PHOT EW aes BIOLOGJI MATURA 8 fF), SHTETERORE faei \ } FLUTURA MALO VS meade. Foalu BIOLOGJI MATURA SHTETERORE BIOLOGSIA BERTHAME + BIOLOGSIA E THELLUAR 500 KONCEPTE, ‘TERMA DHE SHPREHL 1500 PYETJE, DETYRA DBE USHTRIME TE ZGSIDHURA ‘TIRANE SHKURT 2012os BIOLOGJIA BERTHAME KIMIA E JETES PERBERESIT KIMIK TE JETES Sie, gé dallon njé objekt nga njé tjetér nuk Eve ween forma, por mbt ith she end pra aera qe pérbén,Ghithshka ‘ge perbeuet nga lenda (iateria)ka masé > Me léndé do té kuptojmé cdo gjé qé ha masé, vellim dhe zotéron energji > Linda pérbéhet nga grimea shum? té vogla q@ quien atone. ‘Lénda ka veti t& shndérrohet népérmjet reaksioneve kimike, por pérbérsit ndértimor {ihe funkstonal tesa}, atornet, mbetea (8 pandryshuar gjare zhvillmit t Ketyre reak- sioneve. > Atomet e t njijtit loj perbéjné njé element 12 caktuar. Atome t njéjta ose Gindnjshame kombinohen per (@ formuar erbcekimite-fiperbchet neu tnjé numér shume i madh grimcash mikroskopike, 1 quajtura molekula, ku Secila pérbéhet nga dy atome hidrogjen dhe njé oksigyen. > Molekula éshté thérrmija mé e vogél qé ruan vetité e perberjes.Perberjet a& formohen vetém né qelizé quhen perberje organike kurse ato qt formohen ‘ne mjedisin e jashttin ficik quhen inorganike. 92 elementét e sistemit periodik gjenden né pérgindje té ndrystme né Univers. Kora fe Tokes p.sh. né pérqindjen mé té mache té saj pérmban O,S1,Al et. Jo te giithe Elemente tabeles se sistemit periodik gjenden né gjallesa. Gjeshte elementét kimik gé gjenden né gjallesa né sasi mé t€ e986) jane CH,0,8,2N. Keita quhen thakroclemente. Pérver makroelementéve ne gjallesa gjenden edhe elementé té tere kami Te pranishém né sasi me t€ vogla t& quaytur oligoelement&( Fe, Mg, Ca, Na, K, Zn, Cu) Elementet kimik | Pérgindja né giallesa hidrogien 65.4% ‘oksigien 265% karbon 75% azot 1,24% fosfor 02456 squfur 0,06% ‘oligoelemente 0,019 SUBSTANCAT INORGANIKE. UJI DHE JETA. BASHKEVEPRIMLI UJIT ME MOLEKULAT E TJERA [NE substancat inorganike me te réndésishme pér jetén e gjallesave pérfshihen ji dhe kriprat minerale Vetité Ficike: Né kushte normale temperature dhe trysnie uji éshté eng pa ngjyr® pa ‘x8 che pa shi. Ngrin né 0°C, avulton né ¢do temperaturé, vion né 100°C. Dendésia « akulit ésht® mé ¢ vogal se e lengut. Reeth 70 % e sipérfages sé tokés éshié e mbu- luar nga yj, 70 — 90% te masés s& organizmave e pérbén uj Vette Kimike-formaula kirnike ¢ ujit és H,O. Lidhja ndérmjet atomeve H dhe O te ‘io molekul eshte hue kovalnte polar, pra.ajo hte ‘molekule polare Mole late ujit bashkéveprojné me njera tetrén duke formuar lidhje hidrogjenore.Lidhjet hidrogjenore jan lidhje q¢ vendosen ndérmjet atomit hidrogjen te njerés molekulé Ime mje atom shuné elekironegativ (né rastin toné &hté oksigieni) té njé mole- ule Wetér . Keto lidhye bejok Gé nga piképamja fizike molekulat e wit tBashkeve- proj me ant 1 forcave i Koherioni oat ekohrionit ane fort af shioj Inolekulate njé trupr pert iu kundervend shképutjes Forcat e kohezionit pércaktojne agjendjen fizike télendes. Vetieé biologjike Sipas tori té origiings abiotike #8 jetés né toké, uji 8shté bio- srlekul mec laste. Cian eto Yeu gf eb wine omosdosheém per jeten né toke? > Uji eshte pérberési kryesor i trupit t gjallesave ‘Termoizolues Termorregullues ‘Tretésikxyesor ne brendésit8trupit t€ organizmave vwyvy ‘Transportuesi kryesor i & githa pérbérjeve ttretéshme w sistemeve bi- ologjike, joneve inorganike, substancave ushqyese et} > Reagent biokimik kryesor sidomos m8 reaksionet e hidrolizés dhe hidratit. Gjaté reaksiorieve w ndryshme q& ndodhin né qetizé ¢lirohet ujt-Teresia e reak- sioneve kamnike g@ ndodiin né gelizé guhet metabolizém dhe uy: formuar gate keésaj veprintarie quhet ujé metabolik. Pérshkalk te polaritetit q@ paraget molekula e Uuit ajo ndecvepron me molekula tetera polare. Keto molekula qi kené afi per jin guhen hidrofile dhe Jane te tretshme né te. Molekulatjopolare nuk nderveprojné me gin de auten hidfobe at jae 1 pattie n ye he forma eral Pee berésitjoorgantk kryesor t gelizave jane Na, K, Ca, Mg, Ci, B Sef) Ata gienden ne forme jonesh si ne mjedisin brendagelizor ashtu edhe né 1éngun jashiqelizor. Kriprat jand t€ nevojshime pet: a) ekuilibrinacido-bazik; bympiksjen e gjakut;c)funksions- thin normal te qelizave nervore; d) pér forminnin'c Kockave et TEST (testi shérben pér pérvetésimin e dijeve t@ marra né gdo tem’) 1) Cfaré éshté ténda dhe cilat jane vetié e saj? 2) Cilet elementé kimik zéne pérgindjen mé té madhe né koren ¢ tokés? 3) Cfaré jané oligoclementét? 4) Plotésoni tabelén e méposhtmé per pérbérjen ujé[ VETITE FIZIKE VETITE KIMIKE 5) Cilat jané ato veti g& ¢ b&)né ujin t domosdoshém pérjetin né Toke? 6) Cilét jané pésberesitjoorganik kryesor t&qelizave? 7) Cili éshté fimksioni i kriprave pér organiza? QARKO ALTERNATIVEN E SAKTE I)Njésia mé e vogél qé ruan vetit’ e njé pérbérje kimike &hte: a)Atomi; b)elementi; c) molekula; d)geliza 2)RRreth 98 % e masés sé organizmave pérbehet nga a) oligoelementét; b) uji; c) makroelementét; a) kriprat 3)Tek molekula ¢ ujit tidhja ndérmjet H dhe O ésheé 8) hidrogjenore; b) jonike; c) Kovalente e pastér; d) kovalen:e polare 4) Forcat e kohezionit shkaktohen nga lidhja: a)hidrog’enore; b) jonike; c) kovalente e paster; d) kovalente potare 5) Cila nga té méposhtmet nuk éshté vetie kriprave a)Neértues; b) mpiksjae giakut, )funksioni normal i elizave nervore; djtermorregullues Pergligiet e sakta: 1e;2e;30;4d;5d; SHPJEGONI TERMAT: lidhje hidrogjenore ;hidrofile jhidrofobe ;ujé metabolik ; ‘element kimik ; molekulé; mnakroclementé ANALIZONI funksionin transportues 18 jit SKICONI: me té dhénat¢ tabelés njé grafik mbi_ pérgindjen e makroclementeve né giallesa. SUBSTANCAT ORGANIKE, ‘Te githa parberjet organike pérmbajné atome karlyon Por cist jané arsyet pse Badd PEBERE IS ries pebane tome kirbon uaeteich > Atomet e karbonit formojne katér lidhje kovalente me etome t tera > Né pérbétjet organike atomi i karbonit shfag gjithmon valencén 1¥. > Kato lidhjé mund té jené té thjeshta ( njéfishe), dyfishe dhe trefishe > Atomet e karbonit kané vetiné té lidhen me atome té tera karboni duke for- ‘muar zirechir ose unaca karbonike, Karboni dhe elementét8 teré hyiné né pérbérjene materi ike makromolekula “organi Tek maonolekulat organike hyind proves hat, rat, acide mutleike. Nysite me te vogla te makromolskulave quien vik tere Liye shume movomsenefornon melela uhespaitere sn Tnonomertve pera formuar polimere quhetsinteze Reaksion Kini gate te sonomeret Basten le frmuay of poner duet kondensi 1 palmer reaksion sintezeke shogérobet me formimun epolimerit dhe twit (ne shumcen te rasteve), Reaksion i zberthimit te polimerit né monomerst perbersrcaltzahet age tare e nj molekule ut pér odo monomer téshképutur dhe quhet bidroliz e po Timent reaksion shpérbéxje), Prodhin! dhe organizimi molelulave organike nga gelica quhet biosintezé. Molekulat inorganike Molekuiat organike PERGIITHESISHT FORMOINE GHTHMONE PERMBAINE KARBON JONE POZITIVE DHE NEGATIVE DUE HIDROGIEN ZAKONISHT FORMOINE LIDHJE FORMOINE LIDHJE KOVALENTE JONIKE PIESAME B MADHE E TYRE KANE Nf PERGITHESI PERMBAINE ++ NUMER TE MADH ATOMESH NIE NUMER TE VOGEL ATOMESH PORMOHEN NE QELIZE FORMOHEN NE MJEDIS JASHTE ‘ORGANIZMAVE TE GIALLE, SHEQERNAT OSE KARBOMIDRATET. Karbohidratet pérbehen vttm aga atome C,H,0. Karbohidratet, jané substancat bazé energjitike, jo vetém pér bi tat ee i prochojne, pot tale per kafshet Formula kimike ¢ tyre eshte C,(H_0)\ _Funksioni i shegemave eshté: 1) shécbejn& si burim i shpejté energie pér qelizén, Nea djegia e Ler sheger gliro- hen 4kaloris 2) funksion ndértues ( celuloza) Shegemnat ndahen né monosakaride, disakaride dhe polisakaride. 1) Monosakaride jan shegeriat me te thjeshta. Ato pebehen nga atome Karbon é idhura varg g@ ne tet8sité ujore formoyné unazaté mbyllura. Monosakaridet me 1 njohura jane ato me 5 atome kerboni ose pentozat (riboza dhe dezoksiriboza ime formule C,H,,0,) dhe me 6 atome karboni ose hekzoza(glukoza, fruktoza, galaktoza me formmilé C, H,, 0,). Sig edhe shihet riboza dhe dezoksiriboza kané formule t€ njéjté shume. Pérhérje me formulé shume t8 njéjté por strukturé (é ndryshme quhen izomere, tzomere me njera tjetrén jané edhe glukoza, fruktoza dhe galaktoza. Keto pérbérje ndryshojné nga struktura ¢ cila pércakton edhe veti fizike dhe kimike té ndryshme. 2) Disakaridet jané shegema qé formohen nga bashkimi i dy monosakarideve sipsh: glukozé + glukoze=maltoze +u;glukozé + fruktozé=sakarozé ‘tujérglukozé + galakioze=laktozé +ujt3) Polisakaridet (C,Hy,O,), né ndryshim nga sheqernat ethjeshra jané i patretshem ne ujé. Ato pérbehen nga mijéra monosakaride t lidhura me njeri (jetrin,Polisakaridet mé t@ njohura jané amidoni, celuloza dhe glikogjeni q@ si ‘monomeré @ tyre karié glukozén, Amidoni dhe glikogjeni jan dy polisakaride gé pérbéhen aga mijéra mole- rela glckone Amnon ah poiakarid ge fonmotet tek bimet_glatefotosintezts he shérben si ndé recer:#. Glikogjent quhet ndryshe shegeri i kafsheve pasi al formohet né melei dhe musku). Glikogjeni karakterizohet nga shumé degé anésore ae Jane zinghiré glukoze qé dalin nga zinxhini géndror.Amidoni pothuajse perfagésohet hnga strakturé lineare kat numa i Kétyre degéve anésore eshte shumé i vogel Celutoza dhe kitina jane dy polisakaride & ngjashém adérmjet tyre. Celulo- ‘za gjendet né marin e qelizave bimore, ku Juan rol mbéshtetés Tex celuloza lidhja fe monomereve formon fije ose ndryshe fibra. Fibrat e celulozés shauhen per rezis- fericen e tyre. Cdo fibér pérbéhet nga mikrofibra dhe edo mikrofiber pérmban shumé Zatahié ghukozs gf ldhen me hide hirogjnore Kitna glendt te ekzoskelet ( Skett jssm) gafrrevyinseliev a9 ka funtion rajtés dhe ésht® polimer {glukozds do mole giukoze e kines abet me nj grup amin, Lidija e mole, Killave t@ glukozés Eshid e njéjte si tek celuloza. Ashtu si edhe celuloza kitina éshté & patretshme pér aparatin ton tetes. PROTEINAT Jané molekula organike te azotuara me peshé molekulare t& mache i PRO Titre te adertikua fang falmere dhe monometew re Jane aminoaeide | Soe eee pobehet nea ie up amimic Ni vet baake) me rap kabobs aoe) doa ag wares sbeureratomessic ge qunetzadieal dhe shenohet me R.Dy aminoaeide ndryshojné nga numri iC te R, | Dy aminoacide lidhen mé njeritetrin me lidhje peptidike, Lidhja pepridike eshte \ lidhja ge formohet ndérmjet grupit -NH, aminoacidit ‘jeter. COOH-R-NH, + HOOC-R-NH, = COOH-R- NH-OC ~R-NH, + 1,0 1€ njérit aminoacid me grupin ~COOH t& Lidhje peptidike | Gjate formimit 18 njé lidhje peptidike glirohet ajé motekulé ujé. Lidhja e shumé ami- | nei deve me jt Yeti fron vargunpoipentiik pe et sy protein quien | | | | | | ede polipeptide. Ne pérbeérjen c proteinave marrin pjesé vetém 20 aminoacide. Proteinat kané funksion: > Katalitik (enzimat} > Mbrojtjeje (antikorpet) > Rreguilues ( hormonel) > Mbéshtetes( kolagjeni) Ndértes.(proteinat e membranes qelizore) > Transportues (hemoglobin) > Lavizés ( miozina dhe aktina) | | > Buferik (ruajné pH e trupil). Buferike jane ato perbérje kimike ae jop! marvin jone IP ‘Shumnéllojshméria e proteinave varet nga: mic > Mumri i aminoacideve gé formojné vargum polipeptiaik > Raporti sasior midis aminoacideve > Renditja e aminoacideve né vargun polipeptidik Funksioni biologi i njé proteine varet nga struktura e saj, Struktura e proteinés rund jt i > Parésore (primare), varg i drejt polipeptidik Dytésor ( sekondar), forme heliksi ose fleté ¢ palosur Tretésore (terciare), formé globulare Katérsore ( kuaternare) , proteina 1é formuara nga protomerét TEST 1), fare jane proteinat dhe nga se pérbthen ato? 2) Cilet grupe funksionore marrin pjesé né molekulen enjé arninoacidi? Nga se vvatet Shuméllojshméria e proteinave? 43) Cfaréjané shegerat dhe cili &hté funksiont i tyte? 4) Nga se ndryshojné glukoza dhe fruktoza? 5) Cilet jané polisakaridet kryesore dhe kush éshté rolii tyre? QARKO ALTERNATIVEN E SAKTE 1} Monomeretéproteinave jan 3} monosakaridet, byaminoacidet; cJoukleotide; d)aminat 2) Proteinat globulare paragesin strukturé hapsinore’ a) primare; b) sckondare; c}terciare; d) kuaternare 3), Eni mat ant prot me funksion: 4) katalisik; b) regullues; c) mbroytés; d) buferik 4) Hormonet jané proteina me funksion: 2) katalitik; b)rregullues; c) mbrojtés; ) buferik 5) Antikorpet jané proteina me funksion: 2) katalitik; b) rregullues; c) mbrojtés; d) buferie 6)Kormula Kiniike e karbohidrateve eshte: 2) CH,,0; B)C,,H,0; 0)C\H,.,.0; 3CH,.0, ‘7)Monomeré i sakarozés ésht: ajplukoza; b) fruktoza; c)Glukoza+fruktoza; 8) Glikogjeni éshté i ngjashém me 3) amidonin; b)eclulozén; ¢) kitinén; d) glukozén vvy 6) palaktoza 9)Celuloza éshté e ngjashme me: 2)amidonin;b) slikogjenins ) ktinén; dglukozen r10) Formon ekzoskeletin e gaforreve: ajamidoni;b)celulozm; c)glikogjenis d)kitina Pergiigiet e sakta:lb:2e:3as4bs;Sey6d;7e;8a;9es10d LISTO: Funksionet biologiike té proteinave. ARSYETO mbi numcin ¢ mach té proteinave dhe funksionet e shumta qi ato krye- jné SHPJEGO TERMAT: proteina, lidhje peptidike,varg polipeptidik,kacbohidrate, imonosskarid, polisakande izomere matcomolelle, monomer, bosintez2, hidro- ie SKEMATIZO:a) reaksionin ¢ formimit t@ maltozés: b) reaksionin e hidrolizés s& polimerit USHTRIM. Gjeni masén molare t&njé proteine vargu polipeptidik ist cilés ka 399 lidhje peptidike, Masa molare e njé amuinoacidi ésht® mesatarisht 110 g/mol. Zgjidhje e ushtrimit - 399 lidhje peptidike proteina ka 40G aminoacide atéheré Meee eee Meg X 3995 44000 ~ 399K18 = 44000- m ENZIMAT QB njé reaksion té ndodhi né kushte normale temperature dhe trysnie ai ke nevojé per energji > Sasia e energiisé sé nevojshme pér fillimin e reaksionit kimik quhet energii aktvcimt Prana isa ld ys an enaina al ener aoigonk dake ‘ere mundar ghuilimin¢ reaksioneve me shpejisi normale dhe né emper- aturén ¢ trupit. Enzimat jané molekula proteinike me vetikatalitike. Njé zone e inplekulés se enzimés dubet € pexputhet me lenden mbi te cilen vepron (Substrat, Kjo zoné guhet gendra aktive. Enzima formon me substratin njé perbérje té ndér- rjetme t@ paqéndrueshine, ¢ cila pastaj zberthehetné produkt t€ reaksionit dhe ne enzimé & fir, ¢ cila mere pjesé pérséri né reaksion né molekula t& tjera té sub- stratit.Aktivitei i enzimave rregullohet nga parimi feedback negativ. 1. Enzimat kané veprimtari télarté katalitike 2. Veprojné vetim mbi njé substrat té dhéné 3. Teorikisht reaksionet e kontroltuara prej enzimavejané té kthyeshme dhe entimat asnjeheré nuk ndikojné né pércaktimin e drejtimit @ reaksionit. Disa encima kané vetém natyté proteinore, kurse disaté tera pérbehen nga njé pjest Proteinore (apocnzimé) dhe pjesa tietér (koenzimé) éshié molekulé organike ge érmban grupin fosfat. Te koenzimat hyjné vitaminat (tiamina BI, pirtdoksina B6 6) . As apoenzima as koenzima veg e vey nuk ushtrojné veprim Ketaltik Veprim- taria enzimave varet nga: + TEMPERATURA: né temperaturén 50-60 °C shumica e enzimave e humbasin veprimin kataitik. Mosaktivizimi i enzimave &shté t pakthyeshém. Pra mosaktiv- iairmi i enzimave gon né vdekjen e orgenizmit. ACIDITETI: enzimat jané t& ndjeshme ndaj mjedisit acid ose bazik. Disa lloje ‘eprojné vetém né mjedis acid (pepsina pH=2),t#tjera né mjedis bazik (teipsina pH=8,5) dhe pjesa mé e madhe né mjedis asnjanés. + PERQENDRIML: kur pH, temperatura nuk ndryshojné dhe boll&K atheré sipstsis e reaksionit éshte-né perpestan te aap Oe enzimés. Kur pH, temperatura dhe perqendrimt i enzimes nak ndryshos gy shpejtésiafilestare e reaksionitrritet dertné njé faré kufit ne pérpjesten ine ese subatt NE go en sistem! enzimatk neve nde ey enzimé atzheré pérqendrimt i saj péreakton shpejtésiné e pérgiithshme te feake sionit. + HELMIMI 1 ENZIMAVE: disa enzima jané té ndjeshme ndaj helmeve si cianuri ey. Bae ne pérgendrime te vopl to sbkakioine inaktivizimin wena. ave. Edhe veté enzimat shérbejné si Relme (helm! i gjampétinjve, bleteve, aksepave) duke shkatérruar gelizat e gjakut apo t@ indeve té ndryshme Shum enzimave uduhet ne joproeine,kofakior af nym ne fanksionin e tyre. Disa ofaktors janéjone (Mg, ci) te ole shpesh perfhihen ne rele sionet enzimatike, Disa kofaktoré tétjeré quhen koenzima dhe jané molckula jo- proteinike té cia ndibmojné né zhviflimin ¢ reaksionit. Vitaminat jané té domos- doshme per jeten, sepse ato lugjné njé rol thelbésor né metabolizmin gelizor. Disa Vitamina jané pjesé integruese e enzimave dhe quhen koenzima; pa praniné e tyre cenzima nuk mund té sherbejé si katalizator. Duke gene se e njéjta vitaminé.pérdoret pérséri e prséri. organizmi yné ka nevojé vetem pér sasira tena té vagla Vitaminat Ahdahen ne dy grupe: a) hidrovitamina (hidrofle) pra t tretsime ne we dhe: 5) lipovitamina (lipofile) ato gé treten né lyra. Né grupin e paré béjné plese. B, B, B, ose PP B, B, 8, C, vé cilat chithen shume shpejt nga organizmi yne. Né geupin ¢ lipovitaminave bing pest vtaminat A, D, =, & dhe acid foi. Nak thithen sbpeyt, niga organizmi dhé né rast té mbidozave ato mund te shkaktojné deme né shéndetin toné, Vitamin A eshté e nevojshme pasi formon pigmentin € syritredopsinén), ruan indet epiteliale, éshte esenciale pér rritjen. Vitamina D eshte e nevojshme ne prodh- imin ¢ hormoneve g¢_rregullojnt sasiné e C dhe té P, e domosdoshme né formimin e kockave, Vitamina E éshte antioksidues iréndésishem , pasi mbron gelizat nga radikalet lira, Racikalet c lira shkaktojné ndryshime té rénda t€ strukturés sé mem- branés gelizore dhe té ADN sé gelizés PRIONET Jané proteina infektuese t& cilat shkektojné sémundje t& trucit si p.sh. semundja e lopes sé pmendur. Njé prion éshté formé e ndryshuar e njé proteine not male nf turin egitareve Nese yn né rao stkakton ndryshi t formes t pro ‘have normale t@ frit TEST 1) Gfaré jané enzimat? 2) Cilatjané vetitée enzimave? 3) Cilét faktore ndikojné né veprimtariné ¢ enzimave? QARKONI ALTERNATIVEN E SAKTE 1) Enzimatsa)Ctirojné energjiné e nevojshme pér gelizén, BYan€ molelala joproinke dhe nihmoine koenzimet; ‘C)Nuk varen nga ndryshimet e pH; D)Ulin energjine ¢ aktivizimit 2) Enzimat béjné t& mundur zhvillimin ¢ reaksioneve A)Vetém t hidrolizés;B)vetém té kondensimit; CWvetém t# djegies:D) té githa k&to 3) Aktiviteti i enzimave rregullohet nga:‘A)Parimi feedback negativ; B) parita feedback pozitiv; (©) endocitza; D) 28 gjitha keto 4) NAD* dhe FAD:A)Jané pjesa proteinike e enzimés, B) perbéjné qendrén aktive té enzimés; ‘Chjané transportues elektronesh; 1D) perfaqeso}né qendrén abtive t€ enzimés 5) Né organizmin toné vitaminat: ‘A)) konsumohen gjaté reaksioneve kimike; B) pérfaqésojné enzima ©) pérbajne pjesén proteinike té enzimés; C) pérfagésojné qéndrén aktive Vitaminat jané molekula: Qyermite: Byndinmese te metabotianit; Appetese meant ein) lyrore 7)Kseroftalmia éshté sémundje qé shkakton verbéri dhe shkaktohet nga: ‘A)prania ¢ vitaminesA; _ B)mungesa e vitamings A; QpBuangese'cutaminesc; Dymungest evitamings A dhe C 8)Rodopsina formohet nga: ‘Avitaminat B; B)vitamina A; C)vitamina C; D)Vitamina D 9)Sasité e tepérta té vitamins C: A)depozitohen né mélgi; B)né veshka; Celeminohen me fepen; Djeteminohen me urinén 10)Vitamina B, shérben si koenzime né reakstonet: A)frymemarrjes qelizore: B) e simezés; C)xé shpérbtrjes; D)e sintezes sé acideve nukleike pérgligiet e sakta:1d;2d;3a;4e;54; 66;76;8b:9d; 10a SHPJEGONK FIALORINApoenimé;Koenzimé;Enecgji aktivizimi,Substrat; Pri- one ; KRAHASONLfunksionin e NAD dhe FAD YNDYRNAT OSE LIPIDET Y Te lyrat (lipidet) futon dhjansrat, vajrat, dvi, fosfolipider dhe sterolet. Lipidet cane struktura t€ ndryshme por gf t# gjitha janié t€ patretshme né we. ¥ Lipidet jané makromolekula organike técifat pérbéhen nga. monomer€ gé jané: rd moleeulé gicerol ( glicerine) dhe ire mbeye acidesh fyrore de rand a0 Gunen edhe trigliceride. Acidet Iyrore jané acide organi t@ cilatkané vargye té hata karbonike dhe pérfundojn me grupin karbonilik COOH. Acidet lyrore t Gilet né formulén ¢ tyre kané vetém lidhje njétishe guhen acide lyvare 18 ngopura ‘Acide lyrore ge ne strukturén e tyre kané njé ose disa lidhye dyfishe quhen fé pangopira FUNKSIONL Lipidet zhvillojné funksione t réndésishie pér gelizen. > Rezervé energjie:nga djegia e Igr lyre glirohen 9kalor. > Rol ndértues fosfolipidet jané ndértues té membranes qelizore > Endokrin: disa lipide jané hormone Dhjamrat dhe vajrat péxbehen nga glicerina dhe acide lyrore. Dhjam x ghee ene molekulen ere pemajne sede Wore ee a ate acide lyroret& pangopura. Kjo ben g¢ dhjamrat ne kishte norms te feat cant keurse vajrat tf Fengeta, Késhllohet qe né dicten tone ushaimmore ts Koneren jee vai sepse pérbuné aide Iyrore te pangopura Wilt asimlohen leteocks aga organiam. Dyllrat pérfshijné zinxhiré t& gjatéacidesh lyrore t& lidhur me alkoole. Né kushte normale jané t® ngurté pasi kané temperaturé té larté shkrirje. Jané hidrofobik edhe Jané té padegradueshém. Tek bimnét Kuticula mbulon gjetinet perfagéson nje shires dyllorerezistente dhe té papérshlcueshme nga uji. Tek njeriu dylli prodhohet né kanalin e veshit. Njé bleté e prodhon dyilin nga pjesa e poshtme e barkut tsa pér té ndértuar hojet ku vendos mjattin, Posfolipidet sic tregon edhe emai pérmbainé grup fosfat, Prania e grupit fosfat e olaizonmolekuln, peat onzohen dhe st jedi jane hiro Festolpdet pérbshen nga koka polare (hidrofile) dhe bist jopolar (hicofob) NE prant le ujt Howeronen fay eres pray dhe membrana gphanrepeevhet ne dyshrsa Sterolet ose ndryshe steroidet jané lipide q& kané strukturé t8 ndryshmne. Céo steroid kaj skelet me katecunaza karbonike t gra, ce ndrysho 28 ngs seen nga grupet funksionore te lidhura né unazatSteroidet m& 18 njohurs Jane tesicbero- ni, progresteroni, Kolesteroli, vitamina D et. PERBERJA E ADN dhe ARN ¥ Aeidet Nukleike _jané acide qe prodhohen né bérthamén e gelizés. Vencosiae aminoacideve ne vargun polieptitk énjéproteine kontolloket dhe percakiohet nga dy acide nukleike té