R. Haydowa, A.

Gullyewa

ADAM ANATOMIASY
I kitap

Lukmanylyk okary okuw mekdebi in okuw kitaby

Trkmenistany Bilim ministrligi

tarapyndan hdrlenildi

Trkmen dwlet neirat gullugy

Agabat 2010
 UOK 611:378
H 12

Haydowa R., Gullyewa A.

H 12 Adam anatomiasy. Lukmanylyk okary okuw mekdebi
in okuw kitaby. A.: Trkmen dwlet neirat gullugy, 2010.

TDKP 257, 2010 KBK 28.8 a 73

R. Haydowa, A. Gullyewa, 2010 .

 TRKMENISTANY PREZIDENTI
GURBANGULY BERDIMUHAMEDOW
4
TRKMENISTANY DWLET TUGRASY

TRKMENISTANY DWLET BADAGY

 TRKMENISTANY
DWLET SENASY

Janym gurban saa, erkana urdum,

Mert pederle ruhy bardyr klde.
Bitarap, garasyz topragy nurdur,
Badagy belentdir dn nde.

Gatalama:
Halky guran Baky beik binasy,
Berkarar dwletim, jigerim-janym.
Balary tji sen, diller senasy,
Dn dursun, sen dur, Trkmenistanym!

Gardadyr tireler, amandyr iller,

Owal-ahyr birdir bizi ganymyz.
Harasatlar almaz, syndyrmaz siller,
Nesiller d gerip gorar anymyz.

Gatalama:
Halky guran Baky beik binasy,
Berkarar dwletim, jigerim-janym.
Balary tji sen, diller senasy,
Dn dursun, sen dur, Trkmenistanym!
 GIRI

Trkmenistany Prezidenti
Gurbanguly Berdimuhamedow:
Adamlary ba saglygy trkmeni
Altyn asyryny binadydyr.

Adam anatomiasy adam bedenini gurluyny we grnini, sini we gelip

ykyyny wrenn ylymdyr. Anatomia adamy bedenini we onu bleklerini
daky grnlerini, aratyn agzalaryny, olary gurluyny, mikroskopiki gurluyny,
adamy gelip ykyyny wredr. ele-de anatomiany meselelerine ewolusia
hadysasynda adamy sini esasy dwrlerini bilmeklik, onu bedenini daky
guraw ertlerinde ugunlamagy, ay drli dwrlerinde bedeni we aratyn
agzalary gurlu aratynlyklary girr. Adamy ayna tabyn bolan szlei, dre-
dijilik, akyl etiri drpdir. Adam hawanlardan hil tadan zni durmu ertleri,
jemgyetilik gatnayklaryny toplumy, jemgyetilik taryhy tejribesi arkaly
tapawutlanar. Adamy zhmet we talaplar taplaar, olary si biologiki gurlu
aratynlyklaryna, biologiki hadysany tgemegine getiripdir. Biologiki tgeme-
ler bilen birwagtda maddy we ruhy medenieti si bolup ger.
Anatomia janly-jandarlara, aratyn hem okary ourgalylara sdem-
dirijilere mahsus bolan biologia kanunlaryny hasaba alyp, adamy gurluyny
wrenr. Adamy bedenini gurluynda a, jyns we ahsy aratynlyklaryny
tapawutlandyrar. agalyk, etginjeklik, hatda kmillik ada-da beden zni
etienligini gazanmaar, dokuma elementlerini kmillemegi dowam edr.
Kmillik aly adamlarda bedeni gurluy az-kem durnukly, ne u dwrde
aay durmu ertleri we daky gurawy tsiri bilen baglylykda agzalarda t-
zeden gurulmaklyk bolup ger. Adam bedenini gurlu, grn aratynlyklaryny,
erine etirn ilerini barlagyny geirmn oa dnmek mmkin dl, edil unu
aly, drli agzalary erine etirn ilerini aratynlyklaryny olary gurluyna
dnmn gz une getirmek kyndyr.
Anatomia adam bedenini btewilikde wrenr. Adam bedeni kp sanly ag-
zalardan, girt kp mukdarda jklerden ybarat bolan, ne bu blmleri jemi
bolman, btewi sazlaykly janly bedendir. onu in hem agzalary bir-biri bilen
baglanyyksyz, nerw we damar ulgamlaryny birlediriji roly bolmazdan seretmek
mmkin dldir.
Lukmanylygy anatomiasyz gz ne getirip bolmaz. Moskwa uniwersi
tetini professory E.O. Muhin (17661850) ele azar:
7
 Anatom dl lukman, die pedasyz bolman, esem zyanlydyr. Adamy
bedenini gurluyny bilmen lukmany pedany erine, keselli adama zyan ge-
tirmegi mmkin. Ine, nme in kliniki derslere akyl etirmge balamazdan rti,
hkmany anatomiany wrenmeli?! Anatomia fiziologia bilen bilelikde lukman-
ylyk bilimini, lukmanylyk ylmyny esasyny dzr. Belli akuer ginekolog
A.P.Gubarew (18551931) ele azyar: Anatomiasyz terapia-da, hirurgiada
okdur, ne die bir alan dsnjeler we bellikler bardyr.
Anatomia janly bedeni gurlu kanunlaryny bilmek in, jesetde bedeni
gurluyny wredr. Anatomia barlaglaryny esasy usullary kesmek, ayp gr-
mek (grek. anatome kesmek, blmek), ele-de bedeni, aratyn a-da topar ag-
zalaryny seretmek, gzden gecirmek (makroskopik anatomia) bolup durar.
Mikroskopy kmegi arkaly agzalary ine gurluyny wrenn mikroskopik
anatomiadan aratynlykda, makroskopik anatomia bedeni, aratyn agzalary we
olary drli derejedki blmlerini abzalsyz gz bilen grmek a-da uly bolmadyk
ulaltmany bern abzaly (lupany) kmegi arkaly wrenmekdir. Mikroskopy
dremegi bilen anatomadan gistologia (grek. histos dokuma) dokumalar ha
kyndaky ylym we sitologia (grek. cytos jk) jgi gurluy we ii baradaky
ylym blnip aryldy.
Hzirkizaman tehniki barlag serideleri anatomiada giden ulanylar. Ske
leti, iki agzalary gurluyny, gan we limfa damarlary erleiini we grnini
rentgen hlelerini ulanyp wrenrler. Ii bo agzalary kpsini iki rtkleri
(hassahanada) endoskopiya usuly bilen barlanar. Adamy bedenini daky ekilini
we gatnaygyny wrenmek in antropometrik usullary ulanylar.
Adamy bedenini gurluyny ulgamlar bouna (sk, muskul, imit sidiri
we .m.) wrenmeklik ulgam anatomiasy diiln ady aldy.
Ulgam anatomiasy kadaly bolanda sagdyn adamy, hatda keseli a-da
sini bozulmagy netijesinde dokumalary we agzalary tgemn galan ag-
dayndaky gurluyny wredr. unlukda kadaly (lat. normalis kadaly, dogry)
diip, sagdyn bedeni ilerini pjn edn adamy ele gurluyny hasap etmek
bolar. ol bir wagtda kp a-da az sanly adamlarda kadaly grkezijiler (agramy,
boy, bedenini grni, gurlu aratynlyklary we bag.) ahsy gurlu hsieti
(anatomiasy) netijesinde elmydama uly we kii grkezijileri aralygynda bolup
biler. Nesil agdalary adam bedenine hemielik tsir edn daky gurawy
agdalary dilip kesgitlenilr. Sagdyn adamy bedenini daky guraw bilen
zara gatnaygy kadaly (fiziologik) ertlerde deagramly agdada bolar. G.I. Sa
regorodsewi kesgitlemesine gr, kada bu bedeni optimal aay ertlerini
pjn edn, daky gurawy ertlerine ugunlamagy aratyn grnidir. Soky
wagtlarda ygy ulanylan ertli kada adalgasy bu dnjni otnositel ykrar
edilmegidir.

8
 Adam bedenini grninde we gurluynda ahsy tgeileri barlygy in
bedeni gurlu wariantlary (wariasialary, lat.variatio zgermeleri, varians
wariant) hakynda atmak bolar, olar kadaly dilip kabul edilip, ne has ygy ag-
dalarda du geln grninde aladylar.
Kadadan has gli ze ykan durnukly doga etmezilikler anomalialar
(grek anomaliandogrulyk) dilip atlandyrylar. Kbir ndogry sler adamy
daky grnini ytgetmer (regi, hli a-da aratyn iki agzalary sagda
erlemegi), belekileri iti bildirip, daky kebi tgedr. ele ndogry sleri
(anomalialary) doga mayplyk (kelleanagy, ahyrlary sp etimezligi)
dilip atlandyrylar. Doga mayplygy teratologia (teratos doga mayp) ylmy
wrenr.
Adamy bedenini gurluyny, sebitler bouna agzalary erleiini we olary
bir-birine, skelete zara gatnaygyny topografik (hirurgik) anatomia wrenr.
Hzirki zaman anatomiasy funksional (i) dilip atlandyrylar, ol adamy
bedenini gurluyny onu ii bilen baglanydyrar. Sk tzeden gurlu me
hanizmine oa tsir edn muskuly iini hasaba almazdan dnip bolmaar,
ele-de gan damarlaryny anatomiasyny gemodinamikasyz bilip bolmaar.
Agzalary gurluyna we iine adamy bedenini gelip ykyyny hasaba alyp
seredilr. Adamy bedenini gurluyhawanat dnsini dowamly tebigat-
daky sini netijesidir. Anatomiada adamy filogenezdki (nesli si, grek.
phylon nesil, genesis dretmek) sine dnmek in palentologiany,
ata-babalarymyzy gazylyp alnan sklerini galyndylaryny maglumatlary pe-
dalanylar. Adamy bedenini wrenmge deediriji anatomiany maglumatlary
kmek edr, ol ewolusiany drli dwrlerinde hawany bedenini gurluyny
barlaar we deedirr.
Adam ahsyny ontogenezdki (grek. on, eelik dm, ontos aaan)
sine dnmek rn wajypdyr. Onda birne dwrler bar. Gwredki agany
smegini (prenatal dwr) embriologia, doglandan so (postnatal dwr; lat. Na-
tus doglan) a anatomiasy wrenr. Adamy mrni dowamyny uzalan-
lygy bilen baglylykda, gartaan we garry aly adamlary garramagyny wrenn
ylym gerontologia a anatomiasynda blnip aryldy.
Ulgam anatomiasy kesel bilen tgemedik, sagdyn gurluly bedeni wren
r. Agzalary we dokumalary wrenn patalogik anatomiadan tapawutlylyk-
da, ol kadaly anatomia dilip atlandyrylar. Her bir adama zni ahsy gurlu
aratynlygy mahsusdyr. onu in ulgam (kadaly) anatomiasy ahsy tgei,
sagdyn adamy bedenini gurluyny, has kp du geln adaty dl we adaty
ekillerini yzarlaar. Bedeni uzynlygyna we gurluy beyleki antropometrik ala-
matlaryna layklykda anatomiada adam bedenini aakdaky gurlu grnleri be-
rilr: dolihomorf (dolichos uzyn) oa dar we ine gwre, uzyn ahyrlar (hor
astenik), brahiomorf (grek. brachys gysga) gysga, gi gwre, gysga ahyrlar
9
(giperstenik), aralyk grn mezomorf (grek. mesos orta) ideal kadaly adama
(normostenik) has mahsusdyr.
Adamy bedenini gurlu aratynlyklary her bir ahsa ene-atasyndan gen
nesil alamatlary bilen kesgitlenilr, ele-de ol adama daky gurawy (imit,
howa we geografik agdalar, fiziki agram) tsirleri hsietlidir. Adam eke biolo-
gik gurawda aaman, esem, jemgyetde zara gatnayk agdalarynda bolup, ol
kpligi, durmu agdalaryny tsirlerini hem synagdan geirr. onun in
anatomia ylmynda adam die biologik obekt grninde wrenilmn, esem hli
tarapdan wrenilr.
Selelikde, anatomiany meseleleri adam bedenini gurluyny, ulgamlar
bouna onu grnini, agzalaryny ilerini wrenmek bolup durar. onda her
bir adam ahsyny hsietli sypatlary nsden drilmer. ol bir wagtda anato-
mia adamy bedenine tsir edn, onu gurluyny kesgitlen sebpleri we ag-
dalary dndirr.
Adam bedenini gurlu aratynlyklaryny derp, her agzany barlap, anato-
mia bitewi bedeni uur wrenr.
Bedeni sebitlerini, agzalaryny we olary blmlerini, drli dnjeleri bel
lemek in anatomiada latyn dilinde rite adalgalar ulanylar, olary sanawy
anatomik nomenklatura (Nomina Anatomica) dilip atlandyrylar. Hzirki wagt-
da Paride anatomlary Halkara kongresinde (1955) kabul edilen latyn dilindki
Halkara anatomia nomenklaturasyny ulanarlar we ol Pari anatomik nomenkla-
tura (Parisiana Nomina Anatomica PNA) adyny aldy. Pari anatomik nomen-
klaturasyna gabat geln rus adalgalaryny sanawy 1974-nji ylda anatomlary,
gistologlary we embriologlary Btinsouz gurultaynda (Dakentde) tassykla-
nyldy.
1955-nji yla enli anatomiada we lukmanylykda 1895-nji ylda Bazelde
(wesaria) geirilen Anatomik kongresde kabul edilen, anatomia adalgalaryny
sanawlary ulanylyp, ol Bazel anatomia nomenklaturasy (BNA) dilip atlandy
ryldy.

TRKMEN TEBIPLERI

Ylmy drli ugurlaryndan, ol sanda lukmanylykdan hem giilein bilim

alan, alym lukman (9801037), gndogary beik akyldary Abu Aly Ibn Sina (Awi-
senna) zni AlKanun fittib (Lukmanylyk ylmyny kanunlary) atly kitabyny
azar. z dwrni grnkli kitaby bolan Lukmanylyk ylmyny kanunlary
alty asyry dowamynda hmietini itirmer. Daary urt gndogar lukmanlary
hzirki wagta enli hem hassalary Kanunlar bouna bejerrler. Ibn Sina beleki
dwrde alymlardan tapawutlylykda, grnkli anatom, adam bedenini gurluyny
biln kde alym bolupdyr. Kanuny baplarynda die maglumatlar toplanman,
10
olar ulgamlar bouna berlen, stleri doldurylan we kesgitlenendir. Ony dzn
agzalary we dokumalary, pedalylygyna, btewiligine bolan garay esasynda
adam bedenini gurluy dndirilr.
El bir topar ownuk sklerden durar. Eger-de bir ske zyan etse, bele-
kisi sagdyn galar. Eli skleri iki hatarda erlerler. okarky hatarynda
sk we aaky hatarynda drt sk bar. ol iki hatara girmen bir sany artykma
sk bolar. Ol sk akynynda gen nerwleri goramak in hyzmat edr.
igin. igin skni iki hmieti bar: birinjiden, u sk arkaly el birler
we olary hereketleri has kmilleendir. Eger-de el gnmel d bilen birleen
bolsa, onda onu kbir hereketleri az mberde erine etirilerdi. Ikinjiden, igin
ski d kapasasynda erlen agzalary goraar. igin ski yzky tarapdan bol-
jak urgulary yzyna gatarar.
Burnu uly hmieti bar. Burun deikleri arkaly gen howa yladylar
we orta ylylyga getirilr, howany kp mukdary kenlere, az mukdary ba
agza-ben barar. Burun howany kabul edip, onu hilini kesgitler. Geplei
wagtynda birne sesleri emele getirmge kmekler. Burun bolugy arkaly k-
bir hapalar daary ykarylyp, netijede olary gzhanasyna gemegini i alynar
we olary gze dmeklerinden goralar. Burun iki sany bur sklerden durar,
bu skler ketirdewklere birlerler. Burnu ortasynda bir ketirdewk bolar.
Bu ketirdewgi okarky blegi burny iki blege blr. Burnu iki kanaly bolup,
onu birisinden smk yksa, onda belekisi howa gemek in ayk galar.
Abu Aly Ibn Sina gz gurluyny azanda, hzirki wagtda ulanylan atlary:
nem (suwuklyk), gre, gz lemgoar bardasy, gz monjugy (merjenjigi),
protein, gz nerwi, e (ana) grnli beden, torly, gz diwarlaryny dzn
sany bardasy, gz muskullary, ag, gzi gorap duran kirpikler, ketirdewk, iki
gatlakdan duran gabaklar, onu dzmindki deri, ag we muskullary tapawut-
landyrylar. Ol gzhanasy bilen burun bolugyny arasynda erlen gza
burun kanalyny barlygyny habar berr. Ol ilkinji gezek gz muskullaryny anyk
azgysyny berr.
Abu Aly Ibn Sina garyn muskullary barada azar. Garyn muskullary ie-
gelere, olardan tret maddalaryny, peew haltasyndan peewi ykmagyna we
agany asat dn inmegine kmek edr. Muskullar garyn agzalaryny sowuk-
dan goraar.
Ol skleri we bogunlary doly anatomiasyny berr. Skeleti sklerini
we bogunlaryny anatomia adalgalary hzirki wagtdaky adalgalara akynlaar.
Muskullary hereketini gjni hsietlendirende Abu Aly Ibn Sina ele
azar: Muskuly herekete getirn g nerwleri stnden ger. Here-
ket gji bir, ne her bir aratyn muskullary hsietine gr, hereketler dr-
li bolar. u garaylar we hzirkizaman garaylary arasyndaky baglanyyk
rn akyndyr. Manysy bouna adylanda, ol hzirki morfologiany we
11
fiziologiany agdalaryny yzarlaar, agzalary gurluy bilen we olary ilerini
zara baglanyygyny barlygyny kesgitler.
Bu barlaglardan baga Ibn Sina dileri 32 sanydygyny, olary grnlerini,
ilerini wrenipdir.
Alymlary pikirleri bouna arteria dilen termin ilkinji gezek Ibn Sinada
du gelr. Arteria howa saklaan damar diip dndirr. Arteria regi
ep bolugyndan balanar, sag bolugy bolsa bagra akyn erler.
hli wenalar bagyrdan sp balaar. Ilkinji bolup bagyrdan iki damar sp,
olary biri bagry egrelen tarapyndan sp balaar. Ol bagra imit maddalaryny
getirr we derweze wenasy dilip atlandyrylar. Ikinji damar bagry gberek
tarapyndan sp balaar, ol bagyrdan agzalara imit maddalaryny daaar.
Abu Aly Ibn Sinany greldeli we dredijilikli mri, halka eden hyzmatlary
lukmanlar in nusga alarlykdyr.
Seit Ysmayl Grgenli, ynamly taryhy emeleri bern maglumatlaryna
gr, 1057-nji ylda Grgende dn inipdir. Alymy Jrjany, agny Grgen-
li dien lakamy hem mua gw ger, sebbi Grgeni gadymy ady Jrjanydyr.
Ol 80 aap, Merwde (hzirki Maryda) 1137-nji ylda aradan ykypdyr.
Ol zni keselleri anyklamakdaky, bejermekdki ba tejribesini bean edn
Tebipiligi an kitaby eserini ol dwrde dp boly aly arap dilinde azman,
erli halklara dnkli bolar aly, pars dilinde azar. Bu kitap Lukman Hekimi
(Awisennany) Kanunlaryndan so tebipiligi i ygtybarly ygyndysy hasap
edilr. Adyndan hem belli boly aly, bu kitap ol dwr tebiplerini kp ulanan
an kitapasyna wrlr.
Seit Ysmayl Grgenlini Tebipiligi an kitaby atly kitaby iki blm-
den, on sekiz bapdan, edi makaladan durar. Bu kitapda beriln saglygy gora-
mak we howa baradaky blmlerini talyplara dem aly ulgamlaryny dndirilende
giden ulanmak bolar.
Hereket etmek barasyndaky babyny, adam anatomiasynda bogunlary wren-
mekde ulanmak bolar. Hereketi hasydyr bir ugur bouna balamaklyk a-da
ony bogunlary biomehanikasy bilen baglanydyrmak bolar.
Hereketde adam bedenini i ije agzalary bolup duran muskullary yg
rylmagyny we olary hereketlerde erine etirn ilerini (funksialaryny)
dndirmek bolar.
Adam anatomiasyny newrologia blminde temperamentleri a-da adam
bedenindki drt sany suwuklygy hasysyny tsiri agdyklyk edn bolsa, oa
layklykda holerik (d tsiri kpelse), sangwinik (gan kpelse), melanholik (gara
t tsiri kpelse), flegmatik (nem kpelse) nerw grnlerini (adam hsietlerini)
bolandygyny bellp gemek bolar.
Adamy nerw ulgamyndaky torly (retikular) gurluy iini uky we oalyk
barasyndaky baby bilen baglanydyrmak bolar.
12
 Gan aldyrmak we irtmek barasyndaky babynda damarlar hakynda dnje,
olary ileri (funksialary), grnleri berilr.
Adalgaynaslykda damarlary gelip ykan atlary berilr:
Cephalis vein kelle wenasy;
Basilic vein boun damary (baslyk);
Shaphena amyz damary;
Meodian Cutaneous an damary (igni- egni deriasty damary);
Radius bilek ski;
Wrist Carpus bilek damary;
Uterus atgy;
Tenelon siir;
Fasia et perdesi;
Musculus muskul;
Ischiadicus otyrer (nerwe degili);
Lentifornis merjimek;
Cruris baldyr, injik;
Thumb baam barmak.
Blp ykaryy birne ugurlar bilen gidnligini (peew, smk, tklik
we sleke, jyns gatnaygy, imit kndisi) nygtaar.
Blp ykary ulgamyndaky kndileri biri-de peewdir.
Urine peew;
Saliva tklik, sleke;
Small Intestine ine iege.
Seit Ysmayl Grgenlini Tebipiligi an kitaby azgylaryndaky beriln
aratyn keseller, olary bejerilii barasyndaky baplaryny adam anatomiasynda
iki agzalary ulgamlary wrenilende, her bir ulgama hasy agzalar degilidigini
nygtap gemek in ulanmak bolar.
Muhammet Gamaz Trkmen Pygamber tebipiligi atly ylmy kitabynda
dermanlar we imitler hakynda azar. Alym dermanlary we imitleri yslary
bouna tanamaklygy, olary dzmlerini, tsirlerini dndirr. Ol ylyrymly
(dzmi ylyrymly bolan) dermanlara tirek aly asama a-da st aly tebigy
dermanlar degilidir diip nygtaar. nki sd dzminde suw, ag we gamak
bar. Dermany ysy iti bolsa, ol onu gyzgyn dermanlara, yssyz bolsa sowuk der-
manlara, ysy kadaly bolsa, orta hilli dermanlara degilidigini nygtap, dermanlary
agdayny ele bilip bolanlygyny dndirr.
Allatagala eri bolsa aba, gi etdik hem-de onda (smlikdir, miweler-
den) her drli gzel jbtleri ndrip-sdrdik. Biz muny Perwerdigrine dolanjak
her bend grkezme we atlama bolsun diip ele etdik etdik dir (Kaf sre-
si, 78 aatlar).

