuk xchunel slikeb smelol yach volel
Estado en su nueva relacin con los pueblos son: tsobel sba xchiuk Estaro ti slumal batsi
jnaklumetike, ti vaay smelol slikebe, ja:

1 Pluralismo. El trato entre los pueblos y culturas 1 Epal ta chop talelil. Ti ku x-elan ta xil skopan 40
que forman la sociedad mexicana ha de basarse sbaik jteklumetik xchiuk talel kuxlejalil oy ta
en el respeto a sus diferencias, bajo el supuesto yajval slumal Mejiko ja me ta stsak ta muk ku
de su igualdad fundamental. Como consecuen- x-elan jel tosike, ti oy skoman ichelik ta muke.
cia, ha de ser poltica del Estado normar su pro- Ti vaay ku x-elane, ja me ta sabe smelol sman-
pia accin y fomentar en la sociedad una orien- talil ku x-elan ta x-abtej ti Estaroe xchiuk kuxi
tacin pluralista que combata activamente toda ta xakbe ta sjol yonton jnaklumetik ti ep ta chop
forma de discriminacin y corrija las desigualda- kuxlejalile, yo kuchaal xchay batel skotol ti ku
32
des econmicas y sociales. Igualmente, ser ne- x-elan oy ilbajinel utsintaele xchiuk ja noox
cesario avanzar hacia la conformacin de un or- jech xtok ako stukubtas ti oy yalel toyol kulejal
den jurdico nutrido por la pluriculturalidad, que xchiuk kuxlejale. Ja noox jech xtok tskan xich
refleje el dilogo intercultural, con normas co- sabel batel yach melolal mantaletik ti jauk xich
munes para todos los mexicanos y respeto a los ta muk ti ep ta chop talel kuxlejalile, xchiuk ako
sistemas normativos internos de los pueblos in- yak ta ilel ti jmoj xtal xbat skopan sbaik talel
dgenas. El reconocimiento y promocin de la na- kuxlejaliletike, oyuk komon mantaletik ta stojol ti
turaleza pluricultural de la nacin significa que, jmejikanoetike, xchiuk ti yichel ta muk ku x-e-
con el propsito de fortalecer la cultura de la di- lan ta xchapan sba stukik ti klumal batsi jnaklu-
versidad y la tolerancia en un marco de unidad metike. Ti vaay stsakel ta muk xchiuk spukel ta
nacional, la accin del Estado y sus instituciones otkinel ku x-elan jel tos kuxlejal ta sjunul yosilal
debe realizarse sin hacer distinciones entre ind- Mejikoe, ta skan xal ti kuchaal stsatsub yipal
genas y no indgenas o ante cualquier opcin stsakel ta muk jel chop talel kuxlejal xchiuk
sociocultural colectiva. El desarrollo de la nacin stukulanel ta jun noox svolel stsobel sba ti
debe sustentarse en la pluralidad, entendida co- jnaklumetik ta Mejikoe, ti yabtel Estaro xchiuk
mo convivencia pacifica, productiva, respetuosa snailtak abtelale tskan komon chkot ta pasel
y equitativa de lo diverso. muyuk ta alel me batsi naklum o me jkaxlan
xchiuk me yan o ku x-elan volol tsobolik ta kuxlej.
Ti smukubtasel skuxlej yosilal Mejikoe tskan me
ja stsak ta muk ti ep ta chop talelile, ti vaaye ja
me ti ichbil sjam smelol ta kuxleje, ta abtel, ta stsak
ta muk xchiuk kool tskel ti ep ta tose.

41 2 Sustentabilidad. Es indispensable y urgente 2 Skelel stukulanel kusi oy x-ayan. Tsots skoplal


asegurar la perduracin de la naturaleza y la cul- xchiuk ta aniltikuk noox tskan xich kelel tuku-
tura en los territorios que ocupan y utilizan de lanel osil banamil xchiuk talel kuxlejal bu nakaj-
alguna manera los pueblos indgenas, segn lo tik xchiuk chtun yunik ti slumal batsi
define el artculo 13.2 del Convenio 169 de la OIT. jnaklumetike, jech kuchaal chalbe smelol 13.2
Respetando la diversidad cultural de los pueblos mantal ta Konvenio 169 yuun OIT. Ichbiluk ta 33
indgenas, las acciones de los niveles de gobierno muk ti ep ta chop talelil ta slumal batsi
y las instituciones del Estado mexicano deben jnaklumetik kalal me oy kusi xlik xtab ta pasel
considerar criterios de sustentabilidad. Las moda- yuun skojolkoj jtunel jvueletik xchiuk snailtak
lidades tradicionales de aprovechamiento de los abtelal ta sjunul slumal Mejikoe tskan tskelik
recursos naturales que ponen en prctica los pue- kuxi oyuk skelel stukulanel kusi oy x-ayane. Ti
blos y comunidades indgenas, forman parte de ku x-elan nopen xay slekinik kusi oy x-ayan ta
sus estrategias de persistencia cultural y de nivel osil banamil ti slumal xchiuk sparajetak batsi
de vida. Se impulsar el reconocimiento, en la le- jnaklumetike, yuun ja jech saojbeik stukil yo
gislacin, del derecho de los pueblos y comuni- kuchaal tsakal o ti stalel xkuxlejik xchiuk ku
dades indgenas a recibir la indemnizacin corres- x-elan chiem kopojemike. Ta xich kelel kuxi
pondiente cuando la explotacin de los recursos xich tsakel ta muk ta mantal vun yichelik ta muk
naturales, que el Estado realice, ocasione daos en ti slumal xchiuk sparaje batsi jnaklum kuchal
su hbitat que vulneren su reproduccin cultural. xichuk tojbel kalal xich lokesbel kusi oy x-ayan
Para los casos en los que el dao ya se hubiera ta yosil sbanamilik yuun ti Estaroe, xchiuk me
causado, y los pueblos demuestren que las com- yichik ilbajinbel utsintabel yosil, sna skulebik me
pensaciones otorgadas no permiten su reproduc- yuun ta sokesbe spasel yepajesel stalel xkuxlejike.
cin cultural, se promover el establecimiento de Kalal me yuun ilbajinbil utsintabil xae xchiuk
mecanismos de revisin que permitan que, de me la jyakik ta ilel batsi jnaklumetik ti mu baluk
manera conjunta, el Estado y los afectados anali- xayik ta slekubtasel spasel stalel xkuxlejik ti ku
cen el caso concreto. En ambos casos, los me- yepal la jyichik akbele, ta xich likesbel skoplal
canismos compensatorios buscarn asegurar el kuchal xich chakelel chapanel, yo kuchaal
desarrollo sustentable de los pueblos, y comu- jmojuk ti Estaro xchiuk ti bochotik la staik ilba-
nidades indgenas. De comn acuerdo con los jinele skel xchapanik lek. Ta xchachopal ti kusi
pueblos indgenas, el Estado impulsar acciones la jyich alele, ti ku x-elan ta xich tojel sutesele ja
de rehabilitacin de esos territorios, segn lo ta stsatsubtasbe smukubtasel skelel stukulanel
define el artculo 13.2 del Convenio 169 de la OIT, xkuxlej ti slumal xchiuk sparaje batsi jnaklume-
y respaldar sus iniciativas para crear condiciones tike. Koman nopbil xchiuk slumal batsi jnaklu-
que aseguren la sustentabilidad de sus prcticas metik, ti Estaroe ta slikesbe skopal yabtelal xcha-
de produccin y de vida. meltsanel ti vaay osil banamiletike jech kuxi chal
34
13.2 mantal ta Konvenio 169 yuun OIT, xchiuk ta
stsatsubtasbe yip ti kusi ta spasik ta sabel stukil
skelel stukulanel batel ku x-elan ta x-abtejik
xchiuk xchiel skopojelike.

3 Integralidad. El Estado debe impulsar la accin 3 Xchapalilal. Ti Estaroe tskan tsabe skoplal ti 42
integral y concurrente de las instituciones y nive- chapaluk xchiuk jmojuk lek ti kusi tspas snail-
les de gobierno que inciden en la vida de los tak abtelal xchiuk skajalkaj jtunel jvuel
pueblos indgenas, evitando las prcticas parcia- bochotik ch-abtejik ta stojol slumal batsi
les que fraccionen las polticas pblicas. Debe, jnaklumetike, tskan mu ta voktaltikuk kuxi mu
asimismo, propiciar el manejo honesto y trans- vokol chakaluk ti kusi nopbil ta pasele. Ja
parente de los recursos pblicos destinados al noox jech xtok tskan ichbiluk lek smelol
desarrollo de los pueblos indgenas, a travs de xchiuk tukuk xich pikel lajesel ti takin ku
una mayor participacin indgena en la toma de yepal akbil sventa smukubtasel, slekubtasel
decisiones y en la contralora social del gasto slumal batsi jnaklumetike, jech chkot ta pasel
pblico. me yuun te tsakbil tsobbil ta snopel xchapel
batsi jnaklumetik ti kusi chich pasele xchiuk
ta skelel xchabiel kuxi chich tunesel ti takine.

43 4 Participacin. El Estado debe favorecer que la 4 Nitel tsakel ta spasel. Ti Estaroe tskan tskelbe
accin institucional impulse la participacin de los smelol yo kuchaal ti kusitik tspas snailtak abtelal
pueblos y comunidades indgenas y respete sus ako stsatsubtas snitel stsakel ta spasel ek ti slumal
formas de organizacin interna, para alcanzar el xchiuk sparaje batsi jnaklumetike xchiuk ako
propsito de fortalecer su capacidad de ser los yichbe ta muk ku x-elan nopen xaay svoloj
actores decisivos de su propio desarrollo. Debe stsoboj sba stukike, yuun ja jech chkot o ta pasel
promover, en colaboracin con las expresiones ti stsatsubtasel sjol yontonik ta snopel xchapel
organizativas de los pueblos indgenas, que stos stukik ti smukubtasel xkuxlejike. Tskan tslikesbe
vigoricen sus capacidades de decisin y gestin. skoplal, jmoj me xchiuk ti ku x-elan jmoj svoloj
Y debe asegurar la adecuada corresponsabilidad stsoboj sbaik ti slumal batsi jnaklumetike, yo 35
del gobierno y los pueblos indgenas en la con- kuchaal stsatsub sjol yonik ta snopel xchapel
cepcin, planeacin, ejecucin y evaluacin de xchiuk sael ti kusi tskanike. Ja noox jech xtok
acciones que actan sobre los indgenas. Puesto tskan stsatsubtas ti lekuk jmoj sbainik jtunel jvuel
que las polticas en las reas indgenas no slo xchiuk slumal batsi jnaklumetik ti snopel,
deben ser concebidas con los propios pueblos, si- xchapel, spasel xchiuk skelel kusitik chich pasel
no implementadas con ellos, las actuales institu- ta stojol batsi jnaklumetike. Yuun ti smelol kusitik
ciones indigenistas y de desarrollo social que ope- chich pasel ta yosilal batsi jnaklumetike mu jauk
ran en ellas deben ser transformadas en otras que noox jmoj chich nopel xchiuk ti jnaklumetike,
conciban y operen conjunta y concertadamente jmoj chich pasel chotanel xchiukik, ti snailtak
con el Estado los propios pueblos indgenas. abtelal ta x-abtej ta stojol batsi jnaklumetik tana lie
xchiuk ti bochotik tsmukubtasbe xkuxlej jnaklu-
metike tskan xichik pasel ta ach sventa jmojuk
chnopolajik, chabtejik xchiuk lekuk chapbil
yuun Estaro xchiuk ti slumal batsi jnaklumetike.
5 Libre determinacin. El Estado respetar el 5 Jamal snopel xchapel kuxlejal. Ti Estaroe ta 44
ejercicio de la libre determinacin de los pueblos stsak ta muk ti jamal snopel xchapel skuxlejal ti
indgenas, en cada uno de los mbitos y niveles slumal batsi jnaklumetike, ta xchopolchop
en que harn valer y practicarn su autonoma xchiuk ta skajalkaj bu ta stsake ta muk xchiuk
diferenciada, sin menoscabo de la soberana na- bu ti jelel ta xich sbaik ta muk stukike, ja noox
cional y dentro del nuevo marco normativo para muyuk ta xich ilbajinel ti ku x-elan svoloj
los pueblos indgenas. Esto implica respetar sus xchapoj sba stuk ti slumal Mejikoe xchiuk ja
identidades, culturas y formas de organizacin kuxi ti ach mantal sventa slumal batsi
social. Respetar, asimismo, las capacidades de jnaklumetike. Ti vaaye yuun tskan ichel ta
los pueblos y comunidades indgenas para deter- muk ti ku x-elanike, stalel xkuxlejik xchiuk ku
minar sus propios desarrollos. Y en tanto se res- x-elan svoloj stsoboj sbaik ta komon. Ta stsak ta
peten el inters nacional y pblico, los distintos muk xtok ti sbijil slumal xchiuk sparaje batsi
niveles de gobierno e instituciones del Estado jnaklumetik kuxi skel stukik ku x-elan xu
mexicano no intervendrn unilateralmente en los xmukib xkuxlejike. Me yuun tsakbil ta muk ti
asuntos y decisiones de los pueblos y comuni- kusi skanoj sjunul Mejiko xchiuk ti jnaklu-
36
dades indgenas, en sus organizaciones y formas metike, ti skajalkaj jtunel jvueletik xchiuk snail-
de representacin, y en sus estrategias vigentes tak abtel yuun estaro mejikanoe mu xu stik
de aprovechamiento de los recursos naturales. sbaik ek ti ta kusitik chchpanik xchiuk tsnopik
ti slumal xchiuk sparaje batsi jnaklumetike jech
xtok ti ku x-elan svoloj stsoboj sbaik, xchiuk ku
x-elan oy yajvalejik xchiuk ku x-elan saojbeik
stukil slekinel kusi oy x-ayan ta osil banamile.

NUEVO MARCO JURDICO SMELTSANEL ACH MANTALETIK

5 El establecimiento de la nueva relacin entre los 5 Ti slikesel ach volel tsobel ta slumal batsi 45
pueblos indgenas y el Estado, tiene como un pun- jnaklumetik xchiuk estaroe ja te slikeb tal ti
to de partida necesario la edificacin de un nuevo yuun tskan onoox xich meltsanel ach man-
marco jurdico nacional y en las entidades federa- taletik sventa sjunul slumal Mejiko xchiuk
tivas. El Gobierno Federal asume el compromiso estaroetike. Ti jtunel jvuel ta Mejikoe ta xak
de impulsar las siguientes acciones: skop stsatsubtasel skoplal spasel ti:

46 1 El reconocimiento en la Constitucin Poltica 1 Stsakel ta muk ta smukta mantal vunal Mejiko


Nacional de demandas indgenas que deben ti kusitik tsots ta skanik batsi jnaklumetike,
quedar consagradas como derechos legtimos. oyuk lek yipal tsakal chkom ti sbatsi lekil iche-
lik ta muke.

47 a) Derechos polticos. Para fortalecer su repre- a) Ichel ta muk smelol jtunel jvuel. Yo ku-
sentacin poltica y participacin en las legisla- chal xich tsatsubtasel ti oy svaanel ta jtunel
turas y en el gobierno, con respeto a sus tradi- jvuel xchiuk ochuk ta jvaleje, ichbil ta muk
ciones y para garantizar la vigencia de sus formas stalel xkuxlej xchiuk kuchaal tsatsubtasbiluk
propias de gobierno interno. ti ku x-elan yajtunel vuel stukike.

48 b) Derechos de jurisdiccin. Para que se acepten b) Ichel ta muk ta ku smukul smakoj vuelal. 37
sus propios procedimientos para designar sus Yo kuxi xich tsakel ta muk ku x-elan nopen
autoridades y sus sistemas normativos para la xayik stuj svaanik yajtunel vuelik xchiuk ku
resolucin de conflictos internos, con respeto a x-elan smantalik ta xchapanel sba stutik, ja
los derechos humanos. noox me oy yichel ta muk jchiel jkopojele.

49 c) Derechos sociales. Para que se garanticen sus c) Ichel ta muk volbail tsobbail ta kuxlejal. Yo
formas de organizacin social, la satisfaccin de kuxi xich tsakel ta muk ku x-elan svol stsob
sus necesidades humanas fundamentales y sus sbaik, stael kusi tsots jtunel ta xchiel skopojelik
instituciones internas. xchiuk smantalil xkuxlej stukike.

50 d) Derechos econmicos. Para que se desarro- d) Ichel ta muk ta lekil kulejal. Yo kuxi
llen sus esquemas y alternativas de organizacin smukubtasik ti ku x-elan xchapoj sbaik, saik ti
para el trabajo y de mejora de la eficiencia de la svolel stsobel sbaik ta abtele xchiuk kuxi xlekub
produccin. xtojob ti kusi xlok x-ayane.
e) Derechos culturales. Para que desarrollen su e) Ichel ta muk talel kuxlejal. Yo kuxi xmukib 51
creatividad y diversidad cultural y la persistencia spijil sjol yoonik ta kusi spasel, yepal ta chop talel
de sus identidades. kuxlejal xchiuk kuxi te kuxul ti ku x-elanike.

2 El reconocimiento en la legislacin nacional de 2 Ti tsakel ta muk ta smantal vun Mejiko ti 52


las comunidades como entidades de derecho p- jnaklumetik kuxi oyuk yichelik ta muk ta
blico, el derecho a asociarse libremente en mu- komone, yichel ta muk kuxi xu svol stsob sbaik
nicipios con poblacin mayoritariamente ind- xchiuk yantik lum bu ja ep oy batsi jnaklu-
gena, as como el derecho de varios municipios metik, ja noox jech xtok oyuk yichelik ta muk
para asociarse, a fin de coordinar sus acciones ti xu svol stsob sbaik ep ta chop jteklumetike, yo
como pueblos indgenas. Las autoridades com- kuchaal jmoj snop spas yabtelik ti slumal batsi
petentes realizarn la transferencia ordenada y jnaklumetike. Ti jtunel j-abteleltik bochotik ja ta
paulatina de recursos, para que ellos mismos sbaik skelel xchapanele lek ta sabeik smelol
administren los fondos pblicos que se les asig- kuxi ta sjelubtasbeik batel ta skobik ti takine,
nen, y para fortalecer en sus diferentes mbitos kuchaal ja xchap skel stukik ku yepal takin
38
y niveles. Corresponder a las Legislaturas esta- chichik akbel xchiuk ja jech stsatsub o ti sni-
tales determinar, en su caso, las funciones y fa- tel stsakel batsi jnaklum ta tunel vuelil, skanel
cultades que pudieran transferrseles. sael xchiuk skelel stukulanel ta abtelanel ta
butik skojolkoj xchiuk xchopolchop jtunel
jvueletike. Ja ta sba xchapel jmeltsanej mantal
vun ta estaroetik kusi ja ta sbaik skelel spasele.

3 El reconocimiento de que en las legislaciones de 3 Ti tsakel ta muk ta mantal vun chich pasel ta 53
los estados de la Repblica, deben quedar estableci- estaroetik yuun sjunul slumal Mejikoe, tskan te
das las caractersticas de libre determinacin y auto- tsakal lek chkom ku x-elan ti oyuk jamal snopel
noma que mejor expresen las situaciones y aspira- xchapel kuxlejal xchiuk yichel sbaik ta muk
ciones diversas y legtimas de los pueblos indgenas. stukike, ja ti kuchaal teuk lek xvinaj kusi ja
yoon skanojik ta stukik ti slumal batsi
jnaklumetike.
54 En la determinacin del marco jurdico y en la Ti ta smeltsanel xchapanel smantalilal xchiuk ku
definicin de las particularidades de la nueva rela- x-elan chkom ta jujun tal ti yach volel stsobel sba
cin del Estado con los indgenas, el Poder Legis- Estaro xchiuk slumal batsi jnaklumetike, ja me
lativo ser decisivo. El Gobierno Federal propon- ichbil ta muk ti kusi chal jtunel jvalejetik jmel-
dr al Congreso de la Unin que establezca un tsanej mantaletike. Ti jtunel jvuel ta Mejikoe ta
nuevo marco jurdico nacional para los pueblos xak batel ta snail stsobobbail jvalejetik ta Mejiko
indgenas, y a los Congresos de los estados que sventa spasik ach mantal jtunel yuun sjunul
consagren legalmente las especificidades que me- slumal Mejiko ta sventa slumal batsi jnaklum,
jor reflejen las diversas situaciones y aspiraciones jech ti jvalejetik ta estaroetike ja ako stsakik lek
de los pueblos indgenas del pas. ta muk ti kuxi xkotuk ta pasel ti jeltos xchiuk
kusi ja skanoj ta yonik ti slumal batsi
jnaklumetik ta Mejikoe.

55 4 En la Constitucin de la Repblica debern 4 Ti ta Mukta mantal vun ta Mejikoe tskan


reformarse varios artculos. El Gobierno Federal chich chameltsanel epal mantaletik. Ti jtunel 39
se compromete a impulsar las siguientes refor- jvuel ta Mejikoe ta xak ta sba skelel kuxi xich
mas: chameltsanel ti li mantaletike:

56 a) Artculo 4o. Para que las demandas arriba se- a) Xchanibal mantal. Yo kuchaal ti kusi tsots
aladas (puntos 1 y 2) queden consagradas co- skanel la yich albel tal skoplal (ta 1 xchiuk 2)
mo derechos legtimos. kuchal tsakaluk lek xkom ti batsi ichel ta muke.

57 b) Artculo 115. Para que se fortalezca el pacto b) Svolajunebal svakvinik mantal. Sventa stsa-
federal y se garantice la participacin de las co- tsub ti kuxi xchapoj svoloj tsoboj sba slumal
munidades indgenas en la integracin de los Mejiko xchiuk xkot ta pasel stsakel ta muk
ayuntamientos y de los municipios mayoritaria- slumal batsi jnaklumetik ta tunel vuel ta stek-
mente indgenas en los asuntos pblicos. lumalike xchiuk xtok ek ti bu ja ep batsi
jnaklumetike xuuk x-ochik ta skelel kusi chtun
ta komone.
c) Otros artculos derivados de las anteriores re- c) Yantik mantaletik oy snitilil sba xchiuk ti bu 58
formas y para expresar en la Carta Magna los chichan jelel xchiuk sventa xich alel ta mukta
contenidos de la nueva relacin del Estado con mantal vun ti yayej sloilal yach volel tsobel sba
los pueblos indgenas. Estaro xchiuk slumal batsi jnaklumetike.

5 En las leyes reglamentarias e instrumentos 5 Ti ta sbiktal mantaliltak mukta mantal xchiuk 59


jurdicos de carcter federal que correspondan, kusitik jtunel ta kelel chapanel ta sjunul slumal
debern asentarse las disposiciones que las ha- Mejiko bu ja jech sta oe, tskan tsakel mantaletik
gan compatibles con las reformas constituciona- kuchal snupin sba xchiuk ti xchameltsanel muk-
les sobre nuevos derechos indgenas. ta mantaletik sventa yach ichel ta muk batsi
jnaklumetike.

Al respecto, el Gobierno Federal se compromete Ta skoj ti vaaye, ti jtunel jvuel ta Mejikoe ta xak 60
a impulsar que, a partir de las reformas constitu- skop ta stsatsubtasel me yuun chameltsaj xa ti
cionales, se emita la legislacin general que per- mukta mantal vune, ako yich pasel koman
40
mita contar de inmediato con mecanismos y mantal ta ora noox kuxi oyuk smelol stukil
procedimientos jurdicos para, mantaliletik kuchal:

a) que se inicie la revisin y modificacin de las a) Ako likuk ta kelel xchiuk xich tukubtasel ti 61
diversas leyes federales; jaychop mantaletik ta sjunul slumal Mejikoe.

b) que se legisle en los estados de la Repblica. b) Ako yich mantaliltasel ta jujun estaro ta 62
sjunul slumal Mejiko.

6 En la legislacin de los estados de la Repblica 6 Ti ta mantal vun yuun estaroetik ta sjunul slumal 63
relativa a las caractersticas de libre determina- Mejiko bu ta xalbe skoplal ti jamal snopel xchapel
cin y autonoma indgena, el Gobierno Federal kuxlejal xchiuk yichel sba ta muk stukik batsi
reconoce que se deben tomar en consideracin jnaklume, ti jtunel jvuel ta Mejikoe snaoj ti tskan
los siguientes elementos: ichel ta muk kusitik li chich alel batele:
64 a) En donde coexistan diversos pueblos indge- a) Bu oy ep ta chop nakal slumal batsi jnaklumetik
nas, con diferentes culturas y situaciones geo- ti jelel stalel xkuxlejik xchiuk yosil sbanamilik,
grficas, con distintos tipos de asentamiento y jelel ku x-elan xchapoj sbaik ta naklej, xchapoj
organizacin poltica, no cabra adoptar un crite- sbaik ta skelel smelol yajtunel vuelik, mu stak
rio uniforme sobre las caractersticas de auto- xich alel jun noox smantalil ku x-elan xu xich
noma indgena a legislar. sbaik ta muk stukik ti batsi jnaklumetike.

65 b) Las modalidades concretas de autonoma de- b) Ti ku x-elan chkot ta pasel ti yichel sbaik ta
bern definirse con los propios indgenas. muk stukike tskan jmoj xich chapanel xchiuk ti
batsi jnaklumetike.

66 c) Para determinar de manera flexible las moda- c) Yo kuchaal mu toj jmakaluk xkom kalal me la
lidades concretas de libre determinacin y auto- jyich chapel ku x-elan chkot lek ti jamal snopel
noma en las que cada pueblo indgena encuentre xchapel kuxlejal xchiuk yichel sbaik ta muk
mejor reflejada su situacin y sus aspiraciones, stukik ti jujun slumal batsi jnaklum sta o chil sle- 41
debern considerarse diversos criterios como: la kilal xchiuk ti kusi tskan yoone, skan me xich
vigencia de sus sistemas normativos internos y ichel ta muk skoplal ti: me te to kuxul yunik ti ku
sus instituciones comunitarias; los grados de re- x-elan chchapan sba stukike xchiuk ti smantalil
lacin intercomunitaria, intermunicipal y estatal; skomon kuxlejike; ku x-elan xtal xbat skopon sba
la presencia y relacin entre indgenas y no ind- stukik ti parajeetike, ti jusep lume xchiuk ta sjunul
genas; el patrn de asentamiento poblacional y la Estaro, yepal xchiuk ku x-elan xtal xbat skopan
situacin geogrfica, los grados de participacin sbaik ti batsi jnaklumetik xchiuk jkaxlanetike. Ku
en las instancias de representacin poltica y nive- x-elan nopen xaay spukoj sbaik ta naklej xchiuk
les de gobierno, entre otros. ku x-elan yosil sbanamilik; ku yepal, ku x-elan
nitil tsakalik ta valejal ta jujukoj jtunel jvuel
xchiuk ta yantik.

67 El Gobierno Federal se compromete, en un mar- Ti jtunel jvuel ta Mejikoe ta xak skop ta stsa-
co de pleno respeto republicano, a impulsar que tsubtasel, ja noox venta me chich ichel ta muk
los gobiernos y las legislaturas de los estados de ku x-elan volol tsobol ta kuxlej slumal Mejikoe,
la Repblica consideren, entre otros, estos ele- yo kuchaal ti jtunel jvuel xchiuk jmeltsanej
mentos como criterios en la legislacin para cons- mantaletik ta jujun Estaro yuun Mejikoe sventa
truir las caractersticas de libre determinacin y stsakik ta muk, xchiuk me oy to kusitik yan
autonoma indgena. kechel ta stojol kusi la jyich alel jauk tsots sko-
plal me yich pasel ti mantaletik kuchal xchapaj
ku x-elan chkom ti jamal snopel xchapel kuxle-
jal xchiuk yichel sbaik ta muk stukik batsi
jnaklumetike.

42
CONCLUSIN SLAJEB KOP

68 1 El conflicto que se inici el 1. de enero de 1994 1 Ti kop lik ta sba skakalil yual enero ta sjabi-
en Chiapas, produjo en la sociedad mexicana el lal 1994 ta Chiapas, la stijbe sjol yonton yajval
sentimiento de que es necesaria una nueva sjunul Mejiko ti yuun tskan ach volel tsobel
relacin del Estado y la sociedad con los pueblos yuun Estaro xchiuk skotol yajval lum ti slumal
indgenas del pas. batsi jnaklumetik ta sjunul slumal Mejikoe.

69 2 El Gobierno Federal asume el compromiso de 2 Ti Jtunel jvuel ta Mejikoe ta xak skop ta spasel,
construir, con los diferentes sectores de la socie- xchiuk jaychop xchapoj sbaik yajval lum xchiuk
dad y en un nuevo federalismo, un nuevo pacto ta ach volel tsobel ta komon ta skojolkoj tunel
social que modifique de raz las relaciones socia- abtelal, yach chapel kuxlejal kuchal xjel o ta
les, polticas, econmicas y culturales con los jyalel ti ku x-elan volol tsobol jnaklejetike, smelol
pueblos indgenas. El pacto debe erradicar las for- jtunel jvuel, lekil kulejal xchiuk talel kuxlejal ta
mas cotidianas y de vida pblica que generan y stojol slumal batsi jnaklumetike. Ti kusi chich 43
reproducen la subordinacin, desigualdad y dis- chapele tskan me xules ti ku x-elan oy jujun
criminacin, y debe hacer efectivos los derechos kakal xchiuk ta koman kuxlejal ta slikes xchiuk
y garantas que les corresponden: derecho a su ti ta sboles ilbajinel, yalel toyol ichel ta muk, ti
diferencia cultural; derecho a su hbitat; uso y naleel xchiuk tskan ako kotuk ta pasel ti ichel
disfrute del territorio, conforme al artculo 13.2 del ta muk xchiuk stsatsubtasel ti kusi oy ta stojo-
Convenio 169 de la OIT; derecho a su autogestin like: Yichel ta muk ti jelel xkuxlejike; yichel ta
poltica comunitaria; derecho al desarrollo de su muk yosil sbanamilik ta naklej; stunesel xchiuk
cultura; derecho a sus sistemas de produccin slekinel skotol yosil sbanamilik, jech chakuchaal
tradicionales; derecho a la gestin y ejecucin de chal ta 13.2 mantal yuun Konvenio 169 yuun OIT;
sus propios proyectos de desarrollo. yichel ta muk ti skelbel smelol yajvuel tunel
stukike; yichel ta muk smukubtasel stalel xkux-
lejik; yichel ta muk ku x-elan nopen xay x-abte-
jik, yichel ta muk skanel sael xchiuk spasel ti
kusi snopojik ta slekubtasel skuxlejike.
3 La nueva relacin entre el Estado mexicano y los 3 Ti ach volel tsobel ta estaro Mejikano xchiuk 70
pueblos indgenas se basa en el respeto a la diferen- slumal batsi jnaklumetike ja ta stsak ta muk ti ku
cia, en el reconocimiento de las identidades indge- x-elan jeltos talelil, stsakel ta muk yelanil batsi
nas como componentes intrnsecos de nuestra na- jnaklumetik yuun ja yipal ti jlumaltik Mejikoe,
cionalidad, y en la aceptacin de sus particularidades xchiuk stsakel ta muk ku x-elanik ta jujun tale
como elementos bsicos consustanciales a nuestro yuun ja tsots stu ta stsatsubtas ek ti smantalil cha-
orden jurdico, basado en la pluriculturalidad. panele, ja yibelinoj ti epal ta chop talel kuxlejale.

La nueva relacin entre los pueblos indgenas y el Ti ach svolel stsobel sba slumal batsi jnaklumetik 71
Estado mexicano debe garantizar inclusin, dilo- xchiuk Estaro Mejikano tskan tsots tslikes ti tsakel
go permanente y consensos para el desarrollo en ta muke; nopoltikuk noox ti kop ayeje xchiuk
todos sus aspectos. No sern, ni la unilateralidad ti skomon nopel smukubtasel skotol kusi oy ta
ni la subestimacin sobre las capacidades ind- kuxlejalile. Mu me jauk ti chakbaile ti snalebel
genas para construir su futuro, las que definan las sbijil sjol yoon batsi jnaklum yo kuchaal smel-
polticas del Estado. Todo lo contrario, sern los tsaj batel ti kuxlejale, ti kusi ta stukubtasbe
44
indgenas quienes dentro del marco constitucional smelol yabtel ti Estaroe. Ti kusi skan pasele, ja ti
y en el ejercicio pleno de sus derechos, decidan jauk slumal batsi jnaklumetik snop xchapik ku
los medios y formas en que habrn de conducir x-elan xchiuk kuxi ta smeltsan xchapanik ti kusi
sus propios procesos de transformacin. tskan xjel batel ta stojolalike, yuun ja jech ta
spasik o ti oy yichelik ta muke, ja noox me
yuun jech tsakal ti ta mukta mantal vune.
PROPUESTAS CONJUNTAS QUE EL GOBIERNO KOMON NOPBIL CHAPBILAL KOP ALBIL SKOPLAL
FEDERAL Y EL EZLN SE COMPROMETEN A YUUN JTUNEL JVUEL TA MEJIKO XCHIUK EZLN TA
ENVIAR A LAS INSTANCIAS DE DEBATE Y STAKIK BATEL TA STOJOL SNAIL STSOBOBBAIL
DECISIN NACIONAL, CORRESPONDIENTES AL JVALEJETIK XCHIUK JTUNEL JVUEL TA MEJIKO, JECH
PUNTO 1.4 DE LAS REGLAS DE PROCEDIMIENTO KUXI CHAL TA 1.4 SMANTALIL KU X-ELAN TA PASEL.

Svaklajunebal skakalil
Febrero 16, 1996 yual pebrero 1996

72 Las partes se comprometen a enviar a las instan- Xchachopalik ta xak skopik ta stakik batel ta sto-
cias de debate y decisin nacional las siguientes jol snail stsobbail jvalejetik xchiuk jtunel jvuel ta
propuestas conjuntas acordadas: Mejiko ti skomon nopbil chapbilal kop ayejike:

73 En el marco de la nueva relacin del Estado con los Ti ta stojol ach svolel stsobel slumal batsi
pueblos indgenas se requiere reconocer, asegurar y jnaklumetik xchiuk Estaroe tskan tsakel ta muk
45
garantizar sus derechos, en un esquema federalista meleluk lek xchiuk stsatsubtasbiluk yichelik ta
renovado. Dicho objetivo implica la promocin de muk, ja ti ku x-elan ach chlik abtejikuk jtunel
reformas y adiciones a la Constitucin Federal y a jvueletik ta sjunul Mejiko. Ti vaay kusi nopbil
las leyes que de ella emanan, as como a las consti- chich sabel skoplal xchameltsanel xchiuk
tuciones estatales y disposiciones jurdicas de carc- slikesbel skoplal stukubtasel smukta mantal vun
ter local para conciliar, por una parte, el estableci- Mejiko xchiuk yantik mantal vunetik ja snitilil
miento de bases generales que aseguren la unidad sba xchiuke, jech xtok ek ti mantal vun ta
y los objetivos nacionales y, al mismo tiempo, per- Estaroetik xchiuk yantik mantaletik kuxi sta
mitir que las entidades federativas cuenten con la stukil, jech yael ti ta jun une, ti slikesel ta ach ti
posibilidad real de legislar y actuar en atencin a las volel tsobel ta komone xchiuk kusitik nopbil ta
particularidades que en materia indgena se presen- sjunul slumal Mejiko, xchiuk ja noox jech xtok,
tan en cada una. ti jujun estaroe xuuk smantaliltas stukik xchiuk ta
me stsakik ta muk ti ku x-elan tskan pasel cha-
panel ta jujun tal ti yayejal batsi jnaklumetike.
I I

1 Impulsar una profunda transformacin del Es- Sabel skoplal kuxi xich jelel lek ta ach ti 74
tado, as como de las relaciones polticas, so- Estaroe, jech kuchaal xtok ti smelol jtunel jvuel,
ciales, culturales y econmicas con los pueblos volel tsobel ta kuxlejal, talel kuxlejal xchiuk lekil
indgenas que satisfaga sus demandas de justicia. kulejal ta slumal batsi jnaklumetik kuchaal staik
ti kusi tsotsik ta skanel chapanel tusanele.

2 Impulsar la celebracin de un nuevo pacto Sabel skoplal kuxi oyuk ach komon volbail 75
social incluyente, basado en la conciencia de la tsobbail, kuxi jauk xich tsakel ta muk jech ku
pluralidad fundamental de la sociedad mexicana x-elan oy ep ta chop talelil bu ja tsots skoplal ta
y en la contribucin que los pueblos indgenas skotol yajval lum Mejiko xchiuk ku x-elan tskol-
pueden hacer a la unidad nacional, a partir del ta sbaik slumal batsi jnaklumetik kuxi svol
reconocimiento constitucional de sus derechos y stsob sba yajval slumal sjunul Mejiko, ja me
en particular de sus derechos a la libre determi- slikeb tsakel ta muk ta mantal vun ti yichelik ta
46
nacin y a la autonoma. muk xchiuk tsakel ta muk jamal snopel xchapel
xkuxlejik xchiuk yichel sbaik ta muk stukike.

3 Las reformas legales que se promuevan debe- Ti ta xchameltsanel mantaletik chich pasele ta 76
rn partir del principio jurdico fundamental de la xich sabel smelol slikeb ku x-elan smantalil yo
igualdad de todos los mexicanos ante la ley y los kuxi oyuk komon yichelik ta muk vinik ants
rganos jurisdiccionales, y no creacin de fueros Mejikano ta mantal vun ja ku smukul osil
especiales en privilegio de persona alguna, respe- banamil smakojik ta kelel, kuxi mu tujbiluk
tando el principio de que la Nacin Mexicana tie- noox bocho oy yichelik ta muk, yuun ja tsots
ne una composicin pluricultural sustentada ori- chich ichel ta muk ta slumal Mejiko ti oy ep ta
ginalmente en sus pueblos indgenas. chop talel kuxlejal ti ja yibelinoj tal ta slumal
batsi jnaklumetike.

4 Las modificaciones constitucionales representan Ti stukubtasel mantal vunetike ja tsots skoplal 77


un punto medular para la nueva relacin de los yo kuchaal oyuk ti ach volel tsobel ta slumal
pueblos indgenas y el Estado en el marco de la batsi jnaklumetik xchiuk Estaro ja ti kuxi
reforma del Estado, para que sus reivindicaciones xchaachub ti Estaroe, kuchaal oyuk lek stsatsal
encuentren respaldo en el estado de derecho. ta mantal vun ti kusi tskanike.

II II

78 1 La creacin de un nuevo marco jurdico que Ti slikesel ach mantal kuxi xak ach volel tsobel ta
establezca una nueva relacin entre los pueblos slumal batsi jnaklumetik xchiuk Estaroe, ta xich
indgenas y el Estado, con base en el reconoci- tsakel ta muk jamal snopel xchapel xkuxlejik
miento de su derecho a la libre determinacin y xchiuk yichelik ta muk ta mantaletik, ta smelol
de los derechos jurdicos, polticos, sociales, eco- jtunel jvuel, volel tsobel ta kuxlej, slekil kulejalik
nmicos y culturales que de l se deriven. Las xchiuk talel kuxlejal bu ja snitilil sba xchiuke. Ti
nuevas disposiciones constitucionales deben in- ach mantal vun chich pasele tskan ja tstsak ta
cluir un marco de autonoma. muk ti ku x-elan ta xich sbaik ta muk stukike. 47

79 2 Dicho marco jurdico ha de edificarse a partir de Ta vaay mantale ja me yipalinoj likel ti stsakel ta
reconocer la libre determinacin de los pueblos muk jamal snopel xchapel xkuxlejik slumal batsi
indgenas, que son los que teniendo una conti- jnaklumetike, ti jaik bochotik li nakalik xa o
nuidad histrica con las sociedades anteriores a la noox kalal vulik jkaxlanetike, jech ti ku x-elan
imposicin del rgimen colonial, mantienen iden- stukike snaoj ta sjol yonik xchiuk tskanik teuk to
tidades propias, conciencia de las mismas y la vo- kuxuluk o batele, ja ti ku x-elan stalel xkuxlejike,
luntad de preservarlas, a partir de sus caracters- volel tsobel ta kuxlej, smelol jtunel jvuel xchiuk
ticas culturales, sociales, polticas y econmicas, lekil kulejal, ku x-elan nopen xay oyik xchiuk
propias y diferenciadas. Esos atributos le dan el ku x-elan jeltosik. Ti vaay ku x-elanike ja ta
carcter de pueblos y como tales se constituyen xakbe yip ti jujun lumalile jayo oy yichelik ta
en sujetos de derecho a la libre determinacin. muk xchiuk jamal snopel xchapel xkuxlejalik.

80 La autonoma es la expresin concreta del ejercicio Ti yichel sbaik ta muk stukike, ja me te ta ilel o ti
del derecho a la libre determinacin expresada co- jamal snopel xchapel xkuxlejike, ja ti kuxi jmoj
mo un marco que se conforma como parte del Es- tsakal xchiuk sjunlej slumal Mejikoe. Ti slumal
tado Nacional. Los pueblos indgenas podrn, en batsi jnaklumetike stak skel stukulan stukik ku
consecuencia, decidir su forma de gobierno inter- x-elan xu x-abtej yajtunel abtelik xchiuk smelol
na y sus maneras de organizarse poltica, social, jtunel jvuel, volel tsobel ta kuxlej, lekil kulejal
econmica y culturalmente. Dentro del nuevo xchiuk stalel skuxlejik. Ti ach mantal vun sventa
marco constitucional de autonoma se respetar el yichel sbaik ta muk stukike ja te ta xich ichel ta
ejercicio de la libre determinacin de los pueblos muk ku x-elan jamal snopel xchapel kuxlejal ta
indgenas en cada uno de los mbitos y niveles en xchopolchop xchiuk ta skajalkaj jtunel j-abteletik
que la hagan valer, pudiendo abarcar uno o ms bu chichik tsakel ta muk, bu kalal sta me ta jun
pueblos indgenas, conforme a las circunstancias o me ta epal chop slumal batsi jnaklumetik jech
particulares y especficas de cada entidad federati- ku x-elan oyik jujun tal ta jujun estaroetik ta
va. El ejercicio de la autonoma de los pueblos sjunul slumal Mejikoe. Ti jech chich sba ta muk
indgenas contribuir a la unidad y democrati- stuk slumal batsi jnaklumetike ja jech xu skolta
zacin de la vida nacional y fortalecer la soberana sba kuxi x-ayan volel tsobel xchiuk stsatsubtasel
48
del pas. ti yichel sba ta muk stuk yosilal Mejikoe.

Resulta pertinente reconocer, como demanda fun- Tsots skoplal tskan tsakel ta muk, ti kusi tsotsik 81
damental de los pueblos indgenas, su derecho a la ta skanel ti slumal batsi jnaklumetike, yichel
autonoma, en tanto colectividades con cultura dife- sba ta muk stukik, yuun jelel ku x-elan stalel
rente y con aptitud para decidir sus asuntos fun- xkuxlejik xchiuk xu yuunik snopel xchapel
damentales en el marco del Estado Nacional. Este stukik kusi tsots skoplal ta xkuxlejalike ja ti ku
reconocimiento tiene su base en el Convenio 169 x-elan te nitil tsakalik ta sjunul slumal Mejiko. Ti
de la OIT, ratificado por el Senado de la Repblica. vaay tsakel ta muke ja jech kuchaal chal kon-
En este sentido, el reconocimiento de la autonoma venio 169 yuun OIT, stsakojik ta muk jvalejetik
se basa en el concepto de pueblo indgena funda- yuun jtunel jvuel ta sjunul Mejiko. Ti vaay ku
do en criterios histricos y de identidad cultural. x-elane, ti stsakel ta muk yichel sbaik ta muk
stukike ja te likem ku x-elan vinajem skoplal
slumal batsi jnaklume, yuun ja tsots skoplal ti
smelol yechemal kuxlejale xchiuk stalel kuxle-
jalile.

82 3 La legislacin nacional debe reconocer a los 3 Ti smantal vun sjunul slumal Mejikoe tskan
pueblos indgenas como los sujetos de los dere- tstsak ta muk ti ja ta sba stukik ti jamal snopel
chos a la libre determinacin y autonoma. xchapel xkuxlejik xchiuk yichel sbaik ta muk
stukik ti slumal batsi jnaklumetike.

83 4 Se propone al Congreso de la Unin recono- 4 Ta xich albel snail stsobobbail jvalejetik yuun
cer, en la legislacin nacional, a las comunidades jtunel jvueletik ta Mejiko kuxi stsakik ta muk, ta
como entidades de derecho pblico, el derecho smukta mantal vun Mejiko, ti jujuchop jnaklu-
de asociarse libremente en municipios con po- metik kuxi oyuk yichelik ta muk ta komone,
blacin mayoritariamente indgena, as como el yichel ta muk kuxi xu svol stsob sbaik xchiuk
derecho de varios municipios para asociarse, a yantik lum bu ja ep batsi jnaklumetike, ja noox
fin de coordinar sus acciones como pueblos ind- jech xtok oyuk yichelik ta muk kuxi xu svol stsob 49
genas. sbaik ep ta chop jteklumetik, yo kuchaal jmoj
snop spas yabtelik ti slumal batsi jnaklumetike.

84 Las autoridades competentes realizarn la transfe- Ti jtunel j-abteletik bochotik ja ta sbaik skelel
rencia ordenada y paulatina de recursos, para que xchapanele, ta skelik ta lekilal kuxi sjelubtas-
ellos mismos administren los fondos pblicos que beik batel ta skobik ti takine, yo kuchaal ja
se les asignen, y para fortalecer la participacin ind- xchap skel stukik ku yepal takin chichik akbel
gena en el gobierno, gestin y administracin en xchiuk ja jech stsatsub o ti snitel stsakel batsi
sus diferentes mbitos y niveles. Corresponder a jnaklum ta tunel vuel, skanel sael xchiuk
las legislaturas estatales determinar, en su caso, las skelel stukulanel abtelaletik ta skojolkoj xchiuk
funciones y facultades que pudieran transferrseles. ta xchopolchop jtunel jvueletike. Ja ta sba jmel-
tsanej mantal vun yuun Estaroetik snopbel sjam
smelol me yuun ja jech skan pasele, kusi ti
stak xich jelobtasbel ta yok skobik spasele.
Las legislaturas de los estados podrn proceder a Ti jmeltsanej mantal vun ta estaroetike stak svok 85
la remunicipalizacin en los territorios en que es- slikesik ach jteklumetik ta yosil sbanamilik bu
tn asentados los pueblos indgenas, la cual de- nakalik slumal batsi jnaklumetik, ja noox yuun
ber basarse en consulta a las poblaciones invo- skan xichik jakbel yayej sloilik ti yajvaltak lume.
lucradas en ella.

A fin de fortalecer el pacto federal es indispensa- Yo kuxi xich tsatsubtasel volel tsobel ta sjunul 86
ble revisar a fondo no slo las relaciones entre la slumal Mejikoe tsots skoplal chich chakelel lek,
Federacin y los gobiernos estatales, sino ade- mu jauk noox ti ku x-elan xu svol stsob sba jtunel
ms la relacin entre stos y los municipios. j-abteletik yuun sjunul Mejiko xchiuk jtunel jvuel
ta Estaroetik, yuun tskan kelel ek ti ku x-elan
svolel stsobel sbaik xchiuk jteklumetike.

Se propone la integracin del municipio con po- Ti vaay chich alel slikesel ach jteklumetik bu ep 87
blacin mayoritariamente indgena no como un nakal batsi jnaklumetike, mu me yunuk jelel ta
50
tipo diferente de municipio, sino como aquel que jyalel ti jteklume, jao noox chich tsakel ta muk ti
en el marco del concepto general de esta institucin ku x-elan slikeb jteklume yokuchaal xuuk te nitil
poltica permita, por un lado, la participacin ind- tsakal ta spasel xchapanel xchiuk kuxi x-ochikuk
gena en su composicin e integracin y al mismo ta tunel abtelal ek ti batsi jnaklumetike.
tiempo fomente e incorpore a las comunidades
indgenas en la integracin de los ayuntamientos.

En lo que hace a los municipios con poblacin Ti ta jteklumetik bu ja ep batsi jnaklumetike, ja 88


mayoritariamente indgena, reafirmando el pleno ta xich tsakel ta muk ti ku x-elan smelol yichoj
significado del municipio libre en que se sustenta sba ta muk stuk jteklumetike, ti ja stsakoj o yip
el federalismo, se estima necesario que sean for- ti ku x-elan skajalkaj jtunel j-abteletike, ti vaaye
talecidos constitucionalmente, de tal manera que: tskan xich tsatsubtasbel skoplal ta mantal vun,
yo kuchaluk:
89 a) Se les dote de funciones para garantizar el ejer- a) Xich akbel ta sbaik stsatsubtasel ti yichel
cicio de la autonoma a los pueblos indgenas. sbaik ta muk stuk slumal batsi jnaklumetike.

90 b) Se revise la organizacin prevista en la Ley b) Xich chakelel ti volel tsobel chal ta smantalil
Orgnica Municipal, para adecuarlos y orientarlos ku x-elan chapal jteklumetike, kuxi xich
a los nuevos retos del desarrollo y, de manera chameltsanel tojobtasel kuchal xkot ta pasel ti
particular, a las necesidades y nuevas formas de ach mukubtasel kuxlejal xchiuk, ku x-elan tskan
organizacin relacionadas con los pueblos ind- achubtasel svolel stsobel sba ti slumal batsi
genas. jnaklumetike.

91 5 Se propone al Congreso de la Unin y a las 5 Ta xich sujel ta snail stsobobbailik jvalejetik ta


Legislaturas de los Estados de la Repblica recono- Mejiko xchiuk jmeltsanej mantaletik ta jujun Estaro
cer y establecer las caractersticas de libre determi- ta sjunul slumal Mejiko kuxi xich tsakel ta muk
nacin y los niveles y modalidades de autonoma, xchiuk xchotanel sjam smelol ku x-elan jamal
tomando en cuenta que sta implica: snopel xchapel kuxlejal ta skajalkaj kuxi xichsbaik 51
ta muk stukik, ti vaaye tskan me tsakel ta muk ti:

92 a) Territorio. Todo pueblo indgena se asienta en a) Osil banamil. Skotol slumal batsi jnaklum oy
un territorio que cubre la totalidad del hbitat que yosil sbanamil bu oy sna skulebik, bu ta x-abte-
los pueblos indgenas ocupan o utilizan de algu- jik, ja ti ku x-elan ta xtun yunik ti slumal batsi
na manera. El territorio es la base material de su jnaklumetike. Ti osil banamile ja yibelinoj kuxi
reproduccin como pueblo y expresa la unidad xu xbol x-epaj ti jteklume xchiuk ja te jmoj
indisoluble hombre-tierra-naturaleza. volol tsobol, mu xu xchak sba ti vinik ants-osil
banamil-kusi oy x-ayane.

93 b) mbito de aplicacin. La jurisdiccin es el m- b) Bu kalal stak tunesel. Ti ku yepal smakel ta


bito espacial, material y personal de vigencia y pasele, ja ti ku smukul osil banamil, kusi oy x-a-
validez en que los pueblos indgenas aplican sus yan, xchiuk vinik ants bu xu xkot ta pasel xchiuk
derechos. El Estado Mexicano reconocer la exis- stunesel ti yichel ta muk slumal batsi jnaklu-
tencia de los mismos. metike. Ti Estaro Mejikanoe ta stsak ta muk ti
vaay ku x-elane oye.

c) Competencias. Se necesita configurar una atri- c) Kusi ta sbaik spasel. Tskan nopel ta jmoj 94
bucin concurrente con las instancias de gobierno xchiuk jtunel jvuel ta Mejiko, ta Estaro xchiuk
federal, estatal y municipal, as como una dis- ta jteklumetik kusi ja ta sbaik spasel xchapel
tribucin de competencias polticas, administrati- xchiuk ku x-elan ta xich vokel chakel skelbel
vas, econmicas, sociales, culturales, educativas, smelol jtunel jvuel, skelel yabtelanel abtelal,
judiciales, de manejo de recursos y proteccin de lekil kulejal, volel tsobel ta xuxlej, talel kuxlejal,
la naturaleza entre estas instancias polticas de go- chanvun, kelel chapanel, skelel spikel takin,
bierno del Estado Mexicano, a efecto de respon- skelel stukulanel kusi oy x-ayan ta osil banamil
der de manera oportuna a los requerimientos y xchiuk yantik bu chich kelbel smelol jtunel
demandas de los pueblos indgenas. Asimismo, jvuel ta Mejikoe, ti vaaye, ja stu kuchaal xkot
se requerir especificar las facultades, funciones y ta pasel ta yorail ti kusi tskanik xchiuk chtun
recursos que sean susceptibles de ser transferidas yunik ti slumal batsi jnaklumetike. Ja noox
52
a las comunidades y pueblos indgenas bajo los jech xtok, tskan xich albel lek smelol kusi
criterios establecidos en el apartado 5.2 del docu- sbainojik spasel xchapel skelel xchiuk kusitik
mento intitulado "Pronunciamientos Conjuntos", xich jelubtasbel ta yok skobik ti sparaje xchiuk
as como las diversas modalidades de partici- slumal batsi jnaklumetik jech kuchaal albil
pacin de las comunidades y pueblos frente a las skoplal ta 5.2 vun ja sbi skomon ayej loilik,
instancias de gobierno, a fin de interactuar y coor- ja noox jech xtok ti yantik stsakelik ta muk ta
dinar sus acciones con las mismas, particular- snail abtelal yuun jtunel j-abtel ta Mejiko ti
mente a nivel municipal. slumal batsi jnaklume, kuxi svol stsob sbaik ta
xchapel yabtelik xchiuk ta yalel yayej sloilik ta
komon, tsots skoplal ti kusi ta jujun jteklume.

d)Autodesarrollo. Son las propias comunidades d) Smukubtasel xkuxlej stukik. Ja ta sba sparaje 95
y pueblos indgenas quienes deben determinar xchiuk slumal batsi jnaklum snopel xchapel
sus proyectos y programas de desarrollo. Por abtelal xchiuk kusi skan pasel ta smukubtasel
eso, se estima pertinente incorporar en las legis- kuxlejalik. Jayo tskan xich tsakel ta muk ta man-
laciones local y federal los mecanismos idneos tal vun yuun estaro xchiuk ta sjunul slumal
que propicien la participacin de los pueblos ind- Mejiko ku x-elan xu xich nitel tsakel ti slumal
genas en la planeacin del desarrollo en todos los batsi jnaklumetik ta yalel snopel slekubtasel sko-
niveles; en forma tal que sta se disee tomando tol jaychop abtelale; yuun ti kusi chich pasele,
en consideracin sus aspiraciones, necesidades y ja ako stsak ta muk ku x-elan skanoj ta yonik
prioridades. xchiuk kusitik tsots skoplal chtun yunike.

96 e) Participacin en los rganos de representacin Snitel stsakelik ta jvalejal ta sjunul slumal


nacional y estatal. Ha de asegurarse la participa- Mejiko xchiuk ta estaro. Tsots skoplal xich nitel
cin y representacin poltica local y nacional de tsakel ta jvalejal ta estaro xchiuk ta sjunul
los pueblos indgenas en el mbito legislativo y Mejiko, ta jmeltsanej mantal vun xchiuk ta ska-
los niveles de gobierno, respetando sus diversas jalkaj tunel vuelal ti slumal batsi jnaklumetike,
caractersticas socioculturales, a fin de construir ja noox tskan chich tsakel ta muk skotol jay
un nuevo federalismo. chop stalel xkuxlejik ta komon kuxi oyuk ach 53
volel tsobel ta jtunel j-abtel ta Mejikoe.

97 Se propone al Congreso de la Unin el reconoci- Ta xich alel batel ta smukta nail stsobobbailik
miento, en reformas constitucionales y polticas jvalejetik ta Mejiko kuxi xich tsakel ta muk ta
que se deriven del derecho de la mujer indgena mukta mantal vun xchiuk ta smelol kusitik
para participar en un plano de igualdad, con el va- chkotan ta pasel, yichel ta muk batsi antsetik
rn en todos los niveles de gobierno y en el desa- kuxi tsakbiluk ta muk ta komon jech kuchaal
rrollo de los pueblos indgenas. viniketike, ta skojolkoj tunel abtelal xchiuk ta
skelel kuxi xmukib xkuxlej ti slumal batsi
jnaklumetike.

98 6 Se propone al Congreso de la Unin y a las le- Ta xich alel batel ta smukta nail stsobobbailik
gislaturas de los estados de la Repblica que, en jvalejetik ta Mejiko xchiuk jmeltsanej mantal
el reconocimiento de la autonoma indgena y vun ta estaroetik ta sjunul slumal Mejiko kuxi, ti
para la determinacin de sus niveles, tomen en ta stsakel ta muk yichel sbaik ta muk stukik batsi
consideracin los principales derechos que son jnaklumetik xchiuk ku x-elan skajalkaj xkot ta
objeto de la misma, establecindose las modali- pasele, jauk tsots skoplal xich tael ta nael ku
dades que se requieran para asegurar su libre x-elan ichbil ta muke; skan xich chapbel lek
ejercicio. Entre dichos derechos podran destacar sjam smelol yo kuchaal jech chkot o ta pasele.
los siguientes: Ti vaay kusitik ichel ta muke, xu ja tsots skoplal
ti li kusi chich albel batel skoplale:

a)Ejercer el derecho a desarrollar sus formas es- a) Spasel ti yichel ta muk smukubtasel ku x-elan 99
pecficas de organizacin social cultural, poltica y nopen xayik svoloj stsoboj sbaik ta kuxlej, stalel
econmica; xkuxlejik, smelol jtunel jvuel xchiuk slekil kule-
jalike;

b) Obtener el reconocimiento de sus sistemas b) Stael yichel ta muk ku x-elan nopen xayik 100
normativos internos para la regulacin y sancin, stusan xchapan sba stukik, ja noox me mu xti-
54
en tanto no sean contrarios a las garantas cons- xilin sba xchiuk kusi chal mantal vun xchiuk
titucionales y a los derechos humanos, en parti- yichel ta muk jchiel jkopojeletike, ja tsots
cular los de las mujeres; skoplal ti yichelik ta muk antsetike;

c)Acceder de mejor manera a la jurisdiccin del c) Stael ta lekilal ti kelel chapanel yuun Estaroe; 101
Estado;

d)Acceder de manera colectiva al uso y disfrute d) Stael ta komon stunesel xchiuk slekinel kusi 102
de los recursos naturales, salvo aquellos cuyo oy x-ayan ta osil banamile, ja me mu xu ti bu ja
dominio directo corresponda a la Nacin; yichoj ta skob sjunul slumal Mejikoe;

e)Promover el desarrollo de los diversos compo- e) Slikesbel skoplal smukubtasel ti jaychop 103
nentes de su identidad y patrimonio cultural; stalelik xchiuk talel kuxlejal xchanoj spasojik
komel totil meil ta voneje.
104 f) Interactuar en los diferentes niveles de repre- f) Nitil tsakalikuk ta skelel xchapanel ti jayib
sentacin poltica, de gobierno y de administra- skojolkoj jvalejetik, jtunel jvuel xchiuk ta
cin de justicia; tusanvanej chapanvanej;

105 g) Concertar con otras comunidades de sus pue- g) Xchap skopik kuxi svol stsob sbaik xchiuk
blos o de otros, la unin de esfuerzos y coordi- yantik parajeetik ta slumalik o me ta yantik jtek-
nacin de acciones para la optimizacin de sus lumetik, kuxi svol stsob yipik xchiuk yayej
recursos, el impulso de proyectos de desarrollo sloilik ta abtel sventa skelel kusi oy x-ayan
regional y en general para la promocin y defen- yunik, kuxi xich mukubtasel abtelal ta xich
sa de sus intereses; pasel ta yosil sbanamilik xchiuk skelel stuku-
lanel skotol kusi tskan tspasike.