réndésishme:ADN dhe ARN, Y Njésia bazé ndértimore dhe funksionale e acideve nukleike jané nukleotidet. Y Ni€ nukleotid pérbéhet nga njé sheger (riboza ose dezoksiriboza) + mbet acidit fosforik + bazé ¢ Zotar slats suecebiaeranbiaeaks Y_ ADN-ja dshté pérgjegiése pér mbarijen dhe tejgimin e informa i ADN a ht raicaie pir marten de tiimin einformacionitgienetik Funksionet biologiike te ADN-sé do té mund t¢ kuptoheshin vetém pasi té dihe} struktura kimike e saj,pasi nga piképamja materalistedo funksion specifik lidhet me je strukturé specifike materiale > ADN-ja éshté makromolekulé polimere. > Monomeré té saj jané nukleotidet > Cdo nukleotid pérbéhet nga njé sheger(dezoksiriboza me 5 atc C) , njé mbetje te alt fst dhe nga i bre Casonag a NES Mame OME mbes > Bazat e zou t&ADN& jn: adeina(A)guanina(G) baa puke, Uimina(T), citozina(C) baza piimidike. pe ad : a‘A)Parimi feedback negativ; B) parimi feedback pozitivs ) endocitaa; D) té gjitha keto 4) NAD* dhe FAD:A)San€ pjesa proteinike e enzines; 1B) pedbéjné gendrén aktive te enzimés, ChRene ansportueselektrones; 15) perfagesoyne gendrén aktive & enzimés 5) Né organizmin toné vitaminat: 'A)) Konsumohen gjaté reaksioneve kimike; B) pérfaqésojné enzimna; (©) pérbdjne pjeséa proteinike té enzimés; C) pérfaqsojné géndrén aktive 6) Vitaminat jané molekula Ajprocnike; B)adliméset& metabolizmit; fypeberee & membrantsaelizow:D) iycore 4) Kseroftalmia éshté sémundje qé shkakton verbéri dhe shkaktohet nga: ‘A)prania e vitamingsA; _ B)mungesa e vitamins A; Chhuungesé-¢ vitaminésC; D)mungesé e vitamines A dhe C 8)Rodopsina formohet gat A)vitaminat B; B)vitamina A; C)vitamina C; D)Vitarnina D 9)Sasité e tepérta té vitamings C: A)depozitoben né mele: ‘Cheleminohen me fegen; D)eleminohen me urinen 10)Vitamina B, shérben si Koenzimé né rcaksionet: A)fiymémarrjes gelizore; B)e sintezts; C)xé shpérbérjes; D)e sintezts sé acideve nukleike pérgjigiet e sakta:1d:2d;3a;40;5ds 66:76;80;9d: 10a SHPJEGONI FSALORINApoenzimé;Koenzimé:Energji sktivizitni,Substeat; Pri one 5 KRABASONI:funksionin e NAD dhe FAD )né veshca; YNDYRNAT OSE LIPIDET Y Te lyrat (lipidet) futen dhjamrat, vajrat, dll, fosfolipidet dhe sterolet. Lipidet kane struktura t€ ndryshme por gé té gjitha jané 18 pairetshme né we. ipidet jané makromolekula organike técilat pérbeher nga monomeré a& jané: ge moe glcerol(gicering) dhe re mbeye acids rove dhe prandaj ato Guben eche érighieride, Acidet Iyrore jane aide organi elt Kan varle jata karbonike dhe pérfundojné me grupin karbonilik COOH. Aciéet lyrore t& Esl ne formulén e yee kane vetem Lidhje nish quben acide yore ¢ ngopura. ‘Acidet lyrote gf né strukturtn e tyre kané njé ose disa idhje dyfishe quhen fe pangopura: FUNKSIONE-Lipidet zhvillojné funksione té rendsishine per gelizén. > Rezervé energjie;nga djegiae 1gr lyre glitoben 9kalor. > Rol ndertues fosfolipidet jane ndértues té memibranés qelinore > Endokrin: diss lipide jané hommone v Dhjamrat dhe vajrat pérbehen nga glicerina dhe acide tyrore Pikterde gene bolekutene tye perabaye aide ios neonate acide lytore te pangopura. Kjo ben gé dhjamrat ne kushte normale te jac gg “at fase oat ng Kiso eden on shore Konsumojae ‘aja sepse pémnbajne acie lyrore te pangopura simone val pe pb yrore te pangopura te ile asimnohenleneesh ign Dylirat péfshine zinvhire té gjtt acidesh Iyrone & ldhus me alk porate jane gurl pai Kane temperature tlre cikrije. dane hitome age jane te padegradueshem, Tek bimet katikula mbulon gjethet.perlageson penis dyloererstenc chef papershkueshme nan wh Tek mei dy Prosthet a alin e veshit. Nj bleté € prodhon epostine e Se bre hojet Ka Vendo e NEM PSE Bost © ask sso Fosfolipidet sic e tregon edhe emri pérmbajné grup fosfat. Pran Sees ene a et Besohen nga oka pola hire) de ish pola (hoof) Ne rani t ult oneness ne dy ses penis de membre qeizae perbeel nga dytesn ‘shine rf a ee ea aa ni, progresteroni, kolesteroli, vitamina D et Se PERBERJAE ADN dhe ARN V Acidet Nukleike jané acide gé prodhohen né bérthamén e gelizes ¥ Vendosja e aminoacideve né vargun polipeptidik ténjé proteine pércakiohet gad) acide nukeike te renactshme:ADN dhe ARN OM He Njésia bazé ndértimore dhe funksionale e acideve nukleike jané nukleotidet, ¥ Nig nukleotid pérbéhet nga nje sh a Nig ulead pebhet nga njé sheer (Tboza oe dezoksiiboza) + mbetee éshtd porgjegiése pér mbartjen dhe te nga prinderit ek pasardhesi in e inforinacionit gjenetik Funksionct biologiike t ADN-se do té mnund té kuptoheshin vetém pasi te dihej struktura kimike e saj,pasi nga piképainja materaliste,cdo funksion is ion specifik lic ajé strukturé specifike material. feniie ADN-ja éshté makromolekulé polimere Monomeré té saj jané nukleotidet vvyv Cdo nukleotid pérbéhet nga 7 eae tod dhe age ae band Sasonaar oa S ome) nib abeje > Bazat e azotuara té AIN-sé jané : adenina(A),guanina(G) be timing, ctosne(¢) bean fniaice 8 anna) bara pike, 1"> Molelaila e ADN-sé pérbehet nga dy vargje. > Cdo varg périnban shumé nukleotide té lidhura njri pas wetrit me lidhje kova- Tente, Largésia ndérmjet tyre éshté 0,34nm, > Molekula ¢ ADN-sé ka formen e njé beliksir¢ dyfishté > Vargjet helkstidhen me ihe hidrogfenovené bars oS vetist sé pérplotisimit esi ete azonuara, Nje rotullim 1 heliksit pérmban 10 gafte mukleoudesh dhe gyatésiae ti éshte 3,4nm > Cdo mbetje azotixe mund té lidhet vetém me njé Hloj baze Pra,adenind mukleo- fide njert ninxhit lidhet me dy lidhje hidzogjenore vetém me tminé nul iain erinxhirit yeter.Guaniné nukleotidi + njérit zinxhir lidhet me tre Hidhye hhidrogienore vetém me citozin nukleotidin e zinxhiri Yeter Dy zinxhisét e ADN-sé jané antiparalelé 1AtG/THC=L Pra, A+G=T+C QaAIT=1 A=TdheG=C 3)G/C=1 4)G-+C/A+T=konstante karakterstke pir edo giallesé dhe quiet Koefigient | specifitetit, 5) A+ T'éshié e ndryshme nga G-+C Y_ADN-ja éshié e votmja molekulé biologiike e afté pér tu vetdyfishuar(repli- keuar) Y Quhetreplikim ai proges i vetéprodhimit te ADN-sé (funksion auokataltis) eeeig cuit verehet nje shuméfishint | materialt gjenetik me njé kopjie besmik Pingormacionsgjenetik Vale Kea} vet ne gelize gE riprodachet | yep mie ff Srimcionsn né bresné Kopje t@ ADN elizave bija dhe transmeton késhtu in pasardhése, YADN-ja pésmban “t& shkruarné kod” sipas renitjes sé bazave té azomuara tadhézimet e nevojshme pér formimin ¢ proteinave. ARN. shrben sindérmeésuese ne materiaiinine informactonit gjenetik pér formimin e proteinave. ARN > E shté molekule polimere. > Monomere té sajjané nukleotidet ARN-ja ndryshon nga ADN-ja: > NE vend té dezoksiribazds ka ribozé. > Né vend té timinés(T) ka uracilin(U). > Eishté molekulé nje vargore Nijihen tri Hoje ARN-je 2)ARN Sit nukleotid > Perbehet nga ba: 7 Pesbehet nga baa eaztuaradeing, ti mbt fost dhe nj sheger me Sat. > ATP éshté molekulé makroergjike sey fee Kepten ira Bie hase st ATP fommaher ABE Ths ¢ perdor get reaksioneve metbolk par fonmimin. mekzomolekelave te tla kerbohidrate, protea ety ATP es gageralicenin eqn (ppee eather gen Ke ge alctet ose oman nella 0 harkhon energi técilén ¢ mer aga ATP+H,O = ADP + GRUPROSFAT + energji ATP pérdoret pér:a)Reaksionet kimike; b)Transportin e léndéve; c)Punén mekanike. TEST 4) Cilat jane funksionet ADN? 2) Gfaré strukrure ka molekula e ADN? 3) Cfaré éshté ATP dhe cili éshté funksioni i saj? 4) Cilat lends bejne pjese te lyrat? 5) Ciletjant monomere ts Iyrave? 6) Cili éshté funksioni i lyrave? QARKONI ALTERNATIVEN E SAKTE 1) Njésia bazé ndértimore dhe funksionale ¢ acideve nukleike jané: A))aminozcidet; B) nulleotidet; C) monosakaridet; D) bazat ¢ azotuara 2) ARN-t transporton né ribozome: A) aminoacidet; B) nukleotidet, C) monosakaridet; C) bazat e azotuara 3) Acidet nukleike kontrotlojné: A) vendosjen e monosakarideve né strukurén e polisakarideve; B) formimin elidhjeve peptide C) vendosjen e aminoacideve né vargun polipeptiik; 1D) Funksionin dhe strukturén e ATP 4) ATP-ja &shtz: A) acid nukleik; B) nukleotid; C)monosakarid; D)aminoacid 5) Shérben si ndérmjetésuese né realizimin e informacionit gjenetik AJARN-i; BJARN-; CJARN- D) ATP-ja 26) Grupi funksionor i acideve lyrore &shté:A)-NH,; B)-OH, C)COOH; D)PO,* 7) Dhjanmrat jané trigliceride qé pérmbajne: A)acide lyrore 18 ngopura; Bhacide lyrore té pangopura; O)tre molekula glicerol t# pangopur; D}3 molekula glicerol de njé acid lyror 8) Dyllrat jané lipide gé pérmbajné: ‘A) zaxhiré 18 gjaté alkootesh t8 lidhur me acide karboksilike; 1B) zinxhird té gjaté acidesh lyrore; C) zinghiré té gjaté acidesh lyrore télidhur me alkoole; 1D) zinxhiré t8 gjaté alkoolesh 9) Dylirat kané funksion: A) tretés; B) mbrojtés; C) regullues; D) transportues 10) Kolesteroli bin pjosé tele A)Proteinat; B)Shegernat; C)Acidet Nukleike; D)Lipidet Pergjigiet ¢ sakta: 1B;2A; 3C;4B;5A;6C;7A;8C:9B;10D SHPJEGONI TERMAT: Acide nukleike jNuklootide ;Replikimy; Trigliceride; Dhjatnra; KRAHASONL:a) ADN me ARN; b)dhjemrat me vajrat dhe dyllrat me fosfolipidet ‘TEST- VETVLERESUES PJESA I: QARKO ALTERNATIVEN E SAKTE (cdo pérgjigfe e sakté 1 pike) 1) Cita nga kéto nuk éshté karakteristiké e karbonit Ay formond ide Kovalente: B) idhet me same te karbon; ‘Chndonjéhere formon jone; D) formon zinxhiré t® gjaté 2) Grupi fanksionor ~COOH éshté: A)Acid; B)Bazik:C) Nuk Jonizohet; D) Amfoter 3) Njé grup hidrofilik: A) ka afti pér ujin; B) éshté polar ose i jonizuar; ) gjendet tek acidet lyrore; D) Te gjitha jane t& sakta 4) Cila nga kéto shtt shembull hidrolize: A) Aminoacid + Aminoacid = Dipeptid + 1,0; B)Dipeptid + H,0 = Aminoacid + Aminoacid C) aminoacid + nukleotid = proteing; D) té gjitha jané t& sakta 5) Cila nga kéto veti e bén celulozén té patretshme pér sparatin tone tretés A) Nié polimer nénnjési e glukozés; B) njé proteiné fijézore; ) lidhja ndermjet motekulave té glakozés; “6 D) lidhja peptidike ndérmjet aminoacideve né molekulén e saj 6) Njé acid Iyror ésht@ i pangopur nése ai ‘A) permban hidrogjen; B) pérmban lidhje dyfishe; ©) pérmban grup acidik; D) lidhje tek glikogjeni 7) Cili nga kéto nuk éshté lipid?A) steroli; B)dhjami, C) polisakaridi; D) aylti 8) Ndryshimi ndérmjet njérit aminoacid dhe aminoacideve te tjera qéndron né A) grupin amin; B) grupin karboksil; C) radikatin R; D) lidhjen peptidike 9) Cila nga t# méposhtmet éshté lidhje peptidike: BL py 10) Nukleotidet: A) pérmbajne sheger, bazé 1& azotuar dhe njé molekulé fosfat ° " —¢~o. A) 9 5) jané monomeré té polisakarideve dhe tyrave C) Lidhen me lidhje kovalente me njéra- tein tek bazat e azotuara; D)TE gjitha jane te sakta 11) ATP:A) éshté aminoacid; B) ka strukturé heliksi; C) &hté molekulé makroergjike dhe shpérbéhet né ADP + grup fosfat; D) Shpérbén enzimat gjaté metabolizmit 12) Dy pérbérje jan izomere kur: A) pérmbajné atome C dhe Hi; Bykané formule shume t&njejté por stukturéré néryshene: Opkane veti kimike dhe fizike té njéjta; 1D) Kane formulé shume t& ndryshme por strukturé t& njgjté 13) Né ndryshim nga karbohidratet dhe lipidet proteinat pérmbajné ‘A) Azot; B) Karbon; C) Hidrogjen; D) Oksigjen 14) Glukoza dhe fruktoza ndryshojné nga: Pe‘A)numri atomeve C; B)numri i stomeve H C)ményra e vendosjes sé atomeve; D) pozicioni i elektroneve 15) Cila nga t8 méposhtmet pérmban acid lyror té pangopurs ‘A) Dyli; B) Vaji ull; C)Dhjami, D) Viternina D 16) Cila nga té méposhtmet pérfagéson stukturén e njé acid lyror t@ pangopur empencertion py oucngemnenenucneomoreoternerns 4) @ exten Mg CagCHACH-CHEC HE ES HEE-ON o™ 17) Cita nga Kéto nuk éshté veti ec ADN: B)struktucé heliksit& dyishté; D) pértshin ADN-s, ADN-, ADN-i Ajéshté polimer; ©) replikohet; 18)Cili nga pérbérjet shfag veti amfotere? a ay ea BY HPO, VHC D)CH,CH,-CH,-CH,COOH 19) Cita nga te méposhtmet nuk eshté veti e proteinave: A) polimere; B)strukturé heliksis, ©) perbéhet nga nukleotide; Dyvargje potipeptidike 20) Fosfolipidet: ‘A) ndértojné membranén gelizore; B)jané polare; ©) hidrotizohen; D) te githe Pérgligit saktas1C,2A;3D;4B:SCy6B;7C;8C:9C;10A;1C;12B;13As14C; 1SB5 16C; 17D; 18A; 19C:20D PJESA H; PLOTESONI TABELEN E KONCEPTEVE (20 pike) KATEGORITE, SHEMBU! FUNKSIONI KARHOMT VND: Nar) PRO- TRINA, ‘ACIDET NUK: CEIKE Pérgjiget esakta: KARBOHIDRATET: monosakaride =glukoza~ busim energiie(2pike), disakaride = sekaroza = transportues i shegerit ne bimé (2 pik); polisakeride= celuloza = ndérion marin gelizor te bimet(2 pike), LIPIDET-nigliceridet= dhjannrat, vajrat= rezcrvé energhie(2pike); dylicat = kutikula te bimét, dyli i veshit = mbrojtes(2pike); fosfolipidet = pérbérds @ membranes gelizore(2pike); steroicet = kolesteroli,testosterom) = pérbers i membranes gclizare, hormon (2 pike); PROTEINAT: polipeptide = enzima, miozina,insu- Jina = katalitk, pérbérs i gelizave muskulore, regullon sheqerin né gjakc (4 pike); ACIDE NUKLEIKE: polimere 1 nukleotidove ~ ARN, ADN = ndérmjetéson sintezén e proteinave, ‘materiali gienetik (2pike) ‘TABELAE VETVLERESIMIT PIKET 0-9 10-13 14-17 18-22 23-27 28-34 35-40. NOTA 4 5 6 8 9 10> > QELIZA PROKARIOTE. pérkasin mbretérise Monera eure eC feshje t€ jashtine ~ srethon membranén gelizor’. Kapsula ves sie (8 jashtme ~ mur. gelizor i cili rrethon Hasalestehnaringelizor dhe mbron_elizen nga Kushet epepershats dist. Citoplazma = - ribozomer; -Tilakoidet (pt bakteretfotosinttike n keto struktura Tryhet fotosinteza ); -Shumé encima BIOLOGSIA QELIZORE, TEORIA QELIZORE ‘Te gjitha gjallesat né planetin toné pérbehen nga geliza Pér 18 vezhguar gelizén nevojtet mikroskopi. Anton van Leeuéenhoek shpiky mi: HESS Paver Hooke vor e ne tapen edrunt asa coma boshe ge qual “aa” Reeth 200 vet jo {eliza Shvan( 1838) zbuloi se dhe kafshét pérbehen nga geliz Hien si themeluesit teorise qelizore, Teoria qelizore pohon ‘Ai ishte i pari é vézhgoi gelizat me mikroskop te thjesht. Me mn bimet pérbehen nga ‘mé voné Schleiden( 1838) doli né pérfundinn'n sgirnet ae ‘hen ne ‘Njésia bacé ndértimore dhe funksionale e gjallesave été geliza Qelizat¢ kané prejarhen etre nga qeliza pararendse népérmjet progesit '@ Fiprodhimit Qeliza &shé njésia bazé ¢ e zhvillimit dhe e rities Qeliza eine njésia baze e ripertérites eliza éhié njésia bazé e trashegimis® vam mund t& perbehet nga njé geliag e vetme dhe quhet njégel- Pus organd (e pethelcr nga shure gebza dhe ne Kee rast quhet organize shurnegelizor. o ikpamja stuktuore gelizat ndahen pa berthamé ose ndeyshe prokariate Yes pa a abot Organon prokario en ( gibe neusizor ‘dru eakanotet mund te ent njé ose shum® gelizot. i elizé ruan njé report té caktuar sipérfage! véllim 2€ ményré g@ t8 lerye} me ee etenntanne metbolike die shkembum e lndés me myedisin. Report ‘pertage ‘elim Kerkon qe qcliza t8 keté pérmasa t vogela Jizat prokariote( pa bérthame) jané baktere. Bakteret i Seek Rae stan te pergtsime ime f8 mye- di = eshte vot8m nié kromozom (njé molekulé ADN). Né shume baktere ial tumaza te vogla ADN ge quien plaxmide, Plazmidet konsiderohen si IN ekstrakromozomale, | | | Bakteret g jetojné né mungest t€ oksigjenit quhen anaerob Alora. jetojné ne prami te oksigjnit acrobe, Mendolet se bakteret anasrotes bane Gaegae Jetuarné stmbiozé me baktere acrobe e keto té fundit jane shndemuar ne ans rite e sotme ose né kloroplaste (pér gelizateukariote fotosintetike), Ato perseons sasi té vogla ADN. Mendohet se bérthama e gelizave eukariote és 2 hte for a njé adéfutje © membrands sé getizes prokariote duke e rrethuar dhe mbvojtur ADN, ‘jo njihet Si teoriae endosimbiozés. > eliza prokariote eshte mée thjeshté dhe mé e vogel se qeliza eukariote > Qeliza prokariote mem pjesé né formimin vetem i baktereve( organizma njéqel- dor pa becthaine), kuse-geiza eukarote eshte njésa base porbere © omg” rave njé dhe shumége izore > Qeliza prokariote nuk ka membrané bérthamore, ndérsa geliza cukariote ka > _Né gelizén prokariote mongojné organele qelizore gé té kryejn® fanksione té nryshme si tek geliza eukariote. Bakteret qe léndén organike e marvin té gatshme quhen heterotrofe ndersa ato gé e prodhoye,vetequhen autotrafe, Bakeretautotfofe mundi ent fotosinetke {ne eitoplazém kané prana) ose Kimiosintetike kur né prani te Ourimeve [2 energice brodhojnt lend pert oat kane evo. Te tla jane. ferobakteret, sultobekicet, nitrobakteret et). Disa baktere kané bakteroklorofilén njé pigment gr i kalter Kimikisht ndryshém nga klorofila e biméve, dhe jo ¢ organizuar né kloroplaste. Keto jane cianobakteret ose algat blu-té erréta, Pra jan8 organtama fotosintetik : njedelizore ose Koloniale. Eubakteret dhe Arkeobakteret perfshijné baktere autottofe dhe heterotrofe. Jetojné né vende & varlra si p.sh. toka t8 kripura, myedise t& pasura me squfur, uj acide et) Nje grup shumé i réndésishem bakteresh ge luen rofkyg né ckosistem jane bakteretazodofkouese, Si bimet che kafshet nuk mund ta pervetojn€ dre)tepérdrejtazotin pér t formuar ADN, ARN, aminoacide et. Bak- feret azotofikstese marrn dre|tpérdejt azotin dhe jetojné n€ simbiozé me rrénjét e bimeveBakteret gjenden kudo né ujé né toké né ajér madje edhe né trupin tone Disa pre) tyre jane patogiene duke shkaktuar sémundje ndérsa disa tétjera jetojné né simbioze me ne. TEST 3) lat jané pjeset perberése 1 qelizes bakteriale? 2) Nga mendohet see kané prejardhjen qelizat eukeriote?,” 3) Pétse them se bakteret kané sukses biologjik? i 7 QARKONI ALTERNATIVEN £ SAKTE 1) Bakteret qi kané tilakoide jané: E)Rbtosintetike; b) shumé gelizore; c) jofotsintetike; d) a+b 2) Citoplazma e qelizés eukariote pérmban: 4) eibozome; b) enzima;i)berthamé; d) ab 3) Bakteret jané qeliza:a) prokariote; b)eukariote; c) anacrobe ose aerobe: d)ja+e 4) Nga piképamja e strukturds sé qelizatjané: @)Njeqelizore; b) prokariote; c)eukariotexé) b+e Pergjigjet e sakta: laz2es3dsdd20 SHPJEGONI FJALORIN: Kapsula;Anaerobe; erabe;Tilakoider, Prokariote; Eu- aiote-Njegelizore;Shumegelizoré KRAHASONI ajé organizém njggelizor me njé organize shumegelizor. Ne bak ter fotosintetikc me njé jo forosintetk ANALIZONE pérse tht favorizuese per gelizéa tjetée vogel? QELIZA EUKARIOTE eliza cukariots mendobet se eka prejardhjen nga gelizat prokariote, Ne ndryshimn prokaciote eliza eukariote ka bériamaé te vertew si dk shumé stuiura Sane specifike qe quiven organele. Né cdo qelizé mund ré dalloym® keto struktura baze: > Membrana qelizore > Protoplazma PROTOPLAZMA ésbié¢ githé Kinda gelizore me veprimtar Bologl ike Prcoplna pemban 60-70% we, potas fyra, sheqema dhe kripéra mineral. erbéhet nga: > Berthama > Citoplazma CITOPLAZMA ndabet né: > Citosol (lengu brendagelizor) > Organelet (técilat kryejn€ funksione specifike pér qelizén) COrganelet ndahen ne: > Organele me membrané (mitokondrite, rjeti endoplazmatik, aparati i Golxbit, lisozomat dhe peroksizomet) > Organele pa membrané (citosketeti centriolat, ribozomet fiagjelétciljet) MEMBRANA QELIZORE set neryshe edhe me termin plazmalema. Ka trashé- si 79am, FUNKSIONI: > Kufizues: kufizon mjedisin brendagelizor nga mjedisi jashtegelizor > Rregullues:kontrolion fujen e lendéve té ndryshme t@ nevajshme per qelizén, elemminon mbeturinat dhe sekreton produktet gelizore > Strukturor: lidhja e saj me substanca t& ndryshme u jep indeve strukturé gendruesbine Ndijor: kap dhe u pérgjigjet ntpérjet receptoréve té githé molekulave specifike ge vijné ne lengun jashtégelizor MURI QELIZOR éshté karakteristiké pér qelizén bimore dhe pérfagésobet nga dis shtresa té vendosura mbi membranén qelizore. Kéto shtresa pérmbajné lendé ‘ila | si:pekting, celulozs linjina. Ka pore népérmjetwé cilave mund té kalojaé lebtésisht molekula té gfarédo madhésic. Funksioni: > ep formé > qéndrueshmeri : > dhe mbrojtje qelizés bimore = RRJETI ENDOPLAZMATIK (REP) Eshté nt sistem gypash dhe trastézash, Ndahet > Rrjeti endoplazmatik i lémuar > Rejeti endoplazmatik kokrrizor (pérmban ridozome dhe merr pjesé n ndryshi- Relecmike @ proteinave dhe pakelimin e tyre per ne organelet e gelizes) Funksioni: > Prodhues: i proteinave , karbohidrateve dhe lyrave 5 Depozitues: ruan dhe depoziton lEndét ¢ prodhuara , thith substanca nga cito- soll pa prekur veprimtariné qelizore > Transportues: nepérmjet sistemit t@ gypave dhe kanaleve léndét mund télevizin nd pjesé te ndryshime t€ gelizés RIBOZOMET jane organele gelizoe i ndtrtuara nga aénnjesa ¢ made dhe nn}e- sige vagel Funksont see Este ‘prodhimi i proteinave ne baz t@ informacionit enet CITOSKELETTI pérbehet nga miksofijézat dhe mikrogypthat Mikrofiézat pésbeben nga njé proteiné gé quhet aktiné. Funksioni: > Tjapin qéndrueshmeri dhe > Ndryshueshméri né forme gelizave Mikrogypthat pérbshen nga nje proteiné g& qubet tubuliné Funksi > Formojné pérbérésit kryesor € citoskeletit > Lapin qéndrueshanéri qeliz8s > > Kapin dhe pozicionojné organelet e ndryshme té qelizés Marrin pjesé né ndryshimin e formes s€ qetizave Naihmojné né lévizjen e gelizés BERTHAMA. Bérthama pérbehet leoptazma, nukleolat, kromozomet, Mi v a: membrana bérthamore, poret, nuk- shtillet nga membrana bérthamore & ceeesate poroze Pémnban rye leng viskoz, koloidal t€ pasur me proteina ge qubet fukleoplazim NE t gienden disa tropa sferke g& quhen nukleola dhe fie t polls Kromatine: kromozomet Nukleolar prodhojné ARN-r gé merr pjesé ne sintezén © ‘e molekula proteinash proteinave, Kromozomet pérbéhen nga AD! BERTHAMA éshté vendi i ruajtjes s€ informacionit gjenetik. Ajo ésbte qéndra ¢Kontrollit t aktivitetit gelizor sepse ADN gé ndodhet né kromozome pérmban in- fornacionine novos pba veprimtantsjersore 1: gles, Pe bethapen eliza nuk mund te ytoyé per njé Kohé te gjaté Berthama e gclizes éshue pergjepjése per apoptozén ( vdekja e programuar e gelizés). MITOKONDRIA dhe PLASTIDEY (kloroplastet, leukoplastet dhe kromoplastet) MITOKONDRITE ndértohen ng: > Membrana ejashtme > Membrana ¢ bréndshme > Kreshtat (té formuara nga rrudhosjet dhe palosjet e membranes sé bréndshme) Matriksi (pjesé e lengét qé gjendet né qndér té mitokondrisé dhe ka pérmbajtic 1 larté enzamatike) Funksioni: > Prodhues té energjist s€ nevojshme pér veprimtarin€ qelizore.95% e energjisé g@ i nevojitet qelizés prodhohet né mutokondrt PLASTIDET gjenden vetém tok bimét dhe algat Plasidet jan tre Moje: Kloroplastet, levikoplaste die kromoplaster Jane organcie mie membrané t dyfisine ye hayes fotosintezen KLOROPLASTET Kané forme ovale ose sferike rallét& sheshté,Klorofila ndodhet 1 brendési t@ disa disqeve t& shkurtér q& quhen grana.Struktura e kloroplastit kara- eriohet nga: membrane dyisht, stroma(matriks pa gine) of permbsn hun protena Ne strome glenden trata membranoredsktdale G& quten H- koide. Funksioni > Keyejné fotosintezén. Proges ge gon né shndérrimin e energiist dritore né ener kimike e nevojshme per sintezén e substancave t8 pasura me energii (glu Kove amidon) duke isu ngs substance vata et (4 dhe dks arbonit) LEUKOPLASTET jant plastide pa ngiyrégjenden né erénje, tubere ef, KROMOPLASTET pérmbajné karoten dhe jané pérgjegjtse pér ngjyrén ¢ kuqe- onobalhné te verdbe'e larolave, domstove dhe ngyren tk petal Tueve. APARAT I GOLNMET pérbihet nga tras membranore yt quhen sake, Ni Gelize mund te keté me shumé se nj aparat Golxhi, Vendosen aftr bérthamés.Funk- stoni: > Sintetizon Iéndé t& ndryshme o& shérbejné si sekrecione > aketon sehrciont dhe enzimatendryshme qf péedoen ni citopazmen¢ gelizes > Merr pjesé né formimin dhe ndryshimin e membranave qelizore LISOZOMAT jané fshikéza q@ pérmbajnt enzima me funksion wretes. Formohen ‘nga aparati i Golxhit. Funksioni: > Tretés > Ushayes > Shkatérrues dhe mbrojtés 2 eee tment TSR PEROKSIZOMAT jan8 fshikéza me t& vogla se lisozomat dhe formohe Enloplazmatik Kokrizor, Funkstont: jen niga ret > Thithin dhe neutralizojné substancat e ndryshme me natyré helmuese gé prod hohen ose futen né gelizé ls VAKUOLAT jané organele vecanérishtt& dukshine tek qeliza bimore ku 2Ens je véllirm prej 9/10 e vellimit w pérgjithshém gelizor.Funksioni: > i japin fortési dhe mbéshtetje indeve bimore > depozitojn’ lends té nevojshine pér qelizen CENTRIOLAD jan struktra eilingrke te pera age mikrogy pie te shure ‘rganvauara n@ 9 grupe me nga 3 mikrogypthe né grup.Né pérgjthési mungojne te ‘eliza bimore. Funksioni: > Drejtojné jet e ADN giaté ndarjes gelizore CULAET pérbéhen nga 9 ¢ifte mikrogypthash gé rrethojne njé gift t¢ vendosur ne Ga lke levis ntmikisht duke shkakrua levizjen e lengur perreth qcizave Funksior > Nadihmojné févigjen e organizmave c@ i kan€ (parameci) FLAGJELET per nga ndértimi ngjajné me cilict por jané mé té gjaté. Funksioni: > Levaesp ceizta (Q@uzapimore_—i| [Pa centriola | Plastide Pa plastide | Vakuola e médha Vakuola té vogla Klar plasl ize |ntabe'sendtr ‘TEST 1) Cilat jané dy strukturat bazé g@ dallohen tek qelizat eukariote? 