Bilim

Teknik
ve

Popler Bilim
Yazarlar in
El Kitab
nsz
Popler bilim ya da bilimi poplerletirmek gibi bir kavram olmasayd,
bilim oumuz iin eriilmesi ve anlalmas zor bir olgu olurdu. Elbette bilim
yalnzca insanlarn merakn gidermek iin topluma aktarlmyor. Bunun
yan sra bilim ve teknoloji farkndal oluturarak bilim okuryazar olan bir
toplum oluturmak iin de yaplyor.
Bilim okuryazarl bireylere ve topluma birok ey kazandrr.
Bireyler bilimin gnlk yaamn iinde olduunu fark ederek bu alandaki
kazanmlarn yaama uygulayabilir. Olaylara bilimsel bir bak asndan
yaklaarak bilimsel bilgiye dayal kararlar verir. Bilim okuryazarl retken,
safsatalara inanmayan, yeniliklere ak, her eyden nemlisi kendine gvenen
ve da baml olmayan bir toplum olumasna katkda bulunur.
Bilim toplumun yarar iin yapldna gre, bilimsel aratrmalarn ve
bunlardan elde edilen kazanmlarn topluma anlalr bir ekilde sunulmas
gerekir. Bilim dnyasyla toplumu buluturan bir kpr grevi stlenen bilim
iletiiminin en etkili aralarndan biri popler bilim dergileridir.
TBTAK Bilim ve Teknik dergisi, 40 yl akn bir sredir bu bilinle
hareket ediyor. Dergimizde, bir yayn program erevesinde yaymlanan
yazlar, ounlukla kadrolu yazarlarmz tarafndan hazrlanyor olsa da
yayn programmza ve kriterlerimize uygun olduu srece baka yazarlarn
hazrlad yazlara dergimizde yer veriyoruz. Bu yazlar ounlukla dergi
ynetimi tarafndan popler bilim yazlar yazmada deneyimli konu
uzmanlarndan talep ediliyor.
Bunun yan sra, dergimize gerek uzmanlardan gerekse baka popler
bilim yazarlar tarafndan ok sayda yaz gnderiliyor. Yazlarn dergide
yaymlanmaya uygun olup olmadklarna bir deerlendirme srecinden sonra
karar veriliyor. Deerlendirme, kitapmzn sonunda verdiimiz kriterler
nda yaplyor.
Bu kitapkta yer alan bilgilerin zellikle dergimize yaz gndermeyi
dnen popler bilim yazarlarna ve yazar adaylarna yol gstereceini
dnyoruz.

2
Popler Bilim Okumak ve
Yazmak zerine...
Okumak ve yazmak emek ve zaman gerektirdiinden gndelik, hz-
l bilgi aktarmnda ou zaman tercih edilmezler. Bu nedenle bir pop-
ler bilim yazsnn ilgi ekici olabilmesi iin zellikle yaratclk ieren
eler tamas gerekir ki insanlar dier tm elenceli iler yerine o ya-
zy okumay tercih etsin.
Okumaya yneldiimiz zaman zellikle insan hayatlarna, kendimi-
ze ve dnyaya dair bilgilerimizi ve kavraymz gelitirici hikyeleri se-
eriz. Biroumuz, bilim insanlarnn bizlere sunduu bilimsel gerek-
leri renmek iin deil, bu gereklerin gnlk yaantmza etkisini ve
dier insanlarn benzer durumlarda nasl zmler rettiini anlamak
iin okuruz. rnein yaam kalitemizi artrc pratik bilgiler; evren, ge-
zegenimizin gemii, uzayda yaam olasl gibi, gnlk yaantmzla
dorudan ilgisi olmasa da ok merak edilen konular bize ilgi ekici ge-
lirken bilim insanlar ya da uzmanlar dnda fazla kimsenin anlayama-
d geni kapsaml ancak soyut aklamalar ieren metinlere o kadar da
ilgi duymayz. Okuyucunun bir metni okumaya devam etmeyi semesi
iin (yani okuma eyleminin uzun srmesi iin) o metnin ilgi ekici, e-
lenceli, srkleyici olmas ve hayatn iinden olgular iermesi gerekir.
nsanlarn geree ulama abalarnn bir rn olan bilim dediimiz
ura da tm bu zellikleri iinde barndrr.
Bilim gerein kendisi deil, ona ulama abasdr. Bilimin bu in-
san kaynakl doas gerei, yazar soyutlanm gzlemlerden ok, mey-
dana gelmekte/retilmekte olan bilgi ve birikim sreci zerine odakla-
nr. yi bir popler bilim yazs, bilgileri steril bir ortam iinde retil-
mi ve sorgulanamaz gerekler olarak aktarmaz. Yazar var olan duru-
mu anlatmakla da kalmaz; durumu anlayan ve deerlendiren kii ko-
numundadr.
Yaygn inann aksine, bir bilim yazar olabilmek iin bilim insan
olmak gerekmez. Ancak bir bilim yazar, bilim gndemini izleyebile-
cek, birok farkl alanda yaplan almalar okuyucuya farkl bak a-