106 h) Designar libremente a sus representantes, tan- h) Stujel svaanel stuk yajvalejik, lek me ta para-
to comunitarios como en los rganos de gobier- je, o me ta jtunel j-abtel ta jteklum xchiuk ti yaj-
no municipal, y a sus autoridades como pueblos tunel vuelik ta slumal ti batsi jnaklumetike, jech 55
indgenas, de conformidad con las instituciones y ku x-elan smantalil xkuxlejik xchiuk ku x-elan
tradiciones propias de cada pueblo; nopen xayik ti jujun lume;

107 i) Promover y desarrollar sus lenguas y culturas, i) Yakel ta otkinel xchiuk smukubtasel sbatsi
as como sus costumbres y tradiciones tanto pol- kopik xchiuk stalel xkuxlejik, xchiuk ek ti ku
ticas como sociales, econmicas, religiosas y cul- x-elan nopen xayik sabel smelol yajtunel vuelik
turales. xchiuk svolel stsobel sbaik ta kuxlej, lekil kule-
jal, yichel ta muk jtotik xchiuk talel kuxlejal.

III III

108 1 Ampliacin de la participacin y representacin 1 Sjamel snitel tsakelik ta tunel vuel xchiuk
polticas. Fortalecimiento municipal. Es conve- svaanel jtunel jvuel. Stsatsubtasel jteklum.
niente prever a nivel constitucional los mecanis- Tskan xich likesbel skoplal stsakel ta mantal
mos necesarios que: vun yo kuchal xkot ta pasel ti:

a) Aseguren una representacin poltica adecuada a) Tsatsubtasbiluk ti oyuk yajvalejik ta tunel abtel 109
de las comunidades y pueblos indgenas en el ti sparaje xchiuk slumal batsi jnaklumetik ta
Congreso de la Unin y en los congresos locales, smukta nail stsobobbail jvalejetik ta Mejiko
incorporando nuevos criterios en la delimitacin xchiuk ta estaroetik, tskan xich chanopel ku
de los distritos electorales que correspondan a las smukul osil banamil chich chakel sventa stujel
comunidades y pueblos indgenas. svaanel jvalejetik, jtunel j-abteleltik ta sparajeik
xchiuk slumal batsi jnaklumetike.

b) Permitan su participacin en los procesos elec- b) Xuuk nitil tsakalik ta stujel svaanel jtunel j-ab- 110
torales sin la necesaria participacin de los par- tel, mauk to tsots skoplal me tsakalik ta junuk
tidos polticos. partiro politiko.

c)Garanticen la efectiva participacin de los pue- c) Stsatsubtasel snitel stsakel slumal batsi jnaklu- 111
56
blos indgenas en la difusin y vigilancia de di- metik ta stanibel skoplal xchiuk skelel stuku-
chos procesos. lanel ti vaay stujel svaanel jtunel abtele.

d) Garanticen la organizacin de los procesos de d) Stsatsubtasel xchapel skelel stujel svaanel 112
eleccin o nombramiento propios de las comuni- stuk yajtunel j-abtelik ja ti ku x-elan ta stuj ta
dades o pueblos indgenas en el mbito interno. svaan stukik ta yutil slumalik ti sparaje xchiuk
slumal batsi jnaklumetike.

e) Reconocer las figuras del sistema de cargos y e) Stsakel ta muk ku x-elan nopen xay spasik 113
otras formas de organizacin, mtodos de desig- tunel abtel xchiuk ku x-elan yan xchapoj sbaik,
nacin de representantes, y toma de decisiones ku x-elan sjam smelol nopen xayik stujel
en asamblea y de consulta popular.2 svaanel yajvalejik, xchiuk ta xchap yayej sloilik
ta tsobajel xchiuk ku x-elan ta sjakbe sba yayej
sloilik2.
114 f) Establecer que los agentes municipales o figuras f) Xchotanbel lek skoplal kuxi jauk ta stuj
afines sean electos o, en su caso, nombrados por svaan yaj-ajente xchiuk kusi yan jvalej oy
los pueblos y comunidades correspondientes. yuun ti slumal xchiuk sparaje batsi
jnaklumetike.

115 g) Prever en la legislacin a nivel estatal los me- g) Skelel ti oyuk stsakel ta mantal vun yuun
canismos que permitan la revisin y, en su caso, estaro yo kuchal xuuk xich chakelel, me jech
modificacin de los nombres de los municipios, chkote, ti xuuk xich jelel sbi jteklumetik me
a propuesta de la poblacin asentada en las de- yuun ja jech tskanik ti batsi jnaklumetik
marcaciones correspondientes. bochotik te nakalike.

116 2 Garanta de acceso pleno a la justicia. El Estado 2 Statsubtasel stael lek tusanel chapanel. Ti Estaroe
debe garantizar el acceso pleno de los pueblos a la skan ta stsatsubtas ti oyuk lek stusanel xchapanel
jurisdiccin del Estado mexicano, con reconoci- slumal batsi jnaklumetik bu kalal ja stsakoj ta
miento y respeto a sus propios sistemas normativos muk sjunul slumal Mejiko, ja noox yuun tskan 57
internos, garantizando el pleno respeto de los dere- ichel ta muk ti ku x-elan stalel xkuxlejike xchiuk
chos humanos. Promover que el derecho positivo ku x-elan nopen xaay xchapan sba stukike,
mexicano reconozca las autoridades, normas y pro- xchiuk oyuk stsatsubtasel yichel ta muk jchiel
cedimientos de resolucin de conflictos internos, jkopojeletike. Ta slikesbe skoplal ti kuchaal sko-
entendindose por esto los conflictos de conviven- tol mantal vunetik ta yosilal Mejiko sventa tusel
cia interna de los pueblos y comunidades, para apli- chapanel ako stsak ta muk jtunel jvuel xchiuk
car justicia sobre la base de sus sistemas norma- ku x-elan nopen xaay xchapan sba stukike, ti
tivos internos y, que mediante procedimientos sim- vaay stusanel xchapanel sba stukike ja ti kusi te
ples, sus juicios y decisiones sean convalidados por noox xlik xtab ta yosilalik ti parajeetik xchiuk
las autoridades jurisdiccionales del Estado. jteklumetike, ti ta tusanel chapanele jauk xich ta
muk ti ku x-elan nopen xaay stusan xchapan sba
stukike, vaay u sabiluk noox lek smelol yo
kuchaal stsake ta muk yuun jchapanvanejetik ta
Estaro ti kusi la stusan xchapan stukike.
El reconocimiento de espacios jurisdiccionales a las Ti stsakel ta muk bu kalal ja ta sbaik jtunel j-ab- 117
autoridades designadas en el seno de las comu- teletik ta sparaje xchiuk ta slumal batsi jnaklu-
nidades, pueblos indgenas y municipios, a partir metik xchiuk jteklumetike, ja jech ta xkot ta
de una redistribucin de competencias del fuero pasel me yuun yich chanopel chakel kusi ja ta
estatal para que dichas autoridades estn en apti- sba skelel xchapanel ti Estaroe, yo kuchaal ti
tud de dirimir las controversias internas de convi- vaay jtunel j-abteletike ja xa ta sbainik o lek
vencia, cuyo conocimiento y resolucin impliquen xchapanel kusi xlik xtab ta xkuxlejike, yuun ti
una mejor procuracin e imparticin de justicia. kalal lek xotkinik xchiuk xchapanike, ja te lek
ichbil sjam smelol o ti tusanel chapanele.

La marginacin en que viven los pueblos indge- Ti jipel tenel oy yichoj xkuxlej slumal batsi 118
nas y las condiciones de desventaja en las que jnaklumetik xchiuk ku x-elan muyuk yichelik
acceden al sistema de imparticin y procuracin ta muk ta tusanel chapanele, ta xak ta ilel ayel
de justicia, plantean la necesidad de una profun- ti tskan pasel ta ach smantal vunal tusanel cha-
da revisin del marco jurdico federal y estatal, a panel ta sjunul slumal Mejiko xchiuk ta estaro
58
fin de garantizar el efectivo acceso de los pueblos yo kuchaal ta meleluk ti slumal batsi jnaklu-
indgenas y, en su caso, de sus integrantes a la metik xchiuk jnaklejetike staik lek ti kelel cha-
jurisdiccin del Estado, y con ello evitar una par- panel yuun Estaroe, skan xich chayel ti jvok
cial imparticin de justicia en detrimento de este noox bocho chich tusanel chapanele, ti ja
sector de la poblacin. noox ta xil svokol batsi jnaklumetike.

En las reformas legislativas que enriquezcan los Ti kalal chich chameltsanel mantal vunetik sven- 119
sistemas normativos internos deber determinar- ta stsatsubtas ti smantalil ku x-elan ta xchapan
se que, cuando se impongan sanciones a miem- sba stukike, tsots skoplal ti kalal chich akbel stoj
bros de los pueblos indgenas, debern tener en smulik ti bochotik likemik ta slumal batsi
cuenta las caractersticas econmicas, sociales y jnaklumetike, tskan chich tsakel ta muk ku x-elan
culturales de los sancionados, privilegiando san- kuxul chamalik, ta ston stakinik, svoloj stsoboj
ciones distintas al encarcelamiento; y que prefe- sbaik xchiuk stalel xkuxlejik ti bochotik ta stoj
rentemente puedan compurgar sus penas en los smulike, jauk tsots skoplal me oy kuxi yan xu stoj
establecimientos ms cercanos a su domicilio y, ti smulike, yuun mauk to uts ta chukel xchiuk
en su caso, se propicie su reintegracin a la co- teuk noox nopol ta stoj smulik te bu nakalik,
munidad como mecanismo esencial de readap- xchiuk me jeche, ja ti kuchal xich sabel smelol
tacin social. xchaoch noox ta sparaje, ja jech tsots skoplal ta
xlok o ti yontone kuchal xich chavolel tsobel ta
naklej ta kuxlej.

120 Se impulsar la insercin de las normas y prcti- Ta xich sabel skoplal stsakel ta mantal vun sman-
cas jurdicas de las comunidades indgenas como talik xchiuk ku x-elan nopen xay stusan xchapan
fuente de derecho aplicable a los procedimientos sbaik ti sparaje batsi jnaklumetike, kuxi jauk
y a las resoluciones de las controversias que es- tsots skoplal ta xtun yunik ta chapanvanej ti
tn a cargo de sus autoridades as como, a ttulo jtunel j-abteletik yunike, tsakbiluk ta muk ta man-
de garanta constitucional, se tomen en conside- tal vun, me oy xichik tusanel chapanel ti batsi
racin en los juicios federales y locales en que los jnaklumetik ta sjunul slumal Mejiko xchiuk ta
indgenas sean parte. Estaroe jauk xich tsakel ta muk. 59

121 3 Conocimiento y respeto a la cultura indgena. 3 Yotkinel xchiuk stsakel ta muk stalel xkuxlej
Se estima necesario elevar a rango constitucional batsi jnaklumetik. Tsots skoplal skan tsakel ta
el derecho de todos los mexicanos a una edu- mantal vun yo kuchaal xich ichel ta muk ti sko-
cacin pluricultural que reconozca, difunda y pro- toluk vinik antsetik Mejikano oyuk xchanubtaselik
mueva la historia, costumbres, tradiciones y, en ta vun ti oy ep ta chop talel kuxlejale, ako stsak ta
general, la cultura de los pueblos indgenas, raz muk, xak ta ayel xchiuk spukbe skoplal yeche-
de nuestra identidad nacional. mal kuxlejal, kusi nopen xayik spasel xchiuk
skotol stalel xkuxlej slumal batsi jnaklumetik
yuun ja yibel stalel sjunul slumal Mejiko.

122 El Gobierno Federal promover las leyes y las Ti jtunel jvuel ta Mejikoe ta slikesbe skoplal man-
polticas necesarias para que las lenguas indge- taletik xchiuk sjam smelol yo kuchaaluk ti batsi
nas de cada estado tengan el mismo valor social kopetik ta jujun estaroe oyuk lek yichelik ta muk
que el espaol y promover el desarrollo de prc- yuun jnaklumetik jech chakuchaal oy yichel ta
ticas que impidan su discriminacin en los tr- muk kaxlan kope, xchiuk ta slikesbe skoplal
mites administrativos y legales. smukubtasel kusitik skan pasel kuxi mu sta ilba-
jinel utsintael kalal chtun ta xchapanel kop ayej
xchiuk mantaletike.

El Gobierno Federal se obliga a la promocin, Ti jtunel jvuel ta Mejikoe ta xak ta sba yakel ta 123
desarrollo, preservacin y prctica en la educa- otkinel, smukubtasel skelel stukulanel, kuxi
cin de las lenguas indgenas y se propiciar la mu xchay x-ul xchiuk tunuk ta chanubtasvanej
enseanza de la escrito-lectura en su propio idio- ti batsi kopetike xchiuk ta xich akel ta chanel
ma; y se adoptarn medidas que aseguren a es- ku x-elan ta tsibtael xchiuk ta aptael ti skop
tos pueblos la oportunidad de dominar el espa- stukike; ta xich kelbel lek smelol kuxi xchanik
ol. El conocimiento de las culturas indgenas es lek kaxlan kop ti batsi jnaklumetike. Ti yotkinel
enriquecimiento nacional y un paso necesario ku x-elan stalel xkuxlej batsi jnaklumetike, ja
para eliminar incomprensiones y discriminacio- smukibtasel sjunul slumal Mejiko xchiuk tsots
60
nes hacia los indgenas. skoplal kuxi xchay batel ti ilbajinel utsintael ta
stojol batsi jnaklumetike.

4 Educacin Integral indgena. Los gobiernos se Chapal lek xchanubtasel batsi jnaklumetik. Ti 124
comprometen a respetar el quehacer educativo jtunel jvueletike ta xak skopik kuchal xich
de los pueblos indgenas dentro de su propio es- tsakel ta muk ku x-elan ta xchanubtas sbijubtas
pacio cultural. La asignacin de los recursos fi- sba stukik ti slumal batsi jnaklumetik ta yutil ku
nancieros, materiales y humanos deber ser con x-elan stalel xkuxlejike. Ti takin ta xichik ak-
equidad para instrumentar y llevar a cabo ac- bele, kusitik ta xtun yunik xchiuk ti jchanub-
ciones educativas y culturales que determinen las tasvanajetike tskan kooluk xich tael yo
comunidades y pueblos indgenas. kuchaal xkot ta pasel ti chanubtasel bijubtasel
xchiuk talel kuxlejal chkot ta yonik ti sparaje
xchiuk slumal batsi jnaklumetike.
125 El Estado debe hacer efectivo a los pueblos indge- Ti Estaroe tskan ti ta meleluk xich ta muk ti
nas su derecho a una educacin gratuita y de cali- chak ta matanal xchiuk oy lekil chanubtasel ta
dad, as como fomentar la participacin de las co- slumal batsi jnaklumetike, ja noox jech xtok
munidades y pueblos indgenas para seleccionar, tskan sabel sjam kuxi skolta sbaik sparaje
ratificar y remover a sus docentes tomando en xchiuk slumal batsi jnaklumetik ta stujel, ta
cuenta criterios acadmicos y de desempeo pro- yalel me chkom o me tsjeltaik yajchanubtasvane-
fesional previamente convenidos entre los pueblos jike, ja tstsakik ta muk ku yepal xchanoj xchiuk
indgenas y las autoridades correspondientes, y a sbijil ta yabtel, ja tsots skoplal ti kuxi bayuk o
formar comits de vigilancia de la calidad de la noox xchapojik ti slumal batsi jnaklumetik
educacin en el marco de sus instituciones. xchiuk jtunel j-abteletik bocho ja ta sbaik
skelele, xchiuk ta svaanik komiteetik bochotik ta
skelik ku x-elan slekil ti chanvun chich akel ta
chanele ja ti ku x-elan ti smantalil ta pasele.

126 Se ratifica el derecho a la educacin bilinge e Ta xich tsatsubtasel ti oyuk yichel ta muk 61
intercultural de los pueblos indgenas. Se estable- xchanubtasel ta vun ta chachop kop xchiuk ep
ce como potestad de las entidades federativas, en ta chop talel kuxlejal ti slumal batsi jnaklumetike.
consulta con los pueblos indgenas, la definicin y Ja ta sba skelel stukulanel jujun Estaro, bayuk ta
desarrollo de programas educativos con conteni- sjakbe, ta xchap xchiuk slumal batsi jnaklumetik
dos regionales, en los que deben reconocer su kusi ti chich tsakel ta vun xchiuk kusi chich
herencia cultural. Por medio de la accin educati- akel ta chanele, tskan ja chich ichel ta muk ti
va ser posible asegurar el uso y desarrollo de las talel kuxlejal ta yosilalike. Ta chanubtasel ta vun
lenguas indgenas, as como la participacin de los xu xich lek tunesel xchiuk mukubtasel ti batsi
pueblos y comunidades de conformidad con el kopetike, ja noox jech xtok ek ti teuk nitil tsaka-
espritu del Convenio 169 de la OIT. lik ta xchapel ti lumetik xchiuk parajeetik jech
kuchaal chal yipal ti Konvenio 169 yuun OIT.

127 5 La satisfaccin de necesidades bsicas. El esta- 5 Skelel stael kusitik ja bayuk jtunele. Ti Estaroe
do debe impulsar mecanismos para garantizar a tskan ta sabe skoplal kuxi stsatsubtas ta stojol
los pueblos indgenas condiciones que les permi- slumal batsi jnaklumetik stael sveel yuchumik,
tan ocuparse de su alimentacin, salud y vivienda, kelel poxtael xchiuk kusitik chtun ta sna skulebik
en forma satisfactoria, y por lo menos a un nivel kuxi lek chi xkopojike. Ti smelol volel tsobel ta
de bienestar adecuado. La poltica social debe kuxlejale ta slikes kusi tsots skoplal tskan pasel ta
impulsar programas prioritarios para que la po- stojol ololetik, kerem tsebetik yuun slumal batsi
blacin infantil de los pueblos indgenas mejore jnaklumetik yo kuchaal xlekub skelel xpoxtae-
sus niveles de salud y alimentacin, y de apoyo, lik, sveel yuchumik xchiuk oyuk skoltael ta yab-
en un plan igualitario, la capacitacin de las mu- tel ta komon xchiuk sbijubtasel antsetik, xich
jeres, ampliando su participacin en la organiza- jamel lek snitel stsakel ta xchapel snopel xchiuk
cin y el desarrollo de la familia y la comunidad. smukubtasel snailalik xchiuk sparajeik. Tskan
Debe darse prioridad a la intervencin de la mujer jauk tsots skoplal stsakel ta muk yayej sloil batsi
indgena en las decisiones sobre sus proyectos de ants kalal chalik kusitik stak pasel yo xmukib
desarrollo econmico, poltico, social y cultural. x-ayan lekil kulejal, smelol jtunel jvuel, volel
tsobel ta kuxlej xchiuk talel kuxlejal.
62
6 La produccin y el empleo. Histricamente, los 6 Abtel xchiuk kusi xlok x-ayan. Vonej o noox, 128
modelos de desarrollo no han tomado en cuenta kalal chich likesel smukubtasel kuxlejale,
los sistemas productivos de los pueblos indge- muyuk bu tsakbil ta muk ku x-elan sna x-abtej
nas. En consecuencia, debe fomentarse el apro- ti slumal batsi jnaklumetike. Ja yo un, tskan
vechamiento de sus potencialidades. chich tsakel ta muk ti vaay sbijilik ta abtele.

Se debe buscar el reconocimiento, en el sistema Tskan chich sael sjam kuxi xich tsakel ta muk- 129
jurdico mexicano, federal y estatal, del derecho ta mantal vun ta Mejiko xchiuk ta estaro ti
de los pueblos indgenas al uso sostenible y a yichel ta muk slumal batsi jnaklumetik sventa
todos los beneficios derivados del uso y aprove- stunesel ta lekilal xchiuk slekinel skotol ti kusi
chamiento de los recursos naturales de los terri- oy x-ayan ta yosil sbanamilik bu nakalik o me ja
torios que ocupan o utilizan de alguna manera bu ta x-abtejik yo kuchaal lekuk mukta nopbil
para que, en un marco de desarrollo global, se smukubtasel ti kuxlejal ta komone, kuchal
supere el atraso econmico y el aislamiento, lo xlokik ta meonal xchiuk ti vokbil chakbilike,
que implica tambin un aumento y reorientacin ti vaaye yuun tskan toyel xchiuk chanopel ku
del gasto social. El Estado debe fomentar el desa- x-elan chich lajesel ti takin ta slekubtasel kuxle-
rrollo de la base econmica de los pueblos ind- jale. Ti Estaroe tskan smukubtasbe skoplal kuxi
genas y garantizar la participacin de los mismos oyuk smukubtasel ti slikebal stael ton takin ta
en el diseo de las estrategias encaminadas a slumal batsi jnaklumetike xchiuk skan tsatsub-
mejorar sus condiciones de vida y su dotacin de tasel ti skoltael sbaik ta snopel xchapel kusitik
servicios bsicos. skan pasel kuchal xlekub xkuxlejik xchiuk staik
ti kusi tsots skoplal chtun yunike.

130 7 Proteccin a indgenas migrantes. El Estado de- 7 Skelel spojel batsi jnaklumetik bochotik ta
be impulsar polticas sociales especficas para pro- xlokik batel ta yan lum. Ti Estaroe tskan tstsatsub-
teger a los indgenas migrantes, tanto en el territo- tasbe smelolal volel tsobel ta kuxlejal kuxi oyuk
rio nacional como ms all de las fronteras, con lek skoplal skelel spojel batsi jnaklumetik me
acciones interinstitucionales de apoyo al trabajo y yuun chlokik batel ta yan lum, manchuk me li
educacin de las mujeres, y de salud y educacin noox ta yosilal Mejiko o me ta yantik namal 63
de nios y jvenes, las que en las regiones rurales banamil, tskan komon tslikesik abtel ti jaychop
debern estar coordinadas en las zonas de apor- snailtak abtelal yuun jvuel jtunel kuchal skoltaik
tacin y en las de atraccin de jornaleros agrcolas. ta abtel xchiuk xchanubtasel ti antsetike, skelel
xpoxtaelik xchiuk xchanubtaselik ti ololetik
xchiuk kerem tsebetike, ti ta parajeetike tskan me
ja te jmoj ta xkot ta pasel yabtelik ti bu chlokik
batele xchiuk ti bu chkotik ta sa abtele.

131 8 Medios de comunicacin. A fin de propiciar un 8 Spukubil kop ayej. Kuxi xu xchiin sbaik ta
dilogo intercultural desde el nivel comunitario loil yael ti ep ta chop talel kuxlejal te ta sparaje
hasta el nacional, que permita una nueva y posi- xchiuk kalal ta sjunul slumal Mejiko, kuxi ta
tiva relacin entre los pueblos indgenas y entre lekilal xlik svol stsob sbaik ta ach ti batsi
stos y el resto de la sociedad, es indispensable jnaklumetik xchiuk yantik bu svoloj stsoboj sbaik
dotar a estos pueblos de sus propios medios de ta komon ti vinik antsetike, tsots skoplal xichik
comunicacin, los cuales son tambin instru- akbel ta skobik spukobil kop ayej ti vaay
mentos claves para el desarrollo de sus culturas. lumaliletike, yuun tsots skoplal ja jtunel kuxi
Por tanto, se propondr a las instancias nacio- xlekub s-utsib stalel xkuxlejik. Jayo ta xichik
nales respectivas, la elaboracin de una nueva albel batel snail stsobbail jvalejetik ta Mejiko
ley de comunicacin que permita a los pueblos bochotik ja ta sbaik skelel, kuxi spasik ach
indgenas adquirir, operar y administrar sus pro- mantal vun yuun ti spukobil kop ayej kuxi
pios medios de comunicacin. xuninik, stijik xchiuk skel stukulanik stukik
slumal batsi jnaklumetik ti spukobil kop aye-
jetike.

Los gobiernos Federal y Estatal promovern que Ti jtunel jvuel ta sjunul slumal Mejiko xchiuk 132
los medios de comunicacin indigenistas se con- Estaroe ta slikesbeik skoplal kuxi xkom ta yok
viertan en medios de comunicacin indgena, a de- skobik batsi jnaklumetik ti spukobil kop ayej
manda de las comunidades y pueblos indgenas. ja to yunik jtunel jvuel bochotik ta x-abtejik ta
64
stojol batsi jnaklumetike, ja jech chkot ta pasel
me yuun ja jech la skanik ti sparaje xchiuk
slumal batsi jnaklumetike.

El Gobierno Federal recomendar a las instancias Ti jtunel jvuel ta Mejikoe ta xalbe ti bochotik ja 133
respectivas que las 17 radiodifusoras del INI sean ta sbaik skelel xchapanele yo kuchaluk x-och
entregadas a las comunidades indgenas de sus ta yok skob batsi jnaklumetik ti vuklajuneb snail
respectivas regiones con la transferencia de per- sme laryo yichoj ta venta INI te ta yosilalike,
misos, infraestructura y recursos, cuando exista xchiuk yakbel ta kabal svunaltak, snailtak
solicitud expresa de las comunidades indgenas xchiuk skotol kusitik oy x-ayan yuunike, ja
en este sentido. jech chkot ta pasel me yuun jech chal ta ye
stukik ti batsi jnaklumetike.

Asimismo, es necesario un nuevo marco jurdico Ja no jech xtok, tskan oyuk ach mantal vun 134
en materia de medios de comunicacin que con- yuun ti spukobil kop ayej bu tstsak ta muk jech
sidere los siguientes aspectos: la pluriculturalidad kuchaal: ep ta chop kuxlejal ta sjunul Mejiko,
nacional; el derecho al uso de las lenguas indge- yichel ta muk spukel xchiuk kopojel ta batsi
nas en los medios; el derecho de rplica; garan- kop ta spukobil kop ayej, yichel ta muk stakel
tas a los derechos de expresin, informacin y sutel; stsatsubtasel ti xu xal skop yayejike, yayel
comunicacin; la participacin democrtica de las xchiuk spukel skop yayejik; ti snitel stsakel ta
comunidades y pueblos indgenas ante las ins- komon lekilal chapbil kop ti sparaje xchiuk
tancias de decisin en materia de comunicacin. slumal batsi jnaklumetik ta stojol snail stsobbail
La participacin de los interesados en la ciudada- jvalejetik bocho ja ta sbaik skelel spukobil kop
nizacin de las instancias de decisin en materia ayeje. Ti snitel stsakel ta skoman chapanel,
de comunicacin, mediante la creacin del Om- yuninel ti snail stsobobbail jtunel jvuel bocho
budsman de la comunicacin o del Consejo ciu- ja ta sbaik xchapbel skoplal spukobil kop aye-
dadano de la comunicacin. je, kuchal xich vaanel bocho ta skelik yichel
ta muk vinik antsetik sventa skelel spukobil kop
ayej o me konsejo yuun jnaklumetik sventa
xchapubil spukel kop ayeje. 65

IV. LA ADOPTACIN DE LOS SIGUIENTES IV. SLIKEBAL KOPETIK TSOTS SKOPLAL STSAKEL TA
PRINCIPIOS, QUE DEBEN NORMAR LA NUEVA MUK SVENTA SLIKESEL YACH VOLEL TSOBEL BATSI
RELACIN ENTRE LOS PUEBLOS INDGENAS Y JNAKLUMETIK XCHIUK ESTARO XCHIUK SKOTOL
EL ESTADO Y EL RESTO DE LA SOCIEDAD JNAKLUMETIK

135 1 Pluralismo. El trato entre los pueblos y culturas 1 Ep ta chop talelil. Ti ku x-elan ta xil skopan
que forman la sociedad mexicana ha de basarse sbaik jnaklumetik xchiuk talel kuxlejal oy ta yaj-
en el respeto a sus diferencias, bajo el supuesto val slumal Mejikoe ja me ta stsak ta muk ti ku
de su igualdad fundamental. Como consecuen- x-elan jeltosike, ti oy skomon ichelik ta muke.
cia, ha de ser poltica de Estado normar su ac- Ti vaay ku x-elane, ja me ta sabe smelol sman-
cin, fomentando en la sociedad una orientacin talil ku x-elan ta x-abtej ti estaroe xchiuk kuxi ta
pluralista, que combata activamente toda forma xakbe ta sjol yonton jnaklumetik ti ep ta chop
de discriminacin y corrija las desigualdades eco- kuxlejale, yo kuchaal xchay batel skotol ti ku
nmicas y sociales. Igualmente, ser necesario x-elan oy ilbajinel utsintaele xchiuk ja noox
avanzar hacia la conformacin de un orden jurdi- jech xtok ako stukubtas ti oy yalel toyol lekil kule-
co nutrido por la pluriculturalidad, que refleje el jal xchiuk kuxlejale. Ja noox jech xtok tskan xich
dilogo intercultural, con normas comunes para sabel batel yach melolal mantaletik kuchal jauk
todos los mexicanos y respeto a los sistemas xich ta muk ti ep ta chop talel kuxlejale, xchiuk
normativos internos de los pueblos indgenas. ako yak ta ilel ti jmoj xtal xbat skopan sbaik ti talel
kuxlejaliletike, oyuk komon mantaletik ta stojol ti
jnaklumetike xchiuk ti yichel ta muk ku x-elan ta
xchapan sba stukik ti slumal batsi jnaklumetike.

2 Libre determinacin. El Estado respetar el Jamal snopel xchapel kuxlejal. Ti Estaroe ta stsak 136
ejercicio de la libre determinacin de los pueblos ta muk ti jamal snopel xchapel xkuxlej ti slumal
indgenas, en cada uno de los mbitos y niveles batsi jnaklume, ta xchopolchop xchiuk ta ska-
en que harn valer y practicarn su autonoma jalkaj bu ta stsake ta muk xchiuk bu ti jelel ta
diferenciada, sin menoscabo de la soberana na- xich sbaik ta muke, ja noox ti tsots skoplal
66
cional y dentro del nuevo marco normativo para muyuk ta xich ilbajinel ti ku x-elan xchapoj sba
los pueblos indgenas. Esto implica respetar sus stuk ti slumal Mejiko xchiuk ja kuxi ti ach
identidades culturales y formas de organizacin mantal ta slumal batsi jnaklumetike. Ti vaaye
social. Respetar asimismo las capacidades de yuun tskan ichel ta muk ti ku x-elanike, stalel
los pueblos y comunidades indgenas para deter- xkuxlejik xchiuk ku x-elan svoloj stsoboj sbaik
minar su propio desarrollo, en tanto se respete el ta komon, ta xich ichel ta muk xtok ti sbijil
inters nacional y pblico. Los distintos niveles de slumal xchiuk sparaje batsi jnaklumetik kuxi
gobierno e instituciones del Estado Mexicano no skel stukik ku x-elan xu xmukib batel xkuxle-
intervendrn unilateralmente en los asuntos y de- jike, jech me yuun tsakbil ta muk ti kusi skanoj
cisiones de los pueblos y sus estrategias vigentes sjunul slumal Mejiko xchiuk ti jnaklumetike, ti
de aprovechamiento de los recursos. skajalkaj jtunel jvueletik xchiuk snailtak abtel
yuun estaro Mejikanoe mu xu stik sbaik ek ti ta
kustik chchapanik xchiuk tsnopik ti slumal
xchiuk sparaje batsi jnaklumetike, jech xtok ti ta
ku x-elan svoloj stsoboj sbaik, xchiuk ku x-elan
oy yajvalejik xchiuk ku x-elan saojbeik stukil
slekinel kusi oy x-ayan ta osil banamile.

137 3 Sustentabilidad. Es indispensable y urgente ase- Skelel stukulanel kusi oy x-ayan. Tsots skoplal
gurar la perduracin de la naturaleza y la cultura xchiuk ta aniltikuk noox tskan xich kelel
en los territorios de los pueblos indgenas. Se im- tukulanel osil banamil xchiuk talel kuxlejal ta
pulsar el reconocimiento, en la legislacin, del yosilalik ti slumal batsi jnaklumetike. Ta xich
derecho de los pueblos y comunidades indgenas kelel kuxi xich tsakel ta muk ta mantal vun, ti
a recibir la indemnizacin correspondiente, cuan- yichel ta muk slumal xchiuk sparaje batsi jna-
do la explotacin de los recursos naturales que el klum sventa xichik tojbel kalal me xich lokes-
Estado realice, ocasione daos en su hbitat que bel kusi oy x-ayan ta yosil sbanamilik yuun ti
vulneren su reproduccin cultural. Para los casos estaroe, ja me jech me yuun laj ta utsintael
en los que el dao ya se hubiera causado, y los xchiuk ilbajinel sna skulebike, me yuun ta
pueblos demuestren que las compensaciones sokesbe spasel yepajesel stalel xkuxlejike. Kalal 67
otorgadas no permiten su reproduccin cultural, me yuun ilbajinbil utsintabil xae xchiuk me la
se promover el establecimiento de mecanismos jyakik ta ilel batsi jnaklumetik mu baluk xayik
de revisin que permitan que de manera conjun- ta spasel slekubtasel stalel xkuxlejik ti ku yepal
ta, el ejecutivo y los afectados, analicen el caso la jyichik akbele, ta xich likesbel skoplal
concreto. En ambos casos los mecanismos com- kuchal xich chakelel chapanel, yokuchaal
pensatorios buscarn asegurar el desarrollo sus- jmojuk ti estaro xchiuk bochotik la staik ilba-
tentable de los pueblos y comunidades indgenas. jinele xlik skel xchapik lek. Ta xchachopal ti
kusi la jyich alele, ti ku x-elan ta xich tojel
sutele ja ta sabe stukil kuxi xich mukubtasel,
skelel stukulanel kusi oy x-ayan yuun ta xkux-
lej ti slumal xchiuk sparaje batsi jnaklumetike.

138 Asimismo, impulsar, de comn acuerdo con los Ja jech xtok, koman nopbil xchiuk slumal batsi
pueblos indgenas, acciones de rehabilitacin de jnaklumetik, ti slikesbel skoplal yabtelanel
esos territorios, y respaldar sus iniciativas para xchameltsanel ti vaay osil banamiletike, xchiuk ta
crear condiciones que aseguren la sustentabilidad stsatsubtasbe yip kusi ta spas kuchal sabe stukil ti
de sus prcticas de produccin y de vida. slikesel stukulanel batel ku x-elan ta x-abtejik
xchiuk kuxulike.

4 Consulta y acuerdo. Las polticas, leyes, pro- Sjakel xchiuk xchapel kop. Ti sjam smelol kusi 139
gramas y acciones pblicas que tengan relacin chich pasel, mantal vunetik, xchiuk abtelal ta
con los pueblos indgenas sern consultadas con xichan pasel ti ja jtunel ta komon ta slumal batsi
ellos. El Estado deber impulsar la integridad y jnaklumetike tskan chichik jakbel. Ti Estaroe
concurrencia de todas las instituciones y niveles tskan ta sabe skoplal kuchal chapaluk xchiuk
de gobierno que inciden en la vida de los pueblos jmojuk lek kusi tspasik snailtak abtelal xchiuk
indgenas, evitando las prcticas parciales que skajalkajal jtunel jvueletik bochotik ta x-abtejik
fraccionen las polticas pblicas. Para asegurar ta stojol slumal batsi jnaklumetike, tskan mu ta
que su accin corresponda a las caractersticas voktaltikuk kuxi mu vokol chalkaluk ti kusi
diferenciadas de los diversos pueblos indgenas y nopbil ta pasele. Yo kuchaal ti kusitik xkot ta
68
evitar la imposicin de polticas y programas uni- pasele, xich ta muk ti ku x-elan jeltos slumal
formadores, deber garantizarse su participacin batsi jnaklumetik xchiuk kuxi mauk noox ta
en todas las fases de la accin pblica, incluyen- xichik albel ku x-elan smelol xchiuk chkooltas-
do su concepcin, planeacin y evaluacin. van ti kusi chich pasele, tskan ta xich kelel lek
kuxi oyuk snitel stsakel ta skelel skotol jaychop
abtelal jtunel ta komon, ta yalel ku x-elan ta xich
pasel xchiuk skelel ku x-elan chkom ta pasel.

Asimismo, deber llevarse a cabo la transferencia Ja noox jech xtok, tskan xich kelel kuxi xich 140
paulatina y ordenada de facultades, funciones y jelubtasbel batel ta skobik xchiuk kelbiluk lek ti
recursos a los municipios y comunidades para kusi ja ta sbaik spasel smeltsanel xchiuk kusi
que, con la participacin de estas ltimas, se dis- chtun yunik ti jteklumetik xchiuk parajeetike, yo
tribuyan los fondos pblicos que se les asignen. kuchaaluk teuk nitil tsakalik ek ti ta svokel
En cuanto a los recursos, y para el caso que exis- xchakel ti takin chichik akbele. Yanuk ti ta kusi-
tan, se podrn transferir a las normas de organi- tik chtunane, me yuun oye xu xich jelubtasbel ta
zacin y asociacin previstas en el punto 5.2 del skobik ta stojol ti bu ku x-elan xchapanoj sbaik
documento de Pronunciamientos Conjuntos. xchiuk svoloj stsoboj sbaik jech kuchaal albil
skoplal ta 5.2 svunal skomon ayej loilik.

141 Puesto que las polticas en las reas indgenas no Yuun ti smelol kusitik chich pasel ta yosilal batsi
solo deben ser concebidas con los propios pue- jnaklumetike mu jauk noox skan jmoj chich
blos, sino implementadas con ellos, las actuales nopel xchiuk ti jnaklumetike, yuun me skan jmoj
instituciones indigenistas y de desarrollo social que chich pasel chotanel xchiuk snailtak abtelal
operan en ellas deben ser transformadas en otras bochotik ta x-abtej ta stojol batsi jnaklumetik,
que conciban y operen conjunta y concertadamen- tana lie xchiuk ti bochotik tstsatsubtasbeik
te con el Estado los propios pueblos indgenas. xkuxlej jnaklumetike tskan chichik pasel ta ach
kuchal jmojuk chnopolajik, ch-abtejik xchiuk le-
kuk chapbil xchiuk Estaro xchiuk ti slumal batsi
jnaklumetike. 69

142 5 Fortalecimiento del Sistema Federal y Descen- 5 Stsatsubtasel ku x-elan stak x-abtej jtunel
tralizacin democrtica. La nueva relacin con los jvueletik ta sjunul slumal Mejiko xchiuk sjamel
pueblos indgenas comprende un proceso de tsakel ta muk ta komon. Ti ach volel tsobel ta
descentralizacin de las facultades, funciones y slumal batsi jnaklumetike, tskan oyuk sjamel
recursos de las instancias federales y estatales a spukel lokel kusi oy ta sbaik xchapel, spasel
los gobiernos municipales, en el espritu del pun- xchiuk kusi chtun yunik ti snailtak abtelal ta
to 5.2 del documento Pronunciamientos Conjun- sjunul slumal Mejiko xchiuk Estaro ta stojol
tos, para que con la participacin activa de las jtunel j-abtel ta jujun jteklume, jech kuchaal
comunidades indgenas y de la poblacin en ge- chal 5.2 ta svunal skomon ayej loilik yo ku-
neral asuma las iniciativas de los mismos. chaluk tsots snitel stsakel ti sparaje batsi
jnaklumetik xchiuk skotol jnaklumetik kuchal
ja snop xchapik ti kusi tspasike.
V. REFORMAS CONSTITUCIONALES Y LEGALES V. XCHAMELTSANEL MUKTA MANTAL VUN XCHIUK
YANTIK MANTALETIK

1 El establecimiento de la nueva relacin entre 1 Ti slikesel ach volel tsobel ta slumal batsi 143
los pueblos indgenas y el Estado, tienen como jnaklumetik xchiuk Estaroe, ja te chlik o batel ti
punto de partida necesario la edificacin de un yuun tskan o noox xich meltsanel ach man-
nuevo marco jurdico nacional y en las entidades taletik sventa sjunul slumal Mejiko xchiuk ta
federativas. Las reformas constitucionales que re- Estaroetike. Ti xchameltsanel mantal vunetik
conozcan los derechos de los pueblos indgenas sventa xich ta muk ti slumal batsi jnaklumetike
deben realizarse con un espritu legislativo crea- tskan vulemuk lek xchulelal ti pas mantale, ako
dor, que forje nuevas polticas y otorgue solu- sabe kusi ach sjam smelol xchiuk smeltsan
ciones reales a los problemas sociales de los mis- xchapan kusi tsots skoplal chtun ta kuxlejal.
mos. Por ello, proponemos que estas reformas Jayo un, ta xkalkutik ti ta vaay xchameltsanel
debern contener entre otros, los siguientes as- mantaletike ja tsots skoplal stael ta nael ti kusi
pectos generales: li chichan albel batel skoplale:
70

a) Legislar sobre la autonoma de las comunidades a) Smantaliltasel ti yichel sba ta muk stukik ti 144
y pueblos indgenas para incluir el reconocimiento sparaje xchiuk slumal batsi jnaklumetik xchiuk
de las comunidades como entidades de derecho te me ta xich tsakel ek ti oyuk tsakelik ta muk ta
pblico, el derecho de asociarse libremente en komone; oyuk yichel ta muk kuchaal xu svol
municipios con poblacin mayoritariamente ind- stsob sbaik ti jteklumetik bu ja ep batsi jnaklume-
gena; as como el derecho de varios municipios tik te nakajtike; ja noox jech xtok ti oyuk yichel
para asociarse a fin de coordinar sus acciones ta muk ti ep ta chop jteklumetik xu jmoj svol
como pueblos indgenas. stsob sbaik ta snopel xchapel, spasel kusitik xlik
xtab skoplal yunik ti slumal batsi jnaklumetike.

b) Legislar para que se "garantice la proteccin a b) Smantaliltasel kuxi oyuk lek skelel stuku- 145
la integridad de las tierras de los grupos indge- lanel xchiuk yichel ta muk ti kuchal chapal
nas", tomando en consideracin las especificida- tsakaluk lek yosil sbanamilik ti batsi jnaklu-
des de los pueblos indgenas y las comunidades, metike, tskan ichel ta muk ku x-elan stalel
en el concepto de integridad territorial contenido stukik ti slumal batsi jnaklumetik xchiuk spara-
en el Convenio 169 de la OIT, as como el estable- jeike, ti sjam smelol lek tsakal chapal ti osil bana-
cimiento de procedimientos y mecanismos para mil albil skoplal ta konvenio 169 yuun OIT
la regularizacin de las formas de la propiedad xchiuk ti sabel stukil kuxi chkot ta chapel meltsa-
indgena y de fomento a la cohesin cultural.3 nel jech ku x-elan nopen xayik yuninel stukik ti
kusi oy x-ayan yunik ti batsi jnaklumetike xchiuk
stsatsubtasel ti jmoj tsobol stalel xkuxlejike3.

146 c) En materia de recursos naturales, reglamentar un Ta sventa kusi oy x-ayan ta osil banamile, ta
orden de preferencia que privilegie a las comu- xich pasbel smantalil kuchal jauk bayuk xich
nidades indgenas en el otorgamiento de conce- tsakel ta muk sparaje batsi jnaklumetik ti jauk
siones para obtener los beneficios de la explotacin stabeik svunal slekinel, slokesel xchiuk stunesel
y aprovechamiento de los recursos naturales. ti kusi oy x-ayan ta osil banamile.
71
147 d) Legislar sobre los derechos de los indgenas, d) Smantaliltasel yichelik ta muk batsi jnaklu-
hombres y mujeres, a tener representantes en las metik, vinik xchiuk antsetik kuxi oyuk yajvale-
instancias legislativas, particularmente en el Con- jik ta snail bu chich meltsanel mantal vunetik,
greso de la Unin y en los congresos locales; jech kuchaal ta snail stsobobbail jvalejetik ta
incorporando nuevos criterios para la delimita- sjunul slumal Mejiko xchiuk ta estaroetik; skan
cin de los distritos electorales que correspondan skelbeik ta ach sjam smelol ku x-elan ta xich
a las comunidades y pueblos indgenas, y permi- vokel chakel jayib jteklumetik ta smak jujuchop
tan la celebracin de elecciones conforme a la le- stujel svaanel jtunel jvuel, ja ti ku x-elan oy
gislacin de la materia. sparajeik xchiuk slumalik ti batsi jnaklumetike
xchiuk kuxi xu xlik stuj svaanik jtunel jvuel
jech ku x-elan ta xal smantal vunale.

148 e) Legislar sobre los derechos de los pueblos ind- e) Smantaliltasel yichel ta muk slumal batsi
genas a elegir a sus autoridades y ejercer la auto- jnaklumetik kuchaluk ja stuj svaan yajtunel vue-
ridad de acuerdo a sus propias normas en el inte- lik xchiuk ako spasik ti yabtelik jech ku x-elan
rior de sus mbitos de autonoma, garantizando nopen xay xich sbaik ta muk stukike, ja noox
la participacin de las mujeres en condiciones de tskan tstsakik ta muk ek ti antsetik kuxi kooluk
equidad. x-ochik ta tunel abtelale.

f) En el contenido de la legislacin, tomar en f) Ti kusi ta xich tsakel chotanel ta mantal vune, 149
consideracin la pluriculturalidad de la Nacin tskan stsak ta muk ti ep ta chop talel kuxlejal oy
Mexicana que refleje el dilogo intercultural con ta sjunul slumal Mejikoe xchiuk ako yak ta ilel
normas comunes para todos los mexicanos y ti chloilaj ep ta chop talel kuxlejale, jechuk xtok
respeto a los sistemas normativos internos de ti skan koman mantal vun ta skotol vinik antsetik
los pueblos indgenas. mejikanoetik xchiuk yichel ta muk ku x-elan
nopen xay xchapan sba stukik ti slumalik batsi
jnaklumetike.

g)En la Carta Magna, asegurar la obligacin de g) Ta mukta mantal vune, tskan tsots xich tsatsub- 150
72
no discriminar por origen racial o tnico, lengua, tasel kuxi muyukuk ilbajinel utsintael ta skoj
sexo, creencia o condicin social, posibilitando tsunubalil o lumalil, kusi kopal xkopoj, vinik me
con ello la tipificacin de la discriminacin como ants, ta skoj kusi chich chunel o ku x-elan kuxul
delito. chamal, xu me xkataj ta mulil me oy jech xkot ta
pasel ti ilbajinel naleel ta skoj vaaye.

Deber tambin asegurarse el derecho de los Tskan tsakel ta muk xtok kuxi xich tsatsubtasel 151
pueblos indgenas a la proteccin de sus sitios sa- yichelik ta muk batsi jnaklumetik sventa xichik
grados y centros ceremoniales, y al uso de plan- kelbel tukulanbel yosil sbanamilik bu kuxajtikik
tas y animales considerados sagrados de uso es- xchiuk bu chichik ta muk jtotik, xchiuk stune-
trictamente ritual. sel vomol amal, chon bolom ti yuun ja tsots stu
yunik ta yichel ta muk jtotike.

h) Legislar para que no se ejerza ninguna forma h) Smantaliltasel kuchal muyukuk sujelal yilba- 152
de coaccin en contra de las garantas individua- jinel ti tsakel ta muk ta jujuntale, yichelik ta muk
les y los derechos y libertades especficas de los xchiuk skolel stuk ta jujun tal ti slumal batsi
pueblos indgenas. jnaklumetike.

153 i) Legislar sobre los derechos de los pueblos ind- i) Smantaliltasel yichelik ta muk slumal batsi
genas al libre ejercicio y desarrollo de sus culturas jnaklumetik kuxi muyukuk smakelik ta spasel,
y su acceso a los medios de comunicacin. smukubtasel stalel xkuxlejik xchiuk stunesel
spukobil kop ayej.

73
COMPROMISOS PARA CHIAPAS DEL GOBIERNO YAKEL SKOPIK JTUNEL JVUEL TA CHIAPAS, JTUNEL
DEL ESTADO Y FEDERAL Y EL EZLN, JVUEL TA MEJIKO XCHIUK EZLN SKAN XICH PASEL
CORRESPONDIENTES AL PUNTO 1.3 DE LAS TA CHIAPAS JECH KUCHAAL CHAL 1.3 SMANTALIL
REGLAS DE PROCEDIMIENTO KU X-ELAN TA PASEL.

I.- PROPUESTA DE REFORMAS 1 NOPBIL CHAPBILAL KOP SVENTA XCHAMELTSANEL


CONSTITUCIONALES EN EL ESTADO DE CHIAPAS MANTAL VUN TA ESTARO YUUN CHIAPAS

Svaklajunebal skakalil yual


16 de febrero de 1996 pebrero ta sjabilal 1996

Los derechos indgenas que se reconocern en la Ti yichelik ta muk slumal batsi jnaklumetik ta 154
Constitucin General de la Repblica debern xich tsakel ta muk ta mukta mantal vun yuun
hacerse explcitos tambin en la Constitucin del sjunul slumal Mejikoe, tskan albel lek smelol ek ti
Estado de Chiapas, en toda su amplitud poltica, ta mantal vun ta Estaro yuun Chiapas, ta sjamle-
74
econmica, social y cultural. jaluk lek smelol ta xchapel jtunel jvuel, lekil kule-
jal, volel tsobel ta kuxlej xchiuk talel kuxlejal.

En la nueva relacin de los pueblos y comu- Ti ta ach volel tsobel yuun slumal xchiuk spara- 155
nidades indgenas con el Estado se requiere ase- je batsi jnaklumetik xchiuk Estaroe tskan ti
gurar y garantizar nuevos derechos indgenas. meleluk xchiuk tsatsubtasbiluk lek ach yichel
Este objetivo implica, adems de las reformas ta muk batsi jnaklumetik. Yo xich tael ti kusi
constitucionales ya sealadas en el marco de la nopbile, tskan mauk noox chich chameltsanel
actual fase del Dilogo, la promocin, ante el mantal vunetik bu la yich albel skoplal ta yorail
Congreso local, de reformas a la Constitucin del ti kop ayej chich pasele, skan likesbel batel
Estado de Chiapas y a las leyes y disposiciones skoplal ta stojol snail jvalejetik ta estaro, kuxi
jurdicas que de ella emanen. xich chameltsanel mantal vun ta Estaro yuun
Chiapas xchiuk yantik mantal vunetik bu ja sni-
tilil sba xchiuke.
156 Es entonces necesaria una reforma a diversos Jayo tskan xich chameltsanel ep ta chop
Artculos de la Constitucin local, de tal manera Mantaletik ta smantal vun Estaro, kuxi xich
que sean reconocidos y garantizados los dere- tsakel ta muk xchiuk tsatsubtasel bu tsots sko-
chos fundamentales de los pueblos indgenas. A plal yichelik ta muk slumal batsi jnaklumetik.
continuacin se precisan los ejes temticos de las Li ta xich albel batel skoplal kusitik skoplal ti
propuestas de carcter legislativo que, en corres- tskan pasel ta mantal vune, ja kuchaal jmoj sta
pondencia con las reformas de la Constitucin sba xchiuk ti xchameltsanel mukta Mantal vun
Federal, es necesario introducir en la legislacin yuun Mejikoe, ja ti kusitik tskan tsakel ta
del estado de Chiapas. smantal vunal estaro yuun Chiapas.

MARCO CONSTITUCIONAL DE AUTONOMA STSAKEL TA MANTAL VUN YICHEL SBA TA MUK STUKIK

157 Se reconoce el derecho a la libre determinacin y Tsots tsakbil ti yichel ta muk jamal snopel
la autonoma de los pueblos indgenas, en tanto xchapel xkuxlej xchiuk yichel sbaik ta muk
colectividades con cultura diferente y con capaci- stukik ti slumal batsi jnaklumetike, bu ti yuun 75
dad para decidir sus asuntos fundamentales en el ja jchop jnaklejetik jelel stalel xkuxlejik xchiuk
marco del Estado Nacional. xu yunik snopel xchapel kusi tsots skoplal ta
xkuxlejik jech kuchal albil skoplal nitil tsakalik
ta sjunul slumal Mejikoe.

158 Se promover el reconocimiento de la autonoma Ta xich likesbel skoplal kuxi xich tsakel ta muk
de los pueblos indgenas, de acuerdo con las adi- ti yichel sbaik ta muk stukik ti slumal batsi
ciones y modificaciones a la Constitucin General jnaklumetike, ja jech ti ku x-elan ta xich
de la Repblica. nochanel xchiuk tukubtasel ta Smukta Mantal
vun sjunul slumal Mejikoe.

159 Se promover el reconocimiento de la composi- Ta xich likesbel skoplal kuxi xich tsakel ta
cin pluricultural del estado de Chiapas, que se muk ti ep ta chop talel kuxlejal ta Estaro yuun
sustenta originalmente en la existencia de sus Chiapas, ti ja yibelinoj o noox tal ta slikeb ti
pueblos indgenas, entendiendo por pueblos in- slumal batsi jnaklumetike, ja me slumal batsi
dgenas aquellos que teniendo una continuidad jnaklumetik ti bochotik te nitil tsakal tal yeche-
histrica con las sociedades anteriores a la irrup- mal xkuxlejik xchiuk ti poko jnaklumetik kalal
cin europea, mantienen identidades propias y la muyuk to ox xtal yichik ilbajinel yuun jkaxla-
voluntad de preservarlas, a partir de un territorio netike, te oy yunik ti ku x-elanike xchiuk jech
y caractersticas culturales, sociales, polticas y eco- to yalojbeik sjol yontonik skelel stukulanel, oy
nmicas, propias y diferenciadas. yosil sbanamilik xchiuk stalel xkuxlejik, volel
tsobel ta kuxlej, smelol jtunel jvuel xchiuk lekil
kulejal, ta stukik xchiuk jeltosik ta jujuchop.

En la formulacin del marco constitucional de Ti ta smeltsanel yalbel skoplal ti smantal vunal 160
autonoma, debern quedar establecidas las ca- yichel sba ta muk stukike, tskan xich albel lek
ractersticas de libre determinacin y autonoma sjam ku x-elan chkom ti jamal snopel xchapel
que mejor expresen las situaciones y aspiracio- xkuxlejike xchiuk yichel sbaik ta muk stukike,
nes diversas y legtimas de los pueblos indgenas. ja kuchaal teuk xvinaj lek skotol kusi ja tsots
76
ta yoon skanoj stukik ti slumal batsi jnaklume-
tike.

Que a los pueblos indgenas se les reconozca: Ti slumal batsi jnaklumetike tskan xichik tsak- 161
bel ta muk:

a)El derecho al uso, promocin y desarrollo de a) Yichel ta muk kuchal xu stunesel, yakel ta 162
sus lenguas y culturas, as como de sus costum- otkinel xchiuk smukubtasel sbatsi kopik
bres y tradiciones, tanto polticas, como sociales, xchiuk stalel kuxlejik, xchiuk kusi nopen xayik
econmicas, religiosas y culturales. spasel, jech kuchaal smelol jtunel j-abtel, volel
tsobel ta kuxlej, lekil kulejal, yichel ta muk
jtotik xchiuk talel kuxlejal.

b) El derecho a practicar, ejercer y desarrollar sus b) Yichel ta muk kuchal xu spasel, stunesel 163
formas especficas de organizacin poltica, eco- xchiuk smukubtasel ti ku x-elan svoloj stsoboj
nmica y social. sbaik ta skelel smelol jtunel jvuel, lekil kulejal
xchiuk volel tsobel ta kuxlej.

164 c) El derecho a que se respeten sus formas pro- c) Yichel ta muk kuchal xich tsakel ta muk ku
pias y autnomas de gobierno, en las comuni- x-elan oy yuun stukik yajtunel vuel ta sparajeik
dades y municipios en las que estn asentados. xchiuk slumalik te bu nakalike. Ti stujel
Las elecciones de las autoridades indgenas se svaanel jtunel jvuel batsi jnaklejetike ta xich
efectuarn de conformidad con las tradiciones pasel jech ku x-elan nopen xayik stujel
propias de cada pueblo. svaanel ta jujun jteklum.

165 d) El derecho al uso y disfrute de los recursos na- d) Yichel ta muk stunesel xchiuk slekinel kusi oy
turales de sus territorios, segn se define en los x-ayan ta yosil sbanamilik, jech ku x-elan albil
arts. 13.2. y 14 del Convenio 169 de la OIT, a tra- skoplal ta 13.2 xchiuk 14 mantal ta Konvenio 169
vs del rgano de gobierno o de la administra- yuun OIT, ja ta sbaik skelel jtunel jvueleltik 77
cin que establezcan, exceptuando los recursos bochotik xichik tujel vaanele, ja noox mu xu ti
de las reas estratgicas y aquellos cuyo domi- kusitik oy x-ayan tsots skoplal jtunel ja yichoj ta
cilio pertenece en forma exclusiva a la Nacin. skob stuk o ta jyalel ti sjunul Mejikoe.

166 e) El reconocimiento de las autoridades tradicio- e) Stsakel ta muk yajtunel vuel bu stujoj svaanoj
nales de las comunidades y pueblos indgenas, re- stukik ti sparaje xchiuk slumal batsi jnaklumetike,
conocindoles espacios jurisdiccionales que sean tsakbiluk me ta muk bu kalal smakojik ta kelel
compatibles con el ordenamiento jurdico vigente. chapanel ja noox me kool tsnup sba xchiuk ti
mantal vun oy yichel ta muke.

167 f) El derecho de que en los juicios y procedi- f) Yichel ta muk ti kalal staik tusanel chapanel
mientos en que los indgenas sean parte, se tomen batsi jnaklumetike, yo kuchaluk tsakbil ta venta
en consideracin sus usos, costumbres y sistemas kusitik nopen xayik ta xkuxlejik xchiuk ku x-elan
normativos internos de solucin de conflictos. skop smantalik ta skelel xchapanel sba stukike.
g) El derecho a participar en la formulacin de los g) Yichel ta muk ti snitel stsakelik ta snopel 168
planes, programas, y proyectos de desarrollo de xchapel kusitik abtelal ta xich pasel kuchal
las comunidades y municipios en los que estn xmukib xkuxlej sparajeik xchiuk slumalik te bu
asentados. Las autoridades competentes realiza- nakalike. Ti jtunel j-abteletik bochotik ja ta
rn la transferencia ordenada y paulatina de los sbaik skelel xchapanele, ta skelik ti oyuk lek
recursos, para que ellos mismos administren los sjam smelol xjelo batel ta skobik ti takine, yo
fondos pblicos que se les asignen, y para forta- kuchaal ja xchap skel stukik ku yepal takin
lecer la participacin indgena en el gobierno, ges- chichik akbel xchiuk ja jech tstsatsub o ti sni-
tin y administracin en sus diferentes mbitos y tel stsakel batsi jnaklum ta tunel vuel, skanel
niveles. sael xchiuk skelel stukulanel abtelaletik ta sko-
jolkoj xchiuk ta xchopolchop jvueletike.

h) El derecho a que desarrollen sus esquemas y Yichel ta muk kuxi skel smukubtasik ku x-elan 169
alternativas de organizacin para el trabajo. xu svol stsob sbaik xchapan sbaik ta abtel.
78
Establecimiento del derecho y los mecanismos Ti xchotanel skoplal oyuk yichel ta muk 170
para que la mujer indgena participe en condicio- xchiuk sabel stukil kuchaal oyuk kool snitel
nes de igualdad con el varn, en todo lo concer- stsakelik ta muk batsi antsetik jech kuchaal
niente al gobierno y al desarrollo de los pueblos vinik, ta skotol ta chop tunel vuelal xchiuk ta
indgenas, teniendo intervencin prioritaria en los smukubtasel slumal batsi jnaklumetike, tsots
proyectos econmicos, educativos y de salud skoplal nitil tsakal ta snopel abtelaletik lekil
que le sean especficos. kulejal, chanvun xchiuk kelel poxtael, bu ja ta
sba stukike.