2) Nea se pérbehet citoplazma? 3) 4) 3) 8) ay 8) Kush bén pjesé n@ organelet membranore? 4 eres Cilat ja g sirukturat perbérése té berthamés s& qeliz#s? Cilat jan substancat nga t€ cilat pérbehen kromozomet? face jané vakuolat dhe ciliéshté funksioni i tyre? ili Gshté ndétimi i fagjeléve? Gfaré funksioni kan8? ‘Gfaré jand ciliet dhe ci éshté funksioni i tyre? QARKONI ALTERNATIVEN E SAKTE @shté organel jomembranoré. a)Ribozomi: b} REP; c)muri gelizor; d) kapsula 2} Cili nga funksionet ¢ méposhtme nuk i pérket membranés qelizore? u) 4PI a) Kufizves dhe ndijor; b) strukturor;c) prodhues; d) rregullues.*/ 3) Eshté funksion i murit qelizor me pérjashtim &: a)l jep forme qetizés; b) géndrueshméri;c) ndryshueshméri; d) mbrojtje 3 4) Tubutina éshté protein’ qé ndérton: a)Ribozomet; b} mikrogypthat; c) mikrofijézat; d) kapsulén 5} Trashésia e membranés gelizore éshtt aférsisht; )2-3nmzb)7-9nmy ¢)E-13nm; d)17-19nm, 6) Plazmatema ésht@: ) membrana gelizore; b)muri getizor, c) REP;d) Membrana bérthamore 7) Cili nga pohimet © méposhtme éshté i sakté pér mikrogypthat? a) Formojné perbérésit kryesor t8 citoskeleit dhe i japin qEndrueshmeri gelizés b) Kapin dhe pozicionojné organelet e ndryshime té qelizés ) Marrin pjesé né ndryshimin e formés dhe ndihmojné né levizzen e gelize’s 4) Te gjitha jané t sata 8) Cili nga pohimet e méposhtme éshtt i sakté pér REP? )Prodhues;b) Depozitues dhe thithés; c) Transportues; d) t& gjitha jan t& sakta 9) Bérthama ¢ qelizés éshté struktur’ karakteristike pér qelizén a)bakteriale; b) eukariote; c) bimore; d) shtazore 10) Cila nga strukturat e méposhtme nuk i pérketé bérthamés sé qelizés? a)Membrana bérthamore; b)nukleola; ¢) kromatina; d)ARN-r dhe ribozomet L1)Cili nga pohimet e meposhtme nuk éshte i sakté? a) Né bérthamé ndodhet nukleo gé prodhon ARN- bb) Berthama mbéshtilet nga membrana bérthamore ¢ cila éshté poroze ) Kromozomet pérbthen nga ADN e molekula proteinash ¢) Te gjitha te sakta |2)Cili aga pohimet e méposhtme nuk éshté funksion i bérthamés 2} Kufizues: b) Reegullues: ¢)Strukturor dhe ndijorsd)¥é gjitha 13) Cili nga pohimet e méposhtme &sht i vlefshitm pér mitokondrine? a) Organel qelizor me pérmbajtje télarté enzimatike dhe funksion tretés )Qiganelqelizor me pérmbajjet lar enzimatike prt prochuar Indn organ ake (©, Oxganel gelizor me pérmbaitje té larté enzimatike pér té prodhuar energji 2) Organel qelizor gé paketon dhe sintetizon léndé té ndryshme [4)Kloroplastet jané organele karakteristike pér qetizén: a)Prokariote; b) eukariote; e) bimore; d) shtazore 15) Cili nga funksionet e méposhtme nuk i pérket® lisozomeve? a}. Tretes; b) transportues; c) shkatérues dhe mbrojtés; d) ushgyes 16)Cili nga pohimet e méposhtme nuk vlen pér Kloroptastet 4a}, Sintetizon lend® 1é ndryshme gB shérbejné si sekzecione 2 OR b)Paketon sekrecione dhe enimatenryshine @ peoresnéctoplaamén gelizes c). Mert pjest né fortnimin dhe ndryshimin ¢ membranave gelizore d} Te githa te mésipsnmet 17)Cila nga strukturat e méposhime nuk ben pjesé tek mitokondria: a) Membrana e jashtme; b) matriksi; J hukleolat; d)kreshtat 18)Centriolat kané funksion té: a] Thithin dhe neutralizojne substancat e ndryshme me natyré helmuese gé prodho- hen ose futen né qetize bb) Ndihmojné lévizjen e organizmave q@ i kané €)_ Drejtojnt fjet © ADN gjaté ndarjes gelizore dd) Te gjitha jané t& sakta 19)Cita nga strukturat ¢ méposhtme jané té ngjashme me njéra ~ tjetrén pér nga ndérlimi? 2)Mitokondrt€ me kloroplate; 6) aparati Golghit me REP ©) cilict me fagielst; Baernativa a dhe © niga strukturat e méposhtme bin pjesé tek Kloroplastet a) sakutet; b) nukleolat; ¢) Blakoidet; d) kreshtat 21) Cilat nga strukturat e méposhtme jané mé pak t@ ngjashme me njéra “ajetren, } 4) bérthama dhe ribozomet;, ©) mitokondrité ine Kloroplastet; 20)Ci b)ciliet me Flagjelét; 4) 2 teja altermativat 22) Qeliza bimore ka mé shumé se qeliza shtazore: 4) murin gelizor, b) kloroplastet; c) ribozomet;d) altemativa a dhe b Pergligjet e sakta: 1a; 2c;3c:4b;5b;6a;7d;8¢;95;10ds 1 | a;2d; [3e;14e:15b;164; 17:1 8c; 194;20c;21a;22d SHPJEGONI FSALORIN: Mut gelizor,Citosol Mikrogyptha Mikrofijéza Nuke leoplazém Nukleola, Kromozome Bérthaana, Apoptoza-,Matriks Fotosintezé Grana Tilakoide Sakule ANALIZONI:a)funksionet e membranes gelizore dhe murin gelizor:b) réndésiné & apoptozts per gjallesat ku ajo ndodhic) funksionin e aparatit @ Golxhit SKEMATIZONEgelizén bimore,gelizén shtazore R.E.P. ribozomin, bérthamén ¢ elias, mitokondrin€ dhe kloroplastin t KRAIASONI gelizén prokariote me até eukariote TEST VETEVLERESUES PSESA1 (20 pik): QARKONI ALTERNATIVEN E SAKTE (edo pérgjigie ¢ sakté 1 piké) 23) Qeliza shtazore 8s A)Me pétmasa tt njejta me gelizin bakteriale i B)Ndonjeheré mé e madhe , ndonjehert mé e vogel se qeliza bakteriale ‘C)ME e mache se qolize bakteriale; DYME e vogel se qeliza bakteriale 2) Ciliinga kéto objekte nuk mand t# vézhgohet me mikroskop optik? A)Njé proteine e membranes; BYN}é gel e [ekurés sé maces C)N}E gjallesé Koloniale; _-D)) Njé rruazé e kuge gjaku 3) Trego pohimin e gabuar A)Disa prokarioté lévizin né mjedis té tengét me ané té \ BYTE giitha qelizat edhe ato prokaryote kufizohen nga membrane qelizore i Oye gjitha qelizat permbajne ne brendesi te tyre njé berthamé te mbéshijllé nga mje smembrané D)Qelizat prokariote kané né brendési té tyre shumé enzimma 4) Molekutat ¢ fosfolipideve pérbchen nga i 'A)Koka hidrolite bishti hidrofob; B)Koka hidrofile bisht i éyfishte hidrofob | ‘C))Koka hidrofobe bishti hidrofil; D) Koka hidrofobe bisht i dyfishie 5) Molekulat hidrofile jané ‘ATE tretéshme né ujé vetém né temperatura té ulta; i j 8) Te patretéshme ne uj C)yTe tretéshme né ujé vetem né temperatura t& larta, D) Te wetéshme né wjé ; 6) Pér secilén nga gérmat e kérkuara péreakto né bazé té figures organelin pas teorise sé endosimbiozés mitokondrite dhe Kloreplastet kané evoluar nga 7 Bre et ent ad simoce brenda galieés i pate deat e meposhime pérfagson njé prové té réndésishime né favor te késa)teorie’ A}Te dyja molekulat pérmbajné ADN; B)té organelet jané t€ pjisur me mikrogyptha: Te té dy organelet mungon ARN-t; D)té dy organelet sintetizojn€ protein pérkatiés K [) JERESREEEEE! FORDAEETN] VaMaaaa, Te 8) Sinteza e proteinave ndodh né pérgjithési né Albérthamé: CINE rrjetin endoplezmatik té lemuar, 9) Kloroplastet jané selia ¢ == A) sintezés sé lipideve pér qelizés bimore; BYFotosintezés; C)frymemarjes qelizore; _D)Sintezes sé protei nave pér gelizen bimore 10) Qelizat bimore —!——_ B)Ne nijetin endoplazmatik kokrrizor; ue D)NE citoplazem & A)Nuk kufizohen nga membrana plazmatike por vetém nga muti qelizor B)Kufizohen nga membrana plazmatike dhe muri gelizor né brendési ©Kufizohen nga: membrana plazmatike por jo nga muri qelizor D)Kufizohen nga membrana plazmatike dhe muti i jashtém 11) Mikrogypthat jané fibra tubulise qé pérbéjné AlVelem citoskcletin; B)Citoskeletin, ciliet dhe flagjelét; CiShtojeat gelizore: ——_D)Vatém elit dhe agjelee 12) Permasat e vogla t& qelizas lidhen mé miré me: A)Faktin se ato riprodhohen; YT qdnit prokariot kundrejt eukariot ‘CON}E sipérfage t€ pérshtatshme per shieémbim lénde; D)TE githa keto jané te sakta 12) Cila aga keto nuk gjendet né bérthamé ‘AyRibozome né funksion; B)Kromatina gé kur kondesohet formon kromozome (C\Nukleolat qt prodhojné ARN-r, D)Nukleoplazma né vend te citoplazmés 14) Fshikézat qi dalin nga REP i lémuar ndjekin rrugén por ni: A)REP kokstizor; B)Lisozoma; ChAparatin.e Golxhit; JN vakuola vetém te geliza bimore 15) Lisozomat marrin pjesé ni A)Simtezén e proteinave; B)Prodhimin dhe paketimin e léndéve; OMTretjen brendagelizore; D)Sintezén ¢ lipideve Pergligiet ¢ sakta: Ic; 2a;3c; 4b; 5d; 6 (K=Mitokondri;D= Membrana plasmatike; Tamale: G= Ap.Galxhit E~lisozomaiL= REP kokrzot) 7a; 8b, 9b; i0es 113; 2c; 13a; T40;15¢;, PJESA Il: PLOTESONI TABELEN E KONCEPTEVE (15 PIKE) 27cELZA PEREIRA sil 2oce, cea ma oRgANBLET ance ke sogencre GEO, irre FO > ene, PE MGAIZONE SBECTRAMA ASTELECL A, SEHOZOE oh P. 3OKRRIDR, BAER. LADAR t bigGOLSET oanesLs, i 1:ESOZONA : INTER “igioRcrLas> LCTONELET “CLES FLAG waexmiaa f | gig e saxsa:2~ po, po, po, sncesee aymsnte 1asiounsaesn, peragiones:s= JOU rere me te area tard gelzore’ = xs, po. ARN die ruin, formajréribozomet 5 Pe PO dng ARN, sintesae pote nave; = }y POs PO ale membranot, _protei nave; 8° jo, po, po, pa ibazome sinietzon ‘éndé t8 ndryshme; 9= }0. PO, Po, &5 are item, pron paetan.sipénden: 10 jo pe po vt), esa membrana yunbulojné substance, 1% jo, po, PO, qeska me enzima tettse, iets, mbrojtes, skater. fier 12~fo, po, po, kreshta, matriksimemb. dyfishte, prodhon energy pér qelizén, 13= lilghoide, eran, stroma memb e dylishts, fotosinteza; 14 jo, po, po, mikrogy- pa die seo ekume, forme die li 15= ol me shpesh);sipas tot, ema Freie mikroaypihashJéizés ose pavirues; 16 jojo, po, 9 grupe.me nga 3 mikrosyptha:_ Bigine kromozomet gate ndories qelizore PJESA ML: - APARATI LGOLXHIT (5 pik®) est pyetjet né vazhdim lidhen me aparatin e Golehit, nié organel i réndésishém qel- Foor Pyelfet jan marré nga njé teksti shkurtertécilit dubet ¢1 referohesh. porati i Golxhitu zbulua me 1898 nga italiani Camillo Golgi. Ai pérbohet nga mje jem eisternash dhe qeskézash t8 shtypura membranore té mbivendosura ndaj Ipbresjetres. Ne kete aparatdalloken dy ane; nia e forminil, ase C1S ahe wetra e plekjes, ose TRANS, 1) Dy anét , CIS & TRANS jané respektivishe t& kthyera A)Dreit periferisé sé qelizés dhe drejt bérthameés; B)rejt bérthamés dhe crejt mem- branes gelizore; a C)erejt REP kolarizor dhe drejt REP sé &muar, Dhdteyt mitokondrive dhe drejt membranés qelizore 2) Aparati Golxhit_—_ A)Grumbullon dhe paketon substancat 2 rochara né REPT Kade TE Thedhosur BB)Merr pjesé né prodhitnin e lipideve; C)Ka funksion mbéshtetés pér qelizén; D)Merr pjesé né djegien ¢ lipideve 3} Cili nga pobimet e méposhtme nuk vlen pér aparatin ¢ Golxhit A)Sintetizon léndé té ndryshoe gé shérbejnt si sekrecione B)Paketon sekrecionet dhe enzimat e ndryshme q¢ perdoren né citoplazmen ¢ gelizés C)Merr pjesé né formimin dhe ndryshimin e membranave qelizore D)Thith dhe neutralizon substancat e ndryshmrie me natyré helmuese qé prodhohen ‘ose futen né gelizé 4) Cilinga progeset e méposhtine nuk ndodh né Aparatin e Golxhi ‘A)Magavzinimi i proteinave té destinuara pér transportim jashtégelizor, B)Paketim i proteinave t& destinuara per transportim jasht& gelizor ; -C)Néryshim i strukturés s8 disalipideve; D)Neryshim i strukturés sé disa proteinave 5) Qelizat pjéndrore t& pankreasit toné prodhojné enzima tretése. Ne geliza & alla fshikezat q& shk&puten nga aparatt i Golxhit migrojne drejt: A)Bérthamés; B) citoplazmés; C) REP Koksrizor; D) membranes qelizore Pergiigiet e sakta: 1b;2a;34; 4c; Sd ‘TABELA E VETVLERESIMIT PIKET 0-9 10-13 [4-17 18-22 23-27 28-34 35-40 NOTA 4 5 6 7 8 9 10FUNKSIONET E MEMBRANES QELIZORE. i rIMLMembrana gelizove éshténjé strukruré © ndériikuar ¢ cila kufizon op npucminet nga meds kal) Ajo pesbehet ng dy Zona srukrursh ndryshine. ‘Model i ‘mozaikut fuid( Singer-Nicolson 1972) ¢ pérshkruan membra- nen si ye struktoré inamike: oe roteinat periferike notojné mbi sheresén lipidiko-fluidefosfolipide), ndersa » Prema tepals janet sdytura ne brendesi® membranes fale mbeyjes hidrofobe. ‘Molekulat ¢ membranés jané télidhura midis Ma kompleks supermolehular (struktura irreale e masaiku), ” re Ane onanicint mud t gjidhédisa mga funksionet spectfike 0 sj os jn matriksin e membranes gelizore porné t& jané te pranishme ee ge dhe eleserl, Ato kapen me nea eten die Cormojne sturestn e dy Fuki pelea Taide Fluiditet | membranes varet nga fesfolipidet dhe ehikolipidet sre né ményrd gé te formajn i vetém kjo Proteinat transportuese té membrands notojné né lipide die shpesh lidhen me zinc membranés varet | ie karbohidratesh duke formuar glikoprotcinat Model wozark i memt fig protnat eel ndeystine ne stroktue dhe fuaksion = Membrara gelizore eregullon shkémbimin e substencave ndérmjet tretésirave ge gjenden brenda qelizés dhe mjedisit eethues. - Ine njé membrane giysém ¢ pérshkuesbme, dhe sie tile pérshko- AuesSeSaleuata de Jone te shurta ne pepestne 1 nyse, Veprimi reguilues i membranés gelizore synon ge: te kalojnd lehtésishe né dy drejtime motekulat¢ uj, substancat ushaqyese, garet dhe Wéndé t8 Gera > té mbajé né brendésité geliés substancat qé marrin pjesé né formimin e struk- turave qelizore. : 1ues luan rot dinamik dhe ndikon drejtepersédrejtiné formén dhe funk iz we kornunikojné me njéra Jetren me ané idbjeve eae spss qi lidhen dh komniyaé me ner tren mg ane dis Achy ‘9¢ jané dy Hlojesh: a) té ngushta (desmozoma) di ie fata, Difuziont (shpethapja) dhe osmoza jane faktorét g& pércaktoy sere pein cubstncave ndemelgeizae de medi DIFUZIONI see ‘© Procesi me ang 12 2 cilit molekulat chvendosen né hapsiré derisa pérgén- Trees re nd edo jose lesa) hapesire 8 jue nefé quhet dfucion ose shpérhapje. none + Kur numeri i molekulave g@ hyjné brenda né qelicé éshté i barabarté me Marne motehavegé atin fast soj hemi se eshte aritr ekulibri dinamih 2 Faktorét jashtém g& pércaktojné shpejtésin€ e shp. ‘Temperatura; -Trysnia Disa molekula pér shkak t# madhésisé sé tyre nuk e kalojné dot membranén, Ato hygne nf gehize pers dis kaneevet kara nga proleinat - Proges nul kérkon ‘energj dhe quhct shpérhapje e tehtésuar pasi kalimi i molekulave permnes, - nis levesohet nga tansporvesit (protein) Pee rhapjes jane: - Pérqindrimi: OSMOZA. Shpérhapja © uit, agpernjet nj& membrane giysém 1 pershkueshme, nga tretésira me pérqendrian me té vogél drejtasaj me petgéndrim me te madh quher osmocé. ‘+ Kuru shpérhapet né getizé népermjet osmozés ushtron mbi memibrané nj Arysni qe quhet trysni osmotike ose turgor. ‘+ Difazioni dhe osmoza jané progese fizike mb té cil8t geliza nuk usbtron asnjé kontroll. Ato nuk kerkoné har-chim energyie( ATP) nga ana e gelizés pranday konsiderohen si transport pasiv. ‘+ Kur mjedisi jashtéqelizor ka pérgendrim me te vogel se ai brendagel- iz ese ne mjediin ashteclzor quit hipaonikesdhe do 8 hem shpérhapjen e ujit nga jaskté —-brenda.Qeliza frybet dhe gahet. Dukuria quiet cxtolre. ‘+ Kurmijedisi jashtégelizor ka pérqéndrim mé té madh se ai brendagelizor, tpetesrant mjedisinjashtgelizor quiet hipertonite dhe wt shpérhape! nga brenda—jashté gelizés.Qeliza mblidhet dhe 2vogélon véllimnin pasi humbet sasira t€ médha uji, Dukuria quher plazmoligé. + Kurmjedisi jashtégetizor ka pérqéndrim t# njaté me até brendagelizor treté- sira quhet ‘otonike. Ne ketérast asia dhe shipejtstae hyrjes dhe daljes sé molekulave 1 wjt nga jashté-> brenda éshié e barabarié ‘TRANSPORTL AKTIV . Ne gelizé hyiné ose dalin disa substanca edbe kur trysnia € shpérhapjes dulvet te shkaktonte normalisht levizjen né drejtim t& Kunden. Lévigfa molekulave pérhundrejt gradientt @ pérgendrimit quhet transport aktiv. Proteinat a pérfshiben né transportin aktiv guhien pompa pasi pérdorin energji per té levizur subsiancat pérkundreyt gradientit t pérgéndrimit. Njé llo} pompe c cila ésht® ak- live né te glitha gelizat por né ményré te veganté né gelizat nervore dhe muskulore &shté pompa natrio- potasike, Jonet Na dalin nga geliza ndérsa K* hyjné né qcliae ne kundershtim me pérgéndrimin, Kjo kérkon energy té cilén geliza e shpenzon duke shpérberé molekula AIP Rezultati €shté se ndryshimni_1 pérqéndrimit dhe ndryshimi clekink pér keto jone kalon parmes membranes plazmalike, Tri jone Na’ mbaben Jashté pér gdo dy jone K” kjo bén g@ ana e brendéshme e gelizés éshté e ngarlavar negativisht krahasuar me ann e jashime ENDOCITOZA DIE EKZOCITOZA > Molekulat me pérmasa shumé t& m&dha pér t& cilat qeliza ka nevojé por g& nuk mund t8 pershkojné memnbranén, fiten né gelizé me ané te endoeitozes. Kur lénda éshte e nglté progesi quhet fagocitozd, kurse kur &shié-e lenget pinocitozé. Nxjerrja jashte e molekulave me permasa té médha gé nuk mund 18 parshkojne membrantn quhet ekzocitozé.Lipozomet ealizojne futjen ¢ tnakromolekulave né gelize duke Kapéreyer pengesen e membranes qelizore Ato ken ndértim t ngjeshtm me membrantn pasi pérbéhen nga dy shtresa fosfolipidesh.4 J Rerkes shembaj Emr Dreitimi Difadond ) Drejeperqendrimit | Gradient pergen- | Motekuls Iyrash te re te vogel ar ftrehme, je, gaze “Transport? | Dee pergendrimit | Proteina mbajtes | Sheqerns, aminoscide tentestar mete voget adhe gradient per- ‘gender “Transpor- ti pase mnyrat “Transport” | Kundvejtgradien- | Proteina mbajtese_ | Sheqerna, aminoacid aktiv titte pergendrimit | dhe energjt dhe jone Ekzociioze | NejereJashte Viakromotekula Tndveitere, | Fut brenda Forman vatenala | Qeliza dhe makro- fagocitoze rolekuls Transper- | igocieora ‘Makromolekela tiaksy ee ut broads Formon vakuola -menyrat Lelie TEST 1) Abarxhon energji getiza pér t kryer shpérhapjen(difuzionin) dhe esmozén? 2) Perse themi se membrana kryen pérzgjedhje selektive? 3) Sikonsiderohet pompa natrio-potasike nga pikepamje energiitike? 14). Cfaré strakture pataget membrana gelizore ¢ paré né mikroskop optik? 5) Cfaré funksioni kane proteinat? 6) Jepni shembuj diftzioni lendésh né giallesa 7) Cilat lendé kalojne pérmes shpérhapjes sé lehtésuar '8) ili shté mekanizmni me ané t€ té clit hyjné né gelize lendét aktive” 8) Jepni shembuj té endocitozés dhe ekzocitozés, 10) Pérse themi se endocitoza dhe ekzocitoza jané dy progese té domosdoshme per aelizen? 