3
laryla sunabilecek, bunlar eletirebilecek dzeyde temel bilgiye sahip
olmaldr. Bunun iin temel bilim eitimi alm olmak nemlidir. ni-
versite dzeyinde temel bilim eitimi alm kii, bu konuda yetenekli ve
belki de her eyden nemlisi istekliyse, bilim gndemini izleyerek, bi-
lim iletiimi yntemleriyle ilgili bilgisini artrarak, iyi yazlm popler
bilim kitaplarn ve makalelerini okuyarak kendini gelitirebilir.
Dnyann nde gelen popler bilim dergilerine baktnzda, en iyi
bilim yazlarnn, alannda ileri derecede uzmanlam bilim insanla-
r tarafndan deil, kendini bilim yazarl ve bilim iletiimi konusun-
da gelitirmi yazarlar tarafndan hazrlandn grebilirsiniz. Akade-
misyenlerin ou almalar yaamlarnn bir paras haline geldiin-
den bu konular topluma teknik terimlerden ve anlatmdan uzaklaarak
anlatmakta zorlanr. nk bu ayr bir uzmanlk ve deneyim gerektirir.
Bu elbette konusunda ileri derecede uzmanlam akademisyenlerin iyi
popler bilim yazs yazamayaca anlamna gelmiyor. Yapt alma-
lar ne kadar st dzey olursa olsun, bunu baaryla topluma sunabilen
ok sayda bilim insan da var.
Popler bilim yazar, bilimsel aratrmalar ve bilgiyi insanlarn ih-
tiyalarn karlayacak ekilde aktaran bir arac olmann yan sra, ay-
n zamanda bir toplumsal bilim eletirmenidir. Yani bilimsel alma-
lar, verileri toplumun gznden bakarak seer, tanmlar, mercek alt-
na alr, aklar, karlatrr ve yorum yapar. yi bir yazar, bilimsel ura-
ve bilgi retimini, ekonomik, toplumsal, politik ve etik bak alarn-
dan inceler ve bylece retilen bilginin nemini ve faydasn deerlen-
direbilir. yi bir yazarn grevi, bilimi halka ilgi ekici ve elenceli meta-
forlar, benzetmeler ve renkli grafikler araclyla aktarmann ok te-
sindedir. Bir bilim eletirmeni olarak popler bilim yazar, bilimsel bil-
ginin ve gereklerin hangi toplumsal, kltrel, ekonomik ortamlarda ve
nasl retildiini anlatabilmeli ve deerlendirebilmelidir.
Sonuta, bir popler bilim yazs bilgiyi doruluundan ve tarafszl-
ndan dn vermeden insani kayglarla harmanlayarak sunabiliyorsa,
ite o zaman herkes tarafndan okunmaya aday olur. Bunu salayabil-
mek iin de yazlarda, insanlarn iinde bulunduu ekonomik, toplum-
sal, kltrel koullara ilikin gncel analizler yapabilmek ve bu analizle-
re gre yaznn slubunu ve yaklamn ayarlayabilmek ok nemlidir.

4
 Popler Bilim Yazarlarna neriler
1. Temel snrlar izmek nemlidir: konu, uzunluk, hedef kitle, s-
lup. Yaznz yazarken karnzda hi tanmadnz ve belki de hi ta-
nmayacanz okurlar olduunu unutmayn. Konu hakkndaki dn-
cenizi yaplandrmak faydal olacaktr. Giri, gelime, sonu blmle-
rini nceden kurgulayn ve her birinde ne sylemek istediinize karar
verin. ncelikle, kendinize setiiniz konuyu neden ilemek istedii-
nizi sorun. ou zaman, olaylara verdiiniz tepkiler yazacanz yaz-
nn hikyesini ve perspektifini belirler. Yaznz kabaca blmlendirin,
sunmak istediiniz fikirleri, temel kavramlar sein. ncelikle, yaznn
ba ve son ksmlarn belirleyin. lk cmleniz ok nemlidir ve okurun
yaz hakkndaki tavrn belirleyici rol oynar. Yaznz fotoraf, resim ve
grafikler gibi grsellerle beraber dnerek yaplandrn. Yaznzn bil-
gi kutularyla zenginletirilmi, grsel malzemeleri zerinde zel ola-
rak allm, referanslarnn tam olmasna; okuyucuyu konu hakkn-
da baka kaynaklara ynlendirebilecek bilgiler iermesine gayret edin.