Asimismo, el gobierno del estado de Chiapas Ja noox jech xtok, ti jtunel jvuel ta Estaro yuun 171
promover y proteger la organizacin y el desa- Chiapas ta slikesbe skoplal xchiuk ta skel
rrollo de la familia indgena, incorporando y reco- stukulan ku x-elan svoloj stsoboj sba xchiuk
nociendo sus formas tradicionales de constituirla. kuxi xmukib snailal batsi jnaklumetik, ta svol ta
stsob xchiuk ta stsak ta muk ti ku x-elan nopen
xayik ta slikesele.

172 De igual manera, promover el acceso de los in- Ja noox jech xtok, ta slikesbe skoplal yo
dgenas a la jurisdiccin del Estado, a travs de la kuchaluk staik x-ochik lek ti batsi jnaklumetik ta
incorporacin de sus prcticas y mtodos de res- ku smukul smakoj smantal Estaro, ja jech chkot
olucin de conflictos, en juicios agrarios, civiles, me yuun ta xich nitel tsakel ku x-elan nopen
penales y administrativos; obligndose el Estado xayik stusan xchapan skopik, ta stusanel xcha-
de Chiapas a adecuar su Constitucin local al te- panel osil banamil, ta skotol jay chop muliletik, sto-
nor de las reformas a la Constitucin General de jel mulil xchiuk xchapel kusitik skan kelel cha-
la Repblica que sean aprobadas. biel; ta suj sba jtunel jvuel ta Estaro yuun Chiapas
kuchal stukubtas Smantal vun jech ku x-elan ta
xich chameltsasel Mukta Mantal vun ta sjunul
slumal Mejiko, ja ti bu jech chkot ta chapele.

173 Como garanta para el ejercicio de los derechos Kuxi stsatsub ta pasel ti kusitik ichel ta muk la 79
anteriores, es fundamental el reconocimiento de jyich alele, tsots skoplal xich tsakel ta muk ti
la autonoma de los pueblos indgenas basada en yichel sba ta muk stuk slumal batsi jnaklume-
su derecho a la libre determinacin. Proponemos tike, ja ti ku x-elan yichel ta muk jamal snopel
el reconocimiento del derecho de las comuni- xchapel kuxlej stukike. Ta xkalkutik ako tsotsuk
dades de asociarse libremente en municipios con xich tsakel ti yichel ta muk parajeetik kuxi svol
poblacin mayoritariamente indgena, as como stsob sbaik ta jteklum bu ja oy ep batsi jnaklu-
el derecho de varios municipios para asociarse a metike, jech kuxi oy yichel ta muk xu svol stsob
fin de coordinar sus acciones como pueblos ind- sbaik epal jteklumetik kuxi komon xchap spas
genas. Estas modificaciones implican la reforma yabtelik ti slumal batsi jnaklumetike. Ti vaay
del Artculo 4. de la Constitucin de Chiapas. kusi chich jelele tsta ta tijel xchameltsanel
xchanibal Mantal ta smantal vun Chiapas.
SLIKESEL ACH JTEKLUMETIK

REMUNICIPALIZACIN Ta xich likesbel skoplal kuxi xich tukubtasel 174


ku x-elan vokbil chakbil yosil sbanamil jteklu-
Se promover la adecuacin de la divisin mu- metik ta estaro yuun Chiapas, ja ta spasik jchop
nicipal del estado de Chiapas, a travs de una Co- Jvalejetik chichik vaanel ta xchameltsanel jte-
misin para la Reforma Municipal, integrada tal klumetike, ti bochotik chichik vaanele ja jech
como se establece en el Captulo II de este docu- chkot ta pasel kuchaal albil skoplal ta xchako-
mento, denominado ACCIONES Y MEDIDAS. El Eje- jal kop li ta vun ja sbi KUSI TA XICH PASEL XCHIUK
cutivo se compromete a respaldar las resolucio- KUSI TA XICH KELEL. Ti jtunel jvuele ta xak ta sba
nes que adopte dicha Comisin, que presentar stsakel ta muk ti kusi xkot ta chapanel yunik ti
al Poder Legislativo, derogndose el actual acon- Jvalejetike, ta xak batel ta stojolal Jmeltsanej
dicionamiento a la aprobacin de la mitad de los Mantal vunetik, ta xich tubel ti ku toox x-elan
Ayuntamientos. smantalile, ja noox tsots skoplal me yuun jech
80
kot ta yonik j-ololuk ti jtunel j-abtel ta ku yepal
jteklumetik oye.

Estas propuestas implican la reforma del artculo Ti vaay kusi chich jelele ta sta ta tijel xchamel- 175
3. de la Constitucin del Estado de Chiapas. tsanel yoxibal mantal ta smantal vun Estaro
yuun Chiapas.

AMPLIACIN DE LA PARTICIPACIN Y SJAMEL NITEL TSAKEL TA MUK XCHIUK STUJEL


REPRESENTACIN POLTICA SVAANEL JTUNEL JVUEL

La base de la organizacin territorial y de la orga- Ti stsatsal ku x-elan xchapanoj yosil sbanamil, 176
nizacin poltica y administrativa del Estado es el xchapanel smelol jtunel jvuel xchiuk xchapel
municipio libre. skelel xchabiel yantik abtel ti Estaroe ja ti
jujusep yichoj sba ta muk stuk jteklume.
177 Para la administracin de los municipios, habr Kuchal xich kelel chabiel jteklumetike, ta xich
Ayuntamientos de eleccin popular directa y Ayun- vaanel jtunel j-abteletik vaanbil tekanbil ta
tamientos Indgenas electos de acuerdo a usos y komon yuun yajvaaneltak xchiuk ta xvai jtunel
costumbres, previa reglamentacin de los mismos j-abtel batsi jnaklumetik ja jech ta xichik tujel
e incorporacin a la ley electoral vigente en el esta- vaanel ku x-elan nopen xayik o noox stujel
do de Chiapas, misma que definir cundo se svaanele, ja noox ti bayuk ta xich chapbel
considerar como Ayuntamiento Indgena. smantalil xchiuk ta xich tikel ta smantal vunal
stujel svaanel jtunel j-abtel ta Estaro yuun
Chiapas, xchiuk ja ta xchapbe skoplal bocho ti
batsi jtunel jvuele.

178 Figuras de organizacin como el Consejo Indge- Ti ku x-elan oy svoloj stsoboj sbaik, jech kuchal
na Estatal, deben ser suprimidas o reformadas, a Consejo Indgena Estatal, tskan xich chayel o
partir de las formas de organizacin de comuni- me chameltsanel, ja ti ku x-elan tsvol tstsob
dades y pueblos indgenas que surjan como pro- sbaik ti parajeetik xchiuk slumal batsi jnaklu- 81
ducto del proceso de cambios constitucionales metik ta xlik vinajuk kalal me la yich jelel ti
que se lleven a cabo. mukta mantal vunetike.

179 Estas modificaciones implican la reforma de los Ti vaay kusi chich jelele tsta ta tijel xchamel-
artculos 29 y 58 de la Constitucin de Chiapas. tsanel baluneb xchavinik xchiuk vaxaklajuneb
yoxvinik mantaletik ta smantal vun Chiapas.

MUNICIPIOS CON POBLACIN JTEKLUMETIK BU EP BATSI JNAKLUM


MAYORITARIAMENTE INDGENA

180 En los municipios con poblacin mayoritaria- Ti ta jteklumetik bu ja ep batsi jnaklumetike, ta


mente indgena, se reconocer el derecho de los xich tsakel ta muk ti oyuk yichel ta muk sluma-
pueblos y comunidades indgenas para elegir a lik xchiuk sparajeik batsi jnaklumetik yo
sus autoridades tradicionales y Municipales, de kuchal svaan yajtunel abtelik ja ti jaychop ta
acuerdo a sus usos y costumbres, y otorgar va- xtun ta slumalike, ku x-elan nopen xayik
lidez jurdica a sus instituciones y prcticas. xchiuk ta xich tsatsubtasel ta mantal vun ti
smantalil xkuxlejik xchiuk ti kusi tspasike.

En particular, se reconocern las figuras del sis- Ta stuk nooxe, ja ta xich tsakel ta muk, ku x-elan 181
tema de cargos, asamblea, consulta popular y ca- nopbil chapbil ti jtunel j-abtele, tsobajel, sjakel ta
bildo abierto. komon xchiuk ti ta satilal kusi ta xchapan ta stu-
san ti kaviltoe.

Los agentes municipales sern electos y removidos Ti ajenteetik ta jtkelumetike ta xichik tujel 182
por los pueblos y comunidades correspondientes, vaanel xchiuk jeltael yuun jteklum xchiuk
y no designados por el Presidente Municipal. parajeetik bu nakalike, mu me jauk ta stuj svaan
stuk ti Peserentee.

Es conveniente prever mecanismos que permi- Ja lek ta xich sabel smelol kuxi xu skolta sba spa- 183
82
tan la participacin de las comunidades y los raje xchiuk slumal batsi jnaklumetik ta skelel stu-
pueblos indgenas en los procesos electorales, sin jel svaanel jtunel j-abtel, mu jauk to uts me te nitil
la necesaria participacin de los partidos polti- tsakalik ta partiro politikoetik, xchiuk tauk xich
cos, y que garanticen la efectiva participacin pro- stsatsubtasbel skoplal ta melel ti tsakbiluk ku yepal
porcional de los indgenas en los consejos ciuda- batsi naklumetik ta valejal, ta skelel stujel jtunel
danos electorales, y en la difusin y vigilancia de j-abtel, stanibel skoplal ta ayel xchiuk skelel
dichos procesos. stukulanel ti vaay stujel svaanel jtunel j-abtele.

Las comunidades y los municipios con poblacin Ti parajeetik xchiuk jteklumetik bu ep batsi 184
mayoritariamente indgena, en su carcter de su- jnaklumetike, ti yuun tsakbilik xa ta muk, jech
jetos con facultades ya expresas en la ley, podrn kuxi albil kusi xu spasik ta mantal vune, stak
convenir y asociarse entre ellos para emprender xchap skopik xchiuk svol stsob sbaik ta slikesel
acciones regionalizadas que optimicen los esfuer- abtel jtunel ta yosilalik kuchaal lekuk xbat ta
zos y recursos, aumentando as su capacidad de pasel ti abtele xchiuk ti kusi oy x-ayane, ja jech
gestin y desarrollo y de coordinacin de sus ac- ta x-epaj xlekub batel ti skanel sael xchiuk
ciones como pueblos indgenas. Las autoridades smukubtasel xkuxlejalik xchiuk jmoj xchapanel
competentes realizarn la transferencia ordenada yabtelik ti slumal batsi jnaklume. Ti jtunel j-ab-
y paulatina de recursos, para que ellos mismos teletik bochotik ja ta sbaik skelel xchapanele ta
administren los fondos pblicos que se les asig- sjelubtasbeik batel ta skobik ti takine, lek me
nen, y para fortalecer la participacin indgena en chapbil xchiuk ta kunkun, yo kuchaal ja
el gobierno, gestin y administracin en sus difer- xchap skel stukik ku yepal takin chichik ak-
entes mbitos y niveles. bele xchiuk ja jech stsatsub o ti snitel stsakel
batsi jnaklum ta tunel vuelil, skanel sael
xchiuk skelel xchabiel abtel ta butik skojolkoj
xchiuk xchopolchop jtunel jvueletike.

185 Deben respetarse los usos y costumbres que, en Tskan chich tsakel ta muk kusi nopen xayik
los pueblos y municipios mayoritariamente ind- spasel xchiuk ku x-elan chiem kopojemik ta
genas, definan tiempos especficos de duracin lumaliletik xchiuk ta jteklumetik bu ja ep batsi 83
de cargos. jnaklumetike, kuchaluk ja xchapanik ku sjalil
chchotiik ta yabtel ti yajtunel vuelike.

186 Los municipios con poblacin mayoritariamente Ti jteklumetik bu ja ep batsi jnaklumetike stak
indgena podrn proponerse al Congreso Local el xalik batel ta Snail stsobobbail Jvalejetik ta
nombre que deba llevar su municipio estaro kusi sbi tskan chakbeik ti slumalike.

187 Los municipios con poblacin mayoritariamente Ti jteklumetik bu ep batsi jnaklumetike, stak
indgena, podrn desconocer a sus autoridades slokesik ta yabtel yajtunel abtelik me yuun oy la
municipales cuando stas incurran en respon- sa smulik xchiuk me mauk jech ch-abtejik ti ku
sabilidades y prcticas contrarias a derecho o a x-elan albil ta mantal o me ku x-elan nopen jxayik
sus usos y costumbres, y el Congreso Local bus- spasel xchiuk chiem kopojemike, jech ti Snail
car respetar y aprobar su decisin. stsobobbailik Jvalejetik ta estaroe ta skel kuxi
stsak ta muk xchiuk spas ti kusi la xchapike.
Estas modificaciones implican la reforma y adi- Ti vaay kusi chich jelele, tsta ta tijel xchamel- 188
cin de los artculos 59 y 60 de la Constitucin de tsanel xchiuk stsakubtasel ti balunlajuneb yoxvinik
Chiapas. xchiuk yoxvinikal mantal ta Smantal vun Chiapas.

GARANTAS DE ACCESO PLENO A LA JUSTICIA STSATSUBTASEL STAEL LEK TUSANEL CHAPANEL

Que las autoridades legislativas, administrativas y Ti jtunel jvuel jmeltsanej mantal vunetik, jkel 189
judiciales, en el mbito de su competencia, en los jchabiej abtelaletik xchiuk jtusanvanej jchapan-
asuntos en que tengan intervencin o al momen- vanejetik bu kalal ja ta sabik skelel yabtelanele,
to de dictar sus resoluciones en relacin a indge- ti ta kopetik ja ta sbaik stusanel xchapanel kalal
nas afectados, tomen en consideracin su condi- me la jyalik ku x-elan chkom ta kelel chapanel ti
cin cultural, su sistema normativo interno y las batsi jnaklumetik bochotik staojik ilbajinel utsin-
dems circunstancias especiales que concurren tael o me tusanel chapanele ta stsakik ta muk ku
en ellas, con el propsito de que se observen las x-elan talel kuxlejal, skop smantal stukik xchiuk
garantas que establece la Constitucin Poltica de skotol kusitik tsots skoplal ja ta sbaike, kuxi xich
84
los Estados Unidos Mexicanos. tsatsubtasel ti ichel ta muk albil skoplal ta Mukta
Mantal vun yuun ti Estaros Uniros Mejikanos.

En materia procesal y, en materia penal, desde el Ti sventa xchapanel xchiuk stojel mulile, ta 190
inicio de la averiguacin previa, que los indgenas slikeb onoox ti kalal ta xlik ta kelel sael tunel
puedan contar con las siguientes garantas: mulile, ti batsi jnaklumetike tskan me tsots
skoplal xtun yuunik ti lie:

a) Uso de su propia lengua en las declaraciones y a) Ta sbatsi kopuk xchol yayej sloilik xchiuk 191
testimonios, los cuales deben quedar asentados kusi snaik, ti vaaye tskan me chotol chkom ta
con traduccin al castellano. Las declaraciones y vun xchiuk jelubtasbil ta kaxlan kop. Ti yalel ayej
testimonios en lenguas indgenas se grabarn en loil xchiuk kusi snaik ta sbatsi kopike ta xich
audio y estas grabaciones se integrarn al expe- chamel ta xchamubil kop ayej, ti vaay ayej
diente para ser consultadas en caso necesario. yich chamele te jmoj chich akel xchiuk svunal
kuxi xich ayel ta tsakal me yuun jech tskane.

192 b) Nombramiento de intrpretes, con su acepta- b) Svaanel jelubtasej kop, ja noox me xal ti ta
cin expresa, que conozcan tanto el idioma ind- skane, ti vaaye tskan lekuk sna batsi kop
gena como el castellano; compartan y respeten la xchiuk kaxlan kop; yotkinojuk xchiuk yichojuk
cultura; conozcan el sistema jurdico indgena. ta muk talel kuxlejal; xchiuk snaojuk ku x-elan
ta stusanvan xchapanvanik ti batsi jnaklumetike.

193 c) Que el defensor de oficio a que tiene derecho, c) Ti jtunel j-abtel jpojvanej tsots skoplal oy
conozca la lengua, la cultura y el sistema jurdico svaanele, tskan me sna batsi kop, talel kuxle-
indgenas. jal xchiuk snaojuk ku x-elan tstusan xchapan-
vanik ti batsi jnaklumetike.

194 d) La realizacin, en los casos que se requiera, de d) Ti spasel, bu ja jech chkote, ta xich kelel ku
peritajes antropolgicos a fin de tomar en cuenta x-elan kuxul chamal vinik ants sventa xich tsakel 85
los usos y costumbres o cualquier elemento cul- ta muk kusi nopen xayik spasel xchiuk ku x-elan
tural que pueda influir en la sentencia, dando chiem kopojemik o kusiuk stalel xkuxlejik tskol-
prioridad a la intervencin de las autoridades in- ta sba ta xchapanel ti mulile, tsots skoplal ja cha-
dgenas en el nombramiento de los peritos, o lik jtunel jvuel batsi jnaklumetik bocho chich
para ser considerados como peritos prcticos. vaanel ta skelel sael o me ja noox chich tsakel
ta muk ti ku x-elan tskel stukike.

195 Estas modificaciones implican la reforma del art- Ti vaay kusi chich jelele tsta ta tijel xchamel-
culo 10 de la Constitucin de Chiapas. tsanel slajunebal mantal ta smantal vun Chiapas.

196 Las causas de suspensin de derechos polticos a Ti kusitik ja ta skoj chich pajtsanel ichel ta
que se refiere el actual artculo 11 de la Constitu- muk ta stunesel smelol jtunel jvueletik chalbe to
cin Poltica del Estado se apliquen solamente a skoplal ti sbuluchibal mantal ta smantal vunal
los derechos de votar en los distintos niveles de Estaroe jauk noox xkot ta pasel ta stujel
eleccin y al de ser votados en los mismos. En el svaanel ti ta jaychop skajalkaj tujel vaanele
caso de la fraccin II de dicho artculo, que la sus- xchiuk ti stujel svaanelike. Ti ta xchachakal
pensin sea por haberse impuesto pena privativa yayejal vaay mantale, ti vaay spajtsanele ja
de la libertad sin derecho a libertad provisional; y noox chkot ta pasel me yuun ta skoj chukel
que el goce pleno de dichos derechos se recobre chich tojel ti mulile, me yuun mu xu xlok
en el momento de y haber cesado la causa que noox ta chukele xchiuk ti stunesel skotol ti
haya motivado dicha suspensin. vaay ichel ta muke, ta me xich chatael kalal
me laj skoplal ti kusi ta skoj la jyich makel oe.

Estas modificaciones implican la reforma del art- Ti vaay kusi chich jelele tsta ta tijel xchamel- 197
culo 11 de la Constitucin de Chiapas. tsanel sbuluchibal mantal ta Smantal vun Chiapas.

Se promover el reconocimiento y el estableci- Ta xich likesbel skoplal stsakel ta muk xchiuk 198
miento del derecho de los pueblos indgenas a slikesel yichel ta muk yokuchaluk ti slumal
iniciar leyes o decretos, mediante propuesta al batsi jnaklumetik xuuk slikesik xchiuk svinaje-
86
Congreso Local, a travs de las autoridades mu- sik mantaletik ta xakik batel ta stojol Jvalejetik
nicipales o de iniciativa popular. ta Estaro, ja tsjelubtasik batel ti jtunel j-abtel ta
jteklum o me ta yoon noox stuk ta stakik batel
ti jnaklumetike.

Estas modificaciones implican la reforma del ar- Ti vaay kusi chich jelele tsta ta tijel xchamel- 199
tculo 27 de la Constitucin de Chiapas. tsanel svukubal xchavinik mantal ta Smantal
vun Chiapas.

Que los agentes del Ministerio Pblico para las Ti jtunel j-abtel Ministerio Publiko sventa para- 200
comunidades y municipios en los que se asien- jeetik xchiuk jteklumetik bu oyik ti slumal batsi
tan los pueblos indgenas, sean nombrados de jnaklumetike, ja ta svaanik oxibuk ti jnaklumetik
una terna propuesta por los ciudadanos de esas ta vaay jteklumetike kuchal xich tujel junuk ti
entidades, pudiendo ser removidos cuando se bocho chkome, xu xich lokesel ta yabtel me
prueben comportamientos contrarios a Derecho, mauk jech ch-abtej ku x-elan albil ta mantale,
que sean denunciados por los rganos estableci- ja to me kalal xich tikbel smul yuun ti
dos por dichas entidades para este efecto. bochotik ja ta sbaik skelel yuun ti jteklumetike.

201 Estas modificaciones implican la reforma del art- Ti vaay kusi chich jelele tsta ta tijel xchamel-
culo 48 de la Constitucin de Chiapas. tsanel svaxakibal yoxvinik mantal ta Smantal vun
Chiapas.

202 En el marco de las modificaciones a la Constitu- Ti skoplal ku x-elan chich jelel Smukta mantal
cin General de la Repblica, en materia de auto- vun Mejiko, ta skoj ti yichel sba ta muk stuk ti
noma a las comunidades indgenas, se propone sparaje batsi jnaklumetike, ta xich alel ta nopbil
otorgar competencia especfica y espacios juris- chapbil kop kuchaluk oy kusi ta sba spasel
diccionales a las autoridades indgenas. xchapel stuk xchiuk ti ku smukul tsmak ta
kelel ti jtunel abtel batsi jnaklumetike.
87
203 Estas modificaciones implican la reforma del art- Ti vaay kusi chich jelele tsta ta tijel xchamel-
culo 56 de la Constitucin de Chiapas. tsanel svaklajunebal yoxvinik mantal ta Smantal
vun Chiapas.

EDUCACIN INDGENA BILINGE XCHANUBTASEL TA VUN BATSI JNAKLUMETIK TA CHA-


INTERCULTURAL CHOP KOP XCHIUK TA EP TA CHOP TALEL KUXLEJAL

204 El reconocimiento de la composicin pluricultural Ti stsakel ta muk ep ta chop talel kuxlejal ta estaro
del estado de Chiapas, as como del derecho de yuun Chiapas, xchiuk ti yichel ta muk slumal
los pueblos indgenas a que se respeten, pro- batsi jnaklumetik kuchal xich tsakel ta muk
muevan y difundan los elementos significativos yakel ta otkinel xchiuk tstani ta ayel kusitik tsots
que constituyen su cultura, plantea la necesidad skoplal oy ta stalel xkuxlejike, ta xalbe skoplal ti
de que en la Constitucin Local se incorpore, por yuun o noox tskan chich tsakel ta Smantal vun
un lado, el derecho de los chiapanecos a recibir ti Estaroe, ti june ja ti, yichelik ta muk jchia-
una educacin conforme a la letra y espritu del panekoetik sventa xichik chanubtasel ta vun jech
artculo 3 constitucional federal y su reglamenta- ku x-elan tsibtabil xchiuk chal ta stsatsal yoxibal
ria de la Ley General de Educacin; por otro lado, mantal ta Smukta mantal vun Mejiko xchiuk
en el marco de las reformas que se plantean a la smantaliltak Smantalil chanvun; ti yan xtoke, ja ti
Constitucin Federal, es necesario que la reforma ta skoplal xchameltsanel Mukta Mantal vun ta
local considere lo siguiente: Mejikoe, skan ek ti kalal ta xchameltsaj smantal
vun Chiapas, tstsak ta muk:

a) Que la educacin que reciban todos los chia- a) Ti chanubtasel ta vun chich skotol jchipane- 205
panecos, difunda y promueva la historia, costum- koetike, tskan tstanibe skoplal xchiuk xak ta
bres, tradiciones y todos aquellos valores compo- otkinel echemal kuxlejal, kusi nopen xayik
nentes de nuestra raz cultural e identidad nacional. spasel ta xchiel skopojelik xchiuk skotol kusi-
tik yibelinoj jtalel jkuxlejtik xchiuk stalel sjunul
slumal Mejiko.
88
b) La educacin indgena debe ser bilinge e in- b) Ti xchanubtasel ta vun batsi jnaklumetike 206
tercultural. tskan ta chachop kop xchiuk xotkinikuk ep ta
chop talel kuxlejal.

c) El estado debe asegurar a los indgenas una c) Ti estaroe tskan tsatsubtasbe skoplal xchanub- 207
educacin que respete y aproveche sus saberes, tasel batsi jnaklumetik kuchal oyuk stsakel ta
tradiciones y formas de organizacin. muk xchiuk xtunuk skotol ti kusi snaike, kusi
nopen xaayik spasel xchiuk ku x-elan svoloj
stsoboj sbaik.

d) Respetar el quehacer educativo de los pueblos d) Stsakel ta muk ku x-elan nopen xaay 208
indgenas dentro de su espacio cultural. xchanubtas sbaik slumal batsi jnaklumetik jech
ku x-elan stalel xkuxlejike.
209 e) Que en la organizacin y formulacin de los e) Kalal ta xich chapel skoplal xchiuk spasel
planes y programas de estudio tengan participa- svunal ti chanvune, tskan tsotsuk skoplal te nitil
cin prioritaria los pueblos indgenas, en lo que tsakalik slumal batsi jnaklumetik, kuxi xal
se refiere a contenidos regionales y sobre diversi- yayej sloilik kuchal xich tsakel ta chanubtasel
dad cultural. ti kusi oy ta yosilalike xchiuk ti ep ta chop talel
kuxlejale.

210 Estas modificaciones implican la reforma del ar- Ti vaay kusi ta xich jelele tsta ta tijel xchamel-
tculo 4 de la Constitucin de Chiapas. tsanel xchanibal mantal ta Smantal vun Chiapas.

II. PROPUESTA DE REFORMA A LAS LEYES II BIKTAL MANTAL VUNETIK TA ESTARO YUUN
SECUNDARIAS DEL ESTADO DE CHIAPAS CHIAPAS NOPBIL CHAPBIL CHICH CHAMELTSANEL.

211 En cuanto a las reformas de las leyes secunda- Ti ta skoplal xchameltsanel biktal mantal
rias, se solicitar al Congreso del Estado, adecuar vunetike, ta xich kanbel Snail stsobobbail 89
el marco jurdico normativo a los cambios consti- jvalejetik ta Estaro, ti ako stojobtasbe smantalil-
tucionales que se generen. El Gobierno del Estado tak ti kusitik ta xich jelel ta mukta mantal vune.
de Chiapas se compromete a efectuar puntual- Ti jtunel jvuel ta Estaro yuun Chiapas ta xak
mente las adecuaciones que sean de su compe- skop ta skelel lek ta yorail stukubtasel ti kusi
tencia en el momento legislativo oportuno. En par- ja ta sba spasel kalal me sta skakalil ti smel-
ticular, se requiere reformar el Cdigo Civil para el tsanel mantal vune. Ti ta stuk nooxe, tskan
Estado de Chiapas, el Cdigo Penal para el Estado chameltsanel Cdigo Civil sventa Estaro yuun
Libre y Soberano de Chiapas, la Ley Orgnica del Chiapas, smantal vunal stojel mulil Cdigo Penal
Poder Judicial del Estado de Chiapas, la Ley Org- sventa Estaro Libre y Soberano yuun Chiapas;
nica Municipal del Estado de Chiapas, y el Cdigo smantal vunal Jtunel j-abtel jchapanvanej ta
Electoral de Chiapas. Estaro yuun Chiapas, Smantal vunal jteklum ta
Estaro yuun Chiapas xchiuk Smantal vunal stu-
jel svaanel jtunel j-abtel ta Chiapas.
De igual forma el gobierno federal promover an- Ja jech xtok ti jtunel jvuel ta Mejikoe ta slikesbe 212
te las instancias legislativas correspondientes el skoplal ta stojol jmeltsanej mantal vunetik bocho
seguimiento de las reformas que resulten, para ja ta sbaik skelel batel ti xchameltsanel mantal
que sean incorporadas al derecho positivo mexi- vun chich pasele, yo kuchaluk xich tsakel ti ta
cano. svunal skotol mantal vunetik yuun Mejikoe.

El Gobierno del Estado promover ante el Con- Ti Jtunel jvuel ta Estaroe ta slikesbe skoplal ta 213
greso local una iniciativa de Ley de Justicia y Snail stsobunbail jvalejetik ta estaro junuk slike-
Desarrollo Agrario, que incluya las disposiciones bal mantal vun sventa tusanel chapanel xchiuk
conducentes para el fraccionamiento y sancin slekubtasel osil banamil, ti teuk chalbe skoplal
de los latifundios y establezcan las condiciones kusitik tskan pasel kuchaluk xich vokel
necesarias para que los ncleos agrarios, comu- chakel xchiuk kelel ti muktikil osil banamil
nidades y pueblos indgenas, generen su propio makbilike xchiuk yakbel lek smelol yo
desarrollo a travs del aprovechamiento de los kuchaaluk ti j-abteletik ta osil banamil, paraje
recursos comprendidos en su territorio, en los xchiuk slumal batsi jnaklumetike xlikuk
90
trminos de los artculos 13.2 y 14 del Convenio smukubtas stuk xkuxlejik, jauk tunuk yuunik
169 de la OIT. Se propone que el aspecto agrario kusitik oy x-ayan ta yosil sbanamilik jech
sea revisado en funcin de los consensos y kuchaal chal 13.2 xchiuk xchanlajunebal man-
acuerdos a que se llegue en la Mesa de Bienestar tal ta konvenio 169 yuun OIT. Ta xich alel ti
y Desarrollo, establecida por la Reglas de procedi- vaay skoplal osil banamile tauk xich kelel,
miento de este proceso de dilogo. jech ku x-elan xkot ta koman nopel chapel ti ta
yayejal lekil utsilal xchiuk smukubtasel kuxle-
jale, jech albil skoplal yuun ti Smantaliltak
kuxi chkot ta pasel ti li kop ayeje.
ACCIONES Y MEDIDAS PARA CHIAPAS ABTELAL XCHIUK KUSI CHICH KELEL PASEL
TA CHIAPAS

COMPROMISOS Y PROPUESTAS CONJUNTAS DE KUSITIK YAKOJ SKOPIK SPASEL XCHIUK SKOMON


LOS GOBIERNOS DEL ESTADO Y FEDERAL NOPBIL CHAPBILAL KOPIK JTUNEL JVUEL TA ESTARO
Y EL EZLN XCHIUK TA SJUNUL SLUMAL MEJIKO XCHIUK EZLN

16 de Febrero de 1996 Svaklajunebal skakalil yual pebrero ta sjabilal 1996

PARTICIPACIN Y REPRESENTACIN POLTICA NITEL TSAKEL TA MUK XCHIUK TUJEL VAANEL TA


TUNEL VUEL

214 La creacin de la Comisin para la Reforma Mu- Ti svaanel jchop Jvalejetik ta xchameltsanel
nicipal y la Redistritacin en Chiapas. Esta Co- jteklum xchiuk xchavokel chakel ku x-elan
misin se integrar con diputados de todos los chapbil jayib jteklumetik xchiuk ku smukul
91
partidos representados en el Congreso local y chakbil sventa stujel svaanel jtunel jvueletik ta
con representantes del EZLN, del gobierno del Chiapas. Ti vaay jvalejetike ja te ta xlokik ta
estado, y de comunidades y municipios indge- yajvalej jteklumetik tsakal skotol ti partiroetik te
nas del estado. oyik ta Snail stsobobbailik jvalejetik ta estaro
xchiuk jvalejetik yuun EZLN, jtunel jvuel ta
estaro, ta parajeetik xchiuk slumal batsi jnaklu-
metik yuun estaro.

215 La comisin ha de precisar los mtodos ms id- Ti jvalejetike tskan tsabeik xchiuk skelbeik lek
neos, amplios y eficaces para incorporar de la ma- sjam stukil ku x-elan xu lekuk xchiuk jamaluk
nera ms autntica y fiel los contenidos de la di- lek svolel tsobel ta lekilal ti ep ta chop lumalil, ep
versidad pluritnica, pluricultural y social del esta- ta chop talel kuxlejal xchiuk ku x-elan svoloj
do de Chiapas. stsoboj sbaik jnaklumetik ta estaro yuun
Chiapas.
La Comisin tendr como objetivo elaborar una Ti jchop jvalejetike ja ta sbaik spasel slikeb 216
iniciativa de reforma, que ser presentada al Con- xchameltsanel mantal, ta xich akel batel ta yok
greso del Estado, a los artculos 3. y 16 de la skob snail stsobobbail jvalejetik ta Estaro,
Constitucin local y de los apartados correspon- kuchal xjel ti yoxibal xchiuk svaklajunebal
dientes de la ley electoral de la entidad y la ley mantal ta Smantal vun estaro xchiuk mantaletik
orgnica del municipio libre respecto a los mu- ta smantal vunal stujel svaanel jtunel j-abtel ta
nicipios y distritos electorales en que se divide el estaro xchiuk smantal vunal jteklum yichoj sba
mismo. Para ello, se encargar de realizar los es- ta muk stuk ti jujun jteklum xchiuk ti ku
tudios tcnicos y trabajos necesarios. smukul chakbil ta stujel svaanel jtunel
jvueletike. Ti vaaye, ja ta sbaik xchanbel lek
stukil xchiuk ti kusitik yabtelal tskan pasele.

Esta reforma deber garantizar condiciones de Ti vaay xchameltsanel mantale tskan ta tsa- 217
mayor equidad y transparencia en los procesos tsubtasbe skoplal kuchaal mu xa ta yalel toyo-
electorales, reconocer el derecho de las comuni- luk xchiuk ichbiluk lek sjam ku x-elan ta xich
92
dades para nombrar a sus autoridades tradicio- tujel vaanel ti jtunel j-abtele, stsakel ta venta ti
nales y municipales de acuerdo a sus usos y cos- yichelik ta muk parajeetik ta svaanel yajtunel
tumbres, y otorgar validez jurdica a las institu- abtel ta slumalik, jech ku x-elan nopen xayik
ciones y prcticas de las comunidades indgenas spasel ta xchiel skopojelik xchiuk yakbel stsa-
para nombrar autoridades y realizar consultas tsal ta mantal vun ti smantalil xkuxlejik xchiuk
bajo esquemas incluyentes y sin la necesaria par- kusitik nopen xayik pasel ti sparaje batsi
ticipacin de los partidos polticos. jnaklumetik ta svaanel jyal tunel vuelik xchiuk
sjakel ta komon nitel tsobel xchiuk mauk to uts
me nitil tsakalik ta partiro politiko.

Deber asimismo, garantizar la representacin po- Ja noox jech xtok, tskan tsatsubtasel oyuk yaj- 218
ltica de las minoras indgenas en los municipios valejik ta tunel vuel ti kalal muyuk ep batsi
no indgenas del estado, de tal manera que tengan jnaklum ta jteklumetik bu mauk solel slumal batsi
participacin proporcional en el cabildo municipal jnaklum ta estaroe, yo kuchaal tsakbilikuk ta muk
e incluso en la integracin del Congreso local. ti ku yepalik ta kavilto yuun jteklum xchiuk xu
xtok ek ti ta xchapanel svaanel jvalejetik ta snail
stsobunbailik jvalejetik ta estaro.

GARANTAS DE ACCESO A LA JUSTICIA STSATSUBTASEL STAEL TUSANEL CHAPANEL

219 Creacin de la Cuarta Visitadura General, a cargo Spasel slikesel xchankojal skelobil chapanel, ja
de asuntos indgenas, dentro de la Comisin Na- ta sba skelbel skop batsi jnaklumetik, ja te ta
cional de Derechos Humanos, en los trminos Jvalejetik yuun sjunul Mejiko ta Skelel yichelik
del Artculo 5. de la Ley de la CNDH. Al efecto, se ta muk jchiel jkopoletik (Comisin Nacional de
tendran que hacer las adecuaciones pertinentes Derechos Humanos) jech kuchaal albil skoplal
a su reglamento interno. ta Svobal mantal ta Smantal vunal CNDH, kuxi
xkot ta pasele, tskan xich chameltsanel lek ti
smantal vunal yabtel stukike.
93
220 Esta Visitadura deber proceder, inmediatamen- Ti vaay skelobil chapanele tskan me tslikes, ta
te, a la revisin de la situacin de los indgenas aniltik noox, skelel ku x-elan batel xchapanel ti
privados de su libertad por estar sujetos a proce- batsi jnaklumetik tikilik ta chukel ta skoj yake-
so o sentenciados para, dentro de su mbito de lik to ta chapanel o me chapbil xa skoplal ti
competencia, recomendar y promover su inme- jayib kakal tstoj smulike yo kuchaaluk ti ta ku
diata libertad, aceptando la coadyuvancia de los smukul sjamlej ja ta sba skelele, xal yayej
propios afectados, las organizaciones indgenas y xchiuk slikesbe skoplal ti xichnoox lokesel ta
campesinas, las instituciones y organismos gu- chukele, ta me xchun ti ta skolta sbaik ek ti
bernamentales y las organizaciones no guberna- bochotik staojik vokolile, ti bu jmoj svololoj
mentales de defensa de derechos humanos. stsoboj sbaik batsi jnaklumetik xchiuk j-abteletik
ta osil banamil, snailtak abtel xchiuk yaj-abteltak
jtunel j-abtel xchiuk bochotik mu nitilikuk ta sto-
jol jtunel jvuel jmoj svoloj stsoboj sbaik ta spojel
yichel ta muk jchiel jkopojeletike.
Deber tambin revisarse la composicin y facul- Ja noox jech xtok tsots tskan xich chakelel ku 221
tades de la Comisin Estatal de Derechos Hu- x-elan vaanbil xchiuk kusi yabtelik ta spasik ti
manos del Estado de Chiapas, para otorgarle ma- Jvalejetik ta Estaro sventa skelel yichel ta muk
yor independencia del poder ejecutivo y judicial jchiel jkopojetik ta yosilal Chiapas, kuchaal
de la entidad, y ampliar su composicin con re- xich akbel yip kuchal mu teuk nitil tsakal
presentantes de las comunidades indgenas y de xchiuk ti jtunel jvuel xchiuk jtusanvanej jcha-
la sociedad civil. panvanejetik li ta Estaroe, xchiuk tskan mukub-
tasel epajesel ti jvalejetik yuune, kuchal x-ochik
ek ti sparaje batsi jnaklumetik xchiuk xokol
vinik antsetike.

El gobierno del estado de Chiapas y el Gobierno Ti Jtunel jvuel ta Estaro yuun Chiapas xchiuk 222
Federal se comprometen a instalar una Mesa jtunel jvuel ta Mejikoe ta xak skopik ti ta xcho-
Agraria para dar una solucin justa a los conflictos tiik ta xchapanel skoplal Osil banamil, kuchaal
agrarios. En dicha mesa participarn representan- lek stusaj xchapaj ti kopetik likem ta skoj osil
94
tes del EZLN y de las organizaciones sociales, as banamile. Ti vaay ku x-elan ta xchotiik ta
como las autoridades competentes en el ramo. xchapel kope ta skolta sbaik ta xchapel ek ti
Las autoridades agrarias, estatales y federales se valej yuun EZLN xchiuk bochotik jmoj svoloj
comprometen a la realizacin de un censo agrario stsoboj sbaike xchiuk ti jtunel j-abteletik
a cargo de las autoridades civiles y en coordinacin bochotik ja ta sbaik skelele. Ti jtunel j-abteletik
con las comunidades y pueblos indgenas y las ja ta sbaik skelel xchapel skoplal osil banamil,
organizaciones sociales, para identificar la situa- ta estaro xchiuk ta sjunlej Mejikoe ta xak
cin de la tenencia de la tierra en el estado. skopik ta spasel tsaktsak vun yuun osil banamil
ja ta sbaik spasel jtunel j-abtel, jmoj tspasik
xchiuk sparaje xchiuk slumalik batsi jnaklu-
metik xchiuk bocho jmoj svoloj stsoboj sbaike,
kuchaal xich kelbel lek sjam smelol ku x-elan
uninbil ti osil banamil ta estaroe.
223 Traduccin a lenguas indgenas de las leyes, c- Sjelubtasel ta batsi kop mantal vunetik, chapbi-
digos y reglamentos, as como de los convenios y lal mantaletik, xchiuk biktal mantaletik, ja
tratados internacionales vigentes, y difusin de noox jech xtok ek ti chapbilal kop ayejetik
tales textos mediante procedimientos apropiados. xchiuk yantik namal banamil ichbilik to ta muk
Se propone la instrumentacin de un programa tana lie, xchiuk stanibel skoplal ti vaay
inmediato de distribucin y difusin de los textos vunetike, chich sabel lek stukil kuxi xkot ta
traducidos, preferentemente a travs de las insti- pasel. Ta xich alel ti tskan sabel stukil kuchal
tuciones representativas de la comunidad, y de ta ora noox xlik spukel xchiuk staniel skoplal ti
los medios ms efectivos de que se disponga. vaay vunetik jelubtasbil ta batsi kope, ja
bayuk tsakbil ta muk ti snailtak abtel tsots sko-
plal yuun parajeetike, xchiuk ti kusitik tsots
skoplal oy ta kok jkobtik kuchal xich pukele.

224 Creacin de la Defensora de Oficio indgena con Svaanel jtunel j-abtel ta spoj batsi jnaklumetik, ja
abogados y traductores que presenten un servi- ta xichik sael bochotik xchanojbeik svunal poj- 95
cio de asesora y representacin legal a los ind- vanej, xchiuk oyuk jelubtasej kopetik kuchaal
genas que lo requieran. A diferencia de lo que skolta sbaik, svaan sbaik ta stojol xchapanel ti
establece la actual Ley Orgnica del Poder Judicial batsi jnaklumetik me yuun jech ta skanike. Ja
del Estado de Chiapas (artculos 64 a 69), los sa- noox ti jelel chakuchaal albil skoplal tana ti ta
larios u honorarios de los defensores de oficio Smantal vun Stukik Jtunel j-abtel Jchapanvane-
debern ser cubiertos por el presupuesto estatal jetik ta Estaro yuun Chiapas (ta xchanibal xchan-
y canalizados de manera que se garantice su vinik kalal ta sbalunebal xchanvinik mantal), ti
actuacin honesta e independiente. Los traducto- stojolik vaay jpojvanejetike te ta xich lokesel ta
res y defensores de oficio no slo deben conocer stakin estaro xchiuk ta xich kelel kuchaal tso-
las lenguas indgenas, sino tambin conocer y tsuk skoplal ti tuk ta x-abtejike xchiuk ti ta xich
comprender las culturas indgenas, para que co- sbaik ta venta stukike. Ti jelubtasej kopetik
nocindolas y respetndolas, cumplan con ma- xchiuk jpojvanejetike mauk noox tskan snaik
yor sentido su funcin. ti sbatsi kope, yuun tskan snaik xchiuk
xotkinik lek stalel xkuxlej ti batsi jnaklumetike,
ja noox jech ta xkot ta pasel lek yabtelik kalal
me xotkinik xchiuk me xichik ta muke.

Para garantizar el acceso pleno de los indgenas Kuchaal stsatsub lek ta melel stael stusanel 225
chiapanecos a la justicia se considera necesario: xchapanel ti batsi jnaklum jchiapanekoetike,
tsots skoplal ti:

a) El reconocimiento de las autoridades tradi- a) Stsakel ta muk ti jtunel j-abteletik oy ta spara- 226
cionales o vigentes en las comunidades indge- je batsi jnaklumetike, xchiuk ti oyuk yichel ta
nas, as como su derecho a conservar tanto las muk kuchaal te oyuk o yunik batel ti smantalil
instituciones como las costumbres propias en la xkuxlejik xchiuk kusi nopen xayik spasel ta
solucin de conflictos internos. xchapanel stuk ti skopike.

b) Reorganizacin y reestructuracin de los rga- b) Xchachapanel xchiuk xchameltsanel ku x-elan 227


nos de procuracin e imparticin de justicia, en es- jitil chololik ti bochotik ta stusanvanik xchapan-
96
pecial la figura de Ministerio Pblico y jueces de vanike, ja tsots skoplal Ministeryo Publiko xchiuk
primera instancia en los distritos judiciales de fuer- jvesetik bochotik ja bayukik ta jujuchak ku
te presencia indgena; capacitndolos en el conoci- smukul yosilal ta chapanvanej bu ja ep ti batsi
miento de las culturas indgenas y en los sistemas jnaklumetike; ta xichik chanubtasel bijubtasel ta
y las prcticas utilizadas por las comunidades en la yotkinel stalel skuxlej batsi jnaklumetik xchiuk
solucin de conflictos. ku x-elan xchapoj sbaik xchiuk nopen xayik ta
spasel xchapanel ti kusitik kop xlik yunike.

c) Implementacin de programas dirigidos a la c) Slikesel abtelal ta stojol slumal batsi jnaklu- 228
poblacin indgena, para propiciar el conocimien- metik, yo kuchaal xotkinik kusitik mantal
to tanto de las leyes vigentes, como del sistema vunetik ichbilik ta muke, xchiuk ku x-elan
judicial, su funcionamiento y el de las instituciones tusanel chapanel, ku x-elan ta x-abtej xchiuk
que lo integran. jayib ti snailtak abtel stsakoj ta muke.
229 d) Integracin en el Congreso Local de una comi- d) Svaanel ta snail stsobobbail jvalejetik yuun
sin legislativa que, con participacin de las comu- Chiapas jchopuk jmeltsanej mantal vun kuchaal
nidades indgenas, analice la legislacin actual y jmojuk xchiuk batsi jnaklumetik skelbeik smelol
proponga las reformas necesarias para garantizar ti mantaletik li ta orae xchiuk xalik kusitik mantal
el acceso pleno de los indgenas a la justicia que skan chameltsanel yo kuchaal stsatsub lek batel
proporciona el estado mexicano, y elimine a la vez ti tusanel chapanel ta xak Estaro Mejikano ta stojol
cualquier disposicin que impliquen un trato dis- ti batsi jnakalumetike, xchiuk kuchal xchay ti
criminatorio o desigual a los pueblos indgenas. kusitik mantal ta x-ilbajinvan o me yalel toyol
chilbajin ti slumal batsi jnaklumetike.

230 Se debe legislar para asegurar, de manera expre- Skan chich tsakel ta mantal vun kuchal xich
sa, la obligacin de no discriminar por origen ra- tsatsubtasel, ti albiluk lek, tsotsuk skoplal ti
cial o tnico, lengua, sexo, creencias o condicin muyuk ilbajinel utsintael ta skoj tsunubalil o
social, posibilitando con ello la tipificacin de la lumalil, kusi kopal xkopoj, me vinik me ants, ta
discriminacin como delito perseguible de oficio. skoj kusi chich chunel o ku x-elan kuxul 97
Asimismo, deben tipificarse y sancionarse las chamal, xu me xkataj ta mulil ti vaay ilbajinel
prcticas laborales discriminatorias y violatorias naleel me yuun jech kot ta pasele, ta o noox
de los derechos constitucionales, como son el me xich meltsanel chapanel. Ja noox jech xtok,
pago en especie, el acasillamiento, el engancha- tskan me xkataj ta mulil xchiuk tojbel smulilal
miento forzado o restrictivo de los derechos la- ti kusitik utsintael ilbajinel ta abtel xchiuk me
borables. mu stsak ta muk ti ichel ta muk ta mukta man-
tal vune, jech chakuchaal me ta veel uchubal
noox ta xich tojel ti abtelale, makel ta naklej ta
abtel, tsatsal nitel batel ta abtel o me yuun tsmak
ti ichel ta muk sventa abtelale.

231 Se promover ante las instancias nacionales co- Ta xich likesbel skoplal ta stojol snailtak abtelal
rrespondientes, el reconocimiento y defensa de ta sjunul slumal Mejiko bocho ja ta sbaik
los derechos de los indios migrantes dentro y skelel, kuxi xich tsakel ta muk xchiuk skelel
fuera del pas. spojel yichel ta muk batsi jnaklumetik
bochotik ta xlokik batel ta slumalik li noox ta
slumal Mejiko o me ta yantik namal banamil.

SITUACIN, DERECHOS Y CULTURA DE LA XCHIEL SKOPOJEL, YICHEL TA MUK XCHIUK STALEL


MUJER INDGENA XKUXLEJ BATSI ANTSETIK

El problema de los derechos, analizado desde la Ti skoplal ichel ta muke, jech kuchal ilbil cha- 232
ptica de las mujeres indgenas chiapanecas, exige panbil yuun ti batsi antsetik li ta Chiapas, tsots
desterrar silencios y olvidos seculares. Para erradi- tskan lokesel batel ti makal yeik xchiuk chay-
carlos es necesario incidir en la legislacin nacional bilik tal ta ontonale. Ti kuxi xtub oe tsots sko-
y estatal, para garantizar sus derechos fundamen- plal xchapanel ta mukta mantal vun yuun Me-
tales como seres humanos y como indgenas. jiko xchiuk ta estaro, kuchaal xich tsatsubtasel
skoplal yichelik ta muk svinkilalik xchiel
98
xkopojelik xchiuk ti ja batsi jnaklumetike.

Incorporar a la legislacin los derechos polticos, Stsakel ta mantal vun yichel ta muk smelol jtunel 233
as como el respeto a los usos y costumbres ind- jvuel, jech xtok ti yichel ta muk kusi nopen
genas, respetando la dignidad y los derechos hu- xayik spasel xchiuk xchiel skopojel batsi
manos de las mujeres indgenas. jnaklumetike, ja noox ti skan stsakel ta muk
smukibtaselik xchiuk yichel ta muk xchiel
skopojelik ti batsi antsetike.

Reconocer en el marco constitucional de autonoma Stsakel ta muk ta smantal vunal yichel sba ta 234
los derechos especficos de la mujer indgena. muk stuk batsi jnaklumetik ti oy yichel sba ta
muk stuk ti batsi antsetike.

Garantizar los derechos laborales de las trabaja- Stsatsubtasel yichel ta muk skoplal yabtelik ti 235
doras indgenas, sobre todo aquellas en condi- j-abtel batsi antsetik ta smantalil abtelal ta sjun-
ciones vulnerables como las trabajadoras even- lej Mejiko, ja tsots skoplal, ti bochotik oy ta xil
tuales en la Ley Federal del Trabajo. svokolik ta skoj jayib noox kakal ta saik abtele.

236 Adicionar los derechos de la trabajadora eventual Stsakel yichel ta muk j-abtel antsetik ta sman-
en la Ley Federal del Trabajo. talil abtelal ta sjunlej Mejiko, tsots skoplal ti
bocho ja noox jayib kakal ta x-abtejike.

237 Revisar y modificar la penalizacin que impone la Skelel xchiuk stukubtasel smantalil stojel mulil
legislacin actual para delitos sexuales, de hosti- albil skoplal ta mantal vun yuun muliletik jech
gamiento a la mujer y de violencia intrafamiliar. kuchal tsatsal tsakel ta vinik, yilbajinel yutsintael
antsetik xchiuk yilbajinelik ta yutil sna skulebik.

238 Garantizar para las mujeres y nios indgenas de Stsatsubtasel ta stojol antsetik xchiuk ololetik
Chiapas, el derecho a la salud, a la educacin y batsi jnaklumetik li ta Chiapas, kuxi oyuk
cultura, a la alimentacin, a una vivienda digna, a yichelik ta muk ta kelel poxtael, ta chanvun 99
los servicios bsicos, as como su participacin xchiuk talel kuxlejal, ta veel uchubal, ta lekil
en proyectos productivos, para desarrollo integral nail kulebal, kusitik tsots bayuk jtunel, xchiuk
digno con la participacin de las mujeres indge- snitel stsakel ta slikesel spasel abtel ta kusi xlok
nas y diseados con sus particularidades. x-ayan, kuxi xmukib lek ta sjunlejal ti xkuxle-
jale te jmoj nitil tsakalik ti batsi antsetike xchiuk
nopbil pasbil kuchaal ti stalel stukike.

239 Cumplimiento de pactos y convenios internacio- Kotuk ta pasel chunel ti chapbilal kop ayejetik
nales que el gobierno mexicano ha firmado. Es- xchiuk yantik namal banamil la stsak ta muk
pecial importancia reviste el Convenio 169 de la xchiuk la jyak xluchal sbi jtunel jvuel ta Mejikoe.
OIT, la Declaracin de Viena sobre Derechos Hu- Ja echem tsots skoplal ti Konvenio 169 yuun OIT,
manos, referido a la eliminacin de toda forma komon chapbil ayej yich alel ta Viena ta skoplal
de discriminacin a la mujer. Acuerdo de la Con- yichel ta muk jchiel jkopojel, bu ta xalbe sko-
ferencia Mundial de Poblacin y Desarrollo referi- plal stupel skoplal skotol ta chop ilbajinel utsin-
do a la salud y los derechos reproductivos de las tael ta stojol antse. Chapbilal kop vinaj ta tsobajel
mujeres. Siempre y cuando no contravengan los yuun sbejel banamil yuun jnaklumetik xchiuk
principios bsicos de la Constitucin General de slekubel yutsibel kuxlejal bu albil skoplal ti kelel
la Repblica. poxtael xchiuk yichel ta muk yalajel xnichnajel
antsetik. Ja noox me mu xtixilin sba xchiuk kusi
tsots chal Smantal vun sjunul slumal Mejikoe.

ACCESO A LOS MEDIOS DE COMUNICACIN STAEL STUNESEL SPUKOBIL KOP AYEJ

La naturaleza pluricultural de la Nacin, se reco- Ti ku x-elan ep ta chop talel kuxlejal ta slumal 240
noce en la Constitucin y se sustenta en la exis- Mejikoe, tsakbil ta muk ta mantal vun xchiuk ja
tencia de los pueblos indgenas; las leyes en te stsakoj yip ti ta stojol stsunubal slumal batsi
materia de medios de comunicacin deben ga- jnaklumetike; ti mantal vun ta sventa spukubil
rantizar la expresin de esta pluriculturalidad, y kop ayeje tskan stsatsubtasbe skoplal ti yakel ta
los medios de comunicacin deben considerar ayel otkinel ti vaay ep ta chop talel kuxlejale, ti
100
este carcter pluricultural con el fin de fortalecer la spukobil kop ayeje skan stsak ta mukti ep ta chop
identidad nacional y cumplir con sus objetivos talel kuxlejal kuxi xich tsatsubtasel ti ku x-elan
culturales y sociales. kuxlejal ta sjunul slumal Mejiko xchiuk kuxi xkot
ta chunel ti kusi nopbil chich pasel ta stojol talel
kuxlejal xchiuk volel tsobel ta kuxleje.

A fin de propiciar un dilogo intercultural, desde Yo kuchaal xuuk xchiin sbaik ta loil ti ep ta 241
el nivel comunitario hasta el nacional, que permi- chop talel kuxlejal, ta xlik ta parajetik kalal to ta
ta una nueva y positiva relacin entre los pueblos sjunul slumal Mejiko, yo kuchal svol stsob sbaik
indgenas y entre stos y el resto de la sociedad, ta komon ti slumal batsi jnaklumetik xchiuk yan-
es indispensable dotar a estos pueblos de sus tik jteklumetik, xchiuk yantik lum, tsots skoplal
propios medios de comunicacin, los cuales son xich akbel spukobil skop yayejik ti slumal batsi
tambin instrumentos claves para el desarrollo jnaklumetike, yuun tsots skoplal toj jtunel kuxi
de las culturas indgenas. Por tanto, se propondr xmukib stalel xkuxlejik ti batsi jnaklumetike.
a las instancias nacionales respectivas, la elabo- Jayo ti vaaye, ta xich akel batel ta stojol bocho-
racin de una nueva ley de medios de comuni- tik ja ta sbaike, kuxi xich pasel yach mantal vunal
cacin, que permita a los pueblos indgenas ad- ti spukubil kop ayeje, kuchal xu xuninik,
quirir, operar y administrar sus propios medios smanik, stijik, xchiuk skel stukulanik spukubil
de comunicacin. skop yayej stukik ti slumal batsi jnaklumetike.

242 Los gobiernos Federal y Estatal promovern ante las Ti Jtunel jvuel ta Mejiko xchiuk estaroe ta slikes-
instancias de decisin y debate nacionales, que los beik skoplal ta stojol snail stsobobbail jvalejetik
medios de comunicacin indigenistas se conviertan xchiuk jtunel jvuel ta Mejiko, kuchaluk ti spuko-
en medios de comunicacin indgena, a demanda bil kop ayej ta x-abtej ta stojol jbatsi jnaklu-
de las comunidades y pueblos indgenas. metike ako katajuk ta spukubil skop yayej batsi
jnaklumetik, me yuun ja jech ta skanik ti sparaje
xchiuk ti slumal batsi jnaklumetike.

243 El Gobierno Federal recomendar a las instancias Ti jtunel jvuel ta Mejikoe ta xalbe bochotik ja 101
nacionales respectivas, que las 17 radiodifusoras ta sbaik skelel xchapanel yo kuchaluk x-och ta
del INI sean entregadas a las comunidades ind- yok skobik batsi jnaklumetik ti vuklajuneb snail
genas de sus respectivas regiones con la trans- sme laryo yichoj ta skob ti INI te ta yosilalike,
ferencia de permisos, infraestructura y recursos, xchiuk yakbel ta kabal svunaltak, snailtak
cuando exista solicitud expresa de las comuni- xchiuk skotol kusitik oy x-ayan yuunike, ja
dades indgenas en este sentido. jech chkot ta pasel me yuun chal ta ye stukik ti
batsi jnaklumetike.

244 Los gobiernos Federal y Estatal promovern ante Ti jtunel jvuel ta Mejiko xchiuk ta estaroe ta
las instancias de decisin nacionales que los cen- slikesbeik skoplal ta stojolal snail stsobobbail
tro de video indgena del INI sean entregados a jvalejetik xchiuk jtunel vueletik ta Mejiko, yo
las comunidades indgenas con la transferencia kuchaaluk ti snail slokobal batsi jnaklumetik
de infraestructura y recursos. Este proceso deber yuun INI tauk xich akbel ta yok skob sparajeik
ser validado por las comunidades. batsi jnaklumetik, xichik akbel snailtak xchiuk
skotol kusitik oy x-ayan yuun. Ti vaay kusi
chkot ta pasele skan me jech chapbil xchiuk ti
batsi jnaklumetike.

Los pueblos, comunidades y grupos sociales tie- Ti jteklumetik, parajeetik xchiuk bochotik jmoj 245
nen derecho a acceder a los medios de comuni- svoloj stsoboj sbaike oy yichelik ta muk kuxi
cacin existentes, ya sean propiedad del Estado o xu stunesik spukobil ti kop ayej oy ta na lie,
concesionados. Se recomendar a las instancias muyuk ta alel me ja yuun estaro o me ja bu
correspondientes la fijacin de un espacio para el akbil ta kabale. Ta xich albel snailaltak
uso de la sociedad civil y los pueblos indgenas, bochotik ja ta sbaik xchapanel skoplal kuchal
en los medios de comunicacin existentes. svinajesik ku sjalil xu stunesik xokol vinik
antsetik xchiuk slumal batsi jnaklumetik ti
spukobil ta ayel kop ayej oy tana lie.

Se propone la creacin del Consejo Ciudadano Ta xich alel ti chich vaanel Konsejo yuun 246
102
de la Comunicacin y el establecimiento de la fi- jnaklumetik sventa spukobil kop ayej xchiuk
gura de Ombudsman de la Comunicacin, con el svaanel bocho xu skel stukulan Yichel ta
objetivo de hacer de la sociedad civil parte fun- muk spukobil kop ayej, yo kuchaaluk svole-
damental en el ejercicio y la toma de decisiones jal xokol jnaklumetik tsots stsakelik ta muk
sobre comunicacin social, garantizndose la spasel xchiuk snopel yayejal ti spukel kop ayej
participacin indgena en su integracin. ta stojol jnaklumetike, tsots me skoplal te nitil
tsakal svaanel ek ti batsi jnaklumetike.