13
 Her bir musulmany mmkin boldugya Hudaa akynlamasy wajypdyr.
hli baarnygyny Allany buruklaryny we tagallalaryny bilmge sarp etmelidir.
Tagamlara boun sunup, gadaganlyklardan etleenso, ollary pedalysyny we
Hudaa akynlamagy has owlusyny tapmalydyr. nki ol zatlary pedasy her
bir ynsany z saglygyny goramalydygyna, dert-keselleri bejermelidigine alyp
barar. Saglyk erigat dileglerinde we ybadatlarynda talap edilen emrburukdyr.
Muhammet Gamaz Trkmeni dwnegi si barada bern maglumat-
lary rn nsi zne ekijidir. Ol bada Mminler sresini 12-14 aatlaryny
mysal getirr: Biz ynsany palygy arassasyndan aratdyk. Sora ony mkm
kararghde damja-tohum etdik. Bu damjadan lagta gan, ondan bir para et a-
ratdyk. Bu para etden skleri aradyp, sklere et gapladyk. Mkm karargh
dini goragly er bolan atgydyr. Ibn Mesgut Muhammet Pygamberi hadysyny
getirip:40 gnlp damjasyyz, 40 gnlp lagta gana wrlersiiz, ene 40 gnlp
bir para ete wrlersiiz dir. 4 ada jan berilr, hereketlenip balaar. 180
gnlk aga aamaga ukyplydyr, i dolusy bolsa 280 gndr. Her bir ynsanda 360
sany bogun aradylypdyr. Kellede 21 sk bar. Diler 32 bolup, 16-sy okarda, 16-
sy aakda erler. Ourga skleri 24 sany bolup, aakda art skne birler.
30 sany sk el sklerine, 28-si aak sklerine degilidirler.
agany dayny 3 sany perde rtr, olary biri dwnegi olday bolup, ol
gwredki aga gbegi sti bilen imit getirr.
Agazan bedeni howzy, damarlar oa baran arykdyr. Ol uzyn kd meze
agza bolup, okary bayna gyzyldek diilr. Ahyrky blegi derwezeban dilip
atlandyrylyp, suwuklyk iegelere ger. Agazany iinde tjmek, mahmal aly
gasynlar bolup, imiti sin eridir. Sora ine iege gelr. Beriln maglumat-
lary imit sidiri, jyns agzalary blmlerinde ulanmak bolar.

ANATOMIANY GYSGAA TARYHY

Drli ylymlara, ol sanda-da anatomia hem dogry dner aly, onu tary
hyny, sini esasy dwrlerini bilmek hkmanydyr.
Anatomiany esmeleri gadymy wagtlardan balanar. Ilkidurmu awylary
adam bedenini wajyp agzalaryny erleiini bilendiklerine dag diwarlaryndaky
suratlar hem aatlyk edr. Gadymy hyta Neszin dien kitabynda (b.e. nki
XIVII asyrlar) adam bedeninde saklanylan rek, bagyr, ken we baga agzalar
barada atlanylar. Aurweda hindi kitabynda-da (b.e. ki IXIII asyrlar) mus-
kullar, nerwler barada maglumatlar berilr.
Gadymy Msrde jesedi balzamirlemek bilen baglanyykly gazanylan stn
likleri anatomiany sdrmekde eterlik hmieti boldy. Anatomia blminde
has uly stnlikler antiki Gresiada bolupdyr. Gadymyeti beik lukmany Gip-

14
pokrat (460377 b.e. enli) lukmanylygy atasy dilip atlandyrylar, ol bedeni
gurluyny we temperamentini esasy drt grni hakyndaky ylmy kesgitln we
kelleanak gapagyny birne sklerini azan alymdyr. Aristotel (384322 b.e.
enli) kbir hawanlary kesip grende siirleri we nerwleri, skleri we ketirde
wkleri tapawutlandyrypdyr. Oa aorta termini degilidir. Gadymy Gresiada
ilkinji gezek Gerofil (340 .b.e. enli) we Erazistrat (300250 b.e. enli) adam je-
sedini kesip, ayp grpdirler. Gerofil (Aleksandria mekdebinden) kbir kellea-
nak nerwlerini, olary beniden ykan erlerini, beni perdelerini, kelle benini
gaty bardasyny sinuslaryny, onikibarmak iegni, gz almasyny bardalaryny we
ana grnli bedeni, ine iegni zni limfa damarlaryny azypdyr. Erazis-
trat (Aristotele degili Knidoss mekdebi) regi gurluyny takyklap, onu gabsa-
laryny, gan we nerw damarlaryny tapawutlandyrdy, olary arasynda hereketlendiri-
ji we duujy nerwleri kesgitledi.
Gadymyeti grnkli lukmany Klawdi Galen (131201) 12 jbt kel
leanak nerwlerinden 7 jbtini, muskullardaky birlesdiriji dokumany we nerwleri,
birne agzalary gan damarlaryny, sk daky gabygyny, baglajylary azdy,
ele-de anatomia hakyndaky maglumatlary jemledi. Ol agzalary iini azmaga
synanydy. Galen hawanlary (douzlary, itleri, gounlary, mamynlary, olbars-
lary) kesip grende alan maglumatlaryny hi-hili dndirmezden, adamy gurlu
yna geiripdir, bu onu alyy bolupdyr. Galen jandarlary (adamy) gurluyny
alla tarapyndan diip seredipdir we lukmanylyga (anatomia) teologia ga
rayny girizr. onun in Galeni ilerini buthana tarapyndan kp asyrlary
dowamynda ulanylandygy ttnden dldir.
Soky asyrlarda anatomia degili bolan aylar az dldir. Maglumatlar yg-
nalypdyr, ne olar jemlenilmndir. Irki feodalizm dwrnde (VX asyrlarda)
ewropa urtlarynda ylym sden galypdyr. Bu dwr Gndogar halklaryny
medenietini ssi, matematika, astronomia, himia bilimlerinde gazanylan
stnlikler bilen bellenilr. Gndogarda jesedi kesmek gadagan bolanlygy in
ol erde anatomiany kitaplar bouna wrenipdirler. Gippokraty, Aristoteli,
Galeni ileri arap diline geirilipdir. Bagdad hassahanasyny we onu anynda luk-
manylyk mekdebini esaslandyryjy Al Razydyr (Razes, 850923). Ibn Abbas (997 .
doglan) ol wagtda gadymyeti atly alymlaryny gnsini oklugy hakyndaky
pikirini rn batyrga adypdyr.
Ikinji myllykda herleri, swdany, medenieti smegi lukmanylygy
sdrmge tzeden itergi beripdir. Lukmanylyk mekdepleri drp balapdyr. Olar-
dan i ilkinjisi Salernoda, Neapola akyn mekdep aylyar, onda b ylda bir gezek
adam jesedini kesmek rugsat berlipdir. Ilkinji uniwersitetler aylyp balanar. XIII
asyrdan balap uniwersitetlerde lukmanylyk fakultetleri arylar. Oa seretmez-
den, buthana anatomiany smegine psgel berr. 1326-njy ylda Mondino da
Lussi (12751327) iki sany aal jesedini kesip, anatomia okuw kitabyny azyar.
15
XIVXV asyrlarda uniwersitetler yly dowamynda bir-iki jesedi kesmge hukuk
alarlar.
Leonardo da Wini we Andre Wezali anatomia aratyn uly goant godular.
Tzeden drei dwrni tanymal italialy alymy we suratysy Leonardo da Win-
i (14521519) 30 jesedi kesip, skleri, muskullary, regi we drli agzalary
kp sanly suratyny erkin ekr we ol suratlara dndirileri girizr. Ol adam
bedenini grnini we beden bleklerini de legli gatnaygyny wrenr, on-
dan baga-da muskullary toparlaryny kesgitlp, mehanikany kanunyna garay
esasynda olary iini dndiripdir.
Paduan uniwersitetini professory Andre Wezali (15141564) ylmy anato-
miany esaslandyryjy bolup durar. Ol jesedi kesip grr we hususy barlaglary
ny esasynda Adam bedenini gurluy barada (De Humani corporis fabrica)
diiln iini azar, 1543-nji ylda Bazelde apdan ykar. Wezali adam anato-
miasyny has takyk dogry we yzygiderli azar, ol Galeni ilerini alyslaryny
grkezr. Wezalini barlaglary we debaryjy ileri soabaka anatomiany
gli smegini kesgitler. XVIXVII asyrlarda onu okuwylary we girtleri
arkaly bir topar anatomia aylary, barlaglary, takyklamalary, dzedileri edilipdir.
Olar tarapyndan adam bedenini kp agzalary has giilein azylypdyr.
XVIXVII asyrlarda adam jesedini kplige grkezip kesipdirler, onun in
rite erler anatomia teatrlaryny (Paduede1594 , Bolonede1637 .) dre-
dip balaarlar.
Golland anatomy F. Rui (16381731) jesedi balzamirlemek usulyny kmil
ledirr, gan damarlaryna rekli maddalary gobermek bilen, ol dwur in ana-
tomia esbaplaryny (preparatlaryny) uly ygyndysyny dredr, ol sanda doga
etmezilikleri we ndogry sleri bolan preparatlary grkezr. Potr I Gollan
dia saparlarynyn birinde F. Ruiden 1500-den gowrak preparatlary Peterburgy
belli Kunst kamerasyna alypdyr.
Anatomia aylary fiziologiada hem barlag geirmegi esasyny dretdi. Is-
pan lukmany Migel Serwet (15111553), alty yldan so Wezalini okuwysy R.
Kolombo (15161559) gan regi sag arymyndan epine ken damarlary boun-
a ger dilen aklamany e srr. 1628-nji ylda anglialy lukman Uilam
Garwe (1578 1657) z ylmy iinde gany hereketi uly gan alawyny damarlary
bouna gendigini subut edr. Sol ylda Kasparo Azellini (15811626) z
limfa damarlary barada ii apdan ykar. XVIIXIX asyrlarda anatomia tze-
tze subutnamalar bilen balaar. Bolone uniwersitetini professory M. Malpigi
(16281694) mikroskopiki anatomiany balangyjyny goar, ol 1661-nji ylda
mikroskopy kmegi bilen gan kapillyarlaryny aar.
Adam anatomiasy bouna kitaplar we suratly atlaslar drp balaar. 1685-
nji ylda Amsterdamda golland anatomy Gotfrid Bidloo (16491713) Adam
bedenini anatomiasy atlasyny apdan ykarar.
16
 Atlas tebigy drilen 105 sany suratlardan durar. Ol rus diline terjime edilip,
Moskwa gospitalyny anyndaky lukmanylyk mekdebinde okuw gollanmasy bo-
lup hyzmat edipdir. Anatomiany okatmagy tgedip gurujysy professor Ledena
(Gollandialy) B.Albinus (16971770) 1726-njy ylda adamy beden sklerini,
1736-njy lda muskullaryny, sele-de 1747-nji ylda skleri we muskullary
suratlaryny, 1757-nji ylda limfa damarlaryny hem-de tk wenany anato-
miasyny azar, iini apdan ykarar. Limfologiany sdrmge italialy ana-
tom P. Maskanini (17551815) ileri, aratyn hem, Limfa damarlaryny taryhy
we ikonografiasy (1787) ii itergi beripdir. Deediriji anatomiany sdrmekde
J. Kuweni (17691832) ileri uly orun tutdy. Anatomiany has hmietli sdr-
mge F.K. Biin (17711802) Umumy anatomiany fiziologia we lukmanylyga
degililigini goulmasy ii ardam edipdir, onda dokumalar, agzalar we ulgamlar
hakynda azylypdyr. Embriologiany esasyny K. M. Ber (17921876) tutar, ol
adam tohumyny jgini aar we birne agzalary sini azar. jk na-
zaryetini T. wann (18101882) esaslandyrar, ol hawan bedenini gurluynda
umumy hsietini grkezr.
XIX asyry ahyrynda XX asyry baynda K. Toldt (18401920), A.Rauber
(18411917), W. paltegols (18611940), G.Braus (18681924), A. Benningof
(18901953) we bagalar tarapyndan dzlen adam anatomiasy bouna birne
gollanmalar we atlaslar ykyp balaar.
Gadymy Russiada lukmanylygy si hakyndaky maglumatlar golazma-
larda we buthana azgylarynda bolupdyr. Agzany gurluy hakyndaky maglumat-
lar XXIII asyrlardaky golazmalarda hem bolup, olary pikiri Galeni garayna
gabat gelr. Lukmanylyk we anatomia maglumatlary Buthana tertipnamasyna
X asyr, Swatoslawy ygyndysy XI asyr, Russkaa Prawda XIXII asyrlarda
diiln belli ilerde saklanylypdyr.
Gnorta dwletleri halklary (Gruzia, Ermenistan, Azerbajan, Orta Azia)
tze eamy birinji myllygynda gadymy grek filosoflaryny we lukmanlary
ny ileri bouna anatomia bilen tanypdyrlar. Adam anatomiasy bouna Azer-
bajanda Isy ur Rigi tarapyndan ykan Tibb (Medisina) kitabynda, Orta Aziada
Awesta kitabynda (gansyz damarlar hakynda, nerwler bolmagy mmkin) mag
lumatlar getirilr.
Filosof we lukman Omar Osman ogly dini rugsat bermezligine garamazdan,
jesetleri kesipdir we anatomiany wrenipdir.
XIXIII asyrlarda filosof Petrisi, lukmanlar Kanoneli we Kopili tarapyndan
Gruzia lukmanylyk golazmalarynda anatomia hakynda maglumatlar saklanyl
ar. XIXII asyrlarda ermeni lukmanlaryna ol dwr anatomia blmindki
sde gazanan stnlikleri belli bolar.
XII asyrda lukman Abusaid bizi zamanymyza enli etmn galan 17 blm-
den ybarat Anatomiany bean edip, onda agzalary we bedeni bleklerini
2. Sargyt 1665 17
gurluy barada azar. Anatomia hsietli kp maglumatlar Mehitara Gerasini
1184-nji ylda azan Ysytmalarda kedirmek diiln belli iinde saklanyp
dyr. Beleki iinde ol gz anatomiasyny azar, onu bardalary, nemi, mus-
kullary, agzany agtylygy dwp geirmekde esasy orun tutan merjenjik (gz
jwheri) hakyndaky bellikleri getirr.
XIXIV asyrlarda Ermenistanda birne okuw jalary uniwersitetleri (aka-
demialary) bolupdyr. Sanaine Akademiasynda alym lukman Grigori Magistr
okadypdyr. Tatawedaky belli uniwersitetde hem lukmanylyk ylmy wrenilipdir.
Biraz gijrk (XVXVI asyrlarda) Russiany klerinde lukmanylyk na-
zaryetine degili soraglary z iine alan we olardaky anatomia baradaky gysga
maglumatlar, beden gurluy barada (Wrata Aristotelewy a-da Gizlini gizlini)
tankydy derewler saklanylypdyr. Kp agzalary, beden bleklerini atlary, drli
bejeri we derman otlary erli we daary urt (Russiyada azylan we rus diline
latyn we grek dillerinden geirilen) golazmalarynda atlanylar.
1658-nji ylda Moskwany lukmanylyk mekdebinde anatomiany (skeletde),
hirurgiany, botanikany, farmakologiany wrenen ilkinji lukmanlary goberilii
boldy.
ol 1658-nji ylda filolog Epifani Slawineski (1675 . aradan ykan) uni
wersiteti talyplary in, anatomia okuw gollanmasy grnde azylan Wezalini
Epitome dilen iini rus diline terjime edr.
XVIIXVIII asyrlarda gnbatar urtlarynda mekdepler (akademialar) bo-
lupdyr, ol erde lukmanylyk, ol sanda anatomia okadylypdyr. Tartuda (Academia
Gustaviana, 1632 .), Wilen okary mekdebinde (1674 .), elgawede Akademia
Petrina (1775 .), Grodnoda Lukmanylyk akademiasy (1775 .), Russiada (Potr
I wagtynda) gospitallar gurlup, olarda lukmanylyk mekdeplerini hem aypdyrlar.
1707-nji ylda Moskwada gospital we medisina mekdebi esaslandyrylar. 1773-nji
ylda Peterburgda (Krontatda) lukmanylyk mekdepleri drp balaar.
Anatomiany Nikola Bidloo (16701735) Anatomia anajygy, The
atrum anatomicum diiln golazma kitaplary, ele-de M. I. ein (17121762)
tarapyndan dredilen birinji rus anatomia atlasyndan Syllabius corporis humani
(1774 .) okadylypdyr. 1757-nji ylda ol Gesteri Gysgaldylan anatomiasyny
rus diline terjime edipdir. Onu rus diline terjime eden adalgalary rus anatomia
adalgaynaslygyny dretmni baslangyjyny goupdyr.
Ilki Moskwany, ondan so Peterburgy lukmanylyk mekdeplerinde anato-
miany we baga dersleri (hirurgiany, fiziologiany, botanikany) mehur lukman
K. I. epin (17281770) rus dilinde okadar.
Russiada ylmy smeginde, 1724-nji ylda dredilen Ylymlar akademi
asy uly orun tutdy. Ylymlar akademiasyny anyndaky uniwersitetde anato-
mia dersinden M.W. Lomonosowy okuwysy, anatom akademik A. P. Protasow
(17241796) okadar, ol adam bedenini, agazany gurluyny we olary erine
18
etirn ilerini wrenen belli alym bolup, kp sanly anatomia adalgalaryny aw-
torydyr.
M.W. Lomonosowy teklibi bouna 1755-nji ylda Moskwada uniwersitet
aylar, 1765-nji yldan balap lukmanylyk fakultetinde anatomia okadylar.
Moskwadaky anatomia mekdeplerini sdrmekde Moskwa uniwersitetini ilkinji
rus professory, akademik S.G. Zybelin (17351802) uly goant gody. Onu Adam
bedenini gurluy barada we ony kesellerden goramagy usullary atly ii bellidir.
XVIII asyrda anatomia ylmy birne iler bilen balaar. S.G. Zybelini
okuwysy D.I. Iwanow (17511821) 1781-nji ylda Gapyrgara nerwleri gelip
ykyy baradaky iini apdan ykarar we simpatik stnini anatomiasyny
azar. A. M. umlanski (17481795) Bwrekleri gurluy barada disserta-
siasyny goraar, ol umagy kapsulasyny aar, bu kapsula rite edebiatlarda
umlanski Boumeni kapsulasy dilip wrenilr, ele-de peew akabalary
barada hem azar.
1783-nji ylda gbegene (akuerilik) sungatyny professory N. M. Ambo-
dikMaksimowii (17441812) awtorlygy esasynda apdan ykan Anatomia
fiziologia szlgi anatomia ylmyna uly goant goupdyr.
XIX asyry Moskwa anatomia mekdebini grnkli alymlaryny biri Mosk-
wa uniwersitetini anatomia mugallymy E.O. Muhin (17661850) bolup, onu
1821-nji ylda Anatomia kursy atly kitaby ykar. Ol kafedrada anatomia
muzeini dredr we rus anatomia adalgaynaslygyny esaslandyryjy hkmn-
de yky edr. Moskwa uniwersitetini professory I.M. Sokolow (18161872)
Anatomia hirurgia suratlaryny atlasy iini apdan ykarar we anatomia
muzeini tze grkezme esbaplary (preparatlar) bilen pjn edr.
Kp yllary dowamynda Moskwa uniwersitetini kadaly anatomia kafed
rasyna olbasylyk eden D.N. Zernow anatomia uly goant goupdyr. Ol anato-
mia okuw kitabyny awtorydyr, duu agzalaryny, uly benini arymaryny
gabygyny kelerini we gasynlaryny tgeini, ine iegni zli blegini
wrendi we Lombrozony reaksion nazaryetine tankyt bilen yky etdi.
Peterburg anatomia mekdebini esaslandyryjy akademik P.A. Zagorski
(17641846) bolup, ol teratologiany, deediriji anatomiany wrenr, agzany
gurluy we erine etirn ii bilen baglanyygyny barlygyny adar, anatomia
kitabyny azyar. P.A. Zagorskini has belli okuwysy I.W. Bualski (17891866),
anatom we hirurg, ol Anatomiahirurgia suratlary atly anatomia okuw ki-
tabyny apdan ykarar, jesedi balzamirlemegi usulyny hdrler.
Anatomiany we hirurgiany taryhynda N.I. Pirogow (18101881) aratyn
orun tutar. Moskwa uniwersitetinde zni lukmanylyk iine balap, ol Derptsk
(hzirki Tartu) uniwersitetinde anatomia we hirurgia bilen megullanmagyny do-
wam etdirr. N.I. Pirogowy teklibi bouna Lukman hirurgia akademiasynda
Anatomia instituty dredilip, lukmanlary anatomia taarlyk ulgamy k
19
milledirilr. N.I. Pirogow anatomia bilimini hakyky doly wrenmge uly ns
berr. Anatom hkmnde N.I.Pirogowy adam bedenini barlaglaryny dodurylan
jesedi kesiminde agzalary bir-birine we skelete bolan gatnaygyny kesgitlen
aratyn usuly hakyndaky ayy we grkezmeleri taarlamakda hyzmaty rn
uludyr. Kp yllary zhmet netijelerini N.I. Pirogow (18521859) dodurylan
adam bedeninde ugurlar bouna geirilen kesimler grkezilen Topografiki
anatomia atly kitabynda jemler.
N.I. Pirogow adam bedenindki fassialary we giilikleri wrendi. Onu Ar-
teria stnlerini we fassialary hirurgia anatomiasy (1838) atly ii birne
gezek apdan ykaryldy. N.I. Pirogowy galamyna Adam bedenini ekillendiri
anatomiasyny doly kursy (18431848) we ondan baga-da, anatomia we hi-
rurgia bouna kp barlaglar degilidir. Anatomia blminde N.I. Pirogow tara-
pyndan kp aylar edildi. N.I. Pirogowy ady bilen, boun burlugy, igni iki-
kelleli muskulyny aponewrozy, but kanalyny u halkasynda erlen dwn
we baga birne anatomiki emele gelmeler atlandyryldy .
Funksional anatomia we bedenterbini nazary blminde P.F. Lesgaft
(18371909) tanymal barlagy bolup, ol Nazaryet anatomiany esasy atly dp
li ii awtorydyr. P.F. Lesgaft Russiada nazaryet anatomiany esaslandyryjy ha-
saplanar. Ol muskuly ygrylmasyny esasynda sk maddasyny gurluyny
tgeini kanunladyryp azdy, gan damarlaryny, agzalary gurluyna we erine
etirn iine gr olary sini we zara gatnaygyny kesgitledi, agzalary we beden
bleklerini gan pjniliginde seplemeleri (anastomozlary) hmietini grkezdi.
Kiew anatomia mekdebini belli alymlaryny biri B.A. Bes (18341894)
bolup, ol bwregsti mzleri beni maddasyny gurluyny wrendi, ele-de kel
le benisini gabygyny gurluyny we pet piramida neronyny (Besi yjgi)
ady. D.H. Zernowy okuwysy M.A. Tihomirow (18481902) Arterialary we
wenalary grnleri (1900 .) atly kitaby eesidir.
F.A. Stefanis (18651917) adam bedenini limfa ulgamyny wrendi.
Harkowda belli anatom A.K. Belousow (18481908) damarlary nerw p
jniligini barlagyny geirip, anatomia grkezme esbaplaryna (preparatlaryna)
sanma usuly barada azdy. Ol G.M. Iosifowy we W.P.Worobowy mugal
lymydyr.
Tbiliside (1918 .), Azerbajanda (Bakuda, 1919 .), Irkutskide (1919 .),
Dakentde (1920 .), Minskde (1921 .), erewanda (1922 .) okary lukmanylyk
mekdepleri dredilip, anatomia kafedralary aylar.
rite morfologia (anatomia) ylmybarlag edaralary (institutlar we barlag-
hanalar) aylyp balandy. Ylmy barlaglary usullary arkaly stnlikli iler alnyp
baryldy we tze ylmy ugurlary dbi tutuldy.
Anatomiada funksional ugur sp, makroskopia we mikroskopia barlag
usullary arap, mikroskopia tehnikasy, rentgen we biometria usullary ginilein
ulanylyp balandy.
20
 Tejribe anatomiasy blminde Leningrad anatomia mekdebini esas-
landyryjy W.N. Tonkow (18721954) stnlikli iledi, ol kp yllary dowamynda
Leningraddaky Harby lukmanylyk akademiasyny anatomia kafedrasyna ol-
basylyk etdi. Ol kp sanly anatomlary (B.A. DolgoSaburow, G.F. Iwanow,
A.P.Lubomudrow, F.P. Markizow, K.W. Romodanowski we baga-da belli alym-
lar) mekdebini dretdi. Tejribe iine uly hmiet berip, ol sowa gan alanyygyny,
drli ertlerde gan damarlary maygaklygyny barlady, nerwleri gan pjni-
ligini, ilkinji bolup (1896 .) skeleti wrenmek in rentgen hlelerini ulanyp,
barlaglar geirdi.
ele-de W.N. Tonkowa embriologia we deediriji anatomia ileri
degilidir. W.N. Tonkow birne gezek ap edilen anatomia kitabyny awtorydyr.
B.A. Dolgo-Saburow (19001960) z mugallymyny ylmy ugruny dowam etdi. Ol
belli Seplemeler (anastomozlar) we adamda sowa gan alanyygyny ollary
(1956 .), Wenalary nerw pjniligi (1959 .) we beleki kitaplary awtorydyr.
Harkow anatomia mekdebini grnkli alymy W.P. Worobow (1876 1937)
bolup, ol wegetatiw nerw ulgamy bouna barlaglary, nerwleri wrenmekligi
usullaryny awtorydyr. W.P. Worobow adam regini we agazany nerw rm-
lerini azdy, ilkinjileri hatarynda hawanlarda nerwleri elektroandyryjylyk
usuly bouna nerw pjniligini wrendi. Ol b jiltli Adam anatomiasyny
atlasyny dretdi. W.P. Worobow beleki alymlar bilen bilelikde W.I. Lenini be-
denini gelejekki nesillere saklamak in dodurmak (balzamirlemek) taslamasyny
we iini erine etirdi.
G.M. Iosifow (18701933) limfologia mekdebini esaslandyryjy bolup, ol
bada Tomsk, ondan son Worone lukmanylyk institutlarynda anatomiany pro-
fessory bolar. Onu Adamy limfa ulgamy (1914 .) atly ii giden bellidir, ol
1930-njy ylda nemes dilinde apdan ykar.
B.N. ewkunenko (18721952) adam bedenini grnini hususy gurluy
we tgei baradaky ylmy iini erine etirdi. Sowet dwletinin ilkinji yl
larynda Moskwa uniwersitetini anatomia kafedrasyna (1930-njy yla enli)
D.N. Zernowy okuwysy P.I. Karuzin (18641939) olbylyk edr. Ol bir-
ne lukmanylyk institutlarynda (Astrahan, Minsk, Smolensk, Tbilisi) anatomia
kafedralaryny amak in guramaylyk ilerini geirr we Plastiki anatomia
in gollanma (1921 .), Anatomia adalgalaryny szlgi (1928 .) eserleri
azarydyr. Moskwa uniwersitetini (1930-njy yldan Moskwany I-nji lukmany-
lyk instituty) kafedrasy bouna P.I. Karuzini girdi, W.N. Tonkowy okuwysy
G.F. Iwanow (18931955) bolup, ol Adamy hromaffin we interrenal ulgamy
(1930 .), rek-damar ulgamyny nerwleri we duu agzalary (1945 .) atly
kitaplary, anatomia bouna iki jiltli gollanmany (1949 .) eesidir. Adamy
we hawany limfa ulgamyny i anatomiasyny wrenmekde G.M. Iosifowy
okuwysy D.A. danow (19081971) zni uly goandyny gody, ol ilki Gorki,
ondan so Tomsk lukmanylyk institutlarynda, Leningrady sanitariagigie-
21
na, 1956-njy yldan Moskwany 1-nji lukmanylyk institutynda anatomiadan
professor bolup iler we zni kp sanly girtlerini etidirr. D limfa
akymyny we gwrni ba limfa kollektorlaryny we dwnlerini hirur-
gia anatomiasy (1945 .) atly ylmy kitaby in SSSR-i Dwlet baragyna
mynasyp boldy. Onu 1952-nji lda Limfa ulgamyny umumy anatomiasy we
fiziologiasy atly ylmy kitaby apdan ykdy.
Moskwany 2-nji dwlet uniwersitetini (1930-njy yldan Moskwany II luk-
manylyk instituty) anatomia kafedrasyna 1944-nji yla enli, kelle we ourga
benisini geiriji ollary bouna iln, belli alym prof. A.A. Dein (18691945)
olbaylyk edr.
Moskwany II lukmanylyk institutynda 1930-njy ylda pediatria fakulteti
dredilenligi sebpli, tze aylan kafedra 1931-nji yldan 1953-nji yla enli prof.
P.P. Dakonow (18821953) olbaylyk etdi. 1944-nji yldan 1959-njy yla enli
Moskwany II lukmanylyk institutyny bejeri fakultetini anatomia kafedrasy-
na W.N. Ternowski (18881976) mdirlik etdi, ol anatomiany belli taryhy-
lary Wezalini, Galeni we belekileri ilerini rus dilinde apdan ykarylma-
gyny gazandy. 1959-njy yldan 1983-nji yla enli Moskwany II lukmanylyk
institutyny anatomia kafedrasyna RLYA akademigi prof. W.W. Kuprianow
olbaylyk etdi, onu ileri nerw ulgamyny, damarlary nerw pjniligini, mik
rosirkulasia ulgamyny, anatomiany we lukmanylygy taryhyny wrenmekli-
ge bagylanandyr.
Anatomiany taryhynda M.F. Iwaniski (18951969) belli yz galdyrdy, ol di-
namiki we proeksion anatomia blminde iledi, Moskwany bedenterbie ins-
titutynda anatomia kafedrasyna olbaylyk etdi. Limfa ulgamynda barlag geiren
belli kiewli anatom M.S. Spirowdyr (18921973).
Antropologiany soraglaryna W. W. Bunagy (18911979) barlaglary ba
gylanandyr.
XX asyry ortalaryndan anatomia blmine degili birne ylmy ugurlar s-
tnlikli sp balady.
Olara SSSR-i medisina ylymlar Akademiasyny we souz respublikala
ryny ylymlar Akademialaryny akademikleri, habary agzalary we beleki gr-
nkli alymlar olbaylyk etdiler.
Mikrosirkulator akymlar baradaky barlag ilerini netijeleri W.W. Kup
rianowy, onu igrlerini we okuwylaryny (II MLI) ilerinde orun tutar.
Mikr osirkulasia meselesini taslamasy we toplum ileri in (1977 .)
W.W. Kupriyanowa Dwlet baragy berildi.
Gyraky (periferik) nerw ulgamyny sdrmegi soraglaryna we iki agzalary
reinnerwasiasyna bagyslanan iler D.M. Goluba (Minsk) degilidir, ol hem
(1974 .) Dwlet baragyna mynasyp boldy. Limfa ulgamyny tejribe anatomiasy
bilen .I. Borodin we onu okuwylary (Nowosibirsk) megullanarlar. regi