2. 5N 1K: Ne? Ne zaman? Nerede? Neden? Nasl? Kim? Bu sorular

yantlayabilmek iin konu hakkndaki bilimsel literatr tarayn. Konu-
nun tam ve net olarak anlalmas iin mutlaka verilmesi gerektiini d-
ndnz bilgileri belirleyin, bu bilgileri gerekirse farkl kaynaklar-
dan dorulayn. Konu hakknda geni bilginiz olsa da okuyucunun her
zaman temel bilgilere ihtiya duyabileceini gzden karmayn. Sizin
ok iyi bildiiniz ve herkesin de bileceini dndnz bir ey oku-
yucu iin yeni olabilir. Yaznzn anlalabilirlii ite bu tip bilgileri ak
ve net bir ekilde vermenize baldr.

3. Kullandnz dili olabildiince basitletirin; dil ve slup konu-

sunda yaz boyunca tutarllnz koruyun. Kelimelere, imla ve dilbil-
gisi kurallarna ok dikkat edin. Dil bir aratr, onu doru kullanmaya
zen gsterin. Karmak ve uzun cmleler kurmak, dili daha iyi kullan-
mak anlamna gelmedii gibi yaznn anlalmasn da gletirir. Bi-
limsel metinlerde giri ksmlar ou zaman fazla uzun ve ayrntl olur.
Popler bilim yazs yazarken girilerinizi ksa tutun ve teknik terimler-

5
den arndrn. Fikirlerinizi ak ve net cmlelere indirgeyin. Cmleleri-
nizi mmkn olduunca ksa tutun. Kalplam cmlelerden kann.
Anlamlarn bilmediiniz kelimeleri kullanmamak, kullandnz keli-
meleri dikkatle semek en dorusudur.

4. Yaznz, hedef kitlenizin ortalama bilgi dzeyine uygun olsun.

Okurun ele aldnz konuyla ilk defa karlatn dnn. Konuyla
ilgili bilgileri en temel seviyeden balayarak aktarn. Ancak bunu yapar-
ken didaktik bir havadan, bir bilen edasndan kesinlikle kanmals-
nz. Okur konu hakknda bilgi sahibi olmayabilir, ama bu tmden bilgi-
siz olduu anlamna gelmez. Didaktik bir slup okuru yazdan uzakla-
trmaktan baka bir ie yaramayacaktr. Ksaltma kullanmayn. Aktara-
canz bilimsel konuyu elenceli ve merak uyandran bir noktaya ba-
lamaya aln ve temel kavramlardan sonulara uzanarak hikyeyi ya-
va yava verin. Yazy okur iin ekici hale getirecek dil ve slup zel-
liklerinden yararlanmaya aln. Ele alacanz konu, gncel olaylar-
la ilgili olabilir. Konunun ardndaki temel bilgileri aktarabilir, bilimsel
srecin bu sonulara varrken nasl ilediini anlatabilirsiniz. rnein
aratrma srecinde insan faktr, aratrmann politik kararlara etki-
si, konunun gnlk yaantmza etkisi, uzun vadede tad riskler, ko-
nuyla ilgili kararlar, farkl grler, sorunlar ele alnabilir. Bir yaznn
amacna ulaabilmesi iin hem yazy gereksiz derecede ayrntl bilgi-
lerle doldurmaktan kanmak, hem de yeterli ve doyurucu bilgi ver-
mek gerekir.

5. Popler bilim yazlarnda okuyucunun temel kavramlar anlayp

yazya younlaabilmesi iin kimi kavramlarn (karadelik oluumu, ge-
netik) tercme edilmesi, yani okuyucunun kolaylkla anlayabilecei
ve aklnda tutabilecei bir ekilde aklanmas gerekir. Bu tr terc-
meler de benzetme kullanlarak yaplabilir. Benzetmeler ve karla-
trmalar gibi yazm teknikleri kullanmak yaznz elenceli, ilgi ekici,
okunur hale getirmek iin idealdir. Benzetmeleri aklda kalc yapma-
nn yollarndan biri ilgin olaylar kullanmak, bir dieri de duygula-
ra ynelmektir.