Legislar la obligatoriedad del establecimiento de Smantaliltasel ti tsotsuk skopal xchotanbel ta 247


cdigos de tica en los medios de comunicacin, vun skoplal kuxi tukuk x-abtej ti spukubil kop
que ante la especificidad de los pueblos indge- ayeje, ti ku x-elan oy stalel stuk ti slumal batsi
nas, anteponga los intereses de sus culturas y jnaklumetike, ja me bayuk ta xichbe ta muk
evite la denigracin, racismo e intolerancia, sin xchiuk muyuk me chilbe sbiktal snalebe
menoscabo de la libertad de expresin. stsunubal xchiuk me svok xchak, muyuk me
chich ilbajinel ti jech jamal ta alel kop ayeje.

248 Por sus caractersticas, requerimientos tcnicos, Ti ku x-elan pasbil meltsanbil, kusi tsots chtun
penetracin y recepcin, la radio es el instrumen- yuun, buuk noox chkot xchiuk stsak ti laryoe,
to ideal para comunicacin y articulacin cultural ja toj lek sventa xich pukel o ti kop ayeje xchiuk
en el medio rural e indgena. kuchal snitilin stsakalin sba talel kuxlejal ta para-
jeetik xchiuk slumal batsi jnaklumetike.

249 Es imprescindible garantizar la apropiacin por Tsots skoplal xich tsatsubtasel kuchal xunin
los pueblos indgenas de las radiodifusoras de slumal batsi jnaklum ti smetak laryo ja yuun
propiedad estatal, que operan en municipios y re- estaro ti te ta x-abtejan te ta slumal xchiuk ta osil
giones de poblacin principalmente indgena. El banamil bu ep batsi jnaklumetike. Ti ku x-elan
ritmo y tiempo de la apropiacin ser decidido xchiuk bakin ch-och ta yok skobike tskan ja ta
por los pueblos indgenas, para lo cual podrn xalik slumal batsi jnaklumetik, xu xchapan
adoptar alguna de las figuras jurdicas existentes o sbaik ta yuninel jech ku x-elan oy ta mantal vun 103
aquellas que los propios pueblos y comunidades o me ja ti ku x-elan chal stuk ti slumal xchiuk
indgenas propongan. sparaje batsi jnaklumetike.

250 A nivel estatal y en aras de contribuir a la opera- Ti li noox ta Chiapas xchiuk kuchaal xkot ta
tivizacin de esta propuesta, se sugiere que se ini- pasel ti nopbil chapbil kope, ta xich alel ti ta
cie en lo inmediato el proceso de apropiacin de la aniluk noox ako ochuk ta yok skobik sme laryo
radiodifusora XEVFS, Radio La Voz de la Frontera XEVFS, Laryo La Voz de la Frontera Sur, te oy ta
Sur, ubicada en el municipio de las Margaritas, slumal Las Margaritas ti jatik o noox mu skotoluk
operada fundamentalmente por indgenas; definida batsi jnaklumetik ta stijike; ti vaay yuninele ja
la apropiacin como un proceso de trabajo conjun- skan xal ti yuun kool jmoj ta x-abtejik ti snail
to entre las instituciones del Gobierno y la represen- abtel yuun jtunel jvuel xchiuk yajvalej ti batsi
tacin legitima de las comunidades indgenas. jnaklumetike.

251 Es necesaria la creacin de centros de produccin Tskan chich chotanel vaanel snail bu chich
radiofnica y audiovisual, en aquellas regiones, mu- pasel ayej loil sventa laryo xchiuk xchamel
nicipios y comunidades indgenas que lo soliciten. kusitik stak kelel ayel, te ta yosil sbanamil, ta
jteklum xchiuk sparaje batsi jnaklum bochotik
jech ta skanike.

EDUCACIN Y CULTURA CHANUBTASEL BIJUBTASEL XCHIUK TALEL KUXLEJAL

Creacin de institutos indgenas que estudien, di- Slikesel snail xchanobil, spukobil xchiuk 252
vulguen y desarrollen las lenguas indgenas y que smukubtasel batsi kopetik xchiuk sventa
traduzcan obras cientficas, tcnicas y culturales. sjelubtasik ta batsi kop tsatsal vunetik, bijil abte-
El gobierno del Estado de Chiapas crear en el lal xchiuk talel kuxlejal. Ti jtunel jvuel ta Estaro
corto plazo, un Centro Estatal de Lenguas, Arte y yuun Chiapas ta spas ta oratik noox junuk
Literatura Indgenas. Smukta nail batsi kopetik, lekil abtel xchiuk
stsibatel skop yayej batsi jnaklumetik.
104
Se recomendar a instancias nacionales la revisin Ta xich albel bocho ja ta sbaik skelel ta sjunul 253
de los programas, libros de textos y materiales slumal Mejiko kuxi xich chameltsanel svunal
didcticos destinados a los nios mexicanos, para chanvun, svun jchanvun xchiuk svun jchanub-
que reflejen y propicien el respeto hacia la plurali- tasvanejetik yuun olol jmejikanoetik, bu xak ta
dad cultural de nuestro pas. Incluir en la educa- ilel xchiuk sabe stukil stsakel batel ta muk ti ep
cin de la poblacin no hablante de lenguas ind- ta chop talel kuxlejal yuun jmukta lumaltik
genas, elementos bsicos de alguna lengua ind- Mejikoe. Ti ta xchanubtasel ta vun jnaklumetik
gena de la regin. Las monografas estatales incor- bochotik mu sna xkopojik ta sbatsi kope
porarn elementos bsicos de lenguas indgenas tskan xich akbel xchanik jutuk ti batsi kop oy
caractersticas de sus regiones. te bu nakalike. Ti ta svunal ku x-elan estaroetike
ta me stsakik kusitik tsots skoplal yuun batsi
kopetik oy te ta yosilalike.

Asimismo se promover que los libros de histo- Ja noox jech xtok, ta xich likesbel skoplal ti 254
ria ofrezcan una informacin equitativa, exacta e svunal yechemal kuxlejal kuchal kooluk xalbe
instructiva de las sociedades y culturas de los lek sjam smelol, meleluk xchiuk jtuneluk yuun
pueblos indgenas. jnaklumetik xchiuk talel kuxlejal yuun ti slumal
batsi jnaklumetike.

255 Los gobiernos federal y estatal promovern la re- Ti jtunel jvuel ta Mejiko xchiuk ta estaroe ta
visin a fondo de las instancias administrativas slikesbeik skoplal kuxi xich chakelel tukub-
del sector educativo que ataen a la educacin tasel lek ti snailtak skelel stukulanel xchanub-
indgena as como sus asignaciones presupues- tasel sbijubtasel batsi jnaklumetike, xchiuk ku
tales. yepal takin ta x-akbatike.

256 Establecimiento, en el Estado de Chiapas, de un Slikesel, li ta Estaro yuun Chiapas, yakel koltael
sistema de apoyos y becas para la terminacin ta takin kuchal skuchesik slikeb chanvunal,
de los estudios bsicos y especficamente para xchiuk tsots skoplal ta stojolik noox ti batsi
jvenes indgenas que deseen realizar estudios kerem tsebetik, bochotik tskan xchanik to batel 105
de nivel medio y superior. Se recomendar a las yalel toyol vun. Ta xich albel bochotik ja ta sbaik
instancias nacionales respectivas su extensin al xchapel ta sjunul slumal Mejiko yo kuchaluk
resto de la Repblica. jech xich tambel skoplal ta sjunul slumal Mejiko.

257 Creacin de centros de estudios superiores en Slikesel snail bijil muktikil chanvun ta yosilal
zonas indgenas con programas especiales que batsi jnaklumetik, ti svunale ta xchapbe skoplal
fomenten el estudio y la divulgacin de la riqueza stsatsubtasel xchanel xchiuk stanibel skoplal
cultural indgena, as como de las inquietudes y slekil yutsil stalel xkuxlej batsi jnaklumetik, jech
necesidades propias de sus culturas. Promocin kuchaal kusi tskan xchiuk kusi chtun yuun ti
del estudio y la enseanza de las lenguas indge- talel kuxlejale. Slikesbel skoplal xchanel xchiuk
nas en las universidades, en especial en el esta- xchanubtasel batsi kopetik ta muktikil tsatsal
do de Chiapas. chanvun, ja tsots skoplal ti li ta Estaro yuun
Chiapas.
Se recomendar al INAH que se revisen las dis- Ta xich albel INAH ti ako xchakelbe yayejal: 258
posiciones para

a) Reglamentar el acceso gratuito de los indgenas a) Xchapbel skoplal kuxi ta motonuk x-och 259
a los sitios arqueolgicos. skelik svonejal naik poko totil meil ti batsi
jnaklumetike.

b)Dar a los indgenas la debida capacitacin para b) Sbijubtasel xchanubtasel batsi jnaklumetik 260
poder administrar ellos mismos los sitios. kuxi skel stukulan stukik ti vaay svovejal naik
poko totil meiletike.

c) Otorgar a los pueblos indgenas parte de las c) Yakbel slumal batsi jnaklumetik kuuk yepal 261
utilidades tursticas que generan dichos sitios. ek ti takin ta xich tael ta stojol ochebal ta skelel
osil banamil bu oy svonejal naik poko totil
106
meiletike.

d) Dar a los pueblos indgenas la posibilidad de d) Yakbel slumal batsi jnaklumetik ti xu xichik 262
utilizar los sitios como centros ceremoniales. ta muk jtotik te ta osil banamil bu oy svonejal
naik poko totil meiletike.

e)Proteger los sitios cuando estn amenazados e) Skelel stukulanel osil banamil bu oy svonejal 263
por megaproyectos de desarrollo turstico o sa- naik poko totil meil me yuun chich ilbajinel
queo hormiga. utsintael ta muktikil abtelal o me ta biktal eleke.

Se recomendar a las instancias federales y esta- Ta xich albel snail bochotik ja ta sbaik skelel ta 264
tales, la ampliacin del concepto de patrimonio sjunul Mejiko xchiuk ta estaroetik kuxi xich jam-
para abarcar las expresiones intangibles de la cul- bel yayejal snopbenal ti kusi oy x-ayan ta talel
tura, tales como la msica, el teatro, la danza, kuxlejale, kuchaluk sta ta makel skotol kusi mu
etctera. xta ta ilel pikel oy ta talel kuxlejal jech kuchaal
vob, ak elov, akot xchiuk kusitik yantike.

265 Creacin de espacios para la prctica de la medi- Slikesel snail bu xu xich chanel stunesel vomol
cina tradicional indgena y otorgamiento de recur- poxiletik nopen xayik ti batsi jnaklumetike
sos suficientes, sin que esto supla la obligacin xchiuk ako xichik akbel ku yepal takin chtun
del Estado de ofrecer una atencin adecuada en yunike, ja noox ti vaaye mu yunuk mu xa xak
los tres niveles del sistema nacional de salud. ta sba Estaro ti yakel lekil kelel tukulanel ta
yoxkolal ku x-elan chapbil ti kelel poxtael ta
sjunul slumal Mejikoe.

266 Los gobiernos Federal y Estatal promovern la Ti jtunel jvuel ta Mejiko xchiuk ta Estaroe ta
realizacin de una campaa de concientizacin slikesbeik skoplal svulesel chulelal ta sjunul
nacional para eliminar los prejuicios y racismos y slumal Mejiko, kuxi xchay x-ul kusi chopol
para que se legitime socialmente la autonoma de nopbil, xchiuk svokel xchakel tsunubalil
los pueblos indgenas y su derecho a la autode- xchiuk kuchaal xkot ta tsakel ta muk yuun 107
terminacin. skotol jnaklumetik ti yichel sba ta muk stuk ti
batsi jnaklumetike, xchiuk yichel ta muk ti
jamal snopel xchapel xkuxlej stukike.

267 Los gobiernos Federal y Estatal promovern que ha- Ti jtunel jvuel ta Mejiko xchiuk ta Estaroe ta
ya representacin indgena en todas las instituciones slikesbeik skoplal kuxi x-ochik ta tunel abtelal
que tienen relacin con problemticas indgenas. batsi jnaklumetik ta skotol snailtak abtelal
bochotik ja ta sbaik skelel yabtelanel kusitik
xlik xtab yuun batsi jnaklumetike.

268 Debe ser reconocido y respetado el derecho al Tskan tsakel ta muk xchiuk yichel ta muk slapel
uso del traje indgena en todos los mbitos de la skuik batsi jnaklumetik ta skotol chiel kopojel
vida nacional, muy especialmente para nias, ta sjunul slumal Mejiko, ja tsots skoplal ta stojol
nios y jvenes en los espacios educativos. Asi- ololetik xchiuk tsebetik, keremutik ta jujun
mismo, los programas culturales de comunica- chanuvuntike. Ja noox jech xtok, ti kusitik chkot
cin, informarn sobre el valor espiritual y cul- ta pasel ta stojol talel kuxlejal xchiuk spukel skop
tural de los trajes indgenas y el respeto que se yayeje ja me ta xakik ta ayel stsatsal xchiuk ku
les debe. stu ta kuxlejal ti batsi kuil pakale, xchiuk ku
yuun ti skan chich ichel ta muke.

Una condicin fundamental del desarrollo cultu- Ti kusi tsots skoplal ta smukubtasel talel kuxle- 269
ral es la relacin de los pueblos indgenas con la jale, ja ti ku x-elan nitil tsakal slumal batsi
tierra. Atendiendo a la especial significacin espi- jnaklumetik xchiuk ti osil banamile. Ti stsakel ta
ritual de este elemento, a su altsimo valor sim- muke tsots skoplal ta xchiel skopojelik ti osil
blico, debe garantizarse plenamente el derecho banamile, xchiuk ti xibil kexbile, tskan me tsa-
de las comunidades y de los pueblos indgenas a tsubtasel ta jyalel ti yichel ta muk parajeetik
la integridad de sus tierras y territorios, as como xchiuk slumal batsi jnaklumetik kuchaal cha-
a la preservacin y uso racional de su hbitat. paluk lek ku sjamlej yosil sbamilike, ja noox
108
jech xtok ti skelel stukulanel xchiuk slekil tune-
sel ti kusi oy x-ayan ta yosilalik bu sna skulebike.

Los saberes tradicionales de los pueblos consti- Ti kusi snaik o noox tal ti jnaklumetike ja tsots 270
tuyen un acervo importante y de su cultura, y son skoplal yipalinoj ti stalel kuxlejike, xchiuk ja
esenciales para el desarrollo de la humanidad en jtunel ta smukubtasel xkuxlej ti jchiel jkopojele,
muchos mbitos como el de la medicina. El go- ta skotol ta chop, jech chakuchaal kelel poxtaele.
bierno del estado de Chiapas y el Gobierno Fede- Ti jtunel jvuel ta Estaro yuun Chiapas xchiuk
ral se comprometen a reconocer, valorar y promo- jtunel jvuel ta Mejikoe ta xak skopik stsakel ta
ver estos saberes, con el respeto que merecen. muk, skelel stukulanel xchiuk slikesbel skoplal
ti vaay kusi nabile, lek me tsakbil ta muk skan.

Los pueblos y comunidades indgenas, con la par- Ti slumal xchiuk sparaje batsi jnaklumetike, 271
ticipacin de los gobiernos Estatal, Federal y Mu- xchiuk te nitil tsakal jtunel jvueletik ta estaro, ta
nicipal, se comprometen a fortalecer una cultura en Mejiko xchiuk jteklum, ta xak skopik ta stsa-
materia de salud y bienestar social que permita tsubtasel xchiuk slekubtasel talel kuxlejal ta
aceptar autnticamente una cosmovisin human- kelel poxtael xchiuk lekil volel tsobel ta kuxlej
ista y plural del proceso salud-enfermedad-ecosis- bu xich tsakel lek ta muk ta melel ku x-elan ilbil
tema. Con este propsito, se crearn espacios para kelbil osil banamil ta lekil chiel kopojel xchiuk
la prctica de la medicina tradicional indgena, ku x-elan ep ta chop nopbil chapbil poxtael
otorgndole recursos tiles para su desarrollo, sin chamel lajel kusi lajal machal ta osil banamil.
menoscabo de la obligacin del Estado de ofrecer Ta skoj ti vaaye, ta xich pasbel snail bu xu xich
los servicios institucionales de salud. pasel tunesel batsi kelel poxtael yuun batsi
jnaklumetik, ta xich akbel kusi chtun yuun
kuchal xmukib, ja noox ti vaaye mu yunuk ta
sbaj ti kusi ja ta sba yakel Estaro ta kelel tuku-
lanel ta snailal kelel poxtaele.

INSTITUCIONES DE FOMENTO, DESARROLLO SMANTALIL SNAIL ABTEL TA YEPALTASEL,


Y DIFUSIN DE LAS CULTURAS INDGENAS SMUKUBTASEL XCHIUK STANIEL TA AYEL STALEL
109
XKUXLEJ BATSI JNAKLUMETIK.

272 Los proyectos culturales y educativos en los pue- Ti kusitik yabtelanel talel kuxlejal xchiuk
blos indgenas deben recibir la ms alta prioridad chanubtasel bijubtasel ta slumal batsi jnaklu-
en la programacin y ejercicio del gasto pblico, metike tskan me ja bayuk tsots ichbil ta muk ta
tanto federal como estatal, requiriendo que se ga- snopel xchapel xchiuk xich akel takin jtunel ta
rantice de antemano su continuidad, congruencia komon ti ja chak jtunel jvuel ta Mejiko xchiuk
y racionalidad. Estaro, tskan me chich tsatsubtasel o noox ta
bayuk ti kuchaal te stsaket o batel, ichbil lek
stukil xchiuk kelbil chapbil lek skoplal.

273 El respeto al medio ambiente, y por ende, al h- Ti stsakel ta muk osil banamile, ja noox jech
bitat de los pueblos indgenas, debe constituir un xtok ek ti yosilal sna skuleb slumal batsi
criterio fundamental e ineludible en la formula- jnaklumetike, tskan tsots skoplal ta nopel
cin de las polticas y programas de desarrollo xchiuk mu xu xich makbel skoplal ti ta snopel
econmico y social, estatales y federales, en las xchapel smeloltak xchiuk kusitik abtelal ta
regiones indgenas; en su planeacin e instru- smukubtas lekil kulejal, volel tsobel ta kuxlej
mentacin se requiere de la participacin de las yuun estaroe xchiuk ta sjunul slumal Mejiko te
comunidades indgenas a fin de garantizar un uso ta yosil sbanamil batsi jnaklumetik; ti ta snopel
racional de los recursos naturales y evitar cual- xchapel xchiuk ta slikesel yabtelale tskan me te
quier afectacin a su patrimonio natural y cultural, nitil tsakal ti sparaje batsi jnaklumetike yo
en su sentido ms amplio, o a sitios y lugares kuchaal stsatsub yipal ti ichbiluk smelol ta
geogrficos de significacin simblica, como los tunesel kusitik oy x-ayan ta osil banamile
centros civiles, culturales y ceremoniales. xchiuk kuchaal mu xlaj ta ilbajinel kusitik oy
yunik ta yosil sbanamilik xchiuk stalel xkuxle-
jike, ja skotol ti kusi ja jech skoplale, o me jaik
xtok ti osil banamil bu toybil xibil, yutil lumetik,
talel kuxlejal xchiuk bu ta xichik ta muk jtotike.
110
Se impulsar el reconocimiento en la legislacin del Ta xich sabel skoplal kuchal x-och ta tsakel ta 274
derecho de los pueblos y comunidades indgenas a mukta mantal vun yichelik ta muk ti slumal
recibir la indemnizacin correspondiente, cuando la xchiuk sparaje batsi jnaklumetik sventa xichik
explotacin de los recursos naturales que el estado tojbel, kalal me xich lokesbel kusi oy x-ayan ta
realice, ocasione daos en su hbitat que vulneren yosil sbanamilik yuun ti Estaroe, xchiuk me
su reproduccin cultural. Para los casos en que el yich ilbajinel utsintabel yosil sna skulebik me
dao ya se hubiere causado y los pueblos demues- yuun ta sokesbe spasel yepajesel stalel xkuxle-
tren que las compensaciones otorgadas no per- jike. Kalal me yuun ilbajinbil utsintabil xae
miten su reproduccin cultural, se promover el xchiuk me la jyakik ta ilel batsi jnaklumetik ti
establecimiento de mecanismos de revisin que mu baluk xayik ta slekubtasel spasel stalel
permitan que, de manera conjunta, el Estado y los xkuxlejik ti ku yepal la jyichik akbele, ta xich
afectados analicen el caso concreto. En ambos ca- likesbel skoplal kuchal xich chakelel chapa-
sos, los mecanismos compensatorios buscarn nel, yo kuchaal jmojuk ti estaro xchiuk ti
asegurar el desarrollo sustentable de los pueblos y bochotik la staik ilbajinele skel xchapanik lek. Ta
comunidades indgenas. El Estado impulsar, de xchachopal ti kusi la jyich alele, ti ku x-elan ta
comn acuerdo con los pueblos indgenas, ac- xich tojel sutesele ja ta stsatsubtasbe smukub-
ciones de rehabilitacin de sus territorios segn lo tasel skelel stukulanel xkuxlej ti slumal xchiuk
establece el art. 13.2 de la OIT. sparaje batsi jnaklumetike. Ti estaroe ta slikesbe
skoplal, ta chapal kop xchiuk slumal batsi
jnaklumetik yabtelanel xchameltsanel ti vaay
osil banamiletik jech kuxi chal 13.2 mantal yuun
OIT.

275 Los pueblos indgenas, en coordinacin con los Ti slumal batsi jnaklumetike, jmoj chapalik
gobiernos del estado de Chiapas y de la Rep- xchiuk jtunel jvueletik ta Estaro yuun Chiapas
blica, realizarn una revisin y reestructuracin xchiuk ta sjunul slumal Mejiko, ta xchakelik
profunda de las instituciones y dependencias de lek ta ach xchiuk xchameltsanik lek snailtak
desarrollo, educativas y culturales que inciden en abtelal xchiuk snailtak smukubtasel kuxlejal,
su medio, de acuerdo a sus intereses y tradicio- chanubtasel bijubtasel xchiuk talel kuxlejal te ta 111
nes y en funcin de fortalecer su participacin y x-abtejan ta yosilalike, ja jech ta xich pasel jech
direccin en el diseo, planeacin, programa- ku x-elan ta skanik xchiuk nopen xayik ku x-elan
cin, ejecucin, manejo y supervisin de las ac- kuxul chamalik kuxi stsatsub snitel stsakelik
ciones y polticas que inciden en las comuni- xchiuk xnitvan xvolvanik ta snopel xchapel
dades, pueblos y regiones indgenas. xcholel sjitel, spasel, spikel xchiuk skelel xcha-
biel kusitik abtelal xchiuk smantaliltak chkotan
ta pasel te ta parajeetik, lumetik xchiuk ta yosil
sbanamil batsi jnaklumetik.

1
Smelol "batsi jnaklum" ta convenio 169 yuun OIT, sba mantal,
stsibal h xchiuk e, xchunoj ti Estaro mejikanoe.
1
Definicin de "pueblos indgenas" del Convenio 169 de la OIT. art. I. 2
Ti vaay stujel svaanel jtunel jvuel ta mukta tsobajel ta jteklume
Incisos h. y e. aceptado por el Estado mexicano. ja to chich chapbel skoplal ta yan xchapanel kop sventa stujel
2
Las figuras de plebiscito y referendum se examinarn en la Mesa svaanel jtunel jvuel ta komon xchiuk tusanel chapanel.
Democracia y Justicia. 3
Ti ayej loil yuun osil banamile ta xich kelel me la jyich cha-
3
El tema agrario se examinar en la Mesa de Bienestar y Desarrollo. panel ti lekil utsilal xchiuk smukubtasel kuxlejale.
112

Samuel Ruiz en compaa de otros miembros de las entonces comisiones Nacional de Intermediacin (CONAI) y de Concordia y Pacificacin (COCOPA)
PROPUESTA DE LEY DE LA COMISIN DE KOMON NOPBIL CHAPBILAL MANTAL YUUN
CONCORDIA Y PACIFICACIN (COCOPA) JVALEJETIK TA SMELTSANEL SLAMTSANEL JOL
ONTONAL XCHIUK SPAJTSANEL KOP, (COCOPA
SLIKEB SBI TA KAXLAN KOP)

COCOPAARTCULO 4 La Nacin Mexicana tiene una com- XCHANIBAL MANTAL Ti sjunul slumal Mejikoe ep ta
LA LEY
posicin pluricultural sustentada originalmente chop stalel skuxlejal ja stsatsubtasoj o noox tal
en sus pueblos indgenas, que son aquellos que slumal batsi jnaklumetik ti jaik bochotik te
descienden de poblaciones que habitaban en el likem tal stsunubalik ta stojol lumetik ti te xa o
pas al iniciarse la colonizacin y antes de que se noox nakalik ta vonej kalal vulik jkaxlanetik
establecieran las fronteras de los Estados Unidos xchiuk kalal muyuk toox yakojbeik stsakil ti
Mexicanos, y que cualquiera que sea su situacin sjunulej yosilal Mejikoe, muyuk ta alel ku x-elan
jurdica, conservan sus propias instituciones kelbil chapanbilik ja noox ti te to skeloj stuku- 113
sociales, econmicas, culturales y polticas, o par- lanojik ti smantalil kuxlejalike, slekil skulejalik,
te de ellas. stalel xkuxlejik xchiuk smelol jtunel jvuel,
manchuk me mu xa skotoluk.

Los pueblos indgenas tienen el derecho a la libre Ti slumal batsi jnaklumetike oy yichelik ta muk
determinacin y, como expresin de sta, a la kuchal jamaluk snopel xchapel xkuxlej stukik, ti
autonoma como parte del Estado mexicano, kuxi xkot ta pasel ti vaaye, ja ti yichel sba ta
para: muk stuk te nitil ta stojol slumal Mejiko, sventa:

I Decidir sus formas internas de convivencia y de I Snop stukik kuxi xu svol stsob sbaik ta chiel
organizacin social, econmica, poltica, y cultural; kopojel xchiuk jmoj volol tsobolik ta kuxlej,
lekil kulejal, smelol jtunel jvuel xchiuk talel
kuxlejal;
II Aplicar sus sistemas normativos en la regula- II Stunesel smantal stukik kalal stusan xchapan
cin y solucin de conflictos internos, respetando skop stukik, ja noox ti skan stsakik ta muk ichel
las garantas individuales, los derechos humanos ta muk jujun tal, yichel ta muk jchiel jkopojel
y, en particular, la dignidad e integridad de las xchiuk xtok, ti yichel ta muk slekil yutsil antse-
mujeres; sus procedimientos, juicios y decisiones tike; ku x-elan ta stusanvan xchapanvanik xchiuk
sern convalidados por las autoridades jurisdic- kusi ta xalike ta xich tsakel ta muk yuun jtunel
cionales del Estado; j-abteletik ta Estaro bu ja kajal ta sba yakolike;

III Elegir a sus autoridades y ejercer sus formas IIIStujel svaanel yajtunel abtelik xchiuk spasel
de gobierno interno de acuerdo a sus normas en tunel vuel jech ku x-elan nopen xay x-abtejik
los mbitos de su autonoma, garantizando la xchiuk smantalik te bu kalal yichoj sbaik ta
participacin de las mujeres en condiciones de muk stukike, skan tsatsubtasel snitel stsakel ta
equidad; muk antsetik, ja ti kuxi mu yalel toyoluk yichel
ta muke;
114
IV Fortalecer su participacin y representacin pol- IV Stsatsubtasel stsakel stsobel xchiuk svaanel
tica de acuerdo con sus especificidades culturales; ta tunel vuelil jech ku x-elan stalel xkuxlejike.

V Acceder de manera colectiva al uso y disfrute V Stael ta komon stunesel xchiuk slekinel kusi
de los recursos naturales de sus tierras y territo- oy x-ayan ta sjunlejal yosil sbanamilik, ti vaaye
rios, entendidos stos como la totalidad del hbi- ja me skotol ti bu ta xabtelanik xchiuk ta xtun
tat que los pueblos indgenas usan u ocupan, yunik bu sna skulebik chiem kopojemik ti slu-
salvo aquellos cuyo dominio directo corresponde mal batsi jnaklumetike, ja me mu xu stunesik ti
a la Nacin. bu ja yichoj ta skob stuk ti sjunul slumal Mejikoe.

VI Preservar y enriquecer sus lenguas, conoci- VI Skelel stukulanel xchiuk slekubtasel sbatsi
mientos y todos los elementos que configuren su kopik, kusi snaik xchiuk skotol kusitik ja
cultura e identidad, y stalel xkuxlejik xchiuk yelanilik, xchiuk
VII Adquirir, operar y administrar sus propios VIIStael smanel, stijel xchiuk skelel xchabiel ti
medios de comunicacin. spukubil skop yayej stukike.

La federacin, los estados y los municipios debe- Ti jtunel j-abtel ta Mejiko, ta Estaroetik xchiuk ta
rn, en el mbito de sus respectivas competen- jteklumetike, tskan ti ta xchopolchop kusi ja ta
cias, y con el concurso de los pueblos indgenas, sbaik spasele, xchiuk te nitil tsakalik ek ti slumal
promover su desarrollo equitativo y sustentable y batsi jnaklumetike, ako likesbeik skoplal
la educacin bilinge e intercultural. Asimismo, smukubtasel ti mu yalel toyoluk xchiuk jalijuk
debern impulsar el respeto y conocimiento de lek batel xchiuk ti chanvun ta chachop kop
las diversas culturas existentes en la Nacin y xchiuk ta nitil tsakal talel kuxlejale. Ja noox
combatir toda forma de discriminacin. jech xtok, tskan sabel skoplal stsakel ta muk
xchiuk yotkinel ti ep ta chop talel kuxlejal oy ta
sjunul slumal Mejiko xchiuk ta xich chayel sko-
tol kusi ta xilbajin ta xutsinta.
115
Las autoridades educativas federales, estatales y Ti jtunel j-abtel yuun chanvun ta sjunul slumal
municipales, en consulta con los pueblos indge- Mejiko, ta estaroetik xchiuk jteklume, ta sjakbeik
nas, definirn y desarrollarn programas educa- slumal batsi jnaklumetik, ta xchapel xchiuk
tivos de contenido regional, en los que recono- smukubtasel svunal abtelal ta chanvun bu stsakoj
cern su herencia cultural. kusi te noox oy ta yosilalik, ja te chich tsakel ta
muk ti kusi akbil komel ta stalel xkuxlejike.

El Estado impulsar tambin programas espec- Ti estaroe ta sabe skoplal ti oyuk lek stuk skelel
ficos de proteccin de los derechos de los ind- stukulanel xchiuk yichel ta muk batsi
genas migrantes, tanto en el territorio nacional jnaklumetik bochotik chlokik batel ta slumalik
como en el extranjero. li noox ta yosil sbanamil Mejiko o me ta yantik
namal banamil.

Para garantizar el acceso pleno de los pueblos ind- Kuchal xich tsatsubtasel ti stael lek stukulanel
genas a la jurisdiccin del Estado, en todos los jui- slumal batsi jnaklum te bu kalal smakoj ta kelel
cios y procedimientos que involucren individual y Estaroe, ta skotol chapanel xchiuk ti meltsanel ta
colectivamente a indgenas, se tomarn en cuenta staik ta jujun tal o me ta volol tsobolik ti batsi
sus prcticas jurdicas y especificidades culturales, jnaklumetik ta xich tsakel ta muk ku x-elan
respetando los preceptos de esta Constitucin. nopen xayik stusan xchapan sba stukik xchiuk ti
ku x-elan stalel xkuxlejike, ja noox me chich
tsakel ta muk ti kusi chal ti li mukta mantal vune.

Los indgenas tendrn en todo tiempo el derecho Ti batsi jnaklumetike oy yichelik ta muk skotol
a ser asistidos por intrpretes y defensores, par- ora kakal kuchal oyuk yajelubtasej kopik
ticulares o de oficio, que tengan conocimiento de xchiuk yajpojelik, me tstoj stukik o me vaanbil ta
sus lenguas y culturas. jtunel j-abtel, ja noox ti me snaojik lek sbatsi
kopik xchiuk stalel xkuxlejike.

El estado establecer las instituciones y polticas Ti Estaroe ta slikesbe snail abtelal xchiuk smelol
116
necesarias para garantizar la vigencia de los dere- kusitik tskan pasel kuxi xich tsatsubtasel ti oy
chos de los pueblos indgenas y su desarrollo in- yipal yichel ta muk slumal batsi jnaklumetik
tegral, las cuales debern ser diseadas y opera- xchiuk chapaluk lek smukubtasel xkuxlejal, ti
das conjuntamente con dichos pueblos. vaaye tskan me nopbil chapbil xchiuk pasbil ta
komon xchiuk lumaliletike.

Las Constituciones y las leyes de los Estados de la Ti Mukta mantal vunetik xchiuk yantik man-
Repblica, conforme a sus particulares caracters- taletik yuun jujun Estaro ta sjunul slumal
ticas, establecern las modalidades pertinentes Mejikoe, ja ti ku x-elan stalel stukike, ta svina-
para la aplicacin de los principios sealados, jesbeik skoplal ku x-elan xu xkot lek ta tunel ti
garantizando los derechos que esta Constitucin mantaletik la jyichan alele, ja me stsatsubtasel ti
reconoce a los pueblos indgenas. yichel ta muk slumal batsi jnaklumetik jech
kuchaal tsakbil ta muk li ta mantal vune.
El varn y la mujer son iguales ante la ley... Ti vinik xchiuk antse kool yichelik ta muk ti ta
mantal vune

ARTCULO 115 Los Estados adoptarn... SVOLAJUNEBAL SVAKVINIK MANTAL Ti estaroetike


ja ta stsakik ta muk

I Cada municipio... I Jujun jteklum...

II Los municipios. II Jteklumetik...

III Los municipios, con el concurso de los estados... III Ti jteklumetik, te me nitil tsakalik ek ti
estaroetike

IV Los municipios administrarn libremente... IV Ti jteklumetik jamal me ta skel xchabi


stukik 117

V Los municipios... V Ti jteklumetike...

En los planes de desarrollo municipal y en los Ti ta svunal bu nopbil smukubtasel jteklumetik


programas que de ellos se deriven, los ayun- xchiuk ti kusitik abtelaletik te xlik o ta pasel
tamientos le darn participacin a los ncleos de yuune, ti jtunel j-abtel ta jteklumetike ta me snit
poblacin ubicados dentro de la circunscripcin stsakik ta spasel ek ti jaychop jnaklumetik te naka-
municipal, en los trminos que establezca la le- lik ta ku smukul yosilale, ja ti kusi chal smantal
gislacin local. En cada municipio se establecern vunal estaroe. Ta jujun jteklume ta xich likesbel
mecanismos de participacin ciudadana para skoplal yayejal snitel stsakel jnaklumetik yo
coadyuvar con los ayuntamientos en la progra- kuchaal skolta sbaik xchiuk jtunel j-abtel ta
macin, ejercicio, evaluacin y control de los re- snopel xchapel, spasel skelel xchiuk stukulanel
cursos, incluidos los federales, que se destinen al takin, te me tsakal ek ti bu chak tal jtunel jvuel
desarrollo social. ta sjunul slumal Mejiko, ja akbil tal sventa
smukubtasel kuxlejale.

Cuando dos o ms centros urbanos. Kalal me chib o me ep me lumetik...

VI El Ejecutivo Federal y los gobernadores... VI Ti jtunel jvuel ta Mejiko xchiuk jtunel jvuel
ta estaroetik...

VII Las leyes de los estados... VII Ti mantaletik yuun estaroetik...

VIII Se respetar el ejercicio de la libre determina- VIII Ta xich tsakel ta muk ti jamal snopel xchapel
cin de los pueblos indgenas en cada uno de los xkuxlej ti slumal batsi jnaklumetik ta xcha-
mbitos y niveles en que hagan valer su auto- palchap xchiuk ta skajalkaj bu xakik ta chunel
noma, pudiendo abarcar uno o ms pueblos ind- ayel ti yichel sba ta muk stukike, ti vaaye xu
genas, de acuerdo a las circunstancias particulares xkot ta pasel ta jun o me ta ep slumal batsi
y especificadas de cada entidad federativa. jnaklumetik, ja ti ku x-elan albil xchiuk nopbil
118
stuk ti ta jujun estaroetike.

Las comunidades indgenas como entidades de Ti sparaje batsi jnaklumetik ti ku x-elan otkinbi-
derecho pblico y los municipios que reconozcan lik oy yichelik ta muk ta komon xchiuk ti jtek-
su pertenencia a un pueblo indgena tendrn la fa- lumetik bocho chalik ti yuun te tsakalik ta sto-
cultad de asociarse libremente a fin de coordinar jol junuk slumal batsi jnaklume, oy me yipalik
sus acciones. Las autoridades competentes realiza- sventa svol stsob sba stukik yo kuchaal jmoj
rn la transferencia ordenada y paulatina de recur- snopik spasik ti yabtelike. Ti jtunel j-abteletik
sos, para que ellos mismos administren los fondos bochotik ja ta sbaik skelel xchapele ta skel
pblicos que se les asignen. Corresponder a las Le- sabeik smelol stukil kuxi ta sjelubtasbeik batel
gislaturas estatales determinar, en su caso, las fun- ta skobik ti takine, kuchaal ja xchap skel
ciones y facultades que pudieran transferrseles, y stukik ku yepal takin chichik akbel, kuxi ja
skel xchabiik ti komon takin chichik akbele.
Ja ta sba jmeltsanej mantal vun ta estaroetik
xchapbel skoplal, me yuun ja jeche, kusi ja ta
sbaik spasel xchiuk kusitik yabtelik ti chichik
jelubtasbel ta skobike, xchiuk.

IX En los municipios, comunidades, organismos IX Ti ta jteklumetik, parajeetik, kuxitik yan stsoboj


auxiliares del ayuntamiento e instancias afines sbaik ta skoltael jtunel j-abteletik xchiuk yantik
que asuman su pertenencia a un pueblo indge- snailal bu kool sba xchiuk me yuun yalojik ti
na, se reconocer a sus habitantes el derecho pa- tsakalik ta junuk slumal batsi jnaklume, ta xich
ra que definan, de acuerdo con las prcticas po- tsakbel ta muk yajnaklumtak ti oyuk yichel ta
lticas propias de la tradicin de cada uno de muk kuchaal snop stukik, ja ti ku x-elan stuk ti
ellos, los procedimientos para la eleccin de sus smelol yajtunel vuelik ku x-elan nopen xayik
autoridades o representantes y para el ejercicio stuj svaanik ta jujuchop yajtunel abtelik o yaj-
de sus formas propias de gobierno interno, en un valejik xchiuk kuchaal xkot ta pasel yunik ti
marco que asegure la unidad del Estado nacio- ku x-elan yajtunel vuel stukike, ja ti kuxi oyuk
nal. La legislacin local establecer las bases y lek tsakbil ta muk stsatsubtasel ti jmoj volol tsobol 119
modalidades para asegurar el ejercicio pleno de sjunul slumal Mejikoe. Ti jmeltsanej mantal vune-
este derecho. tik ta estaroe ta slikesbeik sjam smelol xchiuk ku
x-elan ta xich tsatsubtasel stunesel ta lek ti li
ichel ta muke.

Las legislaturas de los estados podrn proceder a Ti jmeltsanej mantal vunetik ta jujun estaroe xu
la remunicipalizacin de los territorios en que es- slikesik ach jteklumetik ta osil banamil te bu
tn asentados los pueblos indgenas, la cual de- nakalik batsi jnaklumetik, ja noox ti tskan jak-
ber realizarse en consulta con las poblaciones bel yayej sloilik ti bochotik chichik tael ta
involucradas. tijele.

ARTCULO 18 Slo por delito que merezca... SVAXAKLAJUNEBAL MANTAL Ja noox ta muliletik
bu ja jech sta o...
Los gobiernos... Ti jtunel jvueletik...

Los gobernadores... Ti jtunel jvueletik ta jujun estaro...

La Federacin... Ti sjunul slumal Mejiko...

Los reos de nacionalidad... Ti jchukeletik li vokemik ta slumal Mejiko...

Los indgenas podrn compurgar sus penas pre- Ti batsi jnaklumetike xu stoj smulik ta chukinab
ferentemente en los establecimientos ms cer- bu te noox nopol ta yosilalike, ja ti kuchaal
canos a su domicilio, de modo que se propicie su xich sabel smelol xchaoch noox ta sparaje, ja
reintegracin a la comunidad como mecanismo jech tsots skoplal ta xlok o ti yontone kuchaal
esencial de readaptacin social. xich chavolel tsobel ta naklej kuxlej.

ARTCULO 26 El estado organizar... SVAKIBAL XCHAVINIK MANTAL Ti estaroe ta xcha-


120
pan...

Los fines del proyecto... Ku stu ti kusi nopbil ta pasele...

La ley facultar al Ejecutivo... Ti mantal vune ta xal kusi ta sba spasel jtunel
jvuel...

La legislacin correspondiente establecer los me- Ti mantal vun bu ja skoplal o stuke ta xalbe sko-
canismos necesarios para que en los planes y pro- plal kuchaluk ti ta kusi chich nopel chapel
gramas de desarrollo se tomen en cuenta a las co- xchiuk kusitik chkot ta pasel ta smukubtasel
munidades y pueblos indgenas en sus necesidades kuxlejale, tauk xich tsakbel ta muk slumal batsi
y sus especificidades culturales. El Estado les garan- jnaklumetik ti kusi chtun yunik xchiuk ku x-elan
tizar su acceso equitativo a la distribucin de la ri- stuk ti stalel xkuxlejike. Ti Estaroe ta stsatsubtasbe
queza nacional... skoplal ti kooluk staik ta lekinel ti skulejal sjunul
Mejiko chich chakele

En el sistema... Ti ku x-elan chapal

ARTCULO 53 La demarcacin territorial... YOXIBAL YOXVINIK MANTAL Ti ku sjamlej osil


banamil smakoj

Para establecer la demarcacin territorial de los Kuchal xich chotanel ku sjamlej yosilal ta
distritos uninominales y las circunscripciones elec- smak ti svaanel jvalejetik bochotik tukik ta tu-
torales plurinominales, deber tomarse en cuenta jel xchiuk ku sjamlej chich tsakel sventa
la ubicacin de los pueblos indgenas, a fin de ase- svaanel jvalej plurinominaletike, tskan me
gurar su participacin y representacin polticas en tsakel ta muk bu oy ti slumal batsi jnaklumetike,
el mbito nacional... kuchal stsatsub o ti snitel stsakelik xchiuk
svaanelik ta smelol jtunel jvuel ta sjunlej yosilal
Mejikoe... 121

Para la eleccin... Ta sventa stujel svaanel...

ARTCULO 73 El Congreso tiene facultad: YOXLAJUNEBAL XCHANVINIK MANTAL Ti snail


stsobobbail jvalejetike ja ta sbaik:

I ... XXVII I XXVII

XXVIII Para expedir las leyes que establezcan la XXVIII Ti yakel slokesel mantal vunetik bu ta
concurrencia del gobierno federal, de los estados xalbe skoplal kusi ja ta sba yakol jtunel jvuel
y de los municipios en el mbito de sus respecti- ta sjunul slumal Mejiko, estaroetik xchiuk jteklu-
vas competencias, respecto de los pueblos y co- metik bu kalal ja yabtelik spasel ta stojol slumal
munidades indgenas, con el objeto de cumplir xchiuk sparaje batsi jnaklumetike, kuchaal
los fines previstos en los artculos 4. y 115 de esta xkot ta pasel ti kusi albil ta xchanibal xchiuk ta
Constitucin. svolajunebal svakvinik mantal yuun ti li muk-
ta mantal vune.

ARTCULO 116 El poder pblico de los estados... SVAKLAJUNEBAL SVAKVINIK MANTAL Ti skomon
vuel ti estaroetike...

I I

II El nmero de representantes... II Ti ku yepal jvalejetik

Los diputados de las legislaturas... Ti jvalejetik ta snail smeltsanel mantal...

En la legislacin electoral... Ti ta smantal vunal stujel svaanel

Para garantizar la representacin de los pueblos Kuchal stsatsub stsakel snitel slumal batsi
122
indgenas en las legislaturas de los estados por el jnaklum ta valejal yuun smeltsanel mantaletik
principio de mayora relativa, los distritos electo- ta estaroetik ti chichik tujel vaanel ta bocho
rales debern ajustarse conforme a la distribucin ep sta yajvaaneltake, ti ku sjamlej jujusep yosi-
geogrfica de dichos pueblos. lal stujel svaanel jtuneletike tskan ja xich
kelel ku x-elan chakajtik ta yosil sbanamilik ti
vaay jujun lumaliletike.
123

Mujeres de San Andrs


O
G L O S A R I O XCHOLOBIL YAYEJAL KOPETIK

I
Los Acuerdos de San Andrs sobre derechos y cultura ind- Ti chapbilal kop ta Sanantrex sventa Ichel ta muk xchiuk
genas son la primera tanda de los Acuerdos de paz, ya firma- stalel xkuxlej batsi jnaklumetike ja sba Chapbilal kop yuun
da por el EZLN y el gobierno federal. Constan de tres grandes slamtsanel spajtsanel kop, te yakoj sluchal sbi EZLN xchiuk

R
textos negociados durante once meses: jtunel jvuel ta Mejiko. Yichoj oxpok muktikil tsibtabil ayej
la yich chapanel ta buluchib u:

Un documento poltico llamado Pronunciamiento. Define Jpok vun ja smelol sbiinoj komon ayej loil. Ta xalbe skoplal
un nuevo proyecto de pas y precisa el lugar que en l tendrn los slikesel ta ach ti slumal Mejikoe xchiuk ta stabe lek ta alel

A
pueblos indgenas. yichel ta muk ti slumal batsi jnaklumetike.

Un documento legal llamado Propuesta. Enuncia los cambios Jpok vun sventa mantal vunetik ja sbi nopbenal kop ayej. Ta
necesarios a las leyes para que este nuevo proyecto de nacin pase xalbe skoplal kusitik tskan jelel ta mantal vunetik kuchal xkot

S
de las ideas a los hechos. ta pasel ti kusi nopbil ach chich pasel ta sjunul slumal Mejikoe.
Un documento local, llamado Compromisos. All el Estado Jpok vun li noox yuun jlumaltik ja sbi yakel skop. Te chal
de Chiapas dice las acciones que va a llevar a cabo para cumplir kusi tspas ti estaro yuun Chiapas kuxi xkot ta pasel chunel ti
con estos Acuerdos. vaay chapbilal kope.

O
125
En cada uno de estos tres textos, se repiten constantemente Ta jujupok ti vaay oxpok vunetike, ep ta ten ta xich alel
y en varios contextos 19 palabras-claves de los Acuerdos, que xchiuk ta ep ta chop ayej ta xich tael ta alel, balunlajun bel
son la materia de este Glosario. En orden alfabtico, son: kop tsots skoplal ti ta chapbilal kope, ja li chich cholbel
batel yayejale:

L
1 Autonoma 1 Yichel sba ta muk stukik
2 Derecho a la diferencia 2, 3 Ichel ta muk jeltos tsunubalil xchiuk ep ta chop
3 Pluriculturalidad talel kuxlejal
4 Instancias de debate nacional 4 Snail stsobobbail jvalejetik xchiuk jtunel jvuel ta

G
Instancias de decisin nacional sjunul Mejiko
5 Libre determinacin (o autodeterminacin) 5 Jamal snopel xchapel kuxlejal
6 Niveles y mbitos 6 JSkajalkaj xchiuk xchopolchop
7 Nuevo federalismo 7 JYach volel tsobel Mejiko
8 Nuevo pacto social 8 Ach volbail tsobbail
9 Nueva relacin 9, 10 Ach volel tsobel xchiuk ti bochotik chichik ichel ta
10 Sujeto de derecho muke.
11 Pueblos indgenas 11 JSlumal batsi jnaklumetik
12 Reconocimiento 12 Tsakel ta muk
13 Reforma de Estado 13 Xchameltsanel Estaro
14 Reglas de Procedimiento
(Documento anexo al final del glosario)
15 Sistemas normativos internos 15 Ku x-elan nopen xaay xchapan stusan sba stukik
16 Sustentabilidad 16, 17 Skelel stukulanel kusi oy x-ayan, kusi oy x-ayan ta
17 Recursos naturales osil banamil
18 Territorio 18 Osil banamil
19 Usos y costumbres 19 Nopen ta pasel xchiuk nopen ta xchiel skopojel

Durante el trabajo de los traductores, y luego en las discusiones Ti ku sjalil abtejik jelubtasej kopetik xchiuk kalal la skelbeik
con los comits de lectura, estas palabras recurrentes causaron smelolal ti bochotik la skelik jyaptaike, ti vaay kopetike la stijik
duda, inquietud, debate. Este glosario ordena las discusiones: jol ontonal, muyuk xaybeik lek smelol xchiuk te la sloiltaik.
tanto las que se dieron en la elaboracin de las traducciones a los Ti kopetik chich cholbel yayejale ta xchap ti sloiltaele: bayuk ti
diversos idiomas de Chiapas, como las que habr en las comu- kalal la jyich jelubtasel ta batsi kopetik yuun Chiapas xchiuk ja
nidades para su asimilacin de los Acuerdos. Adems, brindan jech ek ti kalal me xkot ta parajeetike kuchal xich aybel smelol
una gua en forma temtica antes de emprender una lectura ti Chapbilal kope. Xchiuk xtok ta xakbe stukil kuxi stak lek
completa para su estudio a profundidad. ayel ti kusitik skoplal chich alel lie, ti kalal naka to ta xlik yich
kelel kuchal xich aybel lek skotol ti sjam smelole.

126
1 AUTONOMA
ku x-elan ta xuunin sba stukik ta tunel vuelal
La autonoma es la facultad de gobernarse con sus pro- xchiuk ku x-elan ta svol stsob sbaik ta smelol
pias normas: es la que tienen por ejemplo los Estados jtunel jvuel, volel tsobel ta kuxlej, lekil kulejal
de una repblica federal (la autonoma interna que tie- xchiuk ta talel kuxlejal (31, 80). Ta stojol bayuk
nen los Estados soberanos y libres en nuestro pas), o la jnaklumetike (ti ta yechemal xkuxlejik te nitil tsakal
que gozan algunas instituciones (por ejemplo la auto- o tal ku x-elan jelem tal jmukta osil banamiletike)
noma universitaria), y muchas otras formas que ya vi- mu jauk yuun chich koltael yuun ti Estaroe, ja
ven algunas o todava reivindican otras organizaciones yichelik ta muk te o noox jmoj nitil tsakal xchiuk
de la sociedad civil. ti jamal snopel xchapel xkuxlej stukike, te xa tsakbil
Aplicada a las comunidades, municipios o regiones ta muk yuun mukta mantal vun.
indgenas, los Acuerdos de San Andrs definen la auto-
noma como "la forma de gobierno interna y las maneras
de organizarse poltica, social, econmica y cultural-
mente" (31, 80). Ahora, tratndose de pueblos originarios Definiciones y modalidades de la autonoma:
(cuya historia ha marcado la evolucin de un pas) no es 31 El derecho a la libre determinacin se ejercer en un
un favor otorgado por el Estado; al contrario, es un dere- marco constitucional de autonoma asegurando la unidad
cho que ya est incluido en el derecho a la autodeter- nacional. [Los pueblos indgenas]... podrn, en conse-
minacin reconocido por la Constitucin. cuencia, decidir su forma de gobierno interna y sus mane-
ras de organizarse poltica, social, econmica y cultural-
mente. El marco constitucional de autonoma permitir
1 YICHEL SBA TA MUK STUKIK alcanzar la efectividad a los derechos sociales, econmi-
cos, culturales y polticos con respeto a su identidad.
Ti yichel sba ta muk stukike ja ti xu xuunin sba
stukik ta tunel vuel jech ku x-elan smantal stukike: 44 5 () El Estado respetar el ejercicio de la libre deter-
ja jech x-elan chakuchal oyik ti jujun Estaro yuun minacin de los pueblos indgenas, en cada uno de los
sjunul slumal Mejikoe (Jech kuxi yichoj sba ta muk mbitos y niveles en que harn valer y practicarn su
stukik xchiuk jamal xchapel kusi tspasik jujun Estaro autonoma diferenciada, sin menoscabo de la soberana
ta Mejikoe), xchiuk ep yantik ti ja jech yichoj sba ta nacional y dentro del nuevo marco normativo para los
pueblos indgenas (). En tanto se respeten el inters
muk stukike (jech kuchal muktikil tsatsal chanovun-
nacional y pblico, los distintos niveles de gobierno e ins-
tik) oy ti bochotik jech xa kuxulike, yanuk ti yantike
tituciones del Estado mexicano no intervendrn unila-
ja to oy svokolik ta sael skanel ti bochotik jmoj volol
teralmente en los asuntos y decisiones de los pueblos y
tsobolik yuun xokol jnaklumetike.

127
comunidades indgenas (vase 136 y 173).
Ti kalal chkot ta pasel ta parajeetik, jteklumetik
o ta ku smukul yosil sbanamilik ti batsi jnaklu- 80 La autonoma es la expresin concreta del ejercicio del
metike, ti Chapbilal kop ta Sanantrexe ta xalbe derecho a la libre determinacin expresada como un mar-
smelol ku x-elan ta xich sba ta muk stukik, ja ti co que se conforma como parte del Estado Nacional. Los
pueblos indgenas podrn, en consecuencia, decidir su Compromisos, criterios, aplicaciones concretas:
forma de gobierno interna y sus maneras de organizarse Reconocimiento en las legislaciones de los estados de
(). Dentro del nuevo marco constitucional de auto- la Repblica 53
noma se respetar el ejercicio de la libre determinacin No adoptar un criterio uniforme sobre las caractersticas
de los pueblos indgenas en cada uno de los mbitos y de autonoma indgena 64
niveles en que la hagan valer, pudiendo abarcar uno o Las modalidades concretas de autonoma debern de-
ms pueblos indgenas (). El ejercicio de la autonoma finirse con los propios indgenas 65
de los pueblos indgenas contribuir a la unidad y demo- Determinar de manera flexible las modalidades concre-
cratizacin de la vida nacional y fortalecer la soberana tas de libre determinacin y autonoma en las que cada
del pas. pueblo indgena encuentre mejor reflejada su situacin y
sus aspiraciones 66
81 Resulta pertinente reconocer, como demanda funda- Elementos y criterios en la legislacin para construir
mental de los pueblos indgenas, su derecho a la autono- las caractersticas de libre determinacin y autonoma in-
ma () para decidir sus asuntos fundamentales en el dgena 67.
marco del Estado Nacional. () El reconocimiento de la Las nuevas disposiciones constitucionales deben incluir
autonoma se basa en el concepto de pueblo indgena fun- un marco de autonoma 78.
dado en criterios histricos y de identidad cultural. La legislacin nacional debe reconocer a los pueblos
indgenas como los sujetos de los derechos a la libre de-
Los derechos de las comunidades y la construccin de terminacin y autonoma 82.
las autonomas: Dotar a municipios con poblacin mayoritariamente
La mesa del dilogo desde la delegacin del EZLN
144 Legislar sobre la autonoma de las comunidades y indgena de funciones para garantizar el ejercicio de la
pueblos indgenas para incluir el reconocimiento de las autonoma a los pueblos indgenas 89.
comunidades como entidades de derecho pblico, el Se propone al Congreso de la Unin y a las Legislaturas
derecho () de varios municipios para asociarse a fin de los Estados de la Repblica reconocer y establecer
de coordinar sus acciones como pueblos indgenas. los niveles y modalidades de autonoma, tomando en
cuenta que sta implica 91: territorio 92, jurisdiccin y
173 Como garanta para el ejercicio de los derechos ante- derechos indgenas propios 93, autodesarrollo 95, repre-
riores, es fundamental el reconocimiento de la autonoma sentacin poltica 96, 104, 108, igualdad de la mujer 97,
de los pueblos indgenas basada en su derecho a la libre formas especficas de organizacin social 98-99, sistemas
determinacin. Proponemos el reconocimiento del dere- normativos internos 100, uso y disfrute colectivo de re-
cho de las comunidades de asociarse libremente en mu- cursos naturales 102, patrimonio cultural 103.
nicipios con poblacin mayoritariamente indgena, as Marco constitucional de autonoma: 157-173; reconocer
como el derecho de varios municipios para asociarse a fin en el marco constitucional de autonoma los derechos

128
de coordinar sus acciones como pueblos indgenas. Estas especficos de la mujer indgena 235.
modificaciones implican la reforma del Artculo 4 de la Otorgar competencia especfica y espacios jurisdic-
Constitucin de Chiapas. cionales a las autoridades indgenas 202.
Que se legitime socialmente la autonoma de los pue-
blos indgenas 266
2 DERECHO A LA DIFERENCIA kuxlejale. Ti jech jmoj svol stsob sbaik ta kuxlej talel
3 PLURICULTURALIDAD
kuxlejal, ta xich ta muk ti jeltos jtsunubaltike, ja
jech chiskooltasutik lek ta komon.
El derecho a la igualdad es un patrimonio de todas las
democracias, enriquecido en las democracias fede-
rales por el derecho a la diferencia. 40 1 Pluralismo. El trato entre los pueblos y culturas que
Este derecho colectivo abarca: las particularidades forman la sociedad mexicana ha de basarse en el respeto
regionales y culturales, el desarrollo y su autogestin, a sus diferencias, bajo el supuesto de su igualdad funda-
los sistemas de produccin tradicionales, los medios de mental. Como consecuencia, ha de ser poltica del Estado
comunicacin, la educacin, los sistemas normativos normar su propia accin y fomentar en la sociedad una
internos, etc., porque son una herencia de la historia, el orientacin pluralista que combata activamente toda forma
territorio y las lenguas que han ido conformando a los de discriminacin y corrija las desigualdades econmicas y
pueblos indgenas. sociales. Igualmente, ser necesario avanzar hacia la con-
La armona entre igualdad y diferencia se llama formacin de un orden jurdico nutrido por la pluriculturali-
pluriculturalidad. La convivencia intercultural que res- dad, que refleje el dilogo intercultural, con normas comu-
peta nuestras diferencias nos hace ms iguales. nes para todos los mexicanos y respeto a los sistemas
normativos internos de los pueblos indgenas. El reconoci-
miento y promocin de la naturaleza pluricultural de la na-
2, 3 ICHEL TA MUK TI JELTOSE XCHIUK
cin significa que, con el propsito de fortalecer la cultura
EP TA CHOP TALEL KUXLEJAL de la diversidad y la tolerancia en un marco de unidad
nacional, la accin del Estado y sus instituciones debe
Ti ichel ta muk koolilale ja slekilal uninbil ta sko- realizarse sin hacer distinciones entre indgenas y no ind-
tol tsakel ta muk ta komon, te stsakoj yip mukiben genas o ante cualquier opcin sociocultural colectiva. El
ta sjunul lumaliletik bu jmoj svoloj stsoboj sbaik ti desarrollo de la nacin debe sustentarse en la pluralidad,
oy yichel ta muk jeltos kuxlejalile. entendida como convivencia pacfica, productiva, respe-
Ti vaay ichel ta muk ta komone ja smakoj ti: tuosa y equitativa de lo diverso (en parte repetido en 135).
ku x-elan jeltos ta jujuchop osil banamil xchiuk
44 y 136 El Estado respetar el ejercicio de la libre
talel kuxlejal, smukubtasel kuxlejal xchiuk kuxi
determinacin de los pueblos indgenas, en cada uno de
skan stukik ti kusi chtun yunike, ku x-elan nopen
los mbitos y niveles en que harn valer y practicarn su
xaay x-ovolaj stsunulajik x-abtejik, spukobil kop
autonoma diferenciada.
ayej, chan vun, ku x-elan xchapan stusan sba lek 69 [El nuevo pacto social debe ] hacer efectivos los
stukik, xchiuk xa yantik ja akbil komel yuun derechos y garantas que les corresponden (a los pueblos

129
yechemal xkuxlejalik, yosil sbanamilik xchiuk indgenas): derecho a su diferencia cultural; derecho a su
sbatsi kopik ti ja stsatsal ku x-elan vinajem o tal ti hbitat; uso y disfrute del territorio, conforme al artculo
slumal batsi jnaklumetike. 13.2 del Convenio 169 de la OIT; derecho a su autogestin
Ti slekil yutsilal oy koolilal ta komon xchiuk ti poltica comunitaria; derecho al desarrollo de su cultura;
jeltos tsunubabile ja ti otkinbil ep ta chop talel derecho a sus sistemas de produccin tradicionales; dere-
cho a la gestin y ejecucin de sus propios proyectos de comunidades y pueblos indgenas ante las instancias de
desarrollo. decisin en materia de comunicacin. La participacin
de los interesados en la ciudadanizacin de las instan-
70 3 La nueva relacin entre el Estado mexicano y los cias de decisin en materia de comunicacin, mediante
pueblos indgenas se basa en el respeto a la diferencia, la creacin del Ombudsman de la comunicacin o del
en el reconocimiento de las identidades indgenas como Consejo ciudadano de la comunicacin.
componentes intrnsecos de nuestra nacionalidad, y en
la aceptacin de sus particularidades como elementos 139 Para asegurar que su accin [del Estado] correspon-
bsicos consustanciales a nuestro orden jurdico, basa- da a las caractersticas diferenciadas de los diversos pue-
do en la pluriculturalidad. blos indgenas y evitar la imposicin de polticas y progra-
mas uniformadores, deber garantizarse su participacin
76 3 Las reformas legales que se promuevan debern en todas las fases de la accin pblica, incluyendo su con-
partir del principio jurdico fundamental de la igualdad de cepcin, planeacin y evaluacin.
todos los mexicanos ante la ley y los rganos jurisdic-
cionales, y no creacin de fueros especiales en privilegio 149 f) En el contenido de la legislacin, tomar en conside-
de persona alguna, respetando el principio de que la racin la pluriculturalidad de la Nacin Mexicana que
Nacin Mexicana tiene una composicin pluricultural sus- refleje el dilogo intercultural con normas comunes para
tentada originalmente en sus pueblos indgenas. todos los mexicanos y respeto a los sistemas normativos
internos de los pueblos indgenas.
Sobre la construccin del nuevo marco jurdico:
79 Los pueblos indgenas mantienen identidades propias, 159 (El Estado debe reconocer las) caractersticas cultu-
conciencia de las mismas y la voluntad de preservarlas, a rales, sociales, polticas y econmicas, propias y diferencia-
partir de sus caractersticas culturales, sociales, polticas y das (de sus pueblos indgenas).
econmicas, propias y diferenciadas.
204 El reconocimiento de la composicin pluricultural del
121 3 Conocimiento y respeto a la cultura indgena. Se estado de Chiapas, as como del derecho de los pueblos
estima necesario elevar a rango constitucional el derecho indgenas a que se respeten, promuevan y difundan los
de todos los mexicanos a una educacin pluricultural que elementos significativos que constituyen su cultura, plan-
reconozca, difunda y promueva la historia, costumbres, tea la necesidad de que en la Constitucin Local se incor-
tradiciones y, en general, la cultura de los pueblos indge- pore, por un lado, el derecho de los chiapanecos a recibir
nas, raz de nuestra identidad nacional. una educacin conforme a la letra y espritu del artculo
3 constitucional federal y su reglamentaria de la Ley
134 Asimismo, es necesario un nuevo marco jurdico en General de Educacin; por otro lado, en el marco de las

130
materia de medios de comunicacin que considere los si- reformas que se plantean a la Constitucin Federal, es
guientes aspectos: la pluriculturalidad nacional; el derecho necesario que la reforma local considere lo siguiente:
al uso de las lenguas indgenas en los medios; el dere- 205 a) Que la educacin que reciban todos los chia-
cho de rplica; garantas a los derechos de expresin, infor- panecos, difunda y promueva la historia, costumbres,
macin y comunicacin; la participacin democrtica de las tradiciones y todos aquellos valores componentes de
nuestra raz cultural e identidad nacional. Las instancias de debate nacional son las que re-
207 b) La educacin indgena debe ser bilinge e intercul- ne el Congreso de la Unin, es decir el poder legisla-
tural. tivo, aqul de los legisladores (diputados y senadores)
208 c) El Estado debe asegurar a los indgenas una edu- cuyas opiniones y debates votan, matizan o rechazan
cacin que respete y aproveche sus saberes, tradiciones y las iniciativas que la otra instancia somete a su consi-
formas de organizacin. deracin.
209 d) Respetar el quehacer educativo de los pueblos Las instancias de decisin nacional son las que,
indgenas dentro de su espacio cultural. desde la Presidencia de la Repblica y su gabinete, ejer-
210 e) Que en la organizacin y formulacin de los planes cen el poder ejecutivo. Conforman el Gobierno Federal.
y programas de estudio tengan participacin prioritaria los La primera instancia (la de debate) estuvo repre-
pueblos indgenas, en lo que se refiere a contenidos regio- sentada en los Acuerdos de San Andrs por la COCOPA.
nales y sobre diversidad cultural. La otra instancia (la de decisin) era una de las partes,
la que negociaba con el EZLN: la delegacin de Go-
211 Estas modificaciones implican la reforma del artculo bernacin.
4 de la Constitucin de Chiapas.