2 QARKONI ALTERNATIVE E SAKTE progesote mtoshime kétkon endl gia kalimit s membranés Dy matikeA)Osmoza,” BNE molekulave GOanga kapiiaet ne hoje C)pinocitoza; D)shpichapja e lehtésuar 2)Gjaté transportit té Iehtésuar: ‘Apmolekulat shkojnené drejtim té barazimit té pérqendrimit ‘B)molekulat shkojné né drejtim té kundértté pérqéndrimit Chpérgéndrimi i molekulave ashte i barabarté; D) gjitha jané t€ sakta 43) Né njé tretésiré izotonike qoliza:A) humbet ujé; B)merr uje; (C) as nuk mere dhe as nuk humbet; D) asnjéra nga alternativat 4) NE njé tretésiré hipertontke qeliza:A) huinbet uj; B) merr ujé; (C) as nuk merr dhe as nuk humbet; D) asnjéra nga alternativat 5) Gjendja e ckuilibrit dinamik nénkupton gé né qelizé: A) nurnri i motekulave g@ hyjné éshté mé i madh se i atyre qé dalin 'B) numri i molekulave o& dalin éshté mé i madh se i atyre gg byjné (©) numri i moletculave ge hyjné éshte i barabarté me t8 atyre qi dalin 1D) nuk hyjné dhe nuk datin motekula 6) Cila nga kéto tretésira né t8 cilén gjendet qeliza shkakton turgor |A] hipotonike: 8) hipertonike; C) izotonike; D) transport aktiv ‘7Cili nga organelet € méposhtme qelizore nuk ka ndértim membranoré? A)Ap. Gobxhit; B)eentriola; Cjmitokondtia; D) vakuola 8)Cila nga pérbérjet e méposhtme nuk gjendet né membranén gelizore? A)Fosfolipidet; B) cetuloza; C)proteina; D) kolesteroli 9)Cili nga funksionet e méposiitme i pérket membranés qelizore? A)Prodhues; B) Tretés; C)Ndijor; D)Shkaterrues 10)- %hté funksion i proteinave t# membranés A)Transportues; B) Katalitik; C) Néijor; D) Té Giitha keto L)Modeli i mozaikut varet nga A)Fosfolipidet; B) Proteinat; C) Kolesteroli; D) Amidont 12)Cilat nga progeset e méposhtme jané mé shumé té ndryshme me njéra-tjetrén? A)Pinocitoza me fagocitozén; _B) Difuzioni me osmozén; C) Transportin pasiv me até aktiv; D) TE gjitha njésoj t& ndryshme 15)Futja e lindve né qolizé népérmjettipozomeve éshté shembull i ‘A)Shpérhapjes sé lebtésuar; B) Endocitozés; C) Pinocitozés; D) EkzocitozEs1 A)Shpérhapjes s& lehtésuar:B)Endocitozés,C) Ekzocitozts 1 AA) Steroide; B) Fosfotipide; C) Karbohidate; D) Potisakaride 1 st Pergiigjet e sak 4)Klormonet furen né qclize népérmjet Ne thelb gel 1 thelb geiza ka dy ményra per formimin e APM fin de nh. sa Sasia me e madhe e ALP prodohet fe mek eee {fe Kowelase ley ogee tra prj furs he iymtmanyes las népeanet scien. capo ektoneve, NEAR ast Progesi quiet vilim Remiosmotk pate cit energja pet sintezcn ¢ ATP glirobet nga ven ae ae ce pompien te jonevel pte Kahr meena peel traneportt te elekoneve pte ')Membrana e lipozomeve pérbéhet ng G)Endocitoza dhe elzocitora jané mekanizma népermjet clave Qe Seen me mjedisin: A) Uhm: B) Gazet, C) GlukozEn; D) Makromotckala ;2azBeyda;Se:6a;Tbx8b;9e;10a5110;12d;13b5[4b;15b316d SHPIEGONI FIALORIN:Memnbrana gelizore Gikoproteina Difuzion Ekuilibée, See eee Stramnik. , Shpéthapje e leht@suar ,Osmoze, lazmolizé Transport axtivEkzociteré, | Fagocitoze 1 SKICONI membranén ¢ qelizes I ANALIZONI : a) shkembimin ¢ gaveve netojate mute; aot em | echo ge SE ANALIZONY hetosint edfacniee}mksoninin epampes nariopensKke | reser. iy 3 FOSFORILIM! KEMI c KRAHASONI: a) transportin pasiv me até aktivzb)Endocitazén dhe ekzocitozén He ‘MIOSMOTIK CLIZA DHE ENERGJIA KIMIKE E GILUKOZES. ‘ QFLIZA DHIE ENERGIA KIM! 15 Gjatesat qe perdorin enerjne rezeve 1 dies pert prog Enea pegtishme eect perv ge energiaKinetike dhe poten | gate ngy te rg gator seackagete Caine eyay nan Vote ender. ciate. je > Giallesat a6 ¢ sigur tendén organike t€ nevojsh Energjia kinetike tshtéenergla gi devyeoet levizjs st aj objekti, Energia | Reena e ee eee iors queen patneshig on hetero Ener ie fone « energie tanec, fone eaten ent emerge Ge |S poco gue i ngs eee que jterashgyes heterotofe) idetyrohet strukturés s€ brendshime 4é léndés. Bnergjia kimike éshté nje forme | vrocesi gjaté té cilit né prani té energiisé diellore bimét realizojné formimin e Lencegjise potenctale, Gelizat ate citi ef tyre jetéson, shitytézojne encrehrt Sotenate eigiyeve kimike Gelizaeshus e ate te shndétroy¢ mje forme enclit ° Reet gy shngerrim kryhet ne Koroplaste die né_mitekondn. Né Boren € gall dallohen tri forma themelore te hmdrrimit & energyise 1. Energjia dicllore kapet nga pi 13. Enorgjia kimike etidhjeve makroergjike fosfate a€ qelizé kryen punt lndéve organike duke w nisur nga CO, dhe H, O quhet fotosintece. CO, +H,0 +6, H,, 0, +0, Fotosinteza kalon né dy faza: 1) reaksionet ¢ varura nga drit i osintea lon 2 i rura nga drita; 2) reaksion imran dri fs doe frome des ape let ane isiemeve, Fotosistemet jane njési t@ pérbéra nga moletula klorofile « fotosistemit q& quhet qéndra ¢ reaksionit. Ye fotosistemi tI si gender e reaksionit shérben njé molekul rofl a ghtthennjé molelal€ e Korfilit «700, ndésa te fotosistemt I gjendet nt mole- 1) Reaksionet e varura nga drita qé kryhen né granat e kloroplasteve alAktivizimi i Klorofilés e ngacmon motekaline kl Fee RUS Linke pentiles reset rbalinat Welekonee my nvceituuenergiune ave @lwaaegtie roe b)Shpérbérja c molekulés sé ujit (fotoliza Cer etal alt (fot) Energie cline aga Karola shesben dEnergiiae tepért magazinohet né molebulén eA nergiia e tepdrt magaziuohet né molekulén e ATP-st. Klorop jn REAP Ky probes at fo ghtuat ree WW roll la shkon per shndseamnin ae | mA et fotorilim: Pra, AIP-ja sherben si transport 8 sé. Kjo enenghi do f perdorein€ stadet é mévonshme korn NYé reaksion dshté ekzoergonik kur energjia gé cotérojne substancat nistore Meme cmadhe se energjiae produtteve € reason > Njé reaksion éshté endoergonik kur energiia e sudstancave nistore ashté mee vogél se e produktit. > Eerie 42 clirohet gjaté reaksioneve ekcoergonike shfrytézohet pér sintezin 4 re2) Faza e pavarur nga drita Igy proses zuilahet my ike dhe qubet ck Kalvin-Benson. Gjaté stadew fe earyeiine t€ciklit disa pérbérje formohen, shpérbehen dhe riformohen, ndérsa Somer e karbonit bashkolien zinxhir ku lidhen atome hidrogjen de oksigien per té onmuar plukozén me formule C, H,, O,, Reaksionet e Kesaj faze jane 1. CO, fiksohet RDP (vibulozdifosfati i cili eshte njé sheger me 5 atome Karbon | ‘She geupe lostorike. RDP konsiderohet si akseptor i CO, Produkt ket rea t sini chen sheger 1 pagenrueshn me 6 tome karbo a ‘shpérbehet men Jeher’ né 2molekula acid fosfoglicerik ( PGA). t IL. PGA shadérrohet né PGAL, Pas njé raksioni te sekondés PGA bashkohet me. | Fidzogjenin e glivuar aga NADPIL, duke formuar POAL (aldehidifosfogb cern Energia e nevojshue pér Ket reaksion vjen nga shpertetya e ATP ne ADE dhe | acid fosforile PGAL mund té perdoret drejtpersedrejt nga geliza prandaj Konsid-) erohet si produkti bazé i fotosintezes IILEati/PGAL. Sig thamé, pjesa mé e mache ¢ PGAL nuk pérdoret nga geliza, brand ao cnsicaetshogaronew pure pra Ni ara bere Bete ROP(ibuloz cifosfat ). Pra kemi t€ bejme me njé reaksion ciktik. Moleku, Nate yea PGAL sharon af luke, Ky shadérrim ndoch nga bashkimi 12 MMolebulave POAL dhe elimintinin e grupeve fosforike «cilat z8vendésohen gx tome hidrogjen, Bime t# ndryshme ¢ pérdorin POAL pér té formuat jo vetem Talcoue, fruktozé apo amidon, por edhe substanca te tjera organike té domos- joshine pér ciklin tyre jetésor Nése fotosinteza nuk do té ndodate, planeti yné do té popullohej vetém nga disa Tioje bakteresh. Nuk do té kishte as bimeé e as Kafshe, Pra fotosimnteza sec pe jeden duke paso paraoysh sea duro shocET NY | substancave aaenie ne substance organike. Ajo sprben si uré lidhese ndrmjet bores inor- ganike dhe asaj cpa, ne themel t8 sé ciles qéndrojne faktorét e fotosintezés: Klorofila,onzimat dhe energja diellore FRYMEMARRJA QELIZORE Frymémarrja gelizore Eshté njé varg reaksionesh t€ njépasnjeshime encimatihe a Sipton ne shporberjen e molekulave organike si karbohtdrate, acide Iyrore,pro- telna deri né dioksid karboni, wjé dhe energji Rolin kryesor € luan glukoza CHO, + 9, CO, + H,0 + ATP ‘Nod né mitokondri. Gjaté reaksioneve enzimatike elektronet kalojné nga njé nivel detgiilik né Helin dhe 81 aksepior shérben oksigyeni i cili vepron me hidrogjenin the Fonvon ue. Ko ndodh me pjesémaene enzimays ‘ndodhen né matriksin tnitokondal. Energyia e cliruar né gdo fazé t& progesit magezinohet né formen ¢ ‘Arb-st_ Oksidiani tnjé substance organike ndoch ose népermyet adicionit oksig nit ose debidrogjenimit. Frymékémbimi qelizor pérfshin: glikolizén, ciklin e Krel dhe transportin e elektroneve GLIKOLIZA Fiza eparé ndodh pa praniné e oksigienit dhe prandaj quhet anaerobe, 1b) Kryhet né citoplazmén e qelices. ) Njé molekulé CH,,0, shpérbohet né dy motekula acid piruvik. ad) Harxhohen dy ATP dhe formoken katér ATP. Pra bilanci de larchghen dhe formohen kat ATP Pra blanc de me dp mae kale ATP effeare ‘larpimbayiernai 3 Serb series ag woidron nje €) Né kéto reaksione marrin pjesé 12 encima. (CIKLULKREBSIT I) Fazae dyté kryhet né prani @ oksigienit dhe quhet aerobe. 2) Acidi piruvik shpérbéhet deri né CO, 1,0 dhe energji Shndérrimet gé ndodhin : ©) Shputet nt hidroien de ne dks karbon nga njé molkulé aca pirwsi 4) Formohet njé radikat acetil ©) Radikali acetil vepron me Co-A dhe formon acetil Co-A d) Acetil Co-A bashkévepron me oksalatin (me 4 atome karbon) i pra- ‘Sitém némitotondt dhe formon actin cxrk (me 6 tome barbon) Nga acidi citrik shképutet njé atom karbon dhe formoket njé perberje me's aiome karbon dhe nje molekule CO, - eae /- Shképuterperséri njéatam harbon dhe formohet njé pérbérje me haté Stam harbor cle bashkévepron me acidin acetk per te rihené acid a era ciara °F Me Ceti ace per ee reheated 8) Karboni gé shképutet clirohet né formén ¢ CO, SISTEMI I TRANSPORTIT TE ELEKTRONEVE b). Gjaté sistemit té transportit ADP ATP né té cilén magazino- het energjia ¢ gliruar gjaté reaksioneve w njépasnjéshme. BILANCI: 6 CO,,6 1,0 dhe pérfitimi eshte me 34 - 36 molekula ATP. REAKSIONI: C,H,,0, + 60, 6C0, +611,0 + 36a? FERMENTIMI Gute fermentinshreriree disa molekulave organike né mungesé té ¥) Ky proces gliron shumé mé pak energii se frymékémbimi ©) Gate fermentimit jo gjithmons pérftohet CO, dhe H,O ® Krahas CO, formohen produkte karakteristike nga 18 cilat marrin emrin Uojet e ndryshme té fermentimit: eee Fermentimi laktik. Né indet e kefshéve, sidomos né muskuj né kushte enaerobe acidi piravik shnd8rrohet né acid laktik. Gjaté ket progesi glukoza dehidrogjenizo- het, hidrogjeni kapet nga acidi piruvik dhe reduktohet deri né acid laktik’ Megé nuk8) Nésa faza zhvilloetfrymarja qelizore dhe ila jane ati 9) Cili éshté bilanci i frymémarrjes qelizore? 10) Cfaré éshté fermentimi? a QARKONI ALTERNATIVEN E SAKTE Bets y= ashte forme c energiis® kit : ‘A)Energiia termike: 13) Energjia e lidhjes kimike; C) A+B; D) Asnjéra 2) Jepet reaksioni AMINOACID | AMINOACID » DIPEPTID + USE. Ky éshté reaksion: A)Endotermik; B) Ekzotermik; C) Nuk éshté reaksion energjitik 3) Reaksioni i pyetjes 2 éshté realsion: A)Sintezés; B) Shpérbérjes; C) Katabolizmit 44) Encrgjia e gliruar gjaté reaksioneve katabolike pérdoret pér: |A)Metabolizmin gelizor ( puna kimi); B) Transportin ¢ lendéves ) Punt mekanike: D)Té Giitha kéto 5) ATP-ja prodhohet né qctiz£ gjaté progeseve té ‘A)Substeat- fosforitimit; B) Fosforitimit kemiosmotik; C) TE dyja t8 sabta ka dekarboksilim nuk ka as glirim t@ CO, G\H1,0, =2 CH, CHOHCOOH + 2ATP(18 Kkal mol) Fermentimi alkoolik. Majaé e shptrbéjné plukozén deri né formimin e acidit pity Ferment abokellohet nga veprimi 1 enzitave dhe ne fund fonmnohet alkool et. CHO, 72. CO, +2CH,CH,OH + 247P (-21 Kkal/ mol) Fornaentimi butirrik, Sbkaktohet nga dis baltere njeaelizore téfamiljes Clostrid aerate shndérruar glukozen né nje varg reaksionesh deri né acid butik. ' )11,,0,= CH,CH,CH,COOH+ CO, +2 H,0 + 2ATP(I7 Kal / mob) ‘Fermentimi acetik. Bakterete uthullés pérdorin energjiné ¢ alkoolit eilik CH,0, = 2CO, +2.CH,CH,OH + 2ATP QI Kkal/ iol) ‘je molekle alkoo tlk dhe njé HO nepécmjt nie debicrogjenizinn te dyfishte Ninmojne ocd ageuk dhe hidrogje, cl hyn né arahien geprrtot te IDE seen peti formuar ye. CH,CH,OH +0, ~CH,COOH + H,0 * 118 Kal KRAHASIML: FOTOSINTEZE DHE FRYMEMARRJE QELIZORE ———=———-_ —7:ivMEMARWAGELZORE | * FOTOSINTEZA [FRYMEMARRUA QELIZORE Sintezae substancave organike, [+ shpérbirjae substancave organike, smagazinimi i energjis® diellore né | limi ienerghisé nga shpérberja © 6) Fesfriini Kerniosmatik nog we molekukin € glukozts, lukozés, A)Citosol; 8) Mitokondri; C) Kloroplaste; D) BC 7) Progesi substrat-fosfori = thithja e dioksidit te karbonit | glirimiCO,, [A}catosol) Mitokondrs £8)Gjate favs dritore té fotosintezés ndodhin kéto procese me pérjashtim te: AEnergjia c gliruar gjaté ngacmimitt# Klorofilés sherben pér t shperbére molekulén © uit, «© Form iglukozés vettm nga + shndérrimii-glukozés né CO,* PGAL H,0, «ndodh vetém dit . i: ditén edhe natén, | ndodh vetém ditén nndodh edhe ditén edhe natn, } B)né prani t8 O, acidi piruvik shpérbéhet deri né CO, H, O dhe energji | 7 | Ndodh vetémn né qelizat bimore | * adodh né té gjitha qelizat e gjalla, | Qkdoroplastet pe bin ADP dhe energjia e tepért e ¢liruar nga klorofila shkon pér shndérrimin ¢ ADP né ATP; Ndodh né kloroplast © ndodh nt mitokondsi a : se fidrogjeni i cliruar nga shpérbérja e molekuls se uit ADI Dyfidrgjen | .ga shpérberja e molekulés se ujt kapet nga NADP dhe for ‘TEST 9)Gjaté fazis jodritore té fotosintezés ndodhin kéto progese me pérjashtim (& : 1) Cilat jan tri format e shndérimitté energie? 2) Sa Uiojesh jané reaksionet kimike nga pikepam/a energjitike? 3), Shkruani reaksionin e fotosintezts: 4) Cilatjané etapat e fazes dritore té fotosintezés? 5) Cilatjané fazatc fiksimit t CO, né reaksione:né errésiré? 6) Cila &shtt réndtsia biologiike e fotosintezes? 7) Shkruani reaksionin frymemarrjes qelizore A) Aktivizimi i klorofites; B) CO, fiksohet né RDP; ©) PGAshndérohet né PGAL; D) PGAL shndérrohet né RDP dhe né glukozé 10) Reaksionet ¢ varura nga drita (é fotosintezés ndodhin né: A) Citoplazém; B) Grana; C) Stromé; D) Kresita; 11) Shpérbérja e molekulés s® ujit ndodh gjaté: A)Fazés dritore; B) Fazés Jodritore; e)Né Te 2 Fazave ‘ 3912) Glukoza formohet gjaté:A)Fazés dritore;B)Fazts jodtitore;C) gjaté té dy fazave 13) Oksigjeut i gliruar né atmosferé gjaté fotosintezés © ka prejardhjen nge: ] ‘A) Molekula e CO, B) Molekula F Ujit; C) Kriprat minerale \ 14) Oksigjeni formohet:A)Fazts dritore;B) fazés jodritore;C)Giaté te dyja fazave 15)Glikoliza éshté prages:A) Anacrob; B) Aerob;C) Jetérushqyes;D) Vetushgyes 16)Glikotiza kryhet né:A)Kloroplaste;B) MitokondrisC) Citoplazém;D) Ribozome 17) Dy molekula ATP pérmbajné rreth 7% t& sasisé sé energjisé qé zotéron: A) Qeliza; B) Njeé motekulé glukoze; C)Njé molekulé acid lyror; D) Njé molekulé amidoni 18)Cikki i Krebsit ésht fazé :A) Anaerobe; 8) Aerobe; ©) Ietérushayese; D) Vetushayese 19). Gat giklizas (A) Aci pink shperbehet der n# CO, 1B) Shiteputet_njé H, dhe njé CO, nga njé molekulé acid piru¥ix; C) Nj molekule C, 1,0 6 shpérbehet né 2 molekula ac piruviky 1D) Formohet njé radikal acetik, 20) Gjaté ciktit té Krebsit ndodhin t8 gjitha kéto progese me pérjashtio f8 = A) Shkerute & H, deni CO, ne po molekulé acidi piruvik dhe formohet eet; B) Acetli bashk&vepron me CoA dhe formon Aceti-CoA e cila hyn né reaksion me ‘oksalatin dhe formon acidin citrik, C) Harxhohen 2 ATP dhe formohen 4 ATP; ) Nga asi cin sheet ng i dr formohet njé pésbérje me 4 atome Ce Cita bashkévepron me acidin acetik pert riformuar acidin citrik 24) Rermentim shit A) Nie var realsionsht njtpesnishine enimatice ge Shpien ne shpécbérjen e molekulave organike deri né CO,, Hi, O dhe energi; B) Sipe oeklave organic nt manger 1, gt it gitmone pertichet CO, 0: ©) Progesi i formimit ts molekulave organike duke u nisur nga CO,, H, O dhe en ergiiadiellore; ‘ D) Spec oleae ongaike ne mes , gjaté 18 cilit ptrftohet pith- moné CO, “Hy, ‘O dhe me shumé cnergji se frymékémbimi gelizor Per ipiee ‘¢ sakia: 1A;2A;3A;4D;5C;6D;7D;8B,9A, 10B,114,12B,13B,14A,15A,16C 17B,18B,19C,20C,21B. SHPJEGONI FJALORIN: Anabolike,Ekzoergonike Endoergonike,Fosforilim, Fo- fosintez® Heterotrofe, Frymekembim aelizor,Anaerobe, Aerobe, Feninentim KRAHASONI: reaksionet anabolike me ato katabolike: faziin dritore me fazén jo ritote t fotosintezés, Frymemarrjen qelizore me fotosintezén, frymarrjen gelizore ‘me fermentimin: SKICONI: Fosferilimin kemiosmotik; faen dritoe dhe jodtitoret€ fotosintezts ‘ dhe energii; ANALIZONI réndésin€ e fotosintezés TEST VETVLERESUES —PJESAL(20 pike) LNJ€ shkencetare kultivoi majane (Saccharomyces cerevisiae)né fishes: tyes fe Hea, due perdorer "Cmcoatag he shenunr oe seks ee ‘Rani burim enefgje At wun re se pér gdo mol glukor’ te okciduar ploteaht net izat konsumonin 6 mole O, dhe prodhonin 36 molekula ATP si ivittine lit C tépérbérjeve e méposhtm: a Galene perfundinin se plakoraw ofeidua pleteeshty ne amaze pr ce A)CO,:B) CHC) Etanol; 1D) Laktate 2.Siquhet procesi qé ai studio? i A)Erymémarrje qelizore; B)Fermentimi; C)Denitrfikimi; D)Fotosintezé ‘Aie zhvendosi kulturén_n€ nje mjedis anaerob dhe vazhdoi t8 studionte gfaré doch me glkorenadoative Van eS iat mteshn duke perdorur si burim i fani nuk konsumoie) oksigjen dhe pésftoheshin vet per elo molekule glokoze oksiduan ee ne Pe eee 3. Cila pérbérje ose cilat nga pérbérjet pérmbanin “C radi¢ tiv ial A) COs B) CH, COBianol Dyeakat, BIC nt ae Keto 4. ME poshtd jané listuar mekanizmat e transportit brenda dhe jashté qelizés a) Difuzion, —_B) Osmozt;_C) Shpéthapje E Lehtésuar;, Dy Transport Aktiv; F)Pagocitoze; F) Pinocitoz® Zgjidh sake gemnat nga is mesipenme peru pEajighur pyetieve 1 mposht 1) Cilat forma té transportit pérdorin protein ?. Cede. A 1D) Cilat mekanizma funksionojné pa shpenzim energjie? .A.. dhe & IID) Cili proges éshté shembull i endocitozés? E..dh¢ 5. Cili nga progeset biokimike té méposhtme ndodh jashté mitokondrist? A) Cikdi [ Krebsit; B) Oksidimi i acideve lyrore; C) Sinteza e ATP e shoggruar me ransportin ¢ elektroneve D) glikoliza; ) me shure se njé altemativeé Citi nga organelet e méposhtme éshté vecanérisht i pasur me enzima hidroli- tke? A} Rloropast; B) Méacondria,C) Ribgeomi;D) ereksizoma B) Lisozoma JMG ein blest «¢ mitokondrise ndodhin reaksionetné1@elat nevojitettrans- 1. Ne membranén ¢ brendéshme 2. n€ membranén e jashtme 3.né matriks i AA) Netéim 1; B) Vetéin 2; C) Vetemn 3; D) Vetém 1 42; E) Vetém 1&3 8. Njé axénési iu Kérkua t& gjente nds it ente ndryshimet midis fotosintez#s dhe frymemarrjes aerobe ne qeliateukarote Keahouim | vet sakte aden he “Frymémarrja aerobe Endoergonik Te gjitha fazat ndodbin né mito- Fotosinteza A) Ekzoergonik B) Té gjitha fazat ndodhin n€ Kloroplast kondri ) Nuk ndodh transport elektronesh 1D) Pérdor ujin si reaktant né stadin e pare 'Nodb transport elektronesh formon ajé né fund si produkt 6 ,Gjaté zhvillimt te ushtrimeve fizike apo ecjeve 1 gata likogjeni tgrumbul- Maden mel apo musku) shperbébet, F githe elukoza ce gjak dhe geliza,, mund te ahpeebeher Nese eshte e nevorshme cile aga perbrjet emepesians do Ebi ¢ perhtatshme per bu pérdorur gate glikolizés. A)Liprd;B)ADN; C) Ami Fon DS Protea 10, Gjaté feymarrjes aerobe ciliéshté funksioni i oksigienit? |A)Té marr atomet hidrogjen nga mibartési pérfundimtari sistemitt transportt tf 1B) Té Oksidojé acidin piruvik, €) 18 Oxsidojé avidin Laktk 1D) Te Ruaje balancénO2 CO? né gelize, 11, Citi nga progeset e méposhtine ndodh vetém me citesolin ¢ getizaye Pimore dhe statore? A) Cikli Krebsit, B) Glikoliza; C) Reaksionet E Sintezés; D) Fos- forlimi Oksidativ, 12}Cili nga pohimet e méposhtme pér mitokondring éshtéj sakté?Mitokondria ert pjest ne 1) Fotofosfortimin g@ gon ue formimin ¢ ATP 2) oksidimin e pérsblatshém 18 transfert sé elektroneve nga njéri mbartés tek: tietn 3) glikolizé né fund té sé cilés formohet acid piruvik che njé sasi e vogel ATP +4) Karboksilimin e njé perberje me 4C dhe njé me 2Cn€ eaklin € Krebsit E) TS ruajé pH e qelizés 5) dchidrogjenimin né técilin njé gift atomesh hidrogjen humbet gjaté frymémar res se ndémjetme A) 183; B)2&S; C)384; D)&s, E244; 13, Cilinga té méposhtmit ndodh né granat e kloropiastit? ‘A)fotolizae uit; B) Fonnimt i ribuloz difosfatitC) Formimi actdit fosfoglicerinik, 1D) Formim’ i amidonit ; E) Fiksimi i dioksidit e€ karbosit 14. Nécilat prej fazave té méposhtme prodhohet ATP? Lng fazén dritore te fotosintezés; 2. n€ faztn jodritoze t& fotosintezts 3. oksidimin e NADHIH * ; 4 fosforilimnin e glukozs ©) Vetém2&3D)Verém2&4 EI, 384 A) Vetém 1&3 B)Vetém 164 ae a 15, Akseptarlpésfuntimear gat rugs jocks té lektronevené foo @hté, APS 1; BYPS I C)ALP, D)NADP* 16,Njé fotosistem pérbehet: A) Pigmented, njé qéndér reaksioni, dhe njé akseptor elektronesh Es B)ADP, P, dhe jone H’; C} protone, fatone dhe pigmente: D) BHC 17. NADPU dhe ATP té formuara gjaté fazés dritore pérdoren pir: A) Fiksimin E CO2; B) Riaktivizimin e fotosistemit; C) Zivendosin elektronet gjaté rrugés sé yee; D) Shndérrojné PGA né PGAL I8.ATP-ja: A) Pérdorc! vetem nga qeliza shtazore dhe jo nga ajo bimore; B) Mbart energjin€ ndérmjt shpéeberjes dhe sintezés; c) Shérben pér pune kine, puné mekanike dhe transport; D) B+ C PERGJIGJET E SAKAI; 23; 3¢; 4: f= one 7 PERGIIGIET B SAK TAI 2: ede di = a dnb: I= dhe 54: 65 PJESA IT ( 20 PIXE gdo pérajigiee sakté vlen 2 pike) METABOLIZML ENERGJUTIK I QELIZES (Oppose g2 vijoiné kant 16 ba me eet g bajé me niin argument: metabolizmin gelzo. Jane nsjervé nga je telat | shart Diss pre} hike referhen figure ove able. Jeua are nga enerja.Gallesat nuk mund 8 péedorn energjint sig v dis jase por dah tr sindBojn8 ni enerpy kimikee cla mapnainohet mobuléne AT PBioiogy Ide Rostay ka shksar," Te witha gallesat petdorin nj tmolekulé g@ wransporton rezerva energie dhe o¢finksionon si ne baer! e vogel @ evizshme kudo "nev ae fees Kuo ku geizat kané neve pr nei kik, mekanike apo ellie 1) Shprehja “ATP iransporton rezerva energie" Jo t6 thoté qé: AYATP &shté e afte 181 ber 7 UATE aga anapotojeplbtrje me permbajye tart energie ngs B)ATP vepron si ketalizator né reaksione t€ shumnta g@ clirojné energji Cillidrotiza ¢ AYP gliron njé sasi té madhe energie D)Sinteza e ATP gliron njé sasi té madhe energjie E)ATP mund té lidh pérbérje 18 shumta enengjitike 1. Shprehja “AFP funksionon si nié baterie vogel ¢ Kvizshme” doe thot qé: AJATP mund é japé vetém njé sasi té vogat energie B)ATP ka nevoje t& transportohet né zonén e qelizés ku pérdoret C)ATP nuk mund t@ rikarikobetD)ATP, njésoj si bateria jep energji elektrike me voltazh 18 ule E)ATP éshtée afte 8 fornizojé me ener gd pjes® t gcizgs ku ré jt € ot fosfat, né molekulén ¢ ATP jané t6 lidhura me: fe peaks tute Bitoulocen: "CjGlukozen; D)Ribozés, E)Dekstrozén 4. Né cilin nga reaksionet e méposhtme nuk ndodh sinteza e ATP? ‘A)Fermentim alkoolik i glakozis; B)Cikli i Ksebsit,C)Glikoliza D)Faza jodritore e fotosintezés ; E)Zinxhiri {transporte elektroneve imi i ATP ndodh si gjaté fotosintezés ashtu edhe giaté frymémarrjes deltzora Ne kta proces plrahitex moka di ropasiet RE beuen cinatizuar njé mitoKondri e paré né mikroskop elel e struk- ie skematizuar i matakoner pare ge mikes hurave (6 treguara me numra ny | FIG? hap. -ana mitokondriale e jasht8me, membrana mitokondriale ¢ brendshme, OMe embranore, matics, kesitalmivokondrae a mitokondriale jashtme, kreshta mitokondriale, membrana mitokondris- Pee apse nde, nats) C)Membrana mitokonerialejashtme, membrana mitokondriale bréndsbime, stroma, ‘matriksi, kxeshta mitokondriale. i riale bréndshime, hapsira ‘brana mitokondriale jashtme, membrana mitokonériste brén usmmnbanore, soma, kesa mokondre F)Muri gelizor, membrana mitokondriale bréndshme, matrice, kreshta mitokondril i ektroni. ¥é figurén 2 Eshté skematizuar njé Wloroplast i paré né mikroskop el Emrate mikrostrukeurave nga 1-3 Jane respekvisht ‘A)Membrana jashtme, membrana brendéshme, stroma, tilakoidi, matrksi B)Membrana jashtme, membrana bréndéshme, grana, matriks, stroma. (C)Membrana jashtme, kreshta, grana, tilakoidi, stroma. ‘D)Membrane jashtme, membrana bréndéshme, grane, stroma, tilakoid E)Membrana jashtmne, membrana fotosintetike, tlakoi, citosol, grana, “ Per té njobur mé mirsfazat e progest t¢ konvertimit energjitik g& zhvdllohe weg itahin meme ts retthonarint ee ti topin "0 (H,"O), ADP, joni fosfat, che njé substanct akseptore e elektroneve dhe neve HT (c"treguar me gérmén T), i shtohen disa logoplaste Nese tretésira ndrico- ct me drité t& bardhe. vihet re glirim O, g€ pérmban "O, molekula T té reduktuara ¢ ‘ATR. Nése esperiment kryhet né erésiné-nuk vihet re ast ezaltat. 