6
 lgin benzetmeler yaznn tuzu biberidir ve aklda kalrlar. rnein, kresel
snmann henz yava ileyen bir sre olsa bile ok abuk hzlanabileceini,
bunun da kresel bir felakete neden olabileceini ileri sren bir makale okuyor-
sunuz. Makalede yazar, iklim deiimi ile ilgili tutumumuzu, saa sola sallanan
bir kayktaki insann tutumuna benzetiyor. Kayn bir tarafndan su girince su-
yun kmas iin kay br tarafa yatryorsunuz, bu sefer o kenardan su girin-
ce dier tarafa yatryorsunuz. Sonunda bunu sonsuza kadar yapabilirim diye
dnmeye balyorsunuz. Ama bir gn kayk biraz fazla yan yatyor ve tama-
men suyla dolup hzla dibe batyor. Buradaki mesaj udur: Her ne kadar biz ik-
lim deiimini kademeli bir ey olarak dnmeye yatkn olsak da kkten de-
iimler de mmkndr. Sallanan kayk benzetmesinin rktcl, bu nok-
tay etkileyici biimde aktaryor ve mesaj aklda kalc yapyor.
Ayrca halkn kayglar, meraklar, duygular ve ihtiyalaryla balant kur-
mak her zaman iyi bir yntemdir. rnein Carl Sagan ve Ann Druyan Unutul-
mu Atalarn Glgeleri (Shadows of Forgotten Ancestors) adl eserde tarihnce-
sini bilmeyen bir insann, yannda ksa bir notla kap eiine braklm bir be-
bee benzediini syler. Burada yazarlar insanlarn terk edilmi bebeklere kar
duyduu hassasiyeti n plana kararak duygulara ynelmitir.
ki uyar: Birincisi fazla irin veya dolambal benzetmeler yapmayn, nk
bu kendi zevkiniz iin yazyormusunuz izlenimini uyandrabilir. kincisi yap-
tnz benzetmeler okuyucularnza uygun olsun. rnein, ngiliz yazar Steven
Mithen The Prehistory of the Mind (Akln Tarihncesi) kitabnda insan zihni-
nin yapsn bir katedrale benzetir. ngilizler bunu anlar, nk ngilterenin her
yerinde katedraller vardr. Ama katedral mimarisini bilmeyen Trk okuyucu-
lar iin futbolun veya otomobillerin kullanld, tamamen farkl bir benzetme
yapmak gerekebilir.
Bu yaklamla, bilimsel verilerin gndelik hayatta kullanlan terimlere ter-
cme edilmesi kolaylkla salanabilir. Sizin amacnz okuyucularn bilimsel bir
yaz okuduklarn unutup Vay canna, evren ne kadar da byleyici bir yermi!
diye dnmelerini salamaktr. Bunun iin bo zamanlarnzda srekli okuyup
kelimelerle yapabileceiniz oyunlara rnekler dnmeniz ok yararl olacaktr.

6. Ele aldnz konuyu her ynyle anlamaya aln. Bilginin reti-

mi srasnda oluan kart grleri iyi zmseyin. Bilim insanlar bir-
ok hipotezden hangisinin bulgular daha iyi aklad konusunda ge-

7
nellikle anlaamaz. Marsta hematit mineralinin bulunmas orada eski-
den okyanuslarn olduunu mu kantlar yoksa bu, volkanik faaliyetler-
le de aklanabilir mi? Fosil kantlar ve DNA kantlar modern insann
kkeninin Afrika olduunu syleyen modeli destekliyor mu, yoksa in-
sann ayn anda birok blgede ortaya ktn syleyen modele ilikin
bulgular var m? Bir popler bilim yazar olarak bu tr anlamazlk-
lar hakknda bilgi sahibi olmanz gerekir. Maalesef dergiler ok nadi-
ren yazarlara her eyi aklayabilecekleri kadar geni yer ayrr. Dolay-
syla bu tip anlamazlklardan ne zaman bahsedeceinize karar verme-
niz gerekecektir. Gerekleri gizlememeniz, ama anlamazlklardan bah-
sederken konunuzdan da sapmamanz gerekir.
Ayrca aratrma ynteminden kaynaklanabilecek belirsizlikleri vur-
gulayan, anlam belirsiz ifadeleri ok sk kullanmamakta yarar var; r-
nein bulgular bunu gsteriyor olabilir, muhtemelen yle olabilir
gibi. te bu nedenle ele aldnz konuyu iyi bilmelisiniz. Eer belli bir
hipotez, alann uzmanlar tarafndan ortada hi bir anlamazlk olma-
yacak derecede genel kabul gryorsa, konudan sapmanza da gerek ol-
maz. Ama eer ok sayda bilim insan belli bir gr reddediyor ve-
ya baka bir gr savunuyorsa, bunu aka belirtmelisiniz. Normal-
de X hipotezi, Y ve Z hipotezine gre daha genel bir kabul grmekte-
dir demeniz yeterlidir. Bunun ardndan hemen makalenizin asl konu-
suna dnmeniz gerekir. Bylece hem konudan sapmam hem de anla-
m belirsiz, kaamak ifadeler kullanmam olursunuz. Bununla beraber,
bilim insanlarnn ayn bulgu zerinde yapt farkl yorumlar yaznz
ok ilgin klabilir. nk anlamazlklar bilimsel akl yrtmenin na-
sl bir ey olduunu bize yakndan gsterir. Dolaysyla sonuta okuyu-
cularnzn niteliini gz nnde bulundurarak anlamazlklarn kap-
saml bir biimde ele alnmas gerekip gerekmediine, anlamazlklarn
ne derecede kabul grdne ve asl konunuza bir ey katp katmad-
na karar vermeniz gerekecektir.

7. En iyi, en byk ve benzeri ifadeler kullanmamaya aln.

Eer kullanacaksanz bu ifadeleri neye dayanarak kullandnz mutla-
ka aklamalsnz. rnein, rekorlar kitab veya ok okunan bir dergi-
nin listesi veya bir anketin sonular gibi.