216 La comisin [de remunicipalizacin y redistritacin]


ha de precisar los mtodos ms idneos, amplios y efica- 4 SNAIL STSOBOBBAIL JVALEJETIK TA SJUNUL
ces para incorporar de la manera ms autntica y fiel los MEJIKO
contenidos de la diversidad pluritnica, pluricultural y so- SNAIL JTUNEL JVUEL TA SJUNUL MEJIKO
cial del estado de Chiapas.

241 La naturaleza pluricultural de la Nacin, se reconoce Ti vaay jujuchop snail tsobobbail xchiuk tunel
en la Constitucin y se sustenta en la existencia de los pue- vuelile ja yibelinoj ti ku x-elan svokoj sba vuelile,
blos indgenas; las leyes en materia de medios de comuni- ja slikeb ti tsakel ta muk ta komone. Ti vaay juju-
cacin deben garantizar la expresin de esta pluriculturali- chop vuelile yichoj sba ta muk stukik, ch-abtej
dad, y los medios de comunicacin deben considerar este stukik, xchiuk ta stsobajik (oy stukil ti ku x-elan ts-
carcter pluricultural con el fin de fortalecer la identidad tsob sbaike) ta snail stukik.
nacional y cumplir con sus objetivos culturales y sociales. Ti snail tsobobbail jvalejetik ta Mejikoe ja te jmoj
volol tsobolik (Congreso de la Unin) jaik ti bocho
oy svuelik ta smeltsanel mantaletike, jaik ti
4 INSTANCIAS DE DEBATE NACIONAL
INSTANCIAS DE DECISIN NACIONAL
jmeltsanej mantaletik (Diputados y Senadores) bu
ta xal yayej sloilik xchiuk ta skel xchapik me chich

131
Estas instancias distintas fundan la separacin de los o me muyuk chich ichel ta muk, ta xchatukub-
poderes que es un principio de la democracia. Estos tasik ti kusi chalik skan xich mantaliltasel ti snail
poderes son autnomos y soberanos, y sesionan (tie- yantik jtunel jvueletike.
nen sus instancias) en lugares distintos. Ti snail stsobobbail jtunel jvuel ta sjunul slumal
En la Constitucin ya est reconocido el derecho a
Mejikoe ja te chlik ta jtunel jvuel (Peserente) ta
la autodeterminacin (art. 89, fraccin X) pero todava
Mejiko xchiuk yok skob ta abtele, ja oy svuelik ta
no el derecho a la autonoma. Es la razn por la cual
spasel abtel. Jaik ti jtunel jvueletik ta sjunlej Mejiko en los Acuerdos de San Andrs los textos sobre auto-
(Gobierno federal). determinacin y sobre autonoma casi siempre son tra-
Ti bayuk snail tsobobbail (jvalejetik) te oyik ek tados de manera inseparable.
ti kalal meltsaj Chapbilal kop ta Sanantrexe, ja ti
COCOPA (slikeb sbi ta kaxlan kop). Ti yan snail
5 JAMAL SNOPEL XCHAPEL KUXLEJAL
tsobobbaile (jtunel jvuel ta Mejiko) jaik ti jvok
bocho la xchap skopik xchiuk EZLN: Yajvalejtak
jtunel jvuel. Ti jamal snopel xchapel kuxlejale ja o noox yuun
stukik ta komon xchiuk ta skotolik ti lumetike,
xchiuk ja ta xak ayinuk ti yichelik ta muke. Ti jamal
Miembros de la delegacin gubernamental federal snopel xchapel kuxlejale ja ti ichel ta muk kuchal
5 LIBRE DETERMINACIN
snop xchap stuk ti xchiel skopojelike. Ti vaay kusi
La libre determinacin (o autodeterminacin) es una xu spasike oy ep ta chop skoplal: jech kuchaal,
prerrogativa que tienen de por s y colectivamente to- xkuxlejik batel, ta skel stukulan sba stukik (jech
dos los pueblos, y que les hace sujetos de derecho. La kuchal ta skanik slumal vasko xchiuk kurtoetik ja
libre determinacin es el derecho de los pueblos de de- noox yuun muyuk to bu staojike), o estaroetik nitil
cidir su propio destino. Esta decisin tiene varias mo- tsakalik ta yan (jech ku x-elan jnaklumetik ta puer-
dalidades: por ejemplo, un destino de independencia toriko nitilik xchiuk Estados Unidos) o me ja ti jsep
(como parecen quererlo y todava no conseguirlo los lum yichoj sba ta muk stukike (jech ku x-elan la
vascos y los kurdos), o de Estado asociado (es el caso skanik plamenkoetik ta Beljika; ja jech smantalik ta
de los puertorriqueos con Estados Unidos) o de pro- kuxlej ti jkatalanetik xchiuk Estaro Espaol).
vincia autnoma (como lo escogieron los flamencos
Ti batsi jnaklumetik ta Mejikoe ja lumetik ek
de Blgica, y es el estatuto de los catalanes en el Esta-
xtok, xchiuk la spasik jkoj ek ti yichelik ta muk
do Espaol).
Los indgenas de Mxico tambin son pueblos y snopel xchapel xkuxlej stukik kalal la snochan
como tal ejercieron una primera vez su derecho a la stsakan sbaik ta sjunul slumal Mejiko xchiuk ti ta
autodeterminacin al incorporarse a la nacin mexi- skanik jauk o slumalik batel ti yosil sbanamil Meji-
cana y siguen queriendo que Mxico sea su patria. koe. Ti vaay kusi o noox yuun stukike, ta x-akbat
Pero esta misma prerrogativa de autodeterminacin yichelik ta muk kuchal xu xkot ta pasel yuunik ti
les da el derecho de seguir ejercindolo en la moda- yichel sba ta muk stukike (66, 91) mu to jauk uts me

132
lidad de autonoma (66, 91), no necesariamente como jsep mukta osil banamil, xu noox ta ku smukul
provincia sino como regin, municipio o comu- yosil sbanamilik, jteklum o paraje: ja jech ti ichel ta
nidad: es el derecho que les reconocen los Acuerdos muk te tsakal ta Chapbilal kop ta Sanantrexe.
de San Andrs. Ti ta mukta mantal vune tsakbil xa ti oy ichel ta
estados de la Repblica, deben quedar establecidas las
muk yo kuchal xu snopel xchapel xkuxlej stukike
caractersticas de libre determinacin y autonoma que
(sbalunlajunebal svovinik mantal, ta slajunkojal mejor expresen las situaciones y aspiraciones diversas y
kop) ja noox muyuk to bu tsakbil ta muk ti yichel legtimas de los pueblos indgenas.
sba ta muk stukike. Jayo ja ta skoj ti muyuk bu 4 ()
vokol chakal chich chapel loiltael ti ta Chapbilal 5 ()
kop ta Sanantrexe, ti snopel xchapel xkuxlej stukik 63 6 En la legislacin de los estados de la Repblica
xchiuk ti yichel sbaik ta muk stukike, jmoj o noox relativa a las caractersticas de libre determinacin y
ta xich albel sjam smelol. autonoma indgena, el Gobierno Federal reconoce que
se deben tomar en consideracin los siguientes ele-
mentos:
31 El Estado debe promover el reconocimiento, como a) ()
garanta constitucional, del derecho a la libre determi- b) ()
nacin de los pueblos indgenas. () El derecho a la 66 c) Para determinar de manera flexible las modalidades
libre determinacin se ejercer en un marco constitu- concretas de libre determinacin y autonoma en las que
cional de autonoma asegurando la unidad nacional. cada pueblo indgena encuentre mejor reflejada su situa-
44 y 136 Libre determinacin. El Estado respetar el cin y sus aspiraciones, debern considerarse diversos
ejercicio de la libre determinacin de los pueblos ind- criterios como: la vigencia de sus sistemas normativos
genas, en cada uno de los mbitos y niveles en que internos y sus instituciones comunitarias; los grados de
harn valer y practicarn su autonoma diferenciada, relacin intercomunitaria, intermunicipal y estatal; la pre-
sin menoscabo de la soberana nacional y dentro del sencia y relacin entre indgenas y no indgenas; el patrn
nuevo marco normativo para los pueblos indgenas. de asentamiento poblacional y la situacin geogrfica, los
Esto implica respetar sus identidades, culturas y for- grados de participacin en las instancias de representa-
mas de organizacin social. Respetar, asimismo, las cin poltica y niveles de gobierno, entre otros.
capacidades de los pueblos y comunidades indgenas
para determinar sus propios desarrollos. Y en tanto se 67 El Gobierno Federal se compromete, en un marco de
respeten el inters nacional y pblico, los distintos pleno respeto republicano, a impulsar que los Gobiernos
niveles de gobierno e instituciones del Estado mexi- y las legislaturas de los estados de la Repblica consi-
cano no intervendrn unilateralmente en los asuntos y deren, entre otros, estos elementos como criterios en la Miembros de la delegacin gubernamental estatal
decisiones de los pueblos y comunidades indgenas, legislacin para construir las caractersticas de libre deter-
en sus organizaciones y formas de representacin, y minacin y autonoma indgena.
en sus estrategias vigentes de aprovechamiento de los
recursos naturales. (Las partes [EZLN y Gobierno federal] se comprometen a
45 El Gobierno Federal asume el compromiso de impul- enviar a las instancias de debate [a diputados y senadores]

133
sar las siguientes acciones: y decisin nacional [a la presidencia de la Repblica] las si-
1 () guientes propuestas conjuntas acordadas):
2 () 75 Impulsar la celebracin de un nuevo pacto social inclu-
53 3 El reconocimiento de que en las legislaciones de los yente, basado en la conciencia de la pluralidad funda-
mental de la sociedad mexicana y en la contribucin que 160 En la formulacin del marco constitucional de auto-
los pueblos indgenas pueden hacer a la unidad nacional, noma, debern quedar establecidas las caractersticas de
a partir del reconocimiento constitucional de sus derechos libre determinacin y autonoma que mejor expresen las
y en particular de sus derechos a la libre determinacin y situaciones y aspiraciones diversas y legtimas de los pue-
a la autonoma. blos indgenas.

78 1 La creacin de un nuevo marco jurdico que esta-


blezca una nueva relacin entre los pueblos indgenas y el 6 NIVELES Y MBITOS
Estado, con base en el reconocimiento de su derecho a la
libre determinacin y de los derechos jurdicos, polticos, Estos trminos estn casi siempre juntos en los tex-
sociales, econmicos y culturales que de l se deriven. tos y suelen identificar cmo se ejerce la autonoma
Las nuevas disposiciones constitucionales deben incluir diferenciada (es decir, no existe slo un modelo de
un marco de autonoma. autonoma sino varios), por lo tanto importa enten-
79 Dicho marco jurdico ha de edificarse a partir de recono- derlos correctamente.
cer la libre determinacin de los pueblos indgenas (). Fuera de excepciones (que hablan de nivel de vida,
Esos atributos le dan el carcter de pueblos y como tales se de salud, de educacin, de bienestar o de desarrollo),
constituyen en sujetos de derecho a la libre determinacin. se habla principalmente de niveles de gobierno (27, 41,
42, 44, 97) que, como se sabe, son tres: municipal (94),
80 Dentro del nuevo marco constitucional de autonoma estatal (115, 251) y federal con sus modalidades de apli-
se respetar el ejercicio de la libre determinacin de los cacin (95, 184).
pueblos indgenas en cada uno de los mbitos y niveles Los mbitos de aplicacin (93) de la autonoma o
en que la hagan valer, pudiendo abarcar uno o ms pue- de la representacin poltica de los pueblos indge-
blos indgenas, conforme a las circunstancias particulares nas pueden estar en cualquiera de los tres poderes:
y especficas de cada entidad federativa. "En los diferentes niveles de representacin poltica
[es decir en el poder legislativo], de gobierno [es
81 3 La legislacin nacional debe reconocer a los pueblos decir en el poder ejecutivo] y de administracin de
indgenas como los sujetos de los derechos a la libre justicia" [es decir en el poder judicial] (104, recalcado
determinacin y autonoma. por 96 y 189).
Otras veces "mbito" se refiere a la planeacin
91 Se propone al Congreso de la Unin y a las Legisla- indgena por sector, por ejemplo de desarrollo en to-
turas de los Estados de la Repblica reconocer y estable- dos sus niveles (95), de autodesarrollo y jurisdiccin
cer las caractersticas de libre determinacin. (42), de medios de comunicacin desde el nivel co-
Heberto Castillo, integrante de la primera COCOPA
munitario hasta el nacional (131), y de medicina
157 Se reconoce el derecho a la libre determinacin y (270).

134
la autonoma de los pueblos indgenas, en tanto colec- Por lo tanto, la expresin tantas veces repetida en
tividades con cultura diferente y con capacidad para Los Acuerdos: "El ejercicio de la libre determinacin
decidir sus asuntos fundamentales en el marco del de los pueblos indgenas, en cada uno de los
Estado Nacional. mbitos y niveles en que harn valer y practicarn su
autonoma diferenciada" significa que su mbito de
competencia puede ser el poder ejecutivo, el legis- juju tsop, jech chakuchaal smukubtasel kuxlejal
lativo o el judicial, y el nivel de gobierno que sea, ta skajalkaj (95), ta skelel smukubtasel xkuxlej
municipal, estatal o federal. Es una de las muchas stukik xchiuk bu kalal ja ta sbaik skelel xcha-
razones por la cual se la califica de "diferenciada": panele (42), spukel kop ayej ta xlik jkoj ta para-
los Acuerdos no estipulan ningn modelo de jeetik kalal to ta sjunul slumal Mejiko (131) xchiuk
autonoma. kelel poxtael (270).
Ja yo un, ti ep ta koj albil li ta Chapbilal kop: ti
stunesel jamal snopel xchapel xkuxlej slumal batsi
6 SKAJALKAJ XCHIUK XCHOPOLCHOP jnaklumetike, ta xchopolchop xchiuk ta skajalkaj
jtunel jvuel bu ta xich tsakel ta muk xchiuk ku
x-elan ta xkot ta pasel ta jeltos ti yichel sbaik ta
Ti li chabel kope jutuk mu jmojuk tsakalik ti ta
muk stukike skan xal ti xchopolchope xu xkot ta
vune xchiuk ja ta xalbe skoplal ku x-elan xu xkot
pasel ta jtunel jvuel ta Mejiko, ta jmeltsanej
ta pasel ti yichel sba ta muk stuk ti lumetike, ti mu
mantaletik o me ta jchapanvanej jtusanvanejetik,
kooluke (ja xkaltik ti mu junuk noox ku x-elan ti
jauk ti skajalkaje ja ti buuk noox jtunel jvuelal, me
yichel sba ta muk stukike yuun oy ep ta chop),
ta jteklum, ta estaro o me ta sjunul slumal Mejiko.
jayo tsots skoplal tskan aybel lek sjam smelol.
Jayo ja jech sjam smelol ti albil skoplal jech jeltos
Oy bakintik (ja ta xalbe skoplal ku x-elan
chkot ta pasele: Ti li Chapbilal kope muyuk
kuxlejal, kelel poxtael, chanvun, lekil utsilal o smu-
chalbe smelol me jun noox ku x-elan ti yichel sba
kubtasel kuxlejal), ti kusi tsots ta sta ta alele ja ti
ta muk stukike.
smelolal sventa skajalkaj tunel jvuel (27, 41, 42, 44,
97) kuchaal nabile oy oxchop: ta jteklum (94), ta
estaro (115, 251) xchiuk ta sjunul slumal Mejiko, 7 NUEVO FEDERALISMO
jujuntal oy stukil ku x-elan ta xich tunesel (95, 184). 8 NUEVO PACTO SOCIAL
Ti xchopolchop ta xich tunesel (93) yichel sba ta 9 NUEVA RELACIN
muk stukik o ku x-elan snitel stsakelik ta smelol 10 SUJETO DE DERECHO
jtunel jvuel slumal batsi jnaklumetike, xu x-ochik
ta yoxkojal tunel vuelal: ta jeltos skajalkaj snitel El federalismo es un reconocimiento poltico de la dife-
rencia. El viejo federalismo, an activo, es el respeto que
stsakelik ta valejal, ta smelol jtunel jvuel [ja xkaltik
el poder central le tiene a las particularidades locales; lo
ti ta jmeltsanej mantaletik], ta jtunel jvuel [ja xkaltik
heredamos de la Reforma y de la Revolucin. Entre
ti jtunel jvuel ta Mejikoe] ta tusanvanej chapanvanej Federacin, Estados y Municipios no existe (o no debe-

135
[ja xkaltik ti jtunel jvuel yuun tusanvanej chapan- ra existir) una relacin jerrquica de superior a inferior
vaneje] (104, te tsots albil smelol ta 96 xchiuk 189). sino al contrario, el respeto mutuo (llamado pacto fe-
Bakintik xtoke ti xchopolchope ja ta skan deral) entre niveles iguales en dignidad, diferentes en su
xal ku x-elan ta snop ta spas batsi jnaklumetik ta pluralidad y responsabilidades, y autnomos.
El nuevo federalismo proviene de dos novedades
firmadas entre las partes: el reconocimiento de la auto-
noma a los pueblos indgenas, y la ampliacin de su
jechuke) bocho toyol pekel svuel ta abtel, ti
representacin poltica (en los tres niveles anteriores y
jechuke ja noox tskan oyuk lek ichel ta muk ta
en los tres poderes).
Un pacto social es la relacin (tcita, no forma- juju jote (ja ti ku x-elan svoloj stsoboj sba slumal
lizada) que existe entre gobernantes y gobernados o la Mejikoe) yuun kool oy toyel mukubtasel, jel-
sociedad con sus sectores. En el viejo pacto social, los tosik ep ta chop talelile xchiuk ti kusi ta sbaik
indgenas no tenan la palabra ni en el gobierno ni en spasele, xchiuk yichoj sba ta muk stukik.
la sociedad. Como objetos, fuesen beneficiarios o vc- Ti yach volel tsobel Mejikoe ja te lik tal ta ach
timas, les tocaba acatar desde abajo las decisiones de bu la jyak xluchal sbiik xchachopalike: stsakel ta
arriba. muk ti yichel sba ta muk stuk slumal batsi
La gran diferencia entre los dos pactos es que, en jnaklumetik xchiuk kuchal jamuk stsakel snitel ta
el nuevo, los pueblos indgenas ya no son objetos smelol jtunel jvuel (ta yoxkojal xchiuk ta yox-
sino sujetos de derecho pblico, es decir que son los chopal tunel vuel).
actores legales de sus propias transformaciones (71).
Ti ach volel tsobel ta kuxleje ja ti jmoj volel
Este cambio de categora pasiva a actor colectivo
tsobel ta lekilale, mauk ti bu albil skoplal ku
instaura una nueva relacin entre el Estado y los pue-
blos indgenas. x-elan chich pasel jech kuchaal chal jtunel
jvueletik ta stojol yajval lum bu volol tsobolike. Ti
ta poko volbail tsobbail ta kuxleje, ti batsi
jnaklumetike muyuk bu chal yayej sloilik ta
7 YACH VOLEL TSOBEL MEJIKO jtunel jvuel xchiuk ta yantik yajval lum. Kuybilik
8 ACH VOLBAIL TSOBBAIL ta kusiuk noox, manchuk me yuun chichik
9, 10 ACH VOLEL TSOBEL XCHIUK TI BOCHOTIK
koltael ta alel ja noox ilbajinbil utsintabilik, ja
CHICHIK ICHEL TA MUKE
noox ta xchunik ti kusi ta xalik tal ta kajale.
Ti kusi toj jelel ta stojol ti xchachopal volel tso-
Ti volel tsobel ta Mejikoe ja ti kuxi oyuk lek bele, ja ti bu ache, ti slumal batsi jnaklumetike
smelol xich tsakel ta muk ti ku x-elan oy jel mu xa kuybiluk ta kusiuk noox yuun oy xa
tose. Ti poko volel tsobel ta Mejikoe, te to oy yichelik ta muk ta komon, ja xkaltik ti ja xa ta
tana lie, ja ti ichel ta muk yuun jtunel jvuel ta sba stukik snopel ku x-elan ti chjel batel xkuxle-
sjunul Mejiko oy ta stojol ti ku x-elan jujusep jike. Ti vaay jel ti ja noox te tsimilike, ti ja xa
yosilal estaroetike, ja te la jyich tael tal kalal tsotsik ta snopel xchapel stuk kusi tspasike ja xa

136
chameltsanel jlumaltik xchiuk kalal la jyich ta slikes ach volel tsobel ta Estaro xchiuk slumal
pasel kop ta vonej. Ta jtunel jvuel ta sjunul batsi jnaklumetik.
slumal Mejiko, ti Estaroetike xchiuk ta jtek-
lumetike muyuk (o tskan muyukuk jech
NUEVO PACTO SOCIAL neran y reproducen la subordinacin, desigualdad y dis-
criminacin, y debe hacer efectivos los derechos y garan-
18 Este pronunciamiento contiene los principios y funda- tas que les corresponden: derecho a su diferencia cul-
mentos necesarios para la construccin de un pacto social tural; derecho a su hbitat; uso y disfrute del territorio,
integrador de una nueva relacin entre los pueblos ind- conforme al artculo 13.2 del Convenio 169 de la OIT;
genas, la sociedad y el Estado. Este pacto social para una derecho a su autogestin poltica comunitaria; derecho al
nueva relacin parte de la conviccin de que una nueva desarrollo de su cultura; derecho a sus sistemas de pro-
situacin nacional y local para los pueblos indgenas slo duccin tradicionales; derecho a la gestin y ejecucin de
podr arraigar y culminar con la participacin de los pro- sus propios proyectos de desarrollo.
pios indgenas y la sociedad en su conjunto, en el marco
de una profunda reforma del Estado. 86 A fin de fortalecer el pacto federal es indispensable
revisar a fondo no slo las relaciones entre la Federacin
55 4 En la Constitucin de la Repblica debern refor- y los gobiernos estatales, sino adems la relacin entre
marse varios artculos. El Gobierno Federal se compro- stos y los municipios.
mete a impulsar las siguientes reformas: ()
96 e) Participacin en los rganos de representacin na-
57 b) Artculo 115. Para que se fortalezca el pacto fede- cional y estatal. Ha de asegurarse la participacin y re-
ral y se garantice la participacin de las comunidades presentacin poltica local y nacional de los pueblos ind-
indgenas en la integracin de los ayuntamientos y de genas en el mbito legislativo y los niveles de gobierno,
los municipios mayoritariamente indgenas en los asun- respetando sus diversas caractersticas socioculturales, a
tos pblicos. fin de construir un nuevo federalismo.

75 2 Impulsar la celebracin de un nuevo pacto social 142 5 Fortalecimiento del Sistema Federal y Descentra-
incluyente, basado en la conciencia de la pluralidad fun- lizacin democrtica. La nueva relacin con los pueblos
damental de la sociedad mexicana y en la contribucin indgenas comprende un proceso de descentralizacin de
que los pueblos indgenas pueden hacer a la unidad las facultades, funciones y recursos de las instancias fede-
nacional, a partir del reconocimiento constitucional de sus rales y estatales a los gobiernos municipales, en el espritu
derechos y en particular de sus derechos a la libre deter- del punto 5.2 del documento Pronunciamientos Con-
minacin y a la autonoma. juntos (52) para que con la participacin activa de las co- Miembros de la desaparecida CONAI
munidades indgenas y de la poblacin en general asuma
NUEVO FEDERALISMO las iniciativas de los mismos.

69 2 El Gobierno Federal asume el compromiso de 143 1 El establecimiento de la nueva relacin entre los

137
construir, con los diferentes sectores de la sociedad y en pueblos indgenas y el Estado, tienen como punto de par-
un nuevo federalismo, un nuevo pacto social que modi- tida necesario la edificacin de un nuevo marco jurdico
fique de raz las relaciones sociales, polticas, econmicas nacional y en las entidades federativas. Las reformas
y culturales con los pueblos indgenas. El pacto debe constitucionales que reconozcan los derechos de los pue-
erradicar las formas cotidianas y de vida pblica que ge- blos indgenas deben realizarse con un espritu legislativo
creador, que forje nuevas polticas y otorgue soluciones 31 1 Reconocer a los pueblos indgenas en la Constitucin
reales a los problemas sociales de los mismos . general
32 2 Ampliar participacin y representacin polticas. El
NUEVA RELACIN CON SUJETOS DE DERECHO Estado debe impulsar cambios
33 3 Garantizar acceso pleno a la justicia.
17 La reunin Plenaria Resolutiva del EZLN y el Gobierno 34 4 Promover las manifestaciones culturales de los pue-
Federal sobre Derechos y Cultura Indgena, es la ocasin blos indgenas.
y el foro ms adecuado para que el Gobierno Federal y el 35 5 Asegurar educacin y capacitacin. .
EZLN presenten la propuesta para una "Nueva relacin de 36 6 Garantizar la satisfaccin de necesidades bsicas. .
los pueblos indgenas y el Estado". 37 7 Impulsar la produccin y el empleo.
38 8 Proteger a los indgenas migrantes.
27 Para el Gobierno Federal, la tarea histrica y la deman-
da actual, social y estructural de combatir la pobreza y la 39-44 Principios de la nueva relacin [con pocas variantes
marginacin de los pueblos indgenas, requiere de su par- 135-142].
ticipacin y la de la sociedad en su conjunto, como factores
determinantes para impulsar el necesario establecimiento 45 5 El establecimiento de la nueva relacin entre los
de una nueva relacin entre los pueblos indgenas del pas pueblos indgenas y el Estado, tiene como un punto de
y el Estado, sus instituciones y niveles de gobierno. partida necesario la edificacin de un nuevo marco jurdi-
co nacional y en las entidades federativas. El Gobierno
28 Esta nueva relacin debe superar la tesis del integra- Federal asume el compromiso de impulsar las siguientes
cionismo cultural para reconocer a los pueblos indgenas acciones (derechos polticos 47, de jurisdiccin 48, so-
como nuevos sujetos de derecho, en atencin a su origen ciales 49, econmicos 50, culturales 51, reconocimientos
histrico, a sus demandas, a la naturaleza pluricultural de 52-54, etc. hasta 67.).
la nacin mexicana y a los compromisos internacionales
suscritos por el Estado mexicano, en particular con el 70 3 La nueva relacin entre el Estado mexicano y los
Convenio 169 de la OIT. pueblos indgenas se basa en el respeto a la diferencia, en
el reconocimiento de las identidades indgenas como
29 El Gobierno Federal asume que el establecimiento de componentes intrnsecos de nuestra nacionalidad, y en la
esta nueva relacin con los pueblos indgenas, le asigna el aceptacin de sus particularidades como elementos bsi-
compromiso de contribuir a resolver sus problemas esen- cos consustanciales a nuestro orden jurdico, basado en la
ciales, y de que esa accin deber expresarse en polticas pluriculturalidad.
sistemticas y concretas, con apego a las modalidades
que impongan las diversidades regionales y las caracte- 71 La nueva relacin entre los pueblos indgenas y el

138
rsticas propias de cada pueblo indgena. Estado mexicano debe garantizar inclusin, dilogo per-
30 3 Las responsabilidades que el Gobierno Federal manente y consensos para el desarrollo en todos sus
asume como compromisos que el Estado mexicano aspectos. No sern, ni la unilateralidad ni la subestima-
debe cumplir con los pueblos indgenas en su nueva cin sobre las capacidades indgenas para construir su fu-
relacin son: turo, las que definan las polticas del Estado [la vieja
relacin del indigenismo]. Todo lo contrario, sern los ciarse entre ellos para emprender acciones regionalizadas
indgenas quienes dentro del marco constitucional y en el que optimicen los esfuerzos y recursos, aumentando as
ejercicio pleno de sus derechos, decidan los medios y for- su capacidad de gestin y desarrollo y de coordinacin de
mas en que habrn de conducir sus propios procesos de sus acciones como pueblos indgenas. Las autoridades
transformacin [la nueva relacin del Estado con los ind- competentes realizarn la transferencia ordenada y pau-
genas sin la mediacin de los indigenistas]. latina de recursos, para que ellos mismos administren los
fondos pblicos que se les asignen, y para fortalecer la
73 En el marco de la nueva relacin del Estado con los participacin indgena en el gobierno, gestin y adminis-
pueblos indgenas se requiere reconocer, asegurar y ga- tracin en sus diferentes mbitos y niveles.
rantizar sus derechos, en un esquema federalista renova-
do. Dicho objetivo implica la promocin de reformas y
adiciones a la Constitucin Federal y a las leyes que de 11 PUEBLOS INDGENAS
ella emanan, as como a las constituciones estatales y dis-
posiciones jurdicas de carcter local para conciliar, por Cuando hablamos de pueblos indgenas pensamos en
una parte, el establecimiento de bases generales que ase- comunidades o en cabeceras de poblaciones indge-
guren la unidad y los objetivos nacionales y, al mismo nas. En los Acuerdos de San Andrs esta palabra pue-
tiempo, permitir que las entidades federativas cuenten de tener ese sentido, pero la mayora de las veces es
con la posibilidad real de legislar y actuar en atencin a las un concepto cargado de historia, porque se refiere a la
particularidades que en materia indgena se presentan en raz primera de Mxico (maya, azteca, zapoteca, pur-
cada una. pecha, yaqui, otom, etc.) y a sus retoos de hoy,
quienes, pese a su pobreza actual, guardan la memo-
77 Las modificaciones constitucionales representan un ria de estos fundadores, ocupan su territorio y conser-
punto medular para la nueva relacin de los pueblos ind- van lo que les ha dado prestigio: su lengua, su cultura,
genas y el Estado en el marco de la reforma del Estado, sus instituciones, su identidad. Los indgenas ya no
para que sus reivindicaciones encuentren respaldo en el quieren que se les trate como etnias, su demanda es
estado de derecho. que se los reconozca como pueblos.

155 En la nueva relacin de los pueblos y comunidades


indgenas con el Estado se requiere asegurar y garantizar 11 SLUMAL BATSI JNAKLUMETIK
nuevos derechos indgenas. Este objetivo implica, adems
de las reformas constitucionales ya sealadas en el mar-
Kalal ta xkaltik slumal batsi jnaklumetike ja ta xvul
co de la actual fase del Dilogo, la promocin, ante el
Congreso local, de reformas a la Constitucin del Estado ta joltik ti parajeetike o me ja ti sjol slumal batsi
jnaklumetike. Ti ta Chapbilal kop ta Sanantrexe, ja

139
de Chiapas y a las leyes y disposiciones jurdicas que de
ella emanen. van jech chich aybel yael ti smelolale ja noox
184 Las comunidades y los municipios con poblacin yuun ti vaay kope toj ep kusi yichoj, te oy yeche-
mayoritariamente indgena, en su carcter de sujetos con mal kuxlejal, yuun ja chalbe skoplal ti bayuk yibel
facultades ya expresas en la ley, podrn convenir y aso- slumal Mejiko (maya, azteca, zapoteca, purpecha,
yaqui, otomi, xchiuk yantik.) xchiuk yol xnichontak x-elan oy ilbajinel utsintaele, skan xichik tael kuchal
tana manchuk me oyik ta meonal, snaoj ta sjol ta jvol ta jtsob jbatik xchiukik ta spasel ta ach ti
yontonik ti vaay slikebal slumalike, te oyik ta yosil Mejikoe kuchal oyuk lek tsakel ta muk ta komon.
sbanamilik xchiuk te to skeloj stukulanojik o ti kusi
otikinbilik o yuune ti slekil yutsilike: skopik, stalel 31 Los pueblos indgenas son los que descienden de
xkuxlejik, smantalil xkuxlejik, yelanilike. Ti batsi poblaciones que habitaban en el pas en la poca de la con-
jnaklumetike mu xa skanik albel ti biktal jujuchop quista o la colonizacin y del establecimiento de las
slumalike (etnias), ti kusi tsotsik ta tskanele ja ti ta actuales fronteras estatales y que cualquiera que sea su
xichik tsakel ta mukta lumaliletike. situacin jurdica, conservan sus propias instituciones
Ti ta Chapbilal kop xtoke, ta xalbutik ti ja tsots sociales, econmicas, culturales y polticas, o parte de ellas.
skoplalik ta stojol ti kusi nopbil chich pasel ta La conciencia de su identidad indgena deber considerarse
jmukta lumaltik ti kusi skanoj kosilaltik Mejikoe un criterio fundamental para determinar los grupos a los
(26), xchiuk ti epal jnaklumetik jmejikano (24) ja te que se aplican las disposiciones sobre pueblos indgenas.
tsakbilik o ti kuxul yichelik ta muke (24 xchiuk 28).
79 Los pueblos indgenas son los que teniendo una con-
Ti echemal kuxlejale ta xak ta ilel ti yajval lum,
tinuidad histrica con las sociedades anteriores a la im-
smelol jtunel jvuel, mantal vunetik xchiuk kusitik
posicin del rgimen colonial, mantienen identidades
kotem ta pasel ta stojol batsi jnaklumetik, ta xilba- propias, conciencia de las mismas y la voluntad de pre-
jin o noox tal ti slumal batsi jnaklumetik ja o noox servarlas, a partir de sus caractersticas culturales, sociales,
jech tal ta yepal jayib svovinikal abil echem tal. polticas y econmicas, propias y diferenciadas. Esos atri-
Ti slumal batsi jnaklumetike, ja la slikesik tal butos le dan el carcter de pueblos y como tales se cons-
slumal Mejiko le volje chabje tale, tskan xichik tituyen en sujetos de derecho a la libre determinacin.
toyel muyesel, tijbel sjol yoon yuun jtunel jvuel
kuxi ja skel stukulanik no xtok ti kusi ja ta sbaik En otras partes de los Acuerdos nos dicen que "son
skelel xchapanel ta xkuxlejike. parte esencial del proyecto de nacin" que desea el
Mu me x-ayin komon volel tsobel ta sjunul pas (26), y "el importante ncleo de los mexicanos"
slumal Mejiko kalal ti slumal batsi jnaklumetik, (24) que los acredita para ser "sujetos de derecho" (24
y 28).
spoko yepal ta mil jabil yibelinoj Mejiko, mu xichik
tsakel toyel ta muk yuun jtunel jvuel kuchal
*
xchaakbeik Mejiko ti slekil yutsilik, yipalik xchiuk La historia ensea que la sociedad, la poltica, las le-
smukubtasel xkuxlejike. yes y el indigenismo golpean a los pueblos indgenas

140
Ako me solel ja yolil xchulel Mejiko, ti slumal desde hace siglos:
batsi jnaklumetik setel joyolik ta meonal muyuk bu 19 1 La historia confirma que los pueblos indgenas han
tsakbilik ta muk ti ku x-elan chmukib xkuxlej sido objeto de formas de subordinacin, desigualdad y
Mejikoe. Ti kusi tsots skoplal skan pasel ta kuxle- discriminacin que les han determinado una situacin
jal batel li ta orae, ja ti skan xich jelel joybinel ti vi estructural de pobreza, explotacin y exclusin poltica.
Confirma tambin que han persistido frente a un orden rriendo a ellos para construir con ellos una nacin ms
jurdico cuyo ideal ha sido la homogeneizacin y asimi- moderna y ms democrtica:
lacin cultural. Confirma, finalmente, que para superar esa 24 Las condiciones de pobreza y marginacin que
realidad se requieren nuevas acciones profundas, sis- afectan a los pueblos indgenas, muestran el carcter
temticas, participativas y convergentes de parte del go- desigual del desarrollo de la sociedad mexicana, y definen
bierno y de la sociedad, incluidos, ante todo, los propios el alcance de las exigencias de justicia social que debe
pueblos indgenas. atender el Estado para concurrir al progreso de ese impor-
tante ncleo de mexicanos.
Los pueblos indgenas, ayer fundadores de Mxico, 25 El Gobierno Federal est consciente de esa responsabi-
deberan de recibir estmulos del gobierno para ser lidad, y expresa su firme voluntad de impulsar las polticas y
otra vez los actores de las grandes decisiones que les emprender las acciones que resuelvan esa tarea nacional.
conciernen: Asume cabalmente el compromiso de fortalecer la participa-
22 Se requiere la participacin de los pueblos indgenas, cin de los pueblos indgenas en el desarrollo nacional, en
que el actual Gobierno Federal se compromete a recono- un marco de respeto a sus tradiciones, instituciones y orga-
cer y estimular, para que sean los actores fundamentales nizaciones sociales, y de mayores oportunidades para me-
de las decisiones que afectan su vida, y reafirmen su jorar sus niveles de vida, de mayores espacios polticos y
condicin de mexicanos con pleno uso de derechos que culturales para avances futuros, y de mayor acceso a la
por su papel en la edificacin de Mxico tienen ganada construccin conjunta de una sociedad ms moderna y efi-
por derecho propio. ciente, ms vigorosa y unida, ms plural y tolerante y que
distribuya equitativamente los frutos del desarrollo. Los pue-
No puede haber unidad nacional si los pueblos ind- blos indgenas contribuirn con lo mejor de sus propias cul-
genas, raz milenaria de Mxico, no son impulsados turas a esa edificacin de una sociedad plural y tolerante.
por el gobierno para aportar otra vez al pas su riqueza 26 Las perspectivas de desarrollo de Mxico estn estre-
espiritual y sus potencialidades de desarrollo. chamente condicionadas a la tarea histrica de eliminar la
23 En sntesis, se requiere un nuevo esfuerzo de unidad pobreza, la marginacin y la insuficiente participacin polti- La mesa del dilogo
nacional, que el actual Gobierno Federal, con la partici- ca de millones de indgenas mexicanos. El objetivo de
pacin de los pueblos indgenas y el conjunto de la so- construir una sociedad ms justa y menos desigual es la
ciedad, se compromete a impulsar, para que no haya me- piedra angular para alcanzar un desarrollo ms moderno y
xicanos con potencialidades restringidas, que debe servir construir una sociedad ms democrtica. Estas metas son
para que Mxico se engrandezca asumiendo con orgullo la parte esencial del proyecto de nacin que el pueblo de
historia milenaria y la riqueza espiritual de los pueblos ind- Mxico desea, no slo como compromiso moral de la so-
genas, y para que desarrolle a plenitud todas sus poten- ciedad y de los pueblos indgenas y como responsabilidad
cialidades econmicas, polticas, sociales y culturales. indeclinable del Gobierno de la Repblica, sino como con-

141
dicin indispensable para asegurar el trnsito a mejores
Pese a ser el verdadero ncleo de Mxico, los pueblos niveles de desarrollo del pas.
indgenas estn encerrados en una pobreza que los ex-
cluye de la marcha de este pas. La tarea histrica de En este nuevo proyecto de nacin, la gran tarea del
hoy es dar otro giro a esta insultante situacin, recu- gobierno no es cambiar a los indgenas con los medios
del integracionismo, sino reformar al Estado para colo- las instituciones educativas pblicas y privadas. El co-
carlo en una nueva relacin con los pueblos indgenas: nocimiento de las culturas indgenas es enriquecimien-
27 Para el Gobierno Federal, la tarea histrica y la deman- to nacional y un paso necesario para eliminar incom-
da actual, social y estructural de combatir la pobreza y la prensiones y discriminaciones hacia los indgenas.
marginacin de los pueblos indgenas, requiere de su 35 5 Asegurar educacin y capacitacin. El Estado debe
participacin y la de la sociedad en su conjunto, como fac- asegurar a los indgenas una educacin que respete y
tores determinantes. aproveche sus saberes, tradiciones y formas de organi-
zacin. (). El Estado deber respetar el quehacer educa-
30 Las responsabilidades que el Gobierno Federal asume tivo de los pueblos indgenas dentro de su propio espacio
como compromisos que el Estado mexicano debe cumplir cultural. La educacin que imparta el Estado debe ser
con los pueblos indgenas en su nueva relacin son: intercultural. ()
31 1 Reconocer a los pueblos indgenas en la Constitucin 36 6 Garantizar [a los pueblos indgenas] la satisfaccin de
general. (). necesidades bsicas (y ) condiciones que les permitan
32 2 Ampliar participacin y representacin polticas. El ocuparse de su alimentacin, salud y servicios de vi-
Estado debe impulsar cambios jurdicos y legislativos vienda en forma satisfactoria y por lo menos un nivel de
que amplen la participacin y representacin polticas bienestar aceptable. ()
local y nacional de los pueblos indgenas, respetando
sus diversas situaciones y tradiciones, y fortaleciendo 68 1. () Es necesaria una nueva relacin del Estado y la
Comandantes zapatistas un nuevo federalismo (). El reclamo de que las voces sociedad con los pueblos indgenas del pas.
y demandas de los indgenas sean escuchadas y aten- 69 2 El Gobierno Federal asume el compromiso de cons-
didas debe llevar al reconocimiento de derechos polti- truir, con los diferentes sectores de la sociedad y en un
cos, econmicos, sociales y culturales de los pueblos nuevo federalismo, un nuevo pacto social que modifique
indgenas, dentro del marco de la nacin mexicana, y a de raz las relaciones sociales, polticas, econmicas y cul-
una decisiva reforma del Estado en materia de prcticas turales con los pueblos indgenas.
institucionales. () 70 3 La nueva relacin entre el Estado mexicano y los
33 3 Garantizar acceso pleno a la justicia () con reco- pueblos indgenas se basa en el respeto a la diferencia, en
nocimiento y respeto a especificidades culturales y a el reconocimiento de las identidades indgenas como
sus sistemas normativos internos. componentes intrnsecos de nuestra nacionalidad, y en la
34 4 Promover las manifestaciones culturales de los aceptacin de sus particularidades como elementos bsi-
pueblos indgenas. El Estado debe impulsar polticas cos consustanciales a nuestro orden jurdico, basado en la
culturales nacionales y locales de reconocimiento y am- pluriculturalidad.
pliacin de los espacios de los pueblos indgenas para 71 La nueva relacin entre los pueblos indgenas y el
la produccin, recreacin y difusin de sus culturas; de Estado mexicano debe garantizar inclusin, dilogo per-

142
promocin y coordinacin de las actividades e institu- manente y consensos...
ciones dedicadas al desarrollo de las culturas indgenas,
con la participacin activa de los pueblos indgenas; y
de incorporacin del conocimiento de las diversas prc-
ticas culturales en los planes y programas de estudio de
12 RECONOCIMIENTO
kuxi stsak lek yip: Stsatsubtasel, slekubtasel (73)
ichel ta muk, stsakel ta muk xchiuk slikesbel sko-
Un derecho no se otorga (porque no es un favor), tan
slo se acepta o se registra (como por ejemplo la cul- plal (31, 32, 33, 34, 41). Ja kopetik ta spatbe yoon
tura, o la existencia de los pueblos). Entonces se dice stoyel smukubtasel batsi jnaklumetik xchiuk ta suj-
que "se reconoce". Las tres palabras en cursivas con- van kuchaluk ti oy yichel sba ta muk stukik ta jech
forman el ttulo de los Acuerdos de San Andrs; la pa- nooxe (bu te o noox oy tal ta mukul ta slumal ba-
labra "reconocimiento" dice que no se necesita per- tsi jnaklumetike) ako katajuk yichel ta muk ta man-
miso por ejercer derechos, ni por tener cultura propia, tal vun ti yichel sba ta muk stukike, kuchal xich
ni por existir como pueblo. tsakel ta muk xchiuk stsatsub ta lekilal ti ta Mukta
Es tan importante que se usa 49 veces en el texto mantal vune (yuun laj xa skoplal ti jech te chanalik
de los Acuerdos de San Andrs y se le agregan otras o noox kalal vulik jkaxlanetike o me ta tsakal xa).
que le dan ms fuerza: garantizar, asegurar (73) dere-
chos, respetarlos y promoverlos (31, 32, 33, 34, 41). Son
palabras que saludan la dignidad indgena y exigen
que la autonoma de hecho (que siempre ha existido 13 REFORMA DE ESTADO
en silencio dentro de los pueblos indgenas) pase a ser
autonoma de derecho, reconocida y asegurada abier- En los tiempos del indigenismo se pensaba que quie-
tamente por la Constitucin (porque ya se acab el nes deban reformarse eran las comunidades indge-
silencio colonial o neocolonial). nas. En los Acuerdos de San Andrs, al contrario, es el
Estado el que se debe reformar para que reconozca en
la Constitucin que los pueblos indgenas son sujetos
de derechos, ameritan una nueva relacin con el Esta-
12 TSAKEL TA MUK do y con la sociedad, as como un nuevo pacto social
(ver esas palabras) que los respete.
Ti ichel ta muke mu yuunuk akbil (yuun mu voko- Este gran cambio se llama nuevo federalismo. En
la historia mexicana, el primero que habl de "Re-
liluk chich kanel) ja noox chich chunel o me
forma" de Estado fue el indgena Benito Jurez
ch-och ta tsakel ta muk (jech chakuchaal talel
quien, siendo presidente de la Repblica, restaur el
kuxlejal o jech ku x-elan oy jteklumetike). Jayo federalismo:
chich alel ti tsakbil ta muke. Ti oxbel kop tseajtik
tsibtabile ja sbiinoj ti Chapbilal kop ta Sanantrexe; ti
kop tsakel ta muke chal ti muyuk bocho ta kan- 13 XCHAMELTSANEL ESTARO
bel ti stunesel ichel ta muke, ti oy stalel jkuxlejal jtuk-

143
tike, xchiuk ti kuxul chamalutik ta jlumaltike. Ti kalal chich tal pasel kusitik abtel ta stojol batsi
Toj tsots skoplal ti vaay kope, tunesbil baluneb jnaklumetike, ti kusi nopbile ja ti yuun tskan ako
yoxvinik ta koj ti ta svunal Chapbilal kop ta katajuk ti sparajeik batsi jnaklumetike. Yanuk ti ta
Sanantrex xchiuk oy to ta xich nochanbel xchiil Chapbilal kop yuun Sanantrexe mauk jech, ja
nacional de los pueblos indgenas, respetando sus diver-
Estaro ti skan chameltsanele kuchal stsak ta muk- sas situaciones y tradiciones, y fortaleciendo un nuevo
ta mantal vun ti oy yichelik ta muk ti slumal batsi federalismo en la Repblica mexicana. El reclamo de que
jnaklumetike, yuun skan oyuk ach volel tsobel las voces y demandas de los indgenas sean escuchadas y
xchiuk Estaro xchiuk skotol jnaklumetik, xchiuk atendidas debe llevar al reconocimiento de derechos polti-
ach volbail tsobbail (kelik vaay ayejetik) kuxi cos, econmicos, sociales y culturales de los pueblos ind-
stsak ta muk. genas, dentro del marco de la nacin mexicana, y a una
Ti vaay kusi muk chjele ja sbi ach volel tsobel decisiva reforma del Estado en materia de prcticas insti-
ta Mejiko. Ti ta yechemal xkuxlejal Mejikoe, ti tucionales. El Gobierno Federal promover las reformas
bocho bayuk la jyal xchameltsanel Estaroe ja ti constitucionales y legales que correspondan a los acuer-
batsi vinik Benito Juares, kalal jao Peserente ta dos y consensos alcanzados.
Mejiko la slikes ti volel tsobel ta sjunul Mejikoe.
55 4 En la Constitucin de la Repblica debern refor-
marse varios artculos. El Gobierno Federal se compro-
mete a impulsar las siguientes reformas:
18 Este pronunciamiento [el primer documento de los 56 a) Artculo 4o. Para que las demandas arriba sealadas
Acuerdos de San Andrs] contiene los principios y funda- (puntos 1 [reconocimiento en la Constitucin de los dere-
mentos necesarios para la construccin de un pacto social chos de los pueblos indgenas] y 2 [reconocimiento en la
integrador de una nueva relacin entre los pueblos ind- legislacin nacional de las comunidades como entidades
genas, la sociedad y el Estado. Este pacto social para una de derecho pblico, el derecho a asociarse libremente])
nueva relacin parte de la conviccin de que una nueva queden consagradas como derechos legtimos.
situacin nacional y local para los pueblos indgenas slo 57 b) Artculo 115. Para que se fortalezca el pacto federal
podr arraigar y culminar con la participacin de los pro- y se garantice la participacin de las comunidades indge-
pios indgenas y la sociedad en su conjunto, en el marco nas en la integracin de los ayuntamientos y de los munici-
de una profunda reforma del Estado. pios mayoritariamente indgenas en los asuntos pblicos.
58 c) Otros artculos derivados de las anteriores reformas
20 Se requiere una nueva poltica de Estado, no de co- y para expresar en la Carta Magna los contenidos de la
yuntura, que el actual Gobierno Federal se compromete a nueva relacin del Estado con los pueblos indgenas.
desarrollar en el marco de una profunda reforma del Esta- 59 5 En las leyes reglamentarias e instrumentos jurdicos
do, que impulse acciones para la elevacin de los nive- de carcter federal que correspondan, debern asentarse
les de bienestar, desarrollo y justicia de los pueblos ind- las disposiciones que las hagan compatibles con las refor-
genas, y que fortalezca su participacin en las diversas mas constitucionales sobre nuevos derechos indgenas.
instancias y procesos de toma de decisiones, con una po- 73 En el marco de la nueva relacin del Estado con los

144
ltica incluyente. pueblos indgenas se requiere reconocer, asegurar y ga-
rantizar sus derechos, en un esquema federalista renova-
32 Amplia participacin y representacin polticas. El do. Dicho objetivo implica la promocin de reformas y adi-
Estado debe impulsar cambios jurdicos y legislativos que ciones a la Constitucin Federal y a las leyes que de ella
amplen la participacin y representacin polticas local y emanan, as como a las constituciones estatales y disposi-
ciones jurdicas de carcter local para conciliar, por una tos internos de los pueblos y comunidades indgenas.
parte, el establecimiento de bases generales que aseguren La Justicia del Estado refleja la cultura occidental;
la unidad y los objetivos nacionales y, al mismo tiempo, su categora central es la ley escrita, la cual contem-
permitir que las entidades federativas cuenten con la posi- pla exclusivamente a individuos que delinquen; por
bilidad real de legislar y actuar en atencin a las particulari- lo tanto la justicia consiste en definir el delito o
dades que en materia indgena se presentan en cada una. infraccin a la ley, e identificar el o los culpables, y
76 Las reformas legales que se promuevan debern par- luego a castigarlo(s) con penas (la sentencia) que
tir del principio jurdico fundamental de la igualdad de dicta el juez. Estas penas se compurgan con multas
todos los mexicanos ante la ley y los rganos jurisdic- o en la crcel.
cionales, y no creacin de fueros especiales en privilegio Los sistemas normativos internos ejercen la justi-
de persona alguna, respetando el principio de que la Na- cia segn la cultura de los pueblos indgenas; su ca-
cin Mexicana tiene una composicin pluricultural susten- tegora central es la comunidad afectada por un con-
tada originalmente en sus pueblos indgenas. flicto. No se preocupan tanto por la identificacin
77 Las modificaciones constitucionales representan un del culpable o de las vctimas de acuerdo a la ley
punto medular para la nueva relacin de los pueblos ind- como de medir el dao hecho a la colectividad. Vale
genas y el Estado en el marco de la reforma del Estado, ms la restauracin de la armona comunitaria que
para que sus reivindicaciones encuentren respaldo en el el restablecimiento de la legalidad, vale ms ir re-
estado de derecho. construyendo las condiciones de la convivencia que
el castigo en la crcel. La decisin final apunta a la
97 Se propone al Congreso de la Unin el reconocimien- reparacin del dao a las vctimas y a la rehabili-
to en reformas constitucionales y polticas que se deriven tacin del culpable dentro del medio reeducador de
del derecho de la mujer indgena para participar en un la comunidad.
plano de igualdad con el varn en todos los niveles de
gobierno y en el desarrollo de los pueblos indgenas.
15 KU X-ELAN NOPEN XAAY XCHAPAN
SBA STUKIK
15 SISTEMAS NORMATIVOS INTERNOS
Ta skoplal ti ach volel tsobel (kelik kop ach volel
En nombre de la nueva relacin (ver el concepto tsobel ta Mejiko) slumal batsi jnaklumetik xchiuk
Nuevo Federalismo) entre los pueblos indgenas y el
Estaro, ti tusanel chapanel ta xich akel ta sparajeik
Estado, la justicia que se aplica en las comunidades
batsi jnaklumetike ja jech ti ku x-elan nopen xaay
indgenas se ejerce segn los sistemas normativos Miembros de la delegacin zapatista
internos. xchapan sba stukike.
Lek chapal jitil yuun oy sjam smelol ku x-elan

