Dnya ve Avrupa Deerler Aratrmalar 1981 ylnda ve 25 lkenin gndeminin bana tad.

Dnyann g ekseninin de Batdan Douya

katlmyla balad. Proje, gerek kapsam, gerek yaklam asndan kayd ileri srlmeye baland. Bu son derece nemli olaylar listesini
dnyada bir ilk niteliini tayordu. Geri Avrupa Komisyonunun kolaylkla uzatabiliriz.
DEERLER desteiyle yrtlen Eurobarometer aratrmalar 1973 ylnda
Kltrel deerler alannda alanlarn bu gelimeler nda sorduklar
balamt ama, bu aratrmalar Avrupa ile (hatt sadece baz Avrupa
ARATIRMALARI: lkeleri ile) snrlyd. stelik temel deerleri deil, gncel konular
temel soruya gelirsek...

KISA BR TARHE irdeliyordu. Baka bir deyile, k noktas akademik ve teorik olmaktan
ok, uygulamaya dnkt ve corafi kapsam da son derece kstlyd.
Acaba bu devrim ve depremler, zihniyet yaplarnda ne gibi
deiikliklere yol at? Yoksa Einsteine atfedilen bir sz biraz
deitirerek tekrarlarsak, atomu paralamak, insann dnce yapsn
Akademik dnyada, toplumlararas kltrel deerler aratrmalarnn
deitirmekten ok daha kolay myd? Bugn bu sorularn cevaplarn
ilk rnei, bugn hl konuyla ilgili okuma listelerinin banda yer alan,
byk lde verebilme imknna sahibiz. Deerler Aratrmalar
Gabriel Almond ve Sidney Verba tarafndan yrtlen siyasal kltr
verileri, sosyal bilimcilere, karar vericilere, yneticilere ve ilgilenen
aratrmasyd.2 1960l yllarn banda yrtlen bu klasik alma
herkese hi deilse son 30 yln bu adan bir deerlendirmesini yapma
sadece 5 lkeyi (A.B.D., Britanya, Almanya, talya ve Meksikadan
frsatn sunuyor. Siyaset, din, ekonomi, alma hayat, kimlik, kadn-
yaklak 1,000er denek) kapsyordu ve bu adan, Dnya Deerler
erkek eitlii, aile yaps gibi pek ok alanda, kresel ya da ulusal zihin
Aratrmalarna kyasla ok mtevaz saylrd. Ama gene de, Almond
haritasn incelemek isteyenler iin artk elimizde ayrntl veriler var.
ve Verba, o zamana kadar yaplan bu tr almalarn ulusal niteliini
Byle bir imkn sosyal bilimcilerin eline tarihte ilk kez geiyor. Tadna
vurguluyor ve Civic Culturen uluslararas karlatrmal zellii ile
varalm...
hakl bir gurur duyuyordu.

Dnya ve Avrupa Deerler Aratrmalar ikinci kez 1990 ylnda, bu

defa Trkiye de dhil 43 lkenin katlmyla yapld. Daha sonra da,
belli aralklarla tekrarland ve dnya nfusunun hemen hemen yzde
doksanna ulat. 1981 ylnda 25 lkeyle balayan projemiz, bu sre
iinde dnyann en geni kapsaml karlatrmal sosyal bilim projesi
zelliini kazand.

Neredeyse tm yerkreyi kapsamasnn yannda, Dnya Deerler

Aratrmalar, zaman iinde kltrel deiimin izlenmesine olanak
tanyan esiz bir veri hazinesi de oluturdu. Son 30 yl iinde insanlk,
hem teknolojik, hem de siyasal ok byk deiikliklere tank oldu.
Hatt olan bitenleri tanmlarken, deiiklik szcnden ok, bazen
devrim, bazen de deprem szckleri daha anlaml olur.

letiim ve gen teknolojileri alanlarnda yalnzca on yla san

gelimeleri burada yeniden saymaya imkn da yok, gerek de... te
yandan, gene bu ksack tarihsel dnem iinde, Sovyet Bloku ykld.
ki Almanya birleti. Demokrasi ile ynetilen lkelerin saysnda byk
art meydana geldi. 1929 Byk Buhranndan sonra, en byk kresel
ekonomik/finansal kriz yaand. Hl tam olarak atlatlamayan bu kriz,
kapitalist sistemin ve kapitalizm-demokrasi ilikisinin bir kez daha
sorgulanmasna yol at. 11 Eyll 2001de, Birleik Amerikada yaanan
terrist saldr, zgrlk-gvenlik ikilemini liberal Bat demokrasilerinin
1 Porter, Micael E. Attitudes, Values, Beliefts and the Microeconomics of Prosperity. Alntlayan (Harrison,
Lawrence E. ve Huntington, Samuel P., editrler, Culture Matters: How Values Shape Human Progress, New
York: Basic Books:2000, s.14).
2 Bknz. Almond, Gabriel ve S. Verba. The Civic Culture, Princeton: Princeton University Press, 1963. The Civic
Culturedan on yl nce yaynlanan ve toplumlarn birbirine bakn inceleyen How Nations See Each Other
(Buchanan, William ve H. Cantril, 1953) dokuz lkede yrtlen bir aratrmaya dayanyordu.
3
 Deerler aratrmalarnn temel k noktas, bir toplumun zihin yzde 60 veya daha fazlas Katolik olan lkelerin ortalamas ise 12,846
yapsyla, kltrel deerleriyle siyaseti, ekonomisi, hukuku vb. arasnda dolard. Tesadf m? Belki. Baka faktrler mi (rnein iklim)? Bu da
gl bir etkileimin bulunduudur. Bu varsaym ise (ki elimizdeki veriler mmkn olabilir elbette. Ama bu verilerin nda, kltrel zelliklerle
DEERLERE artk bu hkmn bir varsaym deil, bir olgu olduunu sylememize izin ekonomik gelime arasnda balant bulunduu tezini elimizin tersiyle
veriyor) yeni deil; binlerce yldr dile getiriliyor. Plato zihin yaplar bir kenara itemeyiz herhalde.
RAMEN, NEREYE ile anayasalar arasnda bire bir iliki kurmutu. Aristo da, bugnk
Gnmzde, toplumun egemen deerlerinin farknda olmann nemini
KADAR? kategorilerle ifade edecek olursak, rahata bir kltralist olarak
en iyi kavrayan gruplardan biri de pazarlamaclar ve reklamclar. Onlar
grlebilir.
artk rendi ki, hedef kitlenin sadece demografik zelliklerini ve gelir
nsan alkanlklarnn oludur. zleyen bin yllarda pek ok byk dnr, deiik ifadelerle bu dzeyini bilmek yeterli olmuyor. Deerler bilinmezse, insan kolaylkla
bn Haldun, Mukaddime1 grleri dile getirdiler. Bugn de, bir yandan kyasya eletirilen, ama Mslman mahallesinde salyangoz satarken bulabilir kendini.
te yandan da geni kabul gren bir yaklam bu. Birka somut rnekle
Kukusuz ayn durum siyaseti iin de geerli. Hele de lider konumunda
konuyu amaya alalm.
olanlar iin. Liderlik yaplacak, belli bir yne yneltilecek olan kitlenin
Her toplum lyk olduu biimde ynetilir diye bir sz vardr dilimizde. zelliklerini iyi bilmenin nemini herhalde kabul etmeyen yoktur.
Bir hadiste de naslsanz, yle ynetilirsiniz buyurulduu sylenir.
bn Haldunun dedii gibi, eer insan alkanlklarnn olu ya da kzysa,
Baka bir deyile, bir toplumun ynetim biimiyle, o toplumdaki
o alkanlklar (yani kltr) bilimsel, sistematik ve karlatrmal olarak
bireylerin merepleri arasnda bir uyum vardr. Szgelimi eer
incelemek gerekiyor. Ama alkanlklar (yani kltr) deitirmek bile
bir toplumda yolsuzluk ve rvet her dzeyde uygulanyor ve kabul
olsa, bu zorunluluk ortadan kalkmyor. Zira kltr, kltrel deiim de
gryorsa... ayplanmyorsa... tersine bu tr insanlar becerikli ve ibilir
dhil her trl toplumsal deiime bir snr getiriyor. Almas -belki
olarak neredeyse takdir gryorsa... O toplumda tertemiz bir ynetim
imknsz deil ama- hayli g bir snr. Atlasn alt bal da ite bu
fazla olas deildir.
zorunlulua atfta bulunuyor.
Demokrasinin de bir takm yapsal-kurumsal gerekleri var kukusuz.
Ancak, otoriter kiiliin yaygn, demokrasi kltrnn ise zayf olduu
bir lkede yksek standartlarda bir demokrasi kurmak belki mmkn
olabilir de, bu rejimi srdrlebilir klmak herhalde hadi imknsz
demeyelim- pek g olacaktr. Anayasalar, yasalar mkemmel olabilir.
Ama onlar uygulayacak ya da uygulamayacak olanlar gene insanlardr.
Nitekim dnyann en ileri demokrasilerinden birinin anayasas 225
yanda; bir dierinin ise bildiimiz anlamda yazl bir anayasas bile yok.
Grnd kadaryla buna ihtiya da duymuyor. Gelenekleri ylesine
salam... Bu noktada, kltrel yaklamn sorduu soru u: demokratik
kltrn yaygn olmad bir lkede, demokratik rejim yaayabilir mi?
Zor; hatt ook ok zor!

Deerlerle kurumlar arasndaki iliki ekonomi alannda da geerli. Max

Weber, Protestan Ahlk ve Kapitalizmin Ruhu balkl iki incelemesini
1904-1905te yaynlamt. Weber, zellikle Calvinizmin kapitalist
birikimin salanmasn kolaylatrc bir ilevi olduunu savunuyordu.
Aradan tam yzyl getikten sonra, 2005 ylnda, nfusunun yzde 60
veya daha fazlas Protestan olan lkelerin satnalma gc paritesine
1 bn Haldun. Mukaddime I, ev. Zakir Kadir Ugan, stanbul: Maarif Vekleti Maarif Basmevi, 1954.
gre, kii bana yllk gelirleri ortalamas 21,451 dolar; nfusunun s.332

4
 Elinizdeki Atlas, 2011 ve 2012 yllarnda Trkiye apnda yrttmz
aratrmalarn verilerinden yararlanlarak hazrland. Aratrmalarda,
hem Dnya Deerler Aratrmas 2011 soru formu aynen uyguland,
TRKYE hem de Trkiyeye zg sorular ieren ek bir alma yapld.
DEERLER Bu yaynn hazrlanmasnda, esas olarak son aratrmann verilerini
kullandk. Ancak zaman zaman daha nceki aratrmalardan da
ATLASI 2012 yararlanarak, yllar iindeki deiim hakknda bir fikir vermeye altk.
Trkiye, 1981 ylnda yaplan ilk Dnya/Avrupa Deerler Aratrmasna
dhil deildi. lkemiz projeye ilk kez 1990 aratrmas ile katld.
Dolaysyla, Trkiye verileri 20 yl biraz aan bir zaman sresini kapsyor.
Trkiye Deerler Aratrmalar, 1990dan bu yana Trk toplumunun
deerlerindeki deiim veya istikrar izlememizi salayan elimizdeki tek
aratrma.
Sosyolojinin kurucu babalarndan Emile Durkheim, karlatrmal
sosyoloji, sosyolojinin bir dal deil, ta kendisidir1 diyor. Bu Atlasn
temel ilkesi de verilerin karlatrmal olarak sunulmas. ncelediimiz
kltrel deerleri, yaa, cinsiyete, eitim dzeyine gre karlatrmal de ileri istatistik tekniklerden tmyle uzak durduk.
olarak da vermeye altk.
stanbul
zmir
Trkiyeyi byle, deyim yerindeyse kendi kafamza gre blgelere
ayrmann ok hakl eletirilere hedef tekil edeceinin farkndayz.
Ama yukarda belirttiimiz gibi, elimizdeki rneklem bykl ne yazk
ki daha fazlasna imkn vermiyor. Hatt bu kadar bile biraz zorlama
denebilir. Bizim kullandmz kriter, tanmladmz her corafi birimde
(iki kent ve alt blgenin her birinde) en az 250-300 gzlem bulunmas.
Yeterli mi? Bu sorunun cevab, katlanabileceiniz rneklem hats
byklne bal. Bize anlaml bir fikir verebilir mi? Byk lde
evet!
Avrupa Deerler Atlasndan esinlenerek hazrladmz Trkiye
Deerler Atlasnda, topladmz verilerin ancak kk bir blmn
sunabiliyoruz. Grsellii n planda tutarak hazrladmz bu yaynn,
uzmanlar kadar, hatt uzmanlardan da ok, genel okuyucu kitlesine
hitap etmesini dndk. Bu nedenle de, hem teknik anlatmdan, hem

Uluslararas aratrma projelerinin bir avantaj da, ulusal verilere geni

bir perspektif kazandrmak. Biz de zaman zaman bu avantaj kullandk
ve 2008-2009 Avrupa Deerler Aratrmasndan (European Values
Study 2) yararlanarak, Trkiyeyi baz Avrupa lkeleriyle karlatrmaya
altk.

Atlasn amalarndan biri de, bir Trkiye Deerler Haritasnn ilk

admlarn atabilmek. Tpk fiziki harita, siyasi harita gibi, bir de
deerler haritas. deal olan, bu haritann illere gre izilmesiydi.
Ama maalesef byle bir almann gerektirdii byklkte bir kaynak
hi olmad ve yakn gelecekte de olmasn bekleyemeyiz. Elimizdeki
rneklem bykl, TKin gelitirdii ve AB normlar ile uyumlu
12 blgelik snflandrmay (NUTS-1 dzeyi) kullanmaya da olanak
vermiyor. Bu nedenle, rneklem hat paylarn da biraz zorlayarak,
Trkiyeyi 6 blgeye ayrdk. Ayrca stanbul ve zmir illerini de bamsz
olarak ele aldk. Bylece, haritalarmz u blgelerden olutu:3

Bat Anadolu
Akdeniz
Karadeniz
Orta Anadolu 1 Durkheim, Emile. The Rules of Sociological Method and Selected Texts on Sociology and its Method.
Dou Anadolu New York: The Free Press, 1982. s. 157.
2 www.europeanvaluesstudy.eu
Gneydou Anadolu 3 Her blgedeki iller ve blgelerdeki toplam denek saylar iin bknz. Ek 1.

5
 Hatsz Kul da Olmaz, Hatsz Aratrma da
2011-12 Trkiye Deerler Aratrmalar tam olaslksal bir rneklemle
yapld. lk aamada, Adrese Dayal Nfus Kayt Sistemine bal olarak,
YNTEM ZERNE kentsel ve krsal alanlardan seilen ve herbiri 300 adresten oluan 174
blok TK tarafndan tesadfi yntemle belirlendi. kinci aamada, her
bloktan gene tesadfi olarak grme yaplacak adresler saptand.
Seilen adreslerde anket uygulanacak birey ise, o hanede yaayan
18 ya veya zeri kiiler arasndan, Kish Yntemi olarak bilinen bir
teknikle seildi. 1 Sonuta, 64 ile dalm, 2,205 denekle grld.

rneklem alannn en byk stadlarndan olarak bilinen ve

lmnden sonra da tasarmlad tekniklerden yararlanlan Leslie
Kish, bakan olduu American Statistical Associationn bir genel kurul
a konumasnda yle demiti:
Hat yapmak kullara, affetmek ise Tanrya mahsustur;
Tasarmnzn iine haty dhil etmeye ise istatistik denir. 2
O zaman peinen kabul ediyoruz ki, verdiimiz sonular kesin dorular
deildir. Olas hatlar ise rneklemden kaynaklanabilecei gibi,
rneklem d hatlar da szkonusu olabilir. Hibir teknik ayrntya
girmeden, srvey hatlar konusundaki en temel bilgileri birka
cmleyle zetleyelim:
Aratrma raporlarnda hakl olarak rneklem hatlar belirtilir.
Zira pek kolay olmasa da- sadece rneklem hatlar llebilir.
Her rneklemin hat pay llemez. Yalnz ve yalnz, olaslksal
rneklemlerin hat pay llebilir. rnein, ska kullanlan kota
rneklemininin hat pay bilinemez.
Her sorunun rneklem hats birbirinden farkldr.
Cevap vermeme oranlarnn yksek olmas, rneklem hats
zerinde ciddi bir olumsuz etki yaratr.
Sorularn ifade ve sorulu tarzlarndan, sralamasndan,
denekten ya da grmeciden kaynaklanan hatlar lebilmek
ise mmkn deildir.
Sonu olarak, HATSIZ ve MKEMMEL BR ARATIRMA YOKTUR.
Okurlarmzn, bizim sunduumuz sonular deerlendirirken de bu
gerei hatrda tutacaklarn umuyoruz. Bir de toplam Trkiye iin
geerli olan rneklem hat paylarnn, alt gruplarda (rnein blgeler,
gelir gruplar, ya gruplar, vb.) rneklemin hatr saylr derecede
klmesine bal olarak arttn belirtmeliyiz.

1 rneklem hakknda ayrntl bilgi iin bknz. Ek 1.

2 Metnin ngilizce orijinali:
To err is human and to forgive is divine
But to include error in your design is statistics
6
 Yukarda da belirttiimiz gibi, Atlasmzn amac Trkiyenin kltrel 2.0

Sekler-Rasyonel Deerler
Japonya
haritasnn ilk admlarn atabilmek. Ancak byle bir denemeye Protestan
girimeden nce, kltr haritasnn mucidi diyebileceimiz Inglehartn Avrupa

DNYA KLTR
1.5
Almanya Norve
1990l yllarn ilk yarsnda nerdii ve daha sonralar Welzel ile birlikte
Tayvan Hong Kong Danimarka
gelitirdikleri dnya kltr haritasn atlamak olmaz.1 Dnya Deerler
HARTASI Aratrmasnn veri toplad lkeleri iki boyut zerinde yerletiren
1.0 Bulgaristan
Belarus
Finlandiya
Hollanda
in Slovakya
bu harita kltrn tesadf olmadn hayli arpc bir ekilde G.Kore Slovenya
Belika
Rusya Katolik Fransa
grselletiriyor. Okurlarmz harita zerinde biraz vakit harcarlarsa, 0.5
Lksemburg
Moldovya Avrupa Avusturalya
corafi olarak birbirinden ok uzaklarda bulunan toplumlarn dile, Ukrayna Srbistan
Makedonya Britanya
dine, tarihi gemie, vb. bal olarak kltr kmeleri oluturduklarn 0.0 Yeni Zelanda
Ortodoks
gzlemleyeceklerdir. Gney
Romanya Asya Viyetnam Kanada
Kbrs Uruguay
Biz birka cmle ile bir zet yapmaya alrsak, haritann sa st
-0.5 Irak Endonezya HindistanTayland
Polonya
kesinde Avrupann zengin ve esas olarak Protestan ounluklu Zambiya Malezya
Mslman Trkiye Brezilya A.B.D
lkelerinin yer aldn gryoruz. zellikle skandinavlar bu kede -1.0

Geleneksel Deerler
Uganda
belirgin bir yer edinmiler. Tabii sylemeye gerek yok, bu lkelerin Pakistan Burkina Nijerya
Ruanda Mali Peru
haritadaki konumlarn belirleyen zengin olmalar da deil, din ya da -1.5
Zimbabve rdnCezayir
G. Afrika Meksika
Venezella
mezhepleri de deil. Btn lkeler iin, haritadaki konumu belirleyen Fas Msr Guatemala
Kolombiya
Tanzanya
faktr deerler eksenlerindeki yerleri. rnein skandinavlar, hem -2.0
Afrika Gana El Salvador Porto Riko

sekler/rasyonel, hem de kendini ifade deerlerinde en yksek puanl -2.0 -1.5 -1.0 -0.5 0.0 0.5 1.0 1.5 2.0 2.5

toplumlar. Hayat idame deerleri ile geleneksel deerler, o toplumlarn Hayat idame ettirme deerleri Kendini ifade etme deerleri

ounluu iin gerilerde kalm.

Protestan Avrupann tam diyagonaline bakacak olursak, burada da esas

itibariyle Mslman toplumlarn kmelendiini gryoruz. Trkiye bu
kmenin sa stnde yer alyor ama, Trk toplumu her iki eksende de
ortann altnda bulunuyor. Baka bir deyile, toplumumuz hayat idame
deerleri ile geleneksel deerlere daha yakn bir konumda.

Avustralya, Yeni Zelanda, Kanada, A.B.D., Britanya, rlanda... Dnyann

bir ucundan teki ucuna sralanm baz lkeler. Britanya veya Kanada
ile mesel Yeni Zelanda arasndaki fiziki mesafe dnyada iki lke
arasnda llebilecek en uzun mesafeler arasnda. Ama Dnya Kltr
Haritasnda bu lkelerin yan yana geldiklerini gzlemliyoruz. Ortak
gemileri, ortak dilleri var. Devletler ayrlm da olsa, arada onbinlerce
kilometre de olsa, ortak kltrel zellikler kolay deimiyor ve Dnya
Deerler Aratrmalarna yansyor.

1 Bu kltr haritasnn nceki izimleri ile birlikte son versiyonu www.worldvaluessurvey.

org adresinde bulunabilir. Son harita Ronald Inglehart ve Christian Welzel tarafndan birlikte
gelitirilmitir. Haritann Trke evirisi her iki yazarn da yazl izinleriyle Atlasa alnmtr. Inglehart
ve Welzele bu izin iin teekkr borluyuz.

7
8
II. E TEMELDEN BALARSAK:
YAAMA BAKI

Balardan konuuyorduk
anlatyordu Madam Sofiya
Bizim kitabmzda da yazar
hayatta her eyin
bir zaman var
ekimin ve hasadn
sevincin ve kederin
bir zaman var --
dnyada dzen byle kurulmu...
Haluk ahin, Sra 1

9
10

ZGR RADE mi
YOKSA
ALIN YAZISI m?
Jacques. ...eninde sonunda
hep kaptanmn szne gelirim:
Bu dnyada bamza gelen iyi
ya da kt herey oralarda bir
yerlere yazlmtr. imdi benim Bu bilmeceye verdiimiz cevap, dnyaya bakmz, olaylar karsnda
efendim, bu yazy silmenin bir
yolunu bilebilir misiniz? Ben,
ben olmayabilir miyim? Ve ben
bensem, benden bakas gibi
hareket edebilir miyim?
RADE
PUANI
(ORTALAMA)
Diderot,
Jacques le Fataliste et Son Matre 2
zgr irade konusunda nemli almalar bulunan Michael
Gazzanigann u szlerine bir gz atalm:
Gnlk yaamda yle bir bilmeceyle kar karyayz:
Hepimiz, kendi amalar dorultusunda hareket eden,
btnleik bilinli ve etkin zneler olduumuzu ve
[yaammzla ilgili] hemen her trl seimi yapmakta zgr
olduumuzu dnrz. Ama hepimiz birer makina -evet,
biyolojik bir makina ama gene de makina- olduumuzun
da farkndayzdr. Evrenin fizik kanunlar da hem yapay
makinalar, hem de insan denen makina iin geerlidir.
zgr iradeye inanmayan Einsteinn syledii gibi, bu iki
tr makina da btnyle [dardan] belirlenmi midir, yoksa
bizler, dileimize gre seim yapmakta zgr myz? 3
sahibi olduunu dnenler stanbulda (ortalama puan 7.72).
duruumuzu belirleyen nemli bir faktr. zgr irade dediimiz
ey ne kadar zgr acaba? Felsefenin de temel sorunlarndan biri
bu. imdilerde nro (sinir) bilimciler de bu konuyu derinlemesine
aratryor; tabii bambaka yntemlerle ve son teknolojiyle donatlm
laboratuarlarda.
Ama felsefecileri de, pozitif bilimcileri de bir kenara brakn bir an iin.
Ve u soruya bir cevap vermeye aln:
kararlarn vermekte, seimlerini yapmakta zgr olduunu dnyor.
Erkekler, kadnlara gre birazck daha cetvelin serbest irade ucuna
yakn ama, arada da szn etmeye deer bir fark yok. Ayn ekilde,
kentlerde yaayanlar, krlarda oturanlara kyasla biraz daha kendi
hayatlarn kontrol edebildiklerini dnyorlar. Esas fark ise
eitimde... Eitim dzeyi ykseldike, bireyler yaamlar hakkndaki
karar kendilerinin verdiine, kendi seimlerini kendilerinin yaptklarna
daha ok inanyorlar. Okul eitiminin beklenen bir sonucu bu.
lgin olan ise, ya ile zgr irade inanc arasnda bir iliki bulunmamas.
Bu durum grafikte de gzkyor, daha ileri analizlerde de. O kadar ki,
ya ile dardan kontrol/zgr irade cetveli arasndaki korelasyon sfr
dolaynda.4
Blgelere gre bakldnda, hayatlarn kontrolde en fazla zgrlk
stanbulu Orta Anadolu ve kylar izlerken, hayat zerinde en az
kontrole sahip olduunu belirtenler Gneydou Anadoluda yayor
(ortalama puan 5.85).
zgr rade Puan
(Ortalama)
ZGR
7.70
7.60
7.60
7.58

Baz insanlar, kendi yaamlar zerinde tamamen zgr bir seim 7.50
7.42
hakkna sahip olduklarna, kendi yaamlarn kendilerinin kontrol 7.40
7.35 7.39

ettiine inanrlar. Dierleri ise, yaamlarnda balarna gelenlerin 7.30

7.30 7.25 7.30 7.30

kendi kontrollerinde olmadn dnrler. Siz, hayatnzn ak 7.20

7.18
7.14
ve banza gelenler konusunda ne kadar zgrle ve kontrole 7.10
7.09

sahip olduunuzu dnyorsunuz? Aadaki 10 puanlk cetvele 7.00

6.99

bakarak kendi yerinizi gsterir misiniz? 6.90

6.80
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10
6.70
nsan hayatn nsan hayatn
6.60
kontrolde kendi kontrol

TRKYE

18-24 ya

25-34 ya

35-49 ya

50+ ya
Erkek

Kadn

lkokul

Kent

Kr
Orta-Lise

niversite
Diplomasz
tamamen edemez
zgrdr Cinsiyet Ya Grubu EiPm Yerleim Yeri

Cetvelin anlam u: kii ne kadar zgr irade sahibi olduuna, ne denli

kendi hayatn kendisinin kontrol ettiine inanyorsa, o kadar yksek bir
puan belirleyecek kendisi iin.
Cetvelimizin Trkiye ortalamas 7.30. Baka bir deyile, tm olarak
bakldnda Trk toplumu byk lde zgr iradeye inanyor; kendi
1 ahin, Halk. dedim ki poyraza, stanbul: Gncel Yaynclk, 2007, s. 19.
2 Diderot, Denis. Jacques the Fatalist and His Master (English translation), New York: Collier Books, 1962,
s. 33. (ngilizceden Trkeye tarafmzdan evrildi).
3 Gazzaniga, Michael S. Whos In Charge? Free Will and the Science of the Brain, New York: HarperCollins
Publishers, 2011, s. 7.
4 Burada szn ettiimiz, lineer ilikiyi len Pearson r katsays. Ancak, yala zgr irade lei arasnda,
lineer veya deil, herhangi trl bir iliki gzlenmiyor.

11
 zgr irade sorusu, bir anlamda kaderi soruyordu. Ama kader Son 20 Ylda Kadercilikte Gerileme
kelimesini kullanmadan... Btn dnyada sorulduu ekliyle... Oysa, (Ykselen puanlar
SON 20 zgr iradeye Gyaklamay
YILDA KADERCLKTE ERLEME temsil ediyor)
(Ykselen puanlar zgr iradeye yaklamay temsil ediyor)
fikir olarak ayn da olsa, Mslman toplumlarda kader szcnn
SZN NE farkl ve zel bir yeri var. Deil mi ki Ament billahi... ve bil kaderi 7.0
6.3
hayrihi ve errihi. 6.0
KADER KARIINCA... 6.0
Bu bir tek kelime, sonular ne kadar deitiriyor acaba? Biraz, ama ok 5.2
4.9
da fazla deil.
5.0 4.5
Ben daha ne ile, dertlere yolcuyum Trkiyede soru bir kez de yle soruldu:
Ben alnna dert yazlan kader mahkmuyum 4.0
Baz insanlar kendi kaderlerini kendilerinin izdiine inanrlar.
Orhan Gencebay arksndan Dier bazlar ise, hayatlarnn akn kaderin tayin ettiine inanrlar.
Bu cetvelin bir ucunda, insann elinden hibir ey gelmediine, 3.0

hereyin kadere bal olduuna inananlar var. Dier uta ise, kader
diye birey olmadna, kiinin kendi kaderini kendisinin yaptna 2.0
inananlar var. Siz kendinizi bu cetvelin neresine yerletirirsiniz?
1.0
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10
Hayatta nsan kendi 0.0
1990 1996 2001 2007 2011
herey kader kaderini zgrce
yapar

Soru bu ekilde ifade edildiinde, yani kadere bir miktar vurgu

yapldnda, Trkiye ortalamas 7.30dan 6.30a indi. Baka bir deyile,
kadercilie bir puan daha yaklat. Ancak gene de ortalama, cetvelin
zgr irade ucuna daha yakn.

Kadnlar erkeklerden, yallar genlerden biraz daha kaderci. Esas

fark ise, bir kez daha, eitim dzeyi yaratyor. Eitim dzeyi arttka,
ortalamalar kadercilikten zgr iradeye kayyor.

Corafi olarak bakldnda, en kaderci yerler Gneydou ve Dou

Anadolu. stanbul ve Bat Anadolu ise dier uta (en az kaderci) yer
alyor.

lgin olan bir husus da, yllar boyunca, Trkiye ortalamalarnn dzenli
bir ekilde kadercilikten uzaklamas. 1990 yl ile karlatrnca, bugn
kamuoyu insan kendi kaderini kendisi yapar fikrine daha yakn.

12
KADERCLK ve ZGR RADE CETVELNDE BLGE
Bireyin, aln yazsn hibir ekilde deitiremeyeceini, hayatn
ekillendirmek iin fazla bir zgrlk alan bulunmadn dnmesi,
hayata bakn etkileyen nemli bir faktr. Haritada, kadercilie en
yakn blgelerin Dou ve Gneydou Anadolu olduu grlyor.
Marmara ise cetvelimizin zgr irade ucuna en yaklaan blgemiz.
Aradaki fark da kayda deer mertebede. Dk puanlar kadercilie,
yksek puanlar zgr iradeye yaknl temsil ediyor.

6.9 - 7.0 6.2 - 6.3 5.6 5.0 - 5.3

13
 Acaba nevaib-i eyyam ne kadar dert ediniyoruz? Bakalarnn
sorunlar, felketleri, kederleri, elemleri bizi ne lde ilgilendiriyor?
Dnya iin nemli bulduumuz sorunlar neler? Bu ve benzeri sorularn
DNYAMIZIN cevaplar da, zgr irade kavramna yaklammz gibi, yaama bak
amz, temel duruumuzu yanstyor.
SORUNLARI Dnya Deerler Aratrmasnda deil ama, 2008-2009 Avrupa Deerler
Aratrmasnda bir soru bataryas vard, eitli gruplarn dertlerini ne
kadar kendi derdimiz saydmz irdeleyen:
Sen zanneder misin ki benim hep elemlerim
merhametli (ok kr byle bir toplum da yok) lkenin puan da 0.
Bunlar teorik puanlar. Avrupa iin gerek puanlara bakacak olursak,
Trkiye asndan ilgin bir durumla karlayoruz. Trkiye 74 puanla,
47 Avrupa lkesi iinde birinci yani en merhametlisi, bakalarnn
sorunlaryla en ok ilgileneni. Bu durum gerekten ilgin. Zira ileride
greceimiz gibi, yabanclara, deiik olanlara, tekiletirdiklerine
en az hogrl olan, onlar yannda yaknnda en fazla istemeyen
de gene Trk halk. Bu elikili tutumu tek cmle ile zetlersek,
tekiler uzaklarda olduu srece sorunlarna ilgi duyabiliriz. Yeter

Heyht! Ben nevib-i eyym inlerim!

Yakn ailem ki mahallemize tanmasnlar, kzmz almasnlar, ocuklarmzla har
Komularm neir olmasnlar. 2
Tehziz eden bu telleri, ey rh-i mnkesir, Bu blgenin insanlar kinci sorumuz, Avrupallarn, Avrupa yurttalar ile ne lde
Afk inleten o mukaddes iniltidir. Vatandalarmz ilgilendii idi.3 Drt ekirdek AB lkesine Almanya, Fransa, Belika ve

Tevfik Fikret, Rubbn Cevabndan 1

Avrupallar Hollanda- bakldnda, bunlarn hepsinde, tm insanlarn sorunlar ile
Tm insanlk ilgilenenlerin orannn, Avrupallarn sorunlar ile ilgilenenlerden daha
lkemdeki yallar az olduu grlyor. rnein Franszlarn yzde 17 kadar Avrupallar
lkemdeki isiz insanlar beni ilgilendirmez derken, tm insanln sorunlar szkonusu
lkemde yaayan gmenler olduunda bu oran yzde 33e kyor. Almanyada da bu oranlar
lkemdeki yoksul ailelerin ocuklar srasyla yzde 32 ve yzde 45. Ksacas, oralarda durum Trkiyenin
tersi... te yandan Yunanistana bakldnda da, Trkiye benzeri bir
Bu gruplardan her biri iin, ok ilgilendirirden balayan ve hi
durum szkonusu. Yunanllar da, Trkler gibi, insanln sorunlarn,
ilgilendirmeze uzanan 5 kl bir lek sunuldu. Kukusuz, hem
Avrupallarn sorunlarndan daha fazla dert ediniyorlar.
Trkiyede, hem dnyada, bireyleri en ok ve en yakn olarak aileleri
ilgilendiriyor. Bu nedenle, aileyi bir tarafa brakalm. Dier gruplar
hakknda, onlar beni ilgilendirmez diyenlere bir gz atalm. eitli Gruplar iin Beni ilgilendirmez Diyenlerin Oranlar

yle gzkyor ki, esas olarak, gzden raklatka gnlden de Avrupallar 45.6
raklama durumu sz konusu. Bu da bir srpriz deil. Ama bulgularda
lkemizdeki gmenler 26.3
bu kurala uymayan bir istisna var: Avrupa! Halkmzn yars Avrupalnn
Tm insanlk 15.7
derdi beni ilgilendirmez diyor. Tm insanlk (daha soyut bir kavram
olmasna ramen) insanmz Avrupaldan ok daha fazla ilgilendiriyor. Blgemin insanlar 6.8

Vatandalarm 6.5
imdi iki soru soralm:
lkemizdeki isizler 5.5
a. Dier lkelerde durum nasl? Nevib-i eyym kendi
elemi sayanlarn oran hangi Avrupa lkelerinde Trkiyenin lkemizdeki sakat ve hastalar 4.8

zerinde? lkemizdeki yoksul ocuklar 4.7

b. Avrupa Birliinin merkezinde bulunan kurucu lkelerin lkemizdeki yallar 4.5
halklar, dertleriyle ilgilendii gruplar sralamasnda Komularm 2.7
Avrupallar nereye yerletiriyor?
0 5 10 15 20 25 30 35 40 45 50
Birinci soruya cevap verebilmek iin yle bir hesap yapalm: Yukarda
saydmz 10 gruptan hepsinin sorunlaryla ok yakn ilgilenenlere
1 Nayr, Yaar Nabi. Tevfik Fikret, stanbul: Varlk-Miliyet, 1995, s. 120. nevib-i eyyam: gnn dertleri,
100 puan; bunlarn hibiriyle hi ilgilenmeyenlere ise 0 puan verecek bellar; tehziz: titreme; rh-i mnkesir: krlm ruh; fk: ufuklar.
2 Aslnda bu bulgular, A.B.D. de 1950lerde yaplan aratrmalarda da ayn kmt. Orada da, soyut olarak
ekilde dzenleyelim bulgularmz. Bu durumda, istisnasz herkese
sorulduunda Amerikal beyazlar siyahlar hakknda iyi niyet ve gzel dileklerden sz ederken, mahallelerine
kar merhamet duyan insanlardan oluan (tabii yeryznde byle bir siyah ailenin tanmasna veya ocuklaryla okulda ayn srada bir siyah ocuun oturmasna kar
bir toplum yok) lkeler 100 puan alm olacak. Tam tersi, yani sfr kyorlard.
3 Veriler, ekonomik krizin derinlemesinden nce toplanmtr.

14
Yoksulluk En nemli Sorun Bakalarnn Sorunlar ile En Az ve En ok lgilenen Avrupa lkeleri
nsanlk 21. yzylda da ynla sorunla bouuyor. te bunlardan (100 zerinden toplam puan)
Bakalarnn Sorunlar ile En Az ve En ok lgilenen Avrupa lkeleri
birka... Yoksulluk hal yaygn, hal ok can yakyor. Hibir lke bu (100 zerinden toplam puan)

sorunu kknden zemedi. te yandan, zellikle bizim bulunduumuz 80 74

corafyada kadnlara, ayrmcln da tesinde, dpedz insanlk d 68
70 65 66
bir muamele sregidiyor. evre sorunlar, hava ve su kirlenmesi tm 63

insanlk iin ciddi bir tehdit oluturuyor. 60

48 48
Damdaki Kemancnn St Tevyesi Biliyorum yoksul olmak 50 45 45

utanlacak birey deil ama, byk bir onur da saylmaz! diyordu 40

37

derdini anlatrken. nsanln sorunlarn nem srasna gre dizmesi

30
istendiinde, Trk halk da birinci sraya ak ara farkla yoksulluu
koyuyor. kinci srada eitim var ama, yoksullua gre hayli gerilerde. 20
Eitimin de hayli gerisinden, kadnlara kar ayrmclk, mikroplu
10
hastalklar geliyor. En sonra da evre kirlenmesi var. Halkmzn
sadece yzde 4, evre kirlenmesini en nemli sorun olarak gryor. 0
Letonya Avusturya ek Cum. Lksemburg Macaristan Ermenistan Almanya Portekiz Grcistan Trkiye
Ancak hemen her konuda olduu gibi, ekonomi-evre ikileminde
de elikili dncelere sahibiz. Zira yardan biraz fazlamz (%55)
ekonomik gelimeyi yavalatsa ve biraz isizlie yol asa bile, evrenin
korunmasna ncelik verilmelidir diyor. Eitim dzeyine gre bakldnda, eitim sorunlarna niversite mezunlarnn, yoksullua ise dk eitimlilerin
daha fazla nem verdikleri grlyor.
Bir yandan dnyann en nemli sorunlar arasnda evrenin sz bile
edilmezken, bir yandan da, gene ayn insanlarn yardan fazlasnda Dnyann en nemli sorunu olarak yoksulluk, btn blgelerimizde birinci srada. Ancak oranlarda blgeler
evreye kar byle bir duyarllk! stelik bu iki soru arka arkaya arasnda nemli farklar var. Blge yoksullatka, yoksulluun birinci sorun olarak grlme oran da ykseliyor.
sorulmu. Yani deneklerin henz dnyann sorunlar sorusuna ok doal bir eilim gzlemliyoruz burada. Hepimiz iin geerli bir eilim, ya da baka trl sylersek, bir insan
verdikleri cevab unutmalarna frsat verilmemi. Ne demi Scott zaaf. Kendi sorunumuzu dnyann sorunu olarak grme zaaf.
Fitzgerald: Birinci snf bir zeknn gstergesi, iki kart fikri zihinde
barndrabilmek, ama gene de ilev grmeye devam etmektir.1 yle Bu sorudan, temel deerler asndan karacamz sonu da u: en azndan dnyann en nemli sorunu
anlalyor ki, bu ifadeyi, iki, , hatt drt elikili fikre, duyguya veya nedir? sorusundan hareket edersek, toplumumuz henz postmateryalist deerlerden uzak. Ama elikili
deere ayn anda sahip olmak eklinde deitirmek mmkn. bulgular da eksik deil bu konuda.

nemli bir teselli kaynamz var ama... Sadece bizim gibi sradan O zaman, materyalizm ve postmateryalizmi en temel deerler olarak dnen, bu kavramlar literatre
fniler deil, Tolstoy gibi dhiler de ayn tutarszlk derdinden sokan, ayn zamanda da Dnya Deerler Aratrmalarnn kurucusu Ronald Inglehartn yolundan gidelim ve
muzdaripmi. Mehmet Y. Ylmazn bir ke yazsndan rendiimize toplumumuzun materyalizme mi, yoksa postmateryalizme mi daha yakn bir noktada olduunu saptamaya
gre, gnlne nsanlarn ak dedikleri eyi bilmiyorum. Ak, imdiye alalm.
kadar okuduklarm ve duyduklarm gibiyse ben hi ak olmadm diye
yazan byk yazar, ayn gnln bir baka sayfasna da Hayatmda
hi duymadm bir akla tutkunum ona eklinde bir not dm. 2

Dnya sorunlarnn nem sralamasnda, kadnlarla erkekler, kentlilerle

krllar arasnda hibir fark yok. Yallar genlere gre yoksullua biraz daha
fazla nem atfederken, genler de kadn sorunlarna azck daha duyarl.
1 F. Scott Fitzgerald. The Crack-Up, Esquire, ubat 1936.
evre ve eitim konularnda ise, genlerle yallar ayn grleri paylayor. 2 Ylmaz, Mehmet Y. Ak acsyla mcadele etme tadn kar, Hrriyet, 9.6.2012, s. 25.

15
 YOKSULLUU DNYANIN EN NEML SORUNU OLARAK GRENLERN ORANLARI
Yoksulluu dnyann en nemli sorunu
olarak grenlerin orannn en yksek
olduu blge Gneydou Anadolu (% 66).
Bat Anadoluda yaayanlarn ise yalnzca
yars yoksulluu dnya sorunlar listesinin
birinci srasna alyor.