8
 Kullandnz saylar okuyucu iin anlaml olmal. Bilim genellikle
gndelik hayatta karlatmz miktarlardan ok farkl olan, ok k-
k ya da ok byk miktarlarla urat iin baz saylar korkutucu
olabilir. yi bir popler bilim yazs bu tr lmleri insan leinde bir
anlam ifade eden, daha tandk terimlere tercme eder. rnein oku-
yucularnza Gnein Dnyadan 150.000.000 kilometre uzak olduunu
sylemek pek anlaml olmayabilir. nk 150.000.000 kilometre gz-
de canlandrlamayacak kadar byk bir saydr. Gnein bir astrono-
mi birimi uzakta olduunu sylemek de ayn derecede yararszdr; ast-
ronomi biriminin gndelik hayatmzla ne ilgisi var? nsanlarn her gn
yapt bir eyle, rnein otomobil kullanmakla ilgili bir rnek vermek
ok daha iyi olacaktr. Okuyucularnza Gnee olan 150.000.000 kilo-
metrelik mesafeyi saatte 90 kilometre hzla ilerleyen (ok zel) bir oto-
mobille kat etmenin neredeyse 200 yl sreceini syleyebilirsiniz. Ya
da bir src otomobilini Gnee doru 1809 ylnda srmeye bala-
sayd hedefine daha yeni varm olurdu, diyebilirsiniz.
Bu rnekle Gnele aramzdaki mesafenin ne kadar byk olduu,
ou insann her gn yapt otomobil srmek gibi bir etkinlikle anla-
lr hale getirilip aktarlm olur. nce gerek uzunluk verilmi, son-
ra tercme edilmitir. Say verirken doru saylar vermeniz gerekir
ama mutlaka ok kesin olmanz gerekmez. Burada doruluk, ter-
cme ettiiniz saylarn yaklak deer alannda kalmas anlamna ge-
lir; popler bilim yazarlnda bu yeterlidir. ok kesin olmak ise kesin
say vermektir: rnein 149.660.000 kilometreyi saatte 88,5 kilometre
hzla kat etmenin 192,91 yl sreceini sylemek... ok az okuyucu on-
dalk saylara dikkat eder, zaten popler bilim yazarl da karmak de-
taylardan ok genel dorular ve kapsayc kalplarla ilgili bir itir.

8. yi bir yaz yazmak iin dilin (ses bilgisinden cmleye kadar) b-

tn kurallarnn ve sz varlnn ok iyi bilinmesi gerekir. Kelimelerin
anlamlarn, bunlar arasndaki anlam inceliklerini ve dilin ifade kabili-
yetini iyi bilmek yazara kolaylk salar. Bu konudaki birikimin bir an-
da olumas elbette mmkn deil. ncelikle konunun nemine inanr,
bol bol okur, aratrr, yazma altrmalar yapar, sabrl olur ve bunu za-
mana yayarsanz bu birikimi kazanabilirsiniz.

9
 9. Yazdnz yazya kutsal bir metin gibi yaklamayn; mutlaka ba-
kalarna okutun, kontrol ettirin, gr aln ve dzeltmeleri dikkate aln.
lk tasla bir defada ortaya karmak genellikle iyi bir yntemdir. By-
lece daha konular kafanzda canlyken sylemek istediiniz her eyi ya-
zya dkm olursunuz. Bu tasla zaman varsa bir iki gnlne ke-
nara brakn ve sonra tekrar okuyup dzeltin. Eer yaznz dnd-
nzden daha fazla bilgi iermeye baladysa, bu bilginin sadece bir ks-
mn aktarmay, ama bunu kesinlikle ak ve net bir biimde yapmay
deneyin. Yaznzda sizi hikyenin ana hattndan uzaklatracak kadar
ok bilgi kullanmayn.
Tasla daha sonra mutlaka bir uzman danmana okutun. Bu aa-
ma ok nemlidir, nk yaznz yanl veya ar basitletirilmi olabilir.
Danmann eletirilerini ciddiye aln; ancak yaznzdaki ayrnt ve ba-
sitlik dengesi sonuta sizin kararnza baldr. Yaznz son bir defa da-
ha gzden geirtin; dilde tutarllk olmasn ve imla hatas kalmamasn
salayn. Bu hatalar sizin grmeniz ok zordur.

10. Sizi konuyla ilgili aratrmalar olan dier kurumlar veya bilim
insanlaryla kar karya getirecek ve yargya intikal edebilecek durum-
lardan uzak durmaya aln. Bunlar arasnda intihal nemli bir yer tu-
tar.

11. Bilgi kaynaklarnz konu hakknda sz sahibi kurumlar ve bilim

insanlar olsa da, bilgiyi her zaman sorgulayn ve eletirel olmaya gayret
edin. Bol bol okuyarak bilginizi artrn ve ufkunuzu geniletin.