145
Es un sistema porque tiene un conjunto que articu-
la autoridades propias, normas particulares no siem- nitil tsakal yajtunel vuel stukik, smantal stukik
pre escritas, y procedimientos o procesos distintos que muyuk chotanbil ta vun, xchiuk jelel ku x-elan
valen ms que las leyes. Este sistema lo reconoce y con- chtusan chchapanvan ja noox ti ja echem yip ta
valida el Estado siempre y cuando se aplique a conflic- stojol ti mantal vune. Ti vaay sjam smelol mantale
pecificidades culturales y a sus sistemas normativos inter-
tsakbil ta muk xchiuk yichoj ichel ta muk yuun
nos, garantizando el pleno respeto a los derechos huma-
Estaro ja noox me ja ta xtun ta xchapanel skop
nos. Promover que el derecho positivo mexicano (es de-
stukik ti slumal xchiuk sparaje batsi jnaklumetike. cir, la ley) reconozca las autoridades, normas y procedi-
Ti chapanel ta xak Estaroe ja te tsakal ta stalel mientos de resolucin de conflictos internos a los pue-
xkuxlej jkaxlanetik ta jot banamile; ti stsatsale ja ti blos y comunidades indgenas, para aplicar justicia
tsibtabil mantal vune, ja noox stsakojbe skoplal ti sobre la base de sus sistemas normativos internos y
bochotik ta spas smulike; jayo ti tusanel chapanele que mediante procedimientos simples sus juicios y deci-
ja noox ta skelel mulil o kusi mantalil muyuk siones sean convalidados por las autoridades jurisdic-
xich chunel, xchiuk ta skel bocho o bochotik la cionales del Estado (116).
spas smulik, jao ta xich akbel stoj smulik (ja ti ku 40 1 Pluralismo. El trato entre los pueblos y culturas que
yepale, ku x-elan) ti ja chal jchapanvaneje (juez). forman la sociedad mexicana ha de basarse en el respeto
Ti vaay mulile ta xich tojel ta takin o me ta chukel. a sus diferencias, bajo el supuesto de su igualdad funda-
mental. (). Ser necesario avanzar hacia la conforma-
Ti sjam smelol mantal ku x-elan nopen xaay
cin de un orden jurdico nutrido por la pluriculturalidad,
xchapan sba stukike, ja jech x-elan ta xchapan-
que refleje el dilogo intercultural, con normas comunes
vanik ti ku x-elan stalel xkuxlej slumal batsi para todos los mexicanos y respeto a los sistemas norma-
jnaklumetike; ti stsatsale ja ti paraje staoj ilbajinel tivos internos de los pueblos indgenas. (135)
utsintael ta kope. Mauk tsots skoplal chayik sael
bocho oy smul, bocho staoj ilbajinel utsintael jech 45 5 El establecimiento de la nueva relacin entre los pue-
kuchaal chal mantal vun kuxi xich kelel ku yepal blos indgenas y el Estado, tiene como un punto de partida
ilbajinbil utsintabil ta komon ti jnaklumetike. Yuun necesario la edificacin de un nuevo marco jurdico nacional
ja tsots skoplal ti oyuk xchameltsanel sutesel jol y en las entidades federativas. El Gobierno Federal asume el
ontonal ta paraje mu jauk noox ti xchunel stsakel compromiso de impulsar las siguientes acciones: ()
ta muk ti mantale, ja tsots skoplal xich chamel- 48 b) [Reconocimiento en la Constitucin de los] dere-

tsanel batel lekil komon kuxlejal ta kusi xlik xtab chos de jurisdiccin. Para que se acepten sus propios
procedimientos para designar sus autoridades y sus sis-
yuun stukik, mauk to uts chich tojel mulil ta
temas normativos para la resolucin de conflictos inter-
chukel. Ti kuxi chkom ta chapanel ti stojel mulile
nos, con respeto a los derechos humanos (100).
ja ti xchameltsanel kusi yich sokesbel ti bocho 66 c) Para determinar de manera flexible las modalidades
Integrantes de la primera COCOPA
yich ilbajinel utsintaele xchiuk ta xich lokesbel concretas de libre determinacin y autonoma en las que
yonton ti bocho oy smule, ja ti ku x-elan ta stsits cada pueblo indgena encuentre mejor reflejada su si-
sbaik kuchal xchaoch noox ta sparaje. tuacin y sus aspiraciones, debern considerarse diversos
criterios como: la vigencia de sus sistemas normativos

146
internos y sus instituciones comunitarias ().
33 3 Garantizar acceso pleno a la justicia. El Estado debe
garantizar el acceso pleno de los pueblos a la jurisdiccin 100 [98 Se propone al Congreso de la Unin y a las legis-
del Estado mexicano, con reconocimiento y respeto a es- laturas de los estados el reconocimiento de los princi-
pales derechos Entre dichos derechos podran destacar 227 a) El reconocimiento de las autoridades tradicionales
los siguientes: ] b) Obtener el reconocimiento de sus o vigentes en las comunidades indgenas, as como su de-
sistemas normativos internos para la regulacin y san- recho a conservar tanto las instituciones como las cos-
cin, en tanto no sean contrarios a las garantas cons- tumbres propias en la solucin de conflictos internos
titucionales y a los derechos humanos, en particular los 228 b) Reorganizacin y reestructuracin de los rganos
de las mujeres de procuracin e imparticin de justicia, en especial la
119 En las reformas legislativas que enriquezcan los sis- figura de Ministerio Pblico y jueces de primera instancia
temas normativos internos deber determinarse que, en los distritos judiciales de fuerte presencia indgena;
cuando se impongan sanciones a miembros de los pue- capacitndolos en el conocimiento de las culturas indge-
blos indgenas, debern tener en cuenta las caractersticas nas y en los sistemas y las prcticas utilizadas por las co-
econmicas, sociales y culturales de los sancionados, munidades en la solucin de conflictos.
privilegiando sanciones distintas al encarcelamiento; y
que preferentemente puedan compurgar sus penas en los
establecimientos ms cercanos a su domicilio y, en su 16 SUSTENTABILIDAD
caso, se propicie su reintegracin a la comunidad como 17 RECURSOS NATURALES
mecanismo esencial de readaptacin social.
149 f) En el contenido de la legislacin, tomar en consi- Sustentabilidad quiere decir durabilidad; es el sustento
deracin la pluriculturalidad de la Nacin Mexicana que que necesitan los recursos naturales no slo para que
refleje el dilogo intercultural con normas comunes para produzcan sino tambin para que duren hasta despus
todos los mexicanos y respeto a los sistemas normativos de nosotros. Estos recursos son agua, suelos, semillas,
internos de los pueblos indgenas. hierbas, rboles, rocas, petrleo y animales, etc.
Para sacarle el jugo al mximo y ganar con ellos,
167 f) El derecho de que en los juicios y procedimientos los agroqumicos, la biopiratera y el comercio los han
en que los indgenas sean parte, se tomen en conside- contaminado o hasta agotado.
racin sus usos, costumbres y sistemas normativos inter- Estos recursos abundan principalmente en los terri-
nos de solucin de conflictos. torios en los cuales los pueblos indgenas hicieron his-
toria y cultura, razn por la cual los codician empresas
189 Que las autoridades legislativas, administrativas y judi- ajenas. Pero ahora, con una "nueva relacin y un nuevo
ciales, en el mbito de su competencia, en los asuntos en pacto social" (ver estas palabras), con derechos colec-
que tengan intervencin o al momento de dictar sus re- tivos y autonoma de sus pobladores, est la clave de la
soluciones en relacin a indgenas afectados, tomen en sustentabilidad. Lo que sustenta y garantiza el rescate de
consideracin su condicin cultural, su sistema normativo la naturaleza es el territorio, con la sabidura y la custo-
interno y las dems circunstancias especiales que concu- dia de sus legtimos dueos: los pueblos indgenas.
rren en ellas, con el propsito de que se observen las

147
garantas que establece la Constitucin Poltica de los Esta-
dos Unidos Mexicanos.
226 Para garantizar el acceso pleno de los indgenas chia-
panecos a la justicia se considera necesario:
16, 17 SKELEL STUKULANEL KUSI OY X-AYAN skelel stukulanel kusi oy x-ayane, la stsatsubtasbe
XCHIUK KUSI OY X-AYAN TA OSIL BANAMIL skoplal ti kuxi xich tsakel ku x-elan tsots nitil
tsakal xkuxlej slumal batsi jnaklumetik xchiuk osil
Skelel stukulanel kusi oy x-ayane skan xal sjalil- banamil, yuun ja tsots skoplal kuchal xu xkot ta
tasel ta tunel; ja ti kelel tukulanel tskan kusi oy pasel ti skelel stukulanel kusi oy x-ayane. Ta
x-ayan ta osil banamile mauk noox kuxi xbol xlok tsakal, kalal la sloiltaik, la xchapik xchiukik (5)ti
x-ayan, ja skelel kuxi xjalij xchi o batel ta jpattik, yan jchope ti yajvalejtak jtunel jvuele te kot ta
te oy o batel ta tsakal jchieletik. Ti vaay kusitik oy yontonik ayej (12): ta xcha likesel no jkojuk loil
x-ayane ja ti voe, banamil, sbek sat teetike, ayej ja to kuxi slokes lek yoonik ta sabel lek
vomol amal, teetik, tonetik chenetik, kas, chon stukil ta chapel. Ti jechuk muyuk bu xich chunel
bolometik, ja ti kusitik xa yantike. tsakel ta muk ti Chapbilal kope te chab xi o ti loil
Kuxi xich lokesbel slekilal skotol xchiuk ta sta ayeje, te jech kechel o ikom skoplal ti vaaye.
skulejalik o xchiuke, ti smilobil vomol tsilal ta
yabtelanel osil banamile, ti yelkanel batel yip
41 2 Sustentabilidad. Es indispensable y urgente asegurar
stsunubal, ti xchonel smanele la xa yilbajin xchiuk
la perduracin de la naturaleza y la cultura en los territo-
ja yulesoj xa o batel.
rios que ocupan y utilizan de alguna manera los pueblos
Ti vaay kusitik oy x-ayane ja te oy ta yosil indgenas, segn lo define el artculo 13.2 del Convenio
sbanamil batsi jnaklumetik bu la jyakik yibel 169 de la OIT. Respetando la diversidad cultural de los
yechemal xkuxlejik xchiuk stalel skuxlejik, jayo ja pueblos indgenas, las acciones de los niveles de go-
te ta spich ontaik snailtak abtelal bochotik snaik bierno y las instituciones del Estado mexicano deben
skatajesele. Jayo tana, ti kalal oy xa ach volel tso- considerar criterios de sustentabilidad. Las modalidades
bel xchiuk ach volbail tsobbail (kelik ti vaay aye- tradicionales de aprovechamiento de los recursos natu-
jetike) oy ichel ta muk ta komon xchiuk xu xich rales que ponen en prctica los pueblos y comunidades
sba ta muk stukik ti jnaklumetike, ja te oy lek indgenas, forman parte de sus estrategias de persistencia
smelol ti skelel stukulanel kusi oy x-ayane. Ja me cultural y de nivel de vida. Se impulsar el reconocimien-
ta skel stukulan xchiuk tstsatsubtas spojel xchabiel to, en la legislacin, del derecho de los pueblos y comuni-
dades indgenas a recibir la indemnizacin correspon-
kusi oy x-ayan ti yuun oy yosil sbanamilike, te bijil
diente cuando la explotacin de los recursos naturales,
kelbil chabibil yuun ti bocho ja o noox yajval
que el Estado realice, ocasione daos en su hbitat que
stuke: ti slumal batsi jnaklumetike. vulneren su reproduccin cultural. Para los casos en los
Los numerosos contingentes del Ejrcito Federal Ta jun yoxvinik kojal ta chak kope muyuk bu que el dao ya se hubiera causado, y los pueblos de-
lek yaay ti jchop jchapanej kop ayeje, ti EZLN ja la

148
muestren que las compensaciones otorgadas no permi-
xchun ti kusi albil ta Smantalil ku x-elan ta pasel (ti ten su reproduccin cultural, se promover el estableci-
ta xal xu xich alel komon chapbilal kop kuchal miento de mecanismos de revisin que permitan que, de
xich chakelel tukubtasel noox ti kusi chich manera conjunta, el Estado y los afectados analicen el
chapel alel ta komone), ta xchaalbe skoplal ti caso concreto. En ambos casos, los mecanismos com-
pensatorios buscarn asegurar el desarrollo sustentable decisin nacional", subttulo: "Principios de la nueva
de los pueblos, y comunidades indgenas. De comn relacin", inciso 2 [ 41]).
acuerdo con los pueblos indgenas, el Estado impulsar
acciones de rehabilitacin de esos territorios, segn lo
define el artculo 13.2 del Convenio 169 de la OIT, y 18 TERRITORIO
respaldar sus iniciativas para crear condiciones que ase-
guren la sustentabilidad de sus prcticas de produccin y En los pueblos indgenas, la tierra que se cultiva, el te-
de vida (una versin ms breve en 137). rruo que los vio nacer y guarda la memoria de sus
138 Asimismo, impulsar, de comn acuerdo con los antepasados, el territorio en donde desarroll su histo-
pueblos indgenas, acciones de rehabilitacin de esos te- ria milenaria, no se pueden disociar. El hombre es in-
rritorios, y respaldar sus iniciativas para crear condiciones separable de la madre tierra que da el sustento a los
que aseguren la sustentabilidad de sus prcticas de pro- vivos y cobija a los muertos, de la cultura que brot de
duccin y de vida. su terruo, y del territorio que es la base material de la
construccin de su destino.
El pargrafo 41 no satisfizo a una de las partes, el EZLN, De la tierra, los pueblos indgenas cobran derechos
quien, acatando los puntos citados en las Reglas de agrarios; del terruo, derechos culturales, y del territo-
Procedimiento (que ofrecen la posibilidad de pronun- rio, derechos polticos:
ciamientos provisionales para reprogramar la nego-
ciacin de declaraciones conjuntas), reformula el plan-
teamiento de la sustentabilidad haciendo nfasis en un 18 OSIL BANAMIL
concepto ms riguroso de la relacin entre los pueblos OSIL BANAMIL XCHIUK KUSI OY X-AYAN La delegacin zapatista en la mesa del dilogo
indgenas con su tierra y su territorio como condicin OSIL BANAMIL, NAIL KULEBAL XCHIUK KUSI OY X-AYAN
de la sustentabilidad. Despus de una discusin con la OSIL BANAMIL XCHIUK SLIKESEL ACH JTEKLUMETIK
otra parte la delegacin de Gobernacin se lleg a OSIL BANAMIL XCHIUK TALEL KUXLEJAL
un punto de acuerdo (12): reabrir el dilogo agotando
los esfuerzos de negociacin. El incumplimiento de los Ti ta slumal batsi jnaklumetike, ti osil banamil ta
Acuerdos dej en suspenso el dilogo, y dicho punto
xich abtelanele, ti osil banamil bu ta sat yelo ivok
qued pendiente:
ayinike xchiuk bu nakal sjol yontonik ti bayel stot
5 2 Por lo que se refiere al desarrollo sustentable, la dele-
gacin del EZLN considera insuficiente que el gobierno
smeike, ti osil banamil bu meltsaj lekub tal yeche-
indemnice a los pueblos indgenas por los daos causados mal spoko xkuxlejike mu stak vokel chakel. Ti
en sus tierras y territorios, una vez ocasionado el dao. Es vinik antse mu stak vokel chakel xchiuk jchul
necesario desarrollar una poltica de verdadera sustentabi- metik banamil yuun ja chak veel uchubal ta
bochotik kuxulik xchi xkopojik xchiuk ti ja

149
lidad, que preserve las tierras, los territorios y los recursos
naturales de los pueblos indgenas, en suma, que con- smukoj spixoj bochotik chamenik lajemike, ja yav
temple los costos sociales de los proyectos de desarrollo. talel kuxlejal yuun te ivok ayan ta osil banamil,
(Documento 1 "Pronunciamiento conjunto que el Gobier- xchiuk ti osil banamile ja yibelinoj xchotlebinoj
no Federal y el EZLN enviarn a las instancias de debate y xchiel skopojelik batel ta tsakal.
Ta osil banamil ti slumal batsi jnaklumetike oy con los pueblos indgenas, el Estado impulsar accio-
nes de rehabilitacin de esos territorios, segn lo define
yichelik ta muk yabtelanel stunesel sbanamilik, ta
el artculo 13.2 del Convenio 169 de la OIT, y respaldar
ku smukul yosil sbanamilik oy yichel ta muk stalel
sus iniciativas para crear condiciones que aseguren la
xkuxlejik xchiuk ta ku sjamlejal yosil sbanamilik oy
sustentabilidad de sus prcticas de produccin y de
yichelik ta muk ta smelol jtunel j-abtel. vida (137).
138 Asimismo, impulsar, de comn acuerdo con los pue-
92 a) Territorio. Todo pueblo indgena se asienta en un blos indgenas, acciones de rehabilitacin de esos terri-
territorio que cubre la totalidad del hbitat que los pue- torios, y respaldar sus iniciativas para crear condiciones
blos indgenas ocupan o utilizan de alguna manera. El que aseguren la sustentabilidad de sus prcticas de pro-
territorio es la base material de su reproduccin como duccin y de vida.
pueblo y expresa la unidad indisoluble hombre-tierra-na-
turaleza. Territorio, hbitat y recursos naturales

Territorio y recursos naturales 69 El Gobierno Federal asume el compromiso de cons-


truir () un nuevo pacto social (). El pacto debe erra-
5 () la delegacin del EZLN considera insuficiente que dicar las formas cotidianas y de vida pblica que generan
el gobierno indemnice a los pueblos indgenas por los y reproducen la subordinacin, desigualdad y discrimina-
daos causados en sus tierras y territorios, una vez oca- cin, y debe hacer efectivos los derechos y garantas que
sionado el dao. Es necesario desarrollar una poltica de les corresponden: derecho a su diferencia cultural; dere-
verdadera sustentabilidad, que preserve las tierras, los cho a su hbitat; uso y disfrute del territorio, conforme al
territorios y los recursos naturales de los pueblos indge- artculo 13.2 del Convenio 169 de la OIT; derecho a su au-
nas () togestin poltica comunitaria; derecho al desarrollo de
su cultura; derecho a sus sistemas de produccin tradi-
41 () Es indispensable y urgente asegurar la perdura- cionales; derecho a la gestin y ejecucin de sus propios
cin de la naturaleza y la cultura en los territorios que proyectos de desarrollo.
ocupan y utilizan de alguna manera los pueblos indge-
nas, segn lo define el artculo 13.2 del Convenio 169 de 129 Se debe buscar el reconocimiento, en el sistema
la OIT. (). Las modalidades tradicionales de aprove- jurdico mexicano, federal y estatal, del derecho de los
chamiento de los recursos naturales que ponen en pueblos indgenas al uso sostenible y a todos los benefi-
prctica los pueblos y comunidades indgenas, forman cios derivados del uso y aprovechamiento de los recursos
Lectura de comunicados pblicos parte de sus estrategias de persistencia cultural y de naturales de los territorios que ocupan o utilizan de algu-
por miembros de la desaparecida CONAI nivel de vida. Se impulsar el reconocimiento, en la le- na manera para que, en un marco de desarrollo global, se
gislacin, del derecho de los pueblos y comunidades in- supere el atraso econmico y el aislamiento, lo que impli-

150
dgenas a recibir la indemnizacin correspondiente ca tambin un aumento y reorientacin del gasto social.
cuando la explotacin de los recursos naturales, que el El Estado debe fomentar el desarrollo de la base econmi-
Estado realice, ocasione daos en su hbitat que vulne- ca de los pueblos indgenas y garantizar la participacin de
ren su reproduccin cultural. () De comn acuerdo los mismos en el diseo de las estrategias encaminadas a
mejorar sus condiciones de vida y su dotacin de servi- 19 TAS SKANUB TANHAJI YET SBEYBALILAL
cios bsicos.
165 d) El derecho al uso y disfrute de los recursos na-
Jun ixyal heb tik ajuntzan skotak skalil ixalub tanhaj
turales de sus territorios, segn se define en los arts.
13.2. y 14 del Convenio 169 de la OIT, a travs del rgano
ta jun Mol lajti ta Xan Antil te tzijtum el ixbuch chaj
de gobierno o de la administracin que establezcan, eli hana ta man masankolilok laj. Ta wal yel to ha
exceptuando los recursos de las reas estratgicas y juntzan tik skanubtanhaj yuj heb icha sbeybalilal
aquellos cuyo domicilio pertenece en forma exclusiva a anhej baj skanchaji ata yik elektoral ay yintilal:
la Nacin. Syal sayan mach tzoch satilok wach chom
malaj selula heb syal sayani (ata kanabajax okab
Territorio y remunicipalizacin saychaj junok mach max yallaj yilan huum ma
stzibani):
85 Las legislaturas de los estados podrn proceder a la Kik yaj ko sayan mach tzoch kalkalilok to ket
remunicipalizacin en los territorios en que estn asenta- chonhab (tas ayoch ta yiban):
dos los pueblos indgenas, la cual deber basarse en con-
Ha jantak skuhal tzoch juntik ta yiban heb ket
sulta a las poblaciones involucradas en ella.
chonhab tik ta smasanil ay baj jun abil) manh
Territorio y cultura
lajanoklaj icha yik elektoral (toxon ton oxe abil):
To yik sba heb skexan el junok mach max
159 Se promover el reconocimiento de la composicin skanabajan laj tas ayoch ta yiban:
pluricultural del estado de Chiapas, que se sustenta origi- Heb ket kaluumal ay yintilal to ay yalan yik heb
nalmente en la existencia de sus pueblos indgenas, en- sayan junok mach syal yoch satilok hana to malaj
tendiendo por pueblos indgenas aquellos que teniendo yalan yik ta junok partido ay snabenal stzolbitan
una continuidad histrica con las sociedades anteriores a och junok tas:
la irrupcin europea, mantienen identidades propias y la Icha ta junok yaelal ayoch ta yiban ma tas wan
voluntad de preservarlas, a partir de un territorio y carac- yutan stupan eli, icha juntzan skanub tanhaj yet
tersticas culturales, sociales, polticas y econmicas, pro- sbeybalilal syal yoch heb ta junok syaelal (syal
pias y diferenciadas.
kilan junok lolonel baj ay yiknabilal sboan och
yowal heb ta skal xchonhabil.
19 USOS Y COSTUMBRES
Icha pax ta yik heb ix ix, juntzan skanub ta-
nhej heb ix ta sbeybalilal smoj saychaj ilchajok:
Esta expresin es una de las ms comentadas de los
Acuerdos de San Andrs, muchas veces con irona 177 Para la administracin de los municipios, habr

151
malvola. En realidad, usos y costumbres se aplican Ayuntamientos de eleccin popular directa y Ayunta-
casi nicamente a la prctica electoral indgena: posi- mientos Indgenas electos de acuerdo a usos y costum-
bilidad de votar sin boleta de voto (para permitir la bres, previa reglamentacin de los mismos e incorpora-
eleccin a analfabetas): cin a la ley electoral vigente en el estado de Chiapas,
misma que definir cundo se considerar como Ayunta- En materia penal o procesal, los usos y costumbres
miento Indgena. pueden influir en la sentencia (ver sistemas normativos
internos):
Derecho de elegir a autoridades tradicionales (cargos): 194 d) La realizacin, en los casos que se requiera, de
180 En los municipios con poblacin mayoritariamente peritajes antropolgicos a fin de tomar en cuenta los usos
indgena, se reconocer el derecho de los pueblos y y costumbres o cualquier elemento cultural que pueda
comunidades indgenas para elegir a sus autoridades influir en la sentencia, dando prioridad a la intervencin de
tradicionales y Municipales, de acuerdo a sus usos y cos- las autoridades indgenas en el nombramiento de los peri-
tumbres, y otorgar validez jurdica a sus instituciones y tos, o para ser considerados como peritos prcticos.
prcticas.
En el caso de la mujer, los usos y costumbres podran
Los tiempos y duracin de los cargos tradicionales (por ser revisados:
lo general un ao) no siempre coinciden con los tiem- 232 El problema de los derechos, analizado desde la pti-
pos electorales (normalmente tres aos): ca de las mujeres indgenas chiapanecas, exige desterrar
185 Deben respetarse los usos y costumbres que, en los silencios y olvidos seculares. Para erradicarlos es nece-
pueblos y municipios mayoritariamente indgenas, defi- sario incidir en la legislacin nacional y estatal, para garan-
nan tiempos especficos de duracin de cargos. tizar sus derechos fundamentales como seres humanos y
como indgenas.
Hay derecho de revocacin de los cargos que no fun- 233 Incorporar a la legislacin los derechos polticos, as
cionan correctamente: como el respeto a los usos y costumbres indgenas, res-
187 Los municipios con poblacin mayoritariamente ind- petando la dignidad y los derechos humanos de las muje-
gena, podrn desconocer a sus autoridades municipales res indgenas.
cuando stas incurran en responsabilidades y prcticas
contrarias a derecho o a sus usos y costumbres, y el
Congreso Local buscar respetar y aprobar su decisin.

Las comunidades indgenas tienen derecho a presentar


a candidatos que no pertenecen a un partido poltico:
217 Esta reforma deber garantizar condiciones de
mayor equidad y transparencia en los procesos elec-
torales, reconocer el derecho de las comunidades para
nombrar a sus autoridades tradicionales y municipales
de acuerdo a sus usos y costumbres, y otorgar validez
jurdica a las instituciones y prcticas de las comu-

152
nidades indgenas para nombrar autoridades y realizar
consultas bajo esquemas incluyentes y sin la necesaria
participacin de los partidos polticos.
14 REGLAS DE PROCEDIMIENTO*

Estas reglas fueron pactadas entre las Partes antes de llegar a


la formulacin de los Acuerdos; fueron revisadas y confir-
madas "en la crisis de julio" (de 1995), recordando a las
Partes que estas reglas son vinculatorias (es decir son obliga-
ciones de las Partes).

Punto 1.3 (1, 153)


Los temas de carcter estatal tendrn como resultado final
compromisos reales frente a las causas polticas, econ-
micas, sociales y culturales del conflicto que, asumidos en-
tre las Partes, se integrarn al Acuerdo de Concordia y Paci-
ficacin con Justicia y Dignidad.

Punto 1.4 (1, 4, 8, 10, 11 y entre 72 y 73).


Los temas y subtemas que produzcan resultados de alcan-
ce nacional tendrn como resultado final la elaboracin, por
acuerdo de las Partes, de propuestas conjuntas que las Par-
tes se comprometern a enviar a las instancias de debate y
decisin nacional, y que se integrarn, como tales, al Acuer-
do de Concordia y Pacificacin con Justicia y Dignidad.

Punto 1.5 (16)


Los subtemas que tengan carcter nacional, sern dialoga-
dos entre las Partes y, aquellos que sea posible, las Partes
elaborarn pronunciamientos conjuntos que se comprome-
ten a enviar a las instancias de debate y decisin nacional y
que se integrarn, como tales, al Acuerdo de Concordia y
Pacificacin con Justicia y Dignidad. En aquellos temas don-
de tales pronunciamientos no sean posibles, las Partes po-
drn emitir sus pronunciamientos individuales [es lo que
hizo el EZLN en el documento Punto Seguido que motiv,
justo antes de firmar, el reajuste intitulado Acuerdo (1-15)]

*P UBLICAMOS SOLAMENTE LOS FRAGMENTOS CITADOS EN LOS ACUERDOS .


KUSI YICHOJ TI JUNE

Chapbilal kop yuun jtunel juel ta Mejiko xchiuk EZLN.

Skomon ayej loil jtunel juel ta Mejiko xchiuk EZLN ta stakik batel ta stojol
Snail stsobobbail jvalejetik xchiuk jtunel juel ta Mejiko.

Skomon nopbenal kop ayej yuun jtunel juel ta Mejiko xchiuk EZLN chapbil
154
skoplal ta stakik batel ta stojol Snail stsobobbail jvalejetik xchiuk jtunel juel
ta Mejiko, jech kuxi chal ta 1.4 sventa smantaliltak li june.

Kusi ta sba jtunel juel ta Chiapas, jtunel juel ta Mejiko xchiuk EZLN skan
chich pasel ta Chiapas jech ku chaal chal 1.3 sventa smantaliltak li june.

Kusi chich pasel xchiuk kusi ta xich kelel li ta Chiapas. Kusi ta sbaik
skomon spasel jtunel juel ta Estaro, ta Mejiko xchiuk EZLN.

Nopbil mantal jun smeltsanojik jvalejetik sventa smeltsanel slamtsanel jol


ontonal xchiuk spajtsanel kop.
CHAPBILAL KOP TA SANANTREX
SBA KOJOL CHAP KOP
ICHEL TA MUK XCHIUK STALEL SKUXLEJ BATSI JNAKLOMETIK

T a xchakojal skelel chapanel sba loil ayej sventa


Ichel ta muk xchiuk stalel skuxlej Batsi
jnaklometik, xchiuk kalal la sjakik ta juju jote, ti EZLN
B. Ta ye yaj jvalej EZLN ta xal ti chkot ta yoon ti
junetike. Ja noox yuun, ta sventa ti oy to la jyal yayej
ta xchanlajunebal skakalil yual Febrero ta sjabilal 1996,
xchiuk jtunel juel ta Mejikoe, jech ji kot ta nopel yuu- ta xchakojol skelel chapanel, bu la jyalik ti skan
nik ti: chameltsanel, tsakel, jeltael o mi stupel yayejal ti
june, jech kuxi la jyich aiel nael kalal ay sjak tal ayej
CHAPBILAL KOPE ti EZLN; ja jech ta xal:

Ti junetik bu tsakal, lokem, vinajem ta sba kojol skomon 1 Ti yaj jvalej EZLN tsots la jyalik ti muyuk to bu cha-
chapanel loil ayej sventa Ichel ta muk xchiuk Stalel panbil lek skoplal ti osil balumil ta sjunlej Mejikoe,
xkuxlej Batsi jnaklometike: "SKOMON AYEJ LOIL xchiuk tskan cha tukibtasel ti sjukubal xchavinik
JTUNEL JUEL TA MEJIKO XCHIUK EZLN TA STAKIK mantal ta mukta mantal jun, yo kuxi ja stsak ku x-elan
BATEL TA STOJOL SNAIL STSOBOBBAIL JVALEJETIK snopoj komel Emiliano Zapata, bu chachop loil ti tsots
XCHIUK JTUNEL JUEL TA MEJIKO." "SKOMON kusi chich kanele: Ti osil balumile ja yuun buchu ta
NOPBENAL KOP AYEJ YUUN JTUNEL JUEL TA MEJIKO xabtelan, oyuk kolel xchiuk osil banamil. Komon
XCHIUK EZLN CHAPBIL SKOPLAL TA STAKIK BATEL TA nopbenal ayej loil yuun jtunel juel ta Mejiko xchiuk
STOJOL SNAIL STSOBOBBAIL JVALEJETIK XCHIUK EZLN chapbil skoplal ta stakik batel ta stojol Snail
JTUNEL JUEL TA MEJIKO, JECH KUXI CHAL 1.4 SVENTA stsobobbail jvalejetik xchiuk jtunel juel ta Mejiko, jech
SMANTALILTAK LI JUNE." "KUSI TA SBA JTUNEL JUEL TA kuxi chal ta 1.4 sventa smantaliltak li june, ta xbuluchibal
CHIAPAS, JTUNEL JUEL TA MEJIKO XCHIUK EZLN SKAN ta sjokojal ayej: "xchameltsanel mantaletik", ta stsibal B).
CHICH PASEL TA CHIAPAS JECH KUCHAAL CHAL TA
1.3 SVENTA SMANTALILTAK LI JUNE." 2 Ti bu albil skoplal sventa slekil meltsanel kuxlejale, ti
yaj jvalejtak EZLN la jyalik ti mu jauk noox skan stoj
A. La jyakyeik yaj jvalej jtunel juel ta Mejiko ti ta xkot jtunel juel ta Mejiko, ti slumal batsi jnaklometike yichoj
ta yoon ti li junetike. ilbajinel utsintael yosil sbalumilike. Tskan kelel nopel
lek ta batsi melel kuxi stak lekil meltsanel xkuxlejal,
tauk xchabi stupulan osil balumil xchiuk skotol kusi oy jelubtasej kop ta skotol tusanel chapanel ta stojol batsi
x-ayan ta yosilal slumal batsi jnaklometik, xchiuk tskan jnajklometike, ja noox tskan aiel mi skanoj jelubtasej
tstsak ta muk ku yepal tspak kusi yich ilbajinel utsin- kop ti buchu chich chapanele, mi sna lek batsi kop,
tael kalal mi yuun oy la spas abtelal jtunel ta komone. mi xojtikin talel kuxlejal xchiuk kelel chapanel yuun
Sba pokol jun, skomon kop ayej jtunel juel ta Mejiko batsi jnaklometik (Ta xchapokol jun: Komon chapbilal
xchiuk EZLN ta stakik batel ta stojol Snail stsobobbail kop ayej yuun jtunel juel ta Mejiko xchiuk EZLN
jvalejetik xchiuk jtunel juel ta Mejiko, ta sjo kolal jun, chapbil skoplal ta stakik batel ta snail stsobobbail jvale-
jvok ayej ja sbi " Smelol ach volel tsobel" ta jetik xchiuk jtunel juel ta Mejiko, jech kuxi chal ta 1.4
xchachopol kop). sventa smantaliltak li june), ta svakolol jun, sbiinoj
"kelel tupulanel sventa tusanel chapanel."
3 Jauk ti ku x-elan xkuxubinel slekubtasel xchiuk
Stalel xkuxlej batsi antse, ti yaj jvalej EZLN la jyalik 6 Ti jvalejetik yuun EZLN la jyalik ti skan meltsanel
muyuk chapal ti kusi chapbil skoplal li ta ayej loile. mantal kuxi oyuk spojel yichel ta muk batsi
Yuun ti batsi antsetike oxkoj ti yilbajinelike: ta skoj ti jnaklometik o manchuk mi maikuk, mi yuun lokemik
yuun antse, yuun batsi ants xchiuk ti abol sbaike ja batel ta slumalik li noox ta yosil sbalumil Mejiko o mi ta
yuun tsots ta skanik kuxi oyuk ach volel tsobel ta xlokik batel ta yantik namal balumil. Ta sba pokol jun,
kuxlej li ta sjunlej Mejiko, oyuk yan sjam smelol ta skomon kop yayej jtunel juel ta Mejiko xchiuk EZLN ta
tunesel kulejal, spasel abtel, volel tsobel ta komon stakik batel ta stojol Snail stsobobbail jvalejetik xchiuk
xchiuk stalel kuxlejal bu chich ta muk skotol jtunel juel ta Mejiko. (Ta sjokolol jun, ta xvaxakkojol
jnaklometik mi vinik, mi ants. (Sjunal 3.2 kusi chich ayej, ja sbi skelel spojel batsi jnaklometik chlokik
pasel xchiuk kusi ta xich kelel li ta Chiapas. Kusi ta batel ta yan lum."
sbaik skomon spasel jtunel juel ta Estaro, ta Mejiko
xchiuk EZLN, ta sbalunkolol jun) 7 Kuxi stsatsub ti jteklumetike, ti jvalejetik yuun EZLN
chalik ti skan xak skop ta jamal jtunel jueletik ku x-elan
4 Ti yaj jvalej EZLN la jyalik skan cholel lek ta sjokojal ch-abtej, chchanubtasvan ta abtel, bu ta xich pasel
ku x-elan ta xich pasel, bakin chkot ta pasel ti kusi xchiuk ku yepal ta xtun takin. (Ta xchapokol jun:
chap skoplal yuunike, yuun ti vaie, skan chchapbeik "Komon nopbil chapbilal yuun jtunel juel ta Mejiko
skakalil ti batsi jnaklometik xchiuk jtunel j-abteletik yo xchiuk EZLN chapbil skoplal ta stakik batel ta stojol snail
kuchal lek komon nopbil chapbil chkot ta pasele. stsobobbail jvalejetik xchiuk jtunel juel ta Mejiko, jech
kuxi chal ta 1.4 sventa smantaliltak li june", ta yoxkolal jun).
5 Oyuk lek smelol tusanel chapanel, ti yaj jvalejtak EZLN
la jyalik mu xu xich chayel ta ontonal ti skan vaanel 8 Jauk ti sventa spukobil kop ayeje, ti jvaelejetik yuun
EZLN, la jyalik skan xich akel ta aiel lek ta melel kusi lek ti ja komon chapbil kope jech ku x-elan ta xal svu-
yabtel tspas ti jtunel jueletike, xchiuk kuxi chtun yuun nal smantal loil ayej kuxi ta lekilal xpaj xchab kop li
spukobil kop ayej ti slumal batsi jnaklometik xchiuk ta Chiapas, xchiuk ta xich pasel ta jmoj xchiuk komon
oyuk lek yichel ta muk slumal batsi jnaklometik yo chapbil kop kuxi smeltsaj slamtsaj jol ontonal xchiuk
kuxi oyuk yuun stukik ti spukobil kop ayeje. (Sme spajtsanel kop. Yo kuchaal xich tael lekil chapanel
laryo, sme televisyon, sme chojontakin, sjunal pukob xchiuk oyuk smukibtasel kuxlejal.
kop ayej, Fax, koponobbail laryo, komputalora, xchiuk
stunesel satelite) (xchapokol jun: "Komon nopbil chapbi-
lal kop yuun jtunel juel ta Mejiko xchiuk EZLN chapbil
skoplal ta stakik batel ta stojol Snail tsobobbail jvalejetik KOMON XCHAPAL KOP JTUNEL JUEL TA MEJIKO
xchiuk jtunel juel ta Mejiko, jech kuxi chal ta 1.4 sventa XCHIUK EZLN TA STAKIK BATEL TA SNAIL
smantaliltak li june, ta sbalunkolol jun ta sventa STSOBOBBAIL JVALEJETIK XCHIUK JTUNEL JUEL
xvaxakojol kop spukobil kop ayej"). TA SJUNUL MEJIKO

C Jauk ti junetik bu albil skoplal ta stsibal B, xcha- Svaklajunebal skaklil yual


chopol jvalejetik skan xak ta ilel slekil sjol yoonik ti ku Pebrero ta sjabilal 1996
sjalil ta xkopoj xloilajike, yo kuchal skomon sabeik
sjam smelol ta chapanel ti vai ayejetike. Jech kuxi la xchap skop yayejik EZLN xchiuk jtunel
juel ta Mejiko sventa skomon slamtsanel jol ontonal
D Ti juju chope ta xakik batel ta snail stsobobbail xchiuk spajtsanel kop yo kuchaal oyuk chapanel
jvalejetik xchiuk jtunel juel ta Mejiko, xchiuk ta tusanel xchiuk mukibtasel tey ji kot ta pasel ta
snailtak butik ja ta sbaik skelel ti oxpok jun jmoj yichoj Sanantrex, Chiapas, xchachopolik la xchapbeik skoplal
meltsanele, yuun ja te tsakal ta chapbil kop xchiuk kusi yichel ta Muk xchiuk Stalel xkuxlej batsi jnaklom,
ja ta sbaik spasel ti kusi kot ta komon chapel yuunike. smantalil xchapobil kop tey ji kot ta yontonik yakel ta
nael ti skomon chapbilal kopik, jech kuchaal chal 1.5
E Jmoj la jyak skop ta sba xchachopolik ti tstakik batel ti smantaliltak li june.
chapbilal kop ta stojol snail stsobobbail jvalejetik xchiuk
jtunel juel ta Mejiko, xchiuk bu ja ta sbaik skelel ta li Ti mukta tsobajel la spasik EZLN xchiuk jtunel juel ta
estaro ta yuun Chiapas, jech xtok ti kusi albil skoplal ta Mejiko sventa skelel ku x-elan chich chapanel ti Ichel
stsibal B, tskan xich lek ta muk ti snailtak abtelale, yuun ta muk xchiuk Stalel xkuxlej batsi jnaklome, ja noox o
ja te chapajem o xchiuk euk ti komon chapbil kope. tey tsobajel bu xu la jyalik jtunel juel ta Mejiko xchiuk
Ti li june xchiuk ti yan oxpok jmoj akbilike, chunbil o EZLN ku x-elan chakik ta aiel ti snopbil xchapbilal
kopike "Ach volel tsobel batsi jnaklometik xchiuk xak skop ta slekubtas, yuun ja tey jmoj tsakal xchiuk
Estaroe". xchameltsanel ti Estaroe, ako skel kuxi xlekub lekil
utsilal, xmukib kuxlejal xchiuk chapanel yuun slumal
Ti komon chapbilal kope oy sjam smelol kuxi xu xkot batsi jnaklometik, xchiuk ako stsatsubtasbe kuxi stusanel
ta pasel ta jun noox ti volel tsobele, kuxi spas ta ach ku stsakel ta muk butik chkot ta nopel xchiuk xchapanel ti
x-elan volol tsobolik ta kuxlej slumal batsi jnaklometik, kusitik chkot ta pasele, tskan oy lek smelol nitel tsobel.
yantik jnaklom ta komon xchiuk ti estaroe. Ti li volbail
tsobbail ta sventa ach volel tsobel ta kuxleje ja tey Tskan tskolta sbaik skotol vinik antsetik xchiuk buchutik
stsakoj yip ti yuun ch-achub stalel sjunul slumal Mejiko jmoj svoloj stsoboj sbaik, ti li jtunel juel ta Mejikoe
xchiuk ti li noox ta kosilaltik ta sventa batsi chak ye yo kuchaal sabe sjam smelol sventa kuxi xjel
jnaklometik, ja noox me xu stsak yip xchiuk chkot ta batel jol ontonal, kusitik chich nopel pasel ta yilbajinel
pasel mi yuun te nitilik euk ti batsi jnaklometik xchiuk yutsintael ti batsi jnaklometike xchiuk kuxi oyuk xlik
skotol jnaklom ta komone, ti vaie yuun me tskan talelal sventa yichel ta muk ti jech oy epal chop
chameltsanel tukibtasel ti Estaroe. kuxlejale, ja noox jech xtok, ti oyuk stsakel ta muk ti
158
ku x-elan xchapojik sbiiltasojik osil balumil ku x-elan
SMELOL TI ACH VOLEL TSOBELE kuxul chamalik, xchiuk ku x-elan snopojik ti slekubtasel
xkuxlejike.
Ti yechemal kuxlejale ta xal kaitik ti slumal batsi
jnaklometike, pisbilik tal ta kusiuk noox oy svokolik tal Tskan xich nitel tsobel slumal batsi jnaklom, ti li jtunel
ta ilbajinel utsintael, ta chakel, ta naleel, ta meanal juel ta Mejikoe ta xak ye ti tstsak ta muk xchiuk tstijbe
xchiuk muyuk tsakbilik ta svaanel, spasel jtunel juel. yoon ti jauk baiikuk ta xchapel stukik kusi xtal xbat ta
Ta xal xtok ti tey to tsakal tal ti xkuxlejike manchuk mi xkuxlejike, xchiuk tsatsubuk ta sjol yoonik ti jaik vinik
skotol mantaletik ta skan ta sjelbe xchiuk ta skooltajesbe antsetik jmejikano xchiuk ti jech oy lek yichelik ta muk
xkuxlejal kuchaal jkaxlanetik. Ti vaie skan xal kuxi xu yuun ja skoltaoj sbaik ta smeltsanel xchapanel ti slumal
xchay x-ul ti kusitik kotemik ta pasele, tskan xich lek Mejikoe, jayuun staoj ta yipal stukik ti yichelik ta
pasel ach lekil abtelal, lek nopbil chapbil ta komon muke.
xchiuk bu jmoj sta sba ti kusi tspas jtunel juel xchiuk
jnaklometike, xchiuk tsots skoplal teyuk nitil tsakalik Ta jpel cha pel nooxe, tskan ach yipal volel tsobel ta
euk ti slumal batsi jnaklometike. sjunul slumal Mejiko, tskan ti jtunel juel ta Mejiko
xchiuk skoltael sba euk ti batsi jnaklometik xchiuk
Tskan achubtasel ti smelol yabtel Estaroe, mu jechuk skotol vinik antsetik, ako sbain sabel sjam smelol, sventa
noox anil nopbil, yuun ti jtunel juel ta Mejikoe skan kuxi xak ta ilel spijil sjol yoontonik; tskan kuxi
xmukib xlekub slumal Mejiko ta xich ta muk, ta stoy ti xkuxlejik sventa xkot ta pasel ti vai jelmok kuxlejal
spoko yechemal xkuxlej xchiuk skulejal xchulel xchiuk stsakel ta muke.
xkuxlej ti batsi jnaklometik yo kuchaal xmukib ta
j-echel skotol kusi sna spasel xchapanel, ta smelol Ti ku x-elan nopbil ta xlekub xkuxlej Mejikoe ja yichoj
jtunel juel, xchiel skopojel vinik antsetik xchiuk stalel kelel kuxi xu xchay poko meanal, jipel tenel pajel
xkuxlejik. xchiuk ti muyuk ep snitel stsakelik kuxi skolta sbaik ta
skelel smelol jtunel juel ti miyon batsi jnaklom
Ti jech oy meanal xchiuk jipel tenel, pajel staoj slumal jmejikanoetike. Ti vai ku x-elan nopbil smeltsanel
batsi jnaklome, chak ta ilel ti mu kooluk oy slekubtasel jnaklometik, yichojbe lek smelol xchiuk kuxi mu yalel
skuxlej ti jnaklometik ta slumal Mejikoe, jayuun ja tey toyoluk nooxe, ja yibel stsatsal kuxi xich tael ach
stsakoj o yip ti oy stsatsal kanel xchapanel stusanel lekubtasel xchiuk xchapanel jnaklometik bu xich ichel
kuxlejale, ti vaie ja tskan tskel stupulan Estaro kuxi ta muk ti jujun tal sbel jol ontonale. Ti vai kusi nopbil
xlekub s-utsib xkuxlejik ti vai ku yepal jnaklometik li ta ta pasele, ja yipal stsatsal ku x-elan chich kanel ta
Mejiko euke. kosilaltik yuun jech skanoj ti sjunlej slumal Mejikoe,
vaie mauk noox ta spat yoon ti jnaklometik xchiuk 159
Ti jtunel juel ta Mejikoe snaoj ti ja ta sba spasele, slumal batsi jnaklometike, xchiuk mu xu xak ta sba ti
jayuun ta xal ti yalojbe sjol yoonton ta sabe sjam kusi ja sbainoj spasel jtunel juel ta Mejikoe, yuun ja
smelol xchiuk ta xlik spas kusitik kechel makal spasel ta tsots skoplal kuxi xich tael slekubtasel xchiuk
sjunlej Mejikoe. Ta xak ta sba stsatsubtasel, snitel tsobel smukibtasel xkuxlej sjunul Mejiko.
slumal batsi jnaklometik ta slekubtasel xkuxlej sjunul
slumal Mejiko, ja noox ti tskan xichbe ta muk Ti chai jtunel juel ta Mejikoe, ti kusi kechel o noox tal
ku x-elan nopen xaiik chiem kopojemik kusi ta pasel ta vone xchiuk kusi tsots ta xich kanel tanae,
svinajesoj ta xkuxlejik xchiuk ku yepal jmoj svoloj ti smelol kuxlejal xchiuk ku x-elan chapal kusi oy
stsoboj sbaik, xchiuk ako skel xchapan ta komon ti x-ayane, xchayel meanal, xchiuk ti sjipel stenel spajel
slekubtasel chiel kopojele. Ako sjambe smelol jtunel slumal batsi jnaklometike, tskan ta skolta sba ti jtunel
juel xchiuk talel kuxlejal kuxi xlekubik batel ta tsakal juel xchiuk skotol ti jnaklometike, ti vaie ja me tsots
xchiuk kooluk jmoj ta xich chapanel meltsanel, skoplal xich tsakel ta venta kuchaal stsak yip slikesel ta
achubtasel xchiuk slekubtasel xchiel skopojel ti komon ti vai ach ta svol stsob sbaik slumal batsi
jnaklometike, sventa lek tsots jmoj yomol, stsak ta muk jnaklometik ta sjunul Mejiko xchiuk Estaroe, juju chop ta
xchiuk tstsik ti ku x-elan jelelike, ako komonuk xak ta skojolkojol jtunel jueletike.
lekinel ti kusi xich tael ta slekubtasel kuxlejale. Ti slumal Ti vai ach volel tsobele, tskan mu xa jauk stsak ta muk
batsi jnaklometike ta skolta sbaik xchiuk slekilal ti skooltajesel talel kuxlejalil sventa xich ta muk ti
slumal batsi jnaklometik yo kuchaal oyuk yichelik ta stupulanojik ti smantalil xkuxlejike, skulejalik, stalelik
muke, jauk tsakbil ta muk ti ku x-elan likem tal xchiuk smelol jtunel juel, manchuk mi mu xa skotoluk.
stsunubalike, kusi tskanike, ti ku x-elan ep ta chop talel Ja me chich tupulanel mi tsakal ta yoonik ti stalel batsi
kuxlejal ta sjunlej slumal Mejiko xchiuk kusi yakoj skop jnaklom yichojike, sventa xkot ta nopel chapel buchu
ta pasel yuun jtunel juel ta Mejiko xchiuk yantik namal xu slekin ti li kusi albil skoplal" sventa slumal batsi
osil balumile, jech kuchaal Konvenio 169 yuun OIT. jnaklometike .

Ti jtunel juel ta Mejikoe snaoj ti vi slikesel ach volel Ti yichel ta muk snopbenal yuunike jech ta xkot ta
tsobel xchiuk slumal batsi jnaklometike, ta x-akbat ta pasel kuchaal chapbil skoplal ta mantal jun ti yichel
sba ti tskoltael sba ta xchapanel kusitik jinil sokol tsots sbaik ta muk stukike, ja noox tskan ti junuk volol
skoplale, ti vai kusi ta xich pasele tskan xich akel ta tsobol ti yosilal Mejikoe. Mi jech june, stak snop stukik
ilel ti chapbil sabil lek smelole, tskan chich ichel ta ku x-elan ta stuj ta svaan yaj jtunel juel ta slumalik
muk ku x-elan jelel ti jusep osil balumile xchiuk xchiuk kuxi xchapan sbaik ta skelel smelol kulejal,
ku x-elan stalel jujun slumal batsi jnaklometike. jtunel juel, svolel stsobel sbaik ta kuxlej xchiuk stalel
160
xkuxlejal. Ti smantal junal sventa yichel sbaik ta muk
stukike ta xak ta tael ta melel ti ichel ta muk ta komone,
JTUNEL JUEL TA MEJIKO YAK SKOP ta skelel lekil kulejal, talel kuxlejal xchiuk smelol jtunel
KUSITIK TA SBA SPASEL juel, ja noox yuun lek ichbil ta muk ti ku x-elan stale-
SLUMAL BATSI JNAKLOMETIK like.

Ti kusitik kom ta sba skelel jtunel juel ta Mejiko sventa Sjamel snitel tsakel ta smelol jtunel juel. Ti Estaroe
ti ach volel tsobel xchiuk slumal batsi jnaklometike, ja tskan tsabe skoplal ti xich jelel kelel chapanel xchiuk
ti kotuk ta pasel yuun jtunel juel ta sjunlej Mejiko, ti: sventa xjamuk snitel stsakel ta smelol jtunel juel li noox
ta yosilal xchiuk ta sjunul Mejiko ti slumal jbatsi
Stsakel ta muk slumal batsi jnaklometik ta Mukta mantal jnaklometike, ja noox ti tskan xich ichel ta muk ti ep
jun. Ti Estaroe tskan tsabe skoplal stsakel ta muk ta chope, ku x-elan oyik xchiuk ku x-elan nopen xai
kuchaal tsatsubtasbiluk ta mantal jun, ti xu snop xchap chiem kopojemike, xchiuk slekubtasel yach svolel tso-
stukik slumal batsi jnaklometik ti yuun jaik buchutik bel ti sjunul Mejikoe. Ti kusi tsots chal ye stiik xchiuk
"tey likem tal stsunbalik ta stojol lumetik ti tey o noox kusi tskanik batsi jnaklometike tskan xich aiel xchiuk
nakalik ta vone kalal julik jkaxlanetik xchiuk kalal la pasel ti kusi tskanike xchiuk skan xich tsakel ta venta
jyakik tsak ta jujusep osil balumile, muyuk ta alel ta ichel ta muk sventa skelel smelol jtunel juel, lekil
ku x-elan kelbil chapanbilik ja noox ti tey to skeloj kulejal, volel tsobel ta kuxlej xchiuk stalelik ti slumal
batsi jnaklometike, jech kuchaal sjunul slumal Mejiko, spasel juchop talel kuxlejal ta sjunal chanubtasel ta jujun
xchiuk tsots skoplal xchameltsanel ti Estaro ta sventa chanjunetik ta komon xchiuk bu tojbilike. Ti yojtikinel
ku x-elan xkot ta pasel ti smantalil kuxlejale. Ti jtunel stalel xkuxlej batsi jnaklometike ja smukibtasel sjunul
juel ta Mejkoe ta slikesbe skoplal xchameltsanel mantal slumal Mejiko xchiuk tsots skoplal kuchaal xchay o ti
junetik bu ja snitilul sba xchiuk ti kusitik kotem ta alel mu xich aibel smelol xchiuk kuxi xlaj skoplal ilbajinel
chapele. utsintael ta stojol batsi jnaklometike.