% 62-66 % 57-61 % 53-56 % 48-52

16
 Materyalizm ve postmateryalizm, Dnya Deerler Aratrmalar postmateryalist deerleri materyalist deerlere tercih edenlerin
Dernei Bakan Ronald Inglehartn deerler literatrne yapt zgn (lekte 5 puan) oran sadece yzde 2 dolaynda. Bu gruba lekte drt
ve nemli bir katkdr. Ingleharta gre, yaam tehdit altnda olan, puan alanlar da dahil etsek gene de yzde 10a ancak yaklaabiliyoruz.
MATERYALZM- yaamn srdrebilme hususunda glkler ve tehlikeler hisseden
Grlyor ki, Trk toplumu henz hayat idame ettirebilme endiesine
insanlarla, yaamn srdrmesi konusunda bir endiesi olmayan
POSTMATERYALZM: insanlarn temel deerleri arasnda farkllklar vardr.
elik eden deerlerden kopmu durumda deil. Postmateryalistler ise
neredeyse yok mertebesinde.2
TEORNN STSNASI Bamn zerinde bir at var m? Yarna yemek bulabilecek miyim,
Postmateryalistlerin blgelere gre dalmna baktmzda, Trkiyeye
GNEYDOU oluk ocuumu doyurabilecek miyim? Savalar, isyanlar, ayaklanmalar
benim ve ailemin yaamn, esenliini tehdit altnda tutuyor mu?
zg ilgin bir durum ortaya kyor. Teoriye uygun olarak gelimi

ANADOLU Hastalklar bebeklerimi alp gtryor mu? Ksacas, yarna sa salim

blgelerde materyalistlerin oran daha dk. Ama bu durumun bir
istisnas var: Gneydou Anadolu. lkenin en az gelimi blgesi, ayn
kabilme konusunda endielerim var m? Byle bir insan, materyalist
zamanda postmateryalistlerin orannn da en yksek olduu blge.
deerlere nem verecektir. Nedir bu deerler? Bata gvenlik ve karn
Teorinin tam tersi. nk Gneydou Anadolu, klar arasnda bulunan,
Aslna baklrsa, zgrln snrlar doyurma (ekonomi). Bu tr hayat tehditler mevcutsa, kiinin dnyaya
lkenin savunma gc ya da asayi ve gvenlik gibi seenekleri hemen
ancak ihtiyalar ve harici olarak bakn, ynelimlerini, deerlerini gvenlik ve ekonomi ekillendirir.
eliyor. Bu tipik materyalizm gstergelerinden, kendi koullar nedeniyle
belirlenen amalarn bittii yerde balar. Bunun tersi bir durum sz konusuysa ve kii bar ve sosyal refah uzak duruyor.
Bu nedenle, zgrlk, doas gerei, iinde bir lkenin yarndan endiesi olmayan bir vatanda ise... O
Son bir not: ehir ve kylerimizin gzelletirilmesini, lkenin drt
zaman materyalist deerlerden uzaklaacak ve postmateryalist denilen
maddi retim alannn dndadr. hedefi arasnda birinci sraya koyanlarn oran yzde 5i bile bulmuyor.
deerleri benimseyecektir. rnein, yaam ile ilgili kararlarda daha
Karl Marx 1
fazla sz hakk, gzel ve temiz bir evre, her alanda kendini ifade
edebilme, cinsel tercihlerde zgrlk, eitlik gibi.

Teorinin bir nemli boyutu daha var. Genlik yllarnda edinilen

materyalist ya da postmateryalist deerler, kiinin yaam boyunca
kolay kolay deimiyor. rnein genliini sava, ktlk ve lm
ortamnda geirmi bir kii, ileride ok gvenli bir yaama da kavusa,
gvenlik ve maddeye dayal deerleri terkedemiyor.

Kolaylkla tahmin edilebilecei gibi, sanayi tesi toplumlarda, rnein

skandinavyada, postmateryalistler sayca ok daha kalabalk. nc
dnyada ise durum tam tersine. Zaten teori de bunu sylyor.

Toplumdaki materyalistlerin ve postmateryalistlerin orann lmek

iin, Inglehart tarafndan nerilen basit ve karmak yntemler var.
Biz bunlarn en kapsamlsn kullandk ve lmmz 12 deiken
zerinden yaptk. Birka kelimeyle anlatmak gerekirse, lkenin
hedefleri arasnda ekonomiye, savunmaya, gvenlik ve asayie nem
verenler materyalist olarak niteleniyor. Postmateryalistler ise zgrlk,
1 Kapitalin 3. cildindeki bu cmleler, Bottomore, T.B. ve Rubel, M. tarafndan derlenen, Karl Marx:
katlmclk, maddiyata daha az nem verme gibi hususlar n plana
Selected Writings in Sociology and Social Philosophy (McGraw Hill: London, 1964) adl kitabnda
karanlar. Bylece oluan lein deerleri 0 ile 5 puan arasnda alntlanm (s. 254) ve ngilizceden Trkeye tarafmzdan evrilmitir.
2 Metinde de belirtildii gibi, materyalizm-postmateryalizmi lmenin eitli yntemleri var. Farkl
deiiyor ve 5 puan, deyim yerindeyse, katksz postmateryalistleri bir yntem kullanldnda, kukusuz sonular da farkl kacaktr. Bizim buradaki amacmz, sadece
temsil ediyor. Trkiyeye genel olarak bakldnda, her durumda bir fikir verebilmektir.

17

MATERYALST DEERLERE NCELK VERENLERN ORANLARI
Inglehart tarafndan gelitirilen materyalizm-postmateryalizm
teorisi, kltrel deerlerin nemli bir boyutuna iaret ediyor.
Beklenti, yoksul ve gvenlii tehdit altnda olup hayatn
srdrmekte glk eken insanlarda ekonomi ve gvenlik
gibi materyalist deerlerin n plana kmas. Trkiyede ise,
en postmateryalist blge gibi gzken Gneydou Anadolu,
teoriye nemli bir istisna oluturuyor.

% 55 % 53 % 51 % 49

% 43 % 30 % 28 % 19

18
 Mehmet Y. Ylmazn yazsnda hakl olarak eletirdii husus, Tahmin edilebilecei gibi, bu grup iinde en kabul edilebilir olanlar
aslnda aratrmaclar tarafndan gayet iyi bilinen bir hat kayna. zel hayatla ilgili davranlar. Ama kk bir srpriz de var bulgularda.
Metodologlar buna sosyal arzulanrlk etkisi1 diyorlar. Bir anket iddete ynelik davranlarla ekonomik karlara ilikin davranlar iin
SYLENENLER ve sorusunda, klardan biri dierlerine gre daha saygn, daha arzulanr, ortalama puanlar neredeyse eit.
daha toplumsal kabul grr nitelikte ise, birok insanda o kk kabul
SYLENEMEYENLER: etme eilimi vardr. Dnya Deerler Aratrmalarnda yer alan bir soru
Gruplandrmay bir yana brakp, bu davranlarn hangilerinin en kabul
edilebilir, hangilerinin ise en yanl/haksz bulunduuna bakabiliriz.
ETK (AHLK) DEERLER bataryas da, sosyal arzulanrlk etkisine ok ak sorulardan oluuyor.
Bu sorular dizisinde deneklere, toplumda kabul grmeme olasl
Yalnz bir kez daha hatrlatalm ki, deneklerimiz saylan 13 davrann
tamamn byk lde kabul edilemez olarak belirtiyor. Burada
yksek davranlar okunuyor ve bunlarn ne lde yanl/haksz veya
sadece zaten byk lde haksz/yanl olduu dnlen davranlar
doru/hakl davranlar olduu soruluyor. Sorular unlar:
Gel de Aratrmalara nan arasnda bir kabul edilemezlik sralamas yapmaya alyoruz.
Devlet imknlarndan hakk olmadan yararlanmak
Futbol Federasyonu Trkiyede Futbol Toplu tama aralarna biletsiz binmek Bataryada yer alan 13 davran iinde (ortalama olarak) en kabul
Algsn tesbit etmek iin bir aratrma Bakasnn maln almak edilebilir olan boanma. Ancak, 3.2 ortalama puanla, boanma bile
yaptrm. (...) Sonular ile ilgili raporu Frsatn bulduunda vergi karmak cetvelin ortasna yaklaamyor. Hrszlk, rvet ve vergi karma ise,
Rvet almak yanl/haksz davranlarn en kabul edilemezleri olarak belirtilmi. Bu
okurken, Trk halknn, aratrmaclarla
Ecinsellik
dalga gemek konusunda dayanlmaz cevaplardaki samimiyet derecesini okurun takdirine brakalm.
Krtaj
bir istek duyduunu dndm. (...) Boanmak
Evlenmeden nce ilikiye girmek Davranlarn Kabul Edilebilirlik Sralamas
Trk halk iin futbolda asl nemli
ntihar etmek Davranlarn Kabul Edilebilirlik Sralamas
olan iyi oynamak ve sportmenlikmi. Erkein karsn dvmesi
(...) imdi sk durun: Trk futbol Anne-babann ocuunu dvmesi Boanmak
severleri iin en son srada gelen ey ise Baka insanlara kar iddete bavurmak
Krtaj
Bu davranlarn ne lde doru veya yanl bulunduu dorudan
ampiyonluk! kiinin temel deerlerinin gstergeleri olarak kabul edilebilir. Ancak Toplu tama aralarna biletsiz binmek

Mehmet Y. Ylmaz, Hrriyet, 26.10.2005 Evlenmeden nce ilikiye girmek

sorun u ki, byle ak bir ekilde sorulduunda, pek ok kii gerek
dncesi tam tersi de olsa- bu davranlar onaylamadn syleme Anne-babann ocuunu dvmesi

eilimine giriyor. yleyse biz biraz farkl bir analiz yapalm. nce bu 13 Ecinsellik

davran, zelliklerine gre gruplandralm. Sonra da, hangi gruptaki Devlet imknlarndan haksz yararlanmak

davranlarn daha kabul edilebilir grldne bakalm. Erkein karsn dvmesi

Baka insanlara kar iddete bavurmak
Faktr Analizi olarak bilinen bir istatistiksel teknik, yukardaki 13 soruyu
son derece anlaml gruba ayryor: n@har etmek
Frsa8n bulduunda vergi karmak
Ekonomik kara ilikin zel hayatla ilgili iddete ynelik
davranlar davranlar davranlar Rvet almak
Bakasnn maln Erkein karsn Bakasnn maln almak
Krtaj
almak dvmesi
0 1 2 3 4
Ana-babann ocuunu
Vergi karmak Boanma
dvmesi
Evlenmeden nce Baka insanlara kar
Rvet almak ilikiye girmek iddet
Devlet imknlarndan
Ecinsellik ntihar
haksz yararlanmak
Toplu tamaya biletsiz 1 ngilizcede Social Desirability Effect denilen bu etkiyi en aza indirmek iin eitli teknikler gelitirilmitir.
binmek
Ancak Atlasta bu tr teknik ayrntya girmiyoruz.

19
 Trkiye muhafazakrlayor mu? tartmasna, 1990dan itibaren Baz Avrupa lkelerinde Krtaj, Boanmay ve Ecinsellii Onaylama Puanlar
bu sorulara verilen cevaplar erevesinde de bakabiliriz. Kukusuz Baz Avrupa lkelerinde
(Tam Krtaj,
Onay: Boanma
10vpuan) e Ecinsellii Onaylama Puanlar
(tam onay: 10 puan)
muhafazakr dnce tek boyuttan olumaz ama, bu soru bataryasnda
sve
yer alan zel hayatla ilgili konulardaki yaklamlar, muhafazakrln
Danimarka
nemsiz saylamayacak gstergelerinin yllar boyu geliimi hakknda bir fikir
Finlandiya
edinmemizi salayacaktr.
zlanda

u konudaki tutumu 1990 ylndan balayarak bugne dek izleyebilme Fransa

ansna sahibiz: spanya

Ecinsellik Almanya Ecinsellik

Boanma
Krtaj talya
Krtaj
Boanma rlanda

Bosna Hersek
Belirttiimiz gibi, cetvelimizde 10 puan, saydmz davranlarn tamamen
Ermenistan
kabul edilebilir/doru olduu, 1 puan ise hibirekilde kabul edilemez/yanl
TRKYE
bulunduu anlamna geliyordu. 1990 yl aratrmamzda, bu davran
Azerbaycan
iin ortalama kabul edilebilirlik puann 3.54 olarak bulduk. 2011de ise,
Malta
gene ayn davran iin ortalama puan 2.33 oldu. Yllara gre biraz daha
1 2 3 4 5 6 7 8 9
ayrntl olarak bakarsak, ortalama puanlar yle:
1990 3.54
2001 2.54
2008 2.37
2011 2.33

Grld gibi, muhafazakrlk ynnde esas deiim 1990l yllarda

meydana geliyor. (Dini deerler konusunda da ayn bulgu ile karlamtk.)
2000li yllardaki deiim ise, gene ayn ynde olmakla birlikte asgari
dzeyde; hatt rneklem hatsna bile atfedilebilecek mertebelerde.

Bu bahsi kapamadan nce bir de ksaca Avrupaya bakalm. zel hayatla ilgili
davranlar olarak tanmladmz drt alanda (krtaj, boanma, evlenmeden
nce iliki2 ve ecinsellik), istisnalar bulunmakla birlikte, genelde Avrupa
kamuoyunun Trkiyeye gre daha liberal olduunu gryoruz. O kadar
ki, Avrupann spanya, talya gibi Katolik lkeleri bir yana, rlanda kamuoyu
bile bu davranlara biraz daha anlayl yaklayor. Avrupada bu konularda
Trkiyeye yakn diyebileceimiz lkelerin says ise bir elin parmaklarn
gemiyor (Azerbaycan, Ermenistan, Malta, Bosna Hersek, Grcistan gibi).

2 Avrupa Deerler Aratrmasnda bu soru gnlk ak ilikileri kurmak eklinde sorulmutu.

20
 Brakalm elin olunu, ataszmz babamza bile gvenmemeyi
tler bize. Gvenme dostuna, saman doldurur postuna diyen
ataszmz de ii aileden dosta arkadaa tar. Buna benzer rnekler
GVENSZLK oaltlabilir. Ve btn aratrmalar gsteriyor ki, Trkiye yeryznde
kiileraras gvenin en dk dzeyde olduu birka toplumdan biri.
KLTRNDE Oysa, Coelhonun roman kahramannn da dedii gibi, bakalarna
KLERARASI gvenebilmek sahip olabileceimiz en deerli eylerden biri. Sosyal
bilimciler de birok aratrmann nda ayn gr paylayor.
GVEN Toplumlardaki gvensizlik ortamnn ise nemli olumsuz sonular var.
Bulgulara gemeden nce, gven kavramna biraz aklk getirelim.
nsann sahip olabilecei en deerli Dier insanlara gvenmek dediimiz zaman, szn ettiimiz insanlar
temelde iki grupta toplayabiliriz. Birinci grupta, bata ailemiz olmak
eyi yitirmitim ben: insanlara
zere, eimiz dostumuz, yaknlarmz, konu komumuz. Belki kylmz
gveni.
ya da mahallelimiz. Bu kiilerin hemen hepsi bire bir tandklarmz.
Paulo Coelho, eytan ve Gen Kadn 1 Bir de mesel hemehrilerimiz var ki, yzyze tanmasak da, onlar da
bizden olanlar. kinci grupta ise, tanmadklarmz var; bizden uzakta
olanlar... Genel anlamda lkenin insanlar, hatt yabanc lkelerden,
baka dinlerden insanlar... Birinci gruba girenlere gvenmek ve ikinci
gruptakilere dikkatle, ihtiyatla (hatt belki biraz da korkuyla) yaklamak,
geleneksel toplum yapsnn bir zellii.
Kiileraras gven, sosyal sermayenin en nemli unsuru. Ve bir
toplumun gven dzeyinin, ekonomi ve siyaset zerinde olumlu
etkisinin bulunduu dnlyor. Bu nedenle de gven, hem
akademik evrelerde, hem de i ve siyaset evrelerinde son 15-20
yln, deyim yerindeyse en moda kavramlarndan biri. Ancak olumlu
etkileri olduu dnlen gven, aileye, yakn evreye duyulan gven
deil. Tam tersine, geni ailenin dnda kimseye pek gvenememek
(familism) gelime asndan yararl deil, zararldr bile deniyor.
rnein Gney talyann Kuzey talyaya gre bu kadar geri kalmasnn
nedenlerinden birinin de bu olduu syleniyor eitli aratrmaclar
tarafndan. 2
Fukuyama, A.B.D., Japonya, Almanya gibi lkelerin modern, rasyonel
olarak rgtlenmi ve profesyonel ynetime sahip byk firmalarn
gelitii ilk lkeler olmalarn bir tesadf olarak kabul edemeyeceimizi
sylyor. Ona gre, bu lkeler, birbiriyle akrabalk ilikisi bulunmayan
insanlar arasndaki gvenin en yksek olduu, dolaysyla da, sosyal
sermaye iin ok salam bir tabann bulunduu yerler.
1 Coelho, Paulo. eytan ve Gen Kadn, stanbul:Can Yaynlar, 2010, s. 75
2 Harvard niversitesi retim yelerinden Robert D. Putnamn Making Democracy Work: Civic
Traditions in Italy (Princeton: Princeton University Press, 1993) adl ve ok kapsaml bir aratrmaya
dayanan kitab bu alanda bir klasik olarak kabul ediliyor.
Gene Fukuyamaya gre, etkin bir ekilde ilev grebilmeleri iin,
demokratik kurumlarn da, gvene en az i hayat kadar ihtiyalar var.
Hatt Fukuyama, A.B.D.deki sosyal sermaye erimesinin etkilerinin,
Amerikan ekonomisinden nce, Amerikan demokrasisinde grleceini
sylyor.3
Ronald Inglehart da, eitli yaynlarnda gven-demokrasi ilikisine
deiniyor ve bir toplumdaki kiileraras gven dzeyi ile demokrasinin
srdrlebilirlii arasndaki gl baa dikkat ekiyor.
svein Gteborg niversitesinde bir grup, kamu ynetiminin
tarafszln len bir endeks gelitirdi ve yasalar ve kararlarn, grevliler
tarafndan ne lde tarafsz uyguland, nceden belirlenmemi,
kurala balanmam faktrlerin iin iine karp karmadn
rakamlarla lt.4 Bu endeksle, kiileraras gven dzeyi arasndaki
korelasyon 0.71. Sosyal bilimlerde az rastlanacak kadar gl bir iliki
bu. Kiileraras gven ile kamu ynetiminin nitelii birbirleriyle ok
yakndan balantl.
Sadece akademisyenler deil, Dnya Bankas gibi kurumlar da
sosyal sermaye ve gven konusu ile yakndan ilgileniyor, bu konuda
aratrmalar yrtyor. Sonu: insanlarn birbirine hi gvenemedii
toplumlarn ii, gvenin yksek olduu toplumlardan daha zor. Eer
bu sonucu kabul edersek, Trkiyenin de ii kolay deil. Zira Trk
toplumunda sosyal sermaye dzeyi ok dk.
1990dan bu yana yaplan btn aratrmalarda (farkl yllarda, ok farkl
rneklemlerle yaplm 15 civarnda aratrma), Trkiyede insanlarn
ouna gvenilebilir diyenlerin oran yzde 10 dolaynda kt
bazen bunun birka puan altnda, bazen bir-iki puan zerinde. Kk
rakamlarla gereksiz oynamay brakrsak, Trkiyede her 10 kiiden 9u,
genel olarak insanlara gvenilemeyecei dncesinde.
3 Fukuyama, Francis. Trust: The Social Virtues and the Creation of Prosperity, Londra: Hamish
Hamilton, 1995.
4 http://www.qog.pol.gu.se
21
 Sosyal sermayeyi ve onun balca esi olan gveni nemseyenlere kulak verirseniz, Baz Avrupa lkelerinde nsanlarn ouna gvenilebilir Diyenlerin Oran
Baz
Avrupa
lkelerinde
"nsanlarn
ouna
gvenilebilir"
Diyenlerin
Oran

Trk demokrasisinin sorunlarnn kaynaklarndan biri (kukusuz tek kayna deil) de
bu. Eer kar dncede iseniz, iyi bir anayasa yazarak sorunlar zebilirsiniz. Bu Danimarka
76

durumda, kltrel deerlerin gzard edilmemesi gerektiine inananlara da kolay Norve 75

gelsin demek der. Bir de keskin gzlemlerinin geerlilii bugn de kabul edilen Alexis sve 71
de Tocquevilleden bir hatrlatma yapmak gerekir belki de: Finlandiya 65

Azerbaycan 45
En ansl corafi koullarn ve en iyi yasalarn bile, rf ve detlere, alkanlklara ramen
bir anayasay yaatamayacana ikna olmu durumdaym. Bunun tersine, rf ve detler, Rusya 30

alkanlklar, en elverisiz koullar, en kt yasalar bile bir avantaja dntrebilir. 5 Romanya 18

Slovakya 13

Srbistan 12

TRKYE 12

Arnavutluk 11

lkede
lkede nsanlara nsanlara Gvenebilenlerin
Gvenebilenlerin Oran ile Kamu YOran ile Tarafszlk likisi
ne/minde
Gney Kbrs 9

Kamu Ynetiminde Tarafszlk likisi KKTC 5

2
0 10 20 30 40 50 60 70 80
(QoG,Gteborg)
(QoG,Gteborg)

1.5
Yeni Zelanda "nsanlarn ouna gvenilebilir"
"nsanlarn Diyenlerin
ouna gvenilebilir" Oran
Diyenlerin Oran
Avustralya svire
Norve 18
Britanya Kanada Danimarka
Japonya
1 sve 15.4 15.4
Hollanda 16 15.1
tarafszlk

rlanda Finlandiya
Avusturya 14.2
zlanda
Estonya Belika 14 13.4 13.2
tarafszlk

ABD
Fransa G. Kore
0.5 12.2 12.4
Almanya
12 11.6
Hrva<stan
Malta
ynetiminde

10 10.3
Polonya spanya
9.9
10
0
yne/minde

0 0.1
Trkiye 0.2 0.3 0.4 0.5 0.6 0.7 0.8
Litvanya
Grcistan Arnavutluk 8
Slovakya ek Cum.
Portekiz Macaristan Hindistan
Brezilya Slovenya Romanya talya
-0.5 Azerbaycan 6
Letonya Belarus
Kamu

Yunanistan
Makedonya Ermenistan y = 3.4011x - 1.09
R = 0.50256 4
Meksika Bulgaristan
Kamu

Bosna Hersek
-1 Krgzistan Ukrayna
Rusya
2
G. Afrika

0
-1.5 Erkek Kadn 18-24 25-34 35-49 50+ ya Diplomasz lkokul Orta-Lise niversite Kent Kr

"nsanlarn ouna gvenilir" diyenler (Dnya Deerler AraGrmas) Cinsiyet Ya Grubu EiLm Yerleim Yeri
"nsanlarn ouna gvenilir" diyenler (Dnya Deerler Aratrmas)

Trkiyenin Gven Haritas

Genel olarak insanlara gvenilebilir mi? sorusuna olumlu cevap verenlerin
oranlarnn blgeler arasnda nemli farklar gsterdii anlalyor. stanbul, Akdeniz
ve Orta Anadoluda gven oranlar Bat Anadolu ve zmirin iki katndan daha fazla.
Egenin gven asndan neden Trkiyenin en dk puanl blgesi olduunu ve
neden Akdenizden farkl olduunu (eer bulgular bir hatdan kaynaklanmyorsa)
5 Tocqueville, Alexis de. Democracy in Americadan alntlayan Harrison, Lawrence E., The Central Liberal Truth, Oxford: Oxford aratrmak gerekiyor.
University Press, 2006, s. 3 (Trkeye tarafmzdan evrildi.)

22

GENEL OLARAK NSANLARA GVENLEBLR DYENLERN ORANI
Trkiye, dnyada kiileraras gven
dzeyinin en dk olduu lkelerden
biri ve bu durum btn corafi blgeler
ve btn sosyo-demografik kesimler iin
geerli. Ancak stanbul dndaki Bat
blgelerinde gvensizlik daha da belirgin.

% 17 % 16 % 12 %9 %8 %7

23
 Bir yanda allagelen dzenin, srekliliin, bilinebilirliin verdii Bu soru, 1990 ylndan bu yana eitli aralklarla be kez soruldu. Birinci
rahatlk ve gven. te yanda deiimin verdii heyecan ve umut. nsan kka devrim, ikincisine evrim ve sonuncusuna da statko dersek,
hayatnda hangisi daha temel acaba? Deiim mi? stikrar m? Antik yllar boyu bu tercihlerin aa ya da yukar doru birazck oynasa
TOPLUMSAL Yunanda da bu temel soru soruluyordu. O gnden bugne saysz da- nemli lde deimediini gryoruz. Toplumun yaklak yars

DEM TERCH:
DEVRM, EVRM
ya da STATKO
Baylrm u dzenli dnyaya
K yaz
Bahar gz
Gecesi gndz srayla.
Aalarn kk ierde
Btn aalarn kk ierde
Dalarn ba yukarda
Btn dalarn ba yukarda
nsanlarn akl banda
Btn insanlarn akl banda
Be parmak yerli yerinde
Ba iaret orta yzk sere.
Diyelim kalksa da sere
Orta parmaa doru yrse
Ne haddine!
.......
Baylrm u dzenli dnyaya
Altta ller
stte diriler
Gel keyfim gel!
Melih Cevdet Anday, Dzenli Dnya
dnr, filozof ve sanat da kafa yordu bu problem zerine. Milattan
500 yl kadar nce yaayan Heraklit Ayn nehre iki defa giremezsiniz
reform yoluyla deiimden yana. Dier yars ise, devrim ve statko
arasnda ortadan blnm gibi duruyor.
demiti. Birinci giriinizle ikincisi arasndaki zaman ne kadar ksa olursa
Devrim, evrim, statko tercihlerinde blgeler arasnda nemli farklar
olsun, nehir deiti bile. Srekli deiimdir evrenin kural. Ama gene
ayn dnemin dnrlerinden Parmenides de tam tersi iddiadayd.
bulunduu gze arpyor. Kkten, devrimci deiimden yana olanlarn
orannn en yksek olduu yer stanbul. Buna karlk Dou Anadolu
Esas olan, deimeyen zd Parmenidese gre.
olarak tanmladmz blgede bu oran stanbulun neredeyse drtte
O gn bu gndr, hem deiim cazip gelir bizlere, hem de sreklilik. biri dzeyinde. Dou ve Gneydou Anadolu arasnda da yaklak iki
nsann bu elikisini gzel yakalam Coelho: nsanlar hem hereyin kat fark var.
deimesini isterler, hem de hereyin hi deimeden srp gitmesini.1
Ya da Franszlarn ok bilinen bir deyiiyle plus a change, plus cest la
mme chose daha ok deitike daha ok ayn kalr herey. Hele de
duygular, alkanlklar, nyarglar...
Kendini tekrar edeni severim diyor Pakize Suda bir ke yazsnda. Ve
devam ediyor:
Otuz yl sonra braktm yerde bulmak isterim
dkknlar...Logolar zrt prt deimesin isterim... Dekorlar
da...[....] Belki tam da arklarnn hepsi birbirine benziyor
diye severim bir arkcy... Canm o arklar istediinde nereye
koacam bilirim. Kotuumda eli bo dnmeyeceimi... 2
Trk halk, toplumsal dzen hakknda ne ister acaba? Hereyin kkten
deimesini mi? Tedric bir deiim mi? Yoksa olann deimeden
muhafaza edilmesini mi? Coelho haklysa, hem deimeyi, hem de
deimemeyi istiyordur ayn anda. Dnyada pek ok politikac, deiim
vaad eden muhafazakr olarak kampanya yrtmyor mu? Ama
insanlarn, en azndan deiimin hz ve kapsam hakknda bir tercihleri
olduunu varsayabilir miyiz?
Aratrma sorusu yle:
inde yaadmz toplumla ilgili temel gr okuyacam. Ltfen
bunlardan sizin grnze en yakn olann seiniz.
1. Tm toplum dzenimiz, byk bir kkten ve devrimci deiimle
yeniden ekillendirilmelidir.
2. Toplum dzenimiz, yaplacak reformlarla yava yava
iyiletirilmeli, dzeltilmelidir.
3. Bugnk toplum dzenimiz, her trl deiiklik giriimine kar 1 Coelho, Paulo. eytan ve Gen Kadn, stanbul: Can Yaynlar, 2010, s. 45.
korunmaldr. 2 Suda, Pakize. Kendini Tekrar Edeni Severim. Haber Trk, 4.6.2012, s. 3.

24
 Devrimci Deiim, Reform ve Mevcudu Muhafaza Yanllarnn Oranlar Devrim-Evrim-Statko Tercihleri
(1990-2011)

70
Devrim-Evrim-Statko Tercihleri
70

60 58 57 58
60 55 56 55 55
53 53 54 54 53
49
50
50

40
40
28 29 28
30 25 26 27 27
25 24 24
23 23 23 23 22 23
30 21 22 21
19 19 20 19
20 18 18
17

20
10

10 0

TRKYE

18-24 ya

25-34 ya

35-49 ya

50+ ya

Orta-Lise

niversite
Erkek

Kadn

lkokul

Kr
Diplomasz

Kent
0
Devrim Evrim Statko
Cinsiyet Ya Grubu EiOm Yerleim Yeri
1990 1996 2000 2007 2011
Devrim Evrim Statko

25
 TM TOPLUM DZENMZ BYK BR KKTEN ve DEVRMC DEMLE YENDEN EKLLENDRLMELDR

Toplumda geni kapsaml ve kkten bir deiime

en uzak duranlar Dou Anadolu Blgesinde.
stanbul, devrimcilerin en youn olduu yer gibi
gzkyor. zmir ise stanbul ile Dou Anadolunun
ortalarnda bir yerde.

% 38 % 22 % 21 % 20 % 18 % 10

26
27
28
III. HEM OK MUTLU,
HEM BYK ENDELER
NDE BR TOPLUM

are yok, mtemin ok derinse de,

Hasretin tkenmez yasn dinse de.
Genliin ho geti, elendinse de
Sanmam ki bahtiyar oldun ey gnl!
Faruk Nafiz amlbel, Gnl

29
30
 Amerikan Bamszlk Bildirisinde, yaama ve zgrlkle birlikte,
mutluluu aramak da Yaradann tm insanlara verdii en doal, en
vazgeilmez hak olarak iln edilmiti.
BREYSEL Herhalde insan, insan olduundan bu yana peinde kouyor
MUTLULUK ve mutluluun. Kimi zaman parada, kimi zaman akta ya da oluk ocukta
veya imanda aryor mutluluu. Zaman zaman yakalar gibi oluyor ama,
YAAMDAN sonsuz mutluluun bu dnyadaki reetesi henz kefedilemedi.
MEMNUNYET Biz felsefeyi brakp, aratrma verilerimize dnelim.
Deerler Aratrmalarnda mutluluu irdeleyen birka soru yer
Bulutlar meleklerin yanaklar deildir bildiin gibi alyor. Bunlardan en dolaysz olan (ve pek ok baka aratrmada
da tekrarlanan) grmecilere, dorudan bugnlerde genel olarak
onlar sadece bulut.
mutlu musunuz? diye soruyor. Bir baka soruda, denein hayatndan
Bazen dost, ne kadar memnun olduu, tatmin duyduu 10 puanlk bir cetvel
ama emin de olamazsn. araclyla soruluyor. Ve nihayet, kiilerin maddi durumlarn ne
Kollarm daha uzun olsayd lde tatmin edici bulduklar da, gene 10 puan zerinden llmeye
allyor.
terdim bulutlar telere
ya da baka biryerde sularn stnde salndrrdm, Trkiye Deerler Aratrmalarnn balad 1990dan bugne, genel daha dk puan veriyor kendilerine: 7.08. Ama hayattan memnuniyet
oysa ben sadece bir insanm mutluluk dzeylerine baktmzda, krizlere hayli duyarl bir tablo ile
karlayoruz. rnein 2001 ekonomik krizi, Trk insannn mutluluk
Hibir zaman sahip olamayaca eyleri
dzeyini 20 puan kadar drmt. Bu lde olmasa da, 2008 krizi
gereksinen ve isteyen. de olumsuz bir etki yapt. Ama son yllarda bireysel mutluluk en st
Bulunmas en zor eyleri arayan... dzeylerde.
Rod McKuen, Eight 1
Trkiyede son llen genel mutluluk oranlar, 2008-2009 Avrupa
ortalamasnn da biraz zerinde. Avrupada son birka yldr gittike
derinleen ekonomik kriz dikkate alnrsa, farkn Trkiye lehine biraz
daha ald tahmin edilebilir.
Blgelere gre baktmzda ilgin bir durum ortaya kyor. ok mutlu Yani iki grubun hayattan memnuniyet/tatmin durumu tpatp ayn.
olduunu syleyenlerin orannn en dk olduu yerler zmir ve Ege.
Ancak ok mutlu ve biraz mutlu oranlarn toplarsak (yani az ya
da ok, mutlular tek bir grup olarak grrsek), Gneydou Anadolu
hari blgeler arasnda bir fark yok. Bu ekilde toplama bakldnda
ise mutluluk oran en dk blge Gneydou.
Mutluluk zerine yazan bir Syracuse niversitesi profesr, kendi
lkesinde mutluluu etkileyen faktrleri yle sralyor : 2
Sa ideolojiye sahip olanlar, soldakilerin iki kat daha mutlu.
Evliler bekrlardan daha mutlu ama, ocuk mutluluk zerinde olumsuz
etki yapyor.
Gelirler eitlendike mutluluk artmyor.
Hayr ilerine yaplan balar mutluluu artryor.
Tembellik deil, i ve alma insan daha mutlu ediyor.
A.B.D. iin geerli bulunan bu hipotezleri, verilerin elverdii lde
Trkiye iin de snayalm.
Sa-Sol deoloji ve Mutluluk
Son Deerler Aratrmas verileri, ideoloji ve mutluluk arasnda anlaml
bir iliki kurmamza izin vermiyor. Kendilerini ideolojik cetvelin solunda
tanmlayanlarn yzde 34, sandakilerin ise yzde 38i ok mutlu
olduklarn belirtmi. Bu, zerine hikye yazlabilecek bir fark deil.
stelik mutsuzlarn oran, sada ve solda yeralanlar iin birbirinin ayn.
Medeni Durum ve Mutluluk
Medeni durum ile mutluluk arasnda ise, ok gl olmayan bir iliki
gzleniyor. Evlilerin yzde 40, bekrlarn ise yzde 30u ok mutlu
olduklarn bildiriyor. Boanmlar arasnda ok mutlu olanlarn oran
ise, bekrlardan da biraz daha az: yzde 27. Evli olanlarn hayattan
memnuniyet/tatmin puan 7.21 (tam puan 10). Bekrlar bundan biraz
puan en dk grup, 6.86 ile dullar.
Medeni durumun mutlulukta yaratt bu kk farklar, acaba
erkeklerde ve kadnlarda bir deiiklik gsteriyor mu? Sorunun cevab
Evet ama ok az bir fark. Evli kadnlar, evli erkeklerden birazck daha
mutlu. Bekr kadnlar, bekr erkeklerden gene az birazck daha mutsuz.
Yani evlilik, kadnlar erkeklerden biraz daha fazla mutlu ediyor.
ocuk ve Mutluluk
Bizim rneklemimizde, ocuu olanlarn hayattan memnuniyet puan
(gene 10 tam puan zerinden) 7.16; hi ocuu olmayanlarn ise 7.15.
ocuk ve mutluluk konusunda da A.B.D.ye benzemediimiz anlalyor.
Gelir ve Mutluluk
Para biraz mutluluk getiriyor gibi. En dk gelir grubunda mutlu
olanlarn oran yzde 60 dolaynda iken, yksek gelir gruplarnda bu
oran yzde 90lar ayor. Ancak gelir-mutluluk korelasyonu da gl
bir lineer balantya iaret etmiyor.
1 McKuen, Rod. Listen to the Warm, New York: Random House, 1967, s. 19 (Trkeye tarafmzdan
evrildi).
2 Brooks, Arthur C. Gross National Happiness, New York: Basic Books, 2008.
31
 Mutlu ve Mutsuzlarn Yllar indeki Oran ve alma Durumuna Gre Mutluluk/Mutsuzluk Oranlar

ve
alma
Durumuna
Gre
Mutluluk/Mutsuzluk
Oranlar

100
100

86

90
81
85
90

88

76
85
84
84

80
77
80
79

70 73
70
60 59 64
2008 Dnya Finansal 60
ubat 2001 Krizi
50 Krizi
50
40 41
40
30 24 28 36
23 30
20 19
13 15 20 15 16 16 21
10
10 12
0
1990 2000 2001 2006 2008 2009 2011 0
Tam zamanl cretli Kendi iinin sahibi Emekli Ev kadn renci aryor (isiz)

Mutlu Mutsuz Mutlu (ok+biraz) Mutsuz(ok+biraz)

alma Durumu ve Mutluluk

alanlar, almayanlara gre gerekten biraz daha mutlu ama, esas nemli faktr
Baz Avrupa lkelerinde ok Mutlu Olanlarla
alp almama deil. Ev kadnlar ve emeklilerin mutluluk dzeyi alanlarn
Hi Mutlu
Baz Avrupa lkelerinde Olmayanlarn
"ok Oran
Mutlu" Olanlarla "Hi Mutlu" Olmayanlarn Oran
sadece birka puan altnda. Ama isizlik (i arayp da bulamamak) ile mutluluk
60
arasnda anlaml ve gl bir negatif iliki var. cretli ve tam zamanl alanlarn 54
yzde 88i mutlu iken (biraz+ok mutlu), i arayanlarda (yani teknik anlamda 50 47 47
44
isizlerde) bu oran yzde 64e dyor. Arada 24 puan fark var. Gene de, sabah
akam i arayan ve bulamam olan- insanlarn neredeyse te ikisinin genelde 40
35 35
mutlu olduklarn sylemesi ilgin bir durum deil mi? 30
30 27
Sonu olarak, A.B.D. rneinden yola karak ele aldmz bamsz deikenlerin
20
mutluluk dzeylerine etkisi ya hi yok, ya da bir hayli snrl. Bunlarn arasnda 13 13
15
mutluluk zerindeki etkisi bakmndan bir miktar ne kan ekonomik durum. 10 10 10
10 7
sizlik ise mutsuzluu nemli lde artran bir faktr. 4
2 2 2 2 2 1 1 1
0 0
0
Demografik deikenlerle de anlaml bir iliki kuramaynca, mutluluk bilmecesini,

9
an

ya

ya

sa

ka

ka

da
e<

ry

nd

00

00
ta
hi deilse imdilik zemediimizi itiraf edelim. stelik bir eliki daha var ki, o

an
s

an

li

ar
yc

an
riy

tu
Ru

ris

2
lla
m
Be
Fr
ba

rl
hu

us

iye

iye
lga

Ho
ni
Al
er

Av
um
da ileri iyice iinden klmaz duruma sokuyor. eliki u: bete drdnden fazlas

Da

rk

rk
Bu
Az

T
k C
e
(ok veya biraz) mutlu olan halkmzn nemli bir kesimi, bir yandan da endieler,
ok mutlu Hi mutlu deil
korkular iinde.

32
 nsan hem szgelimi iini kaybedip isiz kalmaktan veya ocuklarna iyi ve alma Durumuna Gre Hayattan
eitim salayamamaktan, hatt lkenin bir savaa girmesinden ciddi bir Memnuniyet Puan
ekilde endie duyup, hem de ok mutlu olabilir mi? Olmaz gibi geliyor ama (10 tam puan zerinden)
MUTLU ama olurmu! Bir kez daha tekrarlamak gerekirse, dnce ve davranlarda
ve alma Durumuna Gre Haya=an Memnuniyet Puan
(10 tam puan zerinden)
tutarllk, biz fnilerin ne kan zelliklerinden biri deil.
ENDELERN de EKSK 7.38 7.39
8 6.93 7.25 7.08

u tabloya bir gz atalm: 7

OLMADII ok Endie Duyulan Mutsuz (Biraz+Tamamen) Mutlu (Biraz+ok)
6
5.64

BR YAAM Gelimeler Olanlarn inde (%) Olanlarn inde (%) 5

ini kaybedip, yeni 44 35 4
i bulamamak
3
(Varsa) ocuuna iyi
Napolyon olduunu srekli 57 42
eitim salayamamak 2
dlemekten holanan adamla, kendini lkenin bir savaa 42 37 1
girmesi
Napolyon sanan adam arasndaki 0
Bir terr saldrs 44 38 Tam zamanl Kendi iinin Emekli Ev kadn renci aryor
fark, mutlu hayalci ile mutsuz izofren cretli sahibi (isiz)
arasndaki farktr. Telefonlarn dinlenmesi, 31 24
e-postalarn izlenmesi
Orhan Pamuk, stanbul: Hatralar ve ehir 1 Hayat pahall, 53 46
enflasyon
Yetkililerin yaam
biimine karmas 31 26

Btn durumlarda, mutsuzlar mutlulardan biraz daha endieli ama,

mutlu olduunu syleyenlerin endie dzeyi de kmsenecek gibi deil.
Mutlularn te birinden fazlas, iini kaybedip yeni bir i bulamamaktan
ok endie duyuyor. Neredeyse yars, hayat pahall karsnda ok
kaygl. Tablodaki rakamlar, belli bir konuda sadece OK endieli olanlarn
yzdesini veriyor. Bunlara bir de biraz endie duyanlar eklersek, oranlar
iyice ykseliyor.

rnein toplumun yaklak yars telefonlarnn dinlenmesinden veya

e-postalarnn izlenmesinden bir lde endieli. Terr saldrsndan
kayglananlar ise nfusun neredeyse drtte ne yaklayor.