7. Cili nga kéto progese &shté pargicgjés pir clirimine ©, markuar? A)Cikli Calvin-Benson; B)Fotoliza e wjit ; C)Zinxhiri i transportt fotosintetik D)Fonnimi i njé gradienti proteinik; E)Oksidimi P700 (fotosistemi D). 8.Cili nga keto progese éshté pérgjegits pér formimin eT reduktuar? A\Cikl Calvin-Benson; B)Fotolizae wit; C)Zinxhiri { transport t elekttroneve, D)Aktivizimi | P680 (fotosistemi II);E)Oksidimi i P700 (Fotosistemi ). 9.Cill nga kéto procese &shté péirgjegjts pér formimin e ATP? A)Cikli Calvin-Benson; B)Fotoliza ¢ ujit,; C)Zinxhici I ransportt elekttroneve. D)Aktivizimi i P680 (fotosistemi I}; E}Oksidimi i P700 (fotosistemi D. 10. Perse né errésiré nuk pérftohet asgié? ‘A)Sepse nuk aktivizohet foto sistemi i paré; B)Sepse nuk aktivizohet fotosistemi IT ()Sepse nuk ndodh zinxhiri i transportit fotosintetik; D)Sepse akseptori T nuk reduktohet; E)Pérté gjitha arsyet e mésipérme. PERGJIGJET E SAKTA:1¢;26;34;44;Sa,6d7b;8e;9e10e ‘TABELA VETEVLERESUESE, PIKET 0-9 10-13 14-17 18-22 23-27 28-34 35-40 NOTA 4 5 6 7 8 9 10 DYFISHIML I ADN.ADN PAKETOHET NE KROMOZOME Nie gelize ka njé raport t& pércaktuar sipérfaqe/ véllim Me rritjen e qeliz8s ky raport iste, Ndatlagelzore siguron uaijene ket rapor Te gia glizat kane ne let ADN, materialin gjenetik, (kromozome).Fshte reziltat i ndarjes s8 thjesbté gelizore q€ qelizatbija kan nje komplet kromozomik, Molekula ¢ ADN- sé éshte e vetinja molekulé biologie e afté per t'u vetedsfishuar (replikuar) ai proges i vetéprodhinit ADN st (unksion autokatlik) vérehet njé shurnefshimm i matcralit gjenetik me njé kopjim besnik {8 informacionit gjenetik. Tre mekanizma hipotetik té dyfishimit t@ ADN-s@ jané: )Dyfishimi konservativ (ruajtés); b)Dyfishimi dispersiv (shpémdarés) dhe c) dyfishimi semikonservativ (giysémruajtés). Dy mekanizmat e paré nuk kané gjetur mbéshtetje eksperimentale. Dyfishimi semikonservativ(Uatson ¢ Krick 1953) > Helika e dyfisht® despiralizohet nga keputia e lidhjeve hidrogjenore ndérmjet bazave pérplotésuese duke béré qé dy fijet ¢ ADN-sé t8 dalint8 lira 4sPerballé edo fijeie tite formobet je fije ¢ re pérplotéguese t€ cilat lidhen me ‘A)Képuten lidhjet hidrogjenore ndérmjct bazave t8 azotua Tide hidrogjenore dhe formayne dy molekula te reye bie Byehke edn diegpazonet dh fete ADNst daly ira ckulat ¢ reja te sé jané identike me molekal srindérore. cpPerballé ydo fije formohet njeé fije v re lotésuesc EE Dy molekulat e reja © ADN-st jané identike me molekulen pi ndéror Siratekuise oye formate ae ‘perplotésuese: renga ¢d0 cope formohet njé ADN e re { > Cdo motekulé bijé ka njé varg nga molekula prindérore dhe nje ware 1 > Pér kayerjen e ketij progesi nevojtet njé enzimé e vecanté ADN-polimeraza Jizat eukariote pérmbajné shumé molekula ADN-je Fijet¢ holla ¢ t€ gjats te ADN-Sé paketahen né strukrura t§ veganta ge quhen Keomozome,Kromozomet Jane karaketoristle vet&m pér gelizat eukariote Nairtimi Kimik 1 Njé Kromozomi: Pérbéhet nga 35% ADN , 60% proteins (histone), ¢ 5.% ARN, Jané fije kromatine qt ondesohen dhe béhen té dukshme n€ matkroskop optik kur qelizafillon t& ndahet Kromozomet gjaté periudhés sé part 1@ ndarjes qelizore.pérbehen nga dy njési para fle te quailura kromatide {romozomet daliohen nga njen-tetrs nee forma,madhésia ngushtimet dhe ‘aierimet ‘Ata t@ gjthé kané njé ngushtim gé quhet eentromer- Disa ksomozome mund té kené dy(dicentrike) ose shum€ centromere (policentrike).Kr0- Kromozonns Mord te centoment kane forts de modest adeyshme dh nahen nné katér tipe:_L) metacentrile, 2) sub ‘etacentrik, 3) akrocentrik, 4)telocentrik. Pro- aac iparn pest re ndetiann keomnozon ne akong. Histonet Mure rene Bleret Histone! paketojne ADN né ményvé qé 18 mos corganizohien zirahirét Sipe sata emadtve e se] zeré nye hapésiré sa me 12 vogel. Né bexthamé ka proteint Johistone 1€ cilal 1 japin qéndrucshmert kromozomit Nukleozoma, Kromatina pérbéhet nga disa njési bazé q@ quhen nukleozoma.Nuky Molekula ¢ ADN sé n .2e pérmnban né njés 7 Mea ee ave paketit te ADN-se do pukleozom® pexbetet ng tel] dhe né vargon Utes Sbote Clap eceteatseiae SONG tates rkotige teormay iactonesh (HOA. LOB H3 dhe H4 nga dy pér secilén), Fila ADN-S — Gjeni numnine nukleotideve té ADN dhe koefi 7 oideve t késa) ADN frotullohet dy here né gdo nukleozom, Ne varési t gjendjes sé gelizés kromatina eshte \gientin e specifitetit. a) e kondensuar ,(quhet heterokromatina e cilaéshté karakteristike kur geiza Bt lon ndarjen.) b) eshpérhapur (quhet eukromatine dhe éshté karakieristike kur getiza eshte né lendie qettsic. 4) Nga piképamja kimike njé kromozom pérbéhet DNSSABNy bpFue Keomatine. "60% Proteins, DIS%ARN; EB) AtCHD 5} Funksioni i proteinave histonike tek kromozomet eshte oe ADN né ményré a 1€ mos gorgantzohen zinxhiét B)Sasia e madhe ¢ ADN -sé 16 néré njé hapesiré sa mé t€ vogel CAT e9 fomén lromonamicDYTS peeaoj€ adhesin © kromozoni 6) Nigsia bazt e ndértimit t@ kromatinds éshte A)Nukleotidi; B)Nukleozoma ; C)Monomerét D)Proteina 7) Heterokromatina éshteé karakteristike kur qeliza: {pfillon nde B)EShEE nd giendje actésie: CJTE dyja alternativat DJasnjéra SHPJEGONI FJALORIN:Kromozome Kromatide Nukleozomé Heterokromatiné USHTRIME, ‘Niémolekule ADN permban 15% timing nuldeotide, Sa ese patésia né me kesal ABN duke drs ajo pear 349 gumané nukiesude Nie molkaa « ADN sn glizepénban 25 imi sash ssi guanin Ne ni arg a6 ADN raponi A*TIGHC = 08, Sa st apo G+C/AST ut e ndarjes gelizore? 2) Peise themi se dyfishimi éshtt semikonservativ? lidhjeve hidrogjenore qf lidhin dy zinxhité t€ nj& ADN éshté 2500. timiné nukleotideve eshié 350. Sanukleotide ka gjithse) kjo molelule? ZGNDHJA ¥ USHTRIMEVE 3) Perse éshté c réndesishme gé ADN te paketohet? QARKONI ALTERNATIVEN E SAKTE Ushtrimi 1: zgjidnje: Kemi 500 citozina né ust smi S00 rin varg + 200 ne vargun tjetér = 7. hoagie) 70h oan 2 e monn & peste ekletdeve X nukleotide —» 100%. X ~3500 nukleotide 1) ADN-ja éshté makromotekulé: A)Monomere; B)Polimere; C)Njé Vargore; D)Dy Vargore; £) B*D 2) Vetité kryesore té ADN-sé jane ; A)Perbehet nga nukleotide; B)Barat e arotuara té dy fiyeve perplotésojné njéra yetcen CyPUrbelet nga dy fije antiparalele, D)Vetedyfishohet; E) Te gjitha te sakta sej ka ADN Dimé qt C=G dhe A= Tatéhieré 700 C= 700G_ C+ G= 700 + 700 A¥T=3500 — 1400 = 2100 GiC/AHT » 1400/ 2100 =0,69 koefigentt i sp 3) Gjaté dyfishimit @ ADN-sé ndodhin kito dukuri me pérjasbtim (@ = “6sil Ushtrimi 2: Zajidhje: Dimé qé G=C dhe kemi 245 Guanina pra 24SCitozina 1S%T = 15% A, 15% + 15% = 30% AFT. 0% GHC 245 + 245 490nukleotide, %T=%A pra G#C= 100% - 30%= 70% 70% —+ 490 100% >» X +700 nukleotide githse) ka kjo molekul ADN 700 x 0,34nm = 700 x 0,34 -10%m = 238-10” m= 238 10mm = 0,238 -10% mm Ushtrimi 3: zgjidhje: Meqenése T= A pra kemi 23% A. A¥T=23%* 23% 46% 100% - 46% = 54% GIC#1dheG=C 54:2=27% guaniné nukleotide shir d:ziidhje: A+ T/G#C = 08 atthert dime gt perballe A s& nl€S TR Heese vareun jeter dhe perballé T né vargun e dhené doté vendoset A nt varzu ett Peale Gf vargt hent doe vendaset Cné vargun Keter dhe petbalte C ete endoset Keshia de, A+TIGHC e vargut pérplotésues do te ete 0,8 ose 8/10. ‘Asher’ GeC/ANT do t2 jete 10/8 = 1,25. Ushtrimi 5: zgjidhje: Dim g@ T=A pra kemi 350Adenine, A*T= 350 4350 £700 eae gb lidhje hidrogjenore midis A dhe T. 2500 ~ 700 = 1800 lidhje hidros)- ‘enore midis G dhe C-1800 : 3 = 600 Guanina dhe 600 Citozina ASTHG#C = 350 + 350+ 600+600 = 1900 nukleotide gjithsej MITOZA. RIPRODHIML LINDIVIDEVE, Pavarisisht faktit nése qeliza ka ndértim 1 thjeshté apo t€ ndérlikuar ato «© aiitha karaktertzohen nga disa provese jettsore deriso ndahen, Téresia ¢ praceseve Jaitsore qd karakterizojnégelicen qé ga formins deri nz ndarjen ¢ sa perfundiny Jare quhet cikelqelizor. Cikiigelizor Kalon né katt faza kryesore GIS G2 dhe MFheat GL S dhe G2 pérlagésojn€ intertazén Nie gelize giatéciklt jetEsor tsa} MEME Sy perutha Inerfaaa dhe ndarjagelicore. INTERFAZATerésia e fazave G, S ,G, quhet interfazé. TE giitha proceset g& per gatitin_gelizén pér ndarje néodhin né fazat G,,$, G, Interfaza éshté pertudha midis dy ndar- jove fe berthamis pra nuk Eshté pjest e mitozés. Gjate fazes G, @JADN-a transkripton kodin ¢ saj né molelalé ARN-je. SARN-e kontrollojne sintezén e proteinave. ‘Qeliza mit véllimin dhe kryen te githe funksionet e sa Gjaté fazés 8: a)éyfishobet ADN-ja Giaté tacks 6, Gjsintetizohel ARN né sasi t& mache dhe ndodh rritja e dyté Bieromozomet kondensohen dhe sect paraqitet i pérbére nga dy kromatide 4 Ndarja gelizore konsiderohet proges themelor pasi népérmjet sj: > Go giallesé ripérterin veten Gjallesatriprodhoben > Gjallesat shumégelizore mriten Nidarjaaelzore ndodh népérmjet ndarjes sé tjeshté ku nga nj gelizé dy galiza bija, Kjo ndarje €sht® karab er phen arakartete Nae copnen ela i Kone et latest pr etn prokarots, Nasa en ya: ~-Lsiguron gdo gelize bijé kompletin e vet kromozomik “Cao qelak eshte identike me gelizén néné (kane “Rea aislen sumer keomezamesh ne tion ee" jenctik me te) Pér thjeshtési mitoza ndahet né katér faza : a)profasa ; b)metafaca ; c)anafaza ; d)telofaca. Profaca : ~Cenitioiat zhvendosen né polin e gelizés “Formohet njé formacion si yll qé quhet aster 1 Kromozomet jan &dukshine n€ mikroskop epi fo koomozoin perbehet ng dy tromatide gE akohen ne je pike géquhet cen. “Membrana berhamere eet =Nega centriolat dalinfije gé formojné boshtin mitotik -Fijet e boshtit kapin kromozomet né struktura né formé disk qé quhen cinetokore, Metafaza : ieee ‘romatidevethigen heréné dretin nj poi e heré né drei t polit Anafaza : ~Kromozomet shkojné né pole fie boshit mitotic treten - ‘ornplett kromozomik formohet bh Filion je nga (0. shators ns chimoreaelass Citokineza (Q. Shtazore): Eshté ndarjae citoplazmés sé gelizés néné né dy geliza “Neusbtthellohet cert sa geliza néne nate ne dy eliza bij, Citokineza (Q. bimore) “Ap, Golait lon te formoje shume (ikea “Fshikézat vendosen né mes né ményré gjatésore né ekuatorin e qelizés ~oshikzat shirihen dhe fonmojne pllaken gelizore Hilaks glia gradalist akon inembraen elite dhs ben t# mundar ndarjene golizés néne ne dy geliza bia ‘TEST 1) N@ sa faza kalon cikliqelizor? 2) Cilat jané progeset kryesore gé ndodhin gjaté ritjes G:? 3) Cila @shté rendeésia e ndarjes gelizore? 4) ‘Nga ndtyshon citokineza e gelizés bimore nga ajo shtazore? QARKONI ALTERNATIVEN E SAKTE Te githa praceset qe pérga s, ‘Gb teresa ctécilave gut: in geliztn ptr ndarjen ododin ne dss faza Gi, :A)Profaz, B)Metafazé,C)Telofaze; D) Interface 2)Gjaté fazés § : A)Bérthama kontrollon aktivtetin gelizor; B)Dyfishohet ADN ja ONdodh rija e dyt8; D)Kromozomet paragiten nga dy kromatide, 3)Gjaté profazts st mitazits A)Ceniriolat zhvendosen né polet e qelizts; C)Kromatidet ndahen; 4)Gjaté citokinezés tek gelizat bimore : ‘AYShtaget nje thei i eilrngushtohet der sa qeliza néné ndahet né dy gelizabije BJAp. Colxait forinn fshikéza te cila formojnepllaken cel- izore e cila gradualisht con ne formimin e dy gelizave bija OhRreth kompletit kromozomik formohet membrana bérthamore yet ees gelin apin kromocomet ae situa ns fom disk ge quhen cinetokor. SHPJEGONI FJALORIN: Cikél gelizor ;Interfazé : SKICONI:) cikelin gelizor ; b) mitozén KRAHASONI: rritjen Gi me rrijen G2 B)Fijet¢ kromatideve terhigen D)Fijet e boshtit mitotik treten itokinezé ;Aster KROMOZOMET NE QELIZAT SOMATKE DHE GAMETE. MESOZA. do qelizé pérmban njé numér té pércaktuar dhe té pérhershem kromozomesh ‘© Né edo geliz# kromozomet jané dy ¢ nga dy te ngjashme-Kromozomet ¢ ¢do gilt kan fone madhes 1 neue db gufen kromezome nomologe Teresa mozomeve té gelizés formon KARIOTIPIN. + Qutizat of pemnbajné komen e plat omozomi gen dipaide2n), jallesa diploide jané ato gé kané ne trupin ¢ tyreqeliza me komipletin e ploté kromozomik (2n). Qelizat trupore quhen somatike dhe-kané 2n kromozome. ‘© Gametét ( gelizat riprodhuese seksuate) pérmbajné giysmén e kompletit pra nga 1njé kromozon homolog pér secilin gift quhen haploide(n) MEJOZA ‘Mejoza eshte procesi qelizor ge kryen pérgiysmimin e numrit ® kromozomeve die gon né formimin e gaimetove. Mejoza si dhe mitoza kalon t njejtat faze (profara sega anata lofza por ne mejor ndodhin dy nde nepasjeshne birtiamés “Mejoza | dhe Mejoza 2. Dy agjarjet mé té réndésishine te mejores jané ~Pormimi i fetradeve ne film & profazes —Rrygéhémbimi procesi i shkémbimit segmenteve ndérmjet kromozomeve homo- loge. Ndarja e paré mejotike ose Mojoza 1 Profaza 1: -Kromozomet e dyfstuara kondensohen fembrana berthamore fillon te shkrihet -Ndodh krygékémbimi. Metafaca I: -Ciftet e kromozomeve homologe orientohen drejt ekuatorit Milcofijézate boshtt gelizor lidhen né cinetokore Anafaea 1: -Kromatiet eit tetrad ndsen fit Nis lévizja e kromozomeve drejt poleve té gelizés. Telofaza I --Formahen dy bertsanat e tea =Naodh citokineza e formohen dy geliza & rea diploide. Mejora Il (Nearja e dyté mejotike) Profaga II: -Memibrana bérthamore treet ~Boshti gelizor organizohet. ‘Metefaca IT :-Cdo kromozom pérbéhet nga dy kromatide, “KComoeomet vendosen i ekustorin e qelies Anafean 1 -Ksomatide nda -Keomatidete nara migrojné det poleve t el s. Telofaca I: —Boshti gelizor zhduket. —Formohen dy bérthamat e reja. -Ndodh citokineza e formohen katér geliza té reja me numér haploid kromozomesh Kéto 4 getiza haploide pérlaqésojné gametétt8 cilét jané pérgjegjés pér riprodhimin seksual t€ gjallesave, RENDESIA E RIPRODHIMIT SEKSUAL. Riprodhimi seksual pérfshin shkrir- ene dy gelizave seksuslisht ndryshme,g& quhen gameté. Gametét jan mash- kalo femnérore, Cikli biologjik i kafSheve dhe i bimeve kalon né dy stade haploid de diploid. Gametét pScfaqésojné stadin haploid. Nga shleicjae dy gameteve seksualishtté ndryshém formohet zigota.Gametét prodhohen nga or ganete riprodhimit. Gametat feméror{vez8t formohen né gonadet femérore,kurse gametét mashkullor§ n€ gonadet mashkullore NE shumicén e kafshéve gjinité ante ndara.Te disa gjellesashtazore ndodhen edhe gonadet mashkallore edhe ato femérore. Kéto giallesa quhen hermafrodite (psh. krimbi i tokés, disalule Qelizate rupit 1 njé gjallese kant kromozome 2 nga 2.1 ngjashme. > Kromozomet e cdo gift kane formé e madhési té njajté dhe quhen homologe. > Kromozomet homologe jane pérgiegjése per 18 njéjiat tipare 1 Gjeni éshténjé segment i molekulés sé ADN pérgjegiés per njé ipar Pra arrijmé né pérfundim : Gjeni ndodhet nékromozom dhe vendodhja ej we romozom quhen lokus. LINJA: TRASHEGIMIA E TIPAREVE DHE EVOLUCIONIT NENLINJA: MEKANIZMAT E TRASHEGIMISE Gio silos ne agelizat etrpit# sj ka njé numér & cakeuar diploid kcomozomest, int ge celizttupore scat) taut re 46 kromozome( 2n= 46), Terésia fe krombzomeve té gelizés formon KARIOTIPIN Kariotipi i njeriut ndértohet né ket ményté 1}, Merretgjala i njerit dhe i nénshtrohet cenrifagim 2} Ndaben gelizate bardha t& gilt (leukocitet) nga qeizat¢ Kude (eritrocitet) 3) Leukocietfaten m8 njéprovéz ku shtohet né Lend g® que Kolicie Kolkici pa ndalon ndarjen qelizore tek leukocitet. 4) Disa pika ng preparatihidhen af nj lam mbulohen me lame he viben 8 rmikroskop optik te fugishém 5) Fotografohet kompleti kromozomike 6) -Mé pas merret fotografia ¢ zmadhuar dhe priten kromozomet nj? 26 nije 7) Renditen ne gifte sipas formés dhe madhésise sé tyre Kromazomet homologs janteiftekromazomesh ek ola, jenden t njgjtat ajene, Keto slene jane pergjeayése pet tryin par, Githseeil pr nesh nj ree sepa homoge ka marre nga nena ndersakromozomnio yer ngs baba, Co tha pet sci pat ne Ke Trasheguar njé faktore trashegues nga néna dhe nje tes babae Ato jant dy forma tet net gjen dhe quhen alle. Pra ale! do 1@ qualimé format alternative 12 té njjut gien Cdo gjen Eshte | pranishém ne kromozomst et etcgaiat dy kaple, Cao individe ka njé permeate w caktuaralelesh. Alelet Kenohen mg gma te alfabeit Pérmbajtjaaleike e nj indivigi_ que gjenotip. Gjenotipi dots perfagesohet simbolikisht nga.e njéjta gémn€ ¢ shkruar dy heré,psh NA} ose (AB) ose (28) f, gelzat jane diploe dhe kromozometjantn€ ie thomologe. do gjen eshte Folgenses ber nj par dhe ky tpar péreakioket nga pikepamja gienotipike nga FS asi kemi ndértuar kariotipin vémé re se bromozomet jane dy e nga dy ngjashme Kromozomet e ¢do cit kané forme e modhésit@njéjté dhe qulen hromezome ho- = enjaleleve kurse shfagja jashime e ket tipariquhet fenotip. Fenotipi ~shfaqja e Jashtme ¢ tiparit. Individét me gjenotip (AA) dhe (aa) quhen homozigot®, Pra homozigoté jané indi. ide g@ kandorma alternative e nejtaaetesh, Individi me glendbp (Aa quhet hheterozigoté sepse formal alternative 1 té njejtit gjen ndryshoyné. ‘Njéalel shpre- hhet dhe mbulon né fenotip alelin jeter. psh Ae mbulon n€ fenoup ane kete rast ‘A guhet dominat nda) a Pra individi ine gjenotipel. AA dhe Aa do te shfag par dominant, Ndérsa aleli a qé nuk shprehet fenotipikisht né prani 1 A quiet i fsheht the tipar gé ai mbart quhet 1 fsheht®. Individet me gjenotip (aa) shfaqin nga pik- pamja fenotipike tiparin e fsheht®. Si regull individét me tparin ¢ fshehté gjenden né numér me té vogél né popullate. ‘TEST 41) Sa gifte kromozomesh ka njeriu? 2), Cili eshtéfunksioni i giftitw 23 té kromozomeve? 3) Nga se ndryshojné dy individe tt njgjtit oj? 4}, Gfaré pérfaqesojné qetizat somatike? 5) Jepni shembuj qetizash dipivide dre haplide 6) Pse them se gdo gien gjendet né dy Kopje dhe cfaré perfaqésoja# né vetévete kéio kopje? QARKONI ALTERNATIVEN E SAKTE __ 1} Kromozomet e gifleve nga 1 ~ 22.quhen: ‘A)Kromozome seksuale; B) kromozome statninale; C) kromozome autosomike 2)Cili nga pohimet © méposhime éshté i sakté: ‘A)Kariotipi mund t& pérfiohet nga gdo qelizé somatike B) Kariotipi mund té pérftohet vetém nga zigota C) Kariotipi pérftohet nga gametét; 1) té githa rastet jané t8 vlefshine 3) Citi nga pohimet e méposhtme nuk éshté i vérteté pér gjenin ‘este varg pope protsngs st den Beh segment motels se Coéshté pérgiegiés pér sintezén e njé vargu polipeptidik 1D) pérbéhet nga njé renditje terésisht e percaktuar nukleotidesh 4)Cili nga pohimet e méposhtme &sbte i sakté per qelizat somatike? A)iané gjithmone diploide; B) jané gjithmoné haploide; 5)Cili nga pohimet e méposhtme nuk éhté i sakté pér kromozomet? ‘A)Kromozomet jane karakteristiké ¢ gelizave eukariote B)Kzomozomet jané karakteristike e qelizave prokariote dhe eukariote ©)Kromozomet né gelizé jané dy e nga dy té ngjashme; Dciftet e ngjashme quhen homologe. se @Kromozomi pérbehet nga : ‘A)35% ADN; B) 60% Proteina; C)5% ARN; D) Té gjitha ‘NGjenotipi injé organizmi éshts: AyTerésiae fenotipit t& j:B) terésta e kromozomeve te ti; C)terésia e aleleve té ti §)Cili nga pohimet nuk éshte t sakté pér fenotipin: Anat she shagia jshrme epait) Fendpi eshte resi e aleeve we indivi )Fenotipi pércaktohet nga gjenotipi D)linjjti fenotip mund te jeté rezultat i dy gjenotipeve t# ndryshme SHPJEGONI FJALORIN: kariotip ,trashgueshinéri,gjen, heterokromozome kro- mozome. KRAHASONI tiparetc trashégueshime me ato jo 1 trashégueshme TRASHEGUESHMERIA E NJE TIPARL. Mekanizmat e péreuarjes sé tipareve nga prindérit te pasardhésit jané'té ndérlikcuaza Mendel zoulorigishmerineerashégimit te pareve Ne eksperimentet et zd supundes per keyqezim mndivide qe Stun tipace alternative dhe ge u takona Rupe te pastra Si objekt per eksperimentete tj zejodhi bizelen-njé bime vetépllenuese,tek cecila studio’ ményrén e trashégimit per shtete yiftetiparesh alternative > Ky gtrim i dy prinderve ge ndryshojné per njé ose mé > Individi qé trjedh ny shumé tipare quhet hibri Procesi i kxygézimit té individeve me tipare alternative pér té nd. hes me tipae te reja quhet hibeidigims ns SAYSIPEE pesTuar pasar Prindérit shenohen me gérmén P (parens = prind) ‘Seksi femér shenohet me shenjém Seki siasticull shendhet'me shenjen & “} Kevaszimi stignohet me X lridet shénohen me gtrinén F (lium = bir) dhe pérkatesisht Fl — buezi i pare; ge eno ate eh r) dhe perkatésisht F 1-— brezi i pare; F2 > Dy forintat alternative té njé gjeni-quhen alele; > Pétberja gjenétike'e njé indivici,pra pérmbajtja a‘clike quhet gjenotip. > Forma me técilén shfaget gienotipi (ngjyra e tuieve,f wv Fag tn te ey ae frma ave, gue LUIGI: LNJETRAJTSHMERISE SE TIPAREVE. 