Stsatsubtasel oyuk lek tusanel chapanel. Ti Estaroe skan Stsatsubtasel chanubtasel xchiuk pijubtasel. Ti Estaroe
tstsatsubtas ti oyuk lek stusanel xchapanel slumal batsi tskan tstsatsubtas xchanubtaselik batsi jnaklometik, bu
jnaklometik bu kalal yichoj ta venta sjunul slumal stsak ta muk xchiuk ako tunuk ti kusi snaike, kusi
Mejiko, ja noox yuun tskan ichel ta muk ku x-elan nopen xaiik spasel xchiuk ku x-elan svoloj stsoboj
stalel xkuxlejik xchiuk ku x-elan nopen xai xchapan sba sbaike. Tskan lek chapal ti chanubtasel ta parajeetike
stukike, xchiuk oyuk stsatsubtasel yichel ta muk ti vinik yo kuchaal xjam lek sbe ta yojtikinel talel kuxlejal, pijil
antsetike. Ta slikesbe skoplal yo kuchaal skotol mantal chanjun xchiuk tsatsal abtelal; oyuk mukta tsatsal
junetik sventa tusanel chapanel ako stsak ta muk jtunel chanubtasel sventa xlekub xmukib xkuxlej; pijubtasel 161
juel ti ku x-elan nopen xai xchapan sba ta yutil slumal koltael ta xchanel abtel yo kuxi xlekub ti kusi xlok
batsi jnaklometike, yuun ti tusanel chapanele tskan ja x-ayan ta yabtelike xchiuk kusi oy x-ayan yuunike;
xich ta muk ku x-elan nopen xai stusan xchapan sba xchiuk chanubtasel kuxi svol stsob sbaik yo xlekub ti
stukike, vai juun sabiluk noox lek smelol yo kuchaal kusi chich kanel chapanel ta parajeetike. Ti Estaroe
stsake ta muk yuun jchapanvanejetik ta Estaro ti kusi la skan chich ta muk ku x-elan xchapoj sbaik ta
stusan xchapan stukike. chanubtasel pijubtasel slumal batsi jnaklometik, jech ku
x-elan stalel xkuxlejike. Ti chanjun chak Estaroe tskan
Spukel staniel stalel xkuxlej slumal batsi jnaklometik. Ti chak ta ojtikinel ti ep ta chop talel kuxlejale. Tska kelbel
Estaroe tskan tsabe skoplal smelol talel kuxlejal ta smelol yo nitil tsakaluk batel chanubtasel ta parajeetik ja ti
Mejiko xchiuk li ta osilalil sventa stsakel ta muk xchiuk kuchaal skojolkoj xmuy batel ti chanjune.
sjambel sbelal bu xu spolesik xchameltsanik xchiuk
xakik ta ojtikinel stalel xkuxlejik ti slumal batsi Stsatsubtasel, skelel stael kusitik tsots bai jtunel. Ti
jnaklometike; ja noox jech xtok sventa spukel xchiuk Estaroe tskan tsatsubtas ta stojol slumal batsi jnaklometik
jmoj svolel ti kusitik chich pasel xchiuk buchutik ja ta ti kuxi xu sta sveel yuchobik, kelel poxtael xchiuk
sbaik skelel yabtelanel slekubtasel stalel xkuxlej batsi kusi chtun ta sna skulebik yo kuchaal xu lek xchi
jnaklometike, tskan me te nitbil tsakbilik euk ti slumal xkopojike. Ti smelol volel tsobel ta kuxlejale, ta slikes
batsi jnaklometike; xchiuk ochuk euk ti kusitik snaik kusi tsots skoplal tskan pasel sventa ololetik, kerem
tsebetik ta slumal batsi jnaklometik yo kuchaal xlekub SLIKEB SMELOL ACH VOLEL TSOBEL
skelel xpoxtaelik, sveel yuchobik xchiuk oyuk skoltael
ta yabtel xchiuk spijubtasel ti batsi antsetike.
4 Ti jtunel juel ta Mejikoe ta xak skop skelel xchiuk
Stsatsubtasel kusi xlok x-ayan ta osil balumil xchiuk xchunel slikeb smelol yach volel tsobel sba xchiuk
abtelal. Ti Estaroe tskan tstsatsubtasbe slikeb skulejal Estaro ti slumal batsi jnaklometike, ti vai smelol slikebe,
slumal ti batsi jnaklometike, ja noox ti ja jech tskan ja:
pasel lekubel utsibel jech ku x-elan chapbil xchiukike,
ako stunesik yip spijilik ti vinik antsetik ta abtel ta 1 Epal chop talelal. Ti ku x-elan ta xil skopon sbaik
pavrika xchiuk skatajesel kusi xlok x-ayan ta osil jteklumetik xchiuk talel kuxlejal oy ta yajval slumal
balumil sventa chtun yuunik stukik xchiuk chchonik ti Mejiko ja me ta stsak ta muk ku x-elan jelmokike, ti oy
kusi ep chbat ta pasel yuunike; mi chtoy stojol ti kusitik skomon ichelik ta muke. Ti vai ku x-elane, ja me ta
chich pasel meltsanel xchiuk kusi xlok x-ayan ta osil sabe smelol smantalil ku x-elan ta x-abtej ti estaroe
balumile ja to jech xu xpol o ti tojel ta abtele xchiuk ti xchiuk kuxi ta xakbe ta sjol yoonton jnaklometik ti ep
162
xu spas smeltsanik kusi chtun yuunik ta sna slumalik ta chop kuxlejale, yo kuchaal xchay batel skotol ti ku
xchiuk ta sjunlej yosilalike. Ti kusitik chkot ta pasel x-elan oy ilbajinel, utsintaele xchiuk ja noox jech xtok
sventa xlekub kuxlejal ta sparaje batsi jnaklometike ja ta ako stukibtas ti oy yalel toyol kulejal xchiuk kuxlejale.
stsak yip ti kalal jmoj chich nopel chapel xchiuk yaj Ja noox jech xtok tskan xich sabel batel yach melolal
jvalejik kalal ta xlik yich pasel xchiuk ja to mi tsutse. mantaletik ti jauk xich ta muk ti ep ta chop talel
kuxlejale, xchiuk ako yak ta ilel ti jmoj xtal xbat
Skelel spojel batsi jnaklometik kalal ta xlokik batel ta skopan sbaik talel kuxlejaletike, oyuk komon mantaletik
yan lum. Ti Estaroe tskan tstsatsubtasbe smelolal kuxlejal ta stojol ti jmejikanoetike, xchiuk ti yichel ta muk ku
kuxi xichik kelel pojel batsi jnaklometik mi yuun x-elan ta xchapan sba stukik ti steklumal batsi
lokik batel ta yan lum, manchuk mi li noox ta yosilal jnaklometike. Ti vai stsakel ta muk xchiuk yakel ta
Mejiko o mi ta yantik namal balumil, ti jaychop snailtak ojtikinel ku x-elan jelmok kuxlejal ta sjunul yosilal
abtelal yuun juel jtunel tskan tslikesik koltael ta abtel Mejikoe, ja ta skan xal ti kuchaal stsak yipal ti stsakel
xchiuk xchanubtasel ti antsetike, skelel xpoxtael xchiuk ta muk jelmok talel kuxlejal xchiuk stupulanel ta jun
xchanubtaselik ti ololetik xchiuk kerem tsebetik, ti ta noox svolel stsobel sba ti jnaklometik ta Mejikoe, ti
parajeetike tskan me ja te jmoj ta xkot ta pasel ti bu yabtel Estaro xchiuk snailtak abtelale tskan komon
chlokik batel xchiuk ti bu chkotik ta sa abtele. chkot ta pasel muyuk ta alel me batsi jnaklom o mi
jkaxlan xchiuk mi yan o ku x-elan volol tsobolik ta
kuxlej. Ti smukibtasel xkuxlej yosilal Mejikoe tskan me
ja stsak ta muk ti epal chop talelale, ti vaie ja me ti jnaklometike. Koman nopbil xchiuk slumal batsi
ichbil sjam smelol ta kuxleje, ta abtel, ta stsak ta muk jnaklometik, ti estaroe ta slikesbe skopal yabtelal
xchiuk kool tskel ti ep ta chope. xchameltsanel ti vai osil balumiletike jech kuxi chal
13.2 mantal ta Konvenio 169 yuun OIT, xchiuk ta
2 Skelel stupulanel kusi oy x-ayan. Tsots skoplal stsatsubtasbe yip ti kusi ta spase sventa sabe stukil
xchiuk ta oratikuk noox tskan xich kelel tupulanel osil skelel stupulanel batel ku x-elan ta x-abtejik xchiuk
balumil xchiuk talel kuxlejal bu nakajtik xchiuk chtun xchiel skopojelike.
yuunik ti slumal batsi jnaklometike, jech kuchaal
chalbe smelol 13.2 mantal ta Konvenio 169 yuun OIT. 3 Xchapalilal. Ti Estaroe tskan tsabe skoplal ti chapaluk
Ichbiluk ta muk ti ep ta chop talelal ta slumal batsi xchiuk jmojuk lek ti kusi tspas snailtak abtelal xchiuk
jnaklometik kalal mi oy kusi xlik xtab ta pasel yuun skojolkoj jtunel juel buchutik ch-abtejik ta stojol slumal
skojolkoj jtunel jueletik xchiuk snailtak abtelal ta sjunul batsi jnaklometike, tskan mu vokolikuk kuxi mu vokol
slumal Mejikoe tskan skelik kuxi oyuk skelel chakaluk ti kusi nopbil ta pasele. Ja noox jech xtok
stupulanel kusi oy x-ayane. Ti ku x-elan nopen xai tskan ichbiluk lek smelol xchiuk tukuk xich pikel
slekinik kusi oy x-ayan ta osil balumil ti slumal xchiuk lajesel ti takin ku yepal akbil sventa smukibtasel, 163
sparajetak batsi jnaklometike, yuun ja jech saojbeik slekubtasel slumal batsi jnaklometike, jech chkot ta
stukil yo kuchaal tsakal o ti stalel xkuxlejik xchiuk ti pasel mi yuun tey tsakbil tsobbil ta snopel xchapel batsi
ku x-elan chiem kopojemike. Ta xich kelel kuxi xich jnaklometik ti kusi chich pasele xchiuk ta skelel
tsakel ta muk, ta mantal jun yichelik ta muk ti slumal xchabiel kuxi chich tunesel ti takine.
xchiuk sparaje batsi jnaklom sventa xich tojbel kalal
me xich lokesbel kusi oy x-ayan ta yosil sbalumilik 4 Tsakel ta muk. Ti Estaroe tskan tskelbe smelol yo
yuun ti estaroe, xchiuk mi yichik ilbajinbel utsintabel kuchaal ti kusitik tspas snailtak abtelal ako stsatsubtas
yosil, sna skulebik mi yuun ta sokesbe spasel yepajesel svolel stsakel ta muk ti slumal xchiuk sparaje batsi
stalel xkuxlejike. Kalal mi yuun ilbajinbil utsintabil xae jnaklometike xchiuk ako yichbe ta muk ku x-elan
xchiuk me la jyakik ta ilel batsi jnaklometik ti mu baluk nopen xai svoloj stsoboj sba stukike, yuun ja jech
xaiik ta slekubtasel spasel stalel xkuxlejik ti ku yepal la chkot o ta pasel ti stsatsubtasel sjol yoontonik ta snopel
jyichik akbeele, ta xich likesbel skoplal sventa xich xchapel stukik ti slekubtasel xkuxlejike. Tskan tslikesbe
chakelel chapanel, yo kuxi jmojuk ti estaro xchiuk ti skoplal, jmoj mi xchiuk ti ku x-elan jmoj svoloj stsoboj
buchutik la staik ilbajinele skelik xchapanik lek. Ta sbaik ti slumal batsi jnaklometike, yo kuchaal stsatsub
xchachopol ti kusi la jyich alele, ti ku x-elan ta xich sjol yoonik ta snopel xchapel xchiuk sael ti kusi
tojel sutesele ja ta stsatsubtasbe smukibtasel skelel tskanike. Ja noox jech xtok tskan stsatsubtas ti oyuk
stupulanel xkuxlej ti slumal xchiuk sparaje batsi lek jmoj sbainik jtunel juel xchiuk slumal batsi
jnaklometik ti snopel, xchapel, spasel xchiuk skelel ti SMELTSANEL ACH MANTALETIK
kusitik chich pasel ta stojol batsi jnaklometike. Yuun ti
smelol kusitik chich pasel ta yosilal batsi jnaklometike
mu jauk noox jmoj chich nopel xchiuk ti jnaklometike, 5 Ti slikesel ach volel tsobel ta slumal batsi jnaklometik
skan jmoj chich pasel chotanel xchiukik, ti snailtak xchiuk estaroe ja te slikeb tal ti yuun tskan o noox
abtelal ta x-abtej ta stojol batsi jnaklometik tana lie xich meltsanel ach mantaletik sventa sjunul slumal
xchiuk ti buchutik tslekubtasbe xkuxlej jnaklometike Mejiko xchiuk estaroetike. Ti jtunel juel ta Mejikoe ta
tskan chichik pasel ta ach sventa jmojuk chnopolajik, xak skop stsatsubtasel skoplal spasel ti:
chabtejik xchiuk lekuk chapbil yuun Estaro xchiuk ti
slumal batsi jnaklometike. 1 Stsakel ta muk ta sjunal smukta mantal yuun Mejiko
ti kusitik tsots ta skanik batsi jnaklometike, oyuk lek
5 Jamal snopel xchapel kuxlejal. Ti Estaroe ta stsak ta yipal tsakal chkom sbatsi lekil yichelik ta muke.
muk ti oyuk skolel ta snopel xchapel skuxlejal ti slumal
batsi jnaklometike, ta xchopolchop xchiuk ta skojolkoj a) Ichel ta muk smelol jtunel juel. Yo kuchal xich
164
bu ta stsake ta muk xchiuk bu jelel ta xich sbaik ta muk stsatsubtasel ti oy svaanel ta jtunel juel xchiuk ochuk ta
stukike, ja noox muyuk ta xich ilbajinel ti ku x-elan jvaleje, ichbil ta muk stalel xkuxlej xchiuk kuchaal
svoloj xchapoj sba stuk ti slumal Mejikoe xchiuk ja kuxi tsatsubtasbiluk ti ku x-elan yaj jtunel juel stukike.
ti ach mantal sventa slumal batsi jnaklometike. Ti vaie
yuun tskan ichel ta muk ti ku x-elanike, stalel b) Ichel ta muk ku smukul smakoj juelal. Yo kuxi
xkuxlejik xchiuk ku x-elan svoloj stsoboj sbaik ta xich tsakel ta muk ku x-elan nopen xaiik stuj svaanik
komon. Ta stsak ta muk xtok ti spijil slumal xchiuk yaj jtunel juelik xchiuk ku x-elan smantalik ta
sparaje batsi jnaklometik kuxi skel stukik ku x-elan xu xchapanel sba stutik, ja noj venta mi oy yichel ta muk ti
xlekub xmukib xkuxlejike. Mi yuun tsakbil ta muk ti vinik antsetike.
kusi skanoj sjunul Mejiko xchiuk ti jnaklometike, ti
skojolkoj jtunel jueletik xchiuk snailtak abtel yuun c) Ichel ta muk volbail tsobbail ta kuxlejal. Yo kuxi
estaro mejikanoe mu xu stik sbaik euk ti kusitik xich tsakel ta muk ku x-elan svol stsob sbaik, stael kusi
chchpanik xchiuk tsnopik ti slumal xchiuk sparaje batsi tsots jtunel ta xchiel skopojelik xchiuk smantalil xkuxlej
jnaklometike jech xtok ti ku x-elan svoloj stsoboj sbaik, stukike.
xchiuk ku x-elan oy yaj jvalejik xchiuk ku x-elan
saojbeik stukil slekinel kusi oy x-ayan ta osil balumile. d) Ichel ta muk ta sventa lekil kulejal. Yo kuxi slekubtasik
ti ku x-elan xchap sbaik, saik ti svolel stsobel sbaik ta
abtele xchiuk kuxi xlekub xtojob ti kusi xlok x-ayane.
e) Ichel ta muk talel kuxlejal. Yo kuxi xlekub xpijub jvalejetik ta Mejiko sventa spasik ach mantal jtunel
kusi spasel, yepal ta chop talel kuxlejal xchiuk kuxi te yuun sjunul slumal Mejiko ta sventa slumal batsi
kuxul ti ku x-elanike. jnaklom, jech ti jvalejetik ta estaroetike ja ako stsakik
lek ta muk ti kuxi xkotuk ta pasel ti jeltmok xchiuk
2 Ti tsakel ta muk ta smantal jun Mejiko ti jnaklometik kusi ja skanoj ta yoonik ti slumal batsi jnaklometik ta
kuxi oyuk yichel ta muk ta komone, yichel ta muk Mejikoe.
kuxi xu svol stsob sbaik xchiuk yantik lum bu ja ep oy
batsi jnaklometik, ja noox jech xtok oyuk yichelik ta 4 Ti ta Mukta mantal jun ta Mejikoe tskan chich
muk xu svol stsob sbaik ep ta chop jteklumetike, yo chameltsanel epal mantaletik. Ti jtunel juel ta Mejikoe
kuchaal jmoj snop spas yabtelik ti slumal batsi ta xak ta sba skelel kuxi xich chameltsanel ti li
jnaklometike. Ti jtunel j-abteleltik buchutik ja ta sbaik mantaletike:
skelel xchapanele lek ta sabeik smelol kuxi ta
sjelubtasbeik batel ta skobik ti takine, kuchaal ja a) Xchanibal mantal. Yo kuchaal ti kusi tsots skanel la
xchap skel stukik ku yepal takin chichik akbel xchiuk jyich albel tal skoplale (ta 1 xchiuk 2) sventa tsakaluk
ja jech stsatsub o ti snitel stsakel batsi jnaklom ta tunel lek xkom ti batsi ichel ta muke. 165
juelil, skanel sael xchiuk skelel stupulanel ta
abtelanel ta butik skojolkoj xchiuk xchopol chop jtunel b) Sjolajunebal svakvinik mantal. Sventa stsatsub ti
jueletike. Ja ta sba xchapel jmeltsanej mantal jun ta kuxi xchapoj svoloj tsoboj sba slumal Mejiko xchiuk
estaroetik kusi ja ta sbaik skelel spasele. xkot ta pasel stsakel ta muk slumal batsi jnaklometik ta
tunel juel ta steklumalike xchiuk xtok euk ti bu ja ep
3 Ti tsakel ta muk ta mantal jun chich pasel ta estaroetik batsi jnaklometike xuuk x-ochik ta skelel kusi chtun ta
yuun sjunul slumal Mejikoe, tskan te tsakal lek chkom komone.
ku x-elan ti oyuk jamal snopel xchapel kuxlejal xchiuk
yichel sbaik ta muk stukike, ja ti kuchaal teyuk lek c) Yantik mantaletik oy snitilul sba xchiuk ti bu chichan
xvinaj kusi ja skanoj yoonik ta yuun stukik ti slumal jelele xchiuk sventa xich alel ta mukta mantal jun ti
batsi jnaklometike. yayej sloilal yach volel tsobel sba Estaro xchiuk slumal
batsi jnaklometike.
Ti ta smeltsanel xchapanel smantalil xchiuk ku x-elan
chkom ta jujun tal ti yach volel stsobel sba Estaro xchiuk 5 Ti ta sbiktal smantaliltak mukta mantal xchiuk
slumal batsi jnaklometike, ja me ichbil ta muk ti kusi kusitik jtunel sventa kelel chapanel ta sjunul slumal
chal jtunel jvalejetik jmeltsanej mantaletike. Ti jtunel Mejiko bu ja jech sta oe, tskan tsakel mantaletik kuchal
juel ta Mejikoe ta xak batel ta snail stsobobbail snupin sba xchiuk xchameltsanel mukta mantaletik
sventa yach ichel ta muk batsi jnaklometike. chapel ku x-elan chkot lek ti jamal snopel xchapel
kuxlejal xchiuk yichel sbaik ta muk stukik ti jujun
Ta sventa vaie, ti jtunel juel ta Mejikoe ta xak skop ta slumal batsi jnaklom sta o chil slekilal xchiuk ti kusi
stsatsubtasel mi yuun chameltsaj xa ti mukta mantal tskan yoone, skan me xich ichel ta muk skoplal ti:
june, ako yich pasel komon mantal yo kuchaal spasuk Mi tey to kuxul yuunik ti ku x-elan chchapan sba stukik
ta ora noox ti kuxi oyuk smelol stukil mantaliletik xchiuk ti smantalil skomon kuxlejike; ku x-elan chtal
yuun: xbat skopon sba stukik ti parajeetike, ti jusep lume
xchiuk ta sjunul Estaro, yepal xchiuk ku x-elan xtal xbat
a) Ako likuk ta kelel xchiuk xich tukibtasel ti jaychop skopan sbaik ti batsi jnaklometik xchiuk jkaxlanetike.
mantaletik ta sjunul slumal Mejikoe. Ku x-elan nopen xai spukoj sbaik ta naklej xchiuk ku
x-elan yosil sbalumilik; ku yepal, ku x-elan nitil tsakalik
b) Ako yich pasel mantal junetik ta jujun estaro ta sjunul ta sventa valejal ta jujukoj jtunel juel xchiuk ta yantik.
slumal Mejiko.
Ti jtunel juel ta Mejikoe ta xak skop stsatsubtasel, ja
166
6 Ti ta mantal jun yuun estaroetik ta sjunul slumal noox venta mi chich ichel ta muk ku x-elan volol
Mejiko bu ta xalbe skoplal ti jamal snopel xchapel tsobol ta kuxlej slumal Mejikoe, yo kuchaal ti jtunel
kuxlejal xchiuk yichel sba ta muk stukik batsi juel xchiuk jmeltsanej mantaletik ta jujun Estaro yuun
jnaklome, ti jtunel juel ta Mejikoe snaoj ti tskan ichel Mejikoe sventa stsakik ta muk, xchiuk mi oy to kusitik
ta muk kusitik li chich alel batele: yan kechel ta stojol kusi la jyich alel sventa jauk tsots
skoplal mi yich pasel ti mantaletik sventa xchapaj
a) Bu oy ep ta chop nakal slumal batsi jnaklometik ti ku x-elan chkom ti jamal snopel xchapel kuxlejal xchiuk
jelel stalel xkuxlejik xchiuk yosil sbalumilik, jelel yichel sbaik ta muk stukik batsi jnaklometike.
ku x-elan xchapoj sbaik ta naklej, ku x-elan xchapoj
sbaik ta skelel smelol yajtunel juelike, mu stak xich alel SLAJEB KOP
jun noox smantalil ku x-elan xu xich sbaik ta muk
stukik ti batsi jnaklometike. 1 Ti kop lik ta sba skakalil yual enero ta sjabilal 1994 ta
Chiapae, la stijbe sjol yoonton yajval sjunul Mejiko ti
b) Ti ku x-elan chkot ta pasel ti yichel sbaik ta muk yuun tskan ach volel tsobel yuun Estaro xchiuk skotol
stukike tskan jmoj xich chapanel xchiuk ti batsi yajval lum ti slumal batsi jnaklometik ta sjunul slumal
jnaklometike. Mejikoe.

c) Yo kuchaal mu to jmakaluk xkom kalal mi la jyich 2 Ti Jtunel juel ta Mejikoe ta xak skop ta spasel, xchiuk
jaychop xchapoj sbaik yajval lum xchiuk ta ach volel jnaklom yo kuchaal smeltsaj batel ti kuxlejale, ti kusi ta
tsobel ta komon ta skojolkoj tunel abtelal, yach chapel stukibtasbe smelol yabtel ti Estaroe. Ti kusi skan
kuxlejal sventa xjel o ta jyalel ti ku x-elan volol tsobol pasele, ja ti jauk slumal batsi jnaklometik snop xchapik
jnaklometike, smelol jtunel juel, lekil kulejal xchiuk ku x-elan xchiuk kuxi ta smeltsan xchapanik ti kusi
talel kuxlejal ta stojol slumal batsi jnaklometike. Ti kusi tskan xjel batel ta stojolalike, yuun ja jech ta spasik o ti
chich chapele tskan me xules ti ku x-elan oy jujun oy yichelik ta muke, ja noox mi jech tsakal ta mukta
kakal xchiuk ta komon kuxlejal ta slikes xchiuk ti ta mantal june.
spoles ilbajinel, yalel toyol ichel ta muk, ti naleel
xchiuk tskan ako kotuk ta pasel ti ichel ta muk
xchiuk tsatsubtasel ti kusi oy ta stojolike: Yichel ta SKOMON NOPBENAL KOP AYEJ YUUN JTUNEL JUEL
muk ti jelel xkuxlejike; yichel ta muk yosil sbalumilik ta TA MEJIKO XCHIUK EZLN CHAPBIL SKOPLAL TA
naklej; stunesel xchiuk slekinel skotol yosil sbalumilik, STAKIK BATEL TA STOJOL SNAIL STSOBOBBAIL JVALE-
jech chakuchaal chal ta 13.2 mantal yuun Konvenio 169 JETIK XCHIUK JTUNEL JUEL TA MEJIKO, JECH KUXI
yuun OIT; yichel ta muk ti skelbeel smelol yaj jtunel CHAL TA 1.4 SVENTA SMANTALIL LI JUNE
juel stukike; yichel ta muk slekubtasel stalel xkuxlej; 167
yichel ta muk ku x-elan nopen xaiik x-abtejik, yichel Svaklajunebal skakalil yual
ta muk skanel sael xchiuk spasel ti kusi pebrero 1996.
snopojik ta slekubtasel skuxlejike.
Xchachopolik ta xak skopik ta stakik batel ta stojol snail
3 Ti ach volel tsobel ta estaro Mejikano xchiuk slumal stsobbail jvalejetik xchiuk jtunel juel ta Mejiko ti
batsi jnaklometike ja ta stsak ta muk ti ku x-elan jelmok skomon nopbenal kop ayejike:
talelal, stsakel ta muk kux-elanik batsi jnaklometik
yuun ja yipal ti jlumaltik Mejikoe xchiuk stsakel ta muk Ti ach svolel stsobel ta stojol slumal batsi jnaklometik
ku x-elanik ta jujun tal yuun ja tsots stunel ta stsatsubtas xchiuk Estaroe tskan tsakel ta muk xchiuk stsatsubasel
euk ti smantalil chapanele, ja yibelinoj ti epal chop talel yichelik ta muk ku x-elan ch-abtejik jtunel jueletik ta
kuxlejale. sjunul Mejiko. Ti vai kusi nopbil chich sabel skoplal
xchameltsanel xchiuk stukibtasel smukta mantal jun
Ti ach svolel stsobel sba slumal batsi jnaklometik Mejiko xchiuk yantik mantal junetik ja snitilul sba
xchiuk Estaro Mejikano tskan tsots tslikes ti tsakel ta xchiuke, jech xtok euk ti mantal jun ta Estaroetik xchiuk
muke; nopoltikuk noox ti kop ayeje xchiuk ti skomon yantik mantaletik kuxi sta stukil, slikesbe ta ach ti volel
nopel slekubtasel skotol kusi oy ta kuxlejale. Mu me tsobel ta komone xchiuk kusitik nopbil ta sjunul slumal
jauk ti chakbaile ti snalebeel spijil sjol yoon batsi Mejiko xchiuk ja noox jech xtok ti jujun estaroe xuuk
spas smantal jun stukik xchiuk ta stsak ta muk ti jnaklometik xchiuk Estaro ja venta kuxi xcha achub ti
ku x-elan tskan pasel chapanel ti yayejal batsi Estaroe, kuchaal oyuk lek stsatsal ta mantal jun ti kusi
jnaklometike. tskanike.

I II

Sabel skoplal kuxi xich jelel ta ach Estaro, jech Ti slikesel ach mantal kuxi xak ach volel tsobel ta
kuchaal sventa smelol jtunel juel volel tsobel ta slumal batsi jnaklometik xchiuk Estaro, chich tsakel ta
kuxlejal, talel kuxlejal xchiuk lekil kulejal ta slumal muk jamal snopel xchapel kuxlejal xchiuk yichelik ta
batsi jnaklometik kuchaal staik ti kusi tsotsik ta skanel muk skelel xchapanel sbaik, smelol jtunel juel, volel
ta skoj xchapel xkuxlejalike. tsobel ta kuxlej, slekil kulejalik xchiuk talel kuxlejal bu
ja snitilul sba xchiuke. Ti ach mantal jun chich pasele
Sabel skoplal kuxi oyuk ach volbail tsobbail kuxi jauk tskan ja tstsak ta muk ti ku x-elan ta xich sbaik ta muk
168
xich tsakel ta muk jech ku x-elan oy ep ta chop talelal stukike.
bu ja tsots skoplal ta skotol yajval lum Mejiko xchiuk
ku x-elan tskolta sbaik slumal batsi jnaklometik kuxi Ta vai mantale ja yipalinoj likel ti stsakel ta muk jamal
svol stsob sbaik yajval slumal sjunul Mejiko, ja me slikeb snopel xchapel xkuxlejik slumal batsi jnaklometike, ti
tsakel ta muk ta mantal jun ti yichelik ta muk xchiuk jaik buchutik li nakalik xa o noox kalal julik
tsakel ta muk jamal snopel xchapel xkuxlejal xchiuk jkaxlanetike, jech ti ku x-elan stukike snaoj ta sjol ta
yichel sbaik ta muk stukike. yoonik xchiuk tskanik teyuk to kuxuluk o batele, ja
venta ti ku x-elan stalel xkuxlejike, volel tsobel ta kuxlej,
Ti kalal chich pasel ta ach mantaletike ta xich sabel smelol jtunel juel xchiuk lekil kulejal, ku x-elan nopen
smelol slikeb ku x-elan smantalil kuxi oyuk komon xai oyik xchiuk ku x-elan jelmokike. Ti va
yichelik ta muk vinik ants Mejikano ta mantal jun ku x-elanike ja ta xakbe yip ti jujun lumetike jayo oy
xchiuk ku smukul yosil sbalumilik, kuxi mu tujbiluk yichelik ta muk xchiuk jamal snopel xchapel xkuxlejalik.
noox buchu oy yichel ta muk, yuun ja tsots chich
ichel ta muk ti slumal Mejiko bu oy ep ta chop talel Ti yichel sbaik ta muk stukike, ja jech xkot o ta pasel ti
kuxlejal ti ja yibelinoj slumal batsi jnaklometike. kolemik ta yalel xchapel xkuxlejik, ja ti kuxi chal jmoj
tsakal xchiuk ti sjunlej slumal Mejikoe. Ti slumal batsi
Ti stukibtasel mantal junetike ja tsots skoplal yo jnaklometike stak skel stupulan stukik ku x-elan xu
kuchaal oyuk ti ach volel tsobel ta slumal batsi x-abtej yaj jtunel abtelik xchiuk smelol jtunel juel, volel
tsobel ta kuxlej, lekil kulejal xchiuk stalel skuxlejik. Ti yichelik ta muk ta komone, yichel ta muk kuxi xu svol
ach mantal jun sventa yichel sbaik ta muk stukike ja tey stsob sbaik xchiuk yantik lum bu ja ep batsi
ta xich ichel ta muk ku x-elan jamal snopel xchapel jnaklometike, ja noox jech xtok oyuk yichelik ta muk
kuxlejal ta xchopolchop xchiuk ta skojolkoj jtunel kuxi xu svol stsob sbaik ep ta chop jteklumetike, yo
jabteletik bu chichik tsakel ta muk, bu kalal sta o mi ta kuchaal jmoj snop spas yabtelik ti slumal batsi
jun o mi ta epal chop slumal batsi jnaklometik jech ku jnaklometike.
x-elan oyik jujuntal ta jujun estaroetik ta sjunul slumal
Mejikoe. Ti jech chich sba ta muk slumal batsi Ti jtunel j-abteletik buchutik ja ta sbaik skelel
jnaklometike ja jech xu skolta sba kuxi x-ayan volel xchapanele, ta skelik ta lekilal kuxi ta sjelubtasbeik ta
tsobel xchiuk stsatsubtasel ti yichel sba ta muk stuk skobik ti takine, yo kuchaal ja xchap skel stukik ku
yosilal Mejikoe. yepal takin chichik akbeel xchiuk ja jech stsatsub o ti
snitel stsakel batsi jnaklom ta jtunel juel, skanel sael
Ti kusi tsots skoplal tskan tsakel ta muke, ja ti xchiuk skelel stupulanel abtelaletik ta skojolkoj xchiuk
echemik ta skanel slumal batsi jnaklometik ti yichel xchopolchop jtunel jueletike. Ja ta sba jmeltsanej
sba ta muk stukike, yuun jelel ku x-elan stalel xkuxlejik mantal jun yuun Estaroetik snopbel sjam smelol kusi ti 169
xchiuk ti xu yuunik snopel xchapel stukik kusi tsots ja ta sbaik spasel xchapele.
skoplal ta xkuxlejalike ja venta ku x-elan nitil tsakalik ta
sjunul slumal Mejiko. Ti vai tsakel ta muke ja jech Ti jmeltsanej mantal jun ta estaroetike stak svokik
kuchaal chal konvenio 169 yuun OIT, stsakojik ta muk slikesik ach jteklumetik ta yosil sbalumil bu nakalik
jvalejetik yuun jtunel juel ta sjunul Mejiko. Ti vai ku slumal batsi jnaklometike, ja noox skan xichik jakbel
x-elane, ti stsakel ta muk yichel sbaik ta muk stukike ja yayej sloilik ti yajvaltak lume.
tey likem ku x-elan vinajem skoplal slumal batsi
jnaklome, yuun ja tsots skoplal ti smelol yechemal Yo kuxi xich tsatsubtasel volel tsobel ta sjunul slumal
kuxlejale xchiuk stalel kuxlejalike. Mejikoe tsots skoplal chich chakelel lek yuun mauk
noox ku x-elan xu svol stsob sbaik Estaroetik xchiuk
3 Ti ta smantal jun sjunul slumal Mejikoe tskan tstsak ta jtunel juel ta Estaroetik, yuun tskan kelel euk ti
muk ti jamal snopel xchapel kuxlejal xchiuk yichel ku x-elan svolel stsobel sbaik xchiuk ti jteklumetike.
sbaik ta muk stukik ti slumal batsi jnaklometike.
Ti vai chich alel slikesel ach jteklumetik bu ep nakal
4 Ta xich albel snail stsobobbail jvalejetik yuun jtunel batsi jnaklometike, mu me yunuk jelel ta jyalel ti
jueletik ta Mejiko kuxi stsakik ta muk, ta smukta jteklume, ja noox chich tsakel ta muk ku x-elan slikeb
mantal jun Mejiko, ti jujuchop jnaklometik kuxi oyuk ti jteklume yo kuchaal xuuk tey nitil tsakal ta spasel
xchapanel xchiuk kuxi x-ochikuk ta tunel abtel euk ti b) Bu kalal stak tunesel. Ti ku yepal smakoj ta pasele,
batsi jnaklometike. ja ti ku smukul osil balumil, kusi oy x-ayan, xchiuk
vinik ants bu xu xkot ta pasel xchiuk tunel ti yichel ta
Ti ta sventa jteklumetik bu ja ep batsi jnaklometike, ja muk slumal batsi jnaklometike. Ti Estaro Mejikanoe ta
ta xich tsakel ta muk ti ku x-elan smelol yichoj sba ta stsak ta muk ti vai ku x-elan oye.
muk stuk jteklumetik ti ja stsakoj o yip ti ku x-elan
skojolkoj jtunel j-abteletike, ti vaie tskan xich c) Kusi ta sbaik spasel. Tskan tsakel ta venta yuun jtunel
tsatsubtasbel skoplal ta mantal jun, yo kuchaluk: juelal ta Mejiko, ta Estaro xchiuk ta jteklumetik xchiuk
ku x-elan ta xich vokel chakel smelol jtunel juel
a) Jauk ta sbaik stsatsubtasel ti yichel sbaik ta muk stuk skelel yabtelanel abtelal, lekil kulejal, volel tsobel ta
slumal batsi jnaklometike. kuxlej, talel kuxlejal, chanjun, kelel chapanel, skelel
spikel takin, skelel stupulanel kusi oy x-ayan ta osil
b) Xich chakelel ti volel tsobel chal ta smantalil balumil xchiuk yantik bu chich kelbel smelol jtunel
ku x-elan chapal jteklumetike, kuxi xich chameltsanel juel ta Mejikoe, ti vaie, ja kuchaal xkot ta pasel ta
170
tojobtasel sventa xkot ta pasel ti ach lekubel utsibele yorail ti kusi tskanik xchiuk chtun yunik ti slumal batsi
xchiuk, ku x-elan tskan achubtasel svolel stsobel sba ti jnaklometike. Ja noox jech xtok, tskan xich albel lek
slumal batsi jnaklometike. smelol kusi sbainojik spasel skelel xchiuk kusitik xich
jelubtasbel ta skopik ti sparaje xchiuk slumal batsi
5 Ta xich sujel ta snail stsobobbailik jvalejetik ta Mejiko jnaklometik jech kuchaal albil skoplal ta 5.2 jun ja sbi
xchiuk jmeltsanej mantaletik ta jujun Estaro ta sjunul "skomon ayej loilik", ja noox jech xtok ti yantik
slumal Mejiko kuxi xich tsakel ta muk xchiuk stsakelik ta muk ta snail stsobbailik jvalejetik ta Mejiko ti
xchotanbeel sjam smelol ku x-elan jamal snopel xchapel slumal batsi jnaklome, kuxi svol stsob sbaik ta xchapel
kuxlejal xchiuk ta skojolkoj kuxi xich sbaik ta muk yabtelik xchiuk ta yalel yayej sloilik ta komon ja tsots
stukik, ti vaie tskan me tsakel ta muk ti: skoplal ti ta jujun jteklume.

a) Osil banamil. Skotol slumal batsi jnaklom oy yosil d) Slekubtasel xkuxlejik. Ja ta sba sparaje xchiuk slumal
sbalumil bu oy sna skulebik, bu ta x-abtejik, ja ti batsi jnaklom snopel xchapel abtelal sventa slekubel
ku x-elan ta xtun yuunik ti slumal batsi jnaklometike. Ti yutsibelik. Jayuun tskan xich tsakel ta muk ta mantal
osil balumile ja yibelinoj kuxi xu xpol x-epaj ti jun ta estaro xchiuk ta sjunul slumal Mejiko ku x-elan
jteklume xchiuk ja tey jmoj volol tsobol, mu xu xchak xu xich nitel tsakel ta venta slumal batsi jnaklometik ta
sba ti vinik ants xchiuk balumil xchiuk ti kusi oy yalel snopel lekubel ta skotol ta chop abtelale; yuun ti
x-ayane. kusi chich pasele, ja ako stsak ta muk ku x-elan
skanoj ta yoonik xchiuk kusitik tsots skoplal chtun b) Stael yichel ta muk ku x-elan nopen xaiik stusan
yunike. xchapan sba stukik, ja noox mi mu snak sba xchiuk
jech ku x-elan mantal jun xchiuk yichel ta muk vinik
Snitel stsakelik ta jvalejal ta sjunul slumal Mejiko xchiuk antsetike, ja tsots skoplal ti yichelik ta muk antsetike;
ta estaro. Tsots skoplal xich nitel tsakel ta jvalejal ta
estaro xchiuk ta sjunul Mejiko ta jmeltsanej mantal jun c) Stael ta lekilal ti kelel chapanel yuun Estaroe;
xchiuk ta skojolkoj tunel juelal ti slumal batsi
jnaklometike, ja noox tskan chich tsakel ta muk ti d) Stael ta komon stunesel xchiuk slekinel kusi oy
skotol ta chop stalel xkuxlejik ta komon kuxi oyuk ach x-ayan ta osil balumile, ja mu xu ti bu ja yichoj ta
volel tsobel ta jtunel j-abtel ta Mejikoe. venta sjunul slumal Mejikoe;

Ta xich alel batel ta smukta nail stsobobbailik jvalejetik e) Slikesbel skoplal slekubtasel smukibtasel ti jaychop
ta Mejiko kuxi xich tsakel ta muk ta mukta mantal jun stalelik xchiuk talel kuxlejal xchanojik spasojik komel
xchiuk ta smelol kusitik chkotan ta pasel, yichel ta totil meil ta voneje.
muk batsi antsetik kuxi tsakbiluk ta muk ta komon jech 171
kuchaal viniketik, ta skojolkoj tunel abtelal xchiuk ta f) Skoltauk sbaik ta skelel chapanel skojolkoj jvalejetik,
skelel kuxi xlekub ti slumal batsi jnaklometike. jtunel juel xchiuk ta tusanvanej chapanvanej;

Ta xich alel batel ta smukta nail stsobobbailik jvalejetik g) Xchap skopik kuxi svol stsob sbaik xchiuk yantik
ta Mejiko xchiuk jmeltsanej mantal jun ta estaroetik ta parajeetik ta slumalik o mi ta yantik jteklumetik, kuxi
sjunul slumal Mejiko kuxi, ti ta tsakel ta muk yichel svol stsob yipik xchiuk yayej sloilik ta abtel sventa
sbaik ta muk stukik batsi jnaklometik xchiuk ku x-elan skelel kusi oy x-ayan yuunik, kuxi xlekub s-utsib
skojolkoj xkot ta pasele, ja tsots skoplal xich tael ta abtelal chich pasel ta yosil sbalumilik xchiuk skelel
nael ku x-elan ichbil ta muke; skan xich chapbel lek stupulanel skotol kusi tskan tspasike.
sjam smelol yo kuchaal jech chkot o ta pasele. Ti vai
kusitik ichel ta muke, jaik tsots skoplal ti li kusi h) Stujel svaanel stuk yaj jvalejik, jech mi ta paraje, ta
chich albel batel skoplale: jtunel j-abtel ta jteklum xchiuk ti yaj jtunel juelik ta
slumal ti batsi jnaklometike, jech ku x-elan smantalil
a) Spasel ti yichel ta muk slekubtasel smukibtasel ku x- xkuxlejik xchiuk ku x-elan nopen xaiik ti jujun lume;
elan nopen xaiik svoloj stsoboj sbaik ta kuxlej, stalel
xkuxlejik, smelol jtunel juel xchiuk slekil skulejalike; i) Yakel ta ojtikinel xchiuk smeltsanel slekubtasel sbatsi
kopik xchiuk stalel xkuxlejik, xchiuk euk ti ku x-elan
nopen xaiik sabel smelol yaj jtunel juelik xchiuk svolel nopen xaiik stujel svaanel yaj jvalejik, xchap yayej
stsobel sbaik ta kuxlej, lekil kulejal, yichel ta muk jchul sloilik ta tsobajel xchiuk ku x-elan ta sjakbe sba yayej
totik xchiuk talel kuxlejal. sloilik .

f) Skelel kuxi teyuk noox xich tujel vaanel ajente


III xchiuk kusi yan jvalej oy yuun ti slumal xchiuk
sparaje batsi jnaklometike.
1 Sjamel ta nitel tsakel xchiuk svaanel jtunel juel.
Stsatsubtasel jteklum. Tskan xich tsakel ta mantal jun ku g) Stsakel ta mantal jun ta estaro ku x-elan xuuk xich
x-elan chkot ta pasel ti: chakelel, mi jech chkote, xu xich jelel sbi jteklumetik
ti mi yuun ja jech tskanik batsi jnaklometik buchutik
a) Oyuk yaj jvalejik ta tunel abtel ti sparajeik xchiuk tey nakalike.
slumalik batsi jnaklometik ta smukta nail stsobobbail
jvalejetik ta Mejiko xchiuk ta estaroetik, tskan xich 2 Oyuk lek tusanel chapanel. Ti Estaroe skan ta
172
chanopel ku smukul osil banamil chich chakel sventa stsatsubtas ti oyuk lek stusanel xchapanel slumal batsi
stujel svaanel jvalejetik, jtunel j-abteleltik sventa jnaklometik bu kalal ja yichoj ta venta sjunul slumal
sparajeik xchiuk slumal batsi jnaklometike. Mejiko, ja noox yuun tskan ichel ta muk ti ku x-elan
stalel xkuxlejike xchiuk ku x-elan nopen xai xchapan
b) Xuuk nitil tsakalik ta stujel svaanel jtunel j-abtel, sba stukik, xchiuk oyuk stsatsubtasel yichel ta muk vinik
mauk to tsots skoplal mi tsakalik ta partiro politiko. antsetike. Ta slikesbe skoplal yo kuchaal skotol mantal
junetik ta yosilal Mejiko sventa tusel chapanel ako stsak
c) Stsatsubtasel kuxi xu skolta sbaik slumal batsi ta muk jtunel juel xchiuk ku x-elan nopen xai xchapan
jnaklometik ta stanibel skoplal xchiuk skelel stupulanel sba stukike, ti vai stusanel xchapanel sba stukike ja ti
ti vai stujel svaanel jtunel abtele. kusi te noox xlik xtab ta yosilal ti parajeetik xchiuk
jteklumetike, sventa ti tusanel chapanele jauk xich ta
d) Stsatsubtasel ku x-elan svoloj stsoboj sbaik ta skelel muk ti ku x-elan nopen xai stusan xchapan sbaik
stujel svaanel jtunel j-abtel o mi ja ku x-elan ta stuj ta stukike, vai juun sabiluk noox lek smelol yo kuchaal
svaan stukik ta yutil sparaje xchiuk slumal batsi stsake ta muk yuun jchapanvanejetik ta Estaro ti kusi la
jnaklometike. stusan xchapan stukike.

e) Stsakel ta muk ku x-elan nopen xaiik spasik tunel Ti stsakel ta muk bu kalal xu xichik ta venta jtunel
abtel xchiuk ku x-elan svoloj stsoboj sbaik, ku x-elan jabteletik ta sparaje xchiuk ta slumal batsi jnaklometik
xchiuk jteklumetike. Ti vaie ja jech ta xkot ta pasel mi xtun yunik ta chapanvanej ti jtunel j-abteletik yuunike,
yuun yich chanopel chakelel kusi ja ta sba skelel tsakbiluk ta muk ta mantal jun, mi oy xichik tusanel
xchapanel ti Estaroe, yo kuchaal ti vai jtunel chapanel ti batsi jnaklometik ta sjunul slumal Mejiko
j-abteletike ja xa ta sbainik o lek xchapanel kusi xlik xtab xchiuk ta Estaroe jauk xich tsakel ta muk.
ta xkuxlejike, yuun mi lek xojtikinik xchiuk xchapanike,
tskan lek ichbil sjam smelol ti tusanel chapanele. 3 Yojtikinel xchiuk yichel ta muk stalel xkuxlej batsi
jnaklometik. Tsots skoplal stsakel ta mantal jun yo
Ti jipel tenel pajel ku x-elan kuxul chamal slumal batsi kuchaal xich ichel ta muk skotol vinik antsetik
jnaklometik xchiuk ku x-elan muyuk yichelik ta muk Mejikano oyuk xchanubtasel ta jun ti ep ta chop talel
ta tusanel chapanele, ta xal ti tskan pasel ta ach smantal kuxlejale ako stsak ta muk, xak ta aiel xchiuk spukbe
junal tusanel chapanel ta sjunul slumal Mejiko xchiuk ta skoplal yechemal kuxlejal, kusi nopen xaiik spasel
estaro yo kuchaal ta meleluk ti slumal batsi xchiuk skotol stalel xkuxlej slumal batsi jnaklometik
jnaklometik xchiuk skotol jnaklometik staik lek ti kelel yuun ja yibel stalel sjunul slumal Mejiko.
chapanel yuun Estaroe, mu jvokuk noox ti buchu
chich tusanel chapanele, xchiuk mu jauk noox xil Ti jtunel juel ta Mejikoe ta slikesbe skoplal mantaletik 173
svokol ti batsi jnaklometike. xchiuk sjam smelol yo kuchaaluk ti batsi kopetik ta
jujun estaroe oyuk lek yichelik ta muk yuun
Ti kalal chich chameltsanel mantal junetik sventa jnaklometik jech cha kuchaal oy yichel ta muk kaxlan
stsatsubtas ti smantalil ku x-elan ta xchapan sba stukike kope, xchiuk ta slikesbe skoplal yabtelanel kuxi mu sta
tsots skoplal, ti kalal chich akbel stoj smulik ti ilbajinel utsintael kalal chtun ta xchapanel kop ayej
buchutik likemik ta slumal batsi jnaklometike, tskan sventa abtelal xchiuk mantaletike.
chich tsakel ta muk ku x-elan kuxul chamalik ta ston
stakinik, svoloj stsoboj sbaik xchiuk stalel xkuxlejik ti Ti jtunel juel ta Mejikoe ta xak ta sba yakel ta ojtikinel,
buchutik ta stoj smulike, jauk tsots skoplal mi oy kuxi slekubtasel, skelel stupulanel kuxi mu xchay x-ul
yan xu stoj smulike yuun mauk to uts ta chukel xchiuk xchiuk stsakel ta muk ta chanjun ti skop batsi
teyuk noox nopol ta stoj smulik bu nakalik, xchiuk mi jnaklometike xchiuk ta xich akel ta chanel ku x-elan ta
jeche, ta xich kelel kuxi xich chachamel ta paraje, tsibtael xchiuk ta aptael ti skop stukike; ta xich kelbel
yuun ja jech tsots skoplal ta xlok o ti yoontone. lek smelol kuxi xchanik lek kaxlan kop ti batsi
jnaklometike. Ti yojtikinel ku x-elan stalel skuxlej batsi
Ta xich sabel skoplal stsakel ta mantal jun smantalik jnaklometike, ja smukibtasel sjunul slumal Mejiko
xchiuk ku x-elan nopen xaiik stusan xchapan sbaik xchiuk tsots skoplal kuxi xchay ti ilbajinel utsintael ta
sparaje ti batsi jnaklometik kuxi jauk tsots skoplal ta stojol batsi jnaklometike.
Chapal lek xchanubtasel batsi jnaklometik. Ti jtunel 5 Skelel stael kusitik ja baiuk jtunele. Ti Estaroe tskan
jueletike ta xak skopik ti tauk xich ichel ta tsabe skoplal kuxi stsatsubtas ta stojol slumal batsi
muk ku x-elan ta xchanubtas spijubtas sbaik slumal jnaklometik stael sveel yuchobik, kelel poxtael xchiuk
batsi jnaklometik ja ku x-elan stalel xkuxlejike. Ti takin kusitik chtun ta sna skulebik kuxi lek chi xkopojike. Ti
ta xichik akbele, kusitik ta xtun o yunik xchiuk ti smelol volel tsobel ta kuxlejale ta slikes kusi tsots
jchanubtasvanajetike tskan kooluk xich tael yo skoplal tskan pasel sventa ololetik, kerem tsebetik ta
kuchaal xkot ta pasel ti chanubtasel pijubtasel xchiuk slumal batsi jnaklometik yo kuchaal xlekub skelel
talel kuxlejal chkot ta yoonik ti sparaje xchiuk ti slumal xpoxtaelik sveel yuchobik xchiuk oyuk skoltael ta
batsi jnaklometike. yabtel ta komon xchiuk spijubtasel antsetik, xich
mukibtasel snitel stsakel ku x-elan svoloj stsoboj sbaik ta
Ti Estaroe tskan ti ta meleluk ako yich ta muk ti chak ta lekubel utsibel ta naklej xchiuk ta paraje. Tskan jauk
matanal xchiuk lekil chanubtasel ta jun ta slumal batsi tsots skoplal stsakel ta muk yayej sloil batsi ants kalal
jnaklometike, ja noox jech xtok tskan sabel sjam kuxi chalik kusitik stak pasel sventa xlekub s-utsib lekil
skolta sbaik sparaje xchiuk slumal batsi jnaklometik ta kulejal, smelol jtunel juel, volel tsobel ta kuxlej xchiuk
174
stujel, ta yalel mi chkom o mi tsjeltaik talel kuxlejal.
yajchanubtasvanejike, ja tstsakik ta muk ku yepal
xchanoj xchiuk spijil ta yabtel ja kuxi ti baiuk o noox 6. Stsatsubtasel kusi xlok x-ayan ta osil banamil xchiuk
xchapojik ti slumal batsi jnaklometik xchiuk jtunel abtel. Vone onoox muyuk bu tsakbil ta muk ti
j-abteletik buchu ja ta sbaik skelel, xchiuk ta svaanik ku x-elan sna x-abtej ti slumal batsi jnaklometike. Ja yu
komiteetik buchutik ta skelik ku x-elan slekil ti chanjun un, tskan chich tsakel ta muk ti vai spijilik ta abtele.
chich akel ta chanele ja venta ku x-elan ti smantalile.
Tskan chich sael kuxi xich tsakel ta smuk ta mantal
Ta xich tsatsubtasel ti oyuk yichel ta muk xchanubtasel jun Mejiko xchiuk ta estaro ti yichel ta muk slumal
ta jun ta xchachopol kop xchiuk epal chop talel kuxlejal batsi jnaklometik sventa stunesel xchiuk slekinel kusi
ti slumal batsi jnaklometike. Ja ta sba skelel stupulanel oy x-ayan ta yosil sbalumilik bu nakalik o mi ja ti bu ta
jujun Estaro, baiuk ta sjakbe, ta xchap xchiuk slumal x-abtejik yo kuchaal oyuk lekubel utsibel ta komone,
batsi jnaklometik kusi ti chich tsakel ta jun xchiuk kusi kuxi xlokik ta meanal xchiuk ti vokbil chakbilike, ti
chich akel ta chanele, tskan ja chich ichel ta muk talel vaie yuun tskan toyel o mi chanopel ku x-elan chich
kuxlejal ta yosilalik. Ta chanubtasel ta jun xu xich lek lajesel ti takin sventa slekubtasel kuxlejale. Ti Estaroe
tunesel xchiuk lekubtasel mukibtasel ti sbatsi kopetike, ja tskan tskel kuxi xlekub s-utsib stael ton takin ta slumal
noox jech xtok euk ti teyuk nitil tsakal lumetik xchiuk batsi jnaklometik xchiuk stsatsubtasel tskoltael sbaik ta
parajeetik jech kuchaal chal yipal ti Konvenio 169 ta OIT. yalel xchapel ku x-elan xu xlekub xkuxlejik xchiuk
kusitik tsots skoplal chtun yunike. xchiuk slumal batsi jnaklometike.

7 Skelel spojel batsi jnaklometik kalal ta xlokik batel ta Ti jtunel juel ta Mejikoe ta xalbe ti buchutik ja ta sbaik
yan lum. Ti Estaroe tskan tstsatsubtasbe smelolal kuxlejal skelel xchapanele yo kuchaluk x-och ta yok ta skobik
kuxi xichik kelel pojel batsi jnaklometik mi yuun batsi jnaklometik ti juklajuneb snail sme laryo yichoj ta
lokik batel ta yan lum, manchuk mi li noox ta yosilal venta INI te ta yosilalike, xchiuk yakbel ta kabal
Mejiko o mi ta yantik namal balumil, tskan komon sjunaltak, snailtak xchiuk skotol kusitik oy x-ayan
tslikesik abtel ti jaychop snailtak abtelal yuun jtunel juel yuunike, ja jech chkot ta pasel me yuun chal ta ye
sventa skoltaik ta abtel xchiuk xchanubtasel ti antsetike, stukik ti batsi jnaklometike.
skelel xpoxtaelik xchiuk xchanubtaselik ti ololetik
xchiuk kerem tsebetike, ti ta parajeetike tskan me ja te Ja no jech xtok, tskan oyuk ach mantal jun sventa
jmoj ta xkot ta pasel ti bu chlokik batele xchiuk ti bu spukobil kop ayej bu tstsak ta muk jech kuchaal: ep ta
chkotik ta sa abtele. chop kuxlejal ta sjunul Mejiko, yichel ta muk spukel
xchiuk kopojel ta batsi kop ta spukobil kop ayej,
8 Spukobil kop ayej. Kuxi xu xchiin sbaik ta loil epal yichel ta muk stakel sutel; stsatsubtasel ti xu xal skop 175
ta chop talel kuxlejal te noox ta sparaje xchiuk kalal ta yayejike, yaiel xchiuk spukel skop yayejik; ti snitel
sjunul slumal Mejiko, kuxi xlik svol stsob sbaik ta ach stsakel ta komon lekilal chapal kop ti sparaje xchiuk
batsi jnaklometik xchiuk yantik bu svoloj stsoboj sbaik slumal batsi jnaklometik ta stojol snail stsobobbail
ta komon vinik antsetike, tsots skoplal xichik akbel jvalejetik buchu ja ta sbaik skelel spukobil kop ayeje.
spukobil kop ayej ta slumal batsi jnaklometik, yuun ja Ti snitel stsakel ta skomon chapanel, yuuninel ti spukubil
jtunel kuxi xlekub s-utsib stalel xkuxlejik. Ja yuun ta kop ayej snail stsobobbail jtunel juel buchu ja ta
xichik albel batel snail stsobbail jvalejetik ta Mejiko sbaike, sventa xich vaanel buchu ta skelik yichel ta
buchutik ja ta sbaik skelel, kuxi spasik ach mantal jun muk vinik antsetik sventa skelel spukobil kop ayej o
ta sventa spukobil kop ayej kuxi xuuninik, stijik me konsejo yuun jnaklometik sventa xchapubil spukel
xchiuk skel stupulanik stukik slumal batsi jnaklometik kop ayeje.
ti spukobil kop ayejetike.

Ti jtunel juel ta sjunul slumal Mejiko xchiuk Estaroe ta IV. KOPETIK TSKAN ICHEL TA MUK SVENTA SLIKESEL
slikesbeik skoplal kuxi xkom ta yok ta skobik batsi YACH VOLEL TSOBEL BATSI JNAKLOMETIK XCHIUK
jnaklometik ti spukobil kop ayej ja to yuunik jtunel ESTARO XCHIUK SKOTOL YAJVAL LUM
juel buchutik ta x-abtejik ta stojol batsi jnaklometike,
ja jech chkot ta pasel mi yuun ja jech la skanik sparaje 1 Epal chop talelal. Ti ku x-elan ta xil skopan sbaik
jnaklometik xchiuk talel kuxlejal oy ta yajval slumal ku x-elan svoloj stsoboj sbaik, xchiuk ku x-elan oy yaj
Mejikoe ja me stsak ta muk ti ku x-elan jelelike, ti oy valejik xchiuk ku x-elan saojbeik stukil slekinel kusi
skomon ichelik ta muke. Ti vai ku x-elane, ja me ta oy x-ayan ta osil banamile.
sabe smelol smantalil ku x-elan ta x-abtej ti estaroe
xchiuk kuxi ta xakbe ta sjol yoonton jnaklometik ti ep Skelel stupulanel kusi oy x-ayan. Tsots skoplal xchiuk
ta chop kuxlejale, yo kuchaal xchay batel skotol ti ku ta oratikuk noox tskan xich kelel tupulanel osil
x-elan oy ilbajinel utsintaele xchiuk ja noox jech xtok balumil xchiuk talel kuxlejal ta yosilalik ti slumal batsi
ako stukibtas ti oy yalel toyol lekil kulejal xchiuk jnaklometike. Ta xich kelel kuxi xich tsakel ta muk ta
kuxlejale. Ja noox jech xtok tskan xich sabel batel mantal jun, ti yichelik ta muk ti slumal xchiuk sparaje
yach melolal mantaletik ti jauk xich ta muk ti ep ta batsi jnaklom sventa xichik tojbel kalal me xich
chop talel kuxlejale, xchiuk ako yak ta ilel ti jmoj xtal lokesel kusi oy x-ayan ta yosil sbalumilik yuun ti
xbat skopan sbaik ti talel kuxlejaletike, oyuk komon estaroe, xchiuk ilbajinel utsintael sna skulebik mi yuun
mantaletik ta stojol ti jnaklometike xchiuk ti yichel ta ta sokesbe spasel yepajesel stalel xkuxlejike. Kalal mi
muk ku x-elan ta xchapan sba stukik ti slumal batsi yuun ilbajinbil utsintabil xae xchiuk mi la jyakik ta ilel
176
jnaklometike. batsi jnaklometik ti mu baluk xaiik ta spasel slekubtasel
stalel xkuxlejik ti ku yepal la jyichik akbeele, ta xich
Kolel ta snopel xchapel kuxlejal. Ti Estaroe ta stsak ta likesbel skoplal sventa xich chakelel chapanel, yo
muk ti jamal snopel xchapel xkuxlejal ti slumal batsi kuchaal jmojuk ti estaroe xchiuk ti buchutik la staik
jnaklome, ta xchopolchop xchiuk ta skojolkoj bu ta ilbajinele skelik xchapik lek. Ta xchachopol ti kusi la
stsake ta muk xchiuk bu ti jelel ta xich sbaik ta muke jyich alele, ti ku x-elan ta xich tojel sutele ja ta
ja noox muyuk ta xich ilbajinel ti ku x-elan xchapoj stsatsubtasbe smukibtasel ti skelel stupulanel xkuxlej ti
sba stuk ti slumal Mejiko ja kuxi ti ach mantal ta slumal slumal xchiuk sparaje batsi jnaklometike.
batsi jnaklometike. Ti vaie yuun tskan ichel ta muk ti
ku x-elanike, stalel xkuxlejik xchiuk ku x-elan svoloj Ja jech xtok, komon nopbil xchiuk slumal batsi
stsoboj sbaik ta komon, ta xich ichel ta muk xtok ti jnaklometik, ta slikesbe skoplal yabtelanel
spijil slumal xchiuk sparaje batsi jnaklometik kuxi skel xchameltsanel ti vai osil balumiletike, xchiuk ta
stukik ku x-elan xu xlekub xmukib xkuxlejike, mi yuun stsatsubtasbe yip kusi ta spas sventa sabe stukil
tsakbil ta muk ti kusi skanoj sjunul slumal Mejiko tslikesel stupulanel batel ku x-elan ta x-abtejik xchiuk
xchiuk ti jnaklometike, ti skojolkoj jtunel jueletik kuxulike.
xchiuk snailtak abtel yuun estaro Mejikanoe mu xu stik
sbaik euk ti kustikuk ta xchapanik xchiuk tsnopik ti Sjakel xchiuk xchapel kop. Ti sjam smelol kusi chich
slumal xchiuk sparaje batsi jnaklometike, jech xtok ti pasel, mantal junetik, xchiuk abtelal ta xichan pasel ja
jtunel ta komon sventa slumal batsi jnaklometike tskan 5 Stsatsubtasel ku x-elan stak x-abtejik jtunel jueletik ta
chichik jakbel. Ti Estaroe tskan tsabe skoplal t sjunul slumal Mejiko xchiuk sjamel tsakel ta muk ta
chapaluk xchiuk jmojuk lek kusi tspasik snailtak abtelal komon. Ti ach volel tsobel ta slumal batsi jnaklometike,
xchiuk skojolkoj jtunel jueletik buchutik ta x-abtejik ta tskan oyuk sjamel kusi oy ta sbaik xchapel, tspasik
stojol slumal batsi jnaklometike, tskan mu vokolikuk xchiuk kusi chtun yuunik snailtak abtelal ta sjunul
kuxi mu vokol chalkaluk ti kusi nopbil ta pasele. Yo slumal Mejiko xchiuk Estaro ta stojol jtunel j-abtel ta
kuchaal ti kusitik xkot ta pasel xichbe ta muk ti jujun jteklume, jech kuchaal chal 5.2 ta sjunal skomon
ku x-elan jelel slumal batsi jnaklometik xchiuk kuxi ayej loilik yo kuchaaluk tsots snitel stsakel ti sparaje
mauk noox ta xichik albel ku x-elan smelol xchiuk batsi jnaklometik xchiuk skotol jnaklometik sventa ja
chkooltajesvan ti kusi chich pasele, tskan ta xich kelel snop xchapik ti kusi tspasike.
lek kuxi oyuk snitel stsakel ta skelel skotol ta chop
abtelal ja jtunel ta komon, ta yalel ku x-elan ta xich
pasel xchiuk skelel ku x-elan chkom ta pasel. V. XCHAMELTSANEL MANTAL JUNETIK BU
JA SNITILUL SBA XCHIUK KUSITIK KOTEM TA
Ja noox jech xtok, tskan xich kelel kuxi ja xich akbel ALEL CHAPALE 177
ta skobik xchiuk kelbiluk lek ti kusi ja ta sbaik spasel
smeltsanel xchiuk kusi chtun yuunik ti jteklumetik 1 Ti slikesel ach volel tsobel ta slumal batsi jnaklometik
xchiuk parajeetik yo kuchaal, teyuk nitil tsakalik euk ti xchiuk Estaroe, ja te slikebtal ti yuun tskan o noox
ta svokel xchakel ti takin chichik akbele. Yanuk ti ta xich meltsanel ach mantaletik sventa sjunul slumal
sventa kusitik chtunane, mi yuun oye xu xich Mejiko xchiuk ta Estaroetike. Ti xchameltsanel mantal
elubtasbel ta skobik ta stojol ti ku x-elan xchapanoj junetik sventa xich ta muk ti slumal batsi jnaklometike
sbaik xchiuk svoloj stsoboj sbaik jech kuchaal tskan julemuk lek xchulelal ti pas mantale, ako sabe
albil skoplal ta 5.2 sjunal skomon ayej loilik. kusi ach sjam smelol xchiuk smeltsan xchapan kusi
tsots skoplal chtun ta kuxlejal. Jayu un ta xkalkutik ti
Yuun ti smelol kusitik chich pasel ta yosilal batsi vai xchameltsanel mantaletike ja tsots skoplal ti li
jnaklometike mu jauk noox jmoj chich nopel xchiuk ti chich albel batel skoplale:
jnaklometike, jmoj chich pasel chotanel xchiuk snailtak a) Stsakel ta mantal jun sventa yichel sba ta muk stukik
abtelal ta x-abtej ta stojol batsi jnaklometik, tana lie ti sparaje xchiuk slumal batsi jnaklometik kuxi xichik
xchiuk ti buchutik tslekubtasbe xkuxlej jnaklometike tsakel ta muk ta komone; oyuk yichel ta muk kuchaal
tskan chichik pasel ta ach sventa jmojuk chnopolajik, xu svol stsob sbaik ti jteklumetik bu ja ep batsi
ch-abtejik xchiuk lekuk chapbil xchiuk Estaro xchiuk ti jnaklometik tey nakajtike; ja noox jech xtok oyuk yichel
slumal batsi jnaklometike. ta muk ti ep ta chop jteklumetik xu jmoj svol stsob sbaik
ta snopel xchapel, spasel kusitik xlik xtab skoplal jnaklometik ta stujel svaanel yaj tunel juelik xchiuk
yuunik ti slumal batsi jnaklometike. ako spasik ti yabtelik jech ku x-elan nopen xaiik xich
sbaik ta muk stukike, ja noox tskan tstsakik ta muk
b) Stsakel ta mantal jun kuxi oyuk "lek skelel stupulanel euk ti antsetik kuxi kooluk x-ochik ta tunel abtelale.
xchiuk yichel ta muk ti chapal tsakal yosil sbalumilik ti
batsi jnaklometike", tskan ichel ta muk ku x-elan stalel f) Ti kusi ta xich chotanel ta mantal june, tskan chich
stukik ti slumal batsi jnaklometik xchiuk sparajeik, ti tsakel ta muk ti epal ta chop talel kuxlejal oy ta sjunul
sjam smelol lek tsakal chapal ti osil balumil albil skoplal slumal Mejikoe xchiuk ako yak ta ilel ti chloilaj ep ta
ta konvenio 169 yuun OIT xchiuk ti sabel stukil kuxi chop talel kuxlejale, jechuk oy komon mantal jun ta sko-
chkot ta chapel meltsanel ti ku x-elan nopen xaiik tol vinik antsetik mejikanoetik xchiuk yichel ta muk ku
yuuninoj stukik ti kusi oy x-ayan yuunik ti batsi x-elan nopen xai xchapan sba stukik ti slumalik batsi
jnaklometike xchiuk stsatsubtasel ti jmoj tsobol stalel jnaklometike.
xkuxlejike.
g) Ta mukta mantal june, tskan tsots xich tsatsubtasel
178
c) Ta sventa kusi oy x-ayan ta osil balumile, chich tsakel kuxi muyukuk ilbajinel utsintael ta skoj tsunbalil o
ta mantal jun sventa jauk baiuk xich tsakel ta muk lumalil, kusi kopal xkopoj, vinik mi ants, ta skoj kusi
sparaje batsi jnaklometik sventa jauk stabeik sjunal ti chich chunel o ku x-elan kuxul chamal, xu mi xkataj
slekinel, slokesel xchiuk stunesel ti kusi oy x-ayan ta ta mulil mi oy jech kot ta pasel ilbajinel naleel ta skoj
osil balumile. vaie.

d) Stsakel ta mantal jun yichelik ta muk batsi Tskan tsakel ta muk xtok kuxi xich tsatsubtasel yichelik
jnaklometik, vinik xchiuk antsetik kuxi oyuk yaj valejik ta muk batsi jnaklometik sventa xichik kelbel tupulan-
ta snail bu chich meltsanel mantal junetik, jech bel yosil sbalumilik bu kuxajtik xchiuk bu chichik ta
kuchaal ta snail stsobobbailik jvalejetik ta sjunul muk jchul totik, xchiuk stunesel vomol tsilel, chon
slumal Mejiko xchiuk ta estaroetik; skan skelbeik ach bolom ti yuun ja tsots stunel yuunik ta sventa yichel ta
sjam smelol ku x-elan ta xich vokel chakel jayib muk jtotike.
jteklumetik ta smak jujuchop stujel svaanel jtunel juel
ta sparajeik xchiuk ta slumalik batsi jnaklometik, kuxi h) Stsakel ta mantal jun sventa muyukuk sujelal yilbajinel
xu xbat stujik svaanik jtunel juel jech ku x-elan ta xal ti tsakel ta muk ta jujuntale, yichelik ta muk xchiuk
smantal junale. skolel stuk ti slumal batsi jnaklometike.

e) Stsakel ta mantal jun yichelik ta muk slumal batsi i) Stsakel ta mantal jun yichelik ta muk slumal batsi
jnaklometik kuxi muyukuk smakelik ta spasel, slekubtasel Mukta mantal jun ta Estaro, kuxi xich tsakel ta muk
stalel xkuxlejik xchiuk stunesel spukobil kop ayej. xchiuk tsatsubtasel yichelik ta muk ta lekilal slumal
batsi jnaklometik. Li ta xich albeel smelol ta tsakal ku
x-elan ta xich pasel ti mantal jun sventa xich chameltsanel
KUSI TA SBA JTUNEL JUEL TA CHIAPA, JTUNEL JUEL mukta Mantal Jun ta Mejikoe, tskan xichik akbeel batel
TA MEJIKO XCHIUK EZLN SKAN XICH PASEL TA jmeltsanej mantal junetik ta estaro yuun Chiapa.
CHIAPA JECH KUCHAAL CHAL 1.3 SVENTA
SMANTALIL LI JUNE. SMANTAL JUNAL ICHEL BAIL TA MUK TUKIL

1 KU X-ELAN LA JYALIK TA XICH PASEL TA ACH Ta xich tsakel ta muk yichel ta muk kolel ta yalel
MANTAL JUNETIK TA ESTARO YUUN CHIAPA xchapel kuxlejal xchiuk yichel sbaik ta muk stukik ti
slumal batsi jnaklometike, mi ta volol tsobolik jech
Svaklajunebal skakalil yual jujuvok stalel xkuxlejik xchiuk jech oy spijilik ta skelel
febrero ta sjabilal 1996. ta yalel ku x-elan smantal junal sjunul slumal Mejikoe.
179
Ti yichelik ta muk slumal batsi jnaklometik ta mukta Ta xich likesbeel skoplal kuxi xich tsakel ta muk ti
mantal jun ta sjunul slumal Mejikoe tskan albeel lek yichel sbaik ta muk stukik slumal batsi jnaklometik,
smelolal ta Mukta Mantal jun ta Estaro yuun Chiapa, jech ku x-elan ta xich pasel ta ach xchiuk tukibtasel
jech kuchaal skelbeel lek smelol jtunel juel lekil Smukta Mantal jun sjunul slumal Mejikoe.
kulejal, volel tsobel ta kuxlej xchiuk talel kuxlejal.
Ta xich likesbeel skoplal kuxi xich tsakel ta muk svolel
Ti ach volel tsobel ta slumal xchiuk ta sparaje batsi stsobel sbaik epal chop talel kuxlejal ta Estaro yuun
jnaklometik xchiuk Estaroe tskan kelbeel lek smelol Chiapa, kuxi xich tsakel lek ta muk ti jech oyik slumal
ach yichel lek ta muk batsi jnaklometik. Ti ku x-elan batsi jnaklometike, jaik slumal batsi jnaklometik ti
nopbil chich pasele, tskan chich chameltsanel mantal buchutik jech to skeloj stupulanojik yechemal
junetik bu yich albeel skoplal ta smantalil li loil kop, xkuxlejik, kalal muyuk to ox xtal yichik ilbajinel yuun
kuxi xich albeel batel Smukta naik jvalejetik ta estaro, jkaxlanetike, tey skelojik ti ku x-elanike xchiuk jech to
kuxi xich chameltsanel Mukta mantal jun ta Estaro yalojbeik sjol yontonik skelel stupulanel, yosil sbalumilik
yuun Chiapa xchiuk yantik mantal junetik bu ja snitilil xchiuk ku x-elan ti stalel xkuxlej, volel ta kuxlej, smelol
sba xchiuke. jtunel juel xchiuk lekil kulejal, ta stukik xchiuk jelelik.