22
we onu gan damarlaryny funksional anatomiasyny N.A. Dawahiwili we onu
mekdebi (Tbilisi) wrenr.
Daglyk beik erlerde ugunlamak hadysasynda agzalary tgemelerine
bagylanan ileri .A. Rahimow (Duanbe), nerwleri gurlubarlaglary A.P. Ra
hiew (Alma-Ata), wenalary anatomiasy, agzalardan we dokumalardan limfa
aky ollaryny, limfa dwnlerini we immun ulgamyny beleki agzalaryny
gurluy baradaky barlaglara M.R. Sapini we MLI-ni kafedrasyny igrlerini
(Moskwa) ileri bagylanandyr.
Lukmanylyk institutlaryny kafedralaryndaky, morfologia barlaghana-
laryndaky anatomlary uly topary, adam bedenini gurluyny hususy, adaty, jyns
aratynlyklaryny wrenrler.
Tejribeleri esasynda, hawanlarda agzalary we dokumalary i (funksional)
aratynlyklary, gurlulary barlanylar. Alym anatomlar lukmanylyk ylmyny na-
zaryetine we amallaryna belli goantlaryny goarlar.

TRKMENISTANDA ANATOMIA YLMYNY SI

Kp urtlada okary lukmanylyk okuw jalary drp balandan so, 1932-nji

ylda Trkmenistanda lukmanylyk instituty aylar we ilkinji adam anatomiasy
kafedrasy dredilr. Adam anatomiasy kafedrasyna Russia Federasiasyndan
gelen alym anatomlar D.I. Kirika (19321934), S.S. Danilow (19341966), S.Z. Ro
zenman (19671990) olbaylyk etdiler.
S.S. Danilow (1938 .) regi ken stnini deigini proeksiasyny
kesgitlen agdalar atly ii bouna ylymlary doktory dissertasiasyny go-
rady.
S.S. Danilowy olbacylygynda kp sanly ylmy igrler taarlanyldy. Olar-
dan J.H.Hudaberdiew, L. P. Katunina, M. M. Lysenko we bagalar, kp yllary
dowamynda lukmanylyk institutyny adam anatomiasy kafedrasynda ilediler.
Trkmenistanda anatomia ylmyny dbni esaslandyryjy prof. S.S. Da
nilowy okuwysy J. H. Hudaberdiew (19231992) bolup, ol adam bedenini
ay dowamynda tgeini, antropologiany we anatomiany taryhyny wren-
di we ol 200-e gola ylmy ileri awtorydyr.
Onu 1974-nji ylda Anatomia adalgalaryny latyna trkmene szlgi
apdan ykdy. Bu szlk talyplara we lukmanlara anatomiany trkmen dilinde
wrenmekde hemaaty boldy.
1967-nji yldan t 1990-njy yla enli adam anatomiasy kafedrasyna prof.
S.Z. Rozenman (19251996) olbaylyk etdi. Onu olbaylygynda kafedrany
igrleri we okuwylary Iki agzalary gan damarlaryny grn anatomiasy
diiln ii erine etirdiler. Onu okuwylary K.S. Saparow (19381997), R.A. I
muhammedowa (19421990), S.A. Gurbanberdiewa (19431993), G.A. Sala-
23
 monowa (1980 .) bagry, keni,
iegeleri damar ulgamyny wrendiler.
1985-nji ylda adam anatomiasy
kafedrasyndan arylan, pediatria fakul-
teti in nietlenen adam anatomiasy
kafedrasy dredildi. Oa prof. S.Z. Ro
zenmanyn okuwysy R.P. Haydowa
(19851999) olbacylyk etdi.
R.P. Haydowa Bwrekleri seg-
ment gurluy bouna gan pjniligini
grnleri atly ylmy ii stnde
iledi. ol bir wagty znde kafedra-
da birne ugurlar bouna iler alnyp
baryldy: A.M. Gullyewa Kekirdegi
muskullaryny nerw pjniligi
(1990 .), J.P. Nazarow, N.A. Rizaewa,
S.D. Agoewa Gyraky immun agzala
ryny morfologiasy diyiln ylmy is
leri erine etirdiler.
1999-njy ylda adam anatomiasy
kafedrasy topografik anatomia we
operatiw hirurgia kafedrasy bilen bir
ledirildi we oa G. O. Bimow ol
baylyk edr.
Alym anatomlary barlaglary luk-
manylyk ylmyna we nazaryetine kes-
gitli goantlaryny goarlar.
1-nji surat. Adamy bedeninde oklary Trkmenistany anatomlaryny
we tekizlikleri shemasy uly topary kafedrada we morfologia
1 wertikal (dik) ok; 2 frontal tekizlik; barlaghanalarynda adamy iki agza
3 kese tekizlik; 4 kese ok; 5 sagittal
laryny gan pjniligini grn ana
ok; 6 sagittal tekizlik.
tomiasyny tejribe wagotomiadan so
wrenmekligi mesele edip godular. ol sanda hem a, ahsy we jynsy gurlu
aratynlyklaryny wrenmek gz nde tutular.
Bizi hormatly Prezidentimiz Gurbanguly Berdimuhamedowy alymlary
nde goan meselelerini zgdine bizi alym anatomlarymyz hem zlerini
saldamly goantlaryny goarlar.

24
 TEKIZLIKLER WE OKLAR

Adam bedenini giilikde erleiini, onu blmlerini bir-birine gr

gatnaygyny bellemeklik in tekizlikler we oklar baradaky dnje pedalanylar
(1-nji surat ). Bedeni adaty agday, haanda adam dik durup, aaklary bilelikde,
eli aasy e zlenip duran agday hasaplanylar. Adam, beleki ourgalylar
aly ikitaraplayn (bilateral) simmetria gurlua eedir, onu bedeni iki sany sag
we ep arymlara blnr. Olary arasyndaky arak dik (wertikal) erleen or-
taky (median) tekizlik bolup, sagittal ugur (lat. sagitta pekam) bouna den
yza ugrukdyrylandyr. Bu tekizlik ele hem sagittal dilip atlandyrylar.
Sagittal tekizlik bedeni sag arymyny (sagky dexter) ep arymyndan
(epki sinister) ayrar. Wertikal tekizlikde, sagittala perpendikular ugrukdyry-
lan we bedeni ki blmini (ki anterior) yzky blminden (yzky poste-
rior) ayran tekizlik frontal tekizlik (lat. frons mala) dilip atlandyrylar.
Bu tekizlik zni ugry bouna mala tekizligine gabat gelr. Sinonim adalga-
lary ki (anterior) we yzky (posterior) agzalary erleileri kesgitlenende
garyn a-da wentral (ventralis), arka a-da dorzal (dorsalis) grninde
gabat gelr.
Kese (gorizontal) tekizlik iki klere perpendikular ger we bedeni
aakda erleen bolmlerini (aaky inferior) okarda erlen blmlerinden
(okarky superior) ayrar.
Bu tekizlikleri: sagittal, frontal we kese (gorizontal) adamy bedenini
drli nokatlaryndan geirmek mmkindir, tekizlikleri sany erkin bolup bilr. Te-
kizliklere gr ugurlary (oklary) seljermek bolar, olar agzalary adam bedenini
erleiine gr ugruny aladar. Wertikal (dik) ok (wertikal verticalis) duran
adamy bedenine dikligine ugrukdyrylandyr. Bu ok bouna ourga stni we onu
ugry bouna atan agzalar (aortany d we garyn blmleri, d limfa akary,
gyzyldek) erler. Dik (wertikal) ok uzabo oka (uzabo longitudinalis) ga-
bat gelr, ol adam bedenini dik ugruna geip, ne onu giilikde erleiine
bagly bolman, ahyrlary (aak, el) a-da agzany dikligine uzyn legleri, onu
belekilerini stnden agdyklyk edr. Frontal (kese) ok (kese tranversus,
transversalis) ugry bouna frontal tekizlige gabat gelr. Bu ok sagdan epe a-da
epden saga ger. Sagittal ok (sagittal pekam sagittalis) edil sagittal tekizlik
aly den yza ugur bouna erler.
Agzalary we bedeni blmlerini erleilerini wrenmek in, anatomik
adalgalary dzmine girn aakdaky kesgitlemeler ulanylar: medialis medi-
al, igapdal, eger agza (agzalar) ortaky tekizlige akyn erlese; lateralis late-
ral (gapdal), dagapdal, eger agza ortaky tekizlkden dada erlese; intermedius
aralyk, eger agza iki goy emele gelmeleri arasynda erlen bolsa; inter-
nus iki (ide erler); externus daky (dada erler), haanda agzalar
25
(a-da bedeni blmleri) tekizlikleri iinde a-da onu daynda erlendikleri
in adylar; profundusu (u erlen) we superficalis zle (zle
erler), durli ulukda erlen agzalary erleiini kesgitlemek in.
okarky we aaky ahyrlar hakynda azylanda rite adalgalar ulanylar.
Ahyry balangyjyny, gwr akyn erlen blmini bellemek in proximalis
proksimal (gwr akyn) diiln kesgitleme ulanylar. Bedenden daladyrylan
ahyry medany distalis distal, daladyrmak diip atlandyrylar. okarky
ahyry aa gr sti palmaris aa, aa sti a-da volaris aa tarapynda,
aaky ahyrda dabana gr plantaris dabanasty sebitinde erler. Bilek gyrasy,
bilek skni erlen tarapynda radialis bilek, tirsek ski tarapyndan ul-
naris tirsek dilip atlandyrylar. Injikde, kii injik skni erlen gyrasy
fibularis kii injik, gabadynda uly injik skni erlen erine tibialis
uly injik gyrasy dilip bellenilr.
Agzalary (rek, kenler, plewra we belekiler) araklerini erleiini
kesgitlemek in, bedeni stnde adamy bedenini dikligine ugrukdyrylan dik
(wertikal) yzyklar geirilr.
ki ortaky yzyk (linea mediana anterior) adam bedenini ki stn-
de, sag we ep arymlaryny arasyndaky arakden ger. Yzky ortaky yzyk
(linea mediana posterior) ourga stnini ugry bouna, ourgalary geri
sntgilerini depelerini stnden ger. Her tarapdan bu iki yzyklary ara
synda bedeni stnde birne yzyklary geirmek bolar. D yzyklary (linea
sternalis) d gyrasy bouna, ortaajyk yzygy (linea medioclavcularis)
ajygy ortasyndan geip, kplen, gws mzini emzigine gabat gelr. unu
bilen baglanyykda (linea mammilaris) emzik yzygy dilip atlandyrylar. ki
goltuk yzygy (linea axillaris anterior) goltuk ouny adybir gasynyndan (plica
axillaris anterior) balanar. Ortaky goltuk yzygy (linea axillaris media) goltuk
ouny i u nokadyndan balanar, yzky goltuk yzygy (linea axillaris poste-
rior) adybir gasyndan (plica axillaris posterior) balanar. Pile yzygy (linea
scapularis) pilni aaky burundan, ourgaany yzyk (linea paravertebralis)
ourga stnini ugry bouna, gapyrgakese bogunlaryny stnden ger.

JKLER. DOKUMALAR

jk bu janly bedeni gurlu blejigidir. Gatadan dretme (kpelme),

madda alygy we aay beleki hsietlerini ze ykmasy jk derejesin-
de amala ayrylar we jk gurluyny esasy elementleri proteinleri gn-
den-gni gatnamagynda geyr. F. Engels aay bu protein bedenjiklerini
aamak ukyby bolup, olary mhm pursady daky we iki gurawy arasyndaky
madda alygy geip, bu hadysa bolmadyk wagtynda aay hem bolmaar diip
azar.
26
 Her jk ylyrymly ulgam bolup, mazy
we dzmine organellalar girn sitoplazmany
saklaar.
jk mikroskopiki emele gelmedir. Onu
ululygy birne mikrometrden (kii limfosit-
ler) 200 mkm-e (umurtga jgi) enli bolar.
jkleri grni drli-drldir. Adamy be-
deninde tegelek, ik grnli, asy, kub, priz
ma, silindr, yldyz ekilli, sntgili jkler
hem bar. Meselem, kbir jkler (neronlar)
zlerini sntgileri bilen 1,5 m uzynlyga enli
etrler.
jgi gurlusy ylyrymlydyr. Her
jk dayndan jk bardasy sitolemma
(plazmolemma) bilen rtlip, onu dzmini
daky guraw bilen kledirr. Ol arymge-
iriji biologik perde bolup, daky, aralyk, iki
gatlaklardan durar. jk bardasy zni 2-nji surat. Birgatly epiteliany
drli grnleri (shemasy)
dzmi bouna ylyrymly lipoprotein komp a silindr; b kub; asy (tekiz);
leks hasaplanar. jk bardasyny sti bilen 1 epitelia, 2 erlen birlediriji
onu iine we dayna maddalary transporty dokuma.
we goy jkler hem-de jgara maddalar
bilen aragatnaygy amala ayrylar.
jgi iinde genetiki maglumaty sak
laan we proteinleri sintezine gatnaan
mayz (lat. nucleus, grek. karion) erlesr.
Mayz, kplen, togalak a-da snmek ekilde
bolar. Mayz asy jklerde tekiz ekilde, ak
gan jklerinde (lekositler) taajyk a-da
noba ekilli bolar. Adamda eritrositler, gan
plastinkalary (trombositler) mayz saklamaar.
Mayz iinde ine perinuklear boluk er
leen daky we iki mayz perdesi bolan ka-
rioteka bardasy (grek. karyoteca, lat. nukleo-
membrana) bilen rtlendir. Mayz iinde bir
a-da iki mayzjyk we dykyz dne a-da zo- 3-nji surat. Kpgatly
lak ekilli gurluly hromatin saklaan nukleo bunuzlamadyk asy (tekiz,
skwamoz) epitelia
plazma bilen doldurylan bolar. Mazy twe- 1 zle gatlagy; 2 bazal (esas)
reginde sitoplazma (cytoplasma) erler. gatlagy; 3 erlen birlediriji
Sitoplazmany dzmine gialoplazma, or dokuma.
27
ganellalar we sitoplazmatiki garyndylar girr. Gialoplazma bu sitoplazmany
organellalar bolmadyk maddasydyr. Bu ylyrymly arym suwuk emele gelme we
onu grni arym dury bolup, polisaharidleri, proteinleri we nuklein kislotasyny
saklaar (hyalinus ana ekilli). Gialoplazma jgi madda alygyna gatnaar.
Organellalar diip kesgitli gurluy bolan we rite ii erine etirn jgi
hemielik bleklerine adylar. Organellalara sentrosoma (jk merkezi, sito-
sentr), mitohondrialar, iki torly enjam (Golju toplumy), sitoplazmatiki (endo
plazmatiki) tor, lizosoma degilidir. Sentrosoma, kplen, mazy a-da torly en
jamy twereginde erleip, jkleri blnmek dzmine girn we hereketli
kirpikleri we gutikleri emele gelmegine gatnaan iki sany dykyz emele gelme
sentriolalary saklaar.
Mitohondrialar jgi energetiki agzasy hasaplanyp, okislenme we fos
forlama hadysalara gatnaar. Olar sri ekilde we iki gapdaly bolan iki gatly
mitohondrial perde bilen rtlip, daky we iki gatlardan durar. Iki mitohondri-
al perde gasynlary (mitohondrial kekeler) kristallary emele getirr. Kristallar
mitohondrialary (matriks) iindkileri birne boluklara blr.
Golju kompleksi (iki torly enjam) gabarak, turbajyk ekilde bolup, mazy
twereginde erler. Ol proteinler bilen baglanyyga girn polisaharidleri sin-
tezler we jge wajyp maddalary alygyna gatnaar. Endoplazmatiki (sito-
plazmatiki) tor dnesiz (ylmanak, agranular) we dneli (granular) grnde bol
ar. Dnesiz endoplazmatiki tor aglary we polisaharidleri alygyna gatnaan
ownuk blejiklerden we turbajyklardan emele gelr. Ol steroid maddalary blp
ykaran agzalarda bolar. Dneli endoplazmatiki tor blejiklerden, turbajyklar-
dan we gatlajyklardan durup, gialoplazma tarapdaky diwarynda ownuk, togalak
ekilli dwnler ribosomlar grninde bolar, olar kerlerde toplanyp poli-
ribosomlary (polisomlary) emele getirr. Dneli endoplazmatik tor proteinleri
arabaglanyyk usulyna gatnasar. Sitoplazmada hemie drli maddalary zbadak
toplumy erleip, olar sitoplazmatiki garyndylar dilip atlandyrylar. Olar protein,
ag, pigment we beleki emele gelmeler bolup biler.
jk bitewi kp jkli bedeni bir blegi hasaplanyp, ol zni diriligini
saklamak in, dasky guraw aragatnaygyny (madda alygy) pjn edn h-
siyetli hli ileri erine etirr. jkler ele hem gyjyndyryjy hsiete eedirler
we blnmek arkaly kpelmge ukyplydyrlar. jkde madda alygy (jgii
biohimiki hadysalar, proteinleri, fermentleri arabaglanyyk usuly) energiany
har edilmegini we boadylmagyny hasabyna ger. jkleri hereketi ze
ykan we itn gbermeler grninde (lekositlere, makrofaglara hsietli ame-
boid grnli hereketi), jkleri erkin stndki plazmatiki sntgiler kirpikler
yrgyldyly hereketi erine ertirn (dem aly ollaryny nemli bardasyny rtn
epiteli) a-da uzyn sntgilergutikler (mysal in, spermatozoonda) arkaly