1 i: - HO TETRA ISé sé VE. LIGIUM: 1 ZBERTHL Shembull [: Nea krygezimi i njé bime bizelejc me fara te Kemuara me njé bimé me lara f radhosurasté ght biméthibride ne brezniné e paré kané fara te lemuara Pra.siund té them! qe tipari feré e [émuar éshté dominant(zotérues) dhe shkruhet me eérmé t madhe (faté e lémuar = L,dominante) Tipari faré e rrudhosur nuk shfaget € brezin paré-dhe quhettipar i feheht&(regesiv),shenohet ine germé 4é vogel Gare ‘emudhosur = L_recesive): Meqénése pér njé ¢ift iparesh altemative kemi njé fakior te ‘caktuar gjenetik (sien), ateheré pasardhésit kané trashéguar nga prindérit nga njé ale! ie vv 38bi i per uparn ear n& shay Nes kéto t6 dhéna Mendeli forrmuloi Ligiin e Paré te Trachegimise cit thote > "Nga keygécim i dy finjave 1 pastralindin pasardhes te cilét kand e&gjithé t@ njéjtin par.” [Né zgjidhjen e problemave t@ trashégimisé ndigen kéto hapa t Hai iparé :. Vendosim pié snoop pari ne studi Per alin on enact Wardore srorjée mah dhe pe alckn e Shebte perdoret she ree GOIINE rastin toné meqenése né F1 100% ¢ pasardhésve shfaqin tiparn fe aon ey odeherealeli pergiegles pe faen e lémuar dominen mbi alelin er faréne mudhosur prandaj shkruajme L= farée lémuar = faré e rradhosur Hapiidvlé: Pércaktojmé gjenotipin pé secitin pried.Ne baze te ligt te pare themi.g€ permbajja alelike (gjenotipi) e prindérve do tt jeté: LL= gjenotipi i prindit bimé me faréw lemuar IL = gjenotipi i prindit bime me faré rudhosur Kaur gift i gjeneve pergjegjés per njétipar te dhéné pérbehet nga alle identike (1. ZGNDIJE: fapt i paré : Vendosim njé simbol pér tiparin e marcé r sei su wade Gack veten melokra fe lemuare ashes thom estes per eee Temuar mbizotéron ndaj alelt pérgjegjés pér kokrrén e rruchosurShkruajmé : _-= kokérre lémuar (domninante) {= kokerre rrudhosur (recesive) Hapi i dete: Péscaltojme gjenot a slit: Pesci enti e inde Nea Hg pr LL = gjenotipi i prindit kokésr lémuar (homozigot dominan) IL = gjenotipi i prindit kokérr rradhosur (homozigot recesiv) Hapi itretd : Shknuajme krygézimin : P: 90L) x Jay ose LD) indie gute homorivo pe pac cman ne sharin Ne rastn one in papa Peime gjenotip (LL)quhet homezigot dominant, kurse incividi me gjenotipin fapi i hatért : Pércalctojmé t& vaime ge en ig ‘gjenotipin (tl) pen teens pend ojmé t8 gjitha Llojet e mundshme t& gametéve q8 formo- ‘Hapi treté : Shkruajm kryqézimin: ringi (LL) forraon vetém gameté L Pp: ay) xX @ Pind (UD. formon ve Hapii katére: Pércaktojmé 18 githa lojet e mundshme té gametéve ge ) formon velm gameté | fonmoken tga seoill prind.Pér prindin me gjenotip (LL) gemetét ¢ formuar nga Hapi i peste: Rishkr joni salarja me mejozé do té ken ‘ee ithe gens a) Der rindi ine gjenotip (il) ger neFT. ishkruajmé krygezimin dhe pércaktojmé gjenotipin ¢ pasardhtsve Ponmuar nga ndayja me mejozé do w Ken€ t& withé gjenia (1) Pra, : 7 Pp: ay x @ > am x a + t L 1 jep vetém L jep vetem1 Go L 1 [ga sifjae gametéve me game do &formohen zgota me gjenotip (L1) FI: 100% (LI) ~+individé heterozigoté me fenotip kokérre lémut, Hapi i giashté : Mege Kur gift gjeneve pergjegiése pér nj tpartédléne péxbehet nga alelet€ ndry- ee eee een ee eee ee shme (LD)individi quhet heterozigotépértiparin e marténé shayrtim Pra,100% ¢ pssardhesve né Fl dot jent me gienotip heterozigot® (Lt) dhe me fenctip = faré rE: 9@y x dup ‘exnuer, Ligh i zbérthimit t& tipareve “NE pasardhésit © brecnisé sé dyt2, formoke dy klasa fenotipike né raportin 3 Hapiishaté : Percaktojmé tipet ¢ gamettéve gt formon secili prind ‘Shembull 2: Nea keyzina i bizeles me kekara t8 musra me bizele me kokra rrudhosura né FL u morén bizele vettm me kokrra ié émuara kurse né F2 nga.vet: pllenimi i tyre u morén bizele me Kokrra (#lémuara dhe té gjelbra né raportin 3: | 's me 25% Shlcruani gienotipet e prindérve dhe té paserdhesve pir gdo brea Ni&si prind —» fo Nitsipried > formon dy tpe gametéshK dhe}. Te nett game formon dhe Hapi i etd : Pex problema gé lidhen me njé gif alelesh : i cdoret cig don te bee © gta tonbinint gene mundsome EL LI soif i I ul uw ‘Hapii fundit : Percaktojme raportin gjenotipik dhe fenotpik dhe dot kishim NE -4 pasardhés (ose 100%) —> 1 (LL); 2¢L0) 5 1.) (Ose né perqindje + 25% (LL) ; 50% (Li) ;25% (U) ‘Ose né forme thyese 4 (LL) 3 4 (LN) 5 4 (U) Fenotipi i pasardhésve Megé pasardhésit me gjenotip (LL) dhe (Li) jané té withé me kok cé Temboratéher® rapoct Fenotipik doce HS ase 75 238% 056 Ih: | PROBLEMA TE ZGIDHURA. PROBLEMA 1. Tek bizeljaleli dominant (F) pércakton formén e fryté€ bishtaés dhe ately recesiv (J) formén me ndarje, Krygézonen dy linja & pastra, niéra pet Ba Fy damnant yetta per lipacn recesiv. NEF? propabiftei individeve heterozigore Chea LB eyue Dye Isjidhie Formé e fryré e bishtajés (dominante) Formé me ndarje bishtajés (recesive) Gjenotipt i prindérve (FF) — Prindi (homozigot dominant) (A) — rindi (homozigoté recesiv) Bejmé krygezimin: P: (FF) x (BH) Péreaktojme gametet Bend (FF) => Forman vetém gametét (F);,Prindi (fl) => Formon vetém gametét Ne FI: 100% c pasardhésve kané gjenotipin (F®) 100% pasatdhésve shfagin tiparin bishtae ¢ fiyré Individét ¢ Fi vetépllenohen dhe keri Fi: Fx (FA) Pércaketojme gametet LL 4 4 (Fi formojne dy tipe gametésh F dhe f FRE Neérlojmé rjetén Punnett. 6 VF f F| fF | Fe f | Ff © Pércaktojmé raportet gjenotipike: VA (FF) => Homozigoté dominant (bishtajé e fryré) U2 (Et) > Heeterozigoté (bishtajé e fryré) 114 (ff) => Homozigoté recesiv (bishtajé me ndarje) Pra propabilitet i shfaqjes sé individeve heterozigoté éshé 1/2. PROBLEMA:2 _ Aleli L(kokérr e létmuar) de suo Kygtzoet oe bsteheterriote in ae bate hemeagute aeeare bea Soe ‘| me tiparin kokerr e rrudhosur éshté:A) ae $B)50% ;C) al Lgjidhje => Kokerre lémuar dominant Gienaip i prindérve (L) => Bizele heterozigote (kokérr e ls Gz Bie igote (koktrr¢ lémuat); P:(LD x () yoo Lid 15> Kakeérr ¢ midbasur recesive (il) => Homozigot recesive (kokérr ee hfu | u NIGETE —SUVSLT qhokérr c lémuar) dhe 50% Il (kokérr e rrudhosut) PROBLEMA:3_ Aleli G dominon ndajalelitg per njé tipar té caktuar. Nés (fash ne individ homorigot dominant me a Bayi neterozigot® a ‘there pergine ne Nomorigo pe ain ees amt); B)75%4 °C) idhje \ +> Dominant; : go> Recesiv Gjenotipi i prindérve: (GG) homozigot dominant ; (Gg) hoterozigoté P:(GG) x (Gg) Pércaktojmé gamettt . Wa G6 Gs Néériojme rejetén (pets ic | oo [Ge 50% (GG) Homozigot dominant: 50% (Gg) Heterozigoté : 0% (ge): RENT RE PROBLEMA:4 Tek Drosofila tipari krahgjaté éshté dominant naj tiparit krahsh-* Pee aD pusardhés 128 jane me krab fe stkurtérathent 512 — 178. S84 ane | Maran le gists. 384/128 128/128 ~ 3:1 Megéntse raport t pasardhesve ese Fate ight 2bertbimitw pareve prindért kane gjenotp heterozigo (A2) ‘TEST: QARKONI ALTERNATIVEN E SAKTE Htndivi gerd a kryqézimi i dy prindérve qé ndryshojut pér njé ose me shumé tipare quhet: ‘Linjé e pastér ; b) Homezigot dominant ; ¢) Homozigote regesiv 54) Hibrid 2) Dy format alternative t@gjenit quhen:a)Dominantb)Repesiveso)Alees8) Hi brid 3), quhet pérmbajtja aletike ¢ njé individ ‘A) Alel; B) Gjen ; C) Gjenotip ; D) Fenotip 44) Kur ciftéi gjoneve pergjeaiése pér njé tipar té dhéné pérbehet nga alele ide {ke individi quiet: Wy Rlsocot 2) ‘aerosigot ) Hibrig ; D) Gamete 5) Kut cifti i gheneve plrgjegiése pér njé tipare té dnéné pérbehet nga alel = Sdtyehme invidi ques A) Homozigot ; B) Heterozigt,C) Dominant; D) Recesiv USHTRIM 6, Fenilketonuria (PKU) éshté paafiesia e disa njorézve pér te shndém ree dacein fonilalaliné né crainoacidin tirozin€.Gjent pérgjeies per shndércimin amin arene urozing tshte dominant nda) gjenst PRU Nése nena eshte hetero, tigate dhe babes homozigot per PKU propabiltet g@ a end njé femijé normal sht8:A) 0.2558) 0.5; €) 0.73; D) 1 LUSHITRIM 7. Tek kuait ngiyca ¢ zezé e gimes (B) dominon nda} tigiyrés kate (b). Neatuygemi i dy kaajve merit za dhe tt kat glysma e pasardhésve rezalan kale dhe gyysma te zn, Kjo do 18 thot ge nou pnt ne nngiyee t8 zezé eshte:A) BB; B)Bb ; C) Bb ; D) BB Ose Bb USHTRIM 8. Ngo krygézimni i individeve heterozigot® né F1: 3/4 dolén me tipara eerste dhe 1/4 me tparin recesiv.Propabilitei i paserdhésve me gjenotip ho- mozigot dominant esbt&: A) 1/4 5B) 1/2; C)3/43D)1 USHITRIM 9. Tok bizelet najyra e verdhé fshté dominante nda) nejyres <& al benNtve laygotet ne bine me gjenotip croc gote me aE DIT ae yese Aigoke dominant propabiliteii shfagjes s® tiparit ngyré e gjelbér eshte gin i dy prindérve heter i 6 iia cis pera eto propa pre hetero dif USHTRIM 13. Tek gjedhét gieni pérgjegjés pér anomaliné “mungest jje” Eshté i fshhté. Nga editve 30% vicave dolen normale he gg, SE Shes Nae ayia & aeceve 50% e vigavedolen nome dhe A)QQDhe Qq; B)QqDheQq; — C)Qq Dhe Qq; D) QQ Die Qa USHTRIMI 14, Tek rninjté ngjyra e zezé (A) dominon nd é User Tzahen Gy my hetapeet popsolie oe Later Lepaie lindane Re rradhé: 12, ii, 12i, i bardhé ésht8:A) 3/16; B) 9/64; C) 37/64 ; D) 271256 USHTRIM 1S. Te njriangjyra kate e syve Est dominante dsj ng SRORIM 1S [ene oe ays Se dm naa Wegman te roan) main ut nH Oe USHTRIML 16, Leshi i zi tek delet pércaktoher iv : ‘ardhe nga alli B dominant Kaeaet pra bande betecelgoe mew tei gé té lindin te qingjaci bandh, i zi, i bardhe dele té bardhé heterozigot. Pro hte 16.0)97 GH 6) 94 USHTRIMI 17. Te njeriu tubosja ¢ giuhés éshté Hoe hetcrongelsd) Raut esstbean ghee eae A) 4B) 1/4 C) 1/16 ;D) 3/6 USHTRIML 18. Gjeni A dominon mbi alelin a.Propabiliteti q& aide hndin dy posrdhbs me Bjenoup oa Bat 16 Gjenotpt prince ate (A) AADhe Aa ; B) Aa Dhe Aa; C)Aa Dhe Aa, D)AA Dhe Aa UUSHITRIME 19-Tek ep ale pewegits pt ngyrn © zc sh dominant ay alelit pergjeaies per ngjyren e bardhe.Propabilitel : Haier Lue aeche coke IR Geant psec cate, A) BB Dhe Bb ; B) BB Dhe Bb; C) Bb Dhe Bb; D) Bb Dhe Bb USHTRIMI 20.Keyqézohet njé drozofilé me krahé té gjaté Ei até: me njé ihe i cure F il poordhéat aft me ae pate By dio ukrygezuan dhe dhané 184 pasardhés Shfaqin fenotip dominant: A138; B)92; C)46; D)IBE ‘Zajidhjet ¢ ushtrimeve t& testit We ade By v4.) Nejarie E Sigurt; D)Ngjarje E Parmundur USHTRIM:6 Zagidhje: USHTRIM 40. Aleli A dominon mbi alelin 2. Krygézohen dy ind Fe pra comminere) alenoeie nea A ore cree meee ‘ie homozgotrecesivPropabiitet fags tipi gyeaty ese dB) 12; C) Najarje E Sigur, D) Najarje © Pamundur USHTRIMILTe njriu tipari barchosh éshtt i faheht.Nése n€ njé familje me ket Remijé vetem eri sé bardhosh, gjenotipt i prindérve duhet re jit: AJA ;B)Aa,C)AasD)AA ose Aa Gametét gé formon néna: F dhe f, “Gametét gt formon baba: £ P:QCFA xd (fi) FH FE f Hi OVS (HY wokmal ; 1/2 ose 0.5 (f) => fenilketonurik Pra propabiliteti gf ata té kenénjé femijé nonmale éshté 0.5 USHITRIM 12. Tek pjedhet ngiyeae hirté (A) dominon nda) ngiyrts sé bardhé (3) nése propabiitet i formimit t gametit A est 0.5 dhe alelit a ésht 0.5, nga lyUSHTRIML7 Zejidhje: Be> ngjyré ¢ zezé e gimes dominante; tp -> ngjyra kate eqimes recesive Kali izix kalé kaf dolén 50 % e pasardhésve kaf dhe $0% te in} Gjenotipet e mmundshine te prindérve jané: (BB) => kal i i (homozigoté dominant) (Bb) = kal ii (heterozigot) ra peopabiliteti pasardhésve me gjenotip homozigot dominant eshte 1/4 USHTRIM:9 Zaiidhje ‘A= ngjyrae verdhé dominante; a => ngjyra egjelbérrecesive (4a) => ejenoi i print heterozigo; (AA) = glenotpi i prindit homozigoté domi. (bd) => kal kaf (homozigoté regesiv) sant Meggnsenjéri nga prindérit ésiné ngiaé kae ateheré gjenotip it) do 8 ete (bb). Jp (aa) (AA) Tipet e gametéve jané Dy gjenotipet ¢ mundsine pér kan ei jan (BB) dhe (Bb) kryeme kryafzime Pe secilin rast gst ‘Aa => formon dy tipe gemetésh A dhe a (BB) x(bb) amet gf formon pring me gjenotiin (BB)-B | 4 Gametét gé formon prindi me gjenoupin (bb): fee =e foouon etn er rob ee 100% (Bb) pra 100% e pasardhesve do wishin t& zn}. x [Aa | Aa : (Bb) x (bb) Gametét gé formon prindi me gjenotipin (Bb):B dhe J 50% ose TAA (homozigoté dominant) 50% ose 1/2 Aa (hetcrozigoté) pyod Garaiét of form prindi me gjenouiin (bb) Meq@ ngiyrae ejelbér éshté recesive attheré shfaqja e individeve me mgjys€ w& gjel- Bb b br éshté ngjarje e pamundur. Niertojmé rijetén Punnett, USHTRIME:10 Zgjianje BO ‘A> aleli pérgjegits pértiparin dominant Bb |b = és it Petamy = mAWreezecE: 1/2 (bb) => ngjyré kafe, Pra glenotipi i prindit me = aleli péngjegiés per tiparin regesiv nngjyré té zezé éshté (Bb) (@8)=> gjenot dérve bi => gjenotip i prindérve homezigoté USHTRIMES Zgiidhje i" Ei P: i ve i |A-= aleli pérgjeaiéspér tiparin dominant, a> alli pérpjegiés per iparin 19S (ea) xa) Tipet e gamettve qf fonmojt 34 (me tiparin dominant) 1/4 (ame tiparin recesiv) Raporti fenotipik 3:1, bod ‘aa => formojné vetém gametit a, Eee NSieahim te tipareve, Pra prindent me gjentipheterozigot (Aa) P:(Aa) x (Aa) phys Aaaa Fl:-100 % (aa) => homozigoté regesiv. Meqé 100% e pasardhésve éshté me tiparin regesiv atéher€ kjo perbén ngjarje 18 sigue Tea EAT Peat ia A a | USHTRIMEIL fa [aa_[ a => bardhosh (cegesiv) ‘A=> normal (dominant) WEAR (romozigoté dominant) ; 1/2.Aa (heterozigo!); 1/4 aa(homozigot® recesiv) ge Gjenotipet ¢ mundshme t& prindérve mund t& jené: AA x aa; Aa xAa,AAX Aa. panRasti1: AAx aa formohen gametét: AA=>formon gametin A; 48 => fer ‘mon gametin a. 100% Aa Pra nuk mund té shfaget tipari bardhosh Rasti 2: AaxAa Fonnohen gamettt: 11 1 Aa=> formojné gametét A dhe a Aa Aa AJA ja) A| AA [Aa a Aa_| aa T=>KA: 2->Aai [=> aa. Prané katte femijé njé shfag tiparin bardhosh Rasti 3: AAxAa Formohen gametét HL ‘AA=> formon vetm gametin A A Aa ‘Aa => formon gametét A dhe a ‘Ta [a AL AA_| Aa 50% AA; 50% Aa pre nuk mmund té shfaget tipari bardhosh USHTRIMI:12 Zgjiahje A=> aleli pér tiparin dominant ;a —> aleli pér tiparin regesiv; (Aa) => gjenotipt i prindérve: p(A)=0.5 ; p(a)=0.5 ; P: (Aa) x (Aa) prindrit formojné gamete: ‘Aa => formon gametét A dhe a secili né propabilitetin 0.5, Neértojmé rjetén Punnett. EAP EH EEE ea 0s | A [AA Aa os 0.5x0,50.25 a [Aa aa os 0.5x0.5-0.25 Pasardhésit hetero7igoté jan€ me gjenotip (Aa) pra 0.25+0.25 = 0.5, USHTRIMI:13 Mauniges® pjesore qimejeje(recesiv) =>; Prania e qimes normale (dominante) =>) 50% => vica normale ; 50% => t8 sémuré, pra 50% e vigave jané me gjenotip (qq) Gjenotipet e mundshme t8 prindérve jan: QQ = viga normale homozigoté dominant (Qq=> view nonwale heterozigoté (mbarés te gjenit recesiv) Qa=> via té sémuré homozigote regesiv. ti (QQ) x (Qq) Formojné gamete: LL QQ vetém gametin Q Q Qa — Qq=> games Qe 100 % € pasardhésve normale. Formojné gametét Qg => gametét Q dhe q ee Qa ‘To Ta Qi | Qa 4 44 1/4 ose 25% (qq) dalin t& sémuré Rasti3: (Qa) x (qa) big Qaa4 iT @T 4 a] oq | aq Mose 50% (Qa) > viga normale USHTRIME:14 re Formojné gametét: Qq=> gametét Q dhe q 4q—> formon vetém gametin q V2ose 50% (aq) => viga te sémure Zefianje ngjyré e zezé e gimes (dominante) -A=> ngjyré e bardhé e qimes (recesive) (Aa) ‘Gjenotipi i prindérve heterozigot (ngjyré e zezé)P:(Aa)x (Aa) Formojné gamete: LL 4 4 Aa=>gametet Adhea Aa Aa \[a_[a A | AA | Aa at Eaatrae 3A=> ngiyree vez 1/4 => ngjyrt ¢ bardhe Rradha ¢ lindjes duhet té jeté: i zi; i zi i zi; i bandhé.Pér gjetur propabilitetin e shfaqjes sé késaj ngjarjeje duhet # zbatojm€ rregullén e propabilitetit pér ngjarje té Ream ge Hag rayon sn or bre praceon get parare Ateheré propabiliteti ge rradha ts jté i zi; i zi; i zi i bardhé do te jete i barabart® me prodhimnin e propabilitetic secilés ngjarje né vecanti dhe do té kemi P. disci i cis i bande) ~P Gai) x P (ai) x PG zi) A PCG bee) PG t& zinj che 1 i bardhe) = 3/4 x 3/4 x 3/4 x 1/4 = 271256 USHTRIMI:IS Zajidtje K = ngjyra ¢ hirté regesive K => ngjyra kafe e syve (dominante); Q (Kk) => gmaa sy kafe 3 (ky => burre sy 18 hirté P: 2 (KR) xd (Kk) piou Kk k Taka (kk) => sy tt hirté; P(5 me sy te hirté) = 12x 1/2.x 172 USHTRIM:16 Zajidhje B->ngjyréebardhé; b= ngjyrée zeat; (Bb) -> gjenotipi i prindérve P: (Bb) x 9 (Bb) Gametét gé formojné 70 LoL L (Bb) => formon gametét B dte b Bb Bb \[ eT B| BB | Bb >| Bo |b TSS HIVE WE BATE 1/4 => ng e zezé Propabilite : i barché;i zi; i bardhé = p(e barché) x pGi i) x pCi bardhe); pe aid x U4 x 14 = 9164 USHTRIME:I7 Zajidhje ‘T=> tubos gjuhén ¢=> nuk e tubosin gjuhén (i) => gjenotipi i prindérve heterozigoté P.(Ti)x (TQ) Formojné gametét: (Tt) => gameté T dhe t gal TeTt v[yt To tL | ot tlt tt “4 etubosin gjuhén 1/4 nuk e tubosin ; P ( 2 femijé ge nuke tubosin) = 1/4 x 1/4 = V6 USHTRIME:LS ‘A= aleli dominant vvarur Kemi a => aleli regesiv P( 2me gjenotip aa) = 1/16 P{ 2:me gjenotip aa) = plaa) x p(aa)s P* (aa) = 1/16 => p(aa) = INI6= 1/4 Pra nga kryqézimi i dy prindérve 1/4 shfagin tiparin recesiv dhe 3/4 tiparin domi- Pendant shes upareve wjecoil i pinderve do te jet (Aa) x (Aa) Uxiidhic Nga rregulla e propabilitetit per ngjarje té pa USHTRIMI:19 Zajidhje B=> ngiyté e zezt Gjenotipet e mundéshme jane => ngiyré e bardhé BB => ngjyré e zezé (homozigoté dominant) P(3 lepuj té bardhe) = 1/8 Bb => ngjyré e zere (heterozigote) bb => ngjyré e bardhé 3 lepaj té bardhé) = P (bb) x P(bb) x P(bb); P?(bb) = 1/8 => PCob) = 1/2 Krygézimet e mundshme Rastit: (BB) x(bb)__ Gametét g@ formojné: LL @B)=> vetém gamets B Bb (bb) => vetém gameté b; 100% Bb pra te gjithé te bardhé Rasti2: (Bb) x (Bb) Gametét gé formojné: LL 4 L (Bb)=> formon gameret B dhe b Bb Bb mb => me briré (recesiv) (BBZZ, > demi dikomozigot doriinant eS Z=> ngiyté ezeze (dominant) —_(bbzz) => lopa dihomozigoté regesive L 2 => ngiyré © kuge (regesive) | PG (bbz2)x 3 (BBZZ) ——_Gametét g@ formojn bardhé i 4) = 164 (Pe i $4 ain 4 ar Pot) do she (MD CUA) ~ U4. Pease i A (0022) -> foro vtém gamet BZ (eps : be) Gamett be Re jaté mejozés gdo gamet mere anita (Bb) = (bo) Gamett 2 formejnt a njé eomozom nga secii gift kromozomesh Hemologe) 4 4 4 @b)=> formon gametét B dhe b {Gbez) => Formon velém gametel bz | B bb (bd) => formon vetém gametin b Fl; 100% B72 (ngiyre e zezé pa brite) CDE Te (BoZz) => ngjyre e zeat ¢ pa brit (diheterozigore, pra we dy giftte tipareve jané né eee plndje hetesazieote) Fi: (Bb2z)x S(BbZz) ‘Tedy individét jane diheterozigort dhe formojné katértipe gametésh, me propabil- ite t@ barabarté por gjenetikisht te ndryshém pér shkak t8 komnbinimit rastésor t dy fteve té keomozomeve homologe gjaté mejozts.Tipet c gametéve gé prodhon njé Individ® heterozigott pércaktohet nga formula 2" ku n tregon sa heterozigot® éshité sgjenotipi.Ne rastin ton¥ individet jané te dy difiterozigoté pra n=2 numri | gametéve @ formon secil eshte 2° = 22= 4 Cilet jane 4 tipet e gameteve?Pér kété kryhen té githa kombinimet e mundshime té aleleve me alelet e Hera pra BbZz => fermon.gametét BZ, Br, bZ, bz | Ose me metoden ¢ piranit i 12 B12. 2 “1M BZ ose 25% BZ | 2B 12 z= 1/4 Bz ose 25% Bz 2b U2Z- VA bz. ose 25% bZ W218 Zinj 1/21 bardhe B3 (bb) = (1/2) x (1/2) x (1/2) = U8 pra gienotpi i prinderveéshté Bb dhe Bb. oe USHTRIMI:20 2ajidhje ‘Tiparin krabé te glaté dominant e shénojmé me F-Tiparin krahe t8 shkurtér regesiv e shénojmé me £ Megé né Fl u shfag vetém tipari krahé t@ gj prindit jané ho- mozigoté (FF) dominant dhe (ff) regesw. Pr (FF) x (8) toa Foo f Fy 100% Fr P: (Ff) x (FO) gametét gé formon secili prind jané F dhe ines f_| 1b U2 2 UA bs ose 25% be t it tf Shiruajmé kryqézimin: | | (Buz) Boz: | 3/4 Krab t gjaté 14 krahe te shkurtér. Ateheré 3/4 x 184 = 138 shfagin tiparin S(Bbz2) x eabze) | ere een ‘ee ie ie ‘TRASHGUESHMERIA E DY TIPAREVE, LIGJI 1 GRUPIMIT TE PAVARUR —— “ + TE TIPAREVE v Be fd Shembullt 1:Krygézohen dy gjedhé nga dy raca njra e kuge dhe me brite, etree | [BZ BBZz Bbzz eat dhe pa bce. Pasardhsit dalin me ngjyeew2eze dhe pa brie. Pas pilenimitt© Pg hibrideve t FI cilat do téjent Kombinimet fenotpike te pasarchésve ne Fo? | ‘Duke géné se né F1 pasardhésit jané ngjyré te 2ez8 dhe pa briré ateher’ [oz Tipare jan dominante Kjo dot thote se nevi prind (demy) eshte homozigots | [ba | Bb Zz mina per dy tparet Nara pring: Hetetlpa) eshte homoziga® reces pEEt® | § candi ued dy tiparet 9.( eect pa brite): 3 (¢ zez8 me brite): 3 (e kuge pa briré) :1(¢ kage => pa birt (dominant) Gjenotipet prindérore a \ Pre} Ketej formulohet lig i trett i tashéginnise:Kur analizohet trashégiat4) Tekbizelet trupi i gjaté (L) éshté dominant ndaj trupt te shkurtér (2) dhe ote fee (vee ec ad) ais Cerri le a co i bie me lonotip(AVs) propanilned a fied iheterozigat ta te ey ip propabiliteti qé pasardhésit'te’ “ADUAS B)I2; O34; pl 4) Ne biet rupli gat(L) ngjyrae verde kokrés(V) kok mar (R Saya e kuge elutes (i) ae nc erdaéebehtaye> CB) pe dommnnnne ree Fareisht nda) trupit ts tau ages selene oles (0), Fok moles) ras ot tarde (4) deg exile baba (0) Katzen {LIVeRSKKBD) x (IVverickbb). Propabiliteti gé pasardhésie tjené fenotipikisht {Engjashém me prindin pentaheterozigots éshté: A)3/128 ; 1B) 9/128; C3256; 1D) 97256 10)Nga kryqezimi i dy individeve raportet fenotipike te pasardhésve ishin ‘ose mé shumé tipareve dikibride vihet re grupimi i paverur i tyre.Né keyqizimin ei nfs ne apon 9:52 1 ihe e Karka zoteam plots peed) sitet e gen eve alike Nus i epotpevené £2 plendet me formalén Num genotipew ndryshém né F2 gjenden me formulén 3° ‘TEST *“QARKONI ALTERNATIVEN E SAK’ 1) Jepet gjenotipi AaBB propabiliteti i formimit t¢ gametit AB ésht&: A) Ua; ByU2; — C34; D)t 2)Nga individi me gjenotip (Ae BBCe DD Ee FF) formohen’ A)8 Tipe Gametésh; B)16 Tipe Gametésh ; )32 Tipe Gametésh ; D)64 pe Gamerésh 3)Duke plotésuartabclin eméposhtme gjefmé se nua i glentipevet& wdry- shém né F2 gjendet me formulén:a)n; ) 2; c)3; d) 4" 9:3:3:1 ejenotipt i prindérve t& tyre eshte Pete eee nas A)AABB ; ByAabbs ©) Aa ; D) Aabb Numri Numi al : citevew y | Ronotipevet® | Gjratpeve ee tipareve het- ndtyshime né F2 | ndryshme né USHTRIME! Zajidhje erozigote AaBB = > gamet& qf formojné jan€ AB dhe al8.Me propabilitet 1/2 AB dhe 1/2 2B. T SEH eEEEEEEHIEEEESEEEEH| USHTRIME:2 Zgjidhje (AaBBCoDDEeFF) => dimé g@ tipet e gameréve gé formojné individet heterozigoté 2 4 4 9 gjenden me fonmulén 2" ku n tregon numrin ¢ tipareve né gjendje heterozigots.NE rastn toné n= 3.Atéheré kemi 2° 8 tipe gametésh. 