10
 Bir Altrma
Popler bilim yazs yazarken size yardmc olacak bir altrma. Ya-
zarken, daha nce verilen ipularn hatrlayn.
Son bilimsel gelimelere yer veren bir nternet sitesine girin (science-
news.org, sciencedaily.com, livescience.com vb.). lginizi eken bir ha-
ber bulun. Yaznn ana kaynana ulan. Bu, byk olaslkla bir der-
gi makalesi olacaktr. Kaynaa ulamak iin bir niversite ktphanesi-
ne gitmeniz gerekebilir, Google Scholarda da (scholar.google.com) an-
snz yaver gidebilir. Ana kaynan (dergi makalesinin) yazl biimiy-
le ikincil kaynan (haber yazsnn) yazl biimini karlatrn. Ha-
beri yazan kiinin, akademik dili nasl genel okuyucuya uygun hale ge-
tirdiine dikkat edin. Bu karlatrmay birka makale iin daha yapn.
imdi ilginizi eken baka bir yaz bulun ama bu sefer okumayn. Sa-
dece asl kayna bulmak iin hzla tarayn. Hile yapmak yok! imdi ana
kayna bulun ve bulduklarnz genel okuyucu iin basit bir dile ter-
cme etmeye aln.

Kuru ve laf dolandran giri blmlerinin

dzeltilmesi
Aada Gezegenler Korosu balkl bir popler bilim yazsnn gi-
ri paragrafnn ilk ve son halleri yer alyor. lk taslaktaki sorunlardan
bazlar popler bilim yazmna zg, bazlar da yaz yazma ile ilgili ge-
nel sorunlar. Taslak yapmaktan ekinmeyin, nk iyi yazlm yazla-
rn ou tekrar tekrar yazlmtr.

Sorun
Gezegenler Korosu
Yllardr sren uzay aratrmalar srasnda yalnzca fotoraf ve vi-
deo grntleri deil ayn zamanda sesler de kaydedilmektedir. Uzay-
daki sesler dinlemeye ok da alk olmadmz trde olsalar da bu ka-
ytlarn bir ksm NASA tarafndan bir albm haline getirilmi ve uzay
merakllarna sunulmutur. 1992den beri piyasada olan bu srad al-
bmde eitli gkcisimlerine ait farkl ses kaytlar bulunmaktadr. Ya-

11
zmzda bu seslerin nasl kaydedildii ve benzer sesleri nasl oluturabi-
leceinize dair bilgiler de bulabileceksiniz.

Bu giri etkileyici olmaktan ok uzak. Balktan sonraki ilk cmle

fazla kuru ve dorudan. artc olabilecek bir gerei sradan bir ekil-
de ifade ederek artma etkisini yok ediyor. Sanki ilgin bir olay anlatl-
myor da her gn olan bir olay aktarlyor gibi bir izlenim douyor. Ya-
zda akcl bozan -mektedir, -mitir gibi kipler kullanlarak bir ra-
por dili benimsenmi, bu da okunabilirlii azaltyor ve yazy skc bir
hale getiriyor. Bu giriin, okuyucuda yaznn gerisini okuma istei ya-
ratma ihtimali dk.

zm
Gezegenler Korosu
Bu ay size mzik tarihinden sekin bir albm tantacaz! Bilim ve
Teknikte ilk kez bir albm tantmna rastlyorsunuz ve bu sizi art-
m olabilir. Bunu yapmasaydk, gkyzndeki komularmzn seslen-
dirdii ve 1992den beri piyasada olan bu sra d albm mzik rafla-
rnda bulamayabilir ve iindeki ilgin paralardan yoksun kalabilirdi-
niz. Aman dikkat! Albm dinleyince gezegenleri biraz grltc bula-
bilirsiniz. Bu nedenle bu albmleri almadan nce, iinde nasl arklar
varm diye bir bakn. Bu albm iin koltua oturup batan sona keyif-
le dinlenecek bir albm demeye dilimiz varmyor, ama hayal dnyan-
z harekete geirecek, sizi gerekten uzay boluunda gibi hissettirecek
sesler duyacanz kesin. Sizler iin stdyoya da girdik (!) ve bu albm-
lerin nasl kaydedildiini renip sayfalarmzda anlattk. Gezegenlerin
ve baka gkcisimlerinin esin verdii teki albmlere de deindik. Hat-
ta benzer bir arky nasl besteleyebileceinize ilikin birka ipucunu
da yaznn sonuna ekledik. Buyrun, sizin de kulanzn pas silinsin!

Bu giri baln ilgi ekiciliini artrarak devam ettiriyor. Gezegen

sznn getii bir baln ardndan mzik tarihinden bir rnek ve-
rileceini syleyerek okuyucuyu artyor ve okuyucunun mizah duy-
gusuna yneliyor. Dnya dndaki gkcisimlerinden gkyzndeki

12
komularmz diye bahsederek okuyucunun duygularna hitap ediyor
ve bylece yaz daha ekici bir hale geliyor. Kaytlarn yapld ortam-
lar iin stdyo benzetmesi yaplarak gnlk yaantyla iliki kurulma-
s kolaylatrlyor. Son olarak da kulann pas silinmek gibi gn-
lk konuma diline ait bir deyim kullanarak okuyucuyu yazya bsb-
tn ekiyor.