28
amala ayrylar. ylmanak muskul jkler we ylgymly (kese zolakly) muskul
smleri ygrylanda znin legini tgedip bilr.
Bedeni bo aly we si jkleri sanyny kpelmegi we olary tapawut-
lylygy arkaly amala ayrylar. Uly bedende jkleri kpelmegi esasynda tzele-
nip duran jklere epitelial, birlediriji dokumany, gany jkleri degilidir.
Kbir jkler (nerw jkleri) kpelme ukyplaryny itirrler. Kbir jkler
adaty ertlerde kpelmn, aratyn agdada bu hsiyete ee bolarlar (regenera-
sia hadysasy).
jkler 2 ol bilen blnr. Gni dl blnii (mitoz, kariokinez) birne
dwrden durup, ylyrymly jk tzeden guralar. Gni (neke) blnii (ami
toz) serek du gelr we olary mazyny ululygy bouna de a-da de dl
2 blege blnmegi bolar. Goulan jyns jkleri aratyn blnmesi meoz bo-
lup, onda tohumlanan jkde galan hromosomlary 2 esse azalmasy bolar. ular
aly blnmede jkleri gen enjamyny tzeden gurnalmagy bolar. jgi bir
blnmeden indiki blnm enli bolan wagt aralygyna onu aay dwri diip
atlandyrylar.
jkler dokumalary dzmine girr.
Dokuma bu taryhy guralan jkleri we jkden daary madda birligi bo-
lup, birmeze gelip ykyy, gurluy we ii bouna birledirilr.
Adam bedeninde dokumalary drt grni tapawutlandyrylar: epitelial, bir
lediriji, muskul we nerw.
1. Epitelial dokuma a-da epiteliaagynda gowak smli birlediriji do-
kuma erleen, esas perdede atan jkleri gatlagydyr. Bu jkler derini, nemli
bardany rtp, bedeni daky gurawdan klendirrler we rtji hem-de gorag
ilerini erine etirip, iki we daky mzleri ii dokumalaryny emele getirrler.
Kp gatly (bunuzlaan, bunuzlamaan we gei) we bir gatly (silindr, kub, te-
kiz) epitelialar tapawutlanar. Deri bunuzlaan kp gatly (tekiz) epitelia bilen,
(2-nji surat) nemli barda gurluyna we iine baglylykda bir gatly silindr (agazan,
dem aly ollary trahea, bronhlar) a-da kpgatly, tekiz, bunuzlamaan epi-
telia bilen (agyz boslugy, damak, gyzyldek, gni iegni ahyrky blegi) rtlr
(3-nji surat). Peew ykaryjy ollary nemli bardasy gei epiteliasy bilen rt-
lendir. Seroz barda (garyn perdesi, plewra) bir gatly, asy epitelia bilen rtlendir
(mezoteli).
2. Birlediriji dokuma gurluy we ii bouna rn drldir. Onu in kol
lagen, maygak, retikular smden we esasy maddadan duran jgara madda
we jkleri bolmaklygy hsietlidir. Hususy, ketirdewk we skli birlediriji
dokumalary tapawutlandyrylar. Hususy birlediriji dokuma aratyn hsietli (re-
tikular, nemli, agly, pigmentli) gowak we dykyz smli birlediriji dokuma
hasaplanar. Birlediriji dokuma daan, gorag (mehaniki) ilerini (dykyz smli
birlediriji dokuma, ketirdewk, sk), trofiki (imitlendiriji) ii (gowak smli
we retikular birlediriji dokuma, ele hem gan we limfa) erine etirr.

29
 4-nji surat. Birlediriji dokuma
a gowak smli birlediriji dokuma; 1 fibroplast; 2 maygak (elastic) sm; 3 limfosit;
4 gistiosit; 5 kollagen sm; b durkuna etmedik dykyz smli birlediriji dokuma;
1 kollagen smleri desseleri; 2 fibroplastlary mayzlary.

Gowak smli birlediriji dokumada belli mukdarda drli jk dzmle-

ri (fibroblastlar, makrofaglar, plazmatik jkler we belekiler) we esasy madda
tertipsiz ugrukdyrylan smler erler. Bu dokuma gan damarlaryny ugrunda
erler (4-nji a surat).
Retikular jklerden we retikular smlerden duran bilediriji dokumany
grni, retikular birlediriji dokuma hasaplanar. Ol gan emele getiriji agzalary
we halkalarynda gan jkleri erleen immun ulgamyny agzalaryny (sk i-
ligi, timus, badamjyklar, limfa dwnler, toparlayn we ekelein limfoid dwn-
jikler) esasyny emele getirr. Fibroblastlary sitoplazmasynda gowak smli
birlediriji dokumany a jklerine ag garyndylary ygnanar, ele dokuma
agly dokuma wrlr. agly dokuma derini astynda emele gelr, esasan hem
ylmanak perdni (bruina) astynda we iagda has sen bolar.
Dykyz smli birlediriji dokuma gutarnykly etimedik bolup, kp san-
ly bilediriji dokuma smleri gr olaarlar we olary arasynda az mukdarda

30
jk dzmleri (meselem, derini tor-
ly gatlagy) saklanar (4-nji b surat). Ter-
tipli dykyz birlediriji dokuma sm
desselerini tertipli bir ugra erleii bi-
len tapawutlanar (baglajylar, siirler).
Ketirdewk dokumasy 23 jk-
den ybarat bolup, toparlayn erlen
ketirdewk jklerden (hondrositler)
we goalan agdada erlen esasy
maddadan duryar. arymdury, dayndan
ketirdewk sti bilen rtlen a ketir-
dewk jkleri emele getirn gialin
ketirdewk dokuma (5-nji surat) tapa
wutlandyrylar. Gialin ketirdewkden
bogun, gapyrga, epifizar ketirdewk
5-nji surat. Gialin ketirdewk
ler gurlandyr. Kollagen smli ketir-
1 perihondri (ketirdewk sti);
dewk dokuma esasy maddasynda kp 2 ketirdewk zolagy a ketirdewk
mukdarda kollagen smleri saklap, jkleri hondroblastlar bilen; 3 ke
olar ketirdewge mkm berkligi berr. tirdewk esasy madda; 4 hondrositler
Kollagen smli ketirdewkden our topary (etien ketirdewk jkleri).
gara diskleri fibroz halkalary, bogu-
nii diskler we meniskler gurlandyr. Bu ketirdewk dokuma ekgeaaky we
dajyk bogunlaryny bogun stlerini rtp durar. Elastiki ketirdewk doku-
ma esasy maddasynda kp mukdarda ylyrymly olaan magak smleri sak
lap, sary rekde bolar we eeligi bilen tapawutlanar. Bu dokumadan kekirdegi
pahna grnli, ah grnli ketirdewkleri, kekirdegi ses sntgisi, kekirdegsti
(gapagy) gulak elkeni, eidi turbasyny we daky eidi geelgesini ketirdewk
blegi gurlandyr.
Sk dokumasy aratyn mehaniki hsietleri bilen tapawutlanyp, dzminde
sk dokumasyny esasy organiki dzm blegini (ossein) smleri we organiki
dl duzlary saklaan, hek sidirilen jgara madda bilen berklenen sk jkle-
rinden ybaratdyr (6-njy surat).
Adam bedeninde esasy orny imitlendiriji (trofiki) we gorag ileri erine e-
tirn gan we limfa tutar. Ganda we limfada suwuk, ylyrymly dzmli esasy
madda (plazma) we onda garyndy grninde jkler bolar. Gany plazmasynda
mayzsyz jklereritrositler (4 500 0005 000 000 1 mm3 ganda, a-da 4,5
5,0x1012/l ), lekositler (40009000 1 mm3 ganda a-da 4,09,0x1012/l ), olary
arasynda dnesiz (limfositler, monositler) we dneli (netrofil, asidofil, bazofil,
ele hem 1 mm3 ganda 150.000300.000 (300,0109/l), bolan gan plastinkalary
(trombositler) tapawutlandyrylar.
31
 6-njy surat. Sk dokumasy
a kii ulaltmada; b uly ulaltmada; 1 sk daky gabygy (skday); 2 osteony gatlak
lary; 3 merkezi kanallar (osteony kanaly); 4 sk jkleri (osteositler).

Limfareksiz, az-kem bulanyk suwuklykdyr. Ol plazmadan we jklerden

durar. Gyraky limfada merkeze garanda limfositler az bolar. Kadada eritrosit-
ler limfada bolmaar. Gan we limfa bedeni iki gurawyny dzn we aay
ijeligini pjn edn dokuma hasaplanar.
3. Muskul dokumasy adam we hawan bedeninde hereket hadysalaryny
amala ayrar. Ol rite ygrylma gurlulymiofibrillere eedir. ylgymsyz (yl
manak) we ylgymly (kese yzyklyskelet) muskul dokumalary tapawutlanar.
ylgymsyz (ylmanak) muskul dokumasy ik ekilli jklerden durar. Bu jk
ler gan we limfa damarlaryny diwarlarynda, ii bo agzalary (agazan, iege,
peew ykaryjy ollar, atgy we belekiler) diwarlarynda muskul gatlagyny emele
getirrler (7-nji surat). ylgymsyz (ylmanak) muskul dokumasyny ygrylmasy
erksiz bolup ger (wegetatiw nerw ulgamy tarapyndan pjn edilr). ylgymly
(kese yzykly) muskul dokumasy skelet muskuly bolup, snk leerlerini herekete
getirr, ele hem kbir iki agzalary (dil, damak, gyzyldegi okarky blegi
we belekiler) dzmine girr. ylgymly (skelet) muskul dokumasy drli agty-
32
 7-nji surat. ylgymsyz (ylmanak) muskul jkleri (miositler)

lyk dwji hsiete ee bolan garamtyl we agty medanlary (yzyklar, diskler)

gezekleip, ylyrymly gurlan kp mayzly kese yzyk muskul smlerinden
durar (8-nji surat). Skelet muskulyny ygrylmasy a tarapyndan gzegilik edil
r. regi muskuly hem muskul toplumyny emele getirn muskul jklerin-
den (rek miositlerinden) ybarat. rek muskul dokumasy mikroskopiki gurluy
bouna skelet (kese yzyk) dokumasyna meze, ne regi muskulyny yg
rylmasy erksiz bolup ger.
4. Nerw dokumasy aratyn gurluy we ii bilen tapawutlanan nerw
jklerinden we daan, imitlendiriji, gorag we klendiriji ileri erine etir
n neroglialardan ybaratdyr. Nerw jkleri we neroglia morfologiki we i
tadan eke-tk nerw ulgamyny emele getirr. Ol bedeni daky guraw bilen
arabaglanyygyny amala ayrar we onu btewiligini pjn edn iki ileri
deagramlylygyna gatnaar (gumoral ulgam gan we limfa bilen bilelikde). Nerw
ulgamyny gurlu i birligi, bedeni we drli uzynlykda sntgileri bolan nerw
jgi (nerosit, neron) hasaplanar. sntgileri sanyna layklykda bir sntgili

8-nji surat. ylgymly (kese zolakly) muskul dokumasy

1 muskul smleri; 2 miofibriller.
3. Sargyt 1665 33
 (unipolar), iki sntgili (bipolar) we birne
sntgili (multipolyar) nerw jkleri tapawut-
lanar (9-njy surat). Nerositi sntgilerini
uzynlaryny biri, nerit (akson) adyny alar.
Onu ahyrky enjamy beleki nerw, muskul
(smlerde) a-da mzli dokumany jk
lerinde gutarar. Akson bouna impuls nerw
jgini bedeninden ii agza (muskul, mz)
a-da indiki nerw jgine geirilr. Bele-
ki sntgiler (bir a-da birne) dendrit dilip
atlandyrylar. Olar gysga we ahaly bolarlar.
Olary ahyrlary nerw gyjyndyrmasyny kabul
9-njy surat. Nerw jklerini drli edr we nerw impulsyny nerony bedeni-
grnleri ne geirrler. Nerogliany jkleri kelle
1 bipolar nerw jkleri;
benisini boluklaryny we ourga beni ka-
2 unipolar nerw jkleri;
3 multipolar nerw jgi. nalyny (ependimositler) rtp, merkezi nerw
ulgamyny daan apparatyny (astrositleri)
emele getirrler we neronlary bedenini, sntgilerini dayny gurap alarlar.
Mikroglia a-da glial makrofaglar fagasitozy amala ayrar.

AGZALAR. AGZALARY
ULGAMLARY WE APPARATLARY

Agzalar dokumalardan gurlandyr. Agza (organ) aratyn ekili bolan, gurlu

aratynlygy bilen tapawutlanan, bedende belli eri eelen we zne mahsus
bolan ii erine etirn beden blmi bolup durar. Her bir agzany emele gelme-
ginde drli dokumalar gatnaar, ne olardan biri esasy debaryjy, ii bolup
durar. Beni in nerw, muskul in muskul, mzler in epitelial dokuma-
lardyr. Agzany dzmine girn beleki dokumalar kmeki iini erine etir
rler: epitelial dokuma imit sidiri, dem aly, peew, jyns ulgamlaryny nemli
bardalaryny rtr; birlediriji dokuma daan, imitlendiriji (trofiki) ileri erine
etirip, agzany birlediriji dokuma esasyny, onu galybyny dzr; muskul doku-
masy boluk saklaan agzalary diwarlaryny emele gelmegine gatnaar.
eke-tk ii erine etirn we umumy gelip ykyy bolan agzalar agzalar
ulgamyny dzr. Imit sidiri agzalaryny ulgamyny (imit sidiri ulgamy),
dem aly (dem aly ulgamy), peew, jyns, rek damar, limfa ulgamlaryny we
belekileri tapawutlandyrmak bolar. Imit sidiri ulgamy belli bir erlerde
gielen a-da daralan turba ekilinde bolup, ilkinji iegeden sr we imit sidiri
iini erine etirr. Bagyr, agazanasty mz, iri tklik mzleri imit sidiri
turbasyny epiteliasyny ykyntgylary bolup durarlar.
34
 ele hem agzalary apparatlaryny seljermek bolar: daan hereket,
peewjyns, endokrin. Agzalary apparatynda olar die bir i bilen bagly bolup,
ne gurluy we gelip ykyy bouna drldirler.
Agzalary ulgamlary we enjamlary btewi adam bedenini emele getirr.

ADAMY DWNEGINI
SINI IRKI DWRLERI

Adamy bedenini gurlu aratynlygyna dnmek in, ilki onu sini

esasy irki dwrleri bilen tanymak gerek.
Tohumlanma umurtga jgini (owosit ) we spermatozoony (sperma)
goulmagy (birlemegi), kplen, atgy turbasynda bolup ger. Birleen jyns
jklerine zigota (owosperma) diilar. Zigota (bir jkli dwnek) iki jyns
yjginin hli hsietlerine eedir. ol pursatdan tze bedeni si balanar.
Dwnegi sini ilkinji hepdesi bu zigotany gyzlyk yjklere owna-
ma dwri (doly, ne de dl blnme). Dwnek ol bir wagty znde atgy
turbasy bouna atgy bolugyna sr. Bu 34 gn dowam edip, sora dwn-
ek jklerini lokgasyna blastula wrlr. Uly garamtyl we ownuk ayk
jkler blastomerler emele gelr. Soky gnler dwnek atgy bolugynda
smegini dowam edr. 1-nji hepdni ahyrynda ady ownuk, ayk jklerden
(trofoblast) duran zle gatlaga we dwnjigi balangyjyny emele getirn em-
brioblasta (dwnegi dwnjigi), uly garamtyl jkler bolan blastomerleri
toplumyndan ybarat iki gatlaga blnme bolup ger. zle gatlak trofoblast
bilen dwnegi dwnjigini aralygyna uly bolmadyk mukdarda suwuklyk top
lanar.
si 1-nji hepdesini ahyrynda (gwreliligi 67 gni) dwnek atgyny
nemli bardasyna ornaar, onu grilii bolup ger. Gabarak emele getirn
zle jkler trofoblastlar (trophicus trofiki, imitlendiriji) atgyny nemli
bardasyny zle gatlagyny suwuklandyran ferment blp ykararlar. atgy
dwnegi ornadyrylmagyna taarlanar. Owulasia pursadyndan (umurtga
jgini umurtgalykdan blnip ykmagy) atgyny nemli bardasy 34 esse
(8 mm-e enli) galaar. Onda atgy mzleri we damarlar sr. atgyny uman
nemli bardasyna dwnek ornaar. Trofoblast dwnegi ene bedenini doku-
malary bilen galtama stni kpeldn birgiden sntgiler prjikler berr we
dwnegi imitlendiriji bardasyna wrlip, prjikli barda (horion) adyny
alar. Ilki horiony hli taraplarynda prjikler bolar, sora die prjikler atgy
diwaryna bakyp duran tarapda saklanyp galar. Bu erde horiondan we oa galtaan
atgyny nemli bardasyndan aga eri (plasenta) dilip atlandyrylan tze agza
sr (aga eri). aga eri bu ene bedenini we dwnegi baglanydyran we
dwnegi imit bilen pjn edn agzadyr.
35
 10-njy surat. si irki dwrlerinde dwnegi we dwnek perdelerini
erlei agday
a 2 3 hepdelik; b 4 hepdelik; 1 amniony bolugy; 2 dwnegi bedeni; 3 sarylyk
haltasy; 4 trofoblast; 6 hepdelik; d 4 5 alyk dwnek; 1 dwnegi bedeni;
2 amnion; 3 sarylyk haltasy; 4 horion; 5 gbek tanapjygy.