Tutarl bir bak as, bunca endie ve korku iinde olan insanlarn mutlu
olamayacan sylerdi. Ama grlyor ki durum biraz farkl. Toplam
endie dzeyi ile hayattan memnuniyet cetveli arasndaki korelasyon sfr
dolaynda. te sosyal bilimcilere bir mutluluk bilmecesi daha!

1 Pamuk, Orhan. stanbul: Hatralar ve ehir, stanbul:YKY, 2003, s. 30

33
34
IV. TRKM, DORUYUM,
ALIKANIM, AMA...: KMLK,
YURTTALIK, MLLYETLK

Etrafta, boy boy Trkiye bayraklar, Trke

konuanlar. New Yorkta, trafie kapatlm
Madison Avenueden balayan geleneksel
Trk Gn Yryndeyim. Yry Birlemi
Milletler Binasnn nnde sona erecek.
Beikta USA flamasndan Dnya Trkler
Konseyinin tad pankarta, Eyp Sultan
stanbul Kltr Merkezinden 1975 Hava
Astsubaylar Derneine kadar ne ararsan var.

Yabanc bir lkede Trkler aitliklerini kutluyor.

Amerikaya biz buyuz diyorlar...

Az temde, Madison Avenue ile 57. Sokakn

kesitii kede bir delikanl gryorum. Beyaz
gmleinin stnde kocaman krmz yazlarla
%100 Trk yazyor.
Gndz Vassaf, Trkiye Sen Kimsin? 1

35
36

KMLK ve TES
Uzadka arlaan sktu, yine
Kenan bozmaa cesaret etti.
nne bakarak:
-Yavrum, biliyorsun ya, dedi, imdi
muharebe var. Annenle biz artk
btn btne ayrlyoruz. Sen
benimle beraber burada kalmak,
Trk olmak m istersin? Yoksa
annenle talyaya gidip talyan
10
Alevi
olmak m?
Kimlik, aidiyet, bir grubun paras olmak btn insanlar iin ok nemli.
O kadar ki, kimlik uruna canlarn bile isteyerek verebiliyor bazen kiiler.
Hepimizin evrim sonucunda Afrikada ortaya kan birka bin atadan
rediimizi belirterek, baz aidiyetlerin anlamszlna dikkat eken Vassaf
bile, aslnda Trkiye bayra deyimini tercih ederek baka bir aidiyetle ilgili
bir ipucu vermiyor mu?
Dini kimlik, milli kimlik ve etnik kimlik, son yllarn tartmalarnda ne kan
kimlikler. Bunlarn iinde dini kimlik pek ok insan iin birinci derecede
nemli. Son aratrmada sorulmad ama, bundan nceki pek ok aratrmada,
siz kendinizi ncelikle Trk m, yoksa Mslman m olarak grrsnz?
sorusuna, toplumun yaklak te ikisi Mslman cevabn veriyordu. 3 2009
ylndaki aratrmamzda da bu oran yzde 69 olarak bulunmutu.
Trkiyede gerek dini, gerek etnik kimlii lebilmenin ciddi zorluklar var. Dini
kimlikten balayacak olursak, hereyden nce Alevi yurttalarn nemli bir
ksm bu kimliklerini aklamaktan ekiniyorlar. Bu nedenle, aratrmalarda
Alevilerin oran doru llemiyor. Snnilerin ise bir ksm hangi mezhebe
%10
mensup olduunu bilmiyor. Hatt, saylar az da olsa, Mslman olduunu
te yandan, Trk olmaktan ne lde gurur duyduklar sorusuna deneklerin
yzde 7si Trk olmadklar cevabn veriyor. Kendisinin veya annesinin veya
babasnn birinci veya ikinci dilinin Krte veya Zazaca olduunu syleyenler
ise yzde 13. Yani bu mmkn olabilecek en geni tanm bile galiba gerein
altnda bir yerlerde.
Aratrmada deneklere, kiinin yaad evreden (ky, kasaba, mahalle
vb) balayarak dnya vatandalna kadar uzanan bir yelpazede kendisini
nerelere ne lde ait hissettii de soruldu. Kukusuz her bireyin yerel,
blgesel, ulusal, kresel (ve tabii dini, etnik vb) kimlikleri bulunur. Ama bu
kimliklerin kabul ya da reddedilme durumlar da nem tar. Bu balamda
drt yere (yerel evre, ulus, AB ve tm dnya) aidiyet sorulduunda, en zayf
ban Avrupaya olduu grld.
Kendisini Etnik Bir Aznlk Mensubu Olarak
Grenlerin Dalm (Toplamn %10u)
4
10
2
1

mer Seyfettin, Bomba 2 bilen, ama onun tesinde bir kimliin (rnein Snni olduunun) bilincinde %73 Krt
olmayanlar da var. Ancak burada esas sorun, Alevilerin saysnn gerein
%2 Zaza
olduka altnda tahmin edilmesi.
%1 erkez
Etnik kimlie gelince... Aleviler kadar olmasa da, zellikle Bat blgelerimizde
etnik kimlik konusunda da bir ekinme sz konusu olabilir. Ama burada esas %10 Arap
sorun, Gneydou dndaki blgelerde, Trke bilmeyen deneklerin byk
lde aratrma dnda kalmas. Hem soru formu Trke olduu, hem de 73 %4 Dier
anketrler sadece Trke bildii iin bu bir zorunluluk. Kendilerin Belirtilen Grubun/Yerin Paras Olarak Kabul ETMEYENLER

Kendilerini Belirtilen Grubun/Yerin Paras

Bu uyarlar nda yorumlanmak kaydyla, aratrmamzda, Alevi olanlarn Kendilerin Belirtilen Grubun/Yerin Paras Olarak Kabul ETMEYENLER
Olarak Kabul Etmeyenler
deil, Alevi olduunu syleyenlerin orannn yzde 6 dolaynda olduunu
belirtelim. 4 12
12
12
30 Bir dnya vatanda deilim
Etnik kimlik konusunda bir tahmin yrtebilmek iin elimizde birden fazla 30 Bir dnya vatanda deilim

soruya verilen cevaplar var. rnein aratrmaya katlanlarn yzde 10 Avrupa

Avrupa Birlii'nin
Birlii'nin bir paras
bir paras deilim deilim

kadar, kendilerini bir etnik aznlk grubunun mensubu olarak gryorlar.

Trk milletinin bir paras deilim
Trk milletinin bir paras deilim
Bu yzde 10un da yaklak drtte etnik kimliklerini Krt veya Zaza 8
8 Yaadm yerin (ky, kasaba, mahalle vb) bir
olarak aklyor. 5 Bu hesaptan gidersek, Krt kimlii yzde 7.5 dolaynda. paras deilim yerin (ky, kasaba, mahalle
Yaadm vb) bir
59
10 paras
zerk deilim
bir birey deilim
1 Vassaf, Gndz. Trkiye Sen Kimsin? stanbul: letisim Yaynlar, 2008, s. 31. 59
10
2 stanbul: Rafet Zaimler Yaynevi: 1962, s. 80 zerk bir birey deilim
3 Son aratrma hari, nceki Deerler Aratrmalarnda yer alan bu soru lkemizde ok eletirildi. Bu ne
samalk. Ben hem Mslmanm, hem de Trkm eklinde sert itirazlar dile getirildi. Bu itirazlara sembolik
bir destek olarak, air Abdrrahim Karakoun oluna Trk slam adn vermesini hatrlayabiliriz. Kukusuz 4 arkolu ve Toprakn 2006 ylnda yaptklar aratrmada da Alevi olduunu syleyenlerin oran %6
aratrmaclar da, lkenin ok byk bir ounluunun hem Trk, hem de Mslman olduunu biliyorlard. bulunmutu ve yazarlar, ayn bizim gibi, bu saynn gerei yansttn dnmediklerini belirtiyorlard. (Bknz.
Ama bu tr aratrmalarda ok kullanlan bir teknikle, denekler bir seim yapmak durumunda brakldlar. arkolu, Ali ve Binnaz Toprak. Deien Trkiyede Din, Toplum ve Siyaset. stanbul: Tesev, 2006.)
Ama bu iki nemli kimlikten hangisinin biraz daha nemli olduunu anlayabilmekti. 5 Bu soru ak ulu sorulmu, denein bir kka bal olmakszn verdii cevap aynen kaydedilmitir.

37

EN GEN TANIMIYLA KRT OLARAK NTELENEBLECEKLERN DAILIMI
Kendisinin ya da anne veya babasnn anadili Krte/Zazaca
olanlarn hepsini ok geni bir tanmla etnik Krt olarak
kabul edersek, Gneydoudaki deneklerimizin yzde 82si
bu tanma giriyor. Tabii bu gerekten geni bir tanm. Ancak
gene de, Dou Anadolu dnda hibir blgede orann
yzde 10un zerine kmadn gryoruz.

% 82 % 35 %9 %8 %5 %3 %0

38
KENDSN KESNLKLE ABnin BR PARASI OLARAK GRENLER
AB aidiyeti, sorulan dier btn aidiyetlerin arkasndan
geliyor. Ancak greceli olarak bu aidiyetin gl olduu
yerler; stanbul, zmir ve onlar izleyen Gneydou
Anadolu. Kendisini ABnin bir paras olarak grenlerin
orannn en dk bulunduu blge ise Karadeniz.

% 18 % 14 % 11 % 10 %9 %3 %2

39
 Milliyetiliin eitli ve ok tartmal tanmlarna hi girmeden, "sizlik varsa, iverenler Trkleri tercih etmeli
Deerler Aratrmalarnda milliyeti duygular lme amacn fadesine
"sizlik varsa, iverenler Katlanlar
Trkleri tercih etmeli" fadesine Ka?lanlar
tayan birka soruya gz atacaz:
MLLYETLK
85
1. lkede eer insanlar i bulamyorsa, iverenler Trkleri 80
81

yabanclara tercih etmelidir ifadesine katlr msnz?

75 75
2. Kukusuz hepimizin dilei bir sava olmamasdr ama, bir
Ayvalk evresi komutanlna: sava kacak olsa siz de lkeniz iin savar mydnz? 70
67
68
zmir 20 Mays u anda 3. Trk olmaktan ne kadar gurur duyuyorsunuz? 65 66
66
64

birliinizin durumunu ok acele sizlik Durumunda Trkleri Tercih

60

olarak bildiriniz. Ali bey hemen Birinci soruda ifade edilen dnceye katlanlarn oran te 55

u karl vermi. (Ayvalk iki civarnda. Avrupa ortalamas da buna ok yakn. Baka 50

deyile, yabanclara i verme konusunda Trk toplumu ortalama

-20/21 Mays 1919) zmirde 45
Avrupaldan daha milliyeti deil. Bu konuda, Avusturya, rlanda
Tmen 56 Komutanlna: ve Byk Britanya bulgular da Trkiye bulgularna eit. Avrupadaki
40
1990 1996 2000 2001 2006 2008 2011

Alayn her bir eri, demirden son ekonomik krizin bu oranlar ne lde etkilediini ise ancak bir
birer kale gibi yerinde duruyor. sonraki aratrmada grebileceiz.
Her eit kanckla karlk Bir ilgin durum da, Trkiyede 2000 ylndan bu yana yaplan be
vermeye hazr. Alaymn ve aratrmada iverenlerin Trkleri tercih etmesi konusundaki tutumun
evremde bulunan btn hibir deiiklie uramamas. 12 yldan beri oranlar ayn kalm.
milletin vatan uruna cann
sizlik
sizlik Varsa verenler
Varsa verenler Kendi
Kendi V Vatandalarn
atandalarn Yabanclara Tercih Etmeli
vermek isteiyle her eit
Yabanclara Tercih Etmeli
zorluu gze aldn bildiririm.
Grcistan 93
Kemal Tahir, Yorgun Sava 1 Gney Kbrs 91
Macaristan 89
Bulgaristan 89
Bosna Hersek 84
HrvaLstan 81
ek CumhuriyeL 80
TRKYE 67
Almanya 52
KKTC 50
Fransa 41
Lksemburg 38
Hollanda 37
sve 23

0 10 20 30 40 50 60 70 80 90 100

1 Kemal Tahir. Yorgun Sava, Ankara: Bilgi Yaynevi, 1965, s. 259

40
 VERENLERN TRKLER YABANCILARA TERCH ETMES GEREKTN DNENLERN ORANI

sizlik sorunu karsnda, ie almada en milliyeti

tavrlar sergileyenler stanbul ve zmirde. Buna
karlk, zmir dnda kalan Bat Anadolunun bu
konuda en liberal blge olarak gzkmesi ise
izaha muhta bir bulgu.

% 75 % 74 % 71 % 69 % 68 % 64 % 51 % 47

41
 lkesi iin Savar m? lkesinin Vatanda Olmaktan Ne Kadar Gururlu?
Son aratrmada, eer bir sava karsa lkesi iin savaacan syleyenlerin oran yzde 86
olarak bulundu. Bu gemi yllara gre olduka dk bir oran. 1990l yllarda yzde 90n, hatt Kosova
yzde 95in zerinde bir kitle gerekirse yurdu iin savaabileceini sylyordu. Beklenecei gibi,
rlanda
bu orann en dk olduu blge Gneydou Anadolu. Ancak orada bile yzde 75lik bir kesim bu
soruya evet cevabn vermi ki, dier bulgularmzla karlatrldnda ok tutarl gzkmeyen TRKYE

bir sonu bu. Kontrol amacyla, bu soruyu bir de parti tercihlerine gre analiz ettik. Verilerimiz, Gney Kbrs
AKP ve CHP semenlerinin bu konuda birbirine (ve Trkiye ortalamasna) ok yakn olduunu Yunanistan
gsteriyor. MHP semeni onlarn be puan kadar zerinde. BDPlilerin ise yaklak yzde 67si
KKTC
gerekirse lkesi iin savaabileceini beyan ediyor. Ancak rneklemimizdeki BDPli denek says
ok kk olduundan, bu bulguya zami ihtiyatla yaklamakta yarar var. ek CumhuriyeB

Belika
Trk Olmaktan Gurur Duyuyor mu?
Son yllara kadar, Trkiye Deerler Aratrmalarnda deneklere Trk olmaktan ne kadar gurur Hollanda
duyduklar soruluyor ve kendilerine son derece gurur duyuyorumdan hi gurur duymuyoruma Letonya
uzanan seenekler sunuluyordu. Son aratrmalarda ise cevap klarna ben Trk deilim
Almanya
eklemesi yapld. Bu k olmaynca, kendisini Trk olarak grmeyen yzde 6 il 10 civarnda bir
grup, ya soruya cevap vermiyor veya gurur duymuyorum kkn seiyordu. %0
0% %10
10% %20
20% %30
30% %40
40% %50
50% %60
60% %70
70% %80
80% %90
90% %100
100%

Son aratrmada, Trk olmaktan son derece gurur duyduunu syleyenlerin oran yzde 75
Son derece Olduka Pek deil Hi deil
olarak bulundu. Soru klarndaki ilve (Trk deilim kk) nedeniyle gemi yllara ilikin tam
bir karlatrma yapma imknmz yok. Avrupa Deerler Aratrmalarnda ise bu soru lkenin
vatanda olmaktan duyulan gurur eklinde ifade edildi. Dolaysyla, 2008-2009 yllar iin 47 Avrupa lkesi iinde Trkiye, vatandalklaryla en fazla gurur duyan insanlarn yaad
Trkiyeyi dier Avrupa lkeleriyle karlatrabiliriz. birka lkeden bir tanesi. O aratrmaya katlan drt kiiden , Trkiye Cumhuriyeti
vatanda olmaktan son derece gurur duyduunu sylyor. Bu oran aan sadece rlanda
Trk Olmaktan Ne Kadar Gururlu? ve Kosova var. Almanlarn durumu ise ilgin. Aratrmalarn bulgular, onlarn Alman
Trk Olmaktan Ne Kadar Gururlu?
olmaktan veya Almanya vatanda olmaktan gurur duymadklarn (en azndan dier
Avrupa lkelerinden ok daha az gurur duyduklarn) gsteriyor. Geirdikleri travmatik
7
2 1 Son derece Nazi tecrbesinin bu sonularda ne kadar etkili olduu sorusunun cevabn ise Almanya
16 uzmanlarna brakmak gerekiyor.
Olduka

Pek deil

Hi deil

Trk deil
75

42
TRK OLMAKTAN SON DERECE GURUR DUYANLAR
Milli duygularn younluunun ve milliyetiliin bir gstergesi olarak
sorulan Trk olmaktan ne kadar gurur duyarsnz? sorusuna verilen
cevaplardan, halkn byk kesiminin Trklnden son derece gurur
duyduunu gryoruz. Orta Anadolu ve Karadenizde, her on kiiden
neredeyse dokuzu soruya bu cevab veriyor. te yandan, Gneydou
Anadoluda bu oran hem greceli olarak, hem de mutlak olarak ok dk.

% 88 % 85 % 80 % 78 % 72 % 71 % 23

43
44
V. SYASET, SYASET
ve SYASAL DEOLOJ

nsan, doas gerei, siyasal bir hayvandr.

Aristo

45
46
 nsan siyasal bir hayvan olabilir ama amz insannn siyasete ve oran bete bire yaklayordu. Anlalan birok semen, eer oy herhangi
siyaset yapanlara pek iyi gzle bakmama gibi bir huyu var. Sadece bireyi deitirseydi zaten oy vermeyi yasaklarlard fikrine katlyordu. 3
Trkiyede deil, birok lkede ou kimse siyaseti kirli bir i olarak
SYASETYE BAKI: gryor. Hatt doru dzgn insanlarn siyasete (yani doas gerei
kirli olan bu alana) girmeyeceini, girse bile uzun sre barnamayacan
BR AK ve NEFRET dnyor. Siyasetiye gven pek ok Bat toplumunda yerlerde
Seim Sonras Aratrmalarna Gre lkenin Politikaclar
Arasnda Yolsuzluk Ne Kadar Yaygn
Seim Sonras Aratrmalarna Gre lkenin Politikaclar Arasnda Yolsuzluk Ne Kadar Yaygn

ROMANI srnyor. Aslnda siyaseti-toplum ilikisi ou zaman da bir ak-nefret

ilikisine dnyor. Bir yandan siyasetiye kar gvensizlik, fevkalde
(Kaynak: CSES)
(Kaynak: CSES)
100
olumsuz duygular... Bir yandan da karizmatik bir siyasi lidere duyulan 90

lsz hayranlk. Hatt Dou toplumlarnda bazen tapnma derecesine 80

Kpekler, insanlar gibi deildir;
varan bir hayranlk. Sonra hayal krklklar ve yeniden olumsuz duygular. 70
dostlarn akla sever, dmanlarn 60

srrlar. nsanlarn ise sadece ak/ zellikle skandinavyada olmak zere istisnalar var tabii ama, birok 50

lkede insanlarn nemlice bir blm kendi lkelerinin politikaclar 40

sevme yetenei yoktur ve ak/
arasnda rvet ve yolsuzluun ok yaygn olduunu dnyor. 30
sevgiyi daima nefretle bir arada rnein 2007 seimlerinden hemen sonra yurt apnda yaptmz bir 20

yaamak zorundadrlar. aratrmada, katlanlarn yzde 58i Trkiyede politikaclar arasnda

10
0
Sigmund Freud yolsuzluk ve rvet ok yaygn demiti. Belikallarn ve Franszlarn

a
.

No

E

ka

sa

lya

e
iya

e
ai
um
tlu

ily

ad

ny

Y
ta

an

sv
li

ar

sr

rv
yaklak te biri, Brezilyallarn ve eklerin yars, Arnavutlarn drtte

ta
nd

RK
ris

ez

po
n
vu

k C

m
Be

Fr
Ka

la
Br

T
lga

Ja
na

ni
e

Fin
Da
Bu
Ar
kendi politikaclar iin ayn gr belirtiyordu. 1
ok yaygn Bir miktar yaygn ok+Biraz Yaygn

in ilginci, yle gzkyor ki, lke ne kadar demokratikse, orada

siyasetiye ve siyasi partilere olan gven de o kadar dk. Son Dnya
Deerler Aratrmasnda, siyasete gvenin en yksek olduu lkelerden ktidara Kim/Hangi Parti Gelirse Gelsin lkede Pek Bireyin
biri in Halk Cumhuriyeti idi. Avustralya, Finlandiya, Fransa, Almanya, Deimeyeceini Syleyenlerin Oran
k#dara Kim/Hangi Par# Gelirse Gelsin lkede Pek Bireyin Deimeyeceini Syleyenlerin Oran
Hollanda, Britanya gibi lkelerde ise siyasal partilere ok gvendiini (Kaynak:
(Kaynak: CSES)
CSES)

syleyenlerin oran yzde 1-2 civarnda kalyordu. Daha teknik bir ifade
35 35
ile sylememize izin olursa, 71 lkede demokratikleme dzeyi ile siyasi
partilere gven arasndaki korelasyon katsays -0.30 dzeyinde.2 28 29
30 28

Aratrmalar, hem eski, hem yeni demokrasilerde, yurttalarn siyaset 25 23

kurumlarna giderek daha eletirel yaklatklarn gsteriyor. Pek ok
19
20 18
lkede partilerin yannda, parlamentolar, mahkemeler, brokrasi vb. 16
15
de bu olumsuz yaklamdan nasibini alyor. Ama hi kukusuz akn da, 15
nefretin de odanda siyaseti ve siyasal partiler var. Partilere bak
ylesine umutsuz ki, birok demokratik lkede kmsenmeyecek 10
7
6
aznlklar, iktidara hangi parti gelirse gelsin lkede pek birey
5
deimeyeceini dnyor. 2007de Trkiyede bu kanda olanlarn
0
Hollanda spanya sve Danimarka TRKYE talya Kanada Belika Fransa Japonya Britanya

1 Comparative Study of Electoral Systems (www.cses.org) Module 2.

2 Veriler Gteborg niversitesi, Quality of Government Merkezi tarafndan derlenip yaynlanyor.
Merkez, gven verilerini Dnya Deerler Aratrmasndan, demokrasi puann ise The Economist 3 Emma Goldmana atfedilen bu sz, eski Londra Belediye Bakan Ken Livingstone da htratnda
dergisi tarafndan hazrlanan demokrasi endeksinden alyor. tekrarlyor.

47

GZDELER ve
GZDEN DENLER: yerlerde srnd bir toplumda rejim salkl alamaz; hatt belki
KURUMLARA GVEN
Son yllarda birok lkede devlet
kurumlarna olan destek belirgin
ve dzenli bir ekilde azalrken, sadece Trkiyede balca rejim kurumlarna duyulan gvene ilikin baz
demokratik deerler ve ilkeler
bakmndan byle bir durum sz Btn Deerler Aratrmalarnda olduu gibi, son aratrmada da ok
konusu deil.
Pippa Norris, Critical Citizens 1
48
Siyasal rejimlerin ve zellikle de demokratik rejimlerin- yurtta
gzndeki meruiyeti rejimin sal asndan ne kadar nemli?
Rejimin eitli kurumlarna gvenin azalmas ne ifade eder? Bunlar
cevaplandrlmas kolay sorular deil. Bir bak asna gre,
parlamentosuna, partilerine, yargsna, brokrasisine vb. gvenin
ciddiye alnmas gerekir ve bu farklar izaha muhtatr. rnein 2001
uzun dnemde yaamn bile srdremez. Ama dnyann en salkl,
en yerleik olarak bilinen baz demokrasilerinde gzlenen gven
dne ne demeli? Kurumlara duyulan gven ya da gvensizlik ne
gibi faktrlerle ilikili? Ekonomik performansn rol ne kadar?
Atlasn amac bu sorulara cevap aramak deil. Zaten sorularn
cevaplar zerinde bir anlama, bir mutabakat da sz konusu deil. Biz
bilgiler sunacaz.
yzde 78e dyor. Bu Atlasta szn ettiimiz veya etmediimiz,
eitli kurumlara duyulan gven soruldu. Dnya ve Avrupa Deerler
Aratrmalar bu soru iin drt kl bir format kullanyor: Tamamen
(ok) Gvenirim, Biraz Gvenirim, Pek Gvenmem, Hi Gvenmem. 2
Trkiyedeki son aratrmamzda tam 31 kuruma olan gven dzeyini
anlamaya altk. Bunlarn hepsiyle ilgili bulgular aktarmaya ne bizim
yerimiz yeter, ne de okumaya okurun sabr. Biz ok ksa bir zetle
yetinelim.
Kurumsal gven bulgular, kurumun zelliine bal olarak zaman
iinde nemli deiiklikler gsterebilir. rnein hkmete olan
gven. Bu ini-klarda konjonktr de rol oynayabilir. rnein adalet
kurumlarna, mahkemelere duyulan gven konjonktrden etkileniyor.
Bir de gven dzeyinin yllar boyu fazla deimedii kurumlar olabilir.
Yakn zamana kadar Trkiyede bunun bir rnei ordu idi. Uzun yllardan
beri Trkiyede yaplan btn aratrmalarda ordu daima en gvenilen
kurum olarak bulundu. lmn yapl ekline bal olarak rakamlar
deiti, ama sralama hep ayn kald.
nemli bulduumuz az saydaki kuruma (ordu, basn, polis, TBMM,
siyasi partiler, hkmet, salk sistemi, adalet sistemi, AB) duyulan
gveni 1990dan bu yana izleyen grafik 3 olduka karmak. Durumu
birka cmleyle anlatmaya almadan nce bir uyarda bulunalm:
1 Norris, Pippa, ed., Critical Citizens: Global Support for Democratic Governance, Oxford: Oxford
University Press, 1999, s. 27
2 eitli aratrmalarda daha deiik formatlar da kullanlyor. rnein European Social Survey (ESS)
bu sorun iin 0-10 aras bir cetveli tercih ediyor. Baz aratrmalarda ise sadece iki cevap kk veriliyor.
3 Yorumu kolaylatrmak amacyla grafikte ok gvenenler ile biraz gvenenlerin toplam
verilmitir.
Hep tekrarlamaya altmz gibi, lmler hat ierebileceinden,
birka puanlk farklar deiim kabul etmemek gerekir. Ancak birbirini
izleyen her lmde muntazam bir ekilde birka puan azalma veya
ykselme sz konusu ise, o zaman kararl bir deiimden bahsedebiliriz.
Birka yl iinde meydana gelen byk farklarn da (diyelim15-20 puan)
ekonomik krizi Trkiyede kurumlara gvende byk sarsntlar ve
bazen ke varan dler meydana getirdi.
Verilerimiz, anahatlaryla unlar sylyor:
Ordu: Orduya gven, 2001 ylnda bir d gsteriyor. Bunu o yl
hemen btn kurumlarda gzlenen gven erozyonuna balayabiliriz.
Esas anlaml olan ise, 2008den sonra gzlenen d. 2008 ylnda
orduya gvenenler (ok ve biraz gvenenlerin toplam) yzde 90 iken,
bu oran 2009da yzde 86ya, ama ok daha nemlisi 2011-12de
tarafmzdan yrtlen onlarca aratrmann hibirinde orduya gven
konusunda bylesine dk bir rakam bulmamtk.
Polis: Polise duyulan gven, yllar boyunca birka puan artp, birka
puan azalarak devam ediyor. Ancak, 2000li yllarn ortalamas, 1990l
yllarn ortalamasndan daha yksek.
TBMM: lgin bir ekilde, TBMMye duyulan gven bugn, 1990
ile ayn dzeyde. Ancak oranlar aradan geen 22 yl iinde sabit
kalmam. 1990l yllarda 10 puanlk bir dn ardndan gelen
2001 krizi, parlamentonun itibarn, deyim yerindeyse, yerle bir etmi.
2001de -biraz bile olsa- parlamentoya gvenenlerin oran yzde 30
ve zaten dk olan 2000 ylnn da tam 18 puan altnda. Daha sonra
toparlanma geliyor ve 2001 ylndaki alt noktay izleyen 10 yl iinde, 30
puana varan artlar grlyor.
Hkmet: bandaki hkmete duyulan gven de, ayn TBMMye
olan gvenin yolunu izliyor: 1996 ile 2000 arasnda kk saylabilecek
bir d ve 2001de tam bir hsran be yl iinde 23 puanlk d.
zleyen be yl iinde hkmete duyulan gvende inanmas g bir
srama. Daha sonra da ayn borsalar gibi- kk kk dzeltmeler.
Son aratrmaya katlanlarn yzde 62si (kimisi ok, kimisi az olmak
zere) hkmete gvendiini sylyor. Bu ise, 2001 ylna gre 33
puanlk bir arta tekabl ediyor. 4
4 Bu sonucu bir seim aratrmas sonucu olarak yorumlamak yanl olur. Zira hkmete biraz gve-
nirim demek, kukusuz hkmetteki partiye oy veririm anlamna gelmeyebilir.
 Kurumlara Gvenenlerin Yllara Gre Toplam Yzdesi
Kurumlara
Gven,
1990-2011

(ok
(ok
veya
ve biraz
Biraz
gvenenler)
Gvenenlerin
Toplam
Yzdesi)

100

90 Ordu

80
Basn
70
Polis
60
TBMM
50
AB
40
Salk
Sistemi
30
Adalet
20 Sistemi
Siyasi
10 ParCler
Hkmet
0
1990 1996 2000 2001 2006 2008 2009 2011

Adalet sistemi: Adalet sistemine olan gven biraz zikzaklar izerek gelimi
ama, anahatlaryla durum u: Arada bir k gzlenmekle birlikte, 1990 ile
2000 arasnda bir fark yok. 2001de, siyasi kurumlardaki kadar olmasa da,
greceli bir d. Sonra 2008e kadar tedrici bir ykselme ve sonrasnda
da bir dme eilimi. Rakamlarla ifade edecek olursak, 2008de adalet
sistemine gvenenlerin oran yzde 80 iken, bugn yzde 72.
Salk sistemi: Salk sistemi ile ilgili 2001 ylndan nce bir lmmz yok.
Ancak 2001den 2006ya gzlenen gven sramas olgusal. Bununla birlikte,
son yllarda bir miktar d sz konusu. Bu durum hayal krklklarnn bir
sonucu da olabilir, hizmette belli bir dzeye almann da...
Avrupa Birlii: yle gzkyor ki, ABye bazen ok kzyoruz, bazen de
duygularmz olumlu ynde birazck deiiyor. Netice itibariyle, 22 ylda
ABye gven konusunda az gitmiiz, uz gitmiiz, bir arpa boyu yol gitmiiz.
Belki de o kadar bile gidememiiz. Ksacas, AB konusunda halkn duygular,
mzakerelere paralel bir durum arzediyor.

49
 SLAHLI KUVVETLERE OK GVENENLERN ORANI

Gneydou Anadoluda yaayan her be kiiden

sadece biri orduya ok gvendiini sylyor. Bu
oranlarn en yksek olduu blgeler ise Akdeniz,
Orta Anadolu ve Karadeniz. Ancak bu oranlara
orduya biraz gvenenler dahil deil.

% 60 % 55 % 52 % 48

% 41 % 37 % 33 % 20

50
HKMETE OK GVENENLERN ORANI
Hkmete ok gvendiini syleyenlerin orannn en yksek
olduu blge Dou Anadolu. Bu konuda Dou Anadoluyu
Karadeniz ve Orta Anadolu izliyor. Gvenin en dk olduu
blgelerin ise bata zmir olmak zere Bat Anadolu, Akdeniz
ve stanbul olduunu syleyebiliriz.

% 42 % 36 % 33 % 27

% 23 % 21 % 20 % 12

51
 Bildiimiz sa ve solun artk anlamn yitirdii, zaten gnmzde san
solun da birbirine kart sylenir durur. zellikle Sovyetler Birliinin
yklmasndan ve souk savan sona ermesinden sonra ok yaygnlat
YKSELEN SA, bu sylem. Ekonomi kresellemiti; sendikalar nemini yitirmiti; ii
snf da bildiimiz ii snf deildi.
DRENMEYE
Pek l, pek gzel de, zellikle Batda yaplan aratrmalar, toplanan
ALIAN SOL veriler bu mantkl iddialar hi desteklemiyor. rnein, Avrupada
semen davranlarn inceleyen iki uzmann vard sonu, Kitleler
dzeyinde oy verme davrann ve siyasal deerlendirmeleri etkileyen
Sarho oldum da faktrler arasnda en nemlisi, her zaman sol-sa ideolojidir
Seni hatrladm yine; eklindeydi.1 Bu makale 1995 ylnda yaynlanm ve en az 20 yllk
verilere dayanyor denilebilir. Ama 2011 ylnda yaynlanan bir kitapta
Sol elim,
da ayn sonuca varlyor. Bu kitapta da, aratrmalara dayanarak,
Acemi elim, vatandalarn siyasal tercihlerinin ve politika seimlerinin, sol-sa
Zavall elim. cetvelindeki konumlaryla zetlenebilecei ne srlyor. Yazarlar, bu
bulgunun pek ok lke iin geerli olduunu ve uzmanlar tarafndan
Orhan Veli Kank, Sol Elim
paylaldn sylyor. 2
Son genel seimden sonra Trk semeni zerinde yaptmz
aratrmalar da, oy tercihini belirleyen faktrlerin iinde en
nemlilerinden birinin hatt ou zaman en nemlisinin- sol-sa
ideoloji olduunu gsterdi. Tanmadnz birinin hangi partiye oy
verdiini (zellikle de hangi partilere oy vermediini) tahmin etmek
istiyorsanz, soracanz ilk sorulardan biri, o kiinin kendisini sol-sa
yelpazesinin neresine yerletirdii olmal.
Sol-Sa konum, sadece oy tercihi ile deil, birok baka tutum ve
davranla da ilikili. O bakmdan, dier pek ok lkede olduu gibi,
Trkiyede de bu meseleyi mercek altna almakta yarar var.
Trk halk, ilk serbest seimlerin yapld 1950 ylndan beri hep
saa oy verdi. Burada kim gerek sa, kim gerek sol? Falanca
parti evrensel anlamda sol mu, sa m? gibisinden sonu gelmeyecek
tartmalara girmiyoruz. Bizim kstasmz net: halk kimleri sada veya
solda tanmlyorsa, biz bu kabul esas alyoruz. Semenimiz, Demokrat
Parti ve geni anlamda onun devam niteliindeki siyasi hareketleri sa,
CHP kesimini de sol olarak gryor. Kendi davrann da byk lde
buna gre ayarlyor. Bu bir deil, pek ok aratrmada varlan ortak bir
sonu.
Avrupa ve Dnya Deerler Aratrmalarnda, deneklerin ideolojik
cetveldeki yerleri 10 puanl bir cetvel araclyla llyor.3 Grlen yazlan kitaplara verilen Klingemann dln de kazand.
kiiden, kendisini bu cetvelin en uygun yerine yerletirmesi isteniyor.
52
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10
Sol Sa
Grld gibi, birey kendisini ne kadar saa yakn gryorsa, cetvelde o
lde 10a yakn puanlar tercih ediyor. Tm deneklerin tercihlerini bir
araya getirince de, toplum iin ortalama bir sa-sol puan km oluyor.
Kukusuz her toplumda kendisini sada veya solda tanmlayanlar var;
ama ortalamas diyelim ki olan bir toplum genel olarak bakldnda
sola yakn. Bu toplumda, semen tarafndan solda grlen partilerin
de ans daha fazla.
Trk toplumunun ounluu dindar ve muhafazakr. Dolaysyla
da sola deil, saa yakn. Zaten, yukarda deindiimiz gibi, seim
sonular da bu durumu yanstyor. Dier taraftan, 1990da 5.4 olan
cetvel ortalamas, 2011de 6.4 olarak lld. Ortalamada 1 puanlk
saa kayma sz konusu. Yalnz hemen unu belirtmeliyiz ki 1990dan
bugne muntazam bir saa gidi yok, tersine ini klar sz konusu.
Ancak ana trend sa ynde! Aslnda biraz daha yakndan baklnca
grlyor ki siyasi yelpazenin solunda yer alanlarn (rnein 1, 2 veya
3 puan) oranlarnda yllar boyu fazla bir deime yok. Yzde 15-19
arasnda deien sol kesim direniyor. Saa gidiin kayna ise ideolojik
konum olarak ortada yer alanlarn bir blmnn saa kaymas.
Dikkate deer bir dier husus da, 2008-2009 Avrupa Deerler
Aratrmasnda, sol-sa cetveli ortalamas 6.4e (Trkiye 2011) ulaan
tek bir Avrupa lkesinin bulunmamas. Avrupann en sadaki be
toplumunun hepsi de eski komnist lkelerde. Avrupann halk en
sada yer alan lkesi olan Grcistann cetvel ortalamas 5.3. Yani en
sadaki lke bile Trkiyenin solunda.
1 Listhaug, Ola ve Matti Wiberg. Confidence in Political and Private Institutions. Klingemann,
Hans-Dieter ve Fuchs, Dieterin editrln yapt Citizens and the State, Oxford: Oxford University
Press, 1995 kitabnda. s. 315.
2 Dalton, Russell J., D. M. Farrell ve I. McAllister. Political Parties and Democratic Linkage, Oxford:
Oxford University Press, 2011. s. 18-19. Bu kitap ayn zamanda seim aratrmalar konusunda
3 Deerler Aratrmalar 1-10 arasnda 10lu cetveli kullanrken, dier baz uluslararas projeler
(rnein ESS ve CSES) 0-11 aras 11 puanl cetveli tercih ediyor.
 eitli
eitli
GGruplarn Sol-Sa
ruplarn
Sol-Sa
Konumlar
Konumlar

4.5

Yeri ParR tercihi

CHP
MHP 7.4
Yerleim AKP 7.5
Kr 6.6
Kent 6.3
niversite 5.5
Orta-Lise 6.1
EiRm

lkokul 6.8
Diplomasz 7.2
50+ ya 6.9
Ya Grubu

35-49 6.5
25-34 6.2
18-24 5.6
Cinsiyet

Kadn 6.5
Erkek 6.2
3 3.5 4 4.5 5 5.5 6 6.5 7 7.5 8
SOL SA

Siyasal deolojide 1990'dan 2011'e Ortadan Saa arpc Kayma

Siyasal deolojide 1990dan 2011e Ortadan Saa arpc Kayma
45

40

35

30

25
1990
2011
20

15

10

0
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10
SOL
SOL SA SA

53
 SOL-SA CETVELNDEK ORTALAMA PUANLAR
Tanmladmz iki kent ve alt corafi blge iinde, sol
ideolojiye en yakn duran yer zmir. Dou Anadolu ise dier
uta, yani saa en yakn noktada yer alyor. zmir ile Dou
Anadolu arasndaki ideolojik fark ise nemli boyutlarda.
Sola yaknlkta zmiri stanbul, Gneydou Anadolu ve Bat
Anadolu izliyor.

7.6 7.3 7.0 6.5

6.2 6.0 5.5 5.2

54
55
56
VI. DEMOKRAS TANIMI,
DEMOKRAS KLTR
ve DEMOKRAT KLK

Demokrasi tanm yapmak biraz

Tevrat (ya da herhangi bir din
metni) yorumlamaya benzer: bir
odadaki 10 hahama (ya da siyaset
bilimciye) [demokrasinin] anlamn
sorun, en az 11 farkl cevap alrsnz.

Larry Diamond, The Spirit of Democracy 1

57
58
D emokrasi, siyaset biliminin hakknda en ok yazlan, tartlan ama
zerinde bir trl anlamaya varlamayan kavramlarndan bir tanesi.
Kimisi minimalist diyebileceimiz bir tanm benimsiyor ve iktidara gelmeyi
rekabete ak seimlere balayan usllerin varln bir sistemin demokrasi
olarak tanmlanmas iin yeterli gryordu.2 Bir bakas, iktidarn en az iki
kez seimle el deitirmesi kstasn neriyordu.3 Bu dar tanmlarn yannda,
serbest ve dil seimleri yeterli koul olarak grmeyen daha kapsaml
yaklamlar da formle edildi. rnein yarg bamszl, temel zgrlkler,
insan haklar, kuvvetler ayrm gibi unsurlar da tanma ekleyenler oldu.4

Gr ayrlklar sadece tanmla da snrl kalmyor. Hararetli tartmalardan

birinin konusu da yumurta-tavuk bilmecesine benziyor. Acaba doru
bir kurumsal yap (yasal ereve) mi demokratik kltr gelitirir, yoksa
demokratik kltrn varl m bu kurumsal yapya nclk eder? Zihin yaps
ile yasalar arasndaki neden-sonu ilikisi belirlenebilir mi? Yoksa ii fazla
kartrmadan, ikisi de karlkl olarak birbirini etkiler trnden kolayc bir
ka yolunu mu kabullenelim?

Acaba ekonomik gelime ile demokrasinin ilikisi nasl tanmlanabilir? Belli

bir ekonomik gelime dzeyinin demokrasi iin adet bir n art saylmas
gerektiini daha 1959 ylnda yazan Lipset5 mi hakl, yoksa bu tezi rtmek
iin Hindistan rneini ne srenler mi?

Btn bu uzman sorular yannda, bir de sde vatandan kendine gre

bir demokrasi anlay, demokrasi tanm var. Herkes demokrasi istiyor
ama, demokrasi derken neleri kastediyor? Bu konudaki Trkiye verilerini
zetlemeye alalm.

1 Diamond, Larry. The Spirit of Democracy, New York:Times Books/Henry Hold and Company, 2008, s. 21
2 Bknz. Schumpeter, Joseph. Capitalism, Socialism and Democracy, New York: Harper, 1942.
3 Huntington, Samuel P. The Third Wave: Democratization in the Late Twentieth Century, Norman: University
of Oklahoma Press, 1991.
4 Geni tanma temel oluturan kapsaml bir liste iin Bknz. Diamond, Larry. The Spirit of Democracy, New
York:Times Books/Henry Hold and Company, 2008, s.22
5 Lipset, Seymour Martin. Some Social Requisites of Democracy: Economic Development and Political
Legitimacy. American Political Science Review, vol. 53. 1959. s. 69-105.