Ja yuun tskan xich chameltsanel jayibuk Mantaletik ta Ti ta xich meltsanel smantal junal ichel bail ta muk
tukile, tskan xich albeel lek sjam smelol ku x-elan e) Stsakel ta muk yaj tunel juel ta stuj ta svaan stukik
chkom ti yichel ta muk kolel ta yalel xchapel kuxlejale sparaje xchiuk slumal batsi jnaklometik, yichel ta muk
xchiuk yichel sbaik ta muk stukik kuxi xu xalik ta bu kalal smakojik ta kelel ti mi ja jech chal mantal jun
lekilal ku x-elanik xchiuk kusi tskanik ta yoonik ta ta sventae.
lekilal stukik ti slumal batsi jnaklometike.
f) Yichelik ta muk kuxi stusvan xchapanvanik ti batsi
Ti ta slumal batsi jnaklometike tskan xich tsakel ta muk jnaklometike, xchiuk xich tsakel ta muk ku x-elan
jech kuchaal: nopen xayik stusan xchapan sbaik xchiuk ku x-elan
skop smantalik ta skelel xchapanel skop stukike.
a) Yichelik ta muk ta sventa stunesel, yakel ta aiel
xchiuk slekubtasel sbatsi kopik xchiuk stalel kuxlejik, g) Yichelik ta muk kuxi xichik nitel tsakel ta spasel sju-
xchiuk jech kuchaal kusi nopen xaiik spasel, jech nal ku x-elan ta xich pasel abtelal sventa xlekub s-utsib
kuchaal smelol jtunel j-abtel volel tsobel ta kuxlej slekil sparajeik xchiuk slumalik tey bu nakalike. Ti jtunel
kuxlejal, xchunel skop jtotik xchiuk talel kuxlejal. j-abteletik buchutik ja ta sbaik skelel xchapanele, ta
180
skelik ta lekilal kuxi ta sjelubtasbeik ta skobik ti takine,
b) Yichelik ta muk kuxi spasik xchiuk slekubtasik ti ku yo kuchaal ja xchap skel stukik kuyepal takin
x-elan svoloj stsoboj sbaik ta skelel smelol jtunel juel chichik akbeele xchiuk ja jech tstsatsub o ti snitel
lekil kulejal xchiuk volel tsobel ta kuxlej. stsakel batsi jnaklom ta tunel juel, skanel sael xchiuk
skelel stupulanel abtelaletik ta skojolkoj xchiuk ta
c) Yichel ta muk kuxi xich tsakel ta venta ku x-elan ta xchopolchop jueletike.
skelik xchiuk yichel sbaik ta muk stukik yaj tunel
juelik sparaje xchiuk slumalik tey bu nakalike. Ti stujel Yichelik ta muk kuxi skelik stupulanik ku x-elan ta
svaanel jtunel juel batsi jnaklome ta xich pasel jech ku svol ta stsob sbaik ta sventa abtel.
x-elan nopen xaiik stujel svaanel jujun jteklum.
Ti stsakel ta muk ichel ta muk xchiuk skelel ti tskan
d) Yichelik ta muk sventa stunesel xchiuk slekinel kusi oyuk kool yichelik ta muk batsi antsetik jech kuchaal
oy x-ayan ta yosil sbalumilik, jech ku x-elan albil vinik, ta skotol ta chop tunel juelal xchiuk ta sventa
skoplal ta 13.2 xchiuk 14 mantal convenio 169 ta OIT, ja xlekub s-utsib slumal batsi jnaklometike, ta skolta sbaik
ta skelik jtunel jueleltik buchutik ta stujik ta svaanike, ta skelel ku x-elan ta xich kelel slekil kulejal, chanjun
ja noox mu xu slekinik ti bu ja yichoj ta venta sjunul xchiuk kelel poxtael.
Mejikoe.
Xchiuk xtok, ti Jtunel juel ta Estaro yuun Chiapa ta
slikesbe skoplal skekel ta stupulanel ku x-elan svoloj xchakojol kop li ta jun ja sbi KUSI TA XICH PASEL
stsoboj sbaik xchiuk xlekub s-utsib snailalik batsi XCHIUK KUSI TA XICH KELEL. Ti jtunel juele ta xak
jnaklometik, ta stsak ta muk ku x-elan nopen xaiik skel skop stsakel ta muk ti ku x-elan chalik ta x-abtejik
stupulan sbaik. Jvalejetike, ta xakik batel ta stojolal Jmeltsanej Mantal
junetik, ja te chich makbeel skoplal yichel ta muk
Xchiuk xtok, ta skel kuxi xu xich tsakel ta muk batsi ololuk jtunel j-abtel ta jteklumetike.
jnaklometik ta ku smukul yosil Estaro, jech ku x-elan
nopen xaiik skelik xchapanik skopik, ta skelel Ti kusi chalike ja ti ta xich chameltsanel yoxibal mantal
xchapanel osil balumil, ta skotol ta chop muliletik; ta suj ta Mukta Mantal jun ta Estaro yuun Chiapae.
sba jtunel juel ta Estaro yuun Chiapa smeltsanel Smantal
jun jech ku x-elan ta xich tukibtasel Mukta Mantal jun
ta sjunul slumal Mejiko bu chich alel xue. SMUKIBTASEL, STSAKELIK TA MUK XCHIUK TA
SKELBEEL SJAM SMELOL SPASEL ABTEL
Kuxi xich tsatsubtasel ti ichel ta muk ta baie, tsots
skoplal xich ichel ta muk ti ku x-elan ta xich sbaik ta Ti stsatsal ku x-elan volol tsobolik ta osil balumil xchiuk 181
muk stukik slumal batsi jnaklometik ja jech x-elan ta sventa skelbeel smelol jtunel juel xchiuk xchap
chich tsakel. Ta xkalkutik ako xich tsakel ta venta skelik Estaroe ja ti ku x-elan ta skel ta stupulan sba
yichel ta muk parajeetik kuxi svol stsob baik ta jteklum stuk jteklume.
bu ja oy epik batsi jnaklometike, jech ku x-elan oy
yichel ta muk xu svol stsob sbaik epal jteklumetik kuxi Kuxi xich chapel kelel jteklumetike, ta xich vaanel
xal xchiuk xchapik yayej sloik ku x-elan xu x-abtejik ti jtunel j-abteletik ja ta stuj ta svaan stukik jteklum ti
jaik slumal batsi jnaklometike. Ti vai kusi chich pasel jaik jtunel j-abteleltik batsi jnaklometik jech ta xichik
ta ache, tskan xich chameltsanel xchanibal Mantal ta tujel vaanel jech ku x-elan nopen xaiik stujel svaanel
Sjunal mukta mantal yuun Chiapa. jtunel j-abteletik xchiuk jech ku x-elan smantalil tsakbil
ta sjunal muk ta mantal stujel svaanel jtunel j-abtel
ichbil to ta muk ta Estaro yuun Chiapa, xchiuk ti ja
SLIKESEL ACH JTEKLUMETIK chal ta sventa jtunel j-abtel ta batsi jnaklometike.

Ta xich likesbel skoplal kuxi xcha kelel ku x-elan ta Ku x-elan volol tsobolik jech kuchaal Jvalejetik Batsi
xich yosil sbalumil jteklum ta estaro yuun Chiapa, bu ja jnaklometik ta Estaroe, tskan xich makbeel skoplal o mi
ta spasik jvalejetik sventa xcha meltsanel jteklumetike, chameltsanel, ja te chlik yich kelel ku x-elan svoloj
jech chich pasel jech kuchaal albil skoplal ta stsoboj sbaik sparaje xchiuk slumal batsi jnaklometik
kuxi ja xich tsakel ta venta ti kalal ta xich jelel mantal Ti parajeetik xchiuk jteklumetik ja epik batsi
junetike. jnaklometik ti jech xu x-abtejik jech ku x-elan oy
yichelik ta muk albil skoplal ta mantal jun, stak svol
Ti vai chich tukibtasele tskan chich chameltsanel stsob sbaik ta stukik noox ta sventa kusi xlik xtab
baluneb xchavinik xchiuk vaxaklajuneb yoxvinik skoplal yuunik tey ta yosil sbalumilik, kuxi xlekub
mantaletik ta sjunal mukta mantal yuun Chiapa. s-utsib spijilik ta skanel kusi tskanik xchiuk jmoj
snopik spasik yabtelik ti slumal batsi jnaklometike. Ti
jtunel j-abteletik buchutik ja ta sbaik skelel xchapanel
JTEKLUM BU JA OY EPIK BATSI JNAKLOMETIK ta lekilal kuxi ta sjelubtasbeik batel ta skobik ti takine,
yo kuchaal ja xchap skel stukik ti ku yepal takin
Ta jteklumtik bu ja oy epik batsi jnaklometike, ta xich chichik akbeele xchiuk ja jech stsatsub o ti snitel
tsakel ta muk yichelik ta muk slumalik xchiuk sparaje stsakel batsi jnaklom, ta tunel juelik, skanel sael
batsi jnaklometik ku x-elan nopen xaiik svaanik xchiuk skelel stupulanel ta abtelanel ta butik skojolkoj
yajtunel abtelik ta slumalik, xchiuk yichel ta muk xchiuk xchopol chop jtunel jueletik.
182
ku x-elan nopen xaiik stusan xchapan sba stukike.
Tskan chich tsakel ta muk ku x-elan nopen xaiik
Xchiuk stok, ja ta xich tsakel ta venta, kusitik tunel chiem kopojemik ta slumal xchiuk ta jteklumetik bu ja
abtelal oy, tsobojel, sjakel xchiuk jtunel j-abtel epik batsi jnaklometik, ta skelik jayib kakal chchotiik
ch-ichvan ta muk ta komon. ta yabtelik yaj jtunel juelik.

Ti ajenteetik ta jteklumetike ta xichik tujel vaanel Ti jteklumetik bu ja epik batsi jnaklometike stak xalik
xchiuk jeltael ta jteklum xchiuk parajeetik bu nakalik batel ta Snail stsobobbailik Jvalejetik ta estaro kusi sbi
batsi jnaklometik, yuun mauk ta stuj ta svanik chakbeik ti steklumalike.
Peserente ta Jteklum.
Ti jteklumetik bu ja epik batsi jnaklometike, stak sloke-
Tskan ta xich kelbel smelol kuxi xu skolta sba sparajeik sik ta yabtel yaj tunel abtelik mi yuun mauk jech ta
xchiuk slumal batsi jnaklometik ta sventa skelel stujel x-abtejik jech ku x-elan oy yichelik ta muk xchiuk ku
svaanel jtunel j-abtel, mu jauk to uts mi te oy partiro x-elan nopen jxaiik chiem kopojemike, jech ti Snail
politikoetik, xchiuk chich kelel ku yepal lek xu skolta stsobobbailik Jvalejetik ta estaroe ta skel kuxi xich
sbaik ti batsi naklometik ta valejal te skelel stujel xchiuk stsak ta muk ti kusi chalike.
svaanel jtunel j-abtel, stanibeel skoplal ta aiel xchiuk
skelel stupulanel ti vai stujel svaanel jtunel j-abtele. Ti vai chich jelele, tskan chich tukibtasel xchiuk
meltsanel ti balunlajuneb yoxvinik xchiuk ta oxvinik xchapanvanik ti batsi jnaklometike.
mantal ta Sjunal mukta Mantal yuun Chiapae.
c) Ti jtunel j-abtel jpojvanej vaanbile, tskan lekuk sna
STSATSUBTASEL TI OYUK LEK TUSANEL CHAPANELE batsi kop, talel kuxlejal xchiuk snaojuk ku x-elan
stsusan xchapanvanik batsi jnaklometik.
Ti jtunel jueletik jmeltsanej mantal junetik, xchapel
skelel abtelaletik xchiuk jkelvanej jchapanvanejetik bu d) Ti spasel, mi yuun ja jech tskan chich pasele, ta
kalal ja ta sbaik skelel yabtelanele, ti kopetik ja ta xich kelel ku x-elan kuxul chamal vinik ants sventa
sbaik stusanel xchapanel kalal mi la jyalik ku x-elan xich tsakel ta muk ku x-elan nopen xaiik chiem
chkom ta kelel chapanel ta sventaik batsi jnaklometik kopojemik xchiuk stalel xkuxlejik kuxi ja xich tsakel ta
buchutik staojik ilbajinel utsintaele ta stsakik ta muk ku muk ku x-elan ta xich tojel ti mulile, tskan ja chalik
x-elan talel kuxlejal skop smantalik stukik xchiuk skotol jtunel juel batsi jnaklometik buchu chich vaanel ta
kusitik ja ta sventaike, kuxi xich tsakel ta venta ti ichel skelel ku x-elan kot ta pasel mulil o mi ja chich tsakel
ta muk albil skoplal ta Mukta Mantal jun ta Estaros ta muk ku x-elan tskelik stukik.
Uniros Mejikanoe. 183
Ti vai kusi chich tukibtasele tskan chameltsanel
Smantalik skelel xchapanel mulil xchiuk smantalil stojel slajunebal mantal ta sjunal mukta Mantal yuun Chiapa.
mulil, jao kalal ta xlik yich kelel sael tunel mulile, ti
batsi jnaklometike tskan oyuk yichelik ta muk jech Ta xich likesbeel skoplal kuxi chich tsakel ta muk
kuchaal: xchiuk slikesbeel yichel ta muk slumal batsi
jnaklometik ta yalel ku x-elan stak xich pasel mantal
a) Stunesel kopik stukik kalal ta xalik yayej sloilik junetik ta xalbeik batel jtunel j-abtel ta jteklum kuxi xalik
xchiuk kusi snail ja noox ti ta kaxlan kop ta xich batel ta snail stsobobbailik Jvalejetik ta Estaro.
tsibael ta june. Ti yalel ayej loil xchiuk kusi nabil ta
batsi kope ta xich chamel ta xchamobil kop ayej ti Ti vai kusi chich tukibtasele tskan chameltsanel
vai ayej yich chamele tey jmoj chich akel xchiuk sjukubal xchavinik mantal ta sjunal mukta Mantal
junetik kuxi xich aiel mi yuun jech tskan chich aiele. yuun Chiapa.

b) Svaanel jelubtasej kop, chich tsakel ta jun ti kusi Ti jtunel j-abteletik Ministerio Publiko ta sventa parajeetik
chich kanele, ja noox tskan lekuk sna batsi kop xchiuk jteklumetik te oyik ta slumal batsi jnaklometike,
xchiuk kaxlan kop kooluk xchiuk yichojuk ta muk ako xichik vaanel oxib kuxi xich tujel buchu chkom
talel kuxlejal; xchiuk snaojuk ku x-elan ta stusanvan ta ta jtunel j-abtel ti yajvaltak lume, xchiuk xu xich
lokesel ta yabtelan ti mi mauk jech x-abtej jech Mantal junal chanjun; yan xtoke, ja kun x-elan ta xich
ku x-elan oy ichel ta muke, ja ta xich albel jtunel alel ta xich chameltsanel Mukta Mantal jun ta Mejiko,
j-abtel buchu vaanbilik ta sventa skelel. kalal chich chameltsanel smantal jun ta estaroe tskan
chich tsakel ta muk jech kuchaal:
Ti vai kusi chich tukibtasele tskan chameltsanel
svaxakibal yoxvinik mantal ta sjunal mukta Mantal yuun a) Ti chanubtasel ta jun chichik skotolik
Chiapa. jchiapanekoetike, tskan xak ta chanel echemal kuxlejal,
kusi nopen xaiik xchiuk skotol kusitik lek uts ta yibel
Jech ku x-elan smantalil ta xich tukibtasel "Smukta stalel sjunul slumal Mejiko.
mantal jun Mejiko, ta sventa yichel sbaik ta muk stukik
sparaje batsi jnaklometike, ta xich kelel kuxi xich b) Ti chanubtasel ta jun ta batsi jnaklometike tskan xich
tsakel ta muk ta tunel abtelal lek ta ku smukul tsmak ta akel ta xchachopol kop xchiuk ta epal ta chop talel
kelel ta tunel abtelal ti batsi jnaklometike. kuxlejal.

184
Ti vai kusi chich tukibtasele tskan chameltsanel c) Ti estaroe tskan tstsatsubtas kuxi xich ichel ta muk
svaklajunebal yoxvinik mantal ta sjunal mukta Mantal ta chanubtasel ta jun ku x-elan spijil, kusi nopen xai
yuun Chiapa. spasel xchiuk ku x-elan svol stsob sbaik ta komon batsi
jnaklometik.

CHANUBTASEL TA JUN BATSI JNAKLOMETIK d) Yichel ta muk ku x-elan nopen xaiik xpijubik ti slumal
TA XCHACHOPOL KOP XCHIUK TA EPAL batsi jnaklometik jech ku x-elan stalel xkuxlajike.
CHOP TALEL KUXLEJAL
e) Kalal ta xich kelel chapel skoplal ku x-elan ta xich akel
Ti stsakel ta muk epal ta chop talel kuxlejal ta estaro ta chanel june, tskan xich tsakel ta venta slumal
yuun Chiapa, xchiuk jech kuchaal stsakel ta muk batsi jnaklometik, kuxi xal yayej sloilik jech ku x-elan ta
yichelik ta muk slumal batsi jnaklometike, ta slikesbe xich pasel noox ta osil balumil xchiuk ta epal chop talel
xchiuk tstanibe ta aiel kusi sjam smelol ti stalel kuxlejal.
xkuxleje, ta xal ti tskan chich tsakel ta Sjunal muk ta
Mantal yuun Estaroe, ti yan xtoke, yichelik ta muk Ti vai kusi ta xich tukibtasele chameltsanel xchanibal
jchiapanekoetike tskan xichik chanubtasel ta jun jech mantal ta Sjunal mukta Mantal yuun Chiapa.
ku x-elan tsibabil xchiuk stsatsal yobal mantal ta
Smukta mantal jun Mejiko xchiuk smantaliltak Smukta
II KOMON NOPBIL CHAPBIL KU X-ELAN TA chayesel ti buchutik ep smakojik osil balumile xchiuk
XICH CHAMELTSANEL SBIKTAL MANTALILTAK yakel smantalil kuxi ja skelik stukik osil balumil, paraje
MUKTA MANTAL TA ESTARO YUUN CHIAPA xchiuk slumal batsi jnaklometik kuxi ja skel stupulan
stukik kuxi xlekub s-utsibik ta sventa slekinel kusi oy
Ti ta sventa xchameltsanel sbiktal mantaliltak mukta x-ayan ta yosil sbalumilik jech kuchaal chal 13.2 xchiuk
mantal junetike, ta xich kanbeel Snail stsobobbailik xchanlajunebal mantal ta konvenio 169 yuun OIT ta xich
jvalejetik ta Estaro, kuxi xich meltsanel mantal junetik akel batel ta sventa osil balumil kuxi chich kelel ta
ta sventa sjelel mantal junetik ta xich pasele. Ti jtunel Chapbilal kop kuxi Xlekub s-utsib, jech kuchaal albil ta
juel ta Estaro yuun Chiapae ta xak ta sba skelel lek ta smantalil loil kop ku x-elan ta xich kelele, jech ku
yorail ti smeltsanel ja ta sba spasel kalal ta smeltsan x-elan xkot ta koman nopel chapel ti ta yayejal sventa
mantal june. Ti kusi tskan kelele, ja ti tskan lekil utsilal xchiuk smukibtasel kuxlejale, jech albil
chameltsanel smantal junal vinik ants (cdigo civil) ta skoplal yuun ti Smantaliltak kuxi chkot ta pasel ti li
Estaro yuun Chiapa, smantal junal mulil (cdigo penal) kop ayeje.
ta Estaro bu yichoj sba ta venta stuk Chiapae; smantal
junal Jtunel j-abtel jchapanvanej ta Estaro yuun Chiapa, 185
Smantal junal jteklum ta Estaro yuun Chiapa xchiuk ABTELAL XCHIUK KUSI CHICH
Smantal junal stujel svaanel jtunel j-abtel Jchapanvanej KELEL PASEL TA CHIAPAS
ta Estaro yuun Chiapa, Smantal junal jteklum ta Estaro
yuun Chiapa xchiuk Smantal junal stujel svaanel jtunel KUSITIK YAKOJ SKOPIK SPASEL XCHIUK SKOMON
j-abtel ta Chiapa. NOPBIL CHAPBILAL KOPIK JTUNEL JUEL TA ESTARO
XCHIUK TA SJUNUL SLUMAL MEJIKO XCHIUK EZLN.
Ja jech xtok ti jtunel juel ta Mejikoe slikesbe skoplal ta
snail stsobbail jmeltsanej mantal junetik buchutik ja ta Svaklajunebal skakalil yual
sbaik kuxi xchameltsanik ti mantal jun tskan kelel pebrero ta sjabilal 1996
chameltsanel kuxi xich tsakel ta muk ti yichel ta muk
vinik antsetik jmejikanoetike. TSAKEL TA MUK XCHIUK TUJEL
VAANEL TA TUNEL JUEL
Ti Jtunel juel ta Estaroe slikesbe skoplal ta Snail
stsobobbailik jvalejetik ta estaro kuxi stsatsubtasbe yip Ti svaanel jchop Jvalejetik ta xchameltsanel jteklum
ku x-elan xu xich meltsanel ti Mantal jun ta Sventa xchiuk xcha vokel chakel ku x-elan chapbil jayib
kelel chapanel xchiuk slekubtasel osil balumil, xchiuk jteklumetik xchiuk ku smukul chakbil sventa stujel
xich tsakel ta venta ku x-elan ta xich vokel chakel, svaanel jtunel jueletik ta Chiapas. Ti vai jvalejetike ja
te ta xlokik ta yaj jvalej jteklumetik tsakal skotol ti par- Ja noox jech xtok, tskan tsatsubtasel oyuk yaj jvalejik ta
tiroetik tey oyik ta Snail stsobobbailik jvalejetik ta estaro tunel juel ti kalal muyuk ep batsi jnaklom ta
xchiuk jvalejetik yuun EZLN, jtunel juel ta estaro, ta jteklumetik bu mauk solel slumal batsi jnaklom ta
parajeetik xchiuk slumal batsi jnaklometik yuun estaro. estaroe, yo kuchaal tsakbilikuk ta muk ti ku yepalik ta
kavilto yuun jteklum xchiuk xu xtok euk ti ta xchapanel
Ti jvalejetike tskan tsabeik xchiuk skelbeik lek sjam svaanel jvalejetik ta snail stsobobbailik jvalejetik ta
stukil ku x-elan xu lekuk xchiuk jamaluk lek svolel estaro.
tsobel ta lekilal ti ep ta chop lumalil, ep ta chop talel
kuxlejal xchiuk ku x-elan svoloj stsoboj sbaik
jnaklometik ta estaro yuun Chiapas. STSATSUBTASEL STAEL TUSANEL CHAPANEL

Ti jchop jvalejetike ja ta sbaik spasel slikeb Spasel slikesel xchankojol skelobil chapanel, ja ta sba
xchameltsanel mantal, ta xich akel batel ta yok skob skelbel skop batsi jnaklometik, ja tey ta Jvalejetik
snail stsobobbail jvalejetik ta Estaro, sventa xjel ti yoxibal yuun sjunul Mejiko sventa Skelel yichelik ta muk
186
xchiuk svaklajunebal mantal ta Smantal jun estaro jchiel jkopojeltik (Comisin Nacional de Derechos
xchiuk mantaletik ta smantal junal stujel svaanel jtunel Humanos) jech kuchaal albil skoplal ta sjoobal mantal
j-abtel ta estaro xchiuk smantal junal jteklum yichoj sba ta Smantal junal CNDH, kuxi xkot ta pasele, tskan xich
ta muk stuk ti jujun jteklum xchiuk ti ku smukul chameltsanel lek ti smantal junal yabtel stukike.
chakbil sventa stujel svaanel jtunel jueletike. Ti vaie,
ja ta sbaik xchanbeel lek stukil xchiuk ti kusitik Ti vai skelobil chapanele tskan me tslikes, ta aniltik
yabtelal tskan pasele. noox, skelel ku x-elan batel xchapanel ti batsi
jnaklometik tikilik ta chukel ta skoj yakalik to ta
Ti vai xchameltsanel mantale tskan ta stsatsubtasbe chapanel o mi chapbil xa skoplal ti jayib kakal tstoj
skoplal kuchaal mu xa ta yalel toyoluk xchiuk ichbiluk smulike yo kuchaaluk ti ta ku smukul sjamlej ja ta sba
lek sjam ku x-elan ta xich tujel vaanel ti jtunel j-abtele, skelele, xal yayej xchiuk slikesbe skoplal ti xichnoox
stsakel ta venta ti yichelik ta muk parajeetik ta svaanel lokesel ta chukele, ta me xchun ti ta skolta sbaik euk
yaj jtunel abtel ta slumalik, jech ku x-elan nopen xaiik buchutik staojik vokolile, ti bu jmoj svoloj stsoboj sbaik
spasel ta xchiel skopojelik xchiuk yakbel stsatsal ta batsi jnaklometik xchiuk j-abteletik ta osil balumil,
mantal jun ti smantalil xkuxlejik xchiuk kusitik nopen snailtak abtel xchiuk yaj abteltak jtunel j-abtel xchiuk
xaiik pasel ti sparaje batsi jnaklometik ta svaanel jyal buchutik mu nitilikuk ta stojol jtunel juel jmoj svoloj
tunel juelik xchiuk sjakel ta komon nitel tsobel xchiuk stsoboj sbaik ta spojel yichel ta muk jchiel
mauk to uts me nitil tsakalik ta partiro politiko. jkopojeletike.
Ja noox jech xtok tsots tskan xich chakelel ku x-elan jelubtasbil ta batsi kope, ja baiuk tsakbil ta muk ti
vaanbil xchiuk kusi yabtelik ta spasik ti Jvalejetik ta snailtak abtel tsots skoplal yuun parajeetike, xchiuk ti
Estaro sventa skelel yichel ta muk jchiel jkopojeltik ta kusitik tsots skoplal oy ta kok jkobtik kuchal xich
yosilal Chiapas, kuchaal xich akbel yip sventa mu pukele.
teyuk nitil tsakal xchiuk ti jtunel juel xchiuk jtusanvanej
jchapanvanejetik li ta Estaroe, xchiuk tskan mukibtasel Svaanel jtunel j-abtel ta spoj batsi jnaklometik, ja ta
epajesel ti jvalejetik yuune, kuchaal, x-ochik euk ti xichik sael buchutik xchanojbeik sjunal pojvanej,
sparaje batsi jnaklometik xchiuk xokol vinik antsetike. xchiuk oyuk jelubtasej kopetik kuchaal skolta sbaik,
svaan sbaik ta stojol xchapanel ti batsi jnaklometik mi
Ti Jtunel juel ta Estaro yuun Chiapas xchiuk jtunel juel yuun jech ta skanike. Ja noox ti jelel chakuchaal albil
ta Mejikoe ta xak skopik ti ta xchotiik ta xchapanel skoplal tana ti ta Smantal jun Stukik Jtunel j-abtel
skoplal Osil balumil, kuchaal lek stusaj xchapaj ti Jchapanvanejetik ta Estaro yuun Chiapas (ta xchanibal
kopetik likem ta skoj osil balumile. Ti vai ku x-elan ta xchanvinik kalal ta sbalunebal xchanvinik mantal), ti
xchotiik ta xchapel kope ta skolta sbaik ta xchapel euk ti stojolik vai jpojvanejetike te ta xich lokesel ta stakin
jvalej yuun EZLN xchiuk buchutik jmoj svoloj stsoboj estaro xchiuk ta xich kelel kuchaal tsotsuk skoplal ti 187
sbaike xchiuk ti jtunel j-abteletik buchutik ja ta sbaik tuk ta x-abtejike xchiuk ti ta xich sbaik ta venta stukike.
skelele. Ti jtunel j-abteletik ja ta sbaik skelel xchapel Ti jelubtasej kopetik xchiuk jpojvanejetike mauk noox
skoplal osil balumil, ta estaro xchiuk ta sjunlej Mejikoe tskan snaik ti sbatsi kope, yuun tskan snaik xchiuk
ta xak skopik ta spasel stsakel ta jun yuun osil balumil xojtikinik lek stalel xkuxlej ti batsi jnaklometike, ja
ja ta sbaik spasel jtunel j-abtel, jmoj tspasik xchiuk noox jech ta xkot ta pasel lek yabtelik kalal mi
sparaje xchiuk slumalik batsi jnaklometik xchiuk xojtikinik xchiuk mi xichik ta muke.
buchu jmoj svoloj stsoboj sbaike, kuchaal xich kelbel
lek sjam smelol ku x-elan uuninbil ti osil balumil ta Kuchaal stsatsub lek ta melel stael stusanel xchapanel ti
estaroe. batsi jnaklom jchiapanekoetike, tsots skoplal ti:

Sjelubtasel ta batsi kop mantal junetik, chapbilal a) Stsakel ta muk ti jtunel j-abteletik oy ta sparaje batsi
mantaletik, xchiuk biktal mantaletik, ja noox jech xtok jnaklometike, xchiuk ti oyuk yichel ta muk kuchaal tey
euk ti chapbilal kop ayejetik xchiuk yantik namal oyuk o yuunik batel ti smantalil xkuxlejik xchiuk kusi
balumil ichbilik to ta muk tana lie, xchiuk stanibel nopen xaiik spasel ta xchapanel stuk ti skopike.
skoplal ti vai junetike, chich sabel lek stukil kuxi xkot
ta pasel. Ta xich alel ti tskan sabel stukil kuchal ta ora b) Xchachapanel xchiuk xchameltsanel ku x-elan jitil
noox xlik spukel xchiuk stanibeel skoplal ti vai junetik chololik ti buchutik ta stusanvanik xchapanvanike, ja
tsots skoplal Ministeryo Publiko xchiuk jvesetik abtel, tsatsal nitel batel ta abtel o mi yuun tsmak ti ichel
buchutik ja baiukik ta juju chak ku smukul yosilal ta ta muk sventa abtelale.
chapanvanej bu ja ep ti batsi jnaklometike; ta xichik
chanubtasel pijubtasel ta yojtikinel stalel skuxlej batsi Ta xich likesbel skoplal ta stojol snailtak abtelal ta sjunul
jnaklometik xchiuk ku x-elan xchapoj sbaik xchiuk nopen slumal Mejiko buchu ja ta sbaik skelel, kuxi xich
xaiik ta spasel xchapanel ti kusitik kop xlik yuunike. tsakel ta muk xchiuk skelel spojel yichel ta muk batsi
jnaklometik buchutik ta xlokik batel ta slumalik li noox
c) Slikesel abtelal ta stojol slumal batsi jnaklometik, yo ta slumal Mejiko o mi ta yantik namal balumil.
kuchaal xojtikinik kusitik mantal junetik ichbilik ta
muke, xchiuk ku x-elan tusanel chapanel, ku x-elan ta
x-abtej xchiuk jayib ti snailtak abtel stsakoj ta muke. XCHIEL SKOPOJEL, YICHEL TA MUK XCHIUK
STALEL XKUXLEJ BATSI ANTSETIK
d) Svaanel ta snail stsobobbail jvalejetik yuun Chiapas
jchopuk jmeltsanej mantal jun kuchaal jmojuk xchiuk Ti skoplal ichel ta muke, jech kuchal ilbil chapanbil
188
batsi jnaklometik, skelbeik smelol ti mantaletik li ta yuun ti batsi antsetik li ta Chiapae, tsots tskan lokesel
orae xchiuk xalik kusitik mantal skan chameltsanel yo batel ti makal ye stiik xchiuk chaybilik tal ta
kuchaal stsatsub lek batel ti tusanel chapanel ta xak oontonale. Ti kuxi xtup oe tsots skoplal xchapanel ta
Estaro Mejikano ta stojol ti batsi jnakalometike, xchiuk mukta mantal jun yuun Mejiko xchiuk ta estaro,
kuchal xchay ti kusitik mantal ta x-ilbajinvan o mi yalel kuchaal xich tsatsubtasel skoplal yichelik ta muk
toyol chilbajin ti slumal batsi jnaklometike. svinkilalik xchiel skopojelik xchiuk ti ja batsi
jnaklometike.
Skan chich tsakel ta mantal kuchaal xich tsatsubtasel,
ti albiluk lek, tsotsuk skoplal ti muyuk ilbajinel utsintael Stsakel ta mantal jun yichel ta muk smelol jtunel juel,
ta skoj tsunbalil o lumalil, kusi kopal xkopoj, mi vinik jech xtok ti yichel ta muk kusi nopen xaiik spasel
mi ants, ta skoj kusi chich chunel o ku x-elan kuxul xchiuk xchiel skopojel batsi jnaklometike, ja noox ti
chamal, xu me xkataj ta mulil ti vai ilbajinel naleel mi skan stsakel ta muk smukibtaselik xchiuk yichel ta
yuun jech kot ta pasele, ta o noox me xich meltsanel muk xchiel skopojelik ti batsi antsetike.
chapanel. Ja noox jech xtok, tskan me xkataj ta mulil
xchiuk tojbel smulilal ti kusitik utsintael ilbajinel ta Stsakel ta muk ta smantal junal yichel sba ta muk stuk
abtel xchiuk mi mu stsak ta muk ti ichel ta muk ta batsi jnaklometik ti oy yichel sba ta muk stuk ti batsi
mukta mantal june, jech chakuchaal mi ta veel antsetike.
uchobal noox ta xich tojel ti abtelale, makel ta naklej ta
Stsatsubtasel yichel ta muk skoplal yabtelik ti j-abtel poxtael xchiuk yichel ta muk yalajel xnichnajel
batsi antsetik ta smantalil abtelal ta sjunlej Mejiko, ja antsetik. Ja noox mi mu snak sba xchiuk kusi tsots chal
tsots skoplal, ti buchutik oy ta xil svokolik ta skoj jayib Smantal jun sjunul slumal Mejikoe.
noox kakal ta saik abtele.

Stsakel yichel ta muk j-abtel antsetik ta smantalil abtelal STAEL STUNESEL SPUKOBIL KOP AYEJ
ta sjunlej Mejiko, tsots skoplal ti buchu ja noox jayib
kakal ta x-abtejike. Ti ku x-elan ep ta chop talel kuxlejal ta slumal Mejikoe,
tsakbil ta muk ta mantal jun xchiuk ja tey stsakoj yip ti
Skelel xchiuk stukibtasel smantalil ti stojel mulil albil ta stojol stsunbal slumal batsi jnaklometike; ti mantal
skoplal ta mantal jun ta skoj muliletik jech kuchaal jun ta sventa spukobil kop ayeje tskan stsatsubtasbe
tsatsal tsakel yuun vinik, yilbajinel yutsintael antsetik skoplal ti yakel ta aiel ojtikinel ti vai ep ta chop talel
xchiuk yilbajinelik ta yutil sna skulebik. kuxlejale, ti spukobil kop ayeje skan stsak ta muk ti ep
ta chop talel kuxlejal kuxi xich tsatsubtasel ti ku x-elan
Stsatsubtasel ta stojol antsetik xchiuk ololetik batsi kuxlejal ta sjunul slumal Mejiko xchiuk kuxi xkot ta 189
jnaklometik li ta Chiapas, kuxi oyuk yichelik ta muk ta chunel ti kusi nopbil chich pasel ta stojol ti talel
kelel poxtael, ta chanjun xchiuk talel kuxlejal, ta veel kuxlejal xchiuk volel tsobel ta kuxleje.
uchobal, ta lekil nail kulebal, kusitik tsots bai jtunel,
xchiuk snitel stsakel ta slikesel spasel abtel ta kusi xlok Yo kuchaal xuuk xchiin sbaik ta loil ti ep ta chop talel
x-ayan, kuxi xmukib lek ta sjunlejal ti xkuxlejale tey kuxlejal, ta xlik ta parajetik kalal to ta sjunul slumal
jmoj nitil tsakalik ti batsi antsetike xchiuk nopbil Mejiko, yo kuchal svol stsob sbaik ta komon ti slumal
pasbil kuchaal ti stalel stukike. batsi jnaklometik xchiuk yantik jteklumetik, xchiuk
yantik lum, tsots skoplal xich akbeel spukobil skop
Kotuk ta pasel chunel ti chapbilal kop ayejetik xchiuk yayejik ti slumal batsi jnaklometike, yuun tsots skoplal
yantik namal balumil la stsak ta muk xchiuk la jyak toj jtunel kuxi xlekub s-utsib stalel xkuxlejik ti batsi
xluchal sbi jtunel juel ta Mejikoe. Ja echem tsots jnaklometike. Ja yuun ti vaie, ta xich akel batel ta
skoplal ti Konvenio 169 yuun OIT, komon chapbil ayej stojol buchutik ja ta sbaike, kuxi xich pasel sjunal
yich alel ta Viena ta skoplal yichel ta muk jchiel yach mantalil ti spukobil kop ayeje, kuchaal xu
jkopojel, bu ta xalbe skoplal stupel skoplal skotol ta xuuninik, smanik, stijik, xchiuk skel stupulanik
chop ilbajinel utsintael ta stojol antse. Chapbilal kop spukobil skop yayej stukik ti slumal batsi jnaklometike.
vinaj ta tsobajel yuun spejel balumil yuun jnaklometik
xchiuk slekubel yutsibel kuxlejal bu albil skoplal ti kelel Ti Jtunel juel ta Mejiko xchiuk estaroe ta slikesbeik
skoplal ta stojol snail stsobobbail jvalejetik xchiuk Ta xich alel ti chich vaanel Konsejo yuun jnaklometik
jtunel juel ta Mejiko, kuchaaluk ti spukobil kop ayej ta sventa spukobil kop ayej xchiuk svaanel buchu xu
x-abtej ta stojol jbatsi jnaklometike ako katajuk ta skel stupulan Yichel ta muk spukobil kop ayej, yo
spukobil skop yayej batsi jnaklometik, mi yuun ja jech kuchaaluk skotol xokol jnaklometik tsots stsakelik ta
ta skanik ti sparaje xchiuk ti slumal batsi jnaklometike. muk spasel xchiuk snopel yayejal ti spukel kop ayej ta
stojol jnaklometike, tsots me skoplal tey nitil tsakal
Ti jtunel juel ta Mejikoe ta xalbe buchutik ja ta sbaik svaanel euk ti batsi jnaklometike.
skelel xchapanel yo kuchaaluk x-och ta yok skobik
batsi jnaklometik ti juklajuneb snail sme laryo oy ta Smantaliltasel ti tsotsuk skoplal xchotanbeel ta jun
skob ti INI tey ta yosilalike, xchiuk yakbeel ta kabal skoplal kuxi tukuk x-abtej ti spukobil kop ayeje,
sjunaltak, snailtak xchiuk skotol kusitik oy x-ayan ti ku x-elan oy stalel stuk ti slumal batsi jnaklometike, ja
yuunike, ja jech chkot ta pasel mi yuun chal ta ye me baiuk ta xich be ta muk xchiuk muyuk me chilbe
stukik ti batsi jnaklometike. sbiktal snalebeel stsunubal xchiuk mi svok xchak, muyuk
me chich ilbajinel ti jech jamal ta alel kop ayeje.
190
Ti jtunel juel ta Mejiko xchiuk ta estaroe ta slikesbeik Ti ku x-elan pasbil meltsanbil, kusi tsots chtun yuun,
skoplal ta stojolal snail stsobobbail jvalejetik xchiuk buyuk noox chkot xchiuk stsak ti laryoe, ja toj lek
jtunel jueletik ta Mejiko, yo kuchaaluk ti snail slokobal sventa xich pukel o ti kop ayeje xchiuk sventa snit
batsi jnaklometik yuun INI sventa xich akbeel ta yok stsak sba talel kuxlejal ta parajeetik xchiuk slumal batsi
skob sparajeik batsi jnaklometik, xichik akbeel snailtak jnaklometike.
xchiuk skotol kusitik oy x-ayan yuun. Ti vai kusi
chkot ta pasele skan me jech chapbil xchiuk ti batsi Tsots skoplal xich tsatsubtasel sventa xuunin slumal
jnaklometike. batsi jnaklom ti smetak laryo ja yuun estaro ti tey ta
x-abtej ta slumal xchiuk ta osil balumil bu ep batsi
Ti jteklumetik, parajeetik xchiuk buchutik jmoj svoloj jnaklometike. Ti ku x-elan xchiuk bakin ch-och ta yok
stsoboj sbaike oy yichelik ta muk kuxi xu stunesik skobike tskan ja ta xalik slumal batsi jnaklometik, xu
spukobil ti kop ayej oy ta na lie, muyuk ta alel mi ja xchapan sbaik ta yuuninel jech ku x-elan oy ta mantal
yuun estaro o mi ja bu akbil ta kabale. Ta xich albeel jun o mi ja ti ku x-elan chal stukik ti slumal xchiuk
snailaltak buchutik ja ta sbaik xchapanel skoplal sparaje batsi jnaklometike.
kuchaal svinajesik ku sjalil xu stunesik xokol vinik
antsetik xchiuk slumal batsi jnaklometik ti spukobil ta Ti li noox ta Chiapas xchiuk kuchaal xkot ta pasel ti
ayel kop ayej oy tana lie. nopbil chapbil kope, ta xich alel ti ta aniluk noox ako
ochuk ta yok skobik sme laryo XEVFS, Laryo La Voz de la
Frontera Sur, te oy ta slumal Las Margaritas ti jatik o Ja noox jech xtok, ta xich likesbeel skoplal ti sjunal
noox mu skotoluk batsi jnaklometik ta stijike; ti vai yechemal kuxlejal kuchal kooluk xalbe lek sjam smelol,
yuninele ja skan xal ti yuun kool jmoj ta x-abtejik ti meleluk xchiuk jtuneluk yuun jnaklometik xchiuk talel
snail abtel yuun jtunel juel xchiuk yaj jvalej ti batsi kuxlejal yuun ti slumal batsi jnaklometike.
jnaklometike.
Ti jtunel juel ta Mejiko xchiuk ta estaroe ta slikesbeik
Tskan chich chotanel vaanel snail bu chich pasel ayej skoplal kuxi xich chakelel tukibtasel lek ti snailtak
loil sventa laryo xchiuk xchamel kusitik stak kelel skelel stupulanel xchanubtasel spijubtasel batsi
ayel, tey ta yosil sbalumil, ta jteklum xchiuk sparaje jnaklometike, xchiuk ku yepal takin ta x-akbatike.
batsi jnaklom buchutik jech ta skanike.
Slikesel, li ta Estaro yuun Chiapas, yakel koltael ta takin
kuchaal stsutsesik slikeb chanjun, xchiuk tsots skoplal
CHANUBTASEL PIJUBTASEL XCHIUK TALEL KUXLEJAL ta stojolik noox ti batsi kerem tsebetik, buchutik tskan
xchanik to batel yalel toyol jun. Ta xich albel buchutik
Slikesel snail xchanobil, spukobil xchiuk smukibtasel ja ta sbaik xchapel ta sjunul slumal Mejiko yo 191
batsi kopetik xchiuk sventa sjelubtasik ta batsi kop kuchaaluk jech xich tambeel skoplal ta sjunul slumal
tsatsal junetik, pijil abtelal xchiuk talel kuxlejal. Ti jtunel Mejiko.
juel ta Estaro yuun Chiapas ta spas ta oratik noox junuk
Smukta ta nail batsi kopetik, lekil abtel xchiuk stsibael Slikesel snail pijil muktikil chanjun ta yosilal batsi
skop yayej batsi jnaklometik. jnaklometik, ti sjunale ta xchapbe skoplal stsatsubtasel
xchanel xchiuk stanibel skoplal slekil yutsil stalel
Ta xich albel buchu ja ta sbaik skelel ta sjunul slumal xkuxlej batsi jnaklometik, jech kuchaal kusi tskan
Mejiko kuxi xich chameltsanel sjunal chanjun, sjun xchiuk kusi chtun yuun ti talel kuxlejale. Slikesbel
jchanjun xchiuk sjun jchanubtasvanejetik sventa olol skoplal xchanel xchiuk xchanubtasel batsi kopetik ta
jmejikanoetik, bu xak ta ilel xchiuk sabe stukil stsakel muktikil tsatsal chanjun, ja tsots skoplal ti li ta Estaro
batel ta muk ti ep ta chop talel kuxlejal yuun jmukta yuun Chiapas.
lumaltik Mejikoe. Ti ta xchanubtasel ta jun jnaklometik
buchutik mu sna xkopojik ta sbatsi kope tskan xich Ta xich albel INAH sventa xchakelbe yayejal:
akbeel xchanik jutuk ti batsi kop oy tey bu nakalike. Ti
ta sjunal ku x-elan estaroetike ta me stsakik kusitik tsots a) Xchapbel skoplal kuxi ta motonuk x-och skelik
skoplal yuun batsi kopetik oy tey ta yosilalike. svoneal naik poko totil meil ti batsi jnaklometike.
b) Spijubtasel xchanubtasel batsi jnaklometik kuxi skel skoplal sjulesel chulelal ta sjunul slumal Mejiko, kuxi
stupulan stukik ti vai svoneal naik poko totil meiletike. xchay x-ul kusi chopol nopbil, xchiuk svokel xchakel
tsunbalil xchiuk kuchaal xkot ta tsakel ta muk yuun
c) Yakbel slumal batsi jnaklometik kuuk yepal euk ti skotol jnaklometik ti yichel sba ta muk stuk ti batsi
takin ta xich tael ta stojol ochebal ta skelel osil balumil jnaklometike, xchiuk yichel ta muk ti jamal snopel
bu oy svoneal naik poko totil meiletike. xchapel xkuxlej stukike.

d) Yakbel slumal batsi jnaklometik ti xu xichik ta muk Ti jtunel juel ta Mejiko xchiuk ta Estaroe ta slikesbeik
jchul totik tey ta osil balumil bu oy svoneal naik poko skoplal kuxi x-ochik ta tunel abtelal batsi jnaklometik ta
totil meiletike. skotol snailtak abtelal buchutik ja ta sbaik skelel
yabtelanel kusik xlik xtab yuun batsi jnaklometike.
e) Skelel stupulanel osil banamil bu oy svoneal naik
192 poko totil meil mi yuun chich ilbajinel utsintael ta Tskan tsakel ta muk xchiuk yichel ta muk slapel skuik
muktikil abtelal o mi ta biktal eleke. batsi jnaklometik ta skotol jchiel jkopojel ta sjunul
slumal Mejiko, ja tsots skoplal ta stojol ololetik xchiuk
Ta xich albeel snail buchutik ja ta sbaik skelel ta sjunul tsebetik keremutik ta jujun chanjuntike. Ja noox jech
Mejiko xchiuk ta estaroetik kuxi xich jamel yayejal xtok, ti kusitik chkot ta pasel sventa talel kuxlejal xchiuk
snopbenal ti kusi oy x-ayan ta talel kuxlejale, spukel skop yayeje ja me ta xakik ta aiel stsatsal xchiuk
kuchaaluk sta ta makel skotol kusi mu xich tael ta ilel kusi stunel ta kuxlejal ti batsi kuil pakale, xchiuk ku
pikel oy ta talel kuxlejal jech kuchaal vob, ak elov, chaal ti skan chich ichel ta muke.
akot xchiuk kusitik yantike.
Ti kusi tsots skoplal ta smukibtasel utsibel talel kuxlejale,
Slikesel snail bu xu xich chanel stunesel vomol poxiletik ja ti ku x-elan nitil tsakal slumal batsi jnaklometik xchiuk
nopen xaiik ti batsi jnaklometike xchiuk ako xichik ti osil balumile. Ti stsakel ta muke tsots skoplal ta xchiel
akbeel ku yepal takin chtun yuunike, ja noox ti vaie skopojelik ti osil balumile, xchiuk ti xibil kexbile, tskan
mu yuunuk mu xa xak ta sba Estaro ti yakel lekil kelel me tsatsubtasel ta jyalel ti yichel ta muk parajeetik xchiuk
tupulanel ta yoxkolal ku x-elan chapbil ti kelel poxtael slumal batsi jnaklometik kuchaal chapaluk lek ku
ta sjunul slumal Mejikoe. sjamlej yosil sbalumilike, ja noox jech xtok ti skelel
stupulanel xchiuk slekil tunesel ti kusi oy x-ayan ta
Ti jtunel juel ta Mejiko xchiuk ta Estaroe ta slikesbeik yosilalik bu sna skulebike.
Ti kusi snaik o noox tal ti jnaklometike ja tsots skoplal xich akel takin jtunel ta komon ti ja chak jtunel juel ta
yipalinoj ti stalel kuxlejike, xchiuk ja jtunel ta smukibtasel Mejiko xchiuk Estaro, tskan me chich tsatsubtasel o
xkuxlej ti jchiel jkopojele, ta skotol ta chop, jech noox ta baiuk ti kuchaal te stsaket o batel, ichbil lek
chakuchaal kelel poxtaele. Ti jtunel juel ta Estaro yuun stukil xchiuk kelbil chapbil lek skoplal.
Chiapas xchiuk jtunel juel ta Mejikoe ta xak skopik
stsakel ta muk, skelel stupulanel xchiuk slikesbeel Ti stsakel ta muk osil balumile, ja noox jech xtok euk, ti
skoplal ti vai kusi nabile, lek me tsakbil ta muk skan. yosilal sna skuleb slumal batsi jnaklometike, tskan tsots
skoplal ta nopel xchiuk mu xu xich makbeel skoplal ti
Ti slumal xchiuk sparaje batsi jnaklometike, xchiuk te ta snopel xchapel smeloltak xchiuk kusitik abtelal ta
nitil tsakal jtunel jueletik ta estaro, ta Mejiko xchiuk smukibtas lekil kulejal, volel tsobel ta kuxlej yuun
jteklum, ta xak skopik ta stsatsubtasel xchiuk slekubtasel estaroe xchiuk ta sjunul slumal Mejiko tey ta yosil
talel kuxlejal sventa kelel poxtael xchiuk lekil volel sbalumil batsi jnaklometik; ti ta snopel xchapel xchiuk
tsobel ta kuxlej bu xich tsakel lek ta muk ta melel ta slikesel yabtelale tskan me te nitil tsakal ti sparaje 193
ku x-elan ilbil kelbil osil balumil ta lekil chiel kopojel batsi jnaklometike yo kuchaal stsatsub yipal ti ichbiluk
xchiuk ku x-elan ep ta chop nopbil chapbil poxtael smelol ta tunesel kusitik oy x-ayan ta osil balumile
chamel lajel kusi lajal machal ta osil balumil. Ta skoj xchiuk kuchaal mu xlaj ta ilbajinel kusitik oy yuunik
ti vaie, ta xich pasbeel snail bu xu xich pasel tunesel ta yosil sbalumilik xchiuk stalel xkuxlejike, ja skotol ti
batsi kelel poxtael yuun batsi jnaklometik, ta xich kusi ja jech skoplale, o mi jaik xtok ti osil balumil bu
akbel kusi chtun yuun kuchaal xmukib, ja noox ti toybil xibil, yutil lumetik, talel kuxlejal xchiuk bu ta
vaie mu yuunuk ta spaj ti kusi ja ta sba yakel Estaro xichik ta muk jchul totike.
sventa kelel tukulanel ta snailal kelel poxtaele.
Ta xich sabel skoplal kuchaal x-och ta tsakel ta mukta
mantal jun yichelik ta muk ti slumal xchiuk sparaje
SMANTALIL SNAIL ABTEL SVENTA YEPAJESEL, SMUKIB- batsi jnaklometik sventa xichik tojbeel, kalal me xich
TASEL XCHIUK STANIEL TA AYEL STALEL XKUXLEJ lokesbeel kusi oy x-ayan ta yosil sbalumilik yuun ti
BATSI JNAKLOMETIK Estaroe, xchiuk me yich ilbajinel utsintabel yosil sna
skulebik mi yuun ta sokesbe spasel yepajesel stalel
Ti kusitik yabtelanel talel kuxlejal xchiuk chanubtasel xkuxlejike. Kalal mi yuun ilbajinbil utsintabil xae
pijubtasel ta slumal batsi jnaklometike tskan me ja xchiuk mi la jyakik ta ilel batsi jnaklometik ti mu baluk
baiuk tsots ichbil ta muk ta snopel xchapel xchiuk xayik ta slekubtasel spasel stalel kuxlejik ti kuyepal la
jyichik akbeele, ta xich likesbeel skoplal sventa xich
chakelel chapanel, yo kuchaal jmojuk ti estaro xchiuk
ti buchutik la staik ilbajinele skel xchapanik lek. Ta
xchachopol ti kusi la jyich alele, ti ku x-elan ta xich
tojel sutesele ja ta stsatsubtasbe smukibtasel skelel
stupulanel xkuxlej ti slumal xchiuk sparaje batsi
jnaklometike. Ti estaroe ta slikesbe skoplal, ta chapal
kop xchiuk slumal batsi jnaklometik yabtelanel
xchameltsanel ti vai osil balumiletik jech kuxi chal 13.2
mantal yuun OIT.

Ti slumal batsi jnaklometike, jmoj chapalik xchiuk jtunel


jueletik ta Estaro yuun Chiapas xchiuk ta sjunul slumal
Mejiko, ta xchakelik lek ta ach xchiuk xchameltsanik
194
lek snailtak abtelal xchiuk snailtak smukibtasel kuxlejal,
chanubtasel pijubtasel xchiuk talel kuxlejal tey ta
x-abtejan ta yosilalike, ja jech ta xich pasel jech
ku x-elan ta skanik xchiuk nopen xaiik ku x-elan
kuxul chamalik kuxi stsatsub snitel stsakelik xchiuk
xnitvan xvolvanik ta snopel xchapel xcholel sjitel, spasel,
spikel xchiuk skelel xchabiel kusitik abtelal xchiuk
smantaliltak chkotan ta pasel tey ta parajeetik, lumetik
xchiuk ta yosil sbalumil batsi jnaklometik
foto mujeres tejedoras
195
196
colofn
197
porcentaje

198
directorio
199
200
201

You might also like