Dwnegi aayny 2-nji hepdesi onu dwnjigini 2 gatlaga bl-

nip, olardan iki gabaragy emele geln dwri. Trofoblasta birlen jkleri
daky gatlagyndan ii amniotiki suwuklyk bilen doldurylan ektoblastiki (amnioti-
ki) gabarak emele gelr.
Dwnegi dwnjigini iki gatlagyny jklerinden entoblastiki (sary-
lyk) gabaragy emele gelr. Dwnegi esasy (beden) amniotiki gabaragy
sarylyga galtaan erinde goular. Bu dwrde dwnek daky dwnek
(ektoderma) we iki dwnek (endoderma) apraklaryndan duran iki gatly r-
tk grnde bolar. Ektoderma amniotiki gabaraga tarap gngip, endoderma
bolsa sarylyk gabaraga galtaar. Bu dwrde dwnegi stni anyklap bol
ar: dorzal sti amniotiki gabaraga anaar, wentral sti sarylyga. Amniotiki
36
we sarylyk gabaraklary tweregindki trofoblast bolugy dwnekden daary
mezenhimany jkleri bilen gowak doldurylandyr. 2-nji hepdni ahyrynda
dwnegi uzynlygy bary-ogy 1,5 mm bolar. Bu dwrde dwnek rtgini
yzky (kaudal) blegi galaar we agzalar sp balaar. Dwnegi aayny
nji hepdesi, gatly dwnek rtgini emele gelme dwri hasaplanar.
Dwnek rtgini daky ektodermal plastinkasyny jkleri onu yzky
ahyryna garylar, netijede dwnegi oklaryna tarap ekdirilen oklawjyk emele
gelr. Bu jk toplumy ilkinji zolak adyny alar. Ilkinji zolagy kelle (ki)
bleginde jkler alt srler we kpelrler, netijede uly bolmadyk begel
me ilkinji (genzen) dwnjik emele gelr. Ilkinji zolak dwnegi bedenini
ikitaraplayn simmetriasyny, onu sag we ep taraplaryny anyklaar. Ilkinji
dwnjik dwnek bedenini kelle (kranial) ahyryny grkezr. Ilkinji zolagy
we dwnjigi alt smegi netijesinde jkler ektoderma we entoderma aralyga
sp, ortaky dwnek apragyny mezodermany emele getirr. Onu jk
leri dwnek rtgini dayna sr. rtgi apraklaryny arasynda erleen
mezoderma jklerine dwnegii mezoderma, rtkden daary ykan jkle-
re dwnekday mezoderma diilr. Ilkinji tmmejigi gindki mezoderma
jklerini blegi aratyn ije e sp, kelle (hordal) sntgini emele getir
r. Bu sntgi dwnegi kelle ahyryndan guruk ahyryna enli daky we iki
apraklary arasyndan geip, jk plgini arka kirini (horda) emele getir
r. Dwnegi kelle (kranial) blegi guruk (kaudal) blegine garanda alt sr.
Kaudal blegi ilkinji tmmejigi tweregi bilen birlikde yza ekilr. si 3-nji
hepdesini ahyrynda daky dwnegi apragynda, ilkinji tmmejigi nde
alt sn jkleri zolagy nerw plastinkasy blnr, ol tiz wagtda egrelip,
dik joajyk nerw joajygyny emele getirr. Joajygy ulamagy bilen onu
gyralary akynlaarlar we bir-biri bilen birleip, nerw joajygyny nerw turbasyna
wrrler. Geljekde nerw turbasyndan hli nerw ulgamy sr. Ektoderma emele
gelen nerw turbasyny stnde birler we onu bilen arabaglanyygyny itirr.
si bu dwrnde dwnek rtgini iki gatlagyny (endoderma) yzky ble-
ginden dwnekden daary mezenhima (amniotiki aajyga) adamda bellibir ii
erine etirmen barmak grnli sntgi allantois ger. Allantoisi olunda
dwnekden amniotiki aajyklary sti bilen horiony prjiklerine gbek (pla-
sentar) gan damarlary srler. Dwnegi we dwnekday bardany birledirn,
dzminde gan damarlary saklaan plk, garyn baldajygyny emele getirr.
elelikde, 3-nji hepdni ahyrynda adam dwnegi gatlakly a-da gatly
rtk grnde bolar. Daky dwnek apragyny twereginde nerw turbasy,
urakda arka kiri grnr. Adam dwnegini ba agzalary ze ykar. Bu
dwrde amniotiki we sarylyk gabaraklaryny mezenhimadan smeklerini neti-
jesinde, amnion we sarylyk haltalary emele gelr.
37
 Dwnegi aayny 4-nji hepdesi gatly rtk grnli d
wnegi kese we gni ugurda egrelmge balaan dwri. Dwnek rtgi
gberilip, onu gyralary amniondan u joa gwre gasyny arkaly klendiril
r. Netijede sarylyk gabaragy 2 blege blnr. Dwnek rtgini egrelen
endodermal apragy dwnegi bedeninde ki we yzky blmlerinde apylan
turbany ilkinji iegni emele getirr. Gwre gasynyndan daary (dwnekden
ary) ilkinji iege bilen gi deik arkaly baglanyan sarylyk haltasy galar.
Ilkinji iege nden agyz-damak perdesi bilen apylyp, u erde
ektodermany gbermesini iege yyndan aryp duran agyz oy erler. Yz-
dan ilkinji iege artbujak (kloaka) perdesi bilen apylyp, iegni yzky blmini
ektodermany gbermesinden artbujak (kloaka) oundan ayrar. Geljekde agyz-
damak perdesi yrtylar, netijede iegni ki blegi agyz oy bilen gatnaykda
bolar. Ahyrynda ylyrymly wrlme oly bilen agyz we burun bolugy emele
gelr. Kloaka perdesini yrtylmagy gijrk, gwredki si 3-nji aynda bolup
ger.
Dwnek bedenini zbadak smegi we egrelmegi netijesinde, ol amniony
dzmiamnion suwuklygy bilen guralyp, dwnekde zeper etmeleri, ilkinji
nobatda mehaniki (sarsgyn) zeperleri ni alan gorag iini erine etirr. Sary-
lyk haltasy gwredki i 2-nji aynda sden galyp, uly bolmadyk haltajyk
grninde bolar, sora doly itip gidr. Garyn baldajygy uzalar we inelip,
soabaka gbek tanapjygy adyny alar (10-njy surat).
Dwnegi sini 3-nji hepdesinde balanan mezodermany gur
nalyy 4-nji hepdede hem dowam edr. Hordany gapdallarynda erlen
mezodermany dorzal blegi jbt ykyntgysomitleri emele getirr. Somitleri
dokumasy segmentler we metamer erleen medanlara blnr. ol sebpli
mezodermany dorzal blegine segmentleen diilr. Somitleri segmentasiasy
kem-kemden den yza tarap ger.
si 20-nji gnnde 3 jbt somitler, 30-njy gnnde 30 jbt, 35-nji gnn-
de 4344 jbt somitler emele gelr. Mezodermany wentral blegi segmentlere
blnmer, her gapdalynda iki plastinka (mezodermany segmentlemedik ble-
gi) bar. Medial (wisseral) plastinka endoderma ilkinji ieg galtayp, splanchno-
plewra dilip atlandyrylar. Dagapdal (lateral) plastinka dwnegi bedenini
diwaryna, ektoderma degip, somatoplewra adyny alar. Splanchno we somato
plewradan seroz bardalary epitelia rtgi (mezotelia) sr, olardan dwnek
apraklaryny arasy bilen gn jkleri seroz bardany hususy plastinkasyny we
serozasty esasy emele getirn mezenhima balangy alar. Splanchnoplewrany
mezenhimasy imit sidiri turbasyny endodermadan emele gelen epiteliasyndan
baga, hli gatlaklaryny gurluyna giryr. Endoderma agazan, iege mzlerine,
ele-de t ykaryjy ollary bilen bagra, agazanasty mzi mz dokumasyna, epi-
38
telia rtgine we dem aly agzalaryny
mzlerine balangy berr. Mezodermany
segmentlemedik blegini gatlaklaryny
arasyndaky giilik adamda garyn, plewra,
perikard boluklaryna blnn, dwnek
bedenini boluklaryna wrlr. Mezo-
derma somitlerini we splanhnoplewrany
arasyndaky arakde nefrotomlary (seg-
mentar aajyklar) emele getirr, olardan
ilkinji bwregi kanaljyklary sr.
Mezodermany dorzal blegi somit-
ler zeni emele getirr. Somiti sklero
tom adyny alan wentromedial medany 11-nji surat. Dwnek bedeninden
okly skeleti sklerine we ketirdewkleri- geirilen kese kesim (shemasy)
1 nerw turbasy; 2 horda; 3 aorta;
ne balangy bern dokumany gurluyna 4 sklerotom; 5 miotom; 6 dermatom;
gidr. Gapdal tarapda miotom erleip, 7 ilkinji iege; 8 beden bolugy.
ondan ylgymly (kese yzykly) muskulatu-
ra sr. Somitleri dorzolateral bleginde dokumalardan derini birlediriji doku-
ma esasy derma emele geln dermatom erler (11-nji surat).
4-nji hepdede ektodermadan gulagy (ilki eidi olary, sora eidi gabarak
lary) we gz (geljekki gz jwheri) balangyjy emele gelr. ol dwrde
den mala we okarky sntgileri tutup duran, agyz ouny tweregin-
de toplanan kellni wisseral blmi t-
ger. Kaudal blmde aaky we di-
lasty wisseral alary ekili grnr.
Dwnegi gwresini ki stnde -
rek, yz anyndan bagyr tmmleri arylar.
Olary arasyndaky ulama diafragmany
balangylaryny biri kese germewi (sep-
tum transversum) emele geln erini gr-
kezr. Bagyr tmmsinden kaudal tarapda
uly gan damarlaryny saklaan we dwnegi
dwnekday barda bilen baglanydyran
garyn baldajygy (gbek tanapy) erler.
Dwnegi aayny 5-nji hepdesinden
8-nji hepdesine enli dwri agzalary we
dokumalary (gistogenez) sn dwri ha- 12-nji surat. si 7-nji
hepdesinde dwnegi daky
saplanar. Bu wagt regi, kenleri, ie-
grni

39
ge turbasyny gurluyny, irki sini, wisseral we abra alaryny emele geli,
duujy agzalary kapsulalaryny emele geli, nerw turbasyny doly apylan we
kelle ujuny gieln dwri hasaplanar.
ayny 3132-nji gnlerinde, (5-nji hepdesinde, dwnegi uzynlygy
7,5 mm) zg ekilli eli balangyjy (aaky boun we I d segmentlerini
deinde) we 40-njy gnnde aagy baslangyjy (aaky bil we okarky trre
kesimlerini deinde) ze ykar. 6-njy hepdede daky gulagy gasynlary, 67-nji
hepdni ahyrynda eli barmaklary, sora aagy barmaklary mlim bolar (12-nji
surat). 7-nji hepdni ahyrynda gabaklar emele gelip balaar, onu netijesinde
gz has ady yzylar. 8-nji hepdede dwnegi agzalaryny emele geli gu-
tarar. 9-njy hepdede a-da 3-nji ay baynda dwnek adam sypatyna girip,
aga dwnegi dilip atlandyrylar.
10-njy akuer aynda (akuer ay 28 gne de) aga dogular. 3 adan balap,
t dogulana aganyn si, agny emele gelen agzalary we beden bleklerini
geljekki si ger. Bu dwurde daky jyns agzalaryny gurnalyy balanar.
Barmaklary dyrnaklary emele gelr, 5-nji ay ahyryndan galar we kirpikler
mlim bolar. 7-nji ada gabaklar aylar. ol wagty znde deriasty gatlakda ag
toplanyp balanar. Ary-ary we agzalar ulgamlaryny sini aratynlyklary
kitaby degili blmlerinde berilr.
 SKLER HAKYNDAKY YLYM OSTEOLOGIA
(OSTEOLOGIA)

UMUMY MAGLUMATLAR

Adam bedenini erine etirn i

lerini biri hem bedeni bleklerini ag-
dayny tgetmekden we giilikde hereket
etmekden durar. Bu hereketler skleri
gatnaygynda ze ykar, olar leer (ry
ag) iini erine etirr we skelet mus-
kullary, skler we olary birlemeleri bi-
len bilelikde daan hereket apparatyny
emele getirrler. Skler we skleri
bir-biri bilen birlemeleri daan here-
ket apparatyny passiw blegini, ygrylma
iine ee bolan we skleri agdalaryny
tgedip biln muskullar ije blegini
dzrler.
Skelet (skeleton, grek sznden skele-
tos guran, kakadylan) znde skleri
toplumyny saklap, adam bedenini gaty esa
syny emele getirr we birne wajyp ileri
erine etirmegi pjn edr (13-nji surat).
Okuw maksatlary in aratyn ilenilen, 13-nji surat. Adamy skeleti, den
agsyzlandyrylan, kakadylan bir-biri bilen grni
1 kelleanak; 2 ourga stni; 3
emeli birikdirilen skler (skelet) ulanylar. ajyk; 4 gapyrga; 5 d; 6 igin
ele gury skeleti agramy 56 kg bo- ski; 7 bilek ski; 8 tirsek ski;
lup, bedeni agramyny 810%-ni dzr. 9 goar skleri; 10 aa skleri; 11
penjni barmaklaryny falanglary;
Janly adamy skleri has agyr, bedenin- 12 anba ski; 13 trre; 14 gasyk
de olary umumy agramy 1/51/7 de bol ski; 15 otyrer ski; 16 but ski;
ar. Skelet we ony emele getirn skler 17 dyzanak; 18 uly injik ski;
ylyrymly gurluly we himiki dzmi 19 kii injik ski; 20 daraklyk i
skleri; 21 daraklyk skleri; 22
bolup, rn berkligi bilen tapawutlanar. dabany barmaklaryny falanglary.

41
Olar bedende daan, hereket, gorag ilerini erine etirrler we kalsi, fosfor
duzlaryny we belekileri toplanan eridir.
Skelet sklere birleen umak dokumalary (muskullar, fassialar) saklap,
daan iini erine etirr, iki agzalary erlen boluklaryny diwarlaryny
emele getirmge gatnaar.
Tsir edn ekiji gler (agram gji) arkaly skeletsiz adam bedeni gii
likde kesgitli agday eelp bilmezdi.
Sklere fassialar, baglajylar we belekiler birlerler, olar skeleti um
ak esasy bolup, agzalary sklere akyn saklamaga gatnaar we berk skeleti eme-
le getirr.
Skeleti skleri muskullary herekete getirn uzyn we gysga leerleri iini
erine etirrler. Netijede, bedeni blekleri hereket etmek usulyna ee bolar.
Skelet aay in mhm iki agzalar erleer aly erleri emele getirip we
olary daky tsirden gorap saklaar. elelikde, kelleanakda kelle benisi, ourga
kanalyndaourga benisi erler, ds kapasasy regi, kenleri, iri damarlary,
sk anaklygy jyns we peew ulgamlaryny agzalaryny we belekileri goraar.
Skler kp mukdarda kalsini, fosfory, magnini we beleki elementleri
duzlaryny saklaarlar, olar mineral alygyna gatnaarlar.
Skeleti dzmine 200-den gowrak skler girr, olary azyndan 30-a golay
tk (3334), galanlary jbt bolup, 29 sanysy kelleanak skni, 26-sy ourga
stnini, 25-i gapyrga sklerini we di dzr, skleri 64-si okarky ahyry
(eli) we 62-si aaky ahyry (aagy) skeletini emele getirr.
Ourga stni, kelleanak we ds kapasasy okly skelete degili bolup, okarky
we aaky ahyrlary (eli we aagy) skleri gosmaa skelet dilip atlandyrylar.

SKLERI TOPARLARY
(KLASSIFIKASIALARY)

Her sk (os) zbadak agza bolup durar. Ol sk

dokumasyndan durar, day sk gabygy bilen rtlip,
iinde sk iligi erlesr (14-nji surat). zledirmek
asat bolar aly skleri grnlerini u aakdakylara:
turba, yjkli (gysga), asy a-da tekiz (gi), garyyk (ka-
dasyz), howa saklaan sklere blrler (15-nji surat).
Turba sekilli sk ol uzyn, silindr a-da gyraly
14-nji surat. Uzyn (turba grninde bolup, onu orta blegine sk bedeni,
ekilli) sk kesimi diafizi (diaphysis, grek: dia ara, phyo sn) diil
1 sk; 2 skday r. Onu has galan ahyrlary epifizler (epiphysis, grek:
(daky gabygy);
3 ilik bolugy. epi stki, okarky) dilip atlandyrylar. Olary ketir-

42
dewk bilen rtlen, gosy skler bilen birlemek in hyzmat edn bogun
stleri (facies articularis) bar.
Diafizi epifize gen sk medanyna metafiz (metaphysis) diilr. Bu
medana doglandan soky (postonatal) ontogenezde skleen epifizar ketir-
dewgine gabat gelr.
Turba grnli skler ahyrlary (elleri we aaklary) skeletini dzp,
leerleri ilerini erine etirrler.
Uzyn turba ekilli (igin, but, bilek, injik skleri) we gysga turba ekilli (aa
daraklyk, barmaklary falanglary) skleri tapawutlandyrylar.
jkli (gysga) skler ndogry kub a-da kp gyraly grnli bolarlar.
Olar skeletde hereket bilen baglanyykly skleri berk erlerinde, esasan hem
olary (goar skleri, aa skleri) birlesn erlerinde erlerler.
asy a-da tekiz skler bedeni boluklaryny emele getirmge gatnayp,
goray iini erine etirrler (kelleanak gapagyny skleri, anaklyk skleri,
d we gapyrgalar). Olar ol bir wagty znde muskullar birleer aly gi stleri
emele getirrler.
Garyyk (kadasyz) skler ylyrymly gurluly, drli grnli bolarlar.
Olar drli gurluly we grnli bleklerden durarlar.

15-nji surat. Skleri grnleri

1 uzyn (turba ekilli) sk; 2 asy sk; 3 jkli (gysga) sk; 4 garyyk sk.

43
 Meselem, ourgany bedeni grni hem gurluy bouna yjkli sklere,
ay we sntgileri asy (tekiz) sklere degilidirler.
Howa saklaan skleri bedeninde boluk bolup, nemli gatlak bilen rtl
rler we znde howa saklaarlar. Olara kelleanagy birne skleri: mala,
pahnagrnli, gzenekli we okarky girr.
Her bir sk stnde bitekizlikler bolar: bu erlerden muskullar we olary
siirleri, fassialary, baglajylary balanar a-da berkidilr. Sk stnde
galyp duran belentlikleri sntgiler, apofizler (apophysis sntgi, ykyntgy)
dilip atlandyrylar.
Olara: tmmi (tuber), tmmjik (tuberculum), keke (crista), sntgi (pro
cessus) degilidir. Muskuly zni has etli blegini birlen medanasy: o
(fossa a-da fovea), ojagaz (fossula) dilip atlandyrylar.
Skleri stleri gyralar (margo gyra) bilen klenendir. Birne sklerde
nerwi a-da gan damaryny erlen erinde joajyk (kejagaz sulcus) bar.
Skde damary a-da nerwi gen erinde kanal (canalis), kanaljyk (canalicu
lus), jaryk (fissura), gdik (incisura) emele gelr. Her bir sk stnde, aratyn
hem onu iki tarapyndan sk jmmine gidn nokat deiklerimitlendiriji
deikler ( foramina nutricia) grnr.
Sk bedeninden daralan bounjyk (collum) arkaly klenen, tegelenen epi-
fizi kellejik (caput, capitulum) dilip atlandyrylar. Kellejik adaty tekiz bogun
ketirdewgi bilen rtlen we beleki sk bilen birleer aly hyzmat edn bogun
sti bolup durar.
Bogun sti, galyp duran a-da ketlik o, bogun ( fossa articularis) a-da
belentlik umry, i (condylus) grninde bolup bilr.

SK GURLUY

Sk ylyrymly gurluy we himiki dzmi bar. Janly bedende sk 50%

suwy, 28,15% organiki maddalary, ol sanda 15,75% ag we 21,85% kalsini,
fosfory, magnini we beleki elementleri birlemesinden duran organiki dl
maddalary saklaar. agsyzlandyrylan, agardylan we guradylan (maserirlenen)
sk 1/3 blegi ossein dilip atlandyrylan organiki maddalardan we 2/3 ble-
gi organiki dl maddalardan durar.
Sk berkligini (mehaniki hsietleri) organiki we organiki dl maddalary
fiziki himiki birligi, maddalary sk dokumasyny gurluy pjn edr. S
k berkligi birne metallar (mis, demir) bilen deedirilr. Skde organiki
maddalary artmaklygy (agalarda) has hem maygaklygy we eeligi pjn
edr. Gatnaygy tgn, organiki dl maddalary artmagynda (garrylarda) sk
dwlegen we port bolar.

44
 Sk daky gatlagy, dykyz sk
maddasy (substantia compacta) gatlak gr
ninde (turba ekilli skleri diafizinde),
galy (turba ekilli skleri epifizlerinde)
a-da jkli we asy (tekiz sklerde),
uka bolar. Onu aagynda jkli madda
(substantia spongiosa) erler, ol jkli
sk germewlerinden we olary aralygynda
erlen jklerden ybarat bolup, grni
bouna sorgujy ada salar. Sk
gurlu suraty skleri kesimlerinde gowy
grnr (16-njy surat).
Turba ekilli skleri diafizini iinde
sk ilik bolugy (cavum medullare)
16-njy surat. Sk gurluy
erler, ol sk iligini saklaar. Dykyz (shema)
madda gatlagy sk dokumasyndan guralan 1 jkli (trabekular) madda; 2
we ine sk kanaljyklar ulgamy iinden ge- dykyz madda; 3 imitlendiriji kanal;
ip, olardan biri sk stne gr parallel 4 imitlendiriji deik.
bolup, turba ekilli sklerde onu uzyn l-
egi bouna (merkezi, a-da gawersi ka-
naly), belekileri, deip gen (folkmano)
stlerine gr perpendikular erlerler.
Bu sk kanaljyklary has iri imitlendiriji
kanallary (canales nutricii) dowamy bolup
hyzmat edrler, olar deikler grninde
sk stne aylarlar, olardan her bir
skde 12 sanysy rn uly bolup bilr. I-
mitlendiriji deikler arkaly ske, onu sk
kanaljyklar ulgamyna arterialar, nerwler
gerler we wena ykar.
Merkezi kanallary diwarlary bolup,
bir-birine girn ine turbajyklar grninde
ygnanyp erleen sk gatlaklary hyzmat
edrler. Merkezi kanal sk jgini
(osteony) gatlaklaryny jemlenen ulgamy
bilen sk gurlu birligi bolup durar
we osteon a-da gawersy ulgamy diil 17-nji surat. Kesimde osteony gurluy
n ady aldy (17-nji surat). Osteonlary (shemasy)
1 osteony plastinkasy; 2 sk
aralyk boluklary oturtma (aralyk, jga- jkleri (osteositler); 3 merkezi kanal
ra) gatlaklar bilen doldurylandyr. Sk (osteony kanaly)

45
dykyz maddasyny daky gatlagyny da-tweregindki gatlaklar emele getirr.
Endost bilen rtlen sk ilik bolugyny klendirn iki gatlagy iki alaw gat-
laklar bolup durarlar. Osteonlar we oturtma gatlaklar sk dykyz gabyk mad-
dasyny emele getirrler. Ketirdewk bilen rtlen bogun stlerinden baga, sk
dayndan skgabygy (periosteum) bilen guralandyr. Skgabygy bu uka,
berk birlediriji dokuma bolup, iki gatlakdan duran, gan we limfa damarlaryna,
nerwlere badyr. Sk bilen skgabygy sk jmmine gidn, deip gen
smler arkaly rn berk bitiendir. Skgabygyny daky gatlagy smli, i-
kisi s, kambial (osteogen, sk emele getiriji) gnmel sk dokumasynda
atar. Skgabygyny iki gatlagyny hasabyna sk stnde ygnanan a
sk jkleri (osteoblastlar) emele gelr.
elelikde, skgabygyny sk emele getiriji hsietine gr ol galylygyna
sr.
Skii bolugynda we jkli maddany jklerinde sk iligi erler.
Dwnekde we ay doglan agalary hli klerinde gyzyl sk iligi, (medul
la ossium rubra) saklanar, ol gan jklerini ndrr we gorajy ileri erine
etirr.
Ol retikular smleri we jkleri torlary grninde bolup, olary hal-
kalarynda a we etien gan jkleri erler. Sk iliginde nerw smleri
we damarlar ahalanar. Uly adamlarda gyzyl sk iligi die asy skleri (kel
leanak skleri, d, anba skleri ganatlary), jkli maddany jklerin-
de (gysga) jkli sklerde, turba ekilli skleri epifizlerinde saklanar. Turba
ekilli skleri diafizini sk ilik bolugynda sary sk iligi (medulla ossi
um flava) erler, ol retikular daanjy ag goundylary bilen tzeden drn
grnleridir. Sk iligi bedenini agramyny 45%-ni dzr, elelikde, onu
arymyny gyzyl, galanyny sary sk iligi tutar.
Dykyz sk maddasy sklerde gowy sen, daan we leerleri iini erine
etirn turba ekilli skler jemlenen sk gatlaklaryndan durarlar. Has gwrm-
li bolan we kp ugurlar bouna agramy synagdan geirn sklerde yjkli mad-
dasy agdyklyk edr. Olary daynda uka gatlakdan duran dykyz madda (turba
ekilli skleri epifizleri, jkli, gysga skler) bolar.
Kelleanak gapagyny sklerini dykyz maddasyny iki gatlagyny ara
syndaky erleen jkli madda aralyk (diploe) diiln ady aldy.
Kelleanak gapagyny dykyz maddasyny daky gatlagy rn galy, berk, i-
kisi uka, urguda asat zeperlenip, iti dwkleri emele getirrler, onu in
ol ana gatlagy (lamina vitrea) adyny alypdyr.
jkli maddany sk segleri (germewleri) tertipsiz erlemn, sk belli
ugurlar bouna tsir edilende, ol gysylma we snme grninde bolup ger
(18-nji surat). Sk germewlerini duran erine gabat geln , gyyk gysylma we
snme diiln adyny alan yzyklar goy skler in umumy bolup durar.
46
Sk stnlerini bir-birine bur esasynda
erleii, ske basyy a-da muskula darty
deagramlygyny de geirmegi pjn edr.
Skleri turba a-da a (arka) ekilli
gurluynda sk dokumasyny az harlan-
magy we has eil bolmagy, onu okary
berkligini pjn edr. Her sk gurluy
onu bedende tutan ornuna we erine e-
tirn iine, olara tsir edn muskullary
darty gjni ugruna gabat gelr. Ske
ne kp g goulsa, onu aly hem
ony gurap duran muskullary ijeligi
artyp, sk ona-da berker. Ske tsir
edn muskul gji kemelende sk u-
kalar we ejizler. Sk zni uly ee-
ligi bilen tapawutlanar. Ske tsir edn
drli gleri agdalary tgnde onu
gurluy tger we ele agda ze
ykar: osteonlary sanlary kpelr a-da
azalar, olary bir-birine bolan gatnaygy 18-nji surat. jkli maddasynda
tger. elelikde, trgnleikde, sport ky sk stnlerini erlei shema
sy. Frontal tekizlikde budu okarky
maklarynda, fiziki g sk ekilini eme- ujuny kesimi
le getirmge tsir edr, skeleti sklerini 1 gysylan yzyklar (basy);
berkidr. Hemielik fiziki gj tsirin- 2 snn yzyklar.
den skde ii gipertrofiasy drer: olar-
da dykyz madda galaar, sk ilik bolugy daralar. yjkli maddany hem
guralyy tger, ol iri yjkli gurlu grnine ee bolar. Sk gurluyny
adamy krine gr tgei aratynlygy bellenilr (M.G. Priwes). Skleri belli
erlerine birlen siirleri dartgyny tmmleri, umrulary emele getirr (B.A.
Dolgo Saburow). Sklere muskullary siirsiz birlen a-da muskul desseleri
sk gabygyna goulan skde tekiz (asy) sti hatda o emele gelr.
Muskuly iini tsiri adaty her bir sk stni suduryna we iki gurluyna
gabat gelr.
Sk dokumasyny tgedip gurulmagy ol bir wagty znde iki hadysany
bolup gemegine mmkinilik berr: kne, ki emele gelen sk dokumasyny
itmegi (rezorbsia) we tze sk jklerini we jgara maddasyny emele
gelmegi esasynda bolup ger.
Ski aratyn iri kpmayzly sk yjkler osteoklastlar (ski umrujylar)
umurarlar. umrulan sk erine tze osteonlar, tze sk germewleri emele
gelr.