59

HERKESN
DEMOKRAS TANIMI
KENDSNE
Adam yaama sevinci iinde
Masaya anahtarlarn koydu
Bakr kseye iekleri koydu
Stn yumurtasn koydu
Pencereden gelen koydu
Bisiklet sesini krk sesini
Ekmein havann yumuakln koydu
Adam masaya
Aklnda olup bitenleri koydu
Ne yapmak istiyordu hayatta
te onu koydu
...........
Edip Cansever, Masa da Masaym Ha
60
Liberal demokrasinin, sosyal demokrasinin, laik demokrasinin bir takm
temel talar var. Bir de arzulanr olsa da, demokrasinin bir zellii
olarak kabul edilmeyen hususlar var. Neler, ne lde demokrasinin
tanmlayc zellii olarak grlyor? Bu noktada, ciddi bir metodolojik
sorunla karlatmz belirtmeliyiz. Aratrmaya katlanlarn (yani
her kesimden vatandalarmzn) nemli bir blm, arzulanr
olarak grdkleri hereyi demokrasinin bir zellii olarak nitelemek
eilimindeydi. airin dedii gibi, denekler de masaya gnllerinden
geenleri, hayattan istediklerini koydular. Sonular deerlendirirken
bu hususu hatrda tutmakta yarar olacaktr.
Halkmzn demokrasi derken neyi kastettiini anlayabilmek iin sorulan
soru u:
Arzulanabilir olan herey demokrasinin zellii olmayabilir.
imdi sayacaklarmdan hangileri sizce, demokrasinin temel
zelliklerindendir. Cetvelde 1 puan hibir ekilde demokrasinin
temel zellii deildir, 10 puan ise kesin olarak demokrasinin
temel bir zelliidir anlamna gelmektedir.
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10
Hibir ekilde Kesinlikle
demokrasinin temel demokrasinin
zellii deil temel zellii
Demokrasinin zellii mi? listesinde tam 16 madde sraland:
1. Devletin zenginlerden vergi alp yoksullar desteklemesi
2. Din bilginlerinin yasalar yorumlamas
3. Yurttalarn liderlerini zgr seimler araclyla seebilmesi
4. Yurttalarn devletten isizlik sigortas alabilmesi
5. Hkmet beceriksiz olduunda ordunun ynetime el koymas
6. Temel haklarn insanlar devlet basksndan korumas
7. Devletin, insanlarn gelirlerini eit dzeye getirmesi
8. nsanlarn, yneticilere itaat etmesi, onlarn sznden
kmamas
9. Kadnlarn erkeklerle ayn haklara sahip olmas
10. Herkese i bulunmas
11. Konut, gda, su gibi temel ihtiyalarn devlet tarafndan
karlanmas
12. Laiklik
13. Yargnn, yani mahkemelerin siyasetten tamamen bamsz olmas
14. Devletin zorunlu gda maddelerinin fiyatlarn belirlemesi
15. Devletin herkese cretsiz eitim hakk salamas
16. Aile yapsnn korunmas
Kolaylkla tahmin edilebilecei gibi, cevaplar arasnda ok elikili
gzkenler vard. te yandan, demokrasinin zellii olmas
dnlemeyecek hususlar da demokrasinin zellii olarak
deerlendirenlerin says az deildi. Ancak hakszlk etmemek iin
hemen belirtelim: bu durum sadece Trkiyeye zg deil. Pek ok
lkede alnan cevaplar bu tr elikileri yanstyor. Aratrmalarda
hemen herkes demokrasinin iyi bir rejim olduunu, kendisinin de
demokrasi ile ynetilmek istediini sylyor. Ama bunu syleyen 55
lkeden yaklak 70,000 kiinin drtte biri, ordu ynetiminin de iyi
bir ey olduu dncesinde. Ayn anda hem demokrasi, hem ordu
ynetimi?
Bu soru bataryas ok ayrntl bir ekilde analiz edilebilir. Sadece bu
sorulara verilen cevaplardan bir kitap bile yazlabilir. Ancak biz Atlasn
snrlar erevesinde ok basit bir snflandrma ile yetineceiz.
Demokrasinin zellikleri bataryamzdaki 16 maddeyi, ieriklerini
dikkate alarak drt gruba ayrdk. Bu gruplarn ortalama puanlar bize
kamuoyunun hangi hususlar daha ok demokrasinin bir paras olarak
grd hakknda kabaca bir fikir veriyor. Drt grubu drt cmle ile
zetlersek:
a. Kamuoyunun demokrasi ile en fazla ilikilendirdii
zellikler, liberal demokrasi ve sosyal demokrasinin
literatrde de saylan zellikleri. Bunlarn her ikisinin de
demokrasinin temel zellii olma puan 10 zerinden 8.
b. Muhafazakr ideolojinin zellii olarak grlebilecek
ancak teoride demokrasi ile ilikisi kurulmayan hususlarn
ortalama puan 6.8. Baka bir deyile, kamuoyu bu
maddeleri de demokrasinin zellikleri olarak gryor ama,
bundan tam da emin deil.
c. Otoriter bir yaklamn benimseyecei ve demokrasi
ile ilikili deil, tersine elikili olarak grlmesi gereken
maddelerin ortalama puan 5.3. Yani onlar da demokrasinin
zellii olarak grenler sayca daha az da olsa- var.
d. Sralamaya baktmzda, Trk halknn bilinli
diyebileceimiz cevaplar verdiini syleyebiliriz. Halkmzn
demokrasi anlay hem liberal demokrasinin zelliklerini
ieriyor, hem de (ve ayn lde) sosyal demokrasinin. Gelir
eitlii, temel ihtiyalarn salanmas, istihdam imknlar
yaratlmas gibi alanlarda devletin grev almas gerektiine
ve bu gerekliliin de demokrasinin temel zellikleri arasnda
bulunduuna inanlyor. Ancak sralamaya deil de ham Demokrasinin Temel
Demokrasinin
Bir zellii
Temel
mi? mi?


Bir
zellii

puanlara baktmzda, halkn en azndan bir blmnn (10 tam
(10
puan
tam
pzerinden deerlendirme)
uan
zerinden
deerlendirme)

demokrasi tanmnda sorunlar var ama yukarda da 9

8.2
8.3
8.3

belirttiimiz gibi- bu sadece Trkiyede deil pek ok lkede 7.9
8.0

8.1

8
7.8

geerli bir bulgu. 7.5
7.5
7.5
7.4

7.0

7

e. Sol-Sa cetvelindeki sbjektif konumla, demokrasinin
zellii olarak grlen hususlar arasnda neredeyse hibir 6.0

6

iliki bulunmuyor. Kendisini sac olarak tanmlayanlar da, 5.3
5.3

solcu olarak tanmlayanlar da, hem liberal, hem de sosyal 5

4.5

PUAN
demokrat demokrasinin zelliklerini birbirlerine ok yakn
4
oranlarda benimsiyor.
3
f. Eitimin de bu sorular zerinde fazla gl bir etkisi
grlmyor. Ancak, yksek eitimliler sosyal demokrasi 2
zelliklerinden bazlarna daha dk, laiklikle ilgili olan
zelliklere ise daha yksek puan veriyor. Ama rnein aile 1

yapsnn korunmas hem hibir diplomas olmayanlar, hem

0
de niversite mezunlar tarafndan ayn lde demokrasinin Zenginden alp yoksula Din bilginlerinin yasalar Temel ihByalarn devlet Laiklik
temel zellii olarak deerlendiriliyor. vermek yorumlamas taraEndan karlanmas

Diplomasz lkokul Orta-Lise niversite

61
 Siyasal katlm, hem siyaset biliminin hem de demokrasi teorisinin 2000li yllarda muntazam bir art var. Dileke imzalayanlarn oran
temel meselelerinden biri. Otoriter rejimlerde, diktatrlklerde, da birka puan dm gibi. zetle, deiiklik daha ok deil, daha az
kitlelerin siyasete katlm ne kadar azsa o kadar makbl. Hatt bu katlm ynnde.
KATILIMSIZ tr rejimler, ou zaman zgr katlm engelleyen, cezalandran
Cinsiyet, ya, eitim dzeyi, yerleim yeri siyasal katlm etkileyen
tedbirler de alrlar. Oysa, katlm demokratik rejimlerin neredeyse
DEMOKRAS olmazsa olmazdr. Sunar bu durumu ok gzel ifade ediyor: ada
faktrler. Erkekler kadnlardan, genler yallardan, eitimliler
dierlerinden ve kentliler krllardan daha katlmc. O kadar ki,
demokrasiyi tanmlayan temel zellik toplum ile ynetim arasndaki
ilkokul mezunlarnn yzde 4 toplu bir dilekeye imza koyduunu
ilikinin niteliinden kaynaklanr. Bu ilikinin demokratik nitelikte
sylerken, bu oran niversite mezunlarnda yzde 22. Ancak bu oran
Ben mi dnyorum? diye cevap olabilmesi toplumun siyasal katlma yoluyla ynetimi etki altnda
bile, Avrupaya gre dk kalyor. rnein svelilerin yzde 82si,
verdi bayan, yksek sesle. Benim tutabilmesi, ynetimin byle bir etkiye ak olmas ve topluma kar
Norvelilerin yzde 74, Franszlarn ise yzde 68i dileke imzalam.
sorumlu ve duyarl davranmasna baldr. 2 yle ya, eer demokrasi
ve kocamn, bu arap dkknn ak
demosun karar srelerinde sz sahibi olmas, taleplerini duyurmas
tutmak iin dnmeksizin yapmamz demekse, o ya da bu yolla katlm art. Cinsiyet, Ya, Eitim
Cinsiyet, Ya, Ei:m ve Yve Yerleim
erleim Yerine
Yerine Gre Gre
gereken yeterli i var. Burada bizim Toplu
Toplu Dilekeye
Dilekeye Kar
Kar Tutum
Tutum

%
En bilinen, en temel ve ayn zamanda da en kolay siyasal katlm yolu
tek dndmz yaamaktr. oy kullanmak: yneticileri semek iin ve bazen de belli kararlara onay
90

80
Dndmz konu bu... Bu da vermek veya vermemek iin. Serbest ve drst seimsiz demokrasi
80

71
bize, bakalarnn dertleriyle kafamz olmaz, bu doru, ama katlm oy vermekle snrl ise, siyasal katlm 70
66 64
64
dzeyi ok dk bir toplumdan sz ediyoruz demektir. Bu durumda, 60 60
yormadan, sabahtan akama kadar 55 55
58
Sunarn szn ettii toplum-ynetim ilikisi de demokrasiyi 50 52 50
dnecek yeterli malzeme veriyor. tanmlayan trden bir iliki olamayacaktr. 40 40
38
Bakalar iin dnmek mi? Yok, yok, 36 37
32
34 31 29
Gnmzde siyasal katlm yollar, bir kuruma ya da yneticiye 30 30 31 30
hayr... bir dileke yazmaktan balayp, mitinglere, gsteri yrylerine, 20
25
22

grevlere, hatt igallere kadar uzanyor. Avrupa ve Dnya Deerler 10

12 14 13
9
13
11
12

6 7 8
Charles Dickens, A Tale of Two Cities 1 Aratrmalarnda, kamuoylarna drt siyasal katlm tr ile ilgili sorular 5 4
0
soruluyor. Denekler bu sorulara katldm, gerekirse katlabilirim

18-24 ya

25-34 ya

35-49 ya

50+ ya

lkokul

Orta-Lise

niversite
Erkek

Kadn

Kr
Diplomasz

Kent
veya kesinlikle katlmam cevaplarndan birini veriyor. Katlm trleri
unlar: Cinsiyet Ya Grubu EiMm Yerleim Yeri
Toplu bir dileke imzalamak
mzaladm Gerekirse imzalarm Kesinlikle imzalamam
Bir boykota katlmak
Bar bir gsteriye katlmak
Bir greve katlmak
Biz, grev ya da boykot gibi, toplu gsteri gibi Avrupada yaygn olan
ama Trkiye iin riskli saylabilecek siyasal katlm trlerini bir kenara
brakalm ve sadece toplu bir dileke imzalamlm vardr diyenlerle,
imzalamadm ama gerekirse yapabilirim diyenleri biraz inceleyelim.

Trk toplumunun sadece yzde onu toplu bir dileke imzaladn

sylyor. Yzde 60 ise kesinlikle byle birey yapmam diyor. lk
aratrma ile bugn arasnda geen neredeyse eyrek asr boyunca da bu
durumda bir ilerleme gzlenmiyor. Tek deiiklik, gerekirse yaparm
1 Dickens, Charles. A Tale of Two Cities. Allen and Bacon, 1950, s. 246. (Paragrafn evirisi tarafmzdan
diyenlerden bir ksmnn da kesinlikle yapmam saflarna katlmas. Bir
yapld.)
anlamda beni byle ilere bulatrma demeye getirenlerin orannda 2 Sunar, lkay. Demokrasi: Trkiye Serveni, stanbul: Doruk, 2010, s. 16.

62
 Toplu Bir Dileke mzalamak
Toplu Bir Dileke mzalamak Boykota Katlmak
Boykota Ka-lmak

10 5

mzaladm 25 Ka#ldm

Gerekirse imzalarm Gerekirse ka#lrm

31

60 Kesinlikle imzalamam
Kesinlikle ka#lmam
70

Bar Gsteriye Katlmak Greve Katlmak

Bar Gsteriye Ka4lmak Greve Ka,lmak

5 3

Ka#ldm 26 Ka#ldm
30
Gerekirse ka#lrm Gerekirse ka#lrm

Kesinlikle ka#lmam Kesinlikle ka#lmam

66
72

63
 TOPLU BR DLEKE MZALAYANLARIN ORANI
Sadece bir kez bile olsa, herhangi bir konuda bir toplu dilekeyi
imzaladnz m? Demokratik siyasal katlmn gstergelerinden
biri olan bu soruya, Dou Anadoluda yaayanlarn yalnzca
yzde olumlu yant veriyor. Toplu dileke imzalayanlarn
orannn en yksek olduu yerler stanbul ve zmir ama bu iki
ilimiz bile, Kuzey ve Bat Avrupa lkelerinin ok ok gerisinde.

% 17 % 14 % 12 %8 %7 %6 %3

64
 Seimsiz, parlamentosuz demokrasi, kendi iinde elien bir tanm. unlar dikkati ekiyor: gl siyasal liderlere ar inan ve onlara
Nasl imamsz Mslman cenazesi olmazsa, seim ve seimle gelen mutlak biatta srarclk; grup dnda kalanlardan ve farkllardan nefret;
yasama organ da demokratik rejimin olmazsa olmaz. Herkesin sululuk ve husumetin ok fazla yanstlmas; ar kukuculuk... 2 Liste
SEMLE, bildii bir gerei burada tekrarlamamzn nedeni, aslnda durumun
biraz farkl olmasndan kaynaklanyor. Demokrasinin en iyi rejim
birka maddeyle daha devam ediyor ama bu blm bitirip bizden
olmayanlara, ve tekilere kar tutumu da ele aldmz blme
PARLAMENTO LE olduunu dnen, demokratik bir ynetimle yaamay tercih eden geelim.
azmsanmayacak sayda insan, seimle, parlamento ile uramak
URAMAYAN zorunda olmayan gl bir liderin lke iin iyi olabileceini dnyor.
Parlamentoyla, seimle uramak zorunda olmayan
gl bir lider iyi olurdu Diyenlerin Yllara Gre Dalm
DEMOKRAS Soru aynen yle ifade ediliyor: Parlamentoyla, seimlerle uramak
Parlamentoyla, Seimle Uramak Zorunda Olmayan Gl Lider
(ok yi + yi(ok
diyenler)

%
yi + yi Olurdu)
80
zorunda kalmayan gl bir lidere sahip olmak lke ynetimi asndan 73
ne kadar iyi olurdu? Cevap klar da drt adet: ok iyi olurdu, iyi 70 66
Hangi mahallede imam yok, olurdu, kt olurdu ve ok kt olurdu. 62
59 58
60
Ben orada leceim. Cevaplar biraz artc gelebilir. Cevap verenlerin yarsndan fazlas
Kimse grmesin ne kadar gzel, byle birey iyi olurdu dncesinde (ok iyi olurdu diyenlerle iyi 50
41
Ayaklarm, salarm ve her eyim. olurdu diyenlerin toplam). Bunu syleyenler, byle bireyi gerekten 40
isterler miydi, bilemeyiz. Yalnz galiba uras bir gerek ki bizim siyasal
ller namna, azade ve temiz, kltrmzde gl bir lider zleminin varl inkr edilemez. Ayrca bu 30

Mehul denizlerde balk; sadece Trk toplumuna zg bir durum da deil.

20

Mslman deil miyim, h, Zaman boyutunda bakldnda, gl lider zleminin, anlalabilir 10

Fakat istemiyorum kalabalk. nedenlerle, 2000 ve 2001 yllarnda birdenbire ykseldii grlyor.
Fazl Hsn Dalarca, l Son be alt yldr ise hi deimemi; istikrarl bir ekilde yzde 60lar 0
1996. 2000. 2001. 2006. 2008. 2011.
dolaynda.

lgin olarak, parlamentoyla, seimlerle uramak zorunda olmayan Parlamentoyla, seimlerle uramak zorunda kalmayan
gl bir lider ok iyi olurdu diyenlerin oran; cinsiyete, yaa, oturulan gl lider
"Parlamentoyla, iyi olurdu
seimlerle Diyenlerin
uramak Oran gl lider
zorunda kalmayan
iyi olurdu"
iyi+iyidiyenlerin
diyenler) oran

%
yere gre hi deimiyor. Sadece eitim bir miktar fark yaratyor ve (ok
80
74
eitim dzeyi ykseldike bu ifadeye katlm oran dyor. 69
71
70
62 62
Dnyann, Avrupann, hatt ABnin birok toplumunda da gl lider 60 58 59
53
aray hatr saylr dzeylerde. Kopenhag kriterleri, mktesebat,
50
ortak deerler vb. derken, bir takm AB yesi lkelerde, toplumun 40
nemli bir kesiminin (ve bazen de ounluunun) parlamentoyla, 40 36

seimlerle uramayan lider iyi olurdu grnde olmas ilgin deil 30

24
28

mi? Birka rnek vermek gerekirse, oranlar Belikada yzde 40, 20 16

15 15
Hollandada yzde 40, Portekizde yzde 53, Romanyada yzde 54.
10
Ve bir kez daha tekrarlayalm: bu lmler Avrupadaki ekonomik
krizin derinlemesinden nce yapld. 1 Her be Hollandaldan ikisinin, 0

Azerbaycan

Romanya
Belika

Portekiz

Bulgaristan

KKTC
Finlandiya

Trkiye

Trkiye
svire
Danimarka

Britanya

Rusya

Belarus
Lksemburg
Lksembur

2008

2011
her drt svireliden birinin bu soruya lke iin iyi olurdu cevabn

vermesi gerekten ayrntl olarak aratrlmaya deer.
Biz sadece nl bir uzmann konuya ilikin szlerini hatrlamakla
yetinelim: Arcla (ekstremizm) yol aan kiilik zellikleri arasnda
g
1 Bu soruda bir eviri hats olabileceini dnenler iin, sorunun ngilizce asln da verelim: Having a
strong leader who does not have to bother with parliament and elections would be...
2 Inkeles, Alex. National Character: A Psycho-Social Perspective, New Brunswick: Transaction Publishers,
1997, s. 238.

65
 Demokratsz demokrasi olur mu? Kimilerine gre pekal olur, yeter Blgelere 1 Gre eitli Gruplarn Komu Olarak stenmeme Oranlar (%)
ki kurumlar oluturulsun. Kimilerine gre de zinhar olmaz, olsa da
Bat Orta Dou G.Dou
yaamaz. Soru hem akademik, hem siyasi evrelerde ok tartld, stanbul zmir
Anadolu
Akdeniz
Anadolu
Karadeniz
Anadolu Anadolu
DEMOKRATSIZ tartlmaya devam ediyor. Hem genel teorik dzeyde, hem de Baka rk veya renkten
Gmen, yabanc ii
34
35
17
16
43
21
38
36
38
39
38
37
27
28
18
24
Latin Amerika, Dou Asya, Orta Dou balamnda. Bu tartmada
DEMOKRAS: hangi taraftan olursak olalm, sanyorum u kadarnda anlaabiliriz:
Farkl anadil konuan
Amerikal aile
34
23
13
23
37
48
34
52
29
43
32
38
18
35
12
33

SZDE DEMOKRAT, demokratik kltr en azndan demokrasinin yaamasn ve gelimesini

kolaylatrc bir unsurdur. Demokrasi kltr de, toplumda demokrat
Baka dine mensup
Hristiyan
31
42
18
24
45
54
45
60
38
47
45
60
38
55
32
44

ZDE OTOKRAT
Yahudi 47 36 58 67 60 58 59 53
kiiliklerin yaygn bulunmasna baldr. Tanrya inanmayan 60 51 59 72 75 85 80 67
Oru tutmayan 13 7 12 28 31 36 27 33
Kimdir demokrat kii? nsanlarn kendisine Sen demokrat msn? Kzlar ortla gezen 29 12 20 47 34 26 27 35
Tesettre gre giyinen 9 13 14 26 13 10 6 4
diye sorarsanz, herkes demokrat. Kimse kolay kolay Ben hogrsz,
Derdimiz bize yeterken Sokakta araf giyen 27 44 29 36 32 26 10 10
kukucu, kat dnceli, otoriter, dediim dedik biriyimdir demez. eriat yanls 55 65 65 60 62 54 40 21
Komularnki de tuz biber eker, Ama biraz altn detiinizde durum deiebilir. Ecinsel 82 70 86 92 91 90 91 84
AIDS hastal olan 74 63 70 80 83 77 80 79
Ktiplerde grlt kar ok iki ien 85 73 78 83 87 89 93 93
Farkllklar mesele etmemek, tekiletirmemek, hogr sahibi olmak,
orap yznden, Nikhsz yaayan 55 50 64 64 68 77 90 83
demokrat kiiliin temel talar olarak kabul edilir. Hogr nasl Ar sa grl 35 28 27 35 30 23 18 26
tasas bizim evdekilere... llecek? Bu soruya tersinden cevap verelim ve sen hogrl bir Ar sol grl 30 31 29 47 37 32 35 22
Sevmedii partiye oy veren 24 12 16 26 21 8 13 15
Malmdrne nzl iner insan msn? diye dorudan sorarak llemeyeceini belirtelim. ORTALAMA STENMEME
ORTALAMA 41.2 33.3 43.8 51.4 48 47.1 43.5 39.4
Bir tahkikat sonunda Bu amala sorulan sorulardan biri ok uzun yllardan beri aratrmalarda
ORANLARI

derdini bizimkiler eker,
bozulur azmzn tad...
[.]
amar gnlerinde rendiler
donuma, gmleime kadar,
Sz oldu souk gnlerde
yatakta roman okuduum
Rfat Ilgaz, Komuluk
kullanlyor: falanca insann komunuz olmasn ister miydiniz? Hemen
her uluslararas aratrma projesinde sorulan bir soru bu. Hogry birka genel gzlem yapabiliriz:
geerli bir ekilde lt dnlyor. Biz de 1990 ylndan beri
aratrmalarmzda soruyoruz. Yalnz her aratrmada, komu olarak
istenenlerin/istenmeyenlerin listesine eklemeler, karmalar yapld
iin, her grupla ilgili tam bir zaman serisi verisi yok elimizde.
nce, son aratrmalarmzdaki (2011, 2012) toplu sonular verelim:
Komu olarak istenmeyen gruplarn banda hep ecinseller (%87)
geliyor. Onlar da ok iki ienler (%84) ve AIDSliler (%76) izliyor. En
az itiraz ise tesettr kurallarna gre giyinenlere, sevmedii partiye oy
verenlere ve oru tutmayanlara. Bunlar Trkiye geneli ile ilgili bulgular.
Blgelere ve kiisel zelliklere gre de, hangi gruplara daha fazla veya
daha az hogr gsterildii nemli lde deiebiliyor.
Komu olarak istenip istenilmedii sorulan 20 grubun tm bir arada
ele alndnda, en toleransl blge zmir ili. zmiri Gneydou Anadolu
ve stanbul izliyor. Ancak hangi gruba daha fazla hogr ile bakld
konusunda blgeler arasnda farkllklar olduundan, bulgularmza
biraz daha ayrntl bakmak yararl olacak.
Tablodaki 160 rakam tek tek yorumlamaya kalkmayacaz elbette. Ancak
a. ki kent ve alt blgeden meydana gelen corafi
tanmlamamzda (bir kez daha vurgulayalm, bu corafi
snflandrma bize ait ve tamamen aratrmann pratik
gereklerinden kaynaklanyor) ortalama olarak en hogrl
yer zmir kentimiz. zmiri ikinci srada Gneydou Anadolu
izliyor. Akdenizin toplamda en az hogrl blge olarak
ortaya kmas ise srpriz saylabilir.
b. Gneydouyu toplamda hogrl yapan, baka rk veya
renkten olanlar, baka bir dil konuanlar, tesettrl ve
arafllar en fazla kabullenen blge olmas. Yoksa rnein
dini konularda veya sosyal konularda, Gneydoudaki
hogr dzeyi fevkalde dk.
c. Akdeniz Blgesinde dier blgelere kyasla greceli olarak
en az hogrlen gruplar ise baka dinden/rktan olanlar,
Hristiyanlar, Yahudiler... Akdeniz ayn zamanda tesettre
gre giyinenleri komu olarak istemeyenlerin orannn en
yksek olduu blge.

1 Blge tanmlar iin Bknz. Ek 1.

66
 d. zmir en hogrl blgemiz. Ama arafllar ve eriat yanllarn istemeyenlerin Baz Avrupa
Baz lkelerinde
Avrupa lkelerinde Baka
Baka Irktan
Irktan KKomu stememeOOranlar
omu stememe ranlar
oranlarnn en yksek olduu yer de zmir. Ancak zmirlilerin tesettre gre giyinenlere
60 56
fazla itiraz yok. te yandan yabanclara, baka dinden olanlara vb. zmirin hogr
dzeyi gerekten yksek. zmirin ortlu gezenlere ve oru tutmayanlara da bir itiraz
50
bulunmuyor. 43
42
e. Trk kamuoyunun, Tanrya inanmayanlara ciddi itiraz var. Ateistleri komu olarak
40 37
istemeyen Karadenizlilerin oran yzde 85 iken, zmir de bile bu oran yzde 51e 35

varyor. 28
30
f. eriat yanllarnn istenmeme oran Bat Anadoluda te iki dolaynda, Gneydouda

%
21 21 22
ise sadece bete bir. 20 17
Belli bal gruplarn komu olarak istenmeme oranlarn yaklak 10 yllk aralklarla izlediimizde, 11
10
1990dan bugne hogr dzeylerinde bir miktar art gzlemliyoruz. rnein AIDS hastalar biraz 10
5
daha kabul edilebilir bulunuyor (1990da yzde 91lik istenmezlik oran aradan geen 20 ksur 3

ylda 15 puan azalm). Ar sa ve ar sol grller de artk halkmz 1990l yllardaki kadar 0

Ermenistan
9Hollanda
Fransa

Romanya
Belika

TRKYE

TRKYE
9ek Cum.

KKTC
Gney Kbrs

Azerbaycan
Yunanistan

Bulgaristan

Arnavutluk
2011

2008
rktmyor. te yandan, baka rk veya renkten bir komu istemeyenlerin oran 22 yldr pek

az bir deiim gstermi. 1990 ylnda halkn yzde 32si gmen veya yabanc iiyi komu olarak
istemezken, bugn de bu oran yzde 31. Arada bir -2001 ekonomik krizinin etkisiyle olsa gerek-
nemli bir art gstermi ve iler normalleince de eski dzeyine dnm.

eitli Gruplarn Komu Olarak STENMEME Oranlar

Baz Gruplarn Komu Olarak stenmeme Oranlar eitli Gruplarn Komu Olarak STENMEME Oranlar (%)
Baz Gruplarn Komu (1990-2012)
Olarak stenmeme Oranlar Ecinsel 87
(1990-2012) ok iki ien 84
100
93 AIDS hastal olan 76
91 90 Tanrya inanmayan 68
90 Baka rk/renk
88 88 87
84 Nikhsz yaayan iX 66
81
80 eriat yanls 56
76 Hris;yan Yahudi 56
70 Hris>yan 49
65
62 Yahudi Amerikal aile 39
60 59 Baka bir dinden 38
52 56
Baka rk veya renkten 35
50 49 Gmen/yabanc ii Ar sol grte 34
45
40 39 Gmen, yabanc ii 31
35 AIDS'li Kzlar ortla dolaan 30
32 34 31 Ar sa grte 30
30
Farkl anadil konuan 30
20 Ecinsel Sokakta araf giyen 28
Oru tutmayan 22
10 Sevmedii partiyepoy
Sevmedii veren
ar>ye oy 19
ok iki ien
Tese/re gre giyinen 13
0
1990 2001 2011-12 0 10 20 30 40 50 60 70 80 90 100

67
 NKHSIZ BR ARADA YAAYAN FT KOMU OLARAK STEMEYENLERN ORANI

Trk toplumu, kadn-erkek birliktelii, evlilik ve aile konusunda

ok muhafazakr bir tutumu benimsiyor. Neredeyse eyrek asr
iinde de bu konuda fazla bir deiim gzlenmiyor. Nikhsz bir
ifti komu olarak kabul edebileceini syleyenlerin orannn en
yksek olduu yer zmir (%50). Dou Anadoluda yaayanlarn
%90 ise resmen evli olmayan bir ifti komu olarak istemiyor.

% 90 % 83 % 77 % 68 % 64 % 55 % 50

68
 Trkiyenin 1945te ok partili hayata geile balayan demokrasi serveni Eitim dzeyi de, demokrasi deerlendirmesinde bir miktar fark yaratyor.
gerekten uzun, upuzun ve ince bir yol oldu. Bugn geldiimiz noktada lkokul mezunlarnn lke demokrasisine verdikleri ortalama not 6.6 iken,
ne halda olduu da bilinmiyor. Yolda ilerlediimizi syleyen de var, bir U ortaokul lise mezunlar iin bu ortalama 6.2, niversite mezunlar iin ise
TRKYE dn yaptmz kansnda olan da... Biz tartmalar bir yana brakalm 5.8.
ve halkmzn dediklerini zetlemeye alalm.
DEMOKRASSNN lkede, demokrasi talebi ile demokrasi arz arasndaki farka demokrasi
Deerler Aratrmalarnda deneklere hem lkelerinde demokrasi a deniyor. Aratrmamzda, sizin iin demokratik rejimde yaamak
HALLER ile ynetilmenin ne kadar iyi birey olduunu dndkleri, hem de ne kadar nemlidir? sorusuna verilen puan ile lkemiz ne lde
demokratik bir rejim altnda yaamann kendileri iin ne kadar nemli demokratik ynetiliyor sorusunun puan arasndaki fark bize demokrasi
olduu soruldu. Daha sonra da lkelerindeki rejimi demokrasi ve insan a hakknda iyi bir fikir verecektir. Blgelere gre baktmzda,
Uzun ince bir yoldaym haklar asndan deerlendirmeleri istendi. demokrasi an en fazla Gneydou Anadolu ve zmirde gzlemliyoruz
Gidiyorum gndz gece tabii birbirinden ok farkl nedenlerden tr.
nce de deindiimiz gibi, dnyann her yannda insanlarn ounluu
Bilmiyorum ne haldaym demokrasiden yana olduklarn, demokratik bir ynetim altnda yaamak
Gidiyorum gndz gece istediklerini sylyorlar. Ancak birok yerde, demokrasinin lkeleri iin DemokratikDemokra1k
Bir RejimleBir Ynetilmek
Rejimle Yne1lmek
lke iin lke
Nein yi myi
Kadar i KOlur?
t m Olur?
Ak Veysel, Uzun nce Bir Yoldaym iyi olduundan pek de emin olmayan aznlklar mevcut. Baz Avrupa
100
lkelerinde bile bu aznlklar srpriz saylabilecek dzeylere kabiliyor. 92 93
93 99
90 89 91
Demokratik rejimle ynetilmek OK Y olur diyenlerin oran birok Avrupa 87 87 90
82 86
80 80 81
lkesinde yzde 30un altnda kalyor. 77
70
Trkiyede ise, demokratik rejimle ynetilmenin ok iyi olduunu 63 65
60 61
syleyenler yzde 50 dolaynda. ok iyi ya da iyi diyenlerin toplam ise 54 56
53 51 52 53
50 46
yzde 90 buluyor. 48 47 47
40 43 45
39 41 40 43
Aratrmada deneklerden, lkenin u anda ne kadar demokratik olarak 36 38
30 30
ynetildiini de 10 puan zerinden deerlendirmeleri istendi. Bu soruya 26 29
24 26
verilen cevaplarn ortalamas 6.3. Ortalama puan, cetvelin ortasna gre 20
16
13
biraz daha demokrasi yannda ama, halkn lke demokrasisine ok yksek 10

bir puan verdii de sylenemez. Son 4-5 ylda ise, lke demokrasisine 0
verilen notun biraz ykseldii grlyor (2007 ortalamas 6.0 idi).

8
a

a


an

iya

ka
a

ya
ka
m

nd
ny
sy

ny

00
ca

ta

01

ar
an
li
ist

nd
ris
Ru

ay
lo

ita

2
lla

2
k C

m
Be
ar

la
Po

iye

iye
lga
rb

Ho

Br

ni
Al
ac

Fin
e

Da
rk

rk
Bu

M
Az

T
lke demokrasisinin vatandalar tarafndan nasl deerlendirildiine biraz
ok iyi olur yi olur ok iyi+iyi
daha yakndan baknca, her 20 kiiden birinin rejime cetveldeki en dk
notu verdiini gryoruz. 5in altnda not verenlerin oran ise yaklak
bete bir.

lke demokrasisine verilen notlarda, blgelere gre de farkllklar var.

Orta ve Dou Anadolu rejimin demokratikliine en yksek notu verirken,
zmir ortalamas 5in altnda, Gneydou ortalamas ise 5in hemen
zerinde kalyor. yle anlalyor ki, demokrasi dzeyi deerlendirmesi
bir anlamda da hkmetin deerlendirilmesine dnyor. Aslnda bu da
aratrmalarda beklenen bir durum.

69
 LKE YNETM NE KADAR DEMOKRATK?
Trkiyede ynetimin ne lde demokratik olduuna ilikin
deerlendirmeler tanmladmz blgeler arasnda bir farkllk
gstermiyor. Ancak bunun iki istisnas var: zmir ve Gneydou
Anadolu. lke ynetiminin demokratiklii konusunda en olumsuz
dnenler zmirliler. Gneydou Anadoluda yaayanlar da
zmirin hemen arkasndan geliyor.

6.0 - 6.9 5.0 - 5.9 4.0 - 4.9

70
 ALGILANAN DEMOKRAS AII

Demokrasi a literatrde demokrasi arz ile demokrasi talebi

arasndaki fark olarak tanmlanyor. Gneydou Anadolu ve
zmirde demokrasi a ok yksek. Bu blgelerdeki yurttalar,
lkenin demokratik dzeyinin, olmasn istedikleri noktadan ok
uzak olduunu dnyor. Orta Anadolu ise, bu an en dk
lld blge.

4.0 3.9 2.4 2.2 2.1 1.9 1.8 1.6

71
72
VII. EKONOM,
HAYATI, ALIMA

Bir tencere kaynar ocakta,

Et mi kaynar, dert mi kaynar
Bilinmez.

Bir adam gezer sokaklarda,

i var m, gc var m
Sorulmaz.

Ekmek umar, a umar evdeki

Bulunsa da, bulunmasa da
Darlmaz.
..........
Mehmet Kemal, Hal

73
74
S on birka yldr ekonomik glklerle bouan talya, spanya ve
zellikle de Yunanistan gibi Akdeniz lkelerinin iine dtkleri
duruma getirilen ok yaygn bir aklama var. Medyada sk sk rastladmz
ve genel kabul grdn bile syleyebileceimiz bu aklamann z
birka kelimeyle u: Akdenizliler, hele de Yunanllar tembel insanlar. Bol
tatil yapyorlar; uzun len uykularna yatyorlar; erken yata bol maala
emekli oluyorlar; uzolar ellerinde keyif yapyorlar, har vurup harman
savuruyorlar. Oysa Kuzeyliler ve zellikle de Almanlar alkan, disiplinli
insanlar. Akdenizlilerin bir huyu daha var: yolsuzluk, rvet, vergi karma
onlarn hayatnn bir paras. Bu denli sorumsuzluk da bir yere gelip tkand
ite.
Bir gre gre, kltr ekonomik gelimeyi u yollarla etkiler:
Kltr, bireysel tercih yaplarn belirler.
Kltr, insanlarn kamu dzenine ve devlet grevlilerinin
ahlk anlayna ilikin tutumlarn belirleyen en nemli
etkenlerden biridir.
Kltr, yasa ve siyasa yapmann ideolojik temelini
biimlendirmek suretiyle kurumlar etkiler.
Srdrlebilir bir ekonomik byme stratejisi ayn
zamanda ona uygun bir kltr politikasn da gerektirir. 1

Doru veya yanl, gereklere uyuyor veya uymuyor, oras ayr. Ama
bu tr aklamalarn temel varsaym kltrel. Hipotez u: belli kltrel
zellikler belli ekonomik sonular dourur. Aslnda bu aklamaya kar
kanlar da hipotezin kendisini deil, hipotezi snamada kullanlan verileri
kabul etmiyorlar. rnein, Yunan iilerinin haftalk alma saatlerinin
Almanlardan daha fazla olduunu gsteren OECD istatistiklerini ortaya
koyuyorlar. Yunanllarn ortalama emeklilik yann Almanlardan sadece
6 ay daha az olduunu sylyorlar. Yani eer Yunanllarn daha tembel,
daha sorumsuz, vb. olduklar doru olsayd, o zaman hakl saylrdnz
demeye getiriyorlar. Ksacas, kltrel hipotezin kendisi reddolunmuyor.
Alkanlklarn, davran kalplarnn, zihin yapsnn, ekonomik sonular
dourabilecei teslim ediliyor.

Kltrel deerlerle ekonomik gelime arasndaki iliki en ak ekilde,

Atlasn balarnda yer verdiimiz Inglehart ve Welzelin dnya kltr
haritasnda grlebilir.

Inglehart ve Welzele gre, geleneksel deerlerden sekler-rasyonel

deerlere gei, tarm toplumundan sanayi toplumuna geile; hayat
idame deerlerinden bireyin kendisini ifade etmesine ilikin deerlere
gei ise, sanayi toplumundan sanayi tesi topluma geile paralel gidiyor.
Haritann sa st kesi, sekler-rasyonel deerlerde de, kendini ifade
deerlerinde de en yksek noktalar temsil ediyor. Bu dairenin iinde
kalan (yani kendini ifadede de, sekler-rasyonel dncede de en yksek
puanlara sahip) lkeler ise, ayn zamanda yerkrenin en zengin, en
mreffeh lkeleri (rnein sve, Norve, Danimarka, Almanya, Japonya,
Finlandiya, svire). Yazarlar bunun bir raslant olduu kansnda deiller
1 Kunio, Yoshihara. Asia Per Capita (Singapore: Curzon Press, 2000). Alntlayan Harrison, Lawrence E.
ve haksz da saylmazlar. The Central Liberal Truth, Oxford: Oxford University Press, 2006, s. 14.