Bir yazy okunur yapan nedir?

Zamanlama
Bilginin doruluu
Bilginin farkl alardan deerlendirilmesi
Konunun insan hayatyla dorudan balants
Yerel/Ulusal olaylarla dorudan balant
Konunun genel olarak dier aratrma alanlaryla balants
Kart grlerin ve tartmalarn tarafsz ekilde verilmesi
Bilim insanlarnn herkese benzeyen, insani ynlerinin vurgulanmas
Uzun sredir bilim dnyasn megul eden bilinmezlerle ilgili konular
Yeni meydana gelmi veya bilinenlerin zerine yeni bir bilgi ekleyen
keifler
Eski bilgiler zerine yeni yorumlar
Karadelikler, uzayda yaam, dnyann gelecei, jeolojik zamanlar,
arkeoloji gibi insann varln ok daha byk meknsal boyutlar ve
zamansal dngler iinde sorgulayan alanlar
Rekorlar
Etik ve estetik kayglara hitap eden konular

Kaynaklar
Blum, D., Knudson, M., Henig, R. M., A Field Guide for Science Writers, Oxford
University Press, 2. Basm, 2006.
Loder, N., So You Want to Be a Science Writer?, Association of British Science
Writers, 2002.
Sullivan, C., Cameron, M. S., 5 Tips for writing popular science, The Writer
Magazine, Temmuz, 2007.
OHara, K., Osborne, M., Denis, A., A Guide to Peer-to-Peer Mentorship in Science
Journalism, World Federation of Science Journalists, 2007.

13
TBTAK Bilim ve Teknik Dergisine Gnderilen Yaz ve
Grsellerin Sahip Olmas Gereken zellikler
1. TBTAK Bilim ve Teknik dergisi popler bilim yazlar yaymlayan bir
dergidir. Bu nedenle dergimizde yaymlanan yazlar genel okuyucu tarafn-
dan anlalabilecek dzeyde, net, yaln ve teknik olmayan bir Trke ile yazl-
m olmaldr. Yazlar, balk, sunu, ana metin, alt balklar, ereve metinleri
ve grsel malzemelerden olumaktadr.
Balk: Konuyu en iyi ifade edebilecek nitelikte, ksa ve ilgi ekici olmaldr.
Sunu: Yaznn sunuu baln hemen altnda yer alr ve konunun ne-
mini, yaznn ilgin yanlarn okuyucuda merak uyandracak biimde anlatan
birka ksa cmleden oluur. Bu ksm sayfa dzeninde farkl bir yaz karakte-
riyle, ana metinden ayr biimde baln altnda yer alacaktr.
Ana metin: Ele alnan konunun, savunulan dncenin ve ilgili olaylarn
rneklerle akland blmdr. Yazlar yaplan bir aratrmay tantmaya y-
nelik olabilir. Ancak bu gibi durumlarda dahi dergimizin bir popler bilim ya-
yn organ olduu gz nne alnarak, yaznn nemli bir ksmnn konuyu
ok genel hatlar, temel bilgileri ve ksa bir geliim tarihesiyle okura tant-
mas gerekmektedir. Burada teknik terimlerin ve temel kavramlarn net bir
ekilde aklanmas beklenmektedir. Yaznn geri kalan ksmnda aratrma-
ya zel hususlardan ve aratrmann genel katksndan bahsedilmeli, nemi
ve yaygn etkisi vurgulanmaldr. Varsa, konu hakkndaki balca gr farkl-
lklarna iaret edilmeli, ancak ayrntl tartma ve yarglardan kanlmaldr.
ok ender durumlar dnda yazda forml bulunmamaldr.
Alt balklar: Ana metinde ilenecek konuyla ilgili farkl grlerin ve du-
rumlarn anlatld paragraflar alt balklarla ayrlabilir.
ereve metinler: Ana metinde ele alnan konuyu destekleyici, konuya
yeni almlar getiren, kimi zaman uzmanlar dndaki okuyucularn anlaya-
mayaca nitelikteki teknik kavramlar aklayan, kimi zaman uzman gr-
lerinin yer ald ksa metinlerdir. ereve metinler yazarn kendisi tarafndan
hazrlanabilecei gibi, konunun uzmanna da yazdrlabilir.
Kaynaklar: Yaznn bavuru kaynaklar mutlaka liste halinde yaznn sonun-
da verilmelidir. Kaynaklar aadaki rnek biimlere uygun ekilde yazlmaldr:

14
 Alp, S., Hitit Gnei, TBTAK Popler Bilim Kitaplar, 2002.

eker, A., Toku, G., Vitrinel, A., ktem, S. ve Cmert, S., Menenjitli Vakalarda Beyin Omu-
rilik Svsndaki Enzimatik Deiimler, ocuk Dergisi, Cilt 1, Say 3, s. 56-62, 1 Mart 2008.