47
 Netijede, ol bir wagty znde bolup gen hadysalar rezorbsia we sk
emele gelmegi sk iki gurluyny, ekilini, legini tgedr. elelikde, eke
bir biologiki balangy (nesil yzarlajylyk) dl-de, hatda daky gurawy ertleri
we durmu sebpleri, sk gurluyna tsir edr.
Fiziki gj derejesini tgemegi bilen baglanyykda sk tger, sk
leri gurluyna erine etirn ileri hsieti we .m. tsir edrler.

SKLERI
RENTGENANATOMIASY

Janly adamlarda skeleti sklerini rentgen barlagy arkaly hem wrenmek

mmkin.
Dzminde kalsi duzlaryny barlygy in, skleri gurap alan dokumadan
gen rentgen hleleri ony az-kem dury edyr. Sk gurluyny de bol-
maanlygy in, ondaky dykyz gabyk maddasyny has kp a-da az bolmaklygy,
yjkli maddany rentgen ekilinde grmge we tapawutlandyrmaga mmkinilik
berr.
Rentgen ekilinde dykyz madda uly a-da kii inli agty zolakly dykyz kle-
ge grnini emele getirr, yjkli madda tor grnli surat bolup, onu jkle-
ri drli legli, garamtyl tegmiller grninde bolarlar.
Turba grnli skleri diafizinde, olary orta bleginde, has ogyn dykyz
madda inli kleg gabat gelr, ol epifizlere tarap daralar, ol erde gabyk mad-
dasy ukalyp balaar.
Gabyk maddasyny iki agty klegelerini aralygynda has garamtyl gi zo-
lak grnr, ol sk ilik boslugyna gabat gelr.
jkli (gysga) we turba grnli skleri epifizlerini dykyz maddasy rent-
gen ekilde ine yagty zolak bolup grnr. Ondan ide yjkli maddany tory
grnr, stnlerini ugry bouna gysylan we gielen yzyklary yzarlamak
bolar.
Rentgen hleleri in dury umak dokumalary saklaan, sk boluklaryny
drli grnleri, meselem, gzhanasy a-da howa bilen doldurylan boluklar (bu-
runany boluklar, burun bolugy) rentgen ekilinde iri, garamtyl emele gelmeler
grninde agtylanan bolup, bir-birinden agty yzyklar bilen klendirilip,
olary sk diwarlaryna gabat gelr.
Gan damarlaryny (arterialary, wenalary) erlemegini netijesinde, sk
lerde emele gelen keler a-da benini gaty perdesini sinuslary rentgen ekilinde
uly a-da kii inli agty garamtyl yzyklar grnindedir. Sklerin bir-biri bi-
len birlen erlerinde garamtyl zolak rentgen bogun jarygy belli bolar, ol
48
bogun stlerini emele getirn has agty yzyklar bilen klenen dykyz sk mad-
dasydyr. Rentgen bogun jarygyny ini bogun ketirdewgini rentgen shleleri
in dury bolan galylygyna baglydyr. Rentgen ekilinde sk nokatlaryny grp
we olar bouna ay kesgitlemek, sk dokumasyny epifizar ketirdewgini
alyrylmagyny, skleri bleklerini birleiini (sinostozlary ze ykyyny)
yzarlamak bolar.

SKLERI SI

Ourgaly hawanlary skeletini sinde dwri: perdeli, ketirdewkli we

skli dwrlerini tapawutlandyrmak bolar.
Ilkinji perdeli skelet arka kiri hordasy (chorda dorsalis) grninde lanset-
nikde drer we mrlik galar.
Has okary gurluly hawanlarda ketirdewkli balyklarda horda bilen bir
hatarda ony gurap duran bedeni kesimlerine (segmentlerine) gabat geln
ketirdewkli ourgalar ze ykar (skeleti s dwrlerini ikinjisi, ketir-
dewkli).
Soabaka filogenezde ketirdewkli skelet skli (nji dwr) skelet bilen
alyrylar, ol az maygak, ne has berk, kp agramy saklamaga ukyplydyr.
Hawanlary gury ere ykmagy bilen skelete tze talaplar bildirilr. Kbir ha-
wanlarda sk dokumasy ketirdewk dwrni geirmn, gnmel perdeli skelet-
den sp balaar.
Adamda arka tary dwnek dwrnde goular we sin yzyna gatma-
gyna (sden galmaga) sezewar bolar. Onu galyndylary ourga bedenlerini
aralygyndaky ourgara disklerini goalan mazy (nucleus pulposus) grninde
saklanyp galar. Skeleti ewolusia hadysasynda perdeli skeleti zenini goal-
magy, onu ketirdewk bilen alyrylmagy, sora skl geii, adam skeletini
ontogenezdki ske si ourgaly haywanlary sine hsietlidir.
Adamda sk dokumasy dwnek dwrni 68-nji hepdesinde ze ykar.
Skler gnmel embrional birlesdiriji dokumadan mezenhimadan (perdeli os-
teogenez) a-da sk ketirdewk nusgasy esasynda (ketirdewk osteogenezi)
emele gelr.
Az-kem durklanan bir daan dokumasy, has okary mehaniki hsiete
ee bolan beleki bir dokuma bilen alyrylar. Ketirdewk dwrni gemn,
daan embrional birlediriji dokumany (perdeli osteogenezi) erine, kelleanak
gmmezini skleri, z skleri, ajygy blekleri sr. ele skler ilkinji,
rtji skler dilip atlandyrylar.

4. Sargyt 1665 49
 Skler mezenhimadan sende a birlediriji dokumada (geljekki skleri
takmynan merkezinde) bir a-da birne skleme nokatlary (punctum ossificati
onis) ze ykar.
Sk nokady stn grninde erleen a sk jklerinden osteoblastlar-
dan ybarat. Kem-kemden onu legi artyp balaar, sk segleri (germewleri)
radiusy we unlugy bouna srler, zboluly sk toruny emele getirip, olary
halkalarynda gan damarlar we sk iligini jkleri saklanar. Osteoblastlar
jgara maddasyny ndrr, onda soabaka kalsini duzlary ygnanar.
Osteoblastlar sk jklerine (osteositlere) wrlip, sk maddasynda
jemlenen agdada galarlar. Geljekki sk birlesdiriji dokuma nusgasyny
grnini daky we iki bleklerinde dykyz sk madda emele gelr we dykyz
sk gatlaklaryny arasynda jkli maddany stnleri erlesr. Birlediriji
dokumany zle gatlaklary snk gabygyna wrlr.
Gwre skleri, ahyrlar (eli we aagy skleri), kelleanagy esasy ketir-
dewk balangyjyndan sr, ekili bouna uly adamy has kielen skni ada
salar. Ketirdewk dayndan ketirdewk gabygy bilen rtlen. Onu ketirdewk
dokuma galtaan iki gatlagy s gatlagy bolup, dakysy kp mukdarda gan da-
marlaryny saklaar.
Uzyn turba sekilli skler bire sk nokatlaryndan srler.
Embriogenezi 8-nji hepdesinde ketirdewgi orta bleginde (geljekki dia-
fizde) ilkinji sk nokady ze ykar, ol t bitewi ski emele getirn kem-
-kemden epifizlere gary tarapa arap balaar. Ilkibada ketirdewk stni iki
gatlagy (perichondrium) a sk jklerini ndrr, olar ketirdewgi stn-
de (perihondral sklesme) ygnanarlar. Ketirdewk gabygyny zi kem-kem-
den sk gabygyna wrlr, emele geln a sk jkleri bir-birini stne
toplanyp, ketirdewgi stnde sk gatlagyny emele getirr. Gan damarlary
twereginde sk jkleri jemlenen hatarlar bouna erlerler we sk ka-
naljyklaryny emele getirrler. elelikde, sk gabygyny hasabyna sk
galylygyna sr (sk dokumasyny emele gelmegini periostal usuly). ol bir
wagty znde sk dokumasy ketirdewgi iinde emele gelip balaar. Ketir-
dewge sk gabygy tarapyndan gan damarlar sp, ketirdewk itip balaar.
Ketirdewgi iine gan damarlar bilen bilelikde girn birlediriji dokuma a sk
jklerini emele getirip, olar itip baran ketirdewgi anynda tanap grninde
erler. sp geln sk jklerini tanaplary ketirdewgi iki gatlagyny
erinde adaty jkli sk maddasyny emele getirr. Sk sele emele geli
(ketirdewgi iinde) usuly enhondral adyny aldy.
Prenatal (aga gwredek) mrni soky aynda, kplen, aga doglandan
so ketirdewk epifizlerde sk nokatlary ze ykar. Birne iri epifizlerde 23

50
sany sk nokatlary emele gelr. Olary legleri artar, ketirdewk kem-kem-
den iinden umrulyp balaar we onu erine enhondral usul bouna sk do-
kumasy emele gelr. Az-kem gijrk epifizler stnden (periostal) hem skleip
balaar. I ahyrynda ketirdewk galyndylary uka gatlak grninde geljekki
bogun stlerini (bogun ketirdewgi) blminde we sklen epifiz bilen sk
diafizini arasygynda ketirdewk gatlakepifizar ketirdewgi (cartilago epiphysi
alis) grninde galar. Sk stnde epifizar ketirdewgi dalaan gyralary
epifizar yzyk (linea epiphysialis) dilip bellenilr. Epifizar ketirdewk sk
postnatal dwrnde, zni ahyrky lceglerine et (1825 asda), sk eme-
le getiriji iini dowam edr. ol wagtda epifizar ketirdewk sk dokumasy bi-
len alyrylar we epifiz diafiz bilen bitiip (sinostoz emele gelip) btewi sk
grnine gelr. Epifizar ketirdewgi sk emele getirijilik iini esasynda, tur-
ba ekilli sk uzynlygyna sr. Kbir turba ekilli sklerde (aa we daraklyk,
barmaklary falanglary) gomaa sk nokady die bir epifizde (monoepifizar
skler) ze ykar.
jkli skleri sklemesi edil turba ekilli skleri epifizleri aly bol
ar. Olarda khalatda birne sk nokatlary drer. Esasy nokatlardan baga-da,
gomaa nokatlar ze ykar. Haanda ilkinji (esasy) we ikilenji (gomaa) sk
nokatlary bir sk nokady bolup birleenlerinde, olary aralygyndaky gatlak itr
we sk si gutarar.
Turba ekilli sklerde sk ilik kanaly diafizleri jmminde yze ykar,
olar enhondral skleme esasynda emele gelen skleri eremegi we embrional
birlediriji dokumany jklerini sk iine smegi arkaly ger. Skilik
boslugynda, damarlara akyn erleen, sk germewlerini aralygynda we sk
jklerini hatarlary bilen emele gelen madda gyzyl sk iligine balangy
berr.

GWRE SKELETI

Gwre skeleti okly skeleti bir blegi bolup durar. Ol ourga stninden
ada ourgalykdan (columna vertebralis) we d kapasasyndan (compages thora
cis, thorax BAN) dzlendir. Ourga stni 3334 sany ourgalardan emele ge-
lip, olardan uly adamlarda 24 sany (7 sany boun, 12 sany d, 5 sany bil) ourgalar
erkindirler, galanlary bir-biri bilen birleip, trrni (5 sany trre ourgalary) we
ujany (3 4 sany uja ourgalary) emele getirrler.
D kapasasyny 12 jbt gapyrgalar we olara layk gel d ourgalary
hem-de d ski emele getirr.

51
 OURGALAR

Adam bedeni dik (wertikal) agdada bolanlygy in, ourgalary our

galygy hasy blmine degilidigine garamazdan, umumy gurluy bolar.
Ourga (vertebra) bedenden (corpus vertebrae) we adan (arcus vertebra)
durar (19-njy surat). Ourgany bedeni e gnkdirilen we onu daan blmi
bolup durar. Bedeninden yzda ay erleip, ol iki aajygy (pedunculi arcus
vertebrae) kmegi arkaly bedeni bilen birleip, ourga deigini (foramen vertebra
le) emele getirr. hli ourgalary deikleri ourga kanalyny (canalis vertebralis)
dzr, onda ourga benisi erler.
ayna tarap zlenen ourga bedenini sti eglen, onda gan damarlar in
imitlendiriji deikler (foramina nutricia) bar. ay sntgileri bolup, olara mus-
kullar birlerler. Yzdan, orta yzyk bouna tk geri (arka) sntgisi (processus
spinosus) arylar. Frontal tekizlik bouna sagdan we epden jbt kese sntgi-
leri (processus transversus), adan okary we aak jbt okarky we aaky bogun
sntgileri (processus articulares superiores et inferiors) ugrukdyrylandyr. Bogun
sntgilerini esaslary okarky we aaky ourga gdiklerini (incisurae vertebra
les superiores et inferiors) klendirrler. okarkylara seredende, aaky gdikler
urakdyr. Ourgalar bir-biri bilen birleende aaky we okarky gdikler, sagdan
we epden ourgara deigini (foramen intervertebrale) emele getirrler. ele
deiklerden ourgabeni nerwleri we gan damarlary gerler.

19-njy surat. D ourgasy

a gapdaldan grni; 1 ourga bedeni; 2 okarky gapyrga oy; 3 okarky ourga gdigi;
4 okarky bogun sntgi; 5 kese sntgi; 6 geri (arka) sntgi; 7 aaky bogun sntgi;
8 aaky gapyrga gdigi; 9 aaky gapyrga oy; b okardan grni; 1 ourga ay; 2 kese
sntgi; 3 ourga deigi; 4 okarky bogun sntgi; 5 kese gapyrga oy;
6 geri (arka) sntgi.

52
 BOUN OURGALARY

Boun ourgalaryna (vertebrae cervi

cales) beleki blmleri ourgalaryna se-
redende agram azrak dr (20-nji surat).
onu in olary bedenlerini legleri
uly bolmadyk we ellips grnli ekilnde
bolar. Ilkinji iki boun ourgalary bele-
kilerinden grni bouna tapawutlanar,
sebbi olar kelleanak bilen birler.
III ourgadan VII enli boun ourgalary
bedenleri kem-kemden ulalar we aaky
20-nji surat. Boun ourgasy, okardan
stleri eer grninde oulandyrlar. grni
alar, ourgalary bedenleri bilen birleip, 1 ourga bedeni; 2 gapyrga sntgisi;
bursyri ourga deiklerni klendir 3 kese sntgi; 4 okarky bogun
rler. hli boun ourgalaryny kese sntgi; 5 geri (arka) sntgi; 6 kese
sntgini deigi.
sntgilerinde deikleri (foramen pro
cessus transversus) bolmaklygy hsietli
aratynlygy bolup durar, olar hususy kese sntgilerini boun gapyrgalaryny
sp etimedik rudimenti bilen bitimesini esasynda emele gelipdirler. onu
in boun ourgasyny kese sntgisi kesegapyrga sntgi (processus costa
transversarius BAN) dilip atlandyrylypdyr. Kese sntgini okarky stnde
ourgabeni nerwini kei (sulcus nervi spinalis) bolar, sntgi iki sany ki
we yzky tmmjikler bilen gutarar. ki tmmjik beleki ourgalara seredende
6-njy boun ourgasynda gowy sendir. Oa akyn uky arteriasyny erlenligi
in, ol uky tmmjigi (tuberculum caroticum) dilip atlandyrylar, oa kel
le we boun blmlerinde gan akanda uky arteriasyny basmak bolar. Boun
ourgalaryny bogun sntgileri gysga bolup, olary bogun stleri frontal we kese
tekizlikleri arasynda ortaky agdada erler. okarky boun ourgalaryny
bogun stleri yza we okary, aakylaryky e we aak gnkdirilendirler.
Boun ourgalaryny arka (geri) sntgileri gysga we ujy ik blnendirler. 7-nji
boun ourgasynda arka sntgisi has uzyn we ujy galydyr. Bu ourga ykyp
duran ourga (vertebra prominens) diiln ady gterr, janly adamlarda onu
ujy gowy bildirr.
I boun ourgasy (atlant, atlas) bedensiz bolup, ol, embrional s dwrn-
de II boun ourgasy bilen bitir we onu diini emele getirr (21-nji surat).
I boun ourgasynda aakdaky blekleri: ki we yzky alary (arcus anterior et
arcus posterior)r; sagdan we epden ki we yzky alary birledirn dagapdal
(lateral) massalary (massae laterals) tapawutlandyrylar. ki ay ki stnde
ki tmmjik (tuberculum anterius), onu iki stnde II boun ourgasyny
53
 dii in bogun oy (fovea dentis) bolar.
Atlanty yzky ayny yzky stnde yzky
tmmjik (tuberculum posterius) y
kyp durar, ol smedik arka sntgisidir.
Dagapdal massalarynda okarky we aaky
bogun olary (foveae articulares superiores
et inferiors) erlerler. okarky bogun
olary sri grnli bolup, ese skni
umrulary bilen birler (21-nji surat).
Aaky bogun olary asy, tegelek bolup,
21-nji surat. Birinji boun ourgasy II boun ourgasy bilen birler. Yzky
atlant; okardan grni
1 ki a, 2 dagapdal massa
ayny okarky stnde, dagapdal mas
3 gapyrga sntgi; 4 kese sntgini salardan yzda ourga arterialaryny kele-
deigi; 5 kese sntgi; 6 ourgalyk ri (sulci a. vertebralis) erler. II boun
arteriany kei; 7 yzky a; 8 yzky ourgasyny (okly axis, epistropheus
tmmjik; 9 okarky bogun oy; BAN) beleki ourgalardan tapawudy
10 ki tmmjik.
onu bedenini okarky stnde di grn-
li sntgisi a-da dii (dens) bar (22-nji surat). I boun ourgasy II bilen birleende
di oku roluny erine etrir, onu daynda atlant kelleanak bilen bilelikde saga
we epe alanar. II boun ourgasyny dii silindr grnli bolup, depesi (apex)
we onu den we yzdan bogun stleri bar. ki bogun sti (facies articularis
anterior) atlanty di oy, yzky (facis articularis posterior) atlanty kese bag
lajysy bilen birler. Dii gapdallarynda atlant bilen birleer aly okarky bo-
gun stleri erler. Aaky bogun stleri, grni bouna aakda atan boun
ourgany bogun sntgilerini bogun stlerine mezedir. Kese sntgini deigi
bolup, onu depesi galandyr. Arka (geri) sntgisi ogyn we ujy blnendir.

D OURGALARY

Ds ourgalary (vertebrae thoracicae) boun ourgalaryna seredende has iri

bolar. D ourgalaryny bedenlerini beikligi birinjiden t XII ourga enli
kem-kemden artar. ele-de olary kese legi V ourgadan t XII d ourgasyna
enli artar, ululygy okarky bil ourgasyny bedenini legi alydyr. Ourga
deikleri boun ourgalaryny deiklerine seredende kiidir. Hsietli aratynlygy
gapyrgalary kellejikleri bilen birleer aly gapyrga olaryny barlygydyr (19-njy
surat). Her bir d ourgany bedenini yz-gapdal stlerinde sagdan we epden
okarky we aaky gapyrga ojagazlary (foveae costales superior et inferior) er
ler. okarda erlen ourgany aaky ojagazy (has takygy, arym ojagaz)
aakda erlen ourgany okarky arym ojagazy gapyrgalary kellejikleri

54
 22-nji surat. Ilkinji boun
ourgasy okly ourga, yzdan
grni
1 okarky bogun sti; 2 kese
sntgi; 3 kese sntgini deigi;
4 geri (arka) sntgi; 5 di.
23-nji surat. Bil ourgasy, gapdaldan we
okardan grni
1 ourga bedeni; 2 kese sntgi; 3
okarky bogun sntgi; 4 geri (arka)
sntgi; 5 emzikgrnli sntgi; 6 aaky
bogun sntgi; 7 gomaa sntgi.

in bitin oy emele getirr. I, X, XI, XII ourgalar bu kada gabat gelmer.

I ourgada, onu bedenini yzky gapdal stnde I gapyrgalary kellejikleri in
doly okarky gapyrga olary (foveae costales superores) erler we aaky oja-
gazy II ourgany okarky arym ojagazy bilen II gapyrgany kellejigi in doly
oy emele getirr. X ourgany die okarky ojagazy bolar, olar IX ourgany
aaky ojagazy bilen X gapyrgany kellejigi in doly oy emele getirr, XI we XII
ourgalarda bolsa zlerine degili gapyrgalary kellejikleri in doly olar bolar.
D ourgalaryny kese sntgileri gowy sen, yza gyaran we ulary galandyr. I-
den X enli her kese sntgini ki stnde gapyrgany tmmjigi bilen birlen
kese sntgini gapyrga ojagazy (fovea costalis processus transversus) bolar.
XI we XII d ourgalaryny kese sntgileri belekilerden gysga we gapyrgany
tmmjigi bilen birleer aly medanalary okdur. D ourgalaryny arka (geri)
sntgileri boun ourgalaryna seredende uzynrak, takmynan, gyraly grni
bolup, aaga eglen we bir-birine ek ekilli goularlar. Olary erleii ourga
stnini endenaa azylmagyna psgel berip, unu bilen d bolugyny agza-
laryny zeper etmekden goraar. XII d ourgasyny arka (geri) sntgisi bele-
kilerden gysga we I bil ourgasyny sntgisi alydyr. D ourgalaryny bogun
sntgileri frontal tekizlikde erleip, sntgileri okarky bogun stleri yza we
dagapdala, aakylary e we igapdala gnkdirilendir.