75

DEVLET KLTR
DEYOR MU?
EKONOMDE
PYASANIN ve
DEVLETN ROL
...Osmanl ekonomik yaps,
Orta-Dou imparatorluklarndaki
geleneksel sistemin bir rneidir.
Devlet, kendi ml-siyas amalarna
bal kalarak, retim ve datm
yakndan kontrol etmeye
almaktadr. unu da eklemek
gerekir ki, deien koullar altnda, bu
politika ok defa ekonomik kurallarla
atma hline gelmi, devlet ve halk
iin g durumlar ortaya kmtr.
Devlet, retim sisteminde yalnz
hirfet sistemine, yani kstl bir pazar
iin kstl retim sistemine, bunun
sonucu olarak hisbaya ve geleneksel
yntemlere bal kalmtr.
Halil nalck 1
76
Trk toplumu geleneksel olarak devleti bir kltre sahip olmutur.
Devlet baba sfatna ya da ona benzer bir deyie herhalde ok az
toplumda rastlanr. Byle bir anlayn dourduu birok sonutan
sadece ikisine deinecek olursak, devleti kltrde:
a. Liberal dnce sisteminde bireyin sorumluluu olarak grlen
pek ok talep ve ihtiya devletten beklenir. Bu beklentiler salk,
eitim gibi alanlarla kstl kalmaz ve konuttan temel ihtiya
maddelerine kadar deyim yerindeyse, ineden srmeye kadar-
ok geni bir yelpazeye yaylr.
b. Devlet babadan neredeyse snrsz diyebileceimiz-
beklentilerin doal bir sonucu olarak, devletin ekonominin iinde
olmas doal, hatt gerekli karlanr. Bylece, devleti kltr
devletin hem ekonomik faaliyetleri yakndan denetlemesi, hem
de biztih ekonomik faaliyette bulunmasna kamuoyu destei
salar. rnein, Demokrasi blmnde deindiimiz gibi, pek
ok kii, devletin gda maddelerinin fiyatlarn denetlemesini
arzulanr birey olmaktan te, demokrasinin temel bir zellii
olarak grebilir.
Deerler Aratrmalarnda, toplumlarn ekonomik deerleri ve tabii bu
balamda da devleti/piyasac boyutundaki konumlar lmleniyor.
Trkiye iin de, 1990dan balayarak elimizde bu veriler var. 2
Devleti mi yoksa piyasac deerlerin mi daha ar bastn
anlayabilmek iin sorulan sorular (aratrmalar arasnda baz ifade
farklar bulunmakla birlikte) unlar:
yerlerinin ve sanayi kurulularnn mlkiyeti daha fazla zel
mi olmaldr, yoksa daha fazla devletin mi olmaldr?
Yurttalarn geimlerini temin konusunda devlet daha fazla
sorumluluk mu almaldr, yoksa bireyler kendi geimlerinden
kendileri mi sorumludur?
Rekabet (insanlarn daha fazla almasn ve yeni fikirler
retmesini salad iin) iyi ve yararl birey midir, yoksa
(insanlarn iindeki en kt duygular ortaya kard iin) zararl
birey midir?
Dorudan devleti/piyasac deerleri sorgulamasa da, u sorular da
konuyla yakndan ilintili:
lkede gelirler daha eit bir hle mi getirilmelidir, yoksa kiisel
abalar tevik iin gelirlerin daha da farkl olmas m gerekir?
Toplumda birinin zenginlii, baka birinin yoksulluu mu
demektir, yoksa bu dnyada herkese yetecek kadar servet var
mdr?
Kukusuz bu sorulara basit bir evet ya da hayr cevab beklenemez.
Deneklere grlerini derecelendirmek, baka bir deyile, grlerinin
keskinliini belirtmek imknn vermek gerekir. Dolaysyla, Deerler
Aratrmalarnda, yukarda saydmz sorularn hepsinin 10 puanlk
bir cetvel araclyla cevaplandrlmas ngrld. Ayrntl analize
imkn tanyan bu soru trnn dezavantaj ise, tam bir yorum iin
istatistiksel teknikleri neredeyse zorunlu klmas. Biz gene de, fazla
yanltc olmamasna alacamz bir zet vermeyi deneyelim.
yerlerinin ve sanayi kurulularnn mlkiyeti sorusundan balayalm.
1990 ylndan balayarak gnmze kadar bu soru (veya ok benzeri)
Trkiyede yedi aratrmada soruldu. Ve ok ilgintir, aralardaki ufak-
tefek dalgalanmalardan sonra, bugnk durum, 22 yl ncekinin
neredeyse ayn. nce soruda kullanlan cetvele bakalm:
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10
yerlerinin ve Sanayi Kurulularnn Mlkiyeti
daha fazla daha fazla
ZEL DEVLETN
olmaldr olmaldr
Grld gibi, bu cetvelin bir ucunda mlkiyetin zel, dier ucunda
ise mlkiyetin devlette olmas gr yer alyor. Bu konuda kesin,
sorgusuz sualsiz zel olmal diyenler 1, tam tersi dnce de olanlar
ise 10 konumunu seiyor. Tabii byk ounluk, (kimisi zel, kimisi
de devlet ucuna yakn olmak zere) daha ortalarda bir yerlerde gryor
kendisini.
Cetvelde kendisini 1den 4e kadar bir yere yerletirenler, deien
younlukta olmakla birlikte, iyerlerinin ve sanayi kurulularnn
mlkiyetinin zel olmas fikrine yakn. 7 ile 10 arasnda yer alanlar
ise, mlkiyetin devlette olmasna scak bakanlar. 5 ve 6y ise, tam
ortada olanlar eklinde tanmlayabiliriz.
1990 yl aratrmasnda, cetvelin zel ucuna yakn olanlarn (1-4 aras)
toplam iindeki oran yzde 32, devlet ucuna yakn olanlarn oran ise
(7-10 aras) yzde 44 idi. Aradan 21-22 yl geti. Bugnk oranlara bir
bakalm: 1-4 arasnda yer alanlarn oran yze 32, 7-10 arasnda yer
alanlarn oran da yzde 44! Bunca yl, bunca deiim, bunca deiik
hkmet ve tpa tp ayn oranlar! nsan zellikle urasa rakamlar
bylesine denk dremez.
1 nalck, Halil. Seme Eserleri II, Devlet-i Aliyye, stanbul: Trkiye Bankas Kltr Yaynlar, 2009,
s.293.
2 Deiik aratrmalarda bu sorularn bazlar deiik ekillerde ifade edildi. Bazen bir kelime
deitirmenin bile cevab etkileyebilecei bilindiinden, bulgular deerlendirirken bu hususu da
dikkate almak gerekir.
 Yllar boyunca cetvel ortalamalarna baktmzda, 2000 ve 2001 nsanlarn geimlerini salamakta devlet mi daha fazla sorumluluk almaldr, yoksa bireyin kendisi mi? Bu soruya verilen
aratrmalarnda bir miktar zel mlkiyete kayma gryoruz. Tamamen cevaplarn inili kl bir yol izlediini gryoruz. Ortalamalar, cetvelin devlet sorumluluu ucuna biraz daha yakn ise
bir speklasyon ama, bunun nedeni ekonomik krizin hkmete ve devlete de, bulgulardaki zikzaklarn akla getirdii ilk ey, bunun gvenilirlii dk bir soru olduu. te yandan, 1990 ile 2011i
gveni ok ciddi boyutlarda sarsmas olabilir. Her hl ve krda, izleyen yllarda karlatrdmzda, mlkiyet sorusuna ok benzer bir durumla karlayoruz. Bu cetvelin birey sorumluluu tarafnda
herey balad noktaya dnyor. Zaten cetvelin aritmetik ortalamas da, (1-4 aras) yer alanlarn toplama oran 1990 ylnda yzde 28; 2011-12de ise yzde 24. Dier uta, devlete daha fazla
1990da 6.0, 2011de ise 5.8. Bu soru bir gsterge olarak kabul edilirse, sorumluluk atfedenler var (7-10 aras). Bunlarn oran da 1990da yzde 51, bugn ise yzde 57. Eer sorumuzun
devleti/piyasac deerlerde bir deime sz konusu deil. Ancak hibir geerlilik ve gvenilirlik sorunlar ok ciddi deilse, son 21-22 yl iinde, kiinin geiminde devletin daha fazla sorumluluk
karmak kavram tek bir soruyla sonuca balamamak gerekir. Bu nedenle, almas gerektiini dnenlerin orannn birazck ykseldii sylenebilir. Ancak, deindiimiz nedenle, bu sonuca ihtiyatla
dier sorularmzla konuyu irdelemeye devam edelim. yaklayoruz.

Sanayi Kurulular ve yerlerinin Mlkiyeti Daha Fazla Ekonomide devletin/piyasann rolne ilikin deerleri anlamaya ynelik nc sorumuz, rekabetin olumlu mu yoksa
zel/Devletin Olmal zararl m birey olduuna ilikindi. Bu soruya verilen cevaplara baktmzda, nceki bir blmde szn ettiimiz
Franszca zdeyii okurlarmzdan zr dileyerek- bir kez daha tekrarlamak zorundayz: plus a change, plus cest la
100
mme chose. 20 ksur ylda, duygular bu kadar m ayn kalr? Rekabet iyidir/zararldr cetveli ortalamas 1990da 4.2,
90
2011de ise 4.1. Rekabetin iyi, yararl birey olduu dncesine yatkn olanlarla (cetvelde 1-4 aras), zararl olduunu
80
dnenlerin (cetvelde 7-10 aras) oranlar birbirine ayn denecek kadar yakn:
70
1990 2011-12
60
zel 1-4 Rekabet iyi/yararldr (1-4 puan aras) %59 %55
50 43 45 45 41 44 Rekabet zararldr (7-10 puan aras) %24 %21
40 44 38 Devlet 7-10
39
30 32 41 32 32
29
20 25 Rekabet Yararldr/Zararldr Cetveli Ortalamas
10 Devleti/liberal deerlerin blgelere (Dk saylar rekabet yararldr fikrine yaknl gsteriyor)

0 gre dalmna baktmzda, soruya 10.0

1990 1996 2000 2001 2006 2008 2011 gre farkllk gstermekle birlikte,

Zararldr
9.0
genel olarak Gneydou Anadolu 8.0
piyasa ekonomisi deerlerine daha 7.0
yeri ve Sanayi Kurulularnn Mlkiyeti Cetveli uzak bir blge gibi grnyor.rnein, 6.0
(Aritmetik Ortalama) bireyin geiminin salanmasnda 5.0
ZEL DEVLET

4.4 4.3
6.6 devletin daha fazla sorumluluk 4.0
4.2
3.8
4.2
3.5
stlenmesi gerektiini dnenlerin 3.0
6.1 6 .0
5.9 5.9 orannn en yksek olduu blge 2.0
5.8
Gneydou Anadolu. Ancak genel

Yararldr
1.0
5.6
5.4 olarak, blgeler arasnda tutarl ve 0.0

5.1
anlaml farkllklar yok. 1990 1996 2001 2006 2008 2011

5.1 5 .0

ok ilgin bir bulgu da, eitim dhil demografik deikenlerle ekonomik deerler arasnda (en azndan cetveldeki ortalama
4.6
puanlar dikkate alndnda) bir iliki gzlemlenmemesi.
4.1 Dier birok konuda yaptmz gibi, ekonomik deerler bakmndan Avrupa lkelerini Trkiye ile karlatrdmzda,
belki biroumuza srpriz olarak gelebilecek bir tablo ile kar karya kalyoruz. Avrupa lkelerinin kamuoylar da,
3.6
dnld ya da sylenildii kadar zel giriimci ve piyasac deil. Konuyu fazla datmamaya alarak birka rnek
1990 1996 2000 2001 2006 2008 2011
verelim.
77
 yerlerinin ve sanayi kurulularnn mlkiyeti cetvelinde, Avrupa ortalamas Trkiyeden Sanayi Kurulular ve yerlerinin Mlkiyeti
biraz daha zel mlkiyete yakn ama arada byk bir fark yok. svelilerin bete biri, Daha Fazla zel/Devletin Olmal
Almanlarn ve spanyollarn te bire yakn, Ruslarn ise yardan fazlas bu cetvelin daha (Avrupa verileri 2008-09)
fazla devlet mlkiyeti tarafnda (7-10 puan aras).

Rekabete yaklamda da benzer bir durum sz konusu. 47 Avrupa lkesinin ortalamas

Trkiyeye kyasla rekabeti olumlu olarak grmeye biraz daha yakn. Ancak, rnein
Hollanda, Polonya, talya, Yunanistan gibi lkelerin ortalamalar da Trkiye ile ayn dzeyde.

Yurttalarn geimlerinin salanmas konusunda ise Trk halk Avrupa geneline gre
devletten daha fazla beklenti sahibi. Geimde devlete Trkiye kamuoyu kadar byk
sorumluluk veren ok az sayda Avrupa lkesi var.

Vatandan
Vatandan Geimini Geimini Salamakta
Salamakta Birey mBirey mi, mi Daha Fazla
i, Devlet
Devlet mi Daha Fazla Sorumluluk
Sorumluluk Almal Almal?

(2008-09)
(Avrupa verileri 2008-09)
Trkiye 2011 %0 %10 %20 %30 %40 %50 %60 %70 %80 %90 %100
sve
spanya
Rusya
Polonya
Norve
Hollanda
Macaristan
Yunanistan
Almanya
Bulgaristan
Avusturya
Grcistan
Azerbaycan

%0
0% %10
10% %20
20% %30
30% %40
40% %50
50% %60
60% %70
70% %80
80% %90
90% %100
100%

Birey 1-4 Ortada 5-7 Devlet 7-10

78

N NEM ve
TEN BEKLENTLER
Bir zgemie ihtiyacnz vardysa
onu batan syleseydiniz dedi gen
kadn. Ama siz grnme bakp
ie aldnz beni. Bu ii hemen burada
brakalm isterseniz. Benim iin
dert deil. Sonra da, sizin yksek
standartlarnz karlayabilecek
birini bulursunuz. Ya da, en bata
sylediim gibi, bir ii bulma
brosuna gidin.
J. M. Coetzee, Diary of a Bad Year 1
e alrken, grn (belki gzellik, belki giyim kuam) gerekten
zgemiin (liykatin) nne mi geiyor? Coetzeenin romanndaki
gzel gen kadnn dedii gibi o kadar kolay m ii brakmak? Herkesin
tuzu kuru mu o denli? Hayatmzda iin nemi ne kadar? alma,
zorunluluktan yaplan bir faaliyet mi? Hayr, insan kaynaklar mdrleri
iin mlkatlarda kullanlacak soru listesi oluturmuyoruz. Biz sadece
hem bireyin hayatnda, hem toplum hayatnda byk nemi olan,
stelik lke ekonomisi asndan da sonular douran bir alana ilikin
deerleri anlamaya alacaz.
Konuya Weberden girersek, ilk sormamz gereken soru iin, almann
kendi bana bir deer ifade edip etmedii. Bir baka deyile, i ve
alma, sonularndan bamsz olarak kendi bana bir ama m?
Hatt bu fikri biraz daha ileri gtrrsek, almay adet bir ibdet, bir
tanrsal buyruk olarak grebilir miyiz?
ve alma hayatna ilikin en ayrntl sorular 2008-2009 Avrupa
Deerler Aratrmasnda buluyoruz. Bu nedenle, analizlerimizde biz
de byk lde bu aratrmadan yararlanacaz. Ama nce, hem
Dnya, hem de Avrupa Deerler Aratrmalarnn 1981 ylndan bu
yana sorageldii temel bir sorudan balayalm: ve alma sizin iin
ne kadar nemlidir?. alsn ya da almasn, herkesin bu soruya ok
nemli, biraz nemli, pek nemli deil, hi nemli deil klarndan
birini seerek cevap vermesi isteniyor.
ve almann nemi
ne kadar nemli? sorusuna verilen cevaplardan Trkiyenin o
gnk ekonomik manzaras hakknda bir fikir edinebiliyoruz dersek
abartm olmayz. Zira bu sorudan derlediimiz veriler, ekonomik
kriz takvimleriyle bire bir rtyor. Ekonomik byme yllarnda,
insanlar iin iin greceli nemi azalyor. Ekonomik kriz yllarnda ise i
birdenbire nem kazanyor, kymetleniyor. Kii bana gelirle i benim
iin pek nemli deil diyenlerin oran arasnda yksek bir korelasyon
var. 2001, ekonomik kriz yl. Kii bana gelir yzde 5.7 dyor. Bu
de paralel olarak, i benim iin ok nemli diyenlerin oran
18 puan birden artyor. Benzer bir durum 2008de tekrarlanyor.
Anlalan bu konuda objektif gstergelerle sbjektif deerlendirmeler
birbirinden bamsz deil.
ve alma, kadnlara kyasla, erkekler iin daha nemli. Kadnlarn
yaklak yzde 22si iin/almann nemli olmadn sylerken (pek
nemli deil ve hi nemli deil toplam), erkeklerde bu oran yzde
10da kalyor. Bu sonu bizim toplumumuz iin bir srpriz olmasa gerek.
Yaa gre bakldnda, ie en fazla nem verenler orta ya gruplar.
Beklenebilecei zere, genlerde ve 50 ya zeri grupta iin nemi
nisb olarak azalyor. Dier taraftan, eitim dzeyi ykseldike ie
verilen nem de muntazam bir ekilde artyor.
e verilen nemi belirleyen en nemli faktr ise, bireyin alma
durumu. siz olup i arayanlar iin doal olarak i ok nemli. Byk
ihtimalle, onlar iin hayatlarnn en vurucu sorunu bu. te yandan,
kendi iinin sahibi olanlar da, dier gruplara kyasla, ie ok byk
nem veriyorlar.
Avrupaya baktmzda, bu soruya verilen cevapla, din ya da mezhep
arasnda bir iliki grlmyor. Ancak ilgin bir ekilde, Britanyallar ve
Kuzey rlandallar, Avrupann ii/almay en az nemseyen toplumlar.
Evet, yaadmz dnyada i nemli. siz kalmak ciddi bir endie
konusu. Ama biraz hayalgc kullanalm. Toplumsal gelime yle
bir yne gitse ki, iin/almann hayatmzdaki nemi azalsa nasl
olurdu? yi mi, kt m olurdu? Ya da farketmez miydi? Eer alma
bal bana bir ama ise, bu arzulanr bir gelime olmazd. Bu soruyu
cevaplandranlarn drtte birinden fazlas, iin hayatmzdaki neminin
azalmasnn iyi olaca dncesinde. Ama yarya yakn da bunun
olumsuz bir gelime olacan sylyor. (Geriye kalanlar farketmez
demi!)
stanbul ve zmire bakarak bir genelleme yapmak yanl olur ama
galiba almay hayatlarndan biraz karmay arzulayanlar en fazla
byk ehirlerde yaayanlar. in neminin azalmasnn iyi olacan
syleyen zmirlilerin oran (yzde 37). Bu, zmir hari tutulursa Bat
Anadoludaki orann (yzde 19) iki kat.
ten Beklentiler
Avrupa Deerler Aratrmasnda, insanlarn ilerinden beklentilerini
son derece ayrntl olarak irdeleyen ve 17 sorudan oluan bir blm var.
yerinde eit muamele grmekten crete, cmert tatil imknlarndan
iin ilginliine dek akla gelebilecek her husus soruluyor.
1 Coetzee, J. M. Diary of a Bad Year, London: Vintage, 2007, s. 36.
79
 Pek nemli Deil Diyenlerin Oran ve Kii Bana Den GSYH Deiimi Ancak iten beklentilerin temel boyutlarn anlamak zere tm Avrupa verilerini
12
kullanarak yaplan bir faktr analizi, ortaya sadece iki -ama ok tutarl ve anlaml- boyut
karyor. Bunlardan birine manevi (rnein kiisel inisyatife imkn tannmas, alana
10

sorumluluk verilmesi, baar imkn sunulmas, hatt ilgin bir i olmas, vb.), dierine
8
ise maddi (iyi bir cret, uygun alma saatleri, bol tatil imknlar, vb.) boyut diyebiliriz.
6
Trkiye verileri, Avrupa genelinden farkl olarak, iten beklentiler konusunda iki deil,
4
boyuta iaret ediyor. Ancak maalesef Trkiye verileri (en azndan faktr analizinin

pek
nemli
sonular asndan) pek tutarl deil. Halkmz, rnein alma saatlerinin uygunluu
2

deil


ile iin ilgin olmasn ayn torbaya atm. Byle olunca da, iten beklentilerin tek tek
0
maddeler hlinde deil de anlaml boyutlar hlinde analizini imknsz klm. O zaman
Kii
bana

1990
1996
2000
2001
2006
2008
2011

-2
GSYH
biz de faktr analizi gibi zaten oumuzun kulana yabanc gelen uralar bir yana
deiimi
brakalm, halkmzn iten beklentilerini bir nem srasna koymaya alalm.
-4

-6
Trk halknn neredeyse tamam (yzde 98) herhangi bir ite iyi bir creti nemli
buluyor. Bylece, 2008 aratrmasnda, cret, 17 zellik iinde en n plana kyor. Yalnz
-8 unutmayalm ki 2008 ekonomik kriz yl ve bir nceki blmde de grdmz zere,
KiiKii
bana bana
GSYH GSYH kaynak:
kaynak: IMF IMF
World World Economic Outlook
Economic Outlook Database,
Database , Nisan
Nisan 22012
012
kriz yllarnda insanlarn ie (ve belki crete) bak farkl olabiliyor. Nitekim, ite cret
nemli diyenlerin oran 1990da yzde 89, 1996da ise yzde 91 olarak bulunmutu. Bu
soruyla ilgili elimizde maalesef 2011-12 verisi yok.

ve almann "ok nemli" Olduunu Syleyenlerin Oran

ve almann "ok nemli" Olduunu Syleyenlerin Oran
in "ok nemli" Olduunu Syleyenlerin Yllara Gre Dalm
70 in "ok nemli" Olduunu Syleyenlerin Yllara Gre Dalm
65 88
90 84
60
77
55 80 70
50 70
45 56
60 52
40
50
35
% 40
30
arayan
18-24

25-34

35-49

50+ ya

Kent

cretli tam zamanl

Ev kadn

renci
Erkek

Kadn

lkokul
Diplomasz

Emekli
Kendi iinin sahibi
niversite
Orta-Lise

Kr

30

20

10
Cinsiyet Ya Grubu EiPm Yerleim Yeri alma durumu
0
1996 2000 2001 2006 2008 2011
Kii bana GSYH kaynak: IMF World Economic Outlook Database, Nisan 2012

80
Belki gene kriz ylnn bir zellii olarak, crete yakn bir nem oran da i gvencesi olarak 47 Avrupa lkesinin ortalamalarna bakacak olursak, iyi bir creti nemli
ortaya kyor (yzde 97). Oysa bu oran da 1990da yzde 83 dolayndayd. bulanlarn orannn yzde 84, cmert tatil imknlarn nemli bulanlarn
ten beklentiler konusunda, bulgularmz u iki sonuca iaret ediyor: orannn ise yzde 37 olduunu gryoruz. Manevi boyutta da, topluma
Ekonomik kriz ya da glk dnemlerinde iin nemi artyor. fayda salayan bir i olmasn Avrupallarn yzde 45i, ilgin bir i olmasn ise
Kriz olsun veya olmasn, i garantisi ve cret Trk halknn sralamasnda en nde geliyor. yzde 69u nemli buluyor. Yaplan iin ilgin olmas, ortalama Avrupal iin
ortalama Trkten biraz daha nemli. Dier hususlarda ise, Trkiyedeki oranlar,
Bu iki hususu nemli bulma oranlar, ekonominin greceli olarak iyi gittii yllarda mutlak Avrupa ortalamasnn zerinde.
anlamda bir miktar dyorsa da, greceli konum deimiyor. Eer verilen cevaplar samimi ise, Yunan ya da spanyol toplumlarnn sylendii
gibi fazla tatil merak yok. Tatili Trklere yakn dzeyde nemseyenler
zelliklere verilen nem oranlarn gsteren grafie baktmzda, genel olarak maddi
Portekizliler ve Kuzey rlandallar.
zelliklerin ne ktn gryoruz. Bunun bir istisnas ise en son srada bulunan bol izin/
tatil imkn.

Belirtilen zellii Hayatnda nemli Bulanlarn Oran Baz Baz

zelliklerini nemli
zelliklerini Bulanlarn
nemli Bulanlarn Oran Oran
Belir&len zellii Haya1nda nemli Bulanlarn Oran (2008)

yi cret TRKYE
garan3si
2008
Eit muamele Portekiz
Mesai arkadalar
Yeteneklere uygunluk K. rlanda
yi mesai saatleri
Aileyi ihmale neden olmamas spanya
Topluma faydal i
Baar hissi uyandrmas Yunanistan
Bask olmamas
Almanya
Yeni beceri kazandrmas
Sorumluluk vermesi
Fransa
Kararlarda sz sahibi olunmas
nisya3fe imkn Danimarka
nsanlarla tanma
lgin i Bulgaristan
Bol izin/ta3l
Avusturya
40 50 60 70 80 90 100

0 10 20 30 40 50 60 70 80 90 100

in bir maddi ve bir de manevi ynnn bulunduunu sylemitik. Bu boyutlarn lgin i Toplumsal fayda Bol taSl yi cret

gstergelerinden ikier rnek seerek baz Avrupa lkelerindeki duruma bakalm. rnein,
maddi boyutun gstergelerine rnek olarak, iyi cret ve bol tatil imknn,
manevi boyutun gstergelerine rnek olarak, topluma fayda salayan ve ilgin bir i
olmasn ele alalm.

81
 Emre taat yerinde Verilen
yerinde Talimatlarla
Verilen lgililgili
Talimatlarla Tutum Tutum
alan insanlar, mirleri tarafndan verilen, ama akllarna da pek
yatmayan birok tlimat uygulamak durumunda kalrlar. Bunu bazlar Azerbaycan
patrondur, ne derse hakldr diye dndkleri iin, bazlar da ya
Norve
bu deveyi gtmeli... duygusuyla yaparlar. Az bir ksm ise ben bunu
yapmyorum diyebilme cesaretini kendisinde bulabilir. Danimarka

Ama acaba insanlarn bu konudaki samimi duygular nedir? Patronun Yunanistan

dediinin uygunluunun tartlmamas gerektiine itenlikle
Almanya
inananlarn oran ne kadardr? alan, mirinin tlimatlarna, aklna
yatsa da yatmasa da uymal diyenlerin 47 Avrupa lkesi iindeki oran Fransa
yzde 30 dolaynda. Trkiyede ise bunun 10 puan kadar zerinde.
Finlandiya
Yani Trk halknn iyerinde emirleri sorgusuz uygulama eilimi, Avrupa
ortalamasndan yksek. Aslnda Avrupada pek az toplum, talimatlar Litvanya
sorgusuz uygulamaya Trk halkndan daha fazla yatkn. Ama bu birka
TRKYE 2008
toplum iinde, Norvelilerin ve Danimarkallarn da bulunmas biraz
artc. %0
0% %10
10% %20
20% %30
30% %40
40% %50
50% %60
60% %70
70% %80
80% %90
90% %100
100%

Talimatlara uyulmal Doruluuna inanmal Duruma bal

82
N HAYATIMIZDAK NEMNN AZALMASI Y OLURDU DYENLERN ORANI

e verilen nem, ekonomik koullarla tam bir paralellik gsteriyor ve

ekonomik klme yllarnda iin nemi belirgin bir biimde ykseliyor.
Hayatmzda iin neminin azalmas olumlu bir gelime mi olurdu?
Protestan ahlk ile de ilikilendirebileceimiz bu soruya verilen cevaplarn
blgesel dalm ilgin. in azalmasn iyi bir gelime olarak niteleyenlerin
orannn en yksek olduu yerler srasyla stanbul, Gneydou Anadolu,
Akdeniz ve zmir.

% 37 % 33 % 31 % 27 % 22 % 19

83
84
VIII. DN DEERLER ve DNDARLIK

eytan da biziz, cin de, ne eytan ne melek var;

Dnya dnecek cennete insanla inandm.
Ftratta, tekml ezelidir; bu kemle
Tevrat ile, ncil ile, Kuranla inandm.
Tevfik Fikret, Halkun Aments

85
86
A tlasn en nemli, en hassas ve tabii en tartmal blmne
geldik. Zaten din, kendi bana son derece geni kapsaml ve
karmak bir konu. Kltrlerin de, uygarlklarn da merkezinde din
deerlerine dnersek, gene zor bir soru ile karlayoruz: Trk toplumu
giderek daha dindar m oluyor? Yoksa dindarln sadece grnrl
m artt? Ya da aslnda deien birey yok ama alglar m birok insan
inanlar, din deerler var. Son 15-20 yldr ad neredeyse uygarlklar yanltyor?
kavram ile zdeleen Huntington, Uygarl tanmlayan tm objektif
Elbette bu sorulara cevap bulduumuz iddiasnda deiliz. Ancak
elerin iinde genellikle en nemlisi dindir. [...] Yani din, uygarlklarn
elimizde dini deerler konusunda hayli ayrntl veriler bulunuyor. Bu
merkezindeki tanmlayc zelliktir1 diyor. Huntingtonun uygarlklar
veriler araclyla baz karsamalar yapabiliriz. Alglarmzn gereklerle
atmas tezine esas tekil eden uygarlklar snflandrmas da byk
ne lde uyumlu olduunu snayabiliriz.
lde din temelinde tanmlanyor.
Dini deerleri analiz ederken, dindarlk zerinde de durmamz gerekiyor.
nsanlk tarihini, insann dnce yapsn din kadar zellikle de
Ancak dindarlk da, ele aldmz dier birok kavram gibi, tek deil ok
tek tanrl dinler kadar- derinden ekillendiren baka bir kurum
boyutlu bir kavram. Boyutlarn ad ve says kiiye gre deise de, en
dnlemez. sadan 2000 yl sonra bile insanlar hal inan (din veya
azndan iman ve ameli (bizim balammzda ibdet) ayrt etmeliyiz.
mezhep) ekseni zerinde ayryor, atyor, ldryorlar. Trkiyeye
Bunun yannda, dinin esas anlamnn ne olduuna dair grlere
komu lkelerin birounda iktidar kavgalar mezhep temeline oturuyor.
deinmek gerekir. Kiinin inancn ve ibdetini hangi dzeyde (birey
Tek dii kalm canavarn iman karsnda yenilgisi mukadder
olarak m, topluluk olarak m, siyasal zeminde mi) yaamak istedii de
midir bilemeyiz ama, imann ve mutlak inancn, insann elindeki en
sormamz gereken sorulardan biri.
deerli ey olan yaamn bile, dav uruna isteyerek, severek fed
etmesiyle sonulanabildiini biliyoruz. Irakta A.B.D. askerlerine kar Bulgular deerlendirirken, Trkiyenin dini yapsn da hatrda
savaan bir gence televizyon muhabiri soruyordu: En ileri teknolojinin tutmak gerekiyor. Trkiyede, Mslman olmayan nfusun saysnn
rn olan bylesine gl silhlara elinizdeki imknlarla nasl kar yok denecek kadar az olduunu biliyoruz. CIA The World Factbook,
koyabileceinizi dnyorsunuz? Irakl gencin cevab ilginti: Trkiye nfusunun yzde 99.8inin Mslman olduunu bildiriyor.
Sylediiniz doru ama, Amerikan askeriyle bizim aramzda nemli bir Amerikadaki PEW Merkezi ise bu oran yzde 98.3 olarak veriyor.
fark var: onlar lmden korkuyor; biz ise korkmuyoruz nk lmden Bizim eitli aratrmalarmzda da yzde 98-99 dolaylarnda bir oran
sonra ne olacan biliyoruz. buluyoruz. Ancak yzde 1-2lik kesimin hepsi slamdan gayri dinlere
mensup olanlar deil. Bu kck aznln iinde resmen Mslman
Bat Avrupada geleneksel dinlerin neminin giderek iyice azald
olup da inanmayanlar da var. Ksacas, aratrmalarda rnekleme
doru ama, in, Japonya, Kore gibi semav dinlerin kabul grmedii
birka gayrimslim ya dyor, ya da dmyor. Bu nedenle, analizlerin
Uzak Dou lkeleri hari tutulacak olursa, din hemen her toplumda
tamam tek din zerinden yaplyor.
insanlarn hayatn etkileyen nemli bir g birok toplumda ise en
nemli g. Amerika Birleik Devletlerinde dinin siyaset zerindeki Bu bilgilerden sonra, Atlasn en uzun ve ok tartma yaratacak, en
etkisi sosyal bilimcilerin aklayabilmekte glk ektikleri bir olgu. 2 fazla itiraza neden olacak blmne balayabiliriz.

Din konusu, Mslman toplumlar iin gnmzde ayr bir nem

kazand. slamiyetin ne kadar ve ne alardan farkl olduu, iddeti
onaylayp onaylamad, kadna nasl bakt ve zellikle de demokrasi
ile badap badamad gibi sorularla her gn ve her ortamda srekli
karlayoruz.

Trkiye balamnda ise btn bunlara ilveten iin iine laiklik tartmas 1 Huntington, Samuel P. The Clash of Civilizations and the Remaking of the World Order,
giriyor. Laiklik ne demek (geri bu konuda din sosyologlar arasnda bile London: Touchstone Books, 1998, s. 47.
2 Gallupun, 7-10 Haziran 2012 tarihlerinde A.B.D.de yapt bir kamuoyu aratrmasnn sonularna
fikir birlii yok ama...) ve Trkiye laiklikten uzaklayor mu? in devlet gre, her be Amerikaldan ikisi, dier zelliklerini dikkate almakszn, Mslman bir bakan
adayna oy vermeyeceini bildiriyordu (http://www.gallup.com/poll/155285/Atheists-Muslims-Bias-
ve siyaset ksmn bir yana brakr ve bizim esas konumuz olan halkn PresidentialCandidates).
87

DNYA YALAN,
HRETE HAZIRLAN
Grdm lm diyrn ryda bir gece betimleyebilir miyiz?
Sessizlik ortasnda gezindim kederlice.
Durmu saat gibiydi durup gemiyen zaman.
Donmu skt iinde gne grmiyen cihan. dinler mevcutsa da, zellikle semav dinler her iki dnyada da sz
Hkimdi yerde ufka kadar uhrev vakar;
Bir eme vard her tarafndan ziy akar;
Getike bembeyaz gezinenler er beer;
Bildim ki hiret denilen yerdedir beer.
Baktm ki hznle her birinin benzi sapsar.
Sezdim ki gvdesizdi, hayliydi boylar.
.....
Yahya Kemal Beyatl, O Taraf
88
Son Dnya Deerler Aratrmasnda ilk kez sorulan iki soru, zellikle Din Esas Olarak Yaadmz Dnyaya m, lmden Sonrasna m
inananlar iin dinin temel anlamn, bir bakma ana felsefesini Anlam Kazandrr?
sorguluyor. Din nedir? sorusunu cevaplandrmak kukusuz bizim Son Dnya Deerler Aratrmasnda u soru soruldu:
haddimiz deil. Zaten dinin tanm ve dolaysyla da neyin din saylp
Din konusunda u iki grten hangisine daha ok katlrsnz?
neyin saylmayaca konusunda da hibir mutabakat yok. Ama
galiba u kadarn syleyebiliriz: dinin ifade ettii anlam, karlad
1. Din esas olarak, lmden sonrasna, yani teki dnyaya
anlam kazandrr.
ihtiyalar kiiden kiiye farkldr. En azndan bu temel farklar kabaca 2. Din esas olarak, iinde yaadmz bu dnyaya anlam
kazandrr.
Bir gre gre, din sosyolojisinin en temel ayrmlarndan biri, Dikkat edilirse, bu tr sorularn birounda olduu gibi, bu soru da
dnyev dinler ile br dnya dinleri arasnda.1 Tamamen bu hangisi dorudur? hangisi yanltr? eklinde ifade edilmiyor. Tam
dnyay dzenlemeye alan ve lmden sonras ile fazla ilgilenmeyen tersine, iki kkn bir lde doru olabilecei kabul ediliyor. Sadece,
denein iki grten hangisine daha yakn olduu soruluyor.
sahibi. Baka bir deyile, dinleri bu ayrmn tamamen bir ya da dier
Soruya verilen cevaplar, Trk halknn byk ounluunun dini daha
yannda olarak nitelemek doru olmaz. Ama biz, insanlarn alglamalar
zerine konuabiliriz.
ok hirete bir hazrlk olarak deerlendirdiini gsteriyor. Cevaplara
baktmzda ilk dikkati eken hususlardan biri, 2,205 denekten
Kimilerine gre din, insanlara gzel ve ahlkl davran, iyilik yapmay, 2,160nn (yzde 98) bu soruya bir cevap vermi olmas. Yani byk
fedakrl tleyen bir kurallar btndr. Yani temel ama, bu ounluk bu nasl bir tercih, tabii ikisi de dememi. Bir baka husus
dnyay insanlar (ve hatt btn varlklar iin) daha dzgn, daha da, kendisini ateist olarak tanmlayanlarn (ki yok mertebesinde bir
yaanabilir bir yer hline getirmektir. aznlk) yarsnn bu soruyu cevapsz brakm olmas. Dolaysyla,
inananlar iinde cevap verenlerin oran yzde 98in de zerinde. Cevap
Bazlar ise, bu dnyada yaplann/yaplmayann sadece br dnya
verenlerin de yzde 76s dinin esas olarak bu dnyaya deil, br
iin bir hazrlk olduu grndedir. Onlara gre de bu dnya ile ilgili
dnyaya anlam kazandrdn dnyor.
emirlere kesinlikle uymak gerekir, nk insan ancak o ekilde lm
sonrasnda sonsuz rahat ve huzura kavuabilir. Bu dnya geicidir ve bir Dinin esas olarak dnyaya m, hirete mi anlam kazandrd sorusuna
snav gzyle deerlendirilmelidir. Aslolan bu snav gemektir. verilen cevaplar ise, blgelere ve baz demografik deikenlere gre
de farkllklar gsteriyor. Bu konuda kadn ve erkeklerin dnceleri
Bir baka ayrm ise, inancn, kitleler zerindeki etkisine dayanyor. Bu
birbirinin ayn. Kentliler kyllerden, eitimliler az eitimlilerden
ayrmn bir yannda dinin kitlelerin afyonu olduu gr var; dier
daha fazla dinle yaadmz dnya arasnda ba kuruyor. 18-50 ya
yannda ise, inancn afyon ne kelime, tam tersine kitleleri harekete
arasndakilerde bu konuda bir gr farkna rastlanmazken, 50 ya ve
geiren, aktivizme iten bir doping olduunu dnenler.
zeri insanlarda dini br dnya ile ilikilendirme eilimi ykseliyor.
Deinmemiz gereken bir tartma, bir ayrma daha var. Ksaca z ve
ekil olarak isimlendirebileceimiz bir tartma bu. Gene bazlarnn
ikisi de nemli diye itiraz edeceini biliyoruz ama, dinin ekil
kurallarnn, ekle ilikin ayrntlarnn m, yoksa znn, ruhunun mu
nde geldii de bir mnazara konusu. Ska rastladmz ve inanlmaz
ayrntya inen ciz midir? sorular ekle ncelik tanmann rnekleri.
Bu sorulara baz din bilginleri yle oturmak, byle yemek, u ekilde
defi tabiide bulunmak, vb. ciz deildir cevabn verirken, bazlar da,
sen kalbini ve imann btn tut, gerisi teferruat diyor. ekil ve z
1 McRoberts, Omar M. Worldly or Otherworldly. Dillon, Michele, ed., Handbook of the Sociology of
tartmasnn esas bu. Religion, Cambridge: Cambridge University Press, 2003, s. 412. Literatrdeki bu ayrma dikkat eken
McRoberts, kendisi bu tr ikili snflandrmalarn gerei tam yanstamayaca grnde.
 "Din esas olarak lmden sonrasna anlam kazandrr z ve ekil zerine
Diyenlerin Oranlar Her inan sisteminin bir takm ritelleri, deyim yerindeyse ekil artlar, bulunur. Bu inan
%
sisteminin din olmas da gerekmez hatt inanca dayal bile olmas gerekmez. Mason localarnn
90
da, Rotary toplantlarnn da son derece ayrntl ritellerinin bulunduunu biliyoruz. Bunlarn da
85
85

85

81
80

tesinde, bayram ziyaretlerinden doum gn kutlamalarna kadar da, gnlk deyimle hereyin
80
77

75
75
75

bir usl, db vardr. Ve ou zaman da, bu ekil artlar iin ruhunun, znn nne kabilir.
74
73

75

71
Szgelimi bir nianlanma-evlenme sreci ve dn kolaylkla esas anlamndan soyutlanp bir
70

66
riteller listesine dnebilir. Ayn zamanda kltrn grnen yzdr bu.
65

Ritelin bir uzman tanmn verirsek belki mermmz daha iyi anlatabiliriz: ...yapanlar tarafndan
60

tam da ifresi zlemeyen [anlam tam bilinemeyen. y.e.], aa yukar hep ayn eylemlerin veya
55

szlerin ayn srayla yerine getirilmesi.3 Kanmzca bu tanmdaki en nemli unsur, eylemi yapann
50

bunun tam anlamn, gerekesini bilmemesi ve bunun zerinde de fazla kafa yormamas. Buyruk,
45

emir, tre, det byle demek, ritellere uyulmas iin yeterli gereke oluturuyor.
40

18-24
ya

25-34 ya

35-49 ya
Kadn

lkokul

Orta-Lise

niversite

Kent

Kr
50+ ya

Diplomasz
Erkek

T.C. Diyanet leri Bakanlna vatandalardan gelen sorularn nemli bir ksmnn da ekille
ilgili olduu grlyor. Gene bu sorularn nemli bir ksm, ekil artlarna uyulmad takdirde
Cinsiyet Ya Grubu EiMm Yerleim Yeri baa gelebileceklerle ilgili korkular yanstyor. Oysa gayet iyi biliyoruz ki, slamn ritelleri,
Endonezyada farkl, Suudi Arabistanda farkl, Gney Afrikada ise bsbtn farkl uygulanabiliyor.
Deiik corafyalardaki inan sahiplerinin hepsi Mslman olduuna gre, nemli olan iin z,
Dindarlk Siyasal Aktivizmi Etkiler mi?
ruhu, imann btnl m? Sorunun cevab kimine gre evet, kimine gre ise hayr.
Din, kitleler iin afyon gibi bir uyuturucu ilevi mi grr, yoksa tam tersine, mesel
adrenalin gibi, sistemi hzlandran, heyecanlandran bir etki mi yapar? Kukusuz Bizim aratrma sorumuza ve ona verilen cevaplara geelim:
bu sorunun cevab zamana, zemine ve konuya gre deiecektir. rnein Latin Din konusunda, u iki grten hangisine daha ok katlrsnz?
Amerikada Katolik Kilisesinin siyasal aktivizmi etkili bir ekilde desteklediini 1. Dinin esas anlam, dini kurallara ve trenlere uymaktr.
biliyoruz. Biz sorumuzu, zaman olarak bugn ile, corafi olarak da Trkiye ile 2. Dinin esas anlam, insanlara iyilik yapmaktr.
snrlandralm.

nceki blmlerden, Trkiyede siyasal katlmn son derece dk olduunu

biliyoruz. Toplu dileke imzalamak, boykota katlmak, bar gsterilere katlmak
ve greve katlmak sorularyla ltmz siyasal katlm dzeyi, ortalama olarak
kendisini dindar olarak tanmlayanlarda daha dk. Ama aradaki fark da byk
olarak nitelendirilemez. Burada esas byk fark, davranta deil, tutumda
gzlemliyoruz. Daha ak ifade etmek gerekirse, katlm trlerinin her birinde,
(kendi tanmna gre) dindar olanlarla olmayanlar arasndaki esas fark, kesinlikle
byle bir faaliyete katlmam diyenlerin oranlarnda. ki grup arasndaki makas,
20-25 puan arasnda deiiyor. En azndan bugn iin ve Trkiyede, dindarln
siyasal katlm destekleyen bir faktr olarak grlmediini syleyebiliriz.