3 8 } 8 ? USHTRIMI:3 Zpjidhje ? ——— i HeEeEee| st Numa 5 2 2 2 Teifieve tti- | Liojeve t@ [I fenotipeve t@ | I gjenotipeve t& ‘ | 7 - > pareve hetero- | gametéve Fl - | ndryshme néF2 | ndryshme né F2 igote 4) Tek kaviet ngjyra.e cor® (Z dhe qimja e shkartés (Q)jané dominante mbi ngjyres] |" € bardhé (2) dhe qimen c gjaté (q).Nga yaezin i dy iadividéve heterazigot U 2 3 hnumti i fenotipeve té ndryshém tek pasardhésit do t@jet@: A) 2;B)4 ; C) 8; Dy i i 5) Jepet gjenotipi (Be Vv GG TY) propabiliteti i formimit te gametit EVGt eshte 4 8 Ayia; BI; C34; D) Ua 3 ; 8 8 ” © Nga kryqézimi i dy prindérve triheterozigoté numri i gienotipeve té ndry- 4 ; 16 16 81 Que eantshime GE poomrdhest oe ehete AS BLS: Dar “T)Tek lepujt gimet e-zeza (B) dhe tégjata G jané zotéruese ndaj qimeve te bardha 2 2 2 Heer 28 shkurtra(g).Kryqézohet njé individ diheterozigoté me njé homozigoté t& fshelt 8 2 ” - er te dyja tiparct propabiliteti i individéve diheterczigott té pasardhésve t& : lindur nga ky kryqézim do t6 jeté: A) 1/4; B) 1/2; C) U3; D) 3/4 USHTRIMI:4 Zejidhje => ngjyra e zezé dominante )=> qime e shkurtér dominante2 => ngjyra e bardhé regesive => gime ¢ gjaté regesive Menyra et: tipet ¢ gametéve g& formojné WZ+4Quh 2Q UztHuQ=%z2Q WZ+ W2q= 4 2q, Wethq= emg Ps Z2Qq) x 22Q4) \ [ Z| «a a zq_| 7704 7200 | 2204 4 Zq Zilog, 2204 Zag | Q ZQq_ | QQ, | 204 Ea Zag | zaQa” | 200 Formohen 4 klasa fenotipike né raportin 9:3:3: (li Ményra e 2; Nunari i fenotipeve t# ndryshme gjendet me formulén 2°= USHTRIMI:S Zejiabje BeVvGGTY Numnei i tipeve t& gametéve ge formohen 223 = 8 n=3 sepse kemi tte gifte gienesh n€ giéndje heterozigote. Megé 2° = 8 ateheré propabiliteti pfr formimin e gametit EVGt do te jeté 1/8 USHTRIMI:6 Zelidhje Noni gente mdestmegjendet me formmulén 3* meqé n= 3 attheré kemi USHTRIMI:7 ‘Zgjidnje B=>qimeezezé dominante _G=> ime ¢ gjatt dominante b=>qimee bardhé recesive => gimee shkurttr recesive (BbGg) x (bbgg) tipet e gametéve gE formojng (BbGg): 1/2 B=> 1720+ 1/4 BG V7 W2B=> Wg 14 Be 2b U28, (bbgg): 1 be( prangjarjee sigurt). ——P(bg)=1 _Ateheré pasardhési diheterovigot® formohet nga shkrirja e gametit (BG) me gametin (be). Reegulla e propabilitetit pér ngjarje te pavarur.P(BGg)=P(BG) x P(bg) = x! =A USHTRIMI:8 Zgjidhje L=> Trop i gjaté (dominant) \V=> ngjyra e verdhé (dominante ) => Trup i skurtér (cegesiv ) => ngiyra e gjelbér (regesive) (uy) xally) ayy iaVv=121v eve 2 pasarési diheterozigott formohet nga shiri Tipete gametéve gé formojnd avy) | “Lo V=12Lv W214 V=121V Fpatuarrregullene propabilteit pér ngjajen & pavarur gejmé P(LIVW} = POLY) x P(lv) = 1/2 x 1/2 = 1/4 USHTRIML9 L=> Trapt i gjaté dominant ; Zaiidhie V=>ngymae verdhée kokrrés (dominante) | => Ngjyre e gjelbar e kokrrés (repesive) Be> Ngjyrae verdhe e bishtaiés dominante | b=> Ngiyra e gielbér e bishtajés recesive P: (LIVVRsKKBb) x (IVvarKkbb) Pércaktojné rezullatet pér secilin gift gjenesh| (Wy) x (vy) a) x GD tha bid [fete Pa wh ‘=> kokérr ¢ verdhé (V-) (Rr) x (m) thoy Rror ‘rte gata (Li): A téshkcurtra (tl) Lt Vy v ija © gametit (LV) me gametin (Iv) duke => Trup i shkurtér recesiv R=> Kokérre lémuar dominente => kokérr e rudhosur regesive K=> tule ¢ kuge dominante k => lule e bandhé recesive 4 => kokérre gielbér (wy) 4 K (Kl) x (Kk) booud kK Kk (Bb) x (bb) ”{JR je jkr [re Lue K ik | K]KK [Kk k | Kk cn Bb b [Bb bb 4 bishtajé e verdhé (Bb) U2 Y reishtajé e gielbér (bb) Pe bo W TEKOKGTTEe MTA TRY) | 3/4 lle té kuge (K-) okie rudhosur (fr) 1/4 lle e bardhé (Kk) Duke zbatur erogullén ¢ propabiliteit pir ngjarje té pavarura keri Y= 9/128. USHTRIMLI0 Zaiidhje raportifenotipik ésht# 9:3:3:1, jemi né pérputhje me ligjin.e grupimit t8 pa wee pareve Print do te jené dibeterociget, pra gjenotit i prindérve do te ete : AaB LEVIZJA E KROMOZOMEVE NE MEJOZE. GJENET E LIDBURA DHE KRYQEKEMBIMI Plotéso skemén e méposhime duke mxjersé 18 gjitha kombinimet e mundshme t€ fameteve ge formonhen ne fund te mejores nga ky indie me gienetip (AaBD). zim kur njé prind i pérket breznisé F1 d.m.th. pasardhtsve té lindur nga kay. ea ee a AEE eae ts pastér homozigot té fshehté (ab) quhet kryqézim prové. P:(AaBb) X (abt) Individi (AaBb) formon gametét AB, Ab , aB , ab; individi (Aabb) formon vetém AB aB [= ab, ‘AaBb aaBb [nab 25% 23% 25% L 1 1 1 GIENET E LIDHURA:Quhen gienet gé gienden né njé kromozom. Gjen Ganden ng nj kromozom do ujepen paste pi vines i me nj —otin, Ndérsa gjenct of ndodhen ne pain mine pavers nan nen ji trashégueshmérise sé lidhur thot: Gjonet ad gienden né nje cift kromoco- mesh trashegolien 1 lidhura dhe raumrii grapeve te idhura ésht@ 1 Barabarte ne fuumrinme hurrin haploid t Rromozomeve te loft. Nga eksperimentet ¢ shumté jané vent re shmangie jo vetém nga Ligjet e Mendelitpor edhe nga trashegueshoiéria e lidhur e gjeneve. Keto shmangie idhen ime faklin 98 giaté mejozés,kur ndodh konjugimi i kromozomeve homologe,né pikat etakitnt, kromozomet mund 12 shkémbejne segmente & tyre me njéri~ ijetrin, Ky progestins qubet kryqkémbim. Kryaéohetn€ Drosoil emer diheterocigot ara & gjtee trp w hire me nje mashicull zi me laa tereaukaaara-Trup Jin (b+) Eshté dominant ndaj trupit te zi (b) che flateat normale (Vg) zoteruese a atave te redaktvara (Vp) Pra, femra(2): b+ Vgt =X mashkulli (¢'): bVg bVg bVg Nga pasardhésite ketij kryqkémbimi u shfaaa té katér klasa fenotipike, por né pargnje jo te Darabarté: 41.5% (Batra té gjaté me trup 8 hirt®) 85% (flatra té gjaté me trup te zi) bir) pasar me tat até me up thst dhe ata me fata i reuiguara © ine trup 8 zi pérbéjné 83%, Rta pasaardhés jané me fenotip c njejté me prinderit. Pasardhésit me flatratégjate e me trup t& zi dhe ata me flatra t& reduktuara e me trupt@hirt pérbgjné 17% dhe shfagin nge njé tipar ngs secili prind, Pra,dy Klasat fenotipike me pérqindje me té vogél kané njé tipar nga secili prind Kéta pasacdhés gun individ rikombinante Pergindj e iivieve rikombinanté eshte 85 % + 5%= 17%. Pérgindja e individéve tikombinanté pjendet duke pjesétuar num. sine tyre me numin e pérgjithshém t€ pasardhsve. Ajo tregon largesiné nderinjet ajeneve, Sa mn afér njéri~ jetrit ge w& ndodhen gjeftet né kromozom, aq me e forte éshtélidhjac tyreve aq mn i ult &shté probabilitet qé t@ ndodh kryqkémbimi ¢ poaq mé e vogel éshte pérqindja e individéve rikombinanté.Pérkundrazi,sa me larg g¢ endodhen gjenet nga njéri — tjetri aq mé dobet éshté lidhja c tyre,ag mé c lar she pergindja e individeve rikombinanté, Gjenet jane t& renditura né kromozom né pte viors Sines lngtsiséndermiet dy gleneve mere! denduria pre) 1% eyakgnbmt (Me pérginde lupttet raport i inivideve nikombinanté mb numnin eeyiishém & paserdhsve Jha, Kesh mond w&pércaktohet pozicion: dhe lerge- siarelative e gjeneve t€ ndryshme né kromozome Radha e vendosjes se gjeneve né ‘comozom guhet hariégjenetike Pér té ndéttuar njé harté gjenetike dubet llogaritur largsia e te paktén tre gjeneve. Vetéin duke njohur tre vlera mund té vendosim maj- ‘ashe djathtas njé gjemt dy gjenet e tera ACES eb eee Eee 123456789 0 2 KUAB=AC+CB ose. AC=AB-CB. *BC=647= 13 Light renuitjes vijezore t# gjeneve né Aromocome thoté :*Né qofte se njihet pargindja e Krygkémbimit midis Bjen- ide ne ne prapae ee oingzome te ndyshne dee ne pérputhje me Lagjet e Mendel 41.5% (flatra t# reduktuara me trop t8 zi) 8.5% (flatra te reduktuara me teup tecémbimit midis gjaneve AC do té eve AB dhe BC,atdheré pérgindja e ae nen iterencen e dy madhésive t€ para.” Jett e barabarié ose me shumén ose me ‘TEST. Usher 1: Keygeohe ye illest netroots me nie gales homozigote te fslichié pir dy tipare, dhe pasardhésit shfagin keto katér klasa fenotipike: = 110 heterozigote per te dyja tiparet + 106 homozigot i fshehté per te dyja tiparet 716° dominaat pér parin dhe w fshehte pér t8 dytin 118 _ifshchté per té parin dhe dominant per te dytin Largésia pdenniet dy ajeneve éshte: 236.5% 59%5 €)10.6%%; d)34% Ushtrimi 7 Frekuencat e rikombinimit te gjeneve té kromozimit X te Drosofila janes y we 2 njesi harce, We ac = 4 njésiharte, y ~ ev 13 njési hatte, y~ ac =6 yest fare, ac cv. 7 njésiharte, &—cv = 11 ajési harte; ku: y, ac , cv fant pene ge ndodhen né kété kromozom. Renditjae gjeneve né Kété kromozom éshte ajev-W- acy; Dlov—y-weac; ety —ev— ac; dy SY-ac—ev Ushtrimi 3 Pérqindja ¢ individeve rikombinante Eshté mné e vogel : a)sa mi aftr njért — jetrit g& te ndodhen gjenet né kromozom; i}ka me larg njeri— ett qd t& ndodhen genet ne kromo- 3 Liss 7 Roemer psa mee doe lidhja e tyre ‘se me i madh probabiliteti gf t@ ndodh krygkembims Usktrimi 4: Nuvo i grupeve té gjeneve télidhura te domatja ( 2a = 24 ) eshte : )6; b)12;,e)18 d )24; Ushtrimi 5 : Kryg&zobet njé fernér drosofle triheterozigote ( yéb /YEB) ie njé mashkull trihomozigot i falehtt (yéb /y8b). Krygkémbimi midis gjeneve y dhe gndodh me frekuenc® 1.2%, midis gleneve & dhe b me frelauenc8 3.5% ,kurse tis eeneve , y diet me ieenct 4%, Vesdesjaegeneve ne kromozom est: ay bs b__& ys oy__e bs dy Ushirim 6 : Te drosofila gjenet YyBb jané té vendosura né k&te ményré : (Yb /yBl Largtsia midis ketyre gjeneve éshté 4.7% Pérgindja e formimnt té gametit yB ash: a)4.7%; b)2.35%; ©)9.4%; 7.1% Ushirimi 7: Misti ka 2n = 20 kromozome Numsi i grupeve té gjeneve té lidhura eshte a)l0; )15; €)20; A); Ushurimi 8 »Keyggzohet nj8 individ (Ab /aB) me njé individ (ab/ab) dhe u morés rezultatet © méposhtme individ (Aabb) 1021 individ (aaBb) 1080 individ (AaBb) 198 individ (aabb) 201 vvvy Péraindja e formimitté gametit AB éshté : a)8%; b)16%; )25%;_4)33967 BEN Uskerimi 9 : Kryg&zohet njé femér diheterozigot (yE/Y@)_ im tho most Ste Gei38) Largsiamiis Jenene y dhe ane Rea ito vide inanté qé u péeftuan nga im ishte 20. Nunn i di senoip tenet me prindenteshig: 296" BIB, c)aad, ayaae PaTEENvE Usharimi 10 : Krygbzohetnje femnés Drosofiletriheterozigot e hovigot i fsheht®, Kryqkembimi midis pjeneve A ‘dhe B adodhne Recess ae fused jeneveB dhe C me fekuene 587. Vendosiae geneve nt kromozora a DA_B_C; WB_A_C; CL BA, dAsne ZGUDHJET E TESTIT | Ushtrimi 1: A + ajeni perajegjés pér tiparin e paré (dominant) ‘A aieni pérgjegiés per tiparin e paré (regesiv) B+ gieni pergjegiés pér tiparin e dyté (dominant) B+ gjeni pergiegies per tiparin e dyté (regesiv) Gjenotipet prindéore jané : (AaBb) dhe (aabb) (AaB) X_ (aabb) _ tipet © gametéve gt formon secil pind jan per AaB) ABAD Bee eR pn ae Dim qé kemi gjithsej 250 pasardhés +110 (AaBb); - 106 (aabb); - 16 (Aabb); |- 18 (aaBb) 250 pasardhés. pérfagisojné 100% 16 pasardhes pérfagesojné x % x= (16-100)/250 = 6,4 %ome fenotip (Aabb) 250 pasardhés pérfagésojné 100% | I8pasardhés pérfaqtsojné x % pra x = (18-100)/250 = 7.1% me fenotip aaBb 250 pasardhés pérfagésojné 100% M10 pasardhés pérfaqisojné x % pra x= 44% me fenotip AaBb 250 pasardhés pérfaqisojné 100% 106 pasardhés * pérfagésojné x % pra x~42,5% me fenotip aabb Kast fenotipike né pérgindje mé té vogsl indi inant 6.4% dhe 115 Lagesa Ste Geneve ee Usherimi 2: Ne ao—ev=7% E~ tr y—cv=13% y-ac= =11% Per te gjetur rendin e ajeneve shohim klasat me pérqindje mé te vogel (y—€ = 2% ) (é=ac = 4% ) Nga ana tjetér largesia y ~ Ac 5% @sht8 e barabarié me shumén ey-€ me é—pe Dh 1H = 6% Prarenditja pér ket treshe éshte: y 2% & 4% ac 6%Megé @-ev=11% dhe ac~cv=7% , pas gjenit acvjen gjeni cv dhe kemi 2% % ac sv 1% t 1 B% 1 Ushtrimi 3: Perqindja e individeve rikombinanté eshté mé e vogel sa me aftr ney = jetrt qé té ndodhen gjenet né kromozom Ushtrimi 4: 2n=24 Dime g& numri i grupeve te lidhura éshté i barabarté me ‘numrin haploid té kromozomeve té lojitPra, n= 12 dhe numri i grupeve t8 lidhura eshte 12, UshtrimiS; P:(yéb/YEB) X (yéb/yéb) ku:y-€=12% &-b=3.5% yb 4% Per gj renin gjeneve shohi kush este me pégindle met vops Large sia yb = 4.1% éshte sa shumna e largesive y—€= 1.2% me €-b=3.5% Pra,renditja e gjeneve eshte 1.2% 35% ye 4.7% Ushtrimi 6: Yb/ yB_Y¥—b=4.7% . Gametét gé forrnohen pa krygkémbim jané Yo dhe yB.Gametét ¢ formohen me krygktmbim jané YB dhe yb (n pérgindje mé tt vogél) Pérgindja c individeve rikombinanté éshte e barabarté me shumén ¢ pérqin- dies st seclés klas® fenotipike.Klasa fenolipike kemi dxpra,pérgindjac secilés do jete 2.35%.Pra, gamecti YB do té formohet 2.35% ; pamett yb do tt formohet 2.35% Ushtrimi 7: 20. Numrii kromozomeve te lidhura t€ gieneve éshté i barabarté me numrin haploid t& kromozomeve. Pra,tshié i barabarté me 10. Ushtrimi 8: P: AB/aB X — ab/ab 1021 — Aabb 198 ~ AaBb 2500 pasardhés 1080 — aaBb 201 + aabb giithsej Sore reirare eee St eon aman nnante jané dy: 08 PAaBb) dhe 201 (oabo) 2500 — 100% 1988 = x pra x = (100-198) /2500 = 8% 2500 + 100%201, + x (100-201)/2500 = 8% Pera: india secilés klast fenotipike éshte 8% Largésia ndémrjet gjeneve Eshté 16%. Pergo eKasavefenotpikepéckon mie ptuingjeneformimit gamete, pr, = 18% Ushtrimi9: P: yE/Ye =X —yélyé y—€=4% —_ Gametét qé formohen pe kryqkémbim jané yB dhe Ye Gametét _ 1 formohen me krygkémibim jané ye dhe VE . Gjenotipet ¢ pasardhésve do t& jen? Fybedhe yee Individet me gjenotip prindéror x Individét pasardhés 100 > x Individet rikombinanté 4% — 20 x=(20X-100 )/4 = 500 pasardhés 500-20 = 480 individ me gjenotip prindéror Ushtrimi 10: Asnjéca,sopse pér t& ndértuar hartén gjenetike t& njé kromozomi duet tenjihen largesité e t8 paktén tre gjeneve. ALELET E SHUMEFISHTA Ligiet ¢ trashégimis® mendeljane shprehen vetém kur pérmbushen kéto kushte, + Pergindja e lenies st pasardhésve né raporte fenotipike dhe gjenotipike sipas, ligt este proges rastesor. 1+ Né disa rasteligict c trashégimisé ndikohen nga kushtet e mjedisit + Ligiet e trashiégimisé do té shprehien kur formimi i tipeve té gameteve p.sh. A Ge se formoen ne peraindfe te barabarts - , + Ligiete trashégimisé do t& shprehen kur zigotat g& formohen nga bashkimi rasté- SOF gametéve te kené aftés 1 njjt8 per ts jetuat, Grupet e gjakut Rh jané shembul i tiparit te pércaktuar nga njé gift alelesh ku Rht Ssh dominant na Rh che percaen prodnimine nj protein g& qube faktor Rh ¢ pranishine n€ sipérfagen ¢ rmuazave te Kuge t€ gjakut. Individét me gjenotip Rh'Rh” the Rh'Rh jang individ me rezus pozitiv ndérsa individét homozigoté regesiv jane ime rezus negative, + Kuralelete njé gieni nuk mbizottrojné ndaj njér- tetrit shfaget njé dukuri ¢ re gE quiet kodominancé (pashizotei). Qe manifetonet me shan i nd- Jetme te tipareve. Ne gjendje heterozigote shfaget njé tipar i ndémmyetém. Alelet dhe tiparet né Keté tip trashégimie quhen alele dhe tipare kodominante (bashkézotéruese), Raste t¢ kodominancés kemi grupet e gjakut MN te njeriu, Ale- Sdpeaygiee pez Kee grup gn jne L™ per grup ¢ eek M dhe L™ per grupin gpiO) Genotpet e mundsime ne popula jane L¥ E™ indvide me grup jako ee tilde me grap lala. Ns dhe LL individ me grup gk, MN ne keke rast shonita se fenotiat grup aka MN cht i ndermjetém dhe wer te bejme me kodominancé. Alelet letale jan¢ alelet vdekjeéprarése. Kur gjeni letal éshté rege- siv al mund ta shprehe informacionin e ti vetém né gjéndje homozigote, Kur gjent deta éshte dominant ai shprebet dhe né gjendje homozigote dominante dhe né até Seterorigoe. NE ket rast dot ydesin individ me ienotip homozgot de hetero- ‘igoté. Dukuria ¢ shprebjes s& njé gjeni né tre ose mé shumé alele quhet alelizém i shumfish(&.Cdo njéri i perket ajéit prej kétyre eve t& giakut: A, B, AB, 0. Kjo lichet me praniné ose mungesén ¢ antigjencve Ac B dhe antitrupave a ¢b. [Grupi [Antigient [Antitrupi jo : aeb A A |b B B a AB AB 7 2jjané kodominante, Nése-do 1 krygézobeshin njé dem larish me Grupi 0 dhéngs universal, grupi AB marrés universal TEST Ushtrim 1. Te gjedhét ngjyra e kuge (K) dhe e bardhé (k) ¢ gézofit a) V4 Kk me 3/4 kk ; 'b) 1/4 KK me 3/4 kk; ©) 1/4 Kk dhe 1/2 KK me 1/4 kk; 6) U4 KX 12 Ki: T/A kk Ushtrimi 2. Te bukuroshja e natés (Mirabilis jalaps) ngjyra e bardhé dhe e kuge jané kodominante. Nga krygézimi i njélule roze me njé lle té bardhé raporti feno- tute pasarcbesit co tte) 1/2 roze 2 barahe-b)18 kage: 172 razed barche, ¢} ldleuge:3Abardhe.d)8'4roze:14 barahe Ushtrimi 3. Kryqézohen dy kavie krem (heterozigote). pasardhésit linden 3 te bardhé: 6 krem : 3 18 verdhe. Mund té themi gé kei ie bejme me: a) Krygézim analizes ; b) Kodominant ; ) Trashégimi té lidhur me seksin ; d) Plejtropi Usher 4 Aeletoépércaitoiné grupet pgkut MN te neria jan Kodominany Grupi i gjakut M pércaktohet nga gjenotipi LL”. Grpi N nga gjenotipi L® L® dhe grup MIN nga genotipt IL Nga krygézimi i dy prindSrve njéri me grup gjaku i he yet me grup gaku MN propabilet ge tfc femié me prop gektN és SNgjagee pamusurs bese) USs a) Ngee sigur Usherimi 5. Nga kxryqézimi i njé pule pikaloshe me njé ajel pikalosh u pérftuan 10 og) pikalosh, 6 te bardhé dhe 4 t zinjé Pérfagsojné individ&t heterozigoté: a) Zogjté pikalosh ; —_b) Zogjtée bardh€; — c) Zogjté e zinj ; d) Asnjéra Ushtrimi 6, Néna i pérket grupeve té gjakut 0, M, njé me Rh (rezus pozitiv) Feri yrupeve té gjakut B, MN, Rh- (rezus negativ).Numn i gjenotipeve té mundéshme t| Gaoatesieer a)2;-b)4; e)6s 8s Ushtrimi 7, Nga martesa enjé grusje me grup gjaku A me nj burré me grup aku B lind, femijé met Kate grupet e gjakut (Gjenotpit prindérve eshte ayIsiahe I; b) IST dhe IFT o) PP he F AEF i dh UUsherim 8, Ne gas me genotp (*#, L™L* Da) martohet me nj bur me gin i Topé larushe raporti i gjenotipit t pasardhésve do t= jté: tip@ LM Dd) . Propabiliteti gé té lindi njé femijé me gjenotip (1° i", LY LY, Gieahe 1 See Sie rer ee Grupete gjakut ABO, MN dhe Rh pérfagésoiné komplekse me alele ‘Lokusi ABO (gjashtéalele) Lokusi MIN (Kater alele) dhe lokusi Rh (te alele). Pr té tre lokuset né popullaté do t@ekzistojné kombinime [Nga kryqézimi i dy individéve me gjenotipe (EF E )dhe (B* e) propabiliteti qa lindin individe me gjenotipin Ee) eshte: 2)0; YIM; 3/4; a) TB shri’ 1, Natya c ames ss gedttve geeatoct ngs se alelesh shun 8 => pércakton “pin hollande2” "= pércakton TlojinIaraman itipit Hereford ¢=> pércakton ngjyra t& ndezura né té githé trupin <=> pércakton njolta t tipit Holsteing. Karygézohet njé lope me gjenotip (S* S* jme njé dem me gjenotip (S¢ s).Propabilitet eb gn by keygen in 1 vi raman Hereford she 2) Sey aay pari opt ru 2 at ete Pid BS ith ei shtati grupi 0 éshté: a) 1/256; b) ZGHDHIA E USHTRIMEVE ‘Zejidje: Ushtrimi 1: Shénojmé P:Q (Kk) x B (KK) Tipet e gametéve qé formohen jané: K dhe k. hold Kk Kk Tk ke K KK Kk k_ | kk kk TRKIC Ushtrimni 2: Shenojmé As>luleekuge; a> lulee bardhé Gjenotipi i prindérve fule rozé (Aa), lulebardhé (2a). Tipet e gametéve qé formojné: luke toz8 (Aa): Formon gameté A dhe a. Lule bardhé(aa): vetem gamet a agjenctike t& ndryshme: a)3750; ) 1583; ¢) 580; -d) 7560 Ushtrimi 10 .Ngiyra e puplave te rosat ¢ egra pérfagisohet nga njé seri prej tre ale lesh ER> E>e [Bt=> pértipin rose ¢ egér ereduktnar => pértipin rosé e egér e zakonshme => pérfipin rosé e ogér kate VTA 2 a | Aa aa “TRAY Tue Toe 172 (aa) tule e bardhé Ushtrimé 3. Perderisa individer ngjyré krem pérfagésojné tipar té ndérmjetém kemi t€ bejmé me kodominancé por gt te sigurohemi shohim raportin fenotipik 3 t& bardhé 5 Gkrem ; 3 t& verdhe, i cilt rezulton tf jeté 12:1 pra kemi te be}me me kodominancé. Gjenotipet e prindérve LM L* dhe L™ L.LY LN => grup MN SL => grup P:LMLM x LHX Gametet g@ form prindi (LY L® ) jane: L© dhe LY. Ganetigé formon print (L* Passe alla ad : ee ee ws Tice [iN] ITM GE ep => BRIA 1/2 LM LX a jep => grup MN Pra éshté ngjarje ¢ pamundur ge nge ky gift €lindin femijeé me grup gjaku N. Usherimi $ Tipari pikalosh éshté tipari i ndérmjetém gjithashtu raportifenotipik éshté afErsisht 1.4 t bardheé 1/2 pikalosh : 14 té 2inj Them: gé individet pikalosh jané né gjéndje heterozigote dhe kei t& bejmé me kodominancé. Ushtrimi 6 Neus grape! 0M, Rt Gjenotipi i saj mund re jeré (ii LY LY DD) ose| AP BES ai ‘Meg ftanyja €shlé Rh- agheré nna ka gjenotip( i? Feémija: grupet e gjakut B, MN, Rh-. Gjenotipiitij mund @ jets: IP 1° LM LY ad ose Pi LNLY dd Mgé néne éshté grup gjalu 0 attheré femija ka trashéguer nga néna alelin pra gienotipi femijés éshté Tie DHL dd out Le t analizojmé secilin grup gjaku mé vete pérté pércaktuar gjenotipin ¢ babait: Fémija Ii? meg@ alelin i? ¢ ka marré nga néna atéheré nga babai ka marr alein P Femija LL™ meqe nena ka gjenotipin L™ L™ fémija ka marré nga néna alelin L¥™ dhe niga babai alelin LY. Femija dd nga néna ka mar alelin d dhe nga babai po ashtu, Gjenotipet e mundshme té babait jané PR, LYLS, Dd PP, LYLY, dd 18, LLY, Dd Pit, LYLY dé Pi, DLS, Dd IP, LYLS, dé TR, LSS, Dd BP LMLY, dd ra babai mund té kelé njé nga teté gjenotipet e mésipénme. Ushtrimi 7. Nena grup giaku A ((* 14 ose [* ®) babai grup gieku B (1° I® ose 1°). Me qé tek pasardhesit sh{qen t& katér grupet e gjakut,atéheré gjenotipet e prindérve duhet 18 jené I* if dhe 1° ® PB OMit xg Pi Gametét g& formojné:Néna 1* dhe i9; Babai 1° dhe i Vr al p Lee fre | te iit TPP => grup AB Pra gjenotipi i prindérve éshié ¥* i® dhe 1° i? Ushtrimi 8 QS PL LY Da) X GUMTPL™ LY Dd) TI => grup: L18i°=> grup B 11% => grupo se 8) BLM D; ALM SURED: Upiia: dsrcen, (ajeued OOPS (V8) PLD; (U8)PLYE Gametét gé formon babai dhe propabilitei perkatés: (W8)PLD; — (UB)IMLMAS 1/8) IAL; (1/8) PENA: (PLD; — (UB); (/B)IPLND); (1/8) BLY Femija ke jenotip (1? 