55
 BIL OURGALARY

Uly agram bilen baglanyykly bil ourgalaryny (vertebrae lumbales) uly be-
deni bolup, olar beleki blmi ourgalaryndan tapawutlanar (23-nji surat). Bil
ourgasyny bedeni noba grnli bolup, onu kese legini i yzkysyndan
uludyr. I ourgadan t V ourga enli beikligi we ini kem-kemden artar. Adamy
ourgalygynda bil egremini (lordoz) e ykmagy netijesinde sany aaky
ourgalary bedenleri den yzyna seredende beikdir. Ourga deigi uly, bur
lary tegelenen burluk grnlidir. Kese sntgileri uzyn, frontal tekizlikde
erleip, den yza gysylan we olary ulary yza eglendir. Kese sntgileri bu
blekleri gapyrgalary galyndylary (rudimentleri) bolup, si dowamynda bil
ourgalaryny hakyky kese sntgilerini bitimeleri bolup galarlar. Arka (geri)
sntgileri gysga, asy, galan ulary yza ugrukdyrylan we ourgany bedeni bilen
bir dede erlendir. Bil ourgalaryny arka (geri) sntgilerini ele agday
ourga stnini u blminde uly hereket bilen baglanyyklydyr. Bogun snt-
gileri gowy sen, olary bogun stleri sagittal tekizlikde erleip, olar okarky
sntgilerde igapdala, aakylarda dagapdala gnkdirilendir. Her okarky bogun
sntgide uly bolmadyk tmmjik, emzik grnli sntgisi (processus mamilla
ris) bar.

TRRE

Trre (os sacrum) 5 sany trre ourgalaryndan (vertebrae sacrales) durup,

olar etginjeklik aynda umumy sk bolup bitiip balaarlar (24-25-nji su-
ratlar). ele bitime die adama degili bolup, ol zne bedeni hli agramyny
kabul edr we ony anaklyk sklerine geirr. Trre burluk grnindedir.
Onda aakdaky blekleri: okary gnkdirilen trrni esasy (basis ossis sacri),
aaga we e zlenen trrni depesi (apex ossis sacri), ki anaklyk sti
(facies pelvina), yzky arka (dorzal) sti (facies dorsalis) tapawutlandyrylar.
Trrni esasy, V bil ourgasyny aaky bogun sntgileri bilen birlen bogun
sntgileri bilen pjn edilipdir. Bu ourga bilen trrni birlen erinde e
gen tegelenen bur burun (promontorium) emele gelr.Trrni anaklyk
sti oulan, onda kese ugurda gidn 4 sany kese yzyklar (lineae transversae)
grnr, olar trre ourgalaryny bedenlerini bitien yzlary bolup durar. Sag-
dan we epden bu yzyklary solarynda anaklygy trre deikleri (foramna
sacralia pelvina) aylar. Trrni dorzal sti pkgerendir. Onda 5 sany dik keke
ler gowy ekillenendir: arka (geri) sntgilerini bitimesinden tk ortaky trre
kekeji (crista sacralis mediana) emele gelipdir. Ondan gapdal taraplarynda tr-
re ourgalaryny bogun sntgilerini birlemesinden ze ykan, jbt aralyk

56
 24-nji surat. Trre we uja
a den grni:1 anaklygy trre deikleri; 2 gapdal blegi; 3 okarky bogun sntgi;
4 trre skni esasy; 5 kese yzyklar; 6 trre skni depesi; 7 uja ski; b yzdan
grni: 1 trrni arka deikleri; 2 gulak grnli bogun sti; 3 aralyk trre kekeji; 4 trre
ajygy; 5 uja ahy; 6 trre ahy; 7 ortaky trre kekeji; 8 arka sti; 9 dagapdal trre
geri; 10 trre bdr sdrligi.

trre kekeji (crista sacralis inter

media) erler. Aralyk kekeleri
anynda arka trre deikleri (fo
ramina sacralia dorsalia) aylar-
lar, bu deiklerden dagapdalda
trrni her tarapynda dikligine
erlen kese we gapyrga snt
gilerini bitien eri gapdal trre
kekeji (crista sacralis lateralis) 25-nji surat. Ikinji trre deiklerini deinde
atar. Dorzal trre deiklerden da trrni kese kesimi, okardan grni
1 dagapdal blegi; 2 trre kanaly; 3 ortaky
gapdal blekleri (partes laterales)
trre kekeji; 4 ourga bedeni.
erler. Olarda anba skleri
bilen birlen gulak grnli bogun stleri (facies articulares) erler. Her ta-
rapyndaky bogun stni golaynda, gapdal kekeje akyn trre bdr-sdrli-
gi (tuberositas sacralis) bar, oa baglajylar we muskullar birlerler. Beleki
blmleri ourgalary aly trre ourgalarynda hem ourga deikleri bolar.
Trre ourgalary btewi sk bolup bitiende, bu deikler trre kanalyny
(canalis sacralis) emele getirr. Adamda guruk muskullaryny itnligi neti-
57
jesinde trre aak ugra daralar we onu kanaly trre jarygy (hiatus sacrales)
bilen gutarar. Jarygy her tarapynda bogun sntgilerini galyndysy (rudimenti)
trre ahy (cornu sacrale) erler.

UJA

Uja, uja ski (os coccygis), hawanlary guruk skeletini gomolo-

gy, galyndysy bolup durar. Uly adamlarda ol 35 sany smedik (rudiment) uja
ourgalaryndan (vertebrae coccygeae BAN) durar. Uja eglen, esasy okary, ujy
aak we e gnkdirilen burluk grnli bolar. Ourgany kbir alamatlary
eke I uja ourgada saklanyp galypdyr. Trre bilen birleer aly uly bolmadyk bede-
ninden baga onu yzky stni her tarapynda uja ahy (cornu coccygeum) bolar.
Iki ah hem trrni ahlaryna gary okary gnkdirilendir. Galan uja ourgalary
has kii, tegelek grnli. Garry adamlarda olar bitiendirler, aallarda we a
adamlarda khalatlarda ketirdewk gatlaklary kmegi arkaly zara birlerler.

GAPYRGALAR
WE D (D SKI)

D kapasasyny skleri 12 jbt gapyrgalardan we d sknden durar.

Gapyrgalar (costae) ki blminde ketirdewk bolup, d ourgalaryndan
sagda we epde erlen, egrelen sklerdir (26-njy surat). Gapyrgalar 12 jbt,
gapyrgany yzky, has uzyn sk blegi gapyrga ski (os costale) we ki,
has gysga ketirdewk blegi gapyrga ketirdewgi (cartilago costalis) tapawut-
landyrylar.
okarky edi jbt IVII gapyrgalary ketirdewk blekleri d ski bilen
birler. Bu gapyrgalar hakyky gapyrgalar (costae verae) dilip atlandyrylar.
VIII, IX, X jbt gapyrgalary ketirdewkleri d ski bilen birlemn, okardaky
gapyrgany ketirdewgi bilen birler, onu in olar alan gapyrgalar (costae
spuriae) dilen ady alar. XI we XII gapyrgalary ketirdewk blekleri gysga, olar
garyn diwaryny muskullarynda gutararlar. Bu gapyrgalar belekilerden uly he-
reketi bilen tapawutlanarlar, olar yrgyldyly gapyrgalar (costae fluctuantes) dilip
atlandyrylar.
Her gapyrgany yzky ujunda kellejigi (caput costae) bolup, ol bir ourgany
bedeni a-da goy iki sany d ourgalaryny bedenlerindki gapyrga ojagazlary
bilen birler.
Gapyrgalary kpsi z kellejigi arkaly iki goy ourga bilen birler. onu
in II-den X gapyrgany kellejigi iki de bolmadyk bogun medana bln
gapyrgany kellejigini kekeji (crista capitis costae) bolar.

58
 Bu kekeden gapyrgany kellejigi zne
degili ourga bilen berkidn baglajy arylar.
I, XI we XII gapyrgada kekeji ok, bu gapyrga
z kellejigi bilen die adybir ourgany bede-
nindki doly oy bilen birler. Gapyrgany
kellejiginden so daralan blegi gapyrgany
bounjygy (collum costae) bolar. Gapyrgany
bounjygy bilen bedenini arasynda tmmjik
(tuberculum costae) bar. okarky 10 sany
gapyrgada tmmjik iki belentlige blnr:
igapdal aaky belentlik, ourgany kese
sntgisi gapyrga oy bilen birlemek in,
gapyrgany tmmjigini bogun sti (facies
articularis tuberculi costae) bolup durar.
okarda erlen beleki belentlige bag
lajylar birler. XI we XII gapyrgada kese
sntgiler in bogun stlerini bolmaanlygy
sebpli, bu gapyrgada tmmjik gowak bildir 26-njy surat. Sag birinji gapyrga (a)
r a-da bildirmer. we sag ikinji gapyrga (b). okardan
grni
Bounjygy we gapyrgany has gi we i 1 gapyrga bury; 2 gapyrga
uzyn ki blegi gapyrga bedenine (corpus tmmjigi; 3 gapyrga bounjygy;
costae) gnmel ger, ol hususy dik okuny 4 gapyrga kellejigi; 5 ajygasty
daynda az-kem towlanan we tmmjikden arteriany kei; 6 ki basganak
dada bolman, birden e egrelr. u er ga muskuly tmmjigi; 7 ajygasty
wenany kei 8 gapyrga bedeni.
pyrgany bury (angulus costae) adyny g-
terr. Ilkinji iki gapyrgada onu bury tmmjigine gabat gelr. Gapyrga bedeni
asy, onu daky we iki stlerini okarky we aaky gyralary bolar.
Gapyrgany iki sti tekiz, bedeni hli uzabouna, aaky gyrasyny gyralap
gapyrgara damarlar we nerw in gapyrgany kei (sulcus costae) ger.
Gapyrgany bedenini ki blegi galan, onu sk blegini ketirdewk
bilen birlen erinde uly bolmadyk o bar.
I gapyrgany, belekilerden tapawutlykda, okarky we aaky stleri, iki we
daky gyralary bardyr. Onu okarky stnde adybir muskul birleer aly, nki bas-
ganak muskuly tmmjigi (tuberculum musculi scaleni anteriores) erler.
Tmmjikden yzda gowy ze ykan ajygasty arteriany kei (sulcus ar
teriae subclaviae) ger. Tmmjikden de ajygasty wenany kei (sulcus
venae subclaviae) erler.
D, d ski (sternum) frontal tekizlikde erleen asy sk (27-nji surat).
D blekden durar. Onu okarky blegi d sapy, ortaky blegi bedeni
59
 we aaky blegi gylygrnli sntgidir. Uly
adamlarda bu blegi bir sk bolup bitir.
D sapy (manubrium sterni) d i
gi, aratyn hem okarky we galy blegi. Onu
okarky gyrasynda u bolmadyk bountyryk
gdigi (incisura jugularis) bolar. Gdikden
gapdalda ajyk bilen birleer aly ajyk
gdikleri (incisurae claviculares) erlerler.
D sapyny sag we ep gyralarynda, ol wagt-
da ajyk gdiklerinden aakda I gapyrgany
ketirdewgi in bitekiz ulama we arym
gdigi erler, ol d bedenindki edil
ele arym gdik bilen bilelikde II gapyrgany
ketirdewgi bilen birleer aly doly gapyrga g-
digiini emele getirr. D sapy bedeni bilen
birleen erinde uly bolmadyk e gnkdiri-
len d bury (angulus sterni) emele gelr.
27-nji surat. D (ski), den
grni Adaty bu bury derini stnden ellp bolar.
1 d sapy; 2 d bedeni; D bedeni (corpus sterni) d i
3 gylygrnli sntgi; 4 VII uzyn blegi, ortaky we aaky blmleri okar
gapyrga gdigi; 5 VI gapyrga gdigi; kysyna seredende has girk. Bedeni ki s-
6 V gapyrga gdigi; 7 IV gapyrga tnde bitekiz yzyklar belli bolarlar (sk
gdigi; 8 III gapyrga gdigi; 9 II
gapyrga gdigi; 10 I gapyrga gdigi; bitin erleri), bedeni gyralarynda hakyky
11 ajyk gdigi; 12 bountyryk gapyrgalary ketirdewkleri bilen birlemek
gdigi. in gapyrga gdikleri (incisurae costales) bol
ar. VII gapyrga in gapyrga gdigi d be-
deni bilen gylygrnli sntgini arasynda erleipdir. Gylygrnli sntgi
(processus xiphoideus) drli grnli, khalatlarda aaklygyna ik blnen a-da
deigi bolar.

GWRE SKLERINI FILO

WE ONTOGENEZDKI SI

Ourgaly hawanlary skeletini emele getirmekde sini dwri: bir

lediriji dokumaly (perdeli), ketirdewkli we skli dwrleri tapawutlandyryl
ar. Bu dwrlerde ozalky arka tary ok agdayny eelp, kem-kemden embri-
onal birlediriji dokuma bilen guralar. Ilkinji birlediriji dokumaly (perdeli)
skelet ze ykar, ele skelet lansetnikde bolar. Tegelek agyzlylarda (mino-
golarda, miksinlerde) we i aakda duran balyklarda (akula we bekre ) tar ne-

60
ke ketirdewk ourgalar bilen bir wagtda bolar. okary gurluly ourgaly ha-
wanlarda arka tary (kiri) die dwnek dwrnde bolar. si dowamynda
hordaly hawanlarda perdeli skelet ketirdewkli skelete alyrylar. alyrylma
hordany twereginde balanar. Tary we nerw turbasyny gurap duran embrional
birlediriji dokumada ketirdewk jklerini adajyklary ze ykar. Bu geljekki
ketirdewk ourgalary dwnekleridir. Skeleti sini nji dwri skli,
okary gurluly hawanlarda ketirdewk dwrni yzyndan gelr. Sk doku-
masy gysylyp ykarylan ketirdewgi erine sr.
Filogenezdki skeleti ylyrymly s hadysasy, adamy embrional dwrn-
de hem esasy hsietleri gatalaar. Arka tary drnden so, onu twereginde we
dwnek gatlaryny arasynda embrional birlediriji dokuma araar, ondan so
ol ketirdewk bilen alyrylar. Bu dokumalar ahyrky gutarnykly tgedip gurlu
oly bouna, skli skelete z ornuny berrler.
Ourgaly hawanlary gwre skeletini skleri, ol sanda adamyky hem
mezodermany dorzal kesimlerinden (segmentlerden, somitlerden) sr. Sklero
tomy mediowentral bleginden ykan her somiti dwnek dokumasy kem-
-kemden sp, tary we nerw turbasyny rtr, netijede ilkinji (perdeli) ourgalar
emele gelr. Adam dwnegini 5-nji hepdesinde ourgalary bedeninde
yzky we ki alarda ze ykjak ketirdewk dokumany aratyn hwrtge-
leri drer, olar soabaka bir-biri bilen bitir. Ketirdewk dokuma bilen r-
tlen tar zni hmietini itirr we eke-tk ourgalary bedenini arasynda
ourgara asy diski goy mazy grninde saklanar. Ourgalary yzky alary
sp, olar bitienlerinde tk arka (geri), jbt bogun we kese sntgileri eme-
le getirrler. ki alar zolak grninde gapdala sr we gapyrgalary eme-
le getirip, miotomlary wentral (ki) bleklerine ger. okarky 9 sany ke-
tirdewk gapyrgalary ki ahyrlary gielip we her tarapynda ketirdewk (d)
zolaklara goularlar. Dwnek mrni 2-nji ayny ahyrynda sag we ep d
zolaklaryny okarky ahyrlary birleip, d skni sapyny emele getirr. Az-
kem gijrk d zolaklaryny aaky blmleri bir-biri bilen birler, bedenini we
gylygrnli sntgisini emele getirr. Khalatlarda bu zolaklar birleende uza-
bouna goulmaarlar, onda aaky gylygrnli sntgi ik blnip galar.
8-nji hepdni baynda ketirdewkli skelet skli skelete alyrylyp balanar.
Her gapyrgada, geljekki bur boljak erinde sk nokady ze ykar, ondan sk
dokumasy iki tarapa araar we kem-kemden gapyrgany hli bedenini eeler.
Adam 1520 aynda gapyrgany kellejiginde sk nokady drer we 1825
ada gapyrga ski bilen goular. ele-de okarky 10-njy gapyrgada mrni
1520 aynda gapyrgany tmmjiginde sk nokady ze ykar.
D sknde 13-e gola sk nokatlary goular: dwnegi 46-njy
aynda bir a-da iki nokat sapynda, 78-nji aynda bedenini okarky blmin-
de, kplen, jbt sk nokatlary, orta bleginde dogulmanka, aaky blegin-
61
de 1 ayny dowamynda ze ykar. 1520 aynda d skni bedenini
aratyn blekleri btewi bir sk bolup bitir. Gylygrnli sntgi 6 20 ada
skleip balaar we 30 ada d bedeni bilen goular. Sapy bedeni bilen
d beleki bleklerinden gi bitir a-da bitimn hem biler.
Embriogenezi 8-nji hepdesini ahyrynda ourgalar skleip balaar.
Her ourgada 3 sany sk nokady ze ykyp, biri bedende we ikisi alarynda
drer, 1-nji ylynda ayndaky sk nokatlary, 3-nji ylynda a-da gijrk
ourgany bedeni ay bilen bitir. III boun urgalary sleri bouna
beleki ourgalardan tapawutlanar. Atlantyn geljekki dagapdal massalarynda bir
sany sk nokady bolup, bu erden sk dokumasy yzky aa gary sr. ki
ada sk nokady 1-nji ylyny dowamynda ze ykyp balaar. I ourgany
bedenini blegi ketirdewk dwrde ondan arylar we II-nji ourgany bedeni
bilen birleip, di grnli sntg (die) wrlr. Onu zbadak sk nokady
bolup, agany mrni 35-nji ylynda II ourgany sk bedeni bilen bitir.
Trre ourgalary edil belekiler aly 3 sany esasy sk nokatlaryndan sr.
Dwnegi 67 aynda 3 sany okarky trre ourgalarynda gomaa sk nokat-
lary drer olary hasabyna trrni dagapdal blekleri (trre gapyrgalaryny
rudimentleri) sr. 1725 ada trre ourgalary btewi sk bolup bitir. Uja
ourgalary smedik bolup, drli wagtda (110 aa enli aralykda) die bir sk
nokady drer.
Adam dwneginde 38 sany ourgalar bolup, olar: 7 boun, 12 ds, 5 bil we
1213 sany trre we ujadan durar. Embriony s dwrnde birne tgeikler
bolup ger: 13-nji jbt gapyrga zgerr we zne degili ourgany kese
sntgileri bilen bitir, ahyrky d ourgasy I bil ourgasyna wrlr, ahyrky
bil ourgasy I trre ourgasy bolar. oa gr uja ourgalaryny kpsinde zger-
me bolup ger. elelikde, aga dn injek wagtynda ourga stnini 3334
sany ourgasy bardyr.

GWRE SKELETINI NDOGRY SLERI

(ANOMALIALARY)

Gwre skeletini filogenezini wrenmeklik, bu skleri s anomaliala

ryny dndirmge kmek edr. Gapyrgalary adaty sany (12 jbt), si
esasynda bir a-da iki tarapyndan gomaa gapyrgany VII boun (boun gapyr-
galary) a-da I bil (bil gapyrgalary) ourgasy bilen birleip, kpelip bilr. Bu ano-
malialar adamy gemidki gurluyny gatalanandygyny grkezr, agny
adamy gurluyny gadymy gemiinde gapyrgalar hli ourgalardan arylypdyr.
Serek agdada, birtaraplayn a-da bir wagtda ikitaraplayn XII gapyrga bolman
biler, has serek XI gapyrgany bolmazlygy mmkin. z nobatynda gapyrgalary

62
anomalialary degili ourgalary grnine tsir edr. VII boun ourgada boun
gapyrgasyny bolany in, d ourgalaryna mezer.
XIII jbt gapyrgalar ze ykan agdaynda adaty d ourgalaryny hem
sany kpelr. Gwre skeletini aratyn sklerinde ze ykan anomalia-
lary hkman bellp gemelidir. I boun ourgasyny kelleanak bilen bitimesi
(atlanty assimilasiasy) onu yzky ayny jarylmagy bilen utgayp bilr.
u grnli anomalialar (spina bifida), beleki ourgalarda, kplen, bil we trre
ourgalarynda duar. Bil ourgasyny assimilasiasyny (bitimesini) hasabyna
trre ourgalaryny sany 67- (sakralizasia) etip, trre kanalyny uzalmagy we
onu deiklerini kpelmegi bolup bilr. Bil ourgalaryny sanyny kpelmegi
(lumbalizasia), trre ourgalaryny sanyny bolsa 4-e enli azalmagy serek du
gelr. Gapyrgalary ki ahyrlary bir-biri bilen bitiip bilr a-da, tersine bolar.
D ski bedeninde we gylygrnli sntgisinde tegelek a-da sri deik
bolmagy mmkin. D ski serek uzabouna jarylyp, onu jbt zenleri ol
a-da beleki ugurlarda bitimn biler.
Adamy gwre skeleti dik renligi bilen baglylykda has okary se et
r we onu bilen sdemdirijileri skeletinden tapawutlanar. Adamy bedenini
dikligine agday d kapasasyny grnine tsir edr.