Bu noktada hemen Ama falanca grubun filanca eylemini grmedin mi; peki onu
2 Aslnda katlm oranlar arasndaki esas byk fark, kendisini dindar olarak niteleyenlerle ateist olduunu syleyenler arasnda. Ancak
nasl aklayacaz? eklinde bir itirazn gelmeyeceini umuyoruz. Zira biz burada
rneklemimizdeki ateist says son derece az olduundan, bu grup hakknda bir sonuca varmak ok yanltc olabilir.
genel ortalamalardan sz ediyoruz. 2 3 Rappaport, Roy A. Ritual and Religion in the Making of Humanity, Cambridge: Cambridge University Press, 1999, s. 24

89
 Dinin esas anlamn kurallara, ekillere, ritellere uymak olarak grenlerin Dinin EsasEsas
Dinin Anlamnn "Kurallara
Anlamnn Uymak"
"Kurallara Olduunu
Uymak" Dnenler
Olduunu Dnenler
oran te ikiye yaklayor (yzde 64). Cevaplarn blgelere gre dalmna
75
baktmzda gerekten ilgin bir durumla karlayoruz. Trkiyenin sadece 73 72
te biri dinin esas anlamnn insanlara iyilik yapmak olduunu sylerken, 70 69 69
zmirde bu oran Trkiye ortalamasnn tam iki kat. Yani Trkiye ile zmir oranlar 67
65
birbirinin yer deitirmi hli. Belki bu durum srpriz saylmayabilir. Ancak bu 65
62 62
soruda zmire en yaklaan blgelerin (tabii gene hayli uzanda ama...) Dou ve 60 60
Gneydou Anadolu olmas herhalde beklenen bir sonu deil. 60 58
55
z ve kural konusunda demografik faktrlerin etkisi, grafikte de grld gibi, 55
byk lde dnya-hiret ayrmasndaki gibi. Hem haritada, hem grafikte,
kurallara uymak esastr diyenlerin dnda kalanlarn dinin esas anlamnn 50
insanlara iyilik olduu inancn tadklarn da belirtelim.
45
Son olarak, dinin esas anlamn kurallarda, ekillerde aramakla, dini esas
olarak hirete hazrlk olarak grmek arasnda yakn bir iliki bulunduunu da 40

18-24 ya

25-34 ya

35-49 ya

50+ ya

lkokul

Kr
Erkek

Kadn

Diplomasz

Kent
Orta-Lise

niversite
belirtmeliyiz. Dinin esas anlamn ritellerde grenlerin yzde 88i ayn zamanda
dinin esas olarak teki dnyay anlamlandrdn dnyor.
Cinsiyet Ya Grubu EiMm Yerleim Yeri

90
DN ESAS OLARAK LMDEN SONRASINA ANLAM KAZANDIRIR DYENLERN ORANI

Dinleri zelliklerine gre snflandrmada kullanlan nemli

kstaslardan biri, o dinin esas olarak bu dnyaya m, yoksa
lmden sonrasna m arlk verdii. Trk halknn byk
ounluu dinin esas olarak lmden sonrasna anlam
kazandrd dncesinde. Byle dnenlerin en youn
olduu blgeler ise Karadeniz ve Dou Anadolu. stanbul
ve zmir ise yelpazenin dier ucunda yer alyor.

% 92 % 89 % 85 % 84 % 80 % 78 % 54

91
 DNN ESAS ANLAMININ NSANLARA YLKTEN ZYADE KURALLARA UYMAK OLDUUNU DNENLERN ORANI

Dinin esas anlamnn insanlara iyilik olduunu dnenlerin

(dolaysyla dinde ekilcilikten en uzak duranlarn) zmirliler
olduunu gryoruz. zmiri Gneydou Anadolu izliyor
ama olduka uzaklardan. Dinde ekle zden daha ok
nem atfedenlerin orannn en yksek olduu blge ise
Karadeniz.

% 78 % 71 % 68 % 65 % 64 % 57 % 52 % 36

92
 Dini deerler blmnn balangcnda, dindarlk kavramnn ok Baz Avrupa lkelerinde Tanr'nn nemi Cetveli
boyutlu olduunu ve bu boyutlarn banda da iman ile ibdetin geldiini Ortalama Puanlar
belirtmitik. Blmn eksik kalmamas iin ksaca iman konusuna da (lkeler oran olarak en yksek dini gruba gre snflandrld)
DNN Z MAN deinelim. Blmn eksik kalmamas iin diyoruz, nk Trk toplumu
0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10
dnyada iman, itikad en yksek toplumlardan biri ve bu konuda, belki
Trkiye 1996
birka karlatrmann dnda, yaplacak fazla bir analiz bulunmuyor. Trkiye 2001
Yattm Allah, Trkiye 2008
Balangcndan bugne kadar Deerler Aratrmalar, deneklerden

MSLMAN
Trkiye 2011
Kalkarm inallah. Tanrnn onlarn hayatndaki nemini 10 puan zerinden Arnavutluk
Kalkamazsam, deerlendirmelerini ister. Bu sorunun ortalamas, btn Mslman Azerbaycan

manla, Kuranla gnder Allah. ounluklu lkelerde olduu gibi, Trkiyede de daima ok yksek kar. KKTC
Kosova
rnein bu ortalama 1996da 9.3 bulunmutu; son aratrmada da
Anadoluda ocuklara belletilen tekerleme Fransa
gene 9.3 bulundu. Aradaki yllarda da kayda deer hibir deiiklik yok.
Hollanda

KATOLK
Bu ortalamann anlam u: halkn byk ounluu (son aratrmada rlanda
yzde 70) Tanrnn kendi hayatlarndaki nemini 10 zerinden 10 talya

puanla deerlendiriyor. Yediden aa puan veren de yok gibi birey. Malta

sve

PROTESTAN
Kayda deer bir husus, Tanrnn kiinin hayatndaki nemi sorusunda Danimarka

47 Avrupa lkesi arasnda Trkiyenin en yksek ortalama puan almas. Norve

Britanya
En dindar bilinen Avrupa lkeleri ortalamalar bile (rnein Polonya,
Bulgaristan
rlanda, Yunanistan, Ermenistan) Trkiyenin altnda kalyor. Bir tek

ORTODOKS
Belarus
Malta Trkiyeye yaklayor, ama o da sadece yaklayor! Dier uta da Rusya
ek Cumhuriyeti gibi dnyann dini inanlar en zayf lkelerinden biri Yunanistan

var ki bu lke halknn yzde 70i hibir dine bal olmadn sylyor. Grcistan
ek Cum. ek Cumhuriye,'nde ounluk bir dine bal deil
Zaten Avrupa Deerler Aratrmasna gre, ek halknn neredeyse
te ikisi Tanrya da inanmyor.

lmden sonra hayat, cennet, cehennem, gnah gibi konularda da Trk

halk Avrupann en inanl halklarndan biri, ou zaman da birincisi.
zetle, dindarln boyutlarndan biri (bazlarna gre de en nemlisi)
olarak nitelenen iman/inan, Trkiyede mmkn olabilecek en yksek
dzeylerde, Avrupada genellikle birinci, dnyada da en balarda.

93
 Fethi Develliolu Lgati ibdeti Allahn emirlerini yerine getirme, Haftada Bir Kez veya Daha Sk Camiye Giden
tapma, tapnma olarak tarif ediyor. Biz Atlasta ibdet kavramn bu Ha,ada BErkeklerin
ir Kez veya DOran
aha Sk Camiye Giden Erkeklerin Oran
geni anlamyla deil de, daha formel ve dar anlamyla ele alacaz. 90
MANIN GSTERGES: Bu balamda, slmn artlarndan olan oru, namaz; ya da ibdet yeri
80
83

olarak cami ziyareti, dua gibi konulardaki bulgularmz paylaacaz.

BDET 70
69
62
65
Dua ve Cami 60 57 56
54
En yaygn ve kolay ibdet olan duadan balayalm. Soru, kiinin cenazeler 48
52 52
50 46
Bana namaz klmaz diyen, ben klarm namazm, dnda, ne sklkta dua ettiini soruyor. Cevap verenlerin yaklak
40
yars gnde birka defa dua ettiini sylyor. Hergn bir veya birka
Klar isem, klmaz isem o Hak bilir niyazm.
defa dua edenlerle, haftada birka defa dua edenleri topladmzda, 30
Haktan gayri kimse bilmez kfir kim, her 10 kiiden sekizinin bu kategoriye girdiini gryoruz. lgin 20
Mslman kimdir, olan ise, yzde drde yakn bir grubun hi dua etmediini bildirmesi. 10
Ben klarm namazm Hak geirdiyse nazm. Dua etmeyenlerin kimler olduuna baktmzda, bunlarn byk bir
0
Yunus Emre, eriat-Hakikat 1 ksmnn niversitelilerden (mezun veya renci), bir miktarnn da TRKYE 18-24 25-34 35-49 50+ ya Diplomasz lkokul Orta-Lise niversite Kent Kr
Ya Grubu EiMm Yerleim Yeri
orta/lise mezunlarndan olutuunu gryoruz. rnein niversiteliler
arasnda hi dua etmediini syleyenlerin oran yzde 10a yaklayor. Oru ve Namaz
Kadnlar erkeklerden, yallar da genlerden daha sk dua ediyor. Dua en kolay ibdetse, oru da herhalde iradeyi en fazla snayan
ibdet tr olmal. Hele gnlerin uzun olduu yaz aylarnda, ok
Cenazeler dnda camiye gitme skl ise, beklenilecei gibi, cinsiyete uzun saatler yemeksiz ve zellikle de susuz kalmaya karar vermek,
gre byk farkllk gsteriyor. Haftada en az bir defa camiye giden gerekten gl bir inancn gstergesi. Ama Trk toplumunun
(daha dorusu gittiini syleyen) erkeklerin oran yzde 57yi bulurken, dnyada iman en btn toplumlardan biri olduunu belirtmitik.
kadnlarda bu oran sadece yzde 13. Ayn ekilde, ylda bir defadan Oru tutma ile ilgili bulgular da, bu gzlemi teyid ediyor.
daha az camiye giden (veya hi gitmeyen) erkeklerin oran yzde 17
iken, kadnlarn neredeyse yars (yzde 45) bu durumda. 2006 ylnda, soruya cevap verenler iinde, oru tuttuunu
syleyenlerin oran yzde 89du. Son aratrmamzda bu oran yzde
88 olarak bulundu. Oru tutanlarn orannda alt ylda herhangi bir
Dua Etme Skl deiiklik olmam. Zaten bu deikenlerin ksa zamanda nemli
Dua Etme Skl
%4
deimeler gstermesi de beklenmez. Yzde 88in bir ksmn
%1 %1
%9
sosyal arzulanrlk etkisine, bir ksmn da evre basksna yorsak
%3 ki elbette bunlardan emin olamayz- gene de ok yksek bir oranla
%50
kar karyayz. Soruya cevap vermeyenlerin de oru tutmadn
varsaysak, vardmz rakam yzde 86. Demek ki, oran ykselten
btn bu etkileri dikkate alnca, en dk tahminle bile, 18 yan
%17
zerinde her 10 kiiden en az yedi sekizi, 30 gn olmasa da, hi
deilse tutabildii gnler oru tutuyor.
%16
Hergn birka kez Gnde bir kez Ha0ada birka kez Oru tutanlarn ok byk ounluu bu ibdetini Ramazan aynda
Ayda bir Dini gn, bayramda Ylda bir
Ylda birden az Hi; hemen hemen hi
yapyor. Ve gene oru tutan her 10 kiiden sekizi, ylda en az 30
gn oru tutuyor. Ylda en az 30 gn oru tuttuunu syleyenlerin
demografik zelliklerine gelince...

1 Glpnarl, Abdlbaki. Yunus Emre: Yaam, Sanat, iirleri, stanbul: Varlk-Milliyet, 1995, s. 108

94
Hemen her konuda olduu gibi, bu soruda da en byk fark eitim yaratyor. Tm rneklem iinde Soruya cevap Oru tutanlar
Toplam rneklem iinde (sadece oru tutanlar iinde deil, toplam rneklem (soruyu cevaplandrmayanlar verenler iinde iinde/namaz
da hesaba katarak) klanlar iinde
iinde) ilkokul diplomas olmayanlarn yzde 82si 30 gn veya daha fazla oru
tutarken, bu oran her eitim kademesinde biraz daha dyor ve niversitelilerde Oru tutan
%86 %88 -
(gn dikkate almakszn)
yzde 52ye iniyor. Yan da bir miktar etkisi var ama, bu etki eitimin yars kadar
bile deil. Kentle kr arasnda bir fark yok; kadnlar ise erkeklerden biraz daha Namaz klan %70 %71 -
yksek oranlarda oru tutuyor. (skl dikkate almakszn)

Genelde namaz ve zellikle de be vakit namaz, oruca gre ok daha az insan 30 gn ve zeri
%67 %69 %79
oru tutan
tarafndan ed edilen bir ibdet. Soruya cevap verenler arasnda oru tuttuunu
syleyenlerin orannn yzde 88 olduunu belirtmitik. Namaz kldn syleyenler 5 vakit namaz klan %32 %33 %46
iin ise bu oran yzde 71 olarak bulduk. 2006 aratrmamzda ise namaz
klanlarn oran yzde 75 idi. 2007de gene yzde 75 ve 2009da yzde 73 eklinde
belirlemitik. Acaba namaz klanlarn orannda, son alt yllk srete, ok yava
bir d m sz konusu, yoksa her zaman rastlayabileceimiz snrlar iinde bir
aratrma hats ile mi kar karyayz? Bu sorunun cevabn keke bilebilseydik! Namaz Kldn Syleyenler Ne Sklkta Namaz Klyor?
Namaz Kldn Syleyenler Ne Sklkta Namaz Klyor?
Namaz kldn syleyenler iinde (btn rneklem deil, sadece namaz klanlar)
namaz skl dalmna baknca, hergn be vakit klanlarn oran yarya yaklayor Bayram ve zel
(yzde 46). Gene namaz kldn syleyenlerin yzde 84, en azndan Cumalar Gnlerde; %16
(birou ise bundan daha sk) bu farz yerine getiriyor.

Ayn oru tutmada olduu gibi, namaz klmada da eitim dzeyi en nemli faktr.
Toplam rneklem iinde, ilkokul diplomas olmayanlarn yzde 67si hergn be
vakit namaz kldn sylerken, bu oran niversitelilerde (mezunlar ve renciler)
Hergn 5 vakit; %46
yzde 14. Baka deyile, diplomaszlarn gnde be vakit namaz klma oran,
niversitelilerin neredeyse be kat. Teslim edilecei zere, bu gerekten byk Cumalar; %19
bir fark.

Peki, hem ylda en az 30 gn oru tutanlar, hem de gnde be vakit namaz klanlar?
Yani iki farz da yerine getirenler? Toplam rneklem iinde bunlarn oran yzde
29. Ama hem demografik zelliklere, hem de blgelere gre byk farkllklar Hergn ; %19
gsteren bir oran bu.

Cevap verenler, vermeyenler, toplam rneklem, vb. derken rakamlar biraz

kart galiba. Oranlar farkl gibi gzkyor, nk paydalar (blenler) farkl. Bu
sylediklerimizi tek bir tabloda zetlemeye ve toparlamaya alalm.

95
 Oru Tuttuunu Syleyenlerin Ylda Oru Tuttuklar Gn Says Be Vakit Namaz Klanlar
(Cevap Vermeyenler Dahil)
Toplam rneklemde 5 Vakit Namaz Klanlar
Oru Tu9uunu Syleyenlerin Ylda Oru Tu9uklar Gn Says (Cevap Vermeyenler Dahil)
30 Gnden Fazla 75
%6 1-10 Gn 70
%6
65
11-29 Gn 60
%16 55
50
45
40
35
30
25
20
15
10
5
0

18-24 ya

25-34 ya

35-49 ya

50+ ya

lkokul

niversite

Kent
Diplomasz
Trkiye

Erkek

Kadn

Orta-Lise

Kr
30 Gn
%72

Cinsiyet Ya Grubu EiOm Yerleim Yeri

Toplam rneklemde 30+ Gn Oru Tutanlar 30 Gn30

Oru Gn
Tutan Oru veTutan
Be ve 5 V
Vakit akit NKlanlarn
Namaz amaz Klanlarn
(Toplam rneklem zerinden)
Oran Oran
Toplam (Cevap
rneklemde 30+ dahil)
vermeyenler Gn Oru Tutanlar (Toplam rneklem zerinden)
(Cevap vermeyenler dahil)
85 65
60
80
55
75 50
70 45
40
65
35
60 30
55 25
50
20
15
45
10
40 5
35 0

18-24 ya

25-34 ya

35-49 ya

50+ ya

niversite
lkokul

Kent
Diplomasz
Trkiye

Erkek

Kadn

Orta-Lise

Kr
30
18-24 ya

25-34 ya

35-49 ya

50+ ya

niversite
lkokul

Kent
Diplomasz
Trkiye

Erkek

Kadn

Orta-Lise

Kr

Cinsiyet Ya Grubu EiNm Yerleim Yeri

Cinsiyet Ya Grubu EiOm Yerleim Yeri

96
HAFTADA BR veya BRDEN FAZLA CAMYE GDEN ERKEKLERN ORANI

Beklenecei zere, camiye giden erkeklerin oran,

kadnlarn ok ok zerinde. Haftada en az bir kez camiye
giden erkeklerin orannn en yksek olduu blgeler ise
Dou ve Gneydou Anadolu. Bu blgelerde, her yetikin
10 erkekten 8 veya 9u, en azndan Cuma namaz iin
camiye gidiyor.

% 87 % 82 % 71 % 63 % 51 % 47 % 32

97
 GNDE BE VAKT NAMAZ KILAN VE YILDA EN AZ 30 GN ORU TUTANLARIN ORANI

Oru tuttuunu syleyenlerin oran hayli yksek. O dzeyde

olmasa da, pek ok denek namaz da kldn ifade ediyor. Bu
haritada ise, her iki farizeyi de yerine getirenlerin (gnde 5
vakit namaz klp ylda 30 gn oru tutanlarn) blgelere
gre dalm veriliyor. Gneydou Anadolu ve Karadeniz bu
ibadetleri yerine getirme asndan birinci ve ikinci srada.

% 52 % 45 % 38 % 30 % 26 % 22 %20 % 10

98

MANIN KMDE
OLDUU BLNMEZ
ama DNDARLIK
LLEBLR (mi?)
Allahla her insan arasnda ileyen
bir muhasebe bulunur. Her iyi amel,
kiinin lehine yazlr, her kt davran
da bor hnesine. Bu hesaplama
genellikle kiinin yaam boyunca
srer ama sonunda defter, btn
bakiyeler denmek suretiyle kapatlmak
zorundadr. [...] Allah, sadece maher
gnne hazrlk olarak her insann hesap
defterini tam bir dorulukla tutmakla
kalmaz, ayn zamanda inanan veya
inanmayan herkesin nne, her an
hesap bakiyesini koymaya hazrdr.
Charles C. Torrey 1
Dindarlk, hi kukusuz tanmlanmas da, llmesi de kolay bir
kavram deil. Hele Anadolu zdeyiinde dendii gibi (para ile) imann
kimde olduu bilinemez ise, bu lm iyice zorlaacak, neredeyse
imknszlaacaktr. yle ya, dardan grlemeyen, gzlenemeyen,
sadece kiinin vicdannda bulunan (veya bulunmayan) bir olgu nasl
tanmlanacak, neye gre llecek? Btn bunlar doru ama, sosyal
bilimcinin ii de, bireylerin ve toplumlarn hayatnda bylesine byk
yer tutan bir faktr enine boyuna incelemek, mmknse de hesaba
kitaba vurmak. Nitekim, sosyal bilimciler, zellikle de din sosyologlar,
dindarlk konusunu lebilmek iin eitli teknikler gelitirdi. Yani bir
lde, Torreynin szn ettii muhasebe defterindeki bilanonun hi
deilse bir yann anlamaya alt.
Tartmal tanmlara hi girimeden, dindarla biri sbjektif ve biri de
davranlarla ilgili olmak zere iki bak asndan yaklaabileceimizi
syleyebiliriz. Sbjektif derken, bireyin kendi dindarl ile ilgili kendi
deerlendirmesini kastediyoruz. Ben dindarm veya ben dindar
deilim diyen kii, bu sonuca varrken kendi ltlerini kullanyor.
Dardan baknca sylenenin tersi bir durum da sz konusu olabilir
ama, kiinin kendi deerlendirmesi de nemli.
kinci a ise, bireyin yaptklaryla, yapmadklaryla ilgili. Bu bak
asnda, bireyin dininin artlarn ne lde yerine getirdii irdeleniyor.
nanan iin defter maher gnu alacak ama, grnebildii kadaryla
kii defterin olumlu ameller hanesine ne kadar ekleme yapyor
sorusu cevaplandrlmaya allyor.
Sbjektif dindarlktan balayacak olursak, Deerler Aratrmalarnda
da, konuyla ilgili dier uluslararas aratrmalarda da sorunun
ifade edilii deise de- deneklere ne kadar dindar olduklar sorulur.
Tekrarlamak gerekirse, bu soruya verilen cevap btnyle denein
kendi deerlendirmesini yanstmaktadr.
rnein European Social Survey projesi bu soruyu 0dan 10a uzanan
bir lek araclyla sormay tercih ediyor. Avrupa ve Dnya Deerler
Aratrmalar ise ok daha basit bir soruyla yetiniyor:
Camiye (Mslman olmayanlar iin tabii kilise, sinagog, vb.) gidip
gitmediinize bakmakszn, siz kendinizi dindar bir kii olarak m
grrsnz?
Cevap klar da adet: dindar, dindar deil, ateist (sonuncu kkn
Trkiyede fazla rabet grmediine daha nce deinmitik). Sorunun
formle ediliinden kolaylkla grld gibi burada davranlardan
bamsz olarak, deyim yerindeyse yrekteki dindarlk soruluyor.
1990 ylndan itibaren yaplan eitli aratrmalarda kendilerini dindar
olarak tanmlayanlarn oranlar grafikte ayrntl olarak veriliyor.
22 yllk tablo zetle yle:
Trkiye genelinde kendisini dindar olarak niteleyenlerin
orannda 1990dan itibaren muntazam bir art sz
konusu. 1990 ile bugn arasndaki fark 10 puan.
Kadnlar erkeklerden daha dindar; daha dorusu
kendilerini daha dindar gryorlar. Aradaki fark,
aratrma ylna gre 6 il 10 puan arasnda deiiyor.
Eitim sbjektif dindarlk konusunda da nemli bir
faktr. Ancak, diplomaszlarla niversite mezunlar (ve
rencileri) arasndaki makas giderek daralyor. 1990da
aradaki fark tam 40 puand. zleyen yllarda 30 puann
biraz zerinde seyretti. u anda ise 23 puan. 40 puandan
23 puana den fark nemli bir deiime iaret ediyor.
Aradan geen yllarda niversite mezunlarnn profili
mi deiti? Bu soru ayr ve ayrntl bir cevab gerektiriyor.
Akla ilk gelen hipotezler (ama sadece hipotez) unlar
olabilir:
Hipotez 1. 1990larda niversite mezunu oranlar da, niversite
yanda olup da niversiteye gidebilenlerin oranlar da bugne gre ok
daha dkt. Dolaysyla niversiteliler bugne gre daha sekler
bir havuzdan geliyordu. Yani esas etken niversitede geirilen 4-5 yl
deil, girite zaten mevcut olan farkt. 1990lara dnp bu hipotezi
snamak, imknsz olmasa da, kolay deil.
Hipotez 2. niversitelerin yaps deiti; dolaysyla yksekretimde
renciler artk farkl bir sosyalizasyondan geiyor. Bu hipotez, yeterli
byklkte bir rneklemle niversite mezunlarn ya gruplarna gre
inceleyerek snanabilir. Ancak bizim rneklemimiz bu i iin maalesef
yeterli deil.
Bu iki hipotez birbirini dlamadndan, her ikisi de belli llerde
doru olabilir.
1 Torrey, Charles C.nin The Commercial-Theological Terms in the Koran (1892) adl eserinden
alntlayan: Stark, Rodney ve Roger Finke. Acts of Faith: Explaining the Human Side of Religion,
Berkeley: University of California Press, 2000, s. 40.
99
 Kendilerini Dindar Olarak Tanmlayanlarn Oran
Kendilerini
'Dindar'
Olarak
Tanmlayanlarn
Oran:1990-2011

(1990-2011)

100 Sbjektif dindarlk deerlendirmesine bir davran boyutu da katarak

96
93 daha kapsaml bir resim izebilmek iin, 10 maddelik basit bir dindarlk
92 92
90 lei gelitirdik. lekteki her maddede, 1 puan, dindar bir kiiden
90 88
85 85
86 88 beklenen davran, 0 puan ise tersini temsil ediyor. Bylece, lekte
Diplomasz 85
82
83
82
10 puan alan denek, btn maddelerde dindar kii beklentilerine uygun
80 81
80 80
80 Erkek davranm oluyor.
Kadn 78
79
76 75
75
79 Kadn lekteki 10 madde2 ise unlar:
Toplam 75
73
73
74 Diplomasz
70 Erkek 70
18-24 ya 67 niversite mezunu 1. Din sizin iin nemli mi?
66
(ok nemli=1 puan)
18-24 ya
60 60 60 2. ocukta dindarlk nemli mi?
57
58 Toplam
(Evet=1 puan)

50
3. Oru tutar msnz?
niversite
48 (Ka gn tuttuuna baklmakszn, evet=1 puan)
mezunu 4. Namaz klar msnz?
40 (Ne sklkta kldna baklmakszn, evet=1 puan)
1990 1996 2000 2001 2006 2011
5. Son kurban bayramnda ailenizde kurban kestiniz mi?
(Evet=1 puan)
6. Ramazanda le yemeklerinde lokantalar kapatlmal m?
(Evet=1 puan)
Kiilerin Kendilerini Dindar Olarak Tanmlama Oranlarnn 7. Kadnlarn mayo giymesi gnah m?
En Dk ve En Yksek Olduu Avrupa lkeleri (Evet=1 puan)
8. Kendinizi dindar bir kii olarak m grrsnz?
110 (Evet=1 puan)
100
95 97
100 91 9. Tanrnn sizin hayatnzdaki nemi
90 90
90 85 (Cetvelde 9 veya 10=1 puan)

80 10. Evrim mi yaratl m?

(Yaratl=1 puan)
70
60
50 45
41 42
40 32 32 32
30
20
10
0
Azerbaycan
Srbistan

Grcistan

Kosova

TRKYE

Belarus
Arnavutluk

ek Cum.

Estonya

Fransa

Britanya
Bosna-Hersek

sve

2 lek aslnda sadece bir fikir vermek iin derlendiyse de, istatistiksel gvenilirlik katsays da kabul
En ok dindar En az dindar edilebilir dzeyde (Cronbachs alpha=0.7).

100
Dindarlk leimizde sfr puan alan denekler (yani 10 sorunun tamamna dindar olmayan
kii beklentilerine uygun cevap verenler) yzde yarm dolaynda. On tam puan alanlarn (10
sorunun tamamna dindar kii beklentilerine uygun cevap verenler) oran ise yzde sekiz.
Tabii sfr ve on iki ekstrem u. Daha anlaml bir snflandrma yaparak rneklemi dindar
olmayan (0 il 3 puan), ortada (4, 5 veya 6 puan) ve dindar (7 il 10 puan) eklinde e
blersek, rneklemimizin yzde 9unun, bu tanmlamaya gre dindar olmayan (en azndan
dierlerine gre daha az dindar) grupta yer aldn gryoruz.

10 maddelik lein Trkiye ortalamas yediye ok yakn. Kadnlar erkeklerden, yallar

genlerden, kyller kentlilerden daha dindar. Ayrca eitim dzeyi arttka, dindarlk
leindeki ortalama puan da dyor.

10 Maddelik Dindarlk lei Ortalamalar

10 MADDELK DNDARLIK LE ORTALAMALARI
8.5
8.10
8

7.46 7.44
7.5
7.20
7.04 7.00
6.94
7 6.84 6.79
6.59 6.59
6.48
6.5

6.02
6

5.5

5
TRKYE Erkek Kadn 18-24 ya 25-34 ya 35-49 ya 50+ ya Diplomasz lkokul Orta-Lise niversite Kent Kr
Cinsiyet Ya Grubu EiPm Yerleim Yeri

101
 10 MADDELK DNDARLIK LENDE ORTALAMA PUANLAR

Deneklerin dindarlk dzeyini belirleyebilmek iin

gelitirdiimiz dindarlk leinde hem iman, hem de ibdete
ilikin maddeler var. lek ayrca baz tutum sorularn da
ieriyor. Haritada grld gibi, toplam dindarlk olarak
bakldnda, Batdan Douya doru belirgin ve muntazam
bir art var.

8.7 8.5 7.8 7.3 6.6 6.5 6.1 5.8

102

DNN YAANDII
DZEY
ftardan nce gittim Atik-Valde semtine,
Ka defa getiim bu sokaklar bugn yine,
Sessizdiler. Fakat Ramazan mneviyyeti
Bir tatl intizra evirmi skneti;
Semtin orulu halk, szlm benizliler,
Sessizce ardan dnyorlar birer birer;
Bakkalda bekleen fkar kzcazlar
Az ok yaknda sezdiriyor top ve iftar.
Meydanda kimse kalmad artk btn btn;
Bir top grltsyle bu shilde bitti gn.
.......
Yahya Kemal Beyatl,
Atik-Valdeden nen Sokakta
nanl bir insan inancn dzeyde yaayabilir ya da yaamak
isteyebilir.
Din hereyden nce bireyin kendi vicdan ile ilgili bir meseledir. nanr,
dua eder, ibdetini yapar, inancnn emrettii ahlki ilkelere uygun
yaar. Diyelim inanl bir Mslman ise, harama el srmez, mekruha
yaklamamaya alr. Ama bu inancn kendisi yaar. Bakasnn yaam Bunlar kiinin hayatnda dinin ve inancn nemiyle ve bireysel ibdet
tarz onu ilgilendirmez. nancn sosyal ve siyasal alana tamaz. nanl
herkes, inancn bu bireysel dzeyde mutlaka yaayacaktr. Kimilerine
gre modern ve laik bir toplumda olmas gereken zaten budur;
kimilerine gre ise bu durum dinin bireyin vicdanna hapsedilmesi
anlamna gelir ki, doal da deildir, doru da deildir.
nancn birey olarak yaayan kii, genellikle bu yaam paylamak
ihtiyacndadr. Duasn, ibadetini, haram veya hell bildiklerini
paylamak ister. Ky, kasabas, mahallesi... nancn birlikte yaad
yerlerdir onun iin. Byk airimizin dizeleriyle, iftardan nce btn bir
semt sessizlie brnr. Shildeki gn iftar topuyla bitecek, sokaklarda
kimse kalmayacaktr. Zaten muhtemelen bir gece nce de, Ramazan
davulcusuyla gene btn semt hep birlikte sahura kalkmtr. nan artk
sadece bireysel vicdan ve davran dzeyinde deil, topluluk (cemaat)
dzeyinde yaanmaktadr. Buradaki soru, byle bir toplulukta (semtte,
kyde, vb.) aykr denlerin ne kadar sosyal kontrol ve bask altnda
kalacaklardr. rnein Ramazan gn le yeme veren lokantalar...
erif Mardinin deyimiyle mahalle bu konuda ne dnr, ne yapar?
Gelelim nc dzeye... nancn bireysel dzeyde yaayanlarn bir
ksm bunu topluluk dzeyine tamak isterken, topluluk dzeyinde
yaayanlarn bir ksm da siyasal dzeye kmak isteyebilir. Bu nc
dzeyde artk iin iine yasalar, yasal dzenlemeler girer. nanca uygun
davran siyasal otorite salasn istenir.
Aslnda bu dzey, iie gemi daire eklinde dnlebilir. her be kiiden drd bu dncede. yle anlalyor ki, inancn
Siyasal Dzey
Topluluk Dzeyi
Birey Dzeyi
Burada nemli olan iki husus var. Birincisi dairelerin greceli bykl,
ikincisi ise topluluk dzeyinde ne kadar bask yaand, yaatld.
Bu iki husus da zaman ve meknda deiiklik gsterecek, ayrca farkl
inanlarn beklenti ve zellikleri de farkl olacaktr.
Bireysel dzeyle ilgili sorularmz nceki blmlerde gzden geirdik.
ile ilgili sorulard. Trkiye iin, en dardaki bu dairenin yaklak olarak
toplumun yzde 85i kadar olduunu varsayabiliriz. Bu dairenin dnda
kalan toplum bireylerinin oran ise yzde 10-15 civarnda.
Topluluk dzeyini lmekte kullanabileceimiz bir aratrma sorusu,
Ramazan aynda lokantalarn almas ile ilgili. Sorumuz,
Lokantalar, toplu yemekhaneler gibi yerlerin Ramazan aynda
gndzleri ak olmasn doru bulur musunuz? Yoksa bunlar
Ramazanda iftara kadar kapal m tutulmaldr?
eklinde kelimelendirildi. Dikkat edilecek olursa, bu soruda
yasaklamadan sz edilmiyor, sadece doru bulmak ifadesi
kullanlyor. Baka deyile, henz siyasal deil, topluluk (cemaat)
dzeyindeyiz.
Soruya Ramazanda lokantalar kapal olmal cevabn verenler yzde
40 civarnda. Tek soruyla bir sonuca varmak her zaman ok yanltc
olabilir ama, en azndan u anda elimizdeki bulguya dayanarak, ikinci
dairenin byklnn birincinin yars mertebesinde olduunu
syleyebiliriz. Tabii ihtiyat elden brakmadan...
Kayda deer bir nokta da, bu soruya verilen cevaplarn blgeler
arasnda drt kata varan farkllklar gsteriyor olmas. rnein
zmirlilerin yaklak bete biri lokantalarn kapal kalmasndan yana
gr belirtirken, Gneydouda bunun tam drt kat insan, yani
yaanabilecei dzeyi temsil eden dairelerimizi Trkiye iin deil,
blgeler iin hesaplamak daha doru olacak.
103
 Temsili dairelerimizden en ite kalan ve en k siyasal dzeyi
simgeliyor. Bu dzeyde iin iine artk yasal dzenlemeler, yasaklar,
meyyideler giriyor. Dinini bu dzeyde yaamak isteyen birey,
eitimden ekonomiye, ceza hukukuna kadar pek ok alann dini
kurallara gre dzenlenmesini istiyor.

Eer balangtaki varsaymmz doruysa, bu en iteki dairenin ayn

zamanda en kk daire olmas gerekir. nk toplumda inan sahibi
her birey, tanm gerei, inancn bireysel dzeyde yaayacaktr. Baka
trls zaten dnlemez zira, inan bu dzeyde yaanmyorsa
zaten yoktur. Dolaysyla en byk daire yaklak olarak toplumdaki
en geni tanmyla dindar kesimin byklne eit olmaldr. Bu
kitlenin bir blm, inancn topluluk dzeyine (ortadaki daire) tamak
isteyecektir. Bunlarn da yalnzca bir blm topluluk dzeyinden
siyasal dzeye geeceinden, beklentimiz siyasal dzeyi temsil eden i
dairenin alan olarak en kk daire olmasdr.

2009 ylnda yaptmz aratrma, siyasal dzey hipotezini

snayabilmemizi salayacak be soru ihtiva ediyor. Sorular, be alann
dini kurallara gre dzenlenmesi konusunda denein grn
irdeliyor. Eitim sistemi, hkmet ileri, mirasla ilgili kanun ve kurallar,
eitli sulara (mesel hrszla) verilecek cezalar ve nihayet faizle
ilgili dzenlemelerin dini kurallara gre dzenlenmesi mi, yoksa dinin
bu ilere hi karmamas m uygundur, diye soruluyor. Bu alanlarn
dini kurallara gre dzenlenmesini, ilgili kanun ve ynetmeliklerin
dini kurallara uygun yaplmasn, yani ksacas inancn siyasal dzeye
gemesini doru bulanlarn oranlar yle:
Eitim sistemi %22
Hkmet ileri %14
Miras kurallar %23
Sulara verilecek cezalar %23
Faiz %28

Bu bulgular, i dairenin bykl ile ilgili hipotezimizi doruluyor.

Soru sorduumuz be alandan bir ortalama alacak olursak, i dairenin
alan, orta dairenin yarsndan biraz byk. Daha ak bir ifadeyle, dini
siyasal dzeyde yaamak isteyenler toplumun bete biri dolaynda.

104
 RAMAZANDA LOKANTA ve YEMEKHANELERN FTARA KADAR KAPALI KALMASI GEREKTN DNENLER

Gneydou Anadoluda her 10 kiiden 8i, Ramazanda

lokantalarn ve toplu yemek yenen yerlerin iftara kadar
kapal kalmas gerektiini dnrken, zmirde bu oran bete
bir. stanbullularn da yaklak te biri Ramazanda gndz
lokantalarn kapal kalmasndan yana.

%79 %70 %48 %46 %36 %30 %28 %21

105

BLM,
TEKNOLOJ ve DN
...Trkler, mekanik icatlar eytana yorar ve
talanan iblisten korunmak iin gnde
be kez namaz klarlar. Her nedense sahip
olduumu dndkleri mekanik bir yetenek
nedeniyle, beni de bir Osmanl dierine
mparatorluktaki en eytani adamdr
diye takdim etti. Bu btl itikad, ou kimse
tarafndan alaya alnsa bile, mekanik
gelimeye yardmc olmaz.
Cyrus Hamlin, Among the Turks1
106
Gerekten de eytan icd diye dilimize yerlemi bir deyim vardr
ama sanyoruz burada kastedilen dini anlamda eytan deil. Kurnaz,
ok becerikli, herkesi kandrabilen, zeki insan iin kullanlan bir sfat bu.
Hamlin de btl itikad dedii bu deyime pek ok insann gldn sorunun, dindarlarla dindar olmayanlar (tabii gene deneklerin kendi
kabul ediyor ama, byle bir dncenin teknolojik gelimeye engel tekil
ettiini dnyor. Gemi yzyllarda, gvur icd veya eytan icd beklentiyi dorulamad.
gibi deyimler gerekten teknolojiye kar bir tavr m yanstyordu? Eer
yleyse, bu tavr ne kadar yaygnd? Bu sorularn cevabn (geri onlar
da aralarnda katiyen anlaamayacaktr ama) tarihilere brakalm ve
biz bugne dnelim. Acaba bugn iman ile bilim ve teknoloji arasnda
ne gibi bir iliki kuruluyor? Bilim ile dinin syledikleri eliirse nasl bir
tutum sergileniyor?
Hereyden nce unu belirtmeliyiz ki, Trk toplumu, en azndan soyut
bir kavram olarak sorulduunda, bilime son derece saygl ve teknolojik
yeniliklere de fevkalde ak bir tutum benimsiyor.
Toplum yaantmzda, teknolojik gelimelere daha fazla nem
verilmesi iyi mi olurdu? Kt m olurdu? Yoksa sizin iin farketmez
miydi? sorusunu son aratrmamzda deneklerin yzde 61i iyi
olurdu eklinde cevaplandrm. Teknolojik gelimelere daha fazla
nem verilmesi kt olurdu diyenlerin oran ise sadece yzde 4.
(Geriye kalanlar farketmezdi cevabn verenler.)
Belki bu konunun giriinde sorduumuz soru asndan daha da ilginci,
kendisini dindar olarak tanmlayanlar arasnda teknolojik gelimeye
nem verilmesini olumlu bulanlarn orannn dindar olmayanlardan
daha yksek olmas (dindar: yzde 62; dindar deil: yzde 57). Ayn
ekilde, mesel oru tutanlar arasnda da oran tutmayanlardan
biraz daha yksek. Aradaki 3-5 puanlk farklarn nemli olmadn
dnsek bile, en azndan bu soruya verilen cevaplara dayanarak,
dindarlarn teknolojik gelimelere dindar olmayanlardan daha olumsuz
yaklatklarn syleyebilmek mmkn deil.
Bir baka soruda deneklere bilim ve teknoloji, yaamlarmz daha
salkl, daha kolay ve rahat yapar ifadesine katlp katlmadklar
(10 puanlk bir cetvel vastasyla) soruldu. Bu soruya verilen cevaplarda
da, ifadeye katlmayanlar ok kk bir aznlk tekil ediyor; byk
ounluk ise cetvelin kesinlikle katlrm tarafnda yer alyor. Cetvel
ortalamalarna bakldnda, bu soruya verilen cevaplarda da kendisini
dindar olarak tanmlayanlarla, byle tanmlamayanlar arasnda kayda
deer bir fark yok.
Bilimle ahlki deerler arasndaki ilikiyi sorgulamaya ynelik bir
soruda ise bilimin kt etkilerinden biri de insanlarda doru ve yanl
anlayn zedelemesidir grne katlma derecesi soruldu. Bu
ifadesine gre) bir miktar ayrtrmas beklenebilirdi ama veriler bu
Bilime kar tutumlar soyut dzeyde sorgulayan bu sorulardan sonra
meseleyi daha somut bir ekle dkelim ve din ile bilim eliirse ne
olacan irdeleyelim.
Deerler Aratrmas bu hususu, lf gezdirmeden, dorudan soruyor:
Bilim ile din eliirse, her zaman din dorudur. Deneklerden istenen
bu ifadeyi onaylayp onaylamadklarn kesinlikle katlrm, katlrm,
katlmam veya kesinlikle katlmam klarndan birisiyle belirtmeleri.
lgin bir ekilde, bu soruyu cevapsz brakanlarn oran ykseke (yzde
9).
Cevap verenlerin dalm ise yle:
Bilim ile din eliirse, her zaman dinin doru olduuna,
Kesinlikle katlrm %42
Katlrm %37
Katlmam %16
Kesinlikle katlmam %6
Daha nce yaptmz gibi, cevabn kesinlikle ksmn bir yana
brakp, bu ifadeye katlan ve katlmayanlarn oranna baknca, byk
ounluun (yzde 79), eliki hlinde bilimin deil, dinin dediinin
doru olduunu dndn gryoruz. Toplumumuzda her on
kiiden sekizinin grn bilim ve teknoloji iyi, gzel, yararl ama...
eklinde zetleyebiliriz.
Demografik deikenlere gre baktmzda, cinsiyetin ve yerleim
yerinin (kent/kr) din-bilim elikisi hakkndaki grleri etkilemediini
gryoruz. Yan etkisi de fazla belirgin deil. Bu konudaki grleri
etkileyen nemli faktr ise gene ve her zaman- eitim. lkokul mezunu
da olmayan diplomasz deneklerin tam yzde 91i, din ve bilim
eliirse her zaman din dorudur diyor. niversitelilerde ise bu oran
30 puana yakn dle yzde 63 oluyor. Yani niversite mezunlarnn
da neredeyse te ikisi her zaman doru olan dindir grne yakn
duruyor.
1 Hamlin, Cyrus. Among the Turks, New York: Robert Carter & Brothers, 1878, s. 58 (Boazii
niversitesi tarafndan yaplan tpk basm; Trkeye tarafmzdan evrildi.)
Toplum Yaamnda Teknolojik Gelimelere Daha Fazla Yer Verilmesi Gelelim Trkiyeye... Bizim sorumuz u ekildeydi:
Yeryznde hayatn geliimi ile ilgili olarak, aadaki iki ifadeden hangisi sizin grlerinize daha
yakn?
%3 1. Dnyadaki btn canllar, aynen bugnk hlleriyle, tek bir Yaradan tarafndan
yaratlmlardr.
%4 2. Dnyadaki yaam, tek hcrelilerden balayarak, ok uzun bir evrim srecinin sonunda
bugne gelmitir.