Soylu, U. ve Ger, M., Gller Blgesi Sulak Alanlar Durum Deerlendirmesi, Gller Bl-
gesi altay, 810 Aralk 1995.

http://www.news.wisc.edu/16250

Anahtar kavramlar: Konuyla ilgili en ok be adet ksa aklamal anah-

tar kavram verilmelidir.
Grsel malzemeler: Yazda ele alnan dnceyi destekleyici ve aklayc
fotoraf, izim, grafik gibi sunuu zenginletirici elerdir. Grsel malzeme-
ler yayn tekniine uygun kalitede, yeterli byklk ve znrlkte (bask
boyutunda en az 300 dpi) olmaldr. Aklama gerektiren grsellerin alt ve i
yazlar ve grselin kayna yaz metninin altnda mutlaka verilmelidir. Yaza-
rn temin ettii grsel malzemelerin telif hakk sorumluluu yazara aittir. Ya-
zar gerekli izinleri almakla ykmldr.
2. Yaz .doc formatnda, elektronik ortamda bteknik@tubitak.gov.tr adre-
sine iletilmelidir. Seilen grsel malzemelerin nerede kullanlmas istendii
metinde iaretlenmi olmaldr. Grsel malzemeler metnin iinde deil, ay-
rca gnderilmelidir.
3. Bilim ve Teknik dergisine ilk defa yaz gnderecek kiilerin yazlarn ei-
tim durumlarn ve yazdklar konudaki yetkinliklerini gsteren 40-60 kelime-
lik bir zgemii fotoralaryla birlikte gndermeleri gerekmektedir.
4. Dergi ynetiminden onay alnm zel durumlar dnda, bir yaz 1800
kelimeyi gememelidir.
5. Yukardaki koullar yerine getirdii takdirde nerilen yazlar, Yayn Kuru-
lu, Konu Editrleri ve Bilimsel Danmanlar tarafndan deerlendirilir. Yaym-
lanmasna karar verilen yazlar redaksiyon srecine alnr ve yazarn onayyla
yaz yaymlanma aamasna getirilir.
6. Yaznn; bilimsel, etik ve hukuki sorumluluu yazarlarna aittir.
7. Yukardaki koullar kabul edilerek dergimize gnderilen ve yaymlanan
yazlarn her trl yayn hakk, TBTAK Bilim ve Teknik dergisine aittir.

15
Bilim ve teknoloji ile ilgili
haber ve yazlara ulaabileceiniz baz nternet siteleri

http://www.sciencedaily.com nternette yaplan

Bilimsel aratrmalarla ilgili gncel haberlerin aratrmalar popler
bilim yazs hazrlarken
yer ald genel ierikli bir site. ok yararl olabilir.
http://www.technologyreview.com Aratrma sonularna gre
nternet, popler bilim
Massachusetts Teknoloji Enstitsnn (MIT) hazrlad, yazarlarnn gnmzde
daha ok teknoloji haberlerinin yer ald bir site. sklkla bavurduklar
bir kaynak haline
http://www.physorg.com gelmi durumda. Hz,
Daha ok fizik temelli bilimler ile teknoloji zamandan tasarruf, eitli
kaynaklara ulaabilme ve
haberlerinin yer ald bir site. yeni gelimeleri annda
http://www.sciam.com izleyebilme nternetin
yazarlara salad faydalar
Scientific American dergisinin genel arasnda saylabilir.
ierikli bilim ve teknoloji sitesi. Bununla beraber yanl
ve eksik bilgiye ulama
http://www.nature.com/news riskinin de arttn
Nature dergisinin genel ierikli bilim ve teknoloji sitesi. unutmayn. niversitelerin,
kamu kurumlarnn ve
http://www.sciencenews.org/ bilim dergilerinin siteleri
Science News dergisinin genel ierikli bilim ve teknoloji sitesi. gvenilir bilgi kaynaklar
arasnda saylabilir.
http://sciencenow.sciencemag.org/
Science dergisinin genel ierikli bilim ve teknoloji sitesi.
http://dsc.discovery.com/news/news.html
Discovery Channeln hazrlad genel
ierikli bir bilim ve teknoloji sitesi.
http://www.popsci.com
Popular Science Magazinein genel ierikli bilim ve teknoloji sitesi.
http://www.wired.com/science
Wired dergisinin genel ierikli bilim ve teknoloji sitesi.
http://www.eurekalert.org/
Amerikan Bilimi Gelitirme Derneinin(AAAS)
hazrlad genel ierikli bir bilim ve teknoloji sitesi.
http://www.newscientist.com
NewScientist dergisinin genel ierikli bilim ve teknoloji sitesi.
http://esciencenews.com
EUREKA (uluslararas bir Ar-Ge destek program) tarafndan
hazrlanan genel ierikli bir bilim ve teknoloji sitesi.
16