8, L™ LM, dd) pra ka marr nge néne gametin U8 (i, L¥, d) dhenga babai 1/8. we Ld) 18, LY d) x 1/8 (1°, LM, €) = 1/64 Ushtrimi 9 ‘ABO~6 alele; MN=4 alele; Rh=8alele est ajidhur kt problem duet te perdrim fermufen X (X+1)/2¢ cia na jep nhumrin € pérgjithshém t& gjenotipeve t& mundshém pér cdo lokus. ‘regon numrin ¢ aleleve pér njé Iokus té dhéné. pér ABO dhe kemi 6 (6+1)/2=21 gjenotipe pet MN dhe kemi 4 (4+1)/2 = 10 gjenotipe pet Rh dhe kemi 8 (8+1)/2 = 36 gjenotipe Me g& tre lokuset kombinohen né méxiyré t pavarur ndérmjet tyre ateher€ kemi 21x 10x 36 = 7560 kombinime gjenotipike te mundéshme. Ushtrimi 10, EE> E> EID roste egtrereduktuar; E=> rosé eegére zakonshme; ¢=> rosé e eget fe P: (ERB) x (Be) Gametét qt formojné = (B¥ B): jané E* dhe E (Ete): jané B® dhe e TF Te E BE | PE ce | Bre | Be YBRER, W4EXE; 4 BN e; U4 Ee, Pra propabiliteti eshte %Ushtrimi 11 Sh >SH>Se>5 “rripin hollandez”; Si*=> laraman i tipit hereford ‘SC=> ngjyra té ndezara né té githé trupin; _S => njolla 8 “pit holstein P:(S* S")x(S"s) __Tipet e gameteve q@ formojné prinderit: ibull: Forma e lafshts te pula pércaktohet hga kombinimi i dy cifteve aleli a Series a aisle ‘oomb vera ‘oh potztorucs nda 1 aghs ete) Fhe By forme bizele) mbizoterues ndaj b (lafshe e hyeshte). Pula me jenotip (ttbby" Jan’ lafsht t& thjesht®, Pulat me gjenotip ) kane lojse ne, form are Individét (Fh) kan lafshe tréndafili dhe ata ( Hi B-) kane lafshe bizele. Ne kee rast te dy jenet kané veprim pérplotésues. Kur nga bashkéveprimi midis dy gjeneve formohet ‘ye tipar i i, ky bashkéveprim quhet pérplotésues dhe veté dukuria pérplotésim ose komplementaritet. TSF formon gametét S* dhe S* Demi (S€ s) => formon gametst S dhe s Meg (S* She (S* )percakton spin me bande t “rript hotlandez” ateheré va ai Cis oa slpin Hottander 7 Megé S"> S° dhe S¥> s atéheré individét me gjenotip (S" $® dhe( $! s) do té jené laramanc i tipit Hereford, ‘pra 1/2 laramane i tipit Hereford. Ushtrimi 12 Grugja grupi B (1°); Buri grupi A (i) P: (181%) x SUI) Tipet e gametéve gi formojné prindécit = Gruaja (I* i) formon gametét I* che i? = Buri (1**) formon gamettt I dhe i TTP Le QARKO ALTERNATIVEN E SAKTE PE pe 1) Jané tipare jo té vazhdueshme: | e [PR [PP AjTubosja gjuhés; B) pesha c tpt; C) intelfigjenca: D) 18 téra kato 2) eshte rast i trashégueshmérisé poligje AJTubosja ¢ gjuhés; B)Pesha e trupit; C) Gjatésin e trupit; D) BEC 3) Eshté rast i komplementaritetit: } AyTubosja ¢ gjuhés; B) Grupete gjakut te njriu; C) Forma e tafshes te pula 4) ant raste (& poligjenisé: A) Plejropia; B) Kodominanca: ©) Pleitropia Dhe Komplementariteti; D) Plejiropia dhe kodominanca Pérgjigjet E Sakta: 1a;2d;3e:4e | ‘SHPJEGO FSALORIN: Tipare jo té vazhdueshme Seks heterogamet,Autozome USHTRIME, | Ushtrimi — 1, Nejyra e lékurés te njeriu pércaktohet nge dy gifte alelesh. Nj& bunt invlat((P, p, 2, p, ) martohet me nj prua tébardh® me gjenotip (p, p, P,P, ) 54 hie propabitte'ge aga ky gift lincin f€mije- mula? Ushtrimi —2. Sa eshté propabliteti i lindjes sé nijéve kre #8 bardhé nga martesa U4 => gupiAB 41 => grupiB aT grupiO P: PI A} x Pl B) i BY x P B) B) x P( 31 AB) Fann D)a Mer Bt a ai ae AR TASTE Cage eae gapiA 4 iP i> TRASHEGIMIA POLIGJENIKE. PERCAKTIMI | SEKSIT Deri tani kemi shqyrtuar rastet kur tiparet pércaktohen nga njé gift alelesh ose tre gifte alelesh. Kéto tipare dallohen qartésisht nga njen tjetr dhe pér kété arsye quhen, Spare fe & vachdueshme, Por ncodh snpesh g¢ nt gjen ose erp wlenesh peak {ojn8 nj tipar ose disatipate. Gjeni qe ndikon né disa tare quhet gjen plejtropik ~ kurse dukuria quhet plejtropi.£ kundérta e pletropisé ésht® ndikimi i disa gien- eve né formimin © nj tiparité vetém, kjo dukuri quhet poligfeni (ose trashégimi shumégenéshe ose tipare t8 vazhdueshme).ce dy individéve mulat me gjenotip (P, p, P, P,)? LUshtrinat — 3 . Cianida éshté njé substancé gé formohet tek térfili_ nga substanca linemariog née veprimin eenziméslinemaraze. Gjen perjenes pet formimin linemannés éshté H dhe pér formimin e linemarazes éshte L. Nga kryg@zimi i er fileve pa cianidé a mund té formohen pasardhés me cianide? Nese po né cilin rast? ‘Zgiidhja e ushtrimeve: Ushtrimi—1: zgjidhje: babai (P, p, P, p, ) ndérsa néna (p, P, P, P,) P: (P,p,P,p,) X (P,P, P2P2) Tipet e gametéve é formon babai jané: 1/4P, P,; 1/4 P,p,; Up, P,§ dhe 1/4p, p, kurse nena formon velem gameté p, p, 7 Vap,P, V4P,p, Vap, P, 4p, Py P,P WAP, pP,P, V4P,PyPP, W4pP,P,P, WAP, P,P, Pa individét me gjenotipet (Pp, P,p,)(P, P, Py Bs ) ( P,P.) jane individ® ma. eee arg pit He CPepi bem) epi, Pepy) = kj doe thoté qé% e pasardhiés\e" miund té jen rufa Ushtrimi—2: zgjidhje: gjenotipi i prindérve ésnté-(P, p, P, p, )- Shkruajme kry- ggzimin: P:(P,p,Pap,) X (P,p, P,p, ) Gametet gt formojné prindérit jan 1/4P, Ps 1/4 P, PUR tpPedue pl 8. “énijat bare dae 1 kee geaotp CP, BB) PCD, P23) = 4 (Py Ps IK AC, P3) = 1G, P, Ps Ps Ushtrimi — 3: Zejidhje: Qt formobetcianida sjenotpi individeve dues 1 exe (GL). Gjenotipete prindérve pa cianidé mundi ene I); (L-) dhe (bi Nga t# dhénat e problemit kemi q@ té dy prindrit nuk e formojne cianidén.Qe & linn pasardhés me cuanid dune’ ge ata ken genous (FLL) Athos geno prindétve jané (Hl) dhe (hb). Shkruajmé krycezimin: P: (B-Ml) X (hbL-) Gametét gé formon secili prind: (H-ll}: Hl dhe - I dhe prindi tjetér (hhL-); BL dhe | adértojmé metén dhe kemi Hl bl MLL beLt he Hl hel Nga té dhénat tabelés ar'jiné né pérfundimin se nga prindét pa cianidé mund t lindin individ me cian TEST VETEVILERESUES 1. (2pike)Albinizmi &shté sémundie regesive autdzomike. Nése Albani me fenotip ‘hotmal dhe babain albin martohet me njé grua albine sa pérqind e fEmijeve tt) do te jené albin? 2)25%; b)50%; )100%; d) asoje 2. ( 2piké)Nése dy persone fenotipikisht normal kané parur'njérin pring albin mar tore sa éshté perqindja ge 18 lindin femijéalbin? a)25% )50%;c)100%; d) asa 3. (pike)Tek njeriu grupete gjakut ABO kontrolfohen ngitre alee: 1 1° . Gre pet e gjakut jané A; B; AB; dhe 0. a) Sa gjenotipe t& ndryshme béjne pjest né yi7et ¢ gjaleut ABO? 2) Cilat alele kontrollojné fenotipet dominanté che cilat ato repesive o) Nése njé grua me grup gjaku 0 martohet me njé burré me gr 7 P wake AB a.m twlindin nga ky gift mje me grup giaku A? Po me grup ABYB dhe 0?” 4. Qpike) Dy organizma me gjenotip TtGg giftohen me njéritjetrin. Cili eshte propabiliteti g& njéri nga pasardhésit t keté vetém njérin tipar dominant a) 1/16; b) 2/16; 6) 6/16; 9116 5. (2 pike) Tek drosofila u gjeten keto pergindje krygékémbimi sie |Gie-] — %erossing- ni_|ni_Jover bi [ee 14 bff 39) ee 40 i [ta 1S Cila Eshie renditjae gjeneve? a) bi- ec fa-€i: b) bi-ec -ai~ fa: €) ec bi-fa~ air d) ex -bi-ei- fa (pike) Sa tenotipe té ndryshme priten né F2 nga krygézitni i dy prindérve ABB X aabb kur: ae {gjenct jané té lidhura dhe 1 gjenet jane t8 pavarura: 1 o a [3 4 BS 9 cia 9 D4 16 Ef 16 (2pike) Né njé repart né maternitet gabimisht w ngatécruan 4 femij, por fatmire- Sisht njihesbin grupet e gjakut té tyre: Acdi =0; Endri = A; Andi= B; Aldi = AB. U pércakiuan grupet e gjakut t& secilit gift dhe rezultoi: gifti a= AB X 00 ; gift b=A XO;Cifti c=A XAB; cifti d=0 X 0. Fémija e sect gift eshte: o; End ; Endri = d Andi 8. (2 pike) NE dereat e guinesé aleliR pér gimen e ashpér &sht® dominant nda ale. (2 PeePauncne bute dhe act B perngjycen e zeae eshte dominant nda let per ngjyren c bardhé. Keto giene nuk jané t¢lidhura, Dy derra me gyenotip RiBy Inbar dhe mgt cat indy este’ e qin ashe eC Exhie propabiliteti q@ pict ine Reto tipare t€ jeté homozigot per qimen € ashpér ade homaigote per ngjyren © zeze? a Tn€3; b.1n€9; ¢.2nb3; d.2ne9; € 3ned Pergjigiet ¢ sakta: 1b; 2a ;3 a> 6 gjenotipe t& ndryshme ; b= alelet e fenotipit don inapt jaa), ndéesa te fenotipit regesiv #5 c= gifti mud te keté fEmyjé vetém ne grupe gjaku A dhe B dhe jo me grupe AB dhe 0. 40; Sa; 6B; 7b: 8b TABELA VETEVLERESUESE PIKET 0-5 68 = Gell 12-14 15-16 17-18 19-2 NOTA 4 5 6 7 8 9 10 FUNKSIONIMI I GJENEVE. TRASHEGIMI | SEMUNDJEVE GJENETIKE MUTACIONET a mozomet tona gjenden me mijéra gjene disa pre] técilave mund té jené pusieg est ee por mundi adore. Kur melanizmat gales pant {ict Takano nomalsht guaran ya ese shendcem de pa rom Nldise individe vihen re ndrysbime fenotipike anormale t8cilat jané rezultat i nd. shimeve ca kané pésuar gyenet né faza té caktuara té ciklit gelizor.Ndér kéto anon ine ce pérhapurat pérmengim ato g@ lidhen me semundjeté tila si: daltonismt, he- Molt, tlasemiay distrofia muskioree) {Gjate fazave 18 ndryshme té ciklit qclizor ndodh te bében gabime tcilat hemofilik; Meng nos ky gift ka findur djalé hemofilik dhe babai i dilit éshté normal (X" Y) nena ¢ djalit esine mbartése e hemoflisé (X" 3°) PEXHXD x (HY) Xt => nonmal Gametét qé formon néna jant:_X" dhe X* Gametét ge formon babai jané: X" dhe Y eo x Lee XrA ¥ [xty ey /4 Fomér normale jombartése X!X*, 1/4 Femér normale mbartése X" X* 4 Mashkull normal _X* Yj U4 Mashicll hemofili X* Y Propabilitet q@ nga ky gift lindin vajza hemofitke ete ngjarje e pamundur, UsitrimiS:—X"=> hemofilik: —X" => normal: _X*X*=> vajzé hemofiike aia aj kromezom ©) e mert nga nad (3) nga babi Neng he normale Ki dot thot g& gjenotipet e imundshme té néngs jané X* X* ose X* X* Nese néna do té kishte gienotipin X"'X* vajza do t& kighte glenotipin (X" X) pra nuk do téishte hemofilike Pra gjenotipi i nénés &shts X* X' Dy gienotipet.e mundshme té babait jané: (X"* Y) dhe (X" ¥) Nése babai do té kis agencipn (XY) vaza met nga baba vet kromozomin , ora vaya atk do feautonte hemos, Gjentpl bait eshte XE Y. Vajza ka rare X* nga baba ‘Y) dhe X* nga néna XX". Pra gjenotipet prindérore jan: X" X* dhe X*Y Ushtrimi 6: X*Y => burré hemofilik XY X® => grua normale por mbartése ¢ hemofilist POO) x OY) Gametét gé formon réna jané X" dhe X” ‘Ganetat g@ formon babat jané X° dhe Y. x x LX ee yxy | xy Propabilitet q& vajza te lind hemofilike éshté 1/4. Ushtrimi 75 X° => normal ; x? X! => grua normale mbartése e daltonizmit, xP Y => bunt normal XS=> daltonik Fekti gé babai i Ketij burri ka gine daltonik nuk ka rénde bats Yetim Kromozomin Y. Gjenodperjane XX" ahe NOW on TO TR Ushtrimi 8: X°=> normal; X!=> daltonik x?.X" > grua normale dhe jo mbartése Xe <> bum daltonik FOC LEG) Gametet ge ormon grasa jane vetém X° Gamett a fornon pe ¥ x Ox hey Vaya HORE MDATTESE ROX! 2 mesh “Y) Pra éshté ngjarje e pamun e mesh) normale (X¢Y) Pra est ngirie ¢ pamundarg@ ga hy it ln Ushtrimi 9 —X?=> normal; —_X* => daltonik Gnuaja: Duhet te pércaktojmé gjenotipin e gruas.Ajo ésht$ normal ni Gfenotipsiprinderye ve sa dael te ke gene: Nént {X° X.) de babar datone OO Ukigrozomin X° eka mar nga nénaesaj dhe X* nga babal Gjenotit sa she Suri: Nena ¢ burrit ka géné daltonike X¢ X# megé nj a fren c bur gt dante X* X¢megé nga at ka man Y athe Hey kryyézimin: §.GOX%) x (CY) Gametet gf formon gras} X° dhe X*. Gainetét @ formon burr \ x xt Xe | XO XS [Xe xt y [xy [xy TERNS STORIE, Teshiy donk; 1/4 ema somnle mbarése; U4 Nébazé w regullés sé propabilitetit kemi: PEMA GJENEALOGJIKE erte stadiuar trashégiming © njétipati apo t njé sémundje te njé njeri duhet t& Wa x 4x 14 = 1164béshtctemi n€ ndértimin pemés gjenealogjike. Pema gjenealogjike (pedigri) shit njé diagramé ge ndiek linjén trash guese Te ipen te vot. me Broza 1 ndryshom Te se nj fame “NE njé pemé gjencalogjke katroret pérfaqésojné meshkuje ndérsa rathétfemrat -vijat vertcale bashkojné prindérit me femijt ndérsa ato horizontale kushérinjt meshkuj dhe femra. “Simbolete télindurve t rinj shkruhen nga ¢ majta né t& djath:8 , pra i linduri me herét do té jeté né ekstremin majtas. nyt bain spr ne shayrtim hommozogot paragiten me katror ose rth anbushr ‘Kemi paré deri tani dise raste kur gjenet pérpjegise per njé sermundje kishin lokusa} eSluomozomin X, por pjesa me e madhe e gjeneve t njé individi Rlendet né Roemer kromozoineve autozomike Kjo do te thoté se. pjesa mé e madhe e ndry ‘shimeve gjenetike prek ciftet autozomike. Le 1 analizojmé disa nga rastet mé té oh: Albinizmi_ éshté sémundje regesive ¢ shkaktuar nga njé alel lokusi it ccilit shite na} kgomazomin ¢ 11. Homozigot recesivet nuk mund t8 prodrojné melaninén dhe kets seme kane lekuré floké qime me najyré krejtésisht t& bardhé gjithashtu ata kant Imbindjednet a) eaeve dst ge ge dejan € mbane Sze ‘dhe te mos, ‘ekspozohen n¢ diell Fibroza cistike. Shkaktohet nga njé ale! regesiv lokusi i té cilit éshté ne ‘kromo- ‘zomin 7, Homozigot resesivét prodhojné njé proteiné t& adryshuar membrenés {elizore pérgjenjése par transportin ¢joneve Cl brenda dhe jashté qelizes. Transpo timi difektoz i kétyre joneve sjell njé akumulim t@ tyre brenda gelizés g& shkakton hyrjen e ujit brenda derisa qelizat mushkérore bllokohen. ‘Anemia faleiforme eshte sémundje recesive dhe lidhet me prodhimin ¢ proteints sé ndryshiuar tt hemoglobinés gjé qé sjell g rruazat e kuge 1 gjakurt t& Kené forme drapri Homzigoté recesivet paragesin probleme té rénda té shéndetit ndérsa hetero ~igotét jané pérgithésishtt& shéndetshim dhe rezistent ndaj malaries. Fenilketonutia (PKU) shté sémundie regesive autosomike gé viet re né metal lizmin e shndérrimit 8 aminoacidit fenilaaliné. Kjo sjell grurabullimin né urin€ it fenilpiravik i cili duke kaluar né léngun cerebrospinal démton indet nervore Kjo sémundje sot kurohet dhe kéta t€ semuré i nénshtrohen njé diete pa fenia- laline. Sindroma Huntigton. Eshté njé stmundje c trallé gjenccike gi detyrohet njé ale dominant lokusi it cilit éshté né kromozomin 4, Lidhet me humbje té kontrollit muskulaturés dhe evotucioni i késaj sémundje gon né Ko-aps sisternin nervor. 96 skem.1 SKEMA2 Sema Parnes aye tekst i je mune autasoitedominnte Ne > Femijés e sémuré kané njé prind té sérmuré > Heterozigotét Aa Jand t@ sémuré > Dy prinder we sérmuré mund te japin nje femijé t shendetshérm > Si fernrat dhe meshkujt jané te sémuré né pérgindje t8 barabarta Aktwalisht jané kataloguar rreth 1489 sémundje autosomike dominante. Té tilla si akondroplazia, sindroma Huntington, hiperkolestcrolomia et] aeeatae Skema 2: paraget ményrén ¢ trashégimit té njé sérmundje autos ive. NE ee eat pina toneslogic na op ako eqn na” amvomike reesive. NE > Femijét e sémuré kané prindér normal 2 > Hoterozigotét Aa kané fenotip normal > Dy prindér & sémuré i kané t& athe fEmijt e sémmuré > Individe ré sémuré kur martohen me homozigoté normal lindin femijé normal > Si femrat dhe meshkujt e stmurt jané n& pérgindje (@ barabarta Reeth 1117 raste t@ sémundjeve autosomike recesiv @ tilla jane eth 117 sate strand atosomike eps jane kataloguar, TE tillajané:Skema 3 paraget washéximin ¢ njé tiparité fohebté lokusi 8 cilit ndodhet n€ kro. mozomin'X. Ne ket rast pema glenealogike na jep keto dha > Ka mé shumé meshkuj té sémuré sese femre 1jé dale i sémuré mund t# keté prindér normal Qé ferra te jeté bartése duhet qé babai té ket qén€ i sémmuré Tipari trashégohet nga giyshi tek nipi Nése gruaja @shté ¢ sémuré 8 gjithé djemté ¢ sajjané te stmuré Reet 205 monde jan katloguar si repesive me los né ktomozomin X.1e tillajané: hemofilia, distrofia muskulare, daltonizm et) USHTRIML I Je njé peme gjeneatogiike e njé familje ptr hiperkolesterolemi faxniljare: vvvy ili ésht@ mekanizmi ? trans- rmetimit? USHTRIMI 2. Pércakto né pemén e mepashtme gjenealogjike nese tipari &shté dominant apo regesiv? cee ili éshté mekanizmi i tansmetimit? USHTRIMI 3 Si transmetohet tipari né kété pemeé gjencalogjike? : Te \jeindivid i sémuré ka githmoné njé prind té semure. Semundja seine en rc nde ‘né té dy sekset Nga 13 té sem re 7 jane shy dhe, 6 femra. Individét Se fiE-10 jané te dy te sémuré dic kané femijg jo tsemuré. Nése tipari do t8 ishte reesivathere dy prndrte semure dot Kishin fami e sémure Dy pin Heterozgoe smure mind kene mle Homan ot é smart. ene 3 sae me ry pind EE Nga keta indivige 10 jane te semuré => 10/21 (0,47) nxjerrim 81 pésfundim se sémundja éshté Autosomike Dominante. USHTRIMI 2. Shohim se fenotipi éshté i pranishém né brézniné e paré, Mbetet i fshehur né brezniné e dyte e te treté dhe rishfaget né breeniné e katert. Pasardhesi i sémuré IV-1 ka dy prindér normale. Si pérfundim themi se tipari ésht8 autosomik. regesiv SHTRIMI 3. ‘Nga 22 pasardhés né brezning e dyté t€ treté shohim se 7 prej tyre ee ete, Nee 7 ve mur nt #8 dy breznité 6 jan8 fema de | eshte hash jo do t thoté se lokust i gjenit ndodhet nt kromozomin X. Nése-do te ishte rege- Svatehere do té kishim me shumé meshkuyj se femra. Pra ky tipar éshté dominant inks tj Eshte né keomozomin X KODI GJENETIK > Sinteza e proteinave kryhet né bazé f8informacioneve qé mbart molekala e ADN'st > Renditja e nukleotideve né motekulén ¢ ADN-sé pércakton renditjen ¢ amino- acideve né vargjet polipeptidike t& proteinave. > Gjeni éshte njé segment i zinshirt t@ ADN-Sé g& mbart informacion pér sintezn e njé vargu potipeptidik. > Gjenet renditen né ményré lineare né kromozome. > Molekula e ADN-s# éshté polimere > Monomere té sajjané katér nukleotidet (A,G,C,7) > Gjeni éshté segment i ADN-sé me njé renditje t& cakuar t& kétyre nukleotideve iné ményré lineace, + Proteinat jané molekula polimere. ‘« Monomere té tyre jané vetém 20 amninoacidet técilat lidhen varg njera pas tetris ‘né ményré Lineare me lidhje peptidike, + Trenubleotde te njepasjeshme tne gen prcalcojne vendosjene ae amino- acid ne vargun pol peptdikte nj protene Ryo treshe auldeotidesh quiet triplet ose kodon, ‘+ Disa aminoacide kodohen vetém nga nié kodon(psh.triptofeni) + Ka aminoacide gé kodohen nga mé shumé se njé triplet Né keté rast thuhet se kodh gjenetik éshté 1 degjenertat. + Kodi gjenetik éshté linearpra kodonet né molekulén e ADN-sé dhe amincacidet ne vargjet polipeptidike vendosen né ményré lineare, + Kodi gjenetik nuk &shté mbutues,pra i njti nukleotid nuk mund té hyje né pér- berjen © mé tepér se njé tipleti + Renditja e bazave lexohet nga nje piké ¢ caktuardhe ‘+ renditj lexohet megullisht me treshe + Kodi ashte i njjté né té gjitha qéniet e gjalla q& nga viruset deri te njeriu (Uni- versialiteti i Kodit gjenetik dhe unitei i botes sé gjall). BIOSINTEZA FE PROTEINAVE. je gien éshré njé segment i molekulés st ADN me njé renditje teresisht © pércaktuar nukleotidesh pérgjesiése per njé tipar te dhiné . Térésia ¢ gieneve & organicmi pérbén gjenomén. Gjeni ésht® njé segment i ADN ku sasia dhe ren ja enukleotideve pércakton edhe natyrén e tij.Pér te njohur pérmbajtjen e genes 8 njohim renditjen e nukleotideve.ne Péreaktimi i rendifjes sé nukleotideve f6 #8 gjitha gieneve t& nj& organizmi perbin harten ficike. Hartat e ndértuara né bazé tt pérgindjes st individeve rekombinanté quken haria agjenetike. Hartat«écilat paragesin krahét p dhe q t& njé kromozomi si dhe shirita me sistem numerik @ caktuar quhen harta citogjenetike. Deri fani kerni théné se njé gift aletesh percakton njé fenotip t caktuar. Kjo lidhet mc fakin se fenop| pcaktohet ng reaksonet Kuk qe ndochin né geist i kKontrollohen nga enzimat, Renditja e aminoacideve né vargun polipeptidik t8 njé enzime ( protetne) perakichet nga rend e nakleotideve né ‘j8Seament 18 ADN {9 pécfagéson gjenin. Kjo do te thox€ se nj€ gjen pércakton forznimin e njé proteine pra (é njé part ge pérfaqeson fenotipin e gelizés. Zevendésimi i njé aminoactdi me hj€ tote do t€ thors ndryshim 1é vargut polipeptidik pra ndryshim t€ enzimés dhe rijedamsht edhe nyshins fe fenotint TRANSKRIPTIME, Kalin i informucionit gjenetik nga ADN te ARN-i quhet iranskriptin. G6 transept informacion genetic géghendct né ADN ur héron sintezén e njé molekule ARN-i sipas drejtimit 5*~3°,Vetém njé nga dy zinx- hire pérdoret pér sintezén € ARN-i. Molekuls € ARN g& pérftohet ke té njéjtén renditje nukleotidesh me até te fijes tjetér pérplotésuese t8 ADN [vetém se pérballé adeninés (A) vendoset uracili (U) J,pasi shfrytézohet vetia e pé:plotésimit.Ky proces realizohet nn veprimin € ARN-polimerazés ARN-i¢ sapo formuar (ARN-prekusore) i nénshtrohet veprimic1@ disa enzimave pa t& dhéné ARN-i¢ pjekur (e maturuar). ARN-i e sapo transkriptuar (ARN-prekurso ose pre-m-ARN) i nénshtrohet disa dukurive g& njiben me emrin procesim i ARN <1 » pasi vetém né keté ményré ARN-i mud t pérshkojé membranén bérchamore pért shkuar me pas né ribozome. Dukurité krysore gé ndodhin gjaté progesimit jant + Guaniné nukleotidi shadércohet né metitguaniné (koka mG). + NE shajn tote shoe 100-200 nukleoideadeniné gf formojné bistine ARN s& (bishti poli-A), + Ne mes t& moleleulés sé ARN giendet njé segment pa aftési koduese (intron) i cil Keputet. 4+ jesét skajore g& qulen ekzone(kané affési Koduese), bashkohen dhe formojaé pérfundimisht ARN-i e maturuar (deri né 1000 nukleotide), * Roll kokes mG dhe bight pli eh se rai lean © ADN st ng vp Si encima g& ndodhen copia, Koka mC ndinmon ARN te Kap ribozomet. ‘TRANSLATIMI DHE MBARIML ARN-t (ARN-ja e transportit). > ARN-tka funksion tarsportimineaminoaideve n&riborome, ARN-« est molekulé acidi nukleik shumé e vogél me 75-90 nukleotide, > Kané forintn ¢ “gjethes se térfilit” me katér palosje. Né kéte strukturé dallohen dy zona vegantrisht te réndésishine. 100 Kral akseptor (skaji 3°) ku fiksobet aminoacid > Antikodoni g pérmban 3 baza t cit giftohen gjaté perkthimit(ranstac nyé Kodon,né baze t€ vetisé sé pérplotésimis. See tae RIBOZOMET. Ribozomet jané organele gelizore gé pérbéhen nga dy nén- Desi, nénnjésia e madhe dae nennjésia © yogeiFonmahet ngs ARN ora, proinat Dy néanjesite bashkohen prt kryersintezts ene protein. FUNKSIONE Kye} nosintezn protinave Kady qéndce: Qendra A exe ‘n” triplet dhe gendra P reatizon lidhjen e dy aminoacideve té njépasnjéshme. ‘TRANSLATIML Transtatimi eshte perkthimi i informacionit gjenetik nga gjuha e ‘ARN-i ne gluhén e proteinave Flementét gelizoré qe marrin pjese né translatim jané ayibozomet ; D)ARN-i ; ARNG, ‘ARN-« paraget hallkén lidhése fizike dhe informatike midis sekuencés té nukleo- fideve té ARN-i dhe sekuencés sé aminoacideve né protcina Ne skajin 3° 1 ARN-t lidhet me lidhje kovalente njé aminoacid specifik Ndérkohé antikodoni njeh dhe lidhet me kodorin © ARNG qe kod acidi specifik NE procesin e sintezes se proteinave dallohen tre taza’ I)fillimi;2}sinteza , 3)mbarimi. Fillin i transtatimit(perkthimni).Ribozomi kapet te molekula e ARN-i.Njeh triple- lin @ mart mesezhin ¢ fillimit (AUG).Ne ribozom vjen ARN-t gé mbart amino: godin pei jo ARN ka anikodonpérplotésus per tiplein AUG Qendra “lexon" kodonin © ARN-i Amtikodoni i ARN-t né bazé 16 vetis® sé pécplotésimit sillobet me Kodonin © ARN-t qe mbartmesazhin e Silmisqcodont AUG) Sinteza Procesi vazhdon me rréshaitjen ¢ ribozomeve pérgjaté_ ARN-i duke lejuar qé ‘i tiplet edo heré t& jeté disponueshém pér 'u lidhur me ARN-t specifike. Reshta aminoacide t@ ndryshme afrohen me rradh€ njési pas crit dhe sa her€ qe ribozomi zavendosel formohe njé lidhje peptidike (né géndcén P) midis eminoacidit t fundit (é zinghirit dhe ati) t8 sapo sjellé nga njé ARN. Dora- dorés gé ribozomi rréshqet nidodh agjatia € zinxhint proteimik Mbarimi.Ribozomi arrin né fund téfjes sé ARN-i dhe ndesh njé nga kodonet UAA UGA ose DAG ,t@ cilat mbartin mesazhin “STOP” Njé protein lidhet dhe translatimi | vargut pérfundén Keto kedone gé mand tendodken né “STOP” pérmbajneflimin et dakurive Molekula © vargut potipeptidik lirohet 2)ARN-t€ parafiandt lrobet. 3)Dy nénnjesité ¢ ribozomit ndahen. ‘TEST 4) NE cilén veti mbéshtetet propesi i transkriptimit? 2) Perse ARN duhett'i nénsbtrohet progesimit? 3) Sa ukleotide Kodojné njé aminoacid? 4) Cli eshte roli i ARNN«tné transiatim? 5) Cli eshié roli i antikodonit? 6) Ne sa faza kalon translatimi?