Kt olur Bulgularmzn, Trk toplumunu uzaktan da olsa tanyan hi kimse iin bir srpriz tekil etmeyeceini
dnyoruz. Soruya cevap veren her 10 kiiden neredeyse dokuzu birinci gr, yani btn canllarn
%35 %62
yi olur aynen bugnk hlleriyle yaratldklar grn benimsiyor. Soruya cevap vermeyenleri de katarsak,
%35 %61
tm rneklem iindeki oran da yzde 84. Biraz farkl sorulan Gallup sorusunun cevap kk var ama,
Farketmez evrim yanllarnn oran galiba Trkiye ve ABDde birbirine hayli yakn.

Yukardaki soruda birinci gre (yaratl inanc) katlanlarn oran btn blgelerde ve btn demografik
gruplarda yzde 80in zerinde. rnein niversite mezunlarnda bu oran yzde 85, zmirlilerde ise
yzde 82 olarak bulundu. Kadnlarla erkekler, kentlilerle krllar arasnda da bir fark yok.

Bu blmn Atlasn en uzun ve tartmal blm olacan sylemitik. Sanyoruz her iki hususta da
szmz tuttuk.
D Daire kendilerini dindar Daire toplam nfusu
O zaman bir baka derin tartma konusuna, kadna ve cinsiyetle ilgili deerlere bakmaya balayabiliriz.
olarak tanmlayanlar temsil temsil etmektedir.
etmektedir.
Bilim ile din atrsa her zaman din dorudur Grne Katlanlar
Bilimin en gsz olduu blgenin Dou Anadolu olduu anlalyor. 100
91
Bu blgede bilime kar her zaman dinin doru olduunu dnenler 90 85
84
neredeyse nfusun tamam (yzde 94). zmirde ise bu oran yzde 66 79 80
78 79 78
80
80 77
75 75
civarnda gzkyor.
70
63
Amerika Birleik Devletlerinde, din ve bilim insanlar arasndaki en byk
60
ve en ok ses getiren tartma alanlarndan bir tanesi evrim ve yaratl
ikilemi olsa gerek. Amerikallarn yarya yakn evrim teorisinin deil, 50
yaratl inancnn doru olduu kansnda. Mays 2012deki son Gallup
40
aratrmasnda da, deneklere Tanr insanlar bundan yaklak 10,000 yl
kadar nce, bugnk halleriyle yaratt grne katlp katlmadklar 30

soruluyor. Amerikan toplumunun yzde 46s insann varoluunun 20

TRKYE

18-24 ya

25-34 ya

35-49 ya

50+ ya

lkokul

Orta-Lise

Kent
Erkek

Kadn

niversite

Kr
Diplomasz
yaratl aklamasn kabul ediyor. Bu oran 30 yldan beri de hemen
hemen hi deimemi. Amerikallar arasnda Tanrsz bir evrimi doru
olarak benimseyenlerin oran ise yzde 15.2 Cinsiyet Ya Grubu EiOm Yerleim Yeri

2 http://www.huffingtonpost.com/2012/06/01/gallup-poll-americans-creationism-evolution_n_1563800.html

107
 DN ve BLM ELRSE, HER ZAMAN DN DORUDUR GRNE KATILANLAR

Herhangi bir konuda, bilimin syledikleri dini retilerle

eliirse hangisine itibar etmek gerekir? Dou Anadoluda
neredeyse herkes byle bir durumda bilimin deil dinin
sylediklerinin doru olduunu dnyor. eliki durumunda
bilimin sylediklerinin geerli olacan dnenlerin orannn
en yksek olduu yer zmir ama orada da bu gr ifade
edenlerin oran sadec te bir dolaynda.

% 94 % 88 % 87 % 80 % 77 % 75 %74 % 66

108
109
110
IX. ERKEK TOPLUMDA KADININ YER:
ATAERKL DEOLOJ YERL YERNDE

Genellikle erkekler aptal,

kadirbilmez, kskan, bakalarnn
mallarna kar tamahkr olurlar;
gl iken stnlklerini ktye
kullanrlar, zayfken dzenbaz
olurlar. Erkeklerden daha nzik ve
daha dayanksz organlarla doan
kadnlar, normal olarak daha kurnaz
ve daha az barbardrlar. Bu [gzlem]
ylesine dorudur ki, idam edilen
bin sulu iinde drt kadna belki
rastlarsnz.
Voltaire, Dieu et les Hommes 1

111
112
E vliya elebiden Voltairee pek ok dnr ve yazarn Osmanl-
Avrupal karlatrmas yaparken en arpc bulduklar farkllklardan
biri, kadnlarn konumu ve toplumsal roldr. Feracesinin ardndaki
be lke ise, rdn, Banglade, Msr, Fas, Nijerya. Sylemeye gerek
yok, birincilerle sonuncular arasnda dalar kadar farklar var. Bizim
merakmz ise Trkiyenin yeri. Trkiye, bu 60 lke arasnda 48inci
kadn yz ya da harem dairesi hep bir gizem kayna, peenin durumda.4 Kadna seme ve seilme hakkn pek ok Bat lkesinden
arkasndaki yz ise ou zaman bir alay konusu olmutur. Voltaire, nce tanm bir lke iin biraz dndrc bir konum. Trk halknn,
Doulular ve Avrupallar arasndaki temel farkn kadna yaplan kadn meselesine bakn biraz daha ayrntl biimde incelemeye
muamelede aka grldn sylyor ve Avrupada kadnn zgr alalm.
olduunu, Douda ise esarete mahkm edildiini iddia ediyordu.2
Bu dnceyi eitli ekillerde dile getiren Avrupal seyyahlarn ve
yazarlarn rnekleri saymakla bitmez. 3

Konuya gnmz deerleri asndan baktmzda, Avrupallarla Trkler

arasndaki en byk farklardan birinin (kukusuz tek fark deil ama en
ok dikkat ekenlerden biri) kadnn toplumdaki yeri ve kadna bak
olduunu gryoruz. Saysz uluslararas istatistik, Trkiyede ve dier
Mslman toplumlarda, kadn-erkek eitliinde katedilmesi gereken
hayli mesafe bulunduunu gsteriyor. Trkiyede kadn, siyasette,
alma hayatnda, ynetim kademelerinde erkein ok gerisinde.

Bu durumun nedenleri hararetli bir tartma konusu. Nedeni kltrel

deerlerde mi aramak lzm, yoksa kurumlarda m? O noktada
mutabakat yok. Ama inkr edilemeyecek husus, hem kurumlarn, hem
kltrel deerlerin kadn-erkek eitliinden uzak olduklar. En yakn
gelenler skandinav toplumlar ama, dnyada kadn-erkek eitliini tam
salayabilmi toplum henz yok. Ancak bu hedefin ne kadar yaknnda
veya uzanda bulunulduu da nemli tabii. Ama bundan da ok nemli
bir husus, bu hedefin hedef olarak benimsenip benimsenmedii. Eer
kadn da erkek egemen deerleri benimsemi, onlar iselletirmise,
ikinci cins olmay normal kabul ediyorsa, o toplumda eitlik, ulalmas
gereken bir hedef, bir ideal durum olarak bile grlmyor demektir.

Inglehart ve Norris 100 puanlk bir cinsiyet eitlii lei

oluturmular. Bu lek, kamuoylarna sorulan sorulardan oluuyor.
lek puanlar 60 lke iin hesaplanm. 60 lke iinde, Inglehart-
Norris leine gre kadn-erkek eitliinin en fazla benimsendii
be lke Finlandiya, sve, B. Almanya, Kanada ve Norve. En alttaki

1 Eserin God and Human Beings balkl ngilizce evirisinden (Shreve, Michael, ev., Amherst,
NY: Prometheurs Books, 2010, s. 17). Trkeye tarafmzdan evrildi.
2 Passerini, Luisa. Europe in Love, Love in Europe, London, New York: I.B. Tauris, 1999, s. 1-2.
3 Bir rnek olarak, el-Aybet, Glgn, Avrupal Seyyahlarn Gznden Osmanl Dnyas ve nsanlar
(stanbul: letiim, 2003) adl kitabnda, Fransz diplomat Canayenin u szlerini naklediyor: Bu
byk hanmefendiler kocalarndan baka bir erkee asla grnmezler. Bana gre bu Trk deti
acmaszdr. Bizim kadnlarmz ve hatt vahi hayvanlar bile hr yaarken bu zarif ve gzel kadnlarn 4 Inglehart, Ronald ve Pippa Norris. Rising Tide: Gender Equality and Cultural Change Around the
kapal tutulmasn anlayamyorum. Dnlerde yaplan enliklerde, ziyafetlerde, oyunlarda gen
kzlarn hibirini asla gremem. s. 126 World, Cambridge: Cambridge University Press, 2003. s. 33.

113
 Yasal dzlemde kadn haklarn gvence altna almak, kurumsal Ailenin"Ailenin
reisi erkek olmaldr
Reisi fadesine
Erkek Olmaldr" Katlanlar
fadesine Ka?lanlar
planda kadn-erkek eitliine ynelik admlar atmak kukusuz son
90 87
derece nemli. rnein miras, boanma gibi olaylarda kadnn 84

KADIN DA NANMAZSA:
81 80 81
hakkn alabilmesi ancak bu yasal-kurumsal ereve sayesinde 80 76
79
75
salanabilir. Ama biliriz ki ve de sosyoloji bize hep syler ki, pek ok 73

CNSYETLER ARASI 71 72

ey, yasalar ol! deyince olmaz. Medeni Kanundan ailenin reisi 70 67

63

ETSZLK kocadr ibaresini karal ve yerine evlilik birliini eler birlikte

ynetirler maddesini yerletireli 10 yl oldu. Olmasna oldu da,
60

acaba bugn durum nicedir, bir bakalm. 50

Ve kadnlar, Aratrmamzda deneklere bizim toplumumuzda ailenin reisi 40

bizim kadnlarmz: erkek olmaldr ifadesine katlp katlmadklar soruldu. Grld
korkun ve mbarek elleri, ki, her drt kiiden (yzde 76) bu ifadeye katlyor. 2009 30

TRKYE

18-24 ya

25-34 ya

35-49 ya

50+ ya

lkokul

Orta-Lise

Kent
Erkek

Kadn

Diplomasz

Kr
niversite
aratrmamzda da bu oran yzde 71, 2006da ise yzde 73 olarak
ince, kk eneleri, kocaman gzleriyle
bulunmutu. Demek ki son be alt ylda fazla deien birey yok.
anamz, avradmz, yrimiz
Cinsiyet Ya Grubu EiOm Yerleim
ve sanki hi yaamam gibi len Bu bulgulardaki esas ilgin nokta ise, kadnlarn ounluunun Yeri
hem de byk ounluunun- da erkein aile reisliini kabullenmi
ve soframzdaki yeri Eler arasndaki eitlik konusunda, aratrmamzda ilgin olduunu
olmalar. Kabul oranlar erkekler iin yzde 81, kadnlar iin ise
kzmzden sonra gelen yzde 71. niversitelilerin bile neredeyse te ikisi aile reisinin dndmz bir soru yer ald. Birok kadnmz hakl olarak azck
ve dalara karp urunda hapis yattmz erkek olmas gerektii grne katlyor. niversite mezunu kzdracan dndmz bir soru: Kadn her zaman kocasna
kadnlarda ise oran yzde 48. yle anlalyor ki, erkein aile itaat etmeli, onun sznden kmamaldr grne acaba kim, ne
ve ekinde, ttnde, odunda ve pazardaki
iindeki geleneksel stn konumu, toplumda yerleik ve yaygn bir lde katlr?
ve karasabana koulan
deer. Ailenin reisi sorusunun tam tanmlanm bir durumu yanstmayan
ve allarda
Bir cmle ile de blgelere gre bulgularmza deinelim. zmirli genel bir ifade olduu, bu nedenle de cevaplarn soyut kald, bir
ltsnda yere sapl baklarn
kadnlarn yzde 57si, stanbullu kadnlarn yzde 65i ve Dou alkanln sonucu olmaktan te bir anlam ifade etmedii ileri
oynak, ar kalalar ve zilleriyle bizim olan srlebilir. Bu grte hakikat pay da bulunabilir. Ancak kocaya
Anadolulu kadnlarn da yzde 87si ailenin reisinin erkek olmas
kadnlar, gerektii dncesinde. 2 itaatle ilgili sorumuz ok daha somut. fade itaat kelimesini ierdii
bizim kadnlarmz. gibi, bunun da tam anlalmamas olaslna kar koca sznden hi
Bu blmn alt balndaki kadnlar da inanmazsa nlemiyle kmama gereini ekliyor.
Nzm Hikmet, Kuvyi Milliye, Kadnlarmz 1
tam da bu olgunun altn izmek istemitik. Konuyla ilgili hemen
btn deer ve tutumlarda, kadnlarn nemli bir kesimi de eitlik Kadnn kocasna itaatle, onun sznden kmamakla ykml
fikrine mesafeli duruyorlar. olduunu belirten ifadeye, bu soruya cevap veren 2,168 denein
yzde 64 katlyor (kesinlikle katlan ve katlanlarn toplam). Ayn
Aslnda Inglehart ve Norris 3 de kadnlarn bu tutumunu aklamaya soru iin, 2006 yl bulgumuz yzde 62, 2009 yl bulgumuz ise yzde
alyorlar. Onlara gre, gelimi sanayi tesi toplumlarda kadn 61. Her iki soru iin de, cevaplarn dalmnn alt yl iinde yaplan
haklar ve kadn-erkek eitlii ykselen ve nnde durulamayan aratrmada ayn dzeylerde kmas hatl lm olasln da ok
bir dalga. Ama geleneksel toplumlarda durum farkl. Oralarda dryor.
kadnlar da kendilerine biilen rol ve staty benimsiyorlar.
Durumu iselletirip, eitlii deil, eitsizlii normal gryorlar.
1 Nzm Hikmet. iirler, stanbul: Yap Kredi Yaynlar (15. bask), 2011, s. 71-72.
2 Pek ok kez tekrarladmz gibi, hi kukusuz bu bulgular ciddi hat paylar ieriyor olabilir.
3 Inglehart, Ronald ve Pippa, Norris, a.g.e.

114
Bu soruyla ilgili esas zerinde durulmas gereken bulgumuz ise, kadnlarn Kadn her zaman
"Kadn Her kocasna itaat etmeli
Zaman Kocasna taat EGrne Katlanlar
tmeli" Grne Ka@lanlar
yzde 59unun da sorudaki ifadeye katlyor olmas. Erkeklerle kadnlarn 80 76 74
soruya verdikleri cevap arasnda sadece 10 puanlk fark var ve kadnlarn da 69
71 70
70 66
ounluu kadnn kocasnn sznden kmamas, ona her zaman itaat etmesi 64
61
59 60 59
gerektiini dnyor. zmirli kadnlarn yzde 40 bu gre katlrken, Dou 60 56
51
Anadolu iin bulduumuz oran yzde 71.
50

40
niversite eitimi kz ocuklardan ok erkek ocuklar iin
"niversite ei3mi kz ocuklardan ok erkek ocuklar iin nemlidir" Grne 30
nemlidir GrneKaDlanlar Katlanlar
50 20
46
45 10
41
40
35 36 0

TRKYE

18-24 ya

25-34 ya

35-49 ya

50+ ya

lkokul
Erkek

Kadn

Diplomasz

Kr
Kent
Orta-Lise

niversite
35 33 33 32 32 32
31 31
30 28
25
25 Cinsiyet Ya Grubu EiOm Yerleim Yeri

20

15

10

0
TRKYE

18-24 ya

25-34 ya

35-49 ya

50+ ya

lkokul

Kr
Erkek

Kadn

Diplomasz

Kent
Orta-Lise

niversite

Cinsiyet Ya Grubu EiMm Yerleim Yeri

Kar-koca arasnda eitsizlik bylesine doal grlrken, kz ocuklarnn eitimi

konusunda ounluk eitlikten yana. niversite eitimi, kz ocuktan ok erkek
ocuk iin geerlidir grne katlanlarn oran te bir dolaynda. Geri
bu oran da yksek bulunabilir ama, yukardaki iki soruya verilen cevaplarla
bir karlatrma yaplnca, aradaki byk fark bir iyimserlik nedeni saylmal.
Ama gene ilgin olan daha dorusu belki de artk hi ilgin olmayan- bir
husus, kz ocuklarnn eitimi konusunda da kadnlarn erkeklerle neredeyse
ayn tutumu sergilemeleri. kinci bir nokta da, kzlarn niversite okumas
konusunda genlerin, orta yallarn ve yallarn dnceleri arasnda bir fark
bulunmamas.

115
 KADININ HER ZAMAN KOCASINA TAAT ETMES ve ONUN SZNDEN
IKMAMASI GEREKT GRNDE OLAN KADINLARIN ORANI

Bu haritada sadece kadnlarn grleri yer alyor. Kadnn

kocasna itaati sorusunda da zmir bir uta, Dou Anadolu
ise dier uta yer alyor. zmiri stanbul, Bat Anadolu ve
Akdeniz izliyor. Dou Anadolulu kadnlarn neredeyse drtte
, kadnn her zaman kocasna itaat etmesi, onun sznden
kmamas gerektii grnde.

%71 %68 %66 %65 %64 %54 %46 %40

116

KADININ YER EV DEL
AMA: KADIN ve ALIMA
HAYATI
...ocan ayaznda, arazi giysileriyle taburun
iindeki sarn kadn gren avu gzlerine
inanamad.
Siz eitime katlmak zorunda deilsiniz,
Yarbay, dedi.
Deilim ama katlabilirim de yle deil mi?
Elbette.
O halde katlmak istiyorum.
Zorlandnz yerde hemen brakn.
Tamam.
Aylinin iinde bulunduu kta nce bir sre
uygun adm yrd. Sonra daha uzaktaki
eitim blgesine doru yola koyuldu. avu,
Koo, dedi. Tm askerler tek sraya geip
komaya baladlar. Yarm saatlik bir koudan
sonra, avu yannda bitti Aylinin.
yi misiniz?
Ben iyiyim, ya siz? dedi Aylin.
avu iinden, Sen imdi grrsn gnn,
diye geirdi.
Aye Kulin, Ad: Aylin 1
Bir yandan eitli resmi, yarresmi, gayriresmi ulusal ve uluslararas sizlik sorunu varsa iverenlerin erkekleri tercih etmesi gerektiini
kurulular kadn istihdamn artrmaya alyor, bu amala proje dnenlerin oran Trkiyede yzde 60 iken (2000 ylnda da yzde
stne proje gelitiriyorlar. Dier yandan, kadnn gerek yerinin 60), Avrupa ortalamas bu rakamn yarsnn da hayli altnda (yzde
evi olduuna, ev dnda alan kadnn ocuklarnn bundan zarar 24). 47 Avrupa lkesi iinde, bu konuda Trkiyenin ilerisinde bir
greceine dir yaygn bir gr var. Sadece Trkiyede deil, her tek lke var: Azerbaycan. Trkiyede yzde 60 olan oran, Danimarka,
lkede taraftar olan bir gr bu. Bu konuda kadnn-erkein, zlanda ve svete yzde 2 dolaynda. Baka bir deyile, oralarda bu
gencin-yalnn, kentlinin-kylnn dncelerini ayrntl bir
ekilde ortaya koymak ise Deerler Aratrmalarnn grevi.
gr paylaanlar yok mertebesinde.
Deerler Aratrmalarnda kadnn ev dnda almasna ilikin lkede insanlar i bulamyorsa, almak kadnlardan
pek ok soru var. Bunlara ilveten bizim Trkiye aratrmalarnda ok erkeklerin hakkdr Grne Katlr msnz?
sorduumuz sorular var. Ancak, Atlasn yer snrlamalar iinde biz
bunlarn sadece birka tanesine deinme imknna sahibiz.
Analizimize gene eitlik konusundan balayalm ve iki soruya verilen
cevaplar paylaalm. Bu sorulardan birincisi, eer lkede isizlik %26 %55
sorunu varsa, almann kadnlardan ok erkeklerin hakk olduu %20
grne ilikin. kinci soru ise, erkeklerin kadnlardan daha iyi
%64
irket yneticisi olduklar dncesine katlma dzeyini belirliyor.
e Almada Erkee ncelik
lkede eer insanlar i bulamyorsa, almak kadnlardan ok
%16
erkeklerin hakkdr ifadesine katlanlarn oran yaklak yzde 60.
Yani en azndan bu yzde altmlk kesim, kadn istihdam konusunda
hele nce erkeklere bir i bulalm, sonra kadnlar dnrz
demek istiyor. imdiye kadar paylatmz bulgulardan, sadece %19
erkeklerin deil, kadnlarn da ounluunun bu grte olduunu
tahmin edebiliriz.
Sorunun bu ekilde sorulduu 1996 ylndan bu yana, ie almada
erkeklere ncelik vermek gerektii kansnda olanlarn oranlarna
D Daire kadnlar temsil Daire erkekleri temsil
baktmzda, 2006 ylndaki aklayamadmz d (muhtemelen
rneklem hats) dnda, istikrarl bir tablo gryoruz. 1996 ylnda etmektedir. etmektedir.
bu gr onaylayanlarn oran yzde 67 iken, izleyen yllarda (2006
hari) hep yzde 60 dolaylarnda seyrediyor. Katlr Ne katlr, Katlmaz
ne katlmaz
e almada erkee ncelik tanma sorusunda eitli Avrupa
lkelerinin halklarnn nasl dndne bir gz atsak m, yoksa
bunu zaten oumuz tahmin ediyor mu? Bu blmn banda,
Avrupa toplumlar ile Trk toplumunun deerleri arasndaki en
byk farklardan birinin kadn konusunda olduunu belirtmitik.
Gerekten de, rnein bu konuda artk bir farktan deil, olsa olsa
bir uurumdan sz edebiliriz. 1 Kulin, Aye. Ad: Aylin, stanbul: Remzi Kitabevi, 6. Basm, 1997, s. 260-261.
117
 sizlik sorunu varsa almak erkeklerin hakk Grne Katlanlar lkede sizlik Varsa Erkee ncelik Vermeyi Onaylayanlarn Oran
lkede
sizlik
Varsa
Erkee
ncelik
Vermeyi
Onaylayanlarn
Oran

80
90

73
80

80

70
67
67

70

63

60
61
60

60
58
60

56
55
55
52

50

50
46 40
33
31
30
24
40
20 15
13 13 14

30 10
2 3 3
0

ka

sa

ya

an
iya

an

an
e
20

nd

ny

sn

Y
ta
an
rv

an
ar

yc
st

ist
nd

RK
ris

Bo
ita
lla
18-24 ya

25-34 ya

35-49 ya

50+ ya
TRKYE

lkokul

Kent

Kr
Orta-Lise

niversite
Diplomasz

No

ni
m

Fr

ba
m

en
la

T
lga
Ho

na
Br
ni

Al

er
Fin

m
Da

Bu

Yu

Az
Er
Erkekler Daha yi irket Yneticisi mi?
Ya Grubu EiMm Yerleim Yeri
te yandan, erkeklerin kadnlardan daha iyi irket yneticisi olduklarn
onaylayanlarn oran da yzde 67yi buluyor. rneklemimizdeki kadnlarn da
yzde 64nn grnn bu olduunu sylersek, herhalde bakaca bir yoruma
gerek kalmayacaktr. Buna belki bir de niversite mezunlarnn ounluunun da
byle dndn ekleyebiliriz. Peki, niversite mezunu veya rencisi kadnlar?
sizlik Sorunu Varsa e Almada Erkeklere ncelik Verilmesi Onlarn da yzde 43 yneticinin iyisi erkek olur grnde. En iyisi bu alt bal
Gerektiini Dnenler burada noktalamak olacak!
(1996-2011) Genelde Erkeklerin Kadnlardan Daha yi
80 irket Yneticisi Olduunu Dnenler
90
70 79
80 74
70 71 71
60 70 67 66 66 65
64 64
60
60 55
50
50
40
40
30
30

20 20

10 10

0
TRKYE

18-24 ya

25-34 ya

35-49 ya

50+ ya

lkokul

Kr
Erkek

Kadn

Diplomasz

Kent
Orta-Lise

niversite
0
1996 2000 2001 2006 2008 2011

Cinsiyet Ya Grubu EiOm Yerleim Yeri

118
alan Kadn ve ocuk
Son aratrmamzda, deneklere darda alan bir annenin ocuklar bundan zarar
Darda alan annenin ocuklar bundan zarar grr
grr fikrine katlp katlmadklar soruldu. Soruyu cevaplandranlarn yzde 68i
fadesine Katlanlar
bu ifadeye katldklarn bildirdi. Bu konuda erkeklerle kadnlar arasnda da bir gr 90
farknn bulunmad gzlemlendi (erkekler yzde 69; kadnlar yzde 67). Kadnlarn 79
80 75
72
da te ikisi altklar takdirde ocuklarnn bundan zarar grecei dncesindeydi. 70
68 69 67 69 68 70
66
65 65
Kukusuz byle bir tutum, kadnn ev dnda alma konusunda daha ekingen 59
60
davranmasna yol aacaktr.
50
Demografik faktrlerin alan kadnn ocuu deikenine etkisi beklenildii 40
gibi. Ya grubu tutumda bir deiiklik meydana getirmiyor. Annenin almasndan 30
ocuun zarar greceini dnenlerin oran, eitimliler ve kentliler arasnda
20
greceli olarak biraz daha dk.
10
Acaba btn iyerlerinde, yksek standartlarda yuvalar, kreler bulunsayd, bu 0

18-24 ya

25-34 ya

35-49 ya

50+ ya
TRKYE

lkokul

Orta-Lise

Kent
Erkek

Kadn

Diplomasz

Kr
niversite
tutumda bir deiiklik meydana gelir miydi? Muhtemelen evet, ama yava ve tedrici
bir ekilde. Somut sonular grlrse, yuva ocuklarnn da baarl, dengeli bireyler
olarak hayata atldklar anlalrsa, bu durum tutumlara da yansyacaktr. Ama
Cinsiyet Ya Grubu EiOm Yerleim Yeri
kukusuz uzun ve g bir sre bu.

imdiye kadar yaptmz hemen btn analizlerde, bizim corafi blge tanmlarmz
erevesinde, Trkiyede en liberal blge olarak ortaya kan zmirin alan
annenin ocuu meselesine farkl baktn gryoruz. rnein stanbullularn yzde
51i alan annenin ocuunun bundan zarar greceini dnrken, zmirde bu Henz ilkokula gitmeyen bir ocuk, annesi alrsa bundan zarar grr
oran yzde 76. Hatt bu konuda zmir ve bir btn olarak Bat Anadolu, dier btn fadesini Onaylayanlar
blgelerden farkl ve daha muhafazakr dnyor. Eer lmler doru ise, bu 90 85
bulgular nasl aklayabileceimizi bilemiyoruz. 80
80
73 73
Daha nceki aratrmalarmzda alan anne ve ocuk sorusu farkl bir ifadeyle 69
70
sorulduu iin bulgularmz zaman boyutunda karlatramyoruz. rnein
2008 Avrupa Deerler Aratrmasnda soru, Henz ilkokula gitmeyen bir ocuk, 60

annesi almaya balarsa bundan zarar grr eklinde ifade ediliyor. Soru byle 50
50
sorulduunda, onaylayanlarn orannn artmas ok doal.2 Nitekim yle de olmu 43

ve ocuk zarar grr dncesinde olanlarn oran yzde 80 olarak bulunmu. 40 37

Avrupa Deerler Aratrmasna katlan 47 lke arasnda Trkiyedeki oranlara yakn 30

20 20
olan toplumun gene Azerbaycan olduunu gryoruz. Dier uta da her zaman 20
olduu gibi skandinavlar var. 9
10

0
Danimarka Norve sve Belika Bulgaristan Almanya KKTC G. Kbrs Yunanistan TRKYE Azerbaycan

2 Bu rnek, sorunun kendisinin sonular nasl deitirebileceini gstermesi bakmndan dikkate deer. Sorunun bana
getirilen kelime (henz ilkokula gitmeyen) oranlarda nemli deiiklik yaratyor.
119
 Dnyada, kadnlarn siyasete erkeklerle eit dzeyde katldklar
lke yok gibi. Bu alanda en ok yol alanlar skandinav toplumlar.
skandinavlar eitli yasal tedbirlerle, kadn kotalaryla kadn ok
YNETM yksek oranlarda lke ynetimine ve yerel ynetimlere dhil
ettiler. Kadnn siyasete katlm konusunda yaygn olarak bilinen
ERKEKLERN : uluslararas istatistikleri burada tekrarlamayacaz. Trkiyenin
SYASETTE KADIN
ise, gerek Parlamentodaki, gerek yerel ynetimlerdeki kadn
oranlar asndan hayli gerilerden geldiini biliyoruz.
Blgelerin durumuna baktmzda, en az zmirli kadnlarn bu gre
katldklarn gzlemliyoruz ama, onlarn da yardan ou erkeklerin
daha iyi siyaseti olduklar kansnda. zmir hari Bat Anadolu ve
Akdeniz kadnlarnn ise drtte bu gr paylayor.
Genelde erkekler kadnlardan daha iyi siyasi lider olur
"Genel Erkekler Kadnlardan Daha yi Siyasi Lider Olur" Grne Katlanlar
Grne Katlanlar
90

80
80 77 76
Deerler Aratrmalarnda bu konuda ynelttiimiz bir soru, erkek 71
75
70 71
75

Derin bir nefes ald ve beni odann bir 68 68 69

67
ve kadn siyasetilerin baars konusundaki alglar karlatryor. 70

60
kesine gtrd. Yahudilik, Katoliklik Acaba erkeklerin siyasette kadnlardan daha baarl m olduklar 60

ve slamiyet dhil btn byk dinler dnlyor? 50

%
eril [masklen] dir. Erkekler, kendi Kukusuz bu soruya verilecek cevaplar, ynetim grevinde bulunan 40

dogmalarndan sorumludur, erkekler kadn siyasetilerle ilgili deerlendirmelerden etkilenecektir. Bu 30

yasalar yapar, ve hemen her zaman din nedenle, deiik yllarda elde edilen bulgular karlatrrken 20

ihtiyatl olmak ve siyasal balam dikkate almak gerekir. Biz son

grevlileri erkektir. 10
aratrmadan balayalm.
Kadnn kastettii bu muydu? 0

TRKYE

Erkek

Kadn

18-24 ya

25-34 ya

35-49 ya

50+ ya

Diplomasz

lkokul

Orta-Lise

niversite

Kr
Kent
Trk toplumunun erkek egemen ideolojisi bu soruda da kendini
Cevap vermeden nce tereddt etti.
gsteriyor. Bulgularmza gre, 2011-12de, halkmzn yzde
Evet, benim konuya bakm farkl. Ben 71 kadar, genelde erkeklerin kadnlardan daha iyi siyasi lider
Cinsiyet Ya Grubu Eitim Yerleim Yeri

Tanrnn diil [feminen] tarafna inanrm. olduu grn onaylyor (ifadeye kesin katlanlar ve katlanlarn
Paulo Coelho, toplam). Zaten kadnlarn da yzde 68i bu grte. niversiteli
By The River Piedra, I Sat Down and Wept 1 kadnlarn da tam yars erkeklerin daha iyi siyasi lider olduu
fikrini onaylyor.

Deerler Aratrmalarnda Trkiyede bu soru daha nceki

yllarda kez soruldu ve erkeklerin daha iyi siyaseti olduunu
dnenlerin oranlar yle bulundu:
1996 %66
2000 %62
2006 %62
2011 %71
yle anlalyor ki, erkeklerin daha iyi siyaseti olduu gr son
5-6 ylda biraz daha yaygnlk kazanm.

1 Coelho, Paulo. By The River Piedra, I Sat Down and Wept, New York: Harper Perennial, 1996,
s. 10-11 (ngilizce evirisinden Trkeye tarafmzdan evrildi).

120
121
122
X. DEM REDDEDEN KURUM:
ALE ve EVLLK

Aile, Trk toplumunun temelidir ve eler

arasnda eitlie dayanr.

Devlet, ailenin huzur ve refah ile

zellikle anann ve ocuklarn korunmas
ve aile planlamasnn retimi ile
uygulanmasn salamak iin gerekli
tedbirleri alr, tekilt kurar.

T.C. Anayasas, Madde 41

123
124
A nayasamz aile Trk toplumunun temelidir diyor ama, bir aile
tanm vermiyor. Acaba herkesin ailenin ne olduunu bildiini
varsayd iin mi, yoksa tam tersine kavram tanmlamann gl
Szn ksas, aile kurumu son onyllarda Batda nemli deiimlerden
geti. ocuk iin evlilik aranmad gibi, yukarda deindiimiz zere,
iki anneli veya iki babal aileler de olutu. Avrupa ve Dnya Deerler
nedeniyle mi? Soyut olarak ifade edildiinde, aile kavramnn ne Aratrmalar da bu konular hayli derinlemesine inceledi; deiimi ve
anlama geldiini bilmeyenimiz yoktur. Daha dorusu, bilmediini dnm objektif bulgularla anlamamza yardmc oldu.
dnenimiz yoktur. Oysa Aile nedir? Tanmlayc unsurlar
Biz ise imdi Trkiyeye dnelim ve aile, evlilik, ocuk yetitirme gibi
nelerdir? diye bir soru sorsak kendimize...
konulara Trk toplumunun gznden bakmaya alalm.
Hemen anne, baba ve ocuklardan oluan... diye balamayalm.
ocuu olmayan bir ifti aileden saymayacak myz? Demek ki bu
tanmda batan bir yanllk var.

Peki, szgelimi bykanne ve bykbabalar? Onlar da aile

tanmnn iinde mi? Ya amcalar, daylar, halalar, teyzeler? Nerede
balar, nerede biter bu snr?

Aile tanmnda meknn rol nedir? Aile olmak iin iki kiinin ayn
yerde mi ikamet etmesi gerekir? Ama ayn evde yaamak (rnein
bir evi paylaan renciler) insanlar aile yapmaz kukusuz.

Daha etrefilli ve hassas sorularmz da olabilir? Diyelim ekirdek

ailenin tanmnda bir trl anlaabildik. Ama mesel aile saylmak
iin resmi nikh art mdr? Dini nikh yetmez mi? Ya da Tanrnn
gznde aile olabilmek iin esas art olan resmi deil, dini nikh
mdr? Hibir trl nikh kylmazsa ne olur? Yllardr birlikte
yaayan, hatt ocuk sahibi de olan nikhsz bir ift... Ev kirasn,
elektrik faturasn da paylamlar, ayn kaptan yemek yemiler.
Onlar da aile deil mi? Evet diyorsanz bir soruya daha cevap
vermeniz gerekiyor. Yllardr bir arada yaayan dedik. Acaba ne
kadar sre bir arada yaayanlar aile saylr? Alt ay? Bir yl? Be yl?

Birok Bat lkesinde yasal bir stat olarak kabul edilen ve

birliktelik diye evirebileceimiz legal partnership, (yani evli
olmadan bir arada yaamak) Trk hukukuna da girebilir mi? Ne
gibi koullarla ve ne zaman?

Gelelim Trk toplumu iin en can alc soruya... imdiye kadar

saydmz durumlar, dini nikhl, resmi nikhl veya nikhsz; ayn
evde yaayan veya yaamayan; ocuklu veya ocuksuz... Ama hep
en azndan bir kadn ile bir erkein birlikteliini varsayd. Peki, ayn
cinsiyetten iki kii? Koyu Katolik bilinen spanya bile ecinsellere
hukuken evlenme hakkn vermedi mi? T.C. Anayasasnn 41inci
maddesini yazanlarn aklndan byle bir olaslk gemi midir
acaba?
125
 unu en batan syleyebiliriz ki, Trk toplumunun ok byk bir Kosova gibi Mslman ounluklu Avrupa toplumlar bile evlilik d
ounluu evlilik kurumunu benimsiyor ve bu kurum dndaki ocuk konusuna Trkiyeden ok daha farkl (ve liberal) yaklayor.
birliktelikleri reddediyor. Deerler Aratrmalarnn, balang
ALE ETTR EVLLK ylndan itibaren her aratrmada sorduu sorduu bir soru var:
Trkiyede bu tr bir davran onaylayanlarn orannn 2008de ve
2011de tpatp ayn llmesi de (yzde 7), bulgunun gvenilirliini
Evlilik modas gemi bir kurumdur grne katlr msnz?
artran bir unsur.
1990 ylnda, rneklemin yzde 12sinin evliliin artk modas
Hli vakti yerinde her bekr erkein, "Evlilik modas gemi bir kurumdur" Grne KaDlanlar
gemi bir kurum olduunu dnd bulunmu. Ama ondan Evlilik modas gemi bir kurumdur Grne Katlanlar
mutlaka [kars olacak]bir ee ihtiyacnn sonraki aratrmalarda bu oran hep yzde be ile yzde on arasnda
olduu, evrensel kabul grm bir gerektir. deiiyor. Son aratrmada ise yzde alt. zet olarak, oran son
Fransa 35
Jane Austin, Pride and Prejudice 1 15 yldr bir deiiklik gstermiyor ve toplumun yzde 90ndan
fazlas (belki de yzde 95 kadar) evlilii gncel bir kurum olarak Belika 34
gryor. Bu bulgu, demografik faktrlere bal olarak da fazla bir
spanya 31
deikenlik gstermiyor. Kadn-erkek, gen-yal ve hatt eitimli-
eitimsiz btn gruplar hemen hemen ayn fikirde. niversite Avusturya 31
mezunlarnda oran birka puan fark ediyor ama hepsi bu kadar.
Almanya 29
Blgelere gre baktmzda ise, sadece zmirin yzde 10 Bulgaristan 27
barajn atn gryoruz. Bu ilimizde, evliliin artk modas
gemi bir kurum olduunu dnenlerin oran yzde 14. Polonya 18
Dier baz blgelerimizdeki yzde , yzde be gibi oranlarla Kosova 12
karlatrldnda bunun nemlice bir fark olduu dnlebilir
ama, zmirlilerin de yzde 85-86snn Trkiyenin ounluu ile zlanda 11

ayn fikirde olduunu unutmamak gerekir. Malta 10

Avrupada evliliin artk modasnn getiini dnenlerin orannn TRKYE 2008 8

en yksek olduu lkeler Lksemburg ve Fransa. Bu iki toplumda,
TRKYE 2011 6
neredeyse her be kiiden ikisi evliliin pass olduunu sylyor.
Trkiyeye yakn Avrupa toplumlar ise Grcistan, zlanda, Kosova, Grcistan 4
Malta.
0 5 10 15 20 25 30 35 40
Evlilik ve aile konusunda Trk toplumunun hayli muhafazakr
deerlerini dikkate alnca, evlilik d ocuk konusundaki tutumlar
da tahmin etmek g olmasa gerek. Avrupann yarya yakn, evli
olmayan ve hatt bir erkekle uzun sreli ilikisi de bulunmayan bir
kadnn ocuk sahibi olmasnda bir saknca grmyor. 47 Avrupa
lkesi iinde, evlilik d ocuk konusunda Trkiye kadar kat
dnen yok. Pek ok alanda olduu gibi, bu konuda da Trkiyeye
en yakn gelen toplum ise Azerbaycan. Her on spanyoldan
sekizinin, her on Danimarkaldan yedisinin, bir kadnn ortada
srekli bir erkek olmadan ocuk sahibi olmasna onay vermeleri
ise dikkate deer bir husus. Grafiimizde de grld gibi, 1 Austin, Jane. Pride and Prejudice, Knoxville, Tenn.: Wordsworth Classics, 1992, s.3 (Romann al cmlesi
tarafmzdan Trkeye evrildi.)
Katolik ve Ortodoks toplumlar bir yana, Bosna-Hersek, Arnavutluk,
126
 Baarl Evliliin Koullar
Bir Erkekle Srekli Bir Hayat Olmayan Kadnn
Bir Erkekle Srekli ocuk
Bir Hayat Olmayan Kadnn ocuk Yapmasn Onaylayanlarn Oran Resmi evlilik ve yalnz kadnn ocuk sahibi olmas konularnda
Yapmasn Onaylayanlarn Oran
Avrupadan ok byk oranlarda ayran Trk toplumu, bu kadar nem
zlanda 89 verdii geleneksel evliliin baarl olmas iin neleri gerekli gryor?
spanya 80 Avrupa Deerler Aratrmasnda deneklere, evlilii baarl klaca
HrvaOstan 70 dnlebilecek 12 madde sraland ve bunlarn ne kadar nemli
Danimarka 68 bulunduu soruldu (cevap klar: ok nemli, biraz nemli, nemsiz).
Fransa 58 Biz bu maddeler arasndan sadece ilgin bulduumuz birka tanesi ile
Bosna-Hersek 58 ilgili bulgularmz zetlemeye alacaz.
Hollanda 57
lgin bir husus, ev ilerini paylamaktan, kaynvalide-kaynpederden ayr
Belika 56 bir evde oturmaya; yeterli bir gelire sahip olmaktan, ayn siyasi grleri
Polonya 49 paylamaya kadar uzanan bu sorular yelpazesinde, evli erkekler, bekr
Yunanistan 46 erkekler, evli kadnlar ve bekr kadnlar arasnda die gelir bir fark
Almanya 42 bulunmamas. te birka rnek:
Kosova 40

rlanda 40
Belirtilen maddeyi evliliin baars iin ok nemli bulanlarn oran (%)
talya 33
Bekr,dul,
Arnavutluk 28 Bekr, dul,
Evli erkek boanm Evli kadn
KKTC 12 boanm kadn
erkek
Azerbaycan 11 Yeterli bir gelire sahip olmak 92 93 91 92
TRKYE 2011 7 Elerin ayn dini inanc
85 91 81 85
paylamas
TRKYE 2008 7
yi bir evde oturmak 78 74 75 71
0 10 20 30 40 50 60 70 80 90 100 Siyasi konularda anlamak 55 52 53 52
Kaynvalide/kaynpederden
66 62 66 57
ayr ev
Mutlu bir cinsel yaam 86 84 87 86
Ev ilerini paylamak 67 68 62 65

Tablodan da grlecei gibi, rnein yeterli bir gelire sahip olmak evliliin
baars iin fevkalde nemli grlyor ve bu konuda evli/bekr, kadn/
erkek ayn gre sahip. Mutlu bir cinsel yaamn paylalmas biraz daha
az oranda katlmc tarafndan ok nemli bulunuyor ama, bu soruda da
cinsiyet veya medeni durum bir fark yaratmyor.

Evlilii baarya gtren faktrler arasnda greceli olarak en az nemli

grlenler ise, srasyla, ayn siyasi grleri paylamak, kaynvalide-
kaynpederden ayr bir evde oturmak ve ev ilerini paylamak var. Elerin
ayn siyasi grte olmas nem sralamasnn en altnda yer alrken, ayn
dini inancn paylalmasna byk nem atfediliyor.

127
 nsanlarn ocuklarnda grmeyi arzuladklar zellikler, aslnda Bu endeks deerlerine gre Trkiye sayca neredeyse eit gruba
onlarn kendi deer sistemleri hakknda ok nemli ipular ayrlyor:
veriyor. Kii geleneksel deerlere mi, yoksa modern deerlere Geleneksel deerler: yzde 35.
HAYIRLI EVLT GBS mi daha yakn? Otoriter eilimleri var m? Yeniliklere ne kadar Ortada: yzde 30
ak? Bu ve benzeri sorularn cevaplar, bireyin ocuklar ile ilgili zerk deerler: yzde 35.
YOK: OCUKTAN beklentilerinden karsanabiliyor. O kadar ki, Inglehart ve Welzel2, Hatrlamak gerekirse, ocukta bamszlk ve kararlla, itaat ve
BEKLENTLER ocuk yetitirmede nemli bulunan hususlardan bir bireysel
zerklik endeksi hesaplyorlar ve bu endeks deerlerini geleneksel
dindarlktan daha fazla nem verenler zerk deerlere sahip (deerler
haritasnn sekler/rasyonel blgesine yakn) olarak tanmlanyor.
deerler-sekler/rasyonel deerler boyutunu oluturan gelerden
Kadir bilmez evlt nice keskindir Inglehart-Welzel ocuk zerklik endeksinin Trkiye ortalamas 2.98, yani
biri olarak kullanyorlar. Endeks olduka basit: ocuk yetitirmede
zerk ve geleneksel deerlerin tam ortasnda. Ancak blgelere gre
hain ylann diinden bile... bamszlk ve kararlla verilen nem ile itaat (sz dinleme) ve
nemli saylabilecek farklar gzlemleniyor. Endeks deerinin en yksek
Shakespeare, Kral Lear 1 dini inanca verilen nem arasndaki farktan oluuyor.
olduu stanbul (3.2) ile en dk olduu Dou Anadolu (2.2) arasnda
Aratrma sorusu bir dizi zellik sralyor ve bunlar arasndan bir bir puan var ki, bu da dalmda bir standart sapmaya tekabl ediyor.
ocuun sahip olmas arzulanan en nemli be (beten az da
Endeks deerlerinde kadn-erkek ile kentli-kyl arasnda hibir fark
olabilir) zelliin seilmesini istiyor. Aralarndan seim yaplmas
bulunmazken, eitim dzeyi ykseldike zerk deerlere doru bir kay
istenen zellikler unlar:
gzleniyor. Ancak en dk ve en yksek eitim dzeyi arasndaki fark,
Bamszlk
stanbul ile Dou Anadolu arasndaki farkn yarsn biraz aabiliyor.
alkanlk
Baka bir deyile, Inglehart-Welzel endeksi eer Trkiye iin anlaml
Sorumluluk duygusu
(teknik dille geerli) bir lm ise, bu endeksi esas olarak demografik
Hayalgc
faktrlerin deil, fakat yaanlan blgenin etkilediini syleyebiliriz.
Baka insanlara sayg, hogr
Tutumluluk
Sebat, azim, kararllk Inglehart-Welzel ocuk zerklik Endeksi
Inglehart-Welzel ocuk zerklik Endeksi
Dindarlk (puanlar en dk
(puanlar 1,1en
en dk , en yksek
yksek 5 5olmak
olmak zere
zere yeniden
yeniden dzenlendi)
dzenlendi)
Bencil olmamak 3.5
Sz dinleme/itaat 3.3
3.3
Kendisini ifade edebilme 3.1 3.1
3.1 3.0
nce Inglehart-Welzel zerklik endeksinin Trkiyedeki dalmna 3.0 3.0 3.0 3.0
2.9 2.9 2.9
bakalm. Bu endeksin deerleri -2 ile +2 arasnda deiiyor. 2.9

------------------> zerk deerler

2.7
Endeksteki art deerler ocukta zerklie nem verenleri, eksi 2.7
deerler ise bunun tersini temsil ediyor. Ancak biz, eksi deerlerden 2.5
kurtulursak endeksin daha kolay anlalabileceini dnerek, 2.3
deerleri 1 ile 5 arasnda hesapladk. Bizim endeksimizde
2.1
puan ortay (zerklik ve gelenekselliin eit arlkta olduu
noktay) belirliyor. n zerindeki puanlar zerklik deerlerinin, 1.9

n altnda kalan deerler ise daha geleneksel deerlerin ar 1.7

bastna iaret ediyor. 1.5

18-24 ya

25-34 ya

35-49 ya

50+ ya
Erkek

Kadn

lkokul

Orta-Lise

niversite

Kr
Diplomasz

Kent
1 King Lear, The Complete Works of Shakespeare, Londra: Spring Books, s. 868. (tarafmzdan
evrildi).
2 Inglehart, Ronald ve Christian Welzel. Modernization, Cultural Change and Democracy, Cinsiyet Ya Grubu EiKm Yerleim
Cambridge: Cambridge University Press, 2005, s. 49. Yeri
128
129
130
XI. 1990DAN BUGNE ZHN HARTAMIZ:
BYK DEMN PENDE

YAPRAINI LEN TIRTIL

Vine yaprandan darya uzanp
sonsuzlua doru geriniyorum
sonsuzluk yle byk ki bugn
yle mavi, yle uzun.

Yerimde kalmak sanrm en uygunu

lerek yeil yapramn eninin boyunu.
Werner Aspenstrm1

131
132
D eiim konusuna bundan nceki blmlerde de deinmitik.
nsana hem bu kadar czip, ama bir o kadar da rktc gelen
bir baka kavram var mdr acaba? Neyse, biz bir kez daha deiim
konularna dalmayalm ve 1990dan gnmze deerler asndan
nelerin deiip, nelerin ayn kaldnn ksa bir muhasebesini
yapmaya alalm.
Atlasn eitli blmlerinde dindarlk dedik, kadn-erkek
eitlii dedik, demokratik katlmclk dedik, bize benzemeyene
hogr dedik. Bu blmde ise, bu temel deerler asndan
1990 ile bugn karlatrmak istiyoruz. Yalnz bu karlatrmay,
tek tek sorular zerinden deil de, birok soruyu birletiren ve
yle umulur ki- daha derli toplu bir resim grmemizi salayan
lekler araclyla yapmak istiyoruz.
Standard soru formlarnn ok sayda katlmcya uygulanmasna
dayanan aratrmalarda, basit bir cevab olan davranlar bile
(rnein, hangi partiye oy verdiniz? gibi) tek soruyla lmek
tam doru sonu vermeyebilir. ok boyutlu kavramlar tek
soruyla lmek ise (lme hatlar bir yana) kavramsal olarak da
imknszdr. Bu tr deikenleri, birok soruya verilen cevaplardan
eitli tekniklerle oluturulan leklerle lmek daha doru olur.
Bylece, hem lme hatlar en aza indirilmi, hem de kavramn
deiik boyutlar kapsanm olur. Bu tr kavramlar (szgelimi
demokratlk, dindarlk, muhafazakrlk, vb.) birok faktrn
bir muhsalas olduuna gre, ok sorudan oluan lekler
kavramn teorik anlamn karlayabilmek asndan da gereklidir.
Bu blmde kullandmz leklerin artlarn ve eksilerini birka
madde hlinde zetlemeye alalm:
lek oluturmakta kullanlan eitli teknikler bulunduunu
belirtmitik. Biz bunlardan en basitini setik. leklerimiz,
seilen sorulara verilen cevaplarn basit toplamasndan
oluuyor. Tabii her basitletirme gibi, bunun da avantajlar
ve dezavantajlar var. Ancak, konu hakknda hibir teknik
bilgisi olmayanlar iin bile anlalmas en kolay lekler, basit
toplama ilemiyle elde edilenler. te yandan, bu lekler
her soruya ayn arl verdii iin hakl olarak eletirilirler.
lekleri olutururken karlatmz en nemli
snrlama, 1990da ve 2011de sorulan sorulardan bir liste
1 sveli air Aspenstrmn Yapran len Trtl adl iiri. zkk, Ltfi ve Yksel Peker.
1945 Sonras sve iiri Antolojisi, stanbul: Yap Kredi Yaynlar, 1996, s. 46 (Trkeye eviren
Yksel Peker).
oluturabilmekti. Aradan geen 20 yl iinde, baz sorularn
sorulmasndan vazgeildi. Baz sorularn deiik biimlerde
sorulmas daha uygun grld. Tabii birok yeni soru da aratrma
kapsamna alnd. Doal olarak biz, sadece 1990da ve 2011de
sorulan sorulardan oluturduumuz leklerle bir karlatrma
yapabildik.
Birok sorudan meydana gelen lekler, tek sorular kadar
kolay dalgalanmaz. Bu da onlarn gvenilirliini artran bir
unsurdur. Ancak, lee dahil edilen sorularn yerine bakalarnn
kullanlmas elbette sonular da etkileyebilir.
Bir lek deerinin 1990 ile bugn arasnda ayn kalmas, arada
kalan yllarda da hibir deiiklik gzlemlenmedii anlamna
gelmez. ki zaman noktas arasnda dz bir izgi kadar, zikzaklar
da olasdr.
Biz imdi soru formlarnn bize karlatrma imkn verdii balca
konulardaki bulgularmz zetleyelim ve deiim konusundaki karar
okurlarmza brakalm.
Dindarlk
1990 ve 2011/2012 aratrmalarnda, dindarlk konusunda
karlatrlabilecek yedi soru bulunuyor. Biz de leimizi bu yedi
sorudan oluturduk:
Din sizin iin ne kadar nemli?
Kendinizi dindar olarak m grrsnz?
Tanrnn hayatnzdaki nemi nedir?
Cehenneme inanr msnz?
ocuun renmesi gereken be husus arasnda dindarlk da
var m?
Hayatta herey kader mi yoksa insan kendi kaderini
kendisi mi yapar?
Dini kurululara ne kadar gvenirsiniz?
Bu sorulardan 0 ile 7 arasnda bir dindarlk lei oluturduk. Daha
sonra da, kolay anlalmas iin bu lei, 0-10 puanlk bir lee
dntrdk. Bu yedi sorunun Trkiyede dindarlk dzeyini lmekte
ok yetersiz kalacann farkndayz. rnein bu sorular arasnda
slami ibadetle ilgili birey yok. 1990dan bu yana, oru tutanlarn,
namaz klanlarn oranlarnda ne oldu? leimize bu tr sorular da
ekleyebilseydik sonu ne lde deiirdi? Maalesef bu ve benzeri
sorularn cevaplarn bilemiyoruz. Ancak, yukardaki yedi sorudan
oluan ve en dk puann 0 (en az dindar) ve en yksek puann ise 10
(en dindar) olarak belirlendii leimizle ilgili bulgumuz yle:
133
 Trkiye ortalamas: Ortalamalar gene 10 puan zerinden hesapland:
1990 6.98 1990 2.38
2011 7.01 2011 2.04
Eer bu soru Trkiyedeki dindarlk dzeyi hakknda anlaml bir yle anlalyor ki, zaten ok ok dk olan katlm dzeyi, 1990dan 2011e biraz daha azalm. Ancak aradaki farkn fazla
fikir verebiliyorsa (ki biz bu dncedeyiz), 1990da neredeysek, nemli olmadn syleyebiliriz.
bugn de aynen oradayz.2
Hogr
Kadn-Erkek Eitlii ve Kadnn Toplumsal Rol Bilindii gibi, hogr dzeyini artk nl diyebileceimiz komu sorumuzla lyoruz. Elimizde 1990 ile 2011/12yi
Bu konuda, 1990dan sonraki deimeyi izleyebileceimiz be soru karlatrabileceimiz yedi komu grubu bulunuyor:
var elimizde: Baka rktan/renkten olanlar
lkede isizlik varsa, iverenler ie almada erkekleri Hristiyanlar
tercih etmelidir. Yahudiler
Kadn iin bamszln en iyi yolu bir ite almaktr. Gmenler/yabanc iiler
Annesi alan ocuk bundan zarar grr. ok iki ienler
Ev kadn olmak da, bir ite almak kadar tatmin edici AIDS hastal olanlar
bir eydir. Ecinseller
Evli olmayan (veya srekli bir partneri bulunmayan) bir Kukusuz bu listede yaplacak deiiklikler (baka gruplarn da eklenmesi veya bir takm gruplarn listeden karlmas sonular
kadn da isterse ocuk yapabilmelidir. deitirebilir. stelik baz gruplar (rnein Hristiyanlar, Yahudiler) isteyip istememe oranlar gnn koullarna bal olarak da
Deneklerimize bu ifadelere katlp katlmadklar soruldu ve inip kabilir. Szgelimi Trkiye ile sralin arasnn zellikle bozuk olduu dnemlerde, Yahudi komu istememe oranlarnn
oluturulan lek, karlatrmay kolaylatrmak iin, gene artmayacan dnmek gereki olmaz.
0-10 puana dntrld. lekte yksek puanlar, kadn-erkek Bizim bu yedi komu grubuyla bulduumuz Trkiye ortalamalarna (puanlar gene 10 zerinden) bakacak olursak:
eitliine ve kadnn i hayatnda yer almasna olumlu bak temsil 1990 3.38
ediyor. Trkiye ortalamalar yle bulundu: 2011 4.02
1990 2.61 Siyasal katlmdaki kk dle, hogr dzeyindeki kk art yaklak ayn mertebede ve 10 zerinden 0.3 kadar yani 10
2011 3.01 puanlk lekte bir puannn yarsnn yars neredeyse...
Rakamlar bir cmleyle zetleyecek olursak, 1990dan 2011e,
1990-2011/12
Karla4rmas
(0-10
puan
aras
lekler)

kadnlar lehine ok kk bir deiim gzlemleniyorsa da, 2011de 1990-2011/12 Karlatrmas (0-10 puan aras lekler)
bile puan 10 zerinden ancak e ulayor. Bir kez daha, deiim
8

fevkalde snrl. 6.98
7.01

7

Siyasal Katlm
Siyasal katlmla ilgili soru 1990 ve 2011 aratrmalarnda 6

yaklak ayn biimde soruldu: 5

4.02
1990
Toplu dileke imzalamak 4 3.38
Boykota katlmak 3.01 2011
2.61
3 2.38
Yasal bir yry ya da gsteriye katlmak 2.04

Daha nce de belirttiimiz gibi, deneklerden bu sorulara ktan 2

birini seerek cevap vermeleri istendi: byle bir faaliyete katldm; 1

gerekirse katlabilirim; kesinlikle katlmam.
0
2 Ancak 1990l yllar (1990-2000) arasnda dindarlk dzeylerinde nemli bir art gzleniyor. Dindarlk Kadnn Toplumsal Siyasal Ka?lm Hogr
Stats
2000li yllarda ise, tedricen 1990 dzeylerine doru bir dn yaanyor.
134
Ve Muhafazakrlk Bu sorular demetine yneltilebilecek pek ok eletiriden nemli bulduumuz
Son yllarn en popler gndem maddelerinden birisi hi kukusuz Trk toplumunun giderek muhafazakrlamas. tanesini cevaplandrmaya alalm.
Daha dorusu, bu ynde bir geliim olup olmad sorusu. Bu tartmalarda da muhafazakrlk kavram genellikle a. Bu sorular, muhafazakrl lmek iin yeterli mi? u soru yerine bu
bir tek boyuta indirgeniyor: din. Hatt bazen dindarln da yalnzca baz gstergeleri (rnein barts, oru, iki soru olsayd daha iyi olmaz myd?
gibi) zerinden bir tartma yryor. Oysa, Atlasta ele aldmz pek ok kavram gibi, muhafazakrln da birden
ok boyutu var. Dindarlk, ok nemli olmakla birlikte, bu boyutlardan sadece bir tanesi. Biz muhafazakrla biraz Hibir aratrmacnn elinde maalesef sonsuz soru ieren bir soru bankas
daha geni bir perspektiften bakmakta yarar olduunu dnyoruz. yok. stelik biz 1990da, 2001de ve 2011de sorulan sorulardan bir lek
gelitirmek istedik. Ancak, listemizdeki 18 sorunun, muhafazakrln
Buraya kadar gzel de, peki nedir bu boyutlar? diye sorduumuzda iler biraz karyor. Boyutlarn says da, ierii nemli btn boyutlarn kapsadn dnyoruz. Tek tek sorular her
de yazardan yazara, dnrden dnre deiiyor. Ama zerinde byk lde mutabakat salanan boyutlar da zaman eletirilebilir, gelitirilebilir. Fakat bizim kullandmz sorular, pek
yok deil. Din, milliyetilik, aile, cinsellik, hiyerarik dzen bunlarn balcalar.3 ok lkede, pek ok kez soruldu, snand. Bu nedenle de, geerlilik ve
gvenilirliklerinin, yle ilk bakta akla gelen bir sorudan daha yksek
Bizim muhafazakrlk leimiz, muhafazakr zihin yapsnn balca alanlarn kapsadn dndmz ve 1990,
olduunu varsayabiliriz.
2001, 2011 yllar Trk toplumunu karlatrmamza olanak salayan 18 sorudan oluuyor. Bu alanlar ve sorular
aadaki kutuda grlebilir. 18 soruluk listeye eklenecek bir iki soru ise sonucu fazla deitirmez.
rnein 1990 ve 2011de sorulan (ama ne yazk ki 2001de sorulmad
DN iin hesaba katmadmz) iki gzel sorumuz vard muhafazakrlkla
Din sizin iin ne kadar nemli? dorudan ilikili olduunu dndmz.4 1990 ve 2011 leklerini
Kendinizi dindar olarak m grrsnz? bu iki soruyu da katarak 20 soruyla hesapladmzda grdk ki,
Tanrnn hayatnzdaki nemi nedir? muhafazakrlk puan hemen hemen hi deimiyor.
Hristiyan komu ister miydiniz?
KADININ TOPLUMSAL STATS, KADIN HAKLARI b. Bu birbirine benzemez 18 soru gerekten ayn teorik boyutu mu
lkede isizlik varsa, iverenler ie almada erkekleri tercih etmeli mi? lyor? Yoksa leiniz anlamsz bir potpuri mi?
Bir ite almak kadn iin bamszln en iyi yolu mu?
Bu soruyu biz de kendimize sorduk. Konu hayli teknik ama, biz bu tr
Ev kadn olmak da, bir ite almak kadar tatmin edici bir ey mi?
ayrntlara girmeden u kadarn syleyelim:
Krtaja ilikin tutum
Karlatracamz her ylda da (1990, 2001, 2011), faktr analizi
ALE
18 maddenin tamamnn ayn faktre pozitif yklendiini gsteriyor. 5
Boanmaya ilikin tutum
Gene her aratrma yl iin, lein gvenilirlik katsaylar da 6 anlaml
Evlilik modas gemi bir kurum mu?
dzeylerde.
Evli olmayan (veya srekli bir partneri bulunmayan) bir kadn da isterse ocuk yapabilmeli mi?
SYASAL DEOLOJ
Sol-Sa cetvelindeki konum
MLLYETLK
Gmen veya yabanc (ecnebi) komu ister mi?
verenler ie almada Trkleri yabanclara tercih etmeli mi?
CNSEL YNELM 3 Konuyla ilgili ksa bir kaynaka bile sayfalar doldurabilir. Biz burada sadece Russell Kirkin adn analm (rnein
Ecinsellie ilikin tutum artk alannda bir klasik saylan The Conservative Mind, 1953). Kapsaml bir lek almas iin ise Bruce D.
Jamiesonun Scaling Conservatism (New Zealand Psychologist, vol. 7. no. 1, Mays 1978) balkl makalesine
Ecinsel komu ister mi? baklabilir. Trkiyeden bir rnek iin ise bknz. Ylmaz, Hakan. Conservatism in Turkey, Turkish Policy Quarterly,
vol. 7. no. 1, Spring 2008, s. 57-65.
OTORTER ELM 4 Bunlardan biri gerekirse lkeniz iin savar mydnz? sorusu. kincisi ise toplumsal dzenimizin deimesi ya
Sz dinleme/itaat, ocuun sahip olmas arzulanan en nemli be zellikten birisi mi? da olduu gibi korunmas konusundaki tercihi belirleyen devrim, evrim, statko sorusu.
5 Kukusuz bu bataryadan birka faktr retilebilir ve o zaman toplam varyansn daha byk bir oran aklanr
KADERCLK-ZGR RADE ama, bizim buradaki amacmz sorularn ayn faktre yklendiinde ne olduunu (daha dorusu negatif yklenen
Kadercilik cetvelindeki konum soru olup olmadn) grebilmek.
6 Cronbachs Alpha.

135
 Demograk Deikenlere Gre Muhafazakrlk lei Ortalamalar: 1990 ve 2011
c. Bu lekte her soru eit arlkta olduu iin, daha fazla soru ieren Demografik Deikenlere Gre Muhafazakrlk lei Ortalamalar: 1990 ve 2011
konular (rnein din ya da kadn) lekte daha fazla arlk kazanmyor
80
mu?
Bu, zerinde ciddi olarak durulmas gereken bir soru. Ama alternatifimiz
70 68.0 68.8
ayrntl arlk hesaplarna girimek olacakt. Biz bunu tercih etmedik 66.2 65.5 65.0
63.2 62.8 64.0
ve ii mmkn olan en basit dzeyde ele almaya altk. 61.3 62.0
59.7 59.2
60 57.3
Bunlar iin istatistik taraf... Amerikallarn bir sz vardr, pastann 55.4 54.8
ispat yeniindedir diye. Bana pastay lfla anlatma, yiyelim de grelim
50
gibisinden... Acaba bizim lek, teorik olarak beklenen sonular veriyor
mu? rnein, yallar genlerden, az eitimliler, yksek eitimlilerden, Dou
38.5 1990
Anadolulular zmirlilerden, AKPliler CHPlilerden daha muhafazakr kyor 40
2011
mu? Bulgular biraz sonra birlikte greceiz ama, imdiden u kadarn
syleyebiliriz: leimiz teorik beklentilere uygun davranyor. 30

18 soruluk muhafazakrlk leimizi, kolay yorumlanabilmesi iin

20
100 puanlk bir cetvele dntrdk (100 puann, yzde hesab ile
kartrlmamas gerekiyor; buna yz not zerinden deerlendirilen bir
10
snavda, szgelimi 60 almak gibi baklmal).

10 yllk aralarla, muhafazakrlk leinin Trkiye ortalamalarna bakalm: 0

18-24 ya 50+ ya Diplomasz niversite Erkek Kadn Kent Kr
1990 60.34 mezunu
2001 64.80
2011 63.00
lein ortasn 50 kabul edersek, Trk halknn muhafazakr deerlere daha
yakn olduunu gryoruz. Bu da kimse iin bir srpriz olmamal. 1990dan
2001e gelindiinde, lekte 100 zerinden 3.5 puanlk bir art var. Son 10
yl iinde ise kk bir d gzleniyor. Sonu olarak, 18 soruluk lekte,
son 21-22 yldaki deiim 100 zerinden puan bile bulmuyor. 7

Ortalama muhafazakrlk puanlarnn demografik deikenlere gre verildii

grafik, bulgularn beklentilere uyduunu gsteriyor. Yan, eitimin, yerleim
yerinin etkilerinde srpriz yok. Byk srpriz ise, 1990 ile 2011 yllarndaki
niversite mezunlarn karlatrdmzda ortaya kyor. 1990da 38.5
olan niversitelilerin muhafazakrlk lei puan 2011e geldiimizde 16
puann zerinde bir artla tam 54.8 oluyor. Baka hibir alt grupta byle
bir deiim yok.

Bir kez daha tekrarlamakta yarar var: bugnn niversite mezunu, eyrek
yzyl ncesinin niversite mezunundan ok farkl.

Byk partilerin semenlerine baktmzda, AKP ve MHPyi destekleyenlerin

ayn muhafazakrlk dzeyinde olduklarn gryoruz (lek puan 67). 7 1990 ile 2011i 20 soruluk lekte karlatracak olursak arada bu kadar bile fark olmadn gryoruz
CHPlilerin ortalama puan ise 54. Aradaki fark bir standard sapma dolaynda. (1990 ortalamas 60.48, 2011 ortalamas 61.91).

136
18 MADDELK MUHAFAZAKRLIK LE PUANLARI

Yksek puanlar, daha yksek muhafazakrlk dzeylerini gsteriyor.

rnein zmirin puan 52 iken, en muhafazakr blge olarak gzken
Dou Anadolunun ortalama puan 71. Arada neredeyse 20 puana
varan bir fark grlyor. Muhafazakrlk leimizin farkl alanlarda
18 sorudan olutuu dikkate alnrsa, zmirin yaama baknn Dou
Anadoludan ciddi boyutlarda farkllat anlalyor.

71 67 65 60 59 52

137
138
Sonsz
Bitirirken, aktarmaya altmz bulgular bir kez daha zetleme giriiminde kinci nemli farkllmz gven konusunda. Trk toplumunda maalesef birbirine ok az gvenen,
bulunmayacaz. Zaten, byk lde grsellie dayanan sunumumuzu dzyazyla ele ise neredeyse hi gvenemeyen bireyler byk ounlukta. Bu belirgin zelliimiz de, yaklak
zetlemek de ok kolay deil. Sonsz olarak, sadece nemli bulduumuz birka noktaya eyrek yzyldr hi deiime uramayan deerlerimize bir rnek tekil ediyor. Bu gvensizliin, sosyal
deinecek ve akllara taklabileceini dndmz ve ska duyduumuz sorular/ sermaye asndan ve dolaysyla da ekonomik gelime ve demokrasi asndan olumsuz sonular var.
eletirilerle ilgili dncelerimizi ifade edeceiz.
Farkllklardan sz amken, deinmemiz gereken bir nokta da, bakasna, tekine, deiik olana
Hereyden nce unu belirtmemiz gerekir ki, Atlasa aldmz bulgular, aratrmalarn kar mesafemiz, haydi aka syleyelim, hogr eksikliimiz. Osmanlnn dillere destan hogrs
ok ok kk bir parasn oluturuyor. Klie deyimi kullanmak gerekirse, buzdann hakknda elimizde sistematik veri yok. Ancak son 20-22 ylda rendiklerimiz farkl bir yne iaret
sadece ucunu grebildik. Halkmza sorduumuz sorularn byk bir ksmna hi ediyor.
deinmedik. Bu tr veri tabanlarn kullanarak yaplabilecek analizler ise neredeyse
Trk toplumu, Avrupann da, dnyann da en dindar toplumlar arasnda. Dindarl nasl ve neyle
sonsuz denebilir. Biz sadece ok az sayda sorunun dalmlarn verdik ve bunlarn
lerseniz lnz, bu sonu deimiyor.
cinsiyet, ya, eitim dzeyi, yerleim yeri gibi en temel deikenlerden ne lde ve ne
ynde etkilendiklerine bakmaya altk. Yaptmz birok karlatrmada, Trkiye ile Azerbaycan, deerler asndan birbirine yakn kt.
Bu yaknlk bize mteveffa Cumhurbakan Haydar Aliyevin bir millet, iki devlet szn hatrlatt.
tiraf edelim, bu temel bamsz deikenlerle ilgili bulgularmz zaman zaman yanltc
eyrek yzyla yakn sren komnist rejimin, Azerilerin deerlerini dntrmekte ancak ksmen
da olabilir. Zira biz sadece tek bamsz deikenle ilgili sonular verdik ve ok
baarl olabildiini gryoruz. Alman Cumhurbakan Theodor Heuss da siyasetle bir kltr
deikenli analizlere hi girimedik. rnein, falanca tutumu cinsiyet yle, eitim
yaratamazsnz dememi miydi?
byle etkiliyor dedik ama, acaba cinsiyetin etkisi olarak grdmz tablo aslnda
eitimin etkisi olabilir mi?sorusunu hi sormadk. Baka deyile, birok deikenin Trk toplumunun aileye bak Avrupa toplumlarna gre ok daha geleneksel, ok daha muhafazakr.
tutumlar zerindeki etkisine ayn anda hi bakmadk. Ancak bunu yapmak, oklu Byk ounluk kadn-erkek birlikteliinde evlilii art gryor. Evlilik olmadan kadnn ocuk yapmas
regresyondan balayarak, eitli ileri istatistik tekniklerini kullanmamz gerektirirdi. da asla onaylanmyor.
Oysa bizim amacmz, nemli bulduumuz bulgularn bir ksmn, bu tr tekniklere
hibir inal bulunmayanlara aktarmakt. Gene de galiba, ortalama, yzde, lek, Atlasta cinsellie ilikin sorularmza hi deinmedik. Ancak u kadarn rahatlkla syleyebiliriz:
korelasyon gibi kavramlara uzak ve grafik okumaya alkn olmayan okurlarmz tedirgin cinsel zgrlklere bakmz, cinsellie yaklammz Avrupa genelinden de, Amerika ktasndan da
edecek bir anlatmdan da btnyle uzak durmay baaramadk. Hatt bazen faktr ok farkl ve bu fark giderek alyor gibi.
analizi gibi szler bile kullandk ama neyse ki bu tr hezeyanlarmz ok ksa srd ve Hi yapmayacamz sylediimiz zetlemeyi burada bitiriyor ve imdi btn bu tr aratrmalarla
hzla kendimize gelip normal bir dile dndk. ilgili olarak ska sorulan sorulara geiyoruz.
Bulgularmz zaman srasna gre dizdiimiz zaman, pek ok alandaki zihin yapmzn Birka bin kii, 75 milyonluk lkeyi temsil edebilir mi?
neredeyse eyrek yzyl bulan bir sre iinde pek de deimediini grdk. Kukusuz Doru seilmi birka bin kii, yanl seilmi birka milyon kiiden daha iyi temsil eder. Bunun ok
deien hususlar da var ama srekli deiimi vurgulayan yaygn gr, en azndan baz klasik ders kitab rnei 1936 ABD bakanlk seimleridir. O seimler ncesinde, Literary Digest
temel deerler asndan biz dorulayamadk. dergisi, 2 milyon 350 bin kiiyle yapt ankette sonucu yanl tahmin ederken, Gallup 3,000 civarnda
Avrupa ile yaptmz karlatrmalarda, Avrupa geneli ile Trkiye arasndaki birka denekle kazanan (F. D. Roosevelt) bildi.
temel farklllk ne kt. Olaslksal rneklem ne demek?
Bu farkllklardan bata geleni toplumda kadnn yerine ve kadn-erkek eitliine ilikin Olaslksal rneklem, tanmlanan aratrma evrenindeki her birimin (bizim rneimizde 18 ya
deerler. Evet, skandinavya bu alanda daha dorusu hemen her alanda- bir ar zeri ve hanelerde yaayan nfus) rnekleme seilme olaslnn bilindii (hesaplanabildii) ve bu
u. Ancak kadn konusunda Avrupann dier toplumlar ile de ok ayr dtmz olasln sfr olmad rneklemdir. ou zaman dnld gibi, sokakta rastladna sormak
grdk. tesadfi seim de deildir, olaslksal da deildir.

139
 rneklem hats nasl hesaplanr?
Temel kural udur: rneklem hats sadece ve sadece olaslksal rneklemler iin
hesaplanabilir. Bunlarn dnda kalan (rnein kota rneklemi) rneklemler iin
hesaplanamaz. statistie giri kitaplarndaki tablolarda basit tesadfi rneklemler iin
verilen hat paylar ise pratikte fazla anlam tamaz. Zira gereki uygulamalarda basit
tesadfi rneklem kullanabilme imkn son derece kstldr. Tabakalandrma ve/veya
kmelendirme ieren rneklem tasarmlarnda (lke rneklemlerinin tamam bu gruba
girer) hat payn hesaplayabilmek ise ciddi boyutta uzmanlk gerektirir.

Bu ne biim soru?
Baz sorular ifadesi veya ierii asndan birok insana ters gelebilir. Oysa bu tr
aratrmalarn sorularnn amac objektif duruma deil alglara yneliktir. Bu nedenle,
sizce dnya kzn boynuzlar zerinde mi durur? gibisinden, byk ounlua absrd
gelebilecek bir soru, eer toplumun baz kesimlerinde byle bir dncenin bulunduu
dnlyorsa pekal sorulur, sorulmaldr. Bize daha yakn gelecek bir rnekle, sizce
getiimiz yl lkemizde enflasyon artt m, azald m, deimedi mi? sorusu, enflasyonu
lmek iin deil, enflasyon algsn lmek iin sorulur. nemli olan sorularn ynlendirici
olmamasdr.

Bu soru beni anlamsz bir seim yapmaya zorluyor.

Evet, bilerek zorluyor. Dnyann siyah beyazdan ibaret olmadn, baz sorularn birka
kknn birden doru olabileceini aratrmaclar da biliyor. (Yaygn kannn tersine,
aratrmaclar soru sorma konusunda sanld kadar cahil deildir. Soru sorma teknikleri
konusunda pek ok doktora tezi yapldn, saysz kitap ve makale yazldn hatrlayalm.)
Hem yle, hem byle, o da doru, teki de tr sorularda ama denei bir tercihle
kar karya brakmaktr. Gerek hayat da, Sophienin Seimindeki kadar dramatik olmasa
da, srekli seenekler arasnda tercih yapmak deil mi?

Hem niversite mezunlarnn, szgelimi, kadn-erkek eitliine daha ok nem verdiini

sylyorsunuz, hem de -diyelim- son 10 ylda Trkiyede bunun tersine bir gelime
olduunu. Oysa 10 ylda niversite mezunlarnn oran artt? Bu eliki deil mi?
Bu soruya cevap verebilmek iin iin aritmetiine biraz bakmak gerekiyor. niversite
mezunlarnn oranndaki 5-6 puanlk art, genel nfustaki tutum deiikliini telfi
etmeye yeter mi?

Ve son cmle: Bu aratrmay ve btn bu tr aratrmalar, hat ihtimallerini gzard

etmeden, ihtiyatla deerlendirmek yararldr. Ancak doru planlanan ve yrtlen
aratrmalarn da, byk lde gvenilir sonular verdiini unutmamak gerekir.

140
141
 EK 1 4. Akdeniz
2011-12 TRKYE DEERLER ARATIRMASI: TEKNK BLGLER Adana* Mersin*
Antalya* Kahramanmara*
Aratrmay destekleyen kurulu Burdur Kilis
Baheehir niversitesi
Gaziantep* Mula*
rneklem zellikleri Hatay* Osmaniye*
Evren: Trkiyenin btnnde hanelerde yaayan 18 ya ve zeri bireyler
rneklem teknii: Tam olaslksal 5. Orta Anadolu
Birincil rneklem birimi (primary sampling unit): TK tarafndan, ADNKS verileriyle Afyonkarahisar Eskiehir* Konya*
olaslksal olarak belirlenen adres bloklar Aksaray* Isparta Nevehir*
Birincil rneklem (blok) says: 174 Amasya* Karaman Nide
Birincil rneklem bykl: 300 hane Ankara* Kayseri* Sivas*
kincil rneklem birimi: Her adres bloku iinden tesadfi olarak seilen 20 hane ankr Krkkale* Tokat*
Hane iinde grlecek bireyin belirlenmesi: Kish yntemi orum* Krehir* Yozgat*
Toplam (esas aratrma ve ek aratrma) rneklem bykl: 2,205
Bloklarn dald (grme yaplan) il says: 64 6. Karadeniz
Grme yaplan ile says: 152 Artvin Giresun* Rize*
Arlklandrma (postweighting): yapld Bartn Gmhane* Samsun*
Bayburt* Karabk* Sinop*
Saha bilgileri Bolu* Kastamonu* Trabzon*
Saha organizasyonu ve veri toplama: Rasyonel Aratrma Danmanlk Dzce* Ordu* Zonguldak*
Grme tarihleri:
Esas aratrma: 30.6-15.7.2011
Ek aratrma: 25.1-25.3.2012 7. Dou Anadolu
Idr
Corafi blge tanmlar Ardahan
Kars*
Corafi blgeler Trkiyenin deerler corafyas hakknda sadece bir fikir verebilmek Elaz*
Malatya*
iin ve rneklem dalm da gznnde bulundurularak oluturulmutur. Dolaysyla, Erzincan*
Tunceli
blge tanmlar herhangi bir standart tanma uymamaktadr. Ama, kabaca tanmlanm Erzurum*
blgelerin deerler asndan ne kadar farkl ya da benzer olduklarna dair bir ilk izlenim
verebilmektir. Teknik anlamda yeterli bir deerler haritasnn ok daha byk bir 8. Gneydou Anadolu
Adyaman* Diyarbakr* anlurfa*
rneklemle gerekletirilmesi gerekir.
Ar* Hakkri rnak*
Biz, haritalarmzda aadaki corafi gruplamalarla ilgili fikir (sonu deil, sadece fikir) Batman* Mardin* Van
vermeye altk: Bingl* Mu*
1. stanbul* Bitlis Siirt*
2. zmir*
3. Bat Anadolu
Aydn* Denizli* Manisa* *rneklem seilen iller
Balkesir* Edirne Sakarya*
Bilecik Krklareli* Tekirda*
Bursa* Kocaeli* Uak*
anakkale* Ktahya* Yalova*
142
EK 2
VERLERNDEN YARARLANDIIMIZ ARATIRMALAR

Trkiye Deerler Atlas esas olarak 2011-2012 tarihli aratrmalarn bulgularna dayanlarak
hazrlanmtr. Ancak eitli konularda deiimi izleyebilmek amacyla sk sk gemi
aratrmalarn bulgularna da deinilmitir. Bu aratrmalar unlardr:

ARATIRMA VER TOPLAMA RNEKLEM DESTEKLEYEN

TARHLER BYKL KURULU
Trkiye Deerler Kasm-Aralk 1990 1030 TSAD
Aratrmas*
Trkiye Deerler Kasm1996-Ocak 1997 1907 Milliyet ve Sabah
Aratrmas** Gazeteleri
Seim Sonras Nisan 1999 1741 Milliyet
Aratrmas
Trkiye Deerler Kasm 2000-Mart 2001 3401 TOFA
Aratrmas
Trkiye Deerler Eyll-Ekim 2001 1206 TBTAK
Aratrmas (Avrupa)
Seim Sonras Kasm 2002 2025 Milliyet
Aratrmas
Trkiye Sosyal Aralk 2005-Haziran 2006 1856 TBTAK
Taramas (ESS) R2
Trkiye Deerler Ocak-Mart 2007 1579 Doan Online (DOL)
Aratrmas ve Pfizer Trkiye
Seim Sonras Temmuz-Austos 2007 1398 Milliyet
Aratrmas
Trkiye Sosyal Kasm 2008-Mays 2009 2416 TBTAK
Taramas (ESS) R4
Trkiye Deerler Kasm 2008-Subat 2009 2384 EVS Foundation ve
Aratrmas (Avrupa) Baheehir
niversitesi
Radikalizm ve Arlk Nisan-Mays 2009 1715 Britanya Dileri
Aratrmas Bakanl
Trkiye Deerler Haziran-Temmuz 2011 1605 Baheehir
Aratrmas niversitesi
T. Deerler Aratrmas Ocak-Mart 2012 2205 (toplam) Baheehir
Ek aratrma niversitesi

* stn Ergder ve Ersin Kalaycolu ile birlikte yrtld.

** Ersin Kalaycolu ile birlikte yrtld.
nemli not: Avrupa toplumlar ile yaplan karlatrmalarn btnnde, son Avrupa
Deerler Aratrmas (European Values Study) verilerinden yararlanlmtr. Avrupa Deerler
Aratrmalar, Hollandann Tilburg niversitesinde grev yapan bir akademisyen grubu
tarafndan koordine edilmektedir.
143
144