KELLE SKELETI (KELLEANAK)

Kelleanak (cranium) tikinler bilen berk

birleen, gelip ykyy we erine etirn ileri
bouna hli agzalary daanjy we goragy bo-
lup hyzmat edn skleri toplumydyr (28-nji
surat). Kelleanak bolugynda kelle benisi,
gr, eidi, tagam, ys aly agzalary we imit
sidiri we dem aly ulgamlaryny balangy
blmleri erlerler.
Kelleanak iki blme blnr. Kelle
benisini erlen blmine beni kellea
nagy (cranium cerebrale: cerebrum beni
28-nji surat. Kelleanak, den
grni
1 mala ski; 2 mala tmmsi; 3 burunsti; 4 gasti a; 5 ekge oy;
6 gzhanasti deik; 7 mala skni gzhana blegi; 8 ganat duluk tikini; 9 duluk
ski; 10 armytgrnli deik (apertura); 11 gzhanasty deik; 12 okarky ; 13 okarky
ara tikin; 14 aaky ; 15 eek deigi; 16 duluk okarky tikini; 17 duluk ski;
18 aaky gzhana jarygy; 19 gr kanaly; 20 okarky gzhana jarygy; 21 mala
skni duluk sntgisi; 22 ekge yzygy; 23 t tikini; 24 burun okarky tikini;
25 burun ski; 26 mala burun tikini.
63
 dimekden a-da neurocranium BAN) diil
r. Ikinji blmi, z sk esasyny, imit
sidiri we dem aly turbalaryny balangyjyny
emele getirn we duu agzalaryny erlen
eri bolan z wisseral kelleanak (cranium
viscerale) a-da splanchnocranium (viscera,
splanchna iki, i-go dimekden) i-go kel
leanakdyr. Uly adamlary beni kelleanagy
mala, depe, ese, pahnagrnli, ekge we
gzenekli sklerden ybaratdyr.
29-njy surat. Kelleanak; gapdaldan z kelleanagy beni kelleanagy aa
grni gynda erler (29-njy surat). z kelle
1 mala ski; 2 pahnagrnli
anagyny kp blegini enew apparatyny
sk (uly ganat); 3 burun ski;
4 gza ski; 5 duluk ski; skeleti eelp, ol okarky we kelleanak bi-
6 okarky ; 7 aaky ; 8 len hereketli birlen aaky bolup durar.
daky eidi geelgesi; 9 emzik z beleki skleri uly legli bolman,
grnli sntgi; 10 ekge skni gzhanalary, burun we agyz boluklaryny
tee blegi; 11 ese ski;
diwarlaryny dzmine girrler we z kel
12 depe ski.
leanagyny grnini kesgitler. Kelleanak
sklerini kbirini iinde howa bilen doldurylan boluklar bolup, olar burun
bolugy bilen baglanyar. Skleri howalanmagy kelleanagy agramyny azald
ar we ol wagty znde onu berkligini pjn edr. Bonu ki blminde
erleip, baglajylar we muskullar arkaly kelleanak skleri bilen birlen di-
lasty sk araty orny tutar.

KELLEANAGY BENI BLEGINI SKLERI.

MALA SKI

Mala ski (os frontale) uly adamlarda tk sk bolup, kelleanak gm

mezini ki blmini we esasyny ki kelleanak ouny emele getirmge
gatnaar (30-njy surat). Daky, mala skni dikligine (frontal) erlen
blegi teesi, kelleanak gmmezini den bir blegini dzr. Teeden
baga, gzhana blekleri we burun blegi tapawutlandyrylar.
Mala teesi (squama frontalis) gberek daky sti (facies externa), ek-
ge stne gen gapdal blekleri (facies temporalis) we oulan iki sti (facies
interna) bar. Sag we ep gzhana bleklerinden teni aakdan jbt gzhanasti
gyra (margo supraorbitalis) ayrar, mala skni burun blegine akyn gz-
hanasti gdigi (incisura supraorbitalis) bolar. Bu erden gen adybir damarlar
we nerw ske galtaar. Kwagt bu gdik deige (foramen supraorbitale) wrl

64
 30-njy surat. Mala ski
a den grni: 1 mala teesi; 2 mala tmmsi; 3 ekge yzygy; 4 duluk
sntgisi; 5 ga ay; 6 burun blegi; b yzdan we aakdan grni: 1 okarky sagittal
sinusy kei; 2 duluk sntgi; 3 gzhana blegi; 4 gzhanasti gdik; 5 mala sinusy
deigi (aperturasy); 6 gza mzini oy; 7 mala kekeji.

r. Gzhana sti gyrasyny iki blminde ulama mala gdigi (incisura

frontalis) bolup, ondan nerw we gan damarlary ger. Gzhana gyrasy gapdala
duluk sntgisi (processus zygomaticus) bilen gutaryp, duluk ski bilen birler.
Duluk sntgisinden okary we yza ekge yzygy (linea temporalis) arylar. Ol
daky stni ki blmini ekge stnden ayrar. Her gzhana gyrasyndan
azkem okarda, uzynlygy bouna tgen we ykyp duran oklawjyk gasti
a (arcus superciliaris) kesgitlenr, ol ie gary tekiz medana (burunsti)
glabella (glabella) ger. Galary ayndan has okarda, mala skni
teesini her blegini ortasynda mala tmmsi (tuber frontale) erleip, ol
mala skni ilkinji sk nokadyny dren eridir.
Malay skni iki (beni) sti (facies interna), bu erde mala ski
kem-kemden kese erlen gzhana blmlerine ger. Teni iki stnde
orta yzykda yzky gyrasyndan okarky sagittal sinusy kei (sulcus sinus sagittalis
superioris) erleip, den aaklygyna mala kekejine (crista frontali)s ger.
Kekeji esasynda kr deik (foramen caecum) erler, onda kelle benisini
gaty perdesini sntgisi berkidilr.
Gzhana blegi (pars orbitalis) jbt bolup, keseligine erlen uka gatlak
grnlidir. Sag gzhana blegini epinden gzenekli gdik (incisura ethmoida
lis) ayrar. u gdikde gzenekli sk adybir plastinkasy erler. Gzhana

5. Sargyt 1665 65
 31-nji surat. Pahna grnli sk, yzdan grni
1 uly ganat; 2 gr kanaly; 3 atanak kei; 4 gipofiz oy; 5 eeri arkasy; 6 ki
pahnagrnli sntgi; 7 beni sti; 8 yzky pahnagrnli sntgi; 9 tegelek deik;
10 eidi turbasyny deigi; 11 pahnagrnli sk geri; 12 gaykgrnli o; 13
ganatgrnli o; 14 ganatgrnli sntgini dagapdal plastinkasy; 15 ganatgrnli gdik;
16 ganatgrnli gayrak kei; 17 ganatgrnli gayrak; 18 ganatgrnli sntgini
igapdal plastinkasy; 19 uky kei; 20 ganatgrnli sntgi; 21 pahnagrnli diljagaz;
22 ganatgrnli kanal; 23 beden; 24 uly ganat; 25 okarky gzhana jarygy;
26 depe bury.

bleklerini okarky (beni) stnde (impressiones digitatae we juga cerebralia

(BAN)) barmak grnli basymlar we beni belentlikleri gowy bildirr. Iki
(gzhana) aaky sti tekiz, oulan bolup, gzhanalary okarky diwaryny emele
getirr. Onu gapdal burunda gza mzini oy (fossa glandulae lacrimalis)
ide, gzhanasti gdigine akyn az-kem bildirn tonuk oy (fovea troch
learis) erler. Ou anynda uly bolmadyk tonuk geri (spina trochlearis)
erleip, onu bilen ketirdewk tonuk (trochlae) bitir, ol gz okarky gyyk
muskulyny siri in nietlenendir.
Mala skni burun blegi (pars nasalis) nal grnli bolar. Gzha-
na bleklerini aralygynda erleip, ol den we gapdallaryndan gzenekli gdigi
klendirr.
Burun blegini ki blmi gdilen, ol burun skleri we okarky leri
mala sntgileri bilen birler. Bu blmi orta yzygyndan aaklygyna keke
jik arylar, ol hem burnu germewini emele getirmge gatnaan iti burun geri
(spina nasalis) bilen gutarar. Kekejikden sagda we epde mala bolugyny
sag we ep arymlaryna alyp baran mala bolugyny deikleri aperturalary

66
 32-nji surat. Pahna grnli sk, den grni
1 uly ganat, 2 kii ganat, 3 gr kanaly, 4 pahnagrnli balykgulak; 5 pahnagrnli
bolugy deigi (aperturasy); 6 okarky gzhana jarygy; 7 gzhana sti; 8 ganatgrnli
gdik; 9 ganatgrnli sntgini igapdal plastinkasy, 10 ganatgrnli kanal; 11
pahnagrnli keke; 12 ganatgrnli gayrak; 13 ganatgrnli sntgini dagapdal
plastinkasy; 14 tegelek deik.

(aperturae sinus frontalis) erler. Mala bolugy (sinus frontalis) uly adam-
larda drli gwrmli bolup, howa saklaar we germew bilen blnendir.
Mala skni burun blegini yzky blmlerinde hatar olar bolup, olar
gzenekli sk okary ugra aylan jiklerini apyp durar.

PAHNAGRNLI SK

Pahnagrnli sk (os sphenoidale) kelleanagy esasyny merkezinde er

ler (31-nji surat). Ol kelleanak gmmezini gapdal diwaryny, ele-de beni
we z kelleanagyny boluklaryny we olaryny emele getirmge gatnaar.
Pahnagrnli sk ylyrymly gurluy bolup, bedenden, ondan arylan
jbt sntgilerden: uly ganatlar, kii ganatlar we ganat grnli sntgilerden
durar.
Pahnagrnli sk bedeni (corpus) ndogry kub grninde bolar. Onu
iinde pahnagrnli boluk (sinus sphenoidalis) erler. Bedeninde alty sany:
okarky a-da beni; yzky (uly adamlarda ese skni esasy (bazilar) blegi
bilen bitien); ki (aragi bildirmn aak gen); aaky we iki gapdal stleri ta
pawutlandyrylar.
okarky stnde bildirn ulama, trk eerini (sella turcica) ada
salar. Trk eerini merkezinde gipofizi oy (fossa hypophysialis) bolup, onda
67
 33-nji surat. ese ski
a den we okardan grni: 1 okarky sagittal sinusy kei; 2 daky ese belentligi;
3 iki ese kekeji; 4 sigmagrnli sinusy kei; 5 bazillar blegi; 6 bountyryk gdigi;
7 uly deik; 8 kese sinusy kei; b yzdan we aakdan grni: 1 daky ese belentligi;
2 okarky boun yzygy; 3 aaky boun yzygy; 4 daky ese kekeji; 5 uly deik;
6 ese umrusy; 7 damak tmmjigi; 8 zond (dilasty kanala geirilen).

gipofiz erler. ulamadan de kese atan eeri tmmjigi (tuberculum

sellae) erler. eterlik beiklikde eeri arkasy (dorsum sellae) arylar.
Eeri arkasyny gapdal blekleri ne ykyp, yzky eglen sntgileri (processus
clinoidei posteriores) emele getirr. Eeri arkasyny esasynda sagdan we epden
iki uky arteriany kei uky kei (sulcus caroticus) atar. Uky keinden daary
we az--kem yzda pahna grnli diljagaz (lingula sphenoidalis) erler, ol uky
keini u ternawjyga wrr. Bu ternawjyk ekge skni piramidasyny ujy
bilen bilelikde iki uky deigini kler, ondan iki uky arteriasy uky kanalyndan
kelleanak bolugyna ykar.
Sk bedenini okarky sti uly bolmadyk pahna grnli kekeje (crista
sphenoidalis) uzalar. Sk aaky stnde iti pahna grnli ke (rostrum
sphenoidale) dowam edr. Crista sphenoidalis ki gyrasy gzenekli sk
dik plastinkasy bilen birler. Kekeji gapdallarynda ndogry grnli sk
gatlaklary pahna grnli balykgulaklar (conchae sphenoidales) erler, olar,
kplen, germew bilen iki blege blnip, sk howa saklaan bolugyna (si
nus sphenoidalis) alyp baran pahna grnli bolugy deiklerini aperturalaryny
(aperturae sinus sphenoidalis) klendirrler.
Pahnagrnli sk bedenini gapdal stleri e we aaklygyna, gnmel
kii we uly ganatlara dowam edrler.

68
 Kii ganat (ala minor) jbt plastinka
bolup, pahna grnli sk bedenini her
tarapyndan iki kkli bolup arylar. Olary
arasynda gzhanasynda gr kanaly (canalis
opticus) erler. Kii ganatlary ki gyralary
kertilen, olar bilen mala sukni gzhana
blekleri we gzenekli sk gzenekli plas-
tinkasy birler. Kii ganatlary yzky gyralary
erkindirler. Her bir kii ganaty i-gapdal tara-
pynda ki eglen sntgi (processus clinoideus 34-nji surat. Pahna grnli
we ese skleri, okardan
anterior) bar. ki, ele-de yzky egilen snt-
we sagdan grni
gilere kelle benisini gaty perdesi bitir. 1 uly ganat; 2 kii ganat;
Kii ganaty kelleanak bolugyna z 3 eeri arkasy; 4 eit;
lenen okarky we gzhanasyny okarky di- 5 bountyryk sntgi; 6 ese
waryny emele getirmge gatnaan aaky sti teesi.
bolar. Kii we uly ganatlary arasyndaky
giilik (fissura orbitalis superior) bu okarky gzhana jarygydyr. Ondan kel
leanak bolugyndan gzhanasyna gzi hereketlendiriji, tonuk we daladyran
nerwler (III, IV, VI kelleanak nerwleri) we gz nerwi ahaly nerwi (V jbt)
I ahasy ger.
Uly ganat (ala major) jbt bolup, inli esasy pahnagrnli sk bedenini
gapdal stnden balanar (32-nji surat). Her ganaty edil esasynda deigi bol
ar. Belekilerden okarda we de tegelek deik (foramen rotundum) erleip,
ondan ahaly nerwi ikinji ahasy ger, ganaty ortasynda sri deikden (fo
ramen ovale) ahaly nerwi II ahasy ger, ganaty ortasyndaky sri (owal)
deikden ahaly nerwi III ahasy ger. Belekilerden legleri kii bolan
geri deigi (foramen spinosum) uly ganaty yzky bur blminde erler. Bu
deik arkaly kelleanak bolugyna ortaky meningeal arteriasy (beni perdesi in)
ger.
Uly ganaty drt sany: beni, gzhana, okarky we ekge stleri bar. Be-
ni stnde (facies cerebralis) barmaklary basym yzlary (impressiones digitatae),
beni belentlikleri (juga cerebralia) we arteria keleri (sulci arteriosi) gowy
bildirr. Gzhana sti (facies orbitalis) drtburly, tekiz plastinka bolup, ol,
gzhanany dagapdal diwaryny dzmine girr. okarky sti (facies maxil
laries) okardan gzhana sti we aakdan ganatgrnli sntgini esasyny
arasyndaky burluk grnli medany eeler. Ganatkentlewk ouna zle-
nen stne tegelek deik (foramen rotundum) aylar. ekge sti (facies tem
poralis) i giidir. Ony ekgeasty kekeji (crista infratemporalis) iki blege blr.
okarkysy uly legli, dik erleip, ekge ouny diwaryny dzmine girr.
Aaky blmi kese erleip, ekgeasty ou okarky diwaryny emele getirr.
69
 Ganatgrnli sntgi (processus pterygoideus) jbt bolup, pahna grnli
sk bedeninden uly ganaty balanan erinden arylar we dikligine aak
ugraar. sntgini igapdal sti burun bolugyna tarap, dagapdaly ekgeasty
ouna zlenipdir. sntgini esasyny den yza bwsp gen, dar ganatgrnli
kanal (canalis pterygoideus) damarlar we nerwler gemek in hyzmat edr. Bu
kanaly ki deigi ganat kentlewk ouna (Kelleanak btewilikde seret),
yzkysy kelleanagy daky esasynda, pahnagrnli sk gerini (spina ossis
sphenoidalis) golaynda aylar. Ganatgrnli sntgini igapdal (lamina medi
alis) we dagapdal (lamina lateralis) plastinkalary seljerilr. Plastinkalar nden
bitiip, sntgini ki gyrasy bouna okardan aaklygyna nden ayk ganat-
-kentlewk kei (sulcus pterygopalatinus (BAN)) ekilr. Ganatgrnli sntgi
ni yza gary plastinkalary blnip, bu erde ganatgrnli oy (fossa pterygoidea)
emele getirr. Aakda iki plastinka gdik (incisura pterygoidea) arkaly blnr.
Ganat grnli sntgini igapdal plastinkasy dagapdalka seredende az-kem in-
siz we uzyn, ol aakda ganat grnli gayraga (hamulus pterygoideus) ger.

ESE SKI

ese ski (os occipitale) beni kelleanagyny yzky-aaky blumini eme-

le getirr (33-nji surat). Onda esasy (bazilar) dagapdal blekleri we ese
teesi tapawutlandyrylar. Bu blekler uly ese deigini (foramen (occipitale)
magnum) gurap alyp, kelleanak bolugyny ourga kanaly bilen baglanydyrar.
Esasy blegi (pars basilaris) uly ese deiginden de erler. Ol l820 ada
pahnagrnli sk bedeni bilen bir btewi bolup bitir (34-nji surat). Bazil
ar blegini beni sti ternaw grnli bolup, pahnagrnli sk bedeni bilen
bilelikde uly ese deigine tarap eglen medanaeit (clivus) emele getirr.
Bazilar blegini dagapdal gyrasy bouna aaky da sinusy kei (sulcus sinus
petrosi inferioris) ger. Aaky stnde gowy grnn damak tmmjigi, (tu
berculum pharyngeum) bar.
Dagapdal blegi (pars lateralis) jbt, ndogry grnli bolar we kemkem-
den gielip, yza gary ese teesine ger. Her dagapdal blegini aaky
stnde ady grnn ellips grnili ese umrusy, (condylus occipitalis)
erler. umrular zlerini gberek stleri bilen atlanty okarky bogun olary
bilen birler. Her dagapdal blegi arkaly umryny stnden dilasty kanal
(canalis hypoglossalis) erleip, ondan dilasty nerw (n. hypoglosus) ger. ol
wagtda ese umrusyny yzynda umry oy (fossa condylaris) erler. Onu
dbnde wenany daary ykaryjy deik umry kanaly (canalis condylaris) bol
ar. ese umrusyndan dagapdalda bountyryk gdigi (incisura jugularis) bar.
Bu gdigi yzdan okary ugrukdyrylan bountyryk sntgi (processus jugularis)

70
kler. sntgini anynda dagapdal blegini beni stnde gowy grnn
sigmagrnli sinusy kei (sulcus sinus sigmoidea) ger. ese teesi (squa
ma occipitalis) iki sti oulan we dakysy gberek gi plastinka grninde bol
ar. Daky stni merkezinde daky ese belentligi (protuberantia occipitalis
externa) bolup, ondan orta yzyk bouna aaklygyna uly ese deigini yzky
gyrasyna enli daky ese kekeji (crista occipitalis externa) inr.
ese belentliginden saga we epe, aaga egrelen okarky boun yzygy (li
nea nuchae superior) gidr. oa parallel, daky boun kekejini takmynan orta
deinde, ondan iki tarapa aaky boun yzygy (linea nuchae interior) arylar.
Ondan baga, daky ese belentligini stnde biraz bildirn has okarky boun
yzygy (linea nuchae suprema) bolup biler.
ese teesini iki, beni stnde keler arkaly emele gelen teni beni
stni 4 oa bln, atanak ekilli belentlik (eminentia cruciformis) bardyr. Atanak
ekilli belentligi merkezi e ykyp, iki ese belentligini (protuberantia occi
pitalis interna) emele getirr. Belentligi deinde saga we epe kese sinusy kei
(sulcus sinus transverse) gidip, sigmagrnli sinusy keine (sulcus sinus sig
moidei) dowam edr. Iki ese belentliginden okarda okarky sagittal sinusy
kei (sulcus sinus sagittalis superioris) arylar. Iki ese belentligi aaklygyna
gysylar we uly ese deigine enli etip, iki ese kekejine (crista occipita
lis interna) dowam edr. ese teesini okarky we dagapdal bleklerini
gyralary gli kertilip, bu erde ese skni depe we ekge skleri bilen
birlemesi bolup ger.

DEPE SKI

Depe ski (os parietale) jbt bolup, ol kelleanak gmmezini okarky

dagapdal blmini emele getirr (35-nji surat). Depe ski delegli, egri,
dayndan gberip we iinden oulan drtbur plastinka grnlidir. Onu
gyrasy kertilendir: mala (ki) gyrasy (margo frontalis) di-di tikini kmegi
arkaly mala ski bilen, ese (yzky) gyrasy (margo occipitalis) ese ski
bilen, okarky sagittal gyrasy (margo sagittalis) beleki tarapyndaky adybir ski
bilen birlerler. Drdnjisi tee (aaky) gyrasy (margo squamosus) gyyk ke-
silen, ol ekge skni teesi bilen birler. Drt gyrasyna drt bur: kio-
karky mala bury (angulus frontalis); kiaaky pahnagrnli bury (angu
lus sphenoidalis); yzky okarky ese bury (angulus occipitalis); yzkyaaky
emzikgrnli bury (angulus mastoideus) gabat gelr.
Depe skni gberen daky stni merkezinde depe tmmsi (tuber pa
rietale) ykyp durar. Ondan az-kem aak iki sany egri okarky we aaky ekge

71
yzyklary (lineae temporalis superior ef inferior) geip, olardan adybir fassia we
muskul balanar.
Depe skni oulan iki stni sudury kelle benisini gaty perdesini
we onu damarlaryny oa gatlaanlygy bilen suratlandyrylar. Depe skni
okarky gyrasyny uzabouna gowy grnn okarky sagittal sinusy kei (sul
cus sinus sagittalis superiors) ger. Gary tarapyndaky adybir ke bilen birleen
bu kede okarky sagittal wena sinusy galtaar. Emzik bur blminde sigma
grnli sinusy kei (sulcus sinus sigmoidei) erler. Ondan baga-da sk
iki stnde ady grnn, aga grnli ahalanan arteria keleri meningeal
arterialary galtama yzlary (sulci arteriosi) bar. okarky sagittal sinus keini
uzabouna drli legli granulasia (dwr dwr) ojagazlar (foveolae granu
lares) kerepli perdni granulasia yzlary erler.

GZENEKLI SK

Gzenekli sk (os ethmoidale) beni kelleanagyny esasyny ki blegi

bolup, z kelleanagyny dzmine girr, gzhanalary we burun bolugyny
diwarlaryny emele getirmge gatnaar (36-njy surat). Gzenekli sk aakdaky
blmlerinde, kese (gorizontal) erlen gzenekli plastinkasy, ondan orta yzyk
bouna aak gidn dik (perpendikular) plastinka we gapdallaryndan oa go
ulan gzenekli labirintleri seljerilr.
Gzenekli plastinka (lamina cribrosa) gzenekli sk okarky blegi bo-
lup durar, ol mala skni gzenekli gdiginde erleip, kelleanagy ki

35-nji surat. Depe ski

a sag sk daky sti; b sag sk iki sti;
1 daky sti; 2 depe tmmsi; 3 depe deigi; 4 okarky ekge yzygy; 5 iki sti;
6 okarky sagittal sinusy kei; 7 sigmagrnli sinusy kei; 8 aaky ekge yzygy.

72
 36-njy surat. Gzenekli sk
a yzdan grni: 1 horaz kekeji; 2 gzenekli plastinka; 3 gzhana plastinkasy; 4 okarky
burun balykgulagy; 5 dik perpendikular plastinka; 6 gzenekli labirint; b gapdaldan
grni: 1 horaz kekeji; 2 gzhana plastinkasy; 3 yzky gzenekli jkler; 4 ortaky burun
balykgulagy; 5 dik (perpendikular) plastinka; 6 ki gzenekli jkler.

ouy dbni emele getirmge gatnaar. Plastinka elege meze deikleri sak
lap, u erden onu ady gelip ykar. Bu deikler arkaly kelleanak bolugyna ys
aly smleri (I jbt kelleanak nerwleri) girrler. Gzenekli plastinkany s-
tnde, orta yzyk bouna horaz kekeji (crista galli) ykyp dur. Ol e gary jbt
sntg horaz kekejini ganatyna (ala cristae galli) dowam edr. Bu sntgiler
de duran mala ski bilen kr deigi (foramen caecum) kler.
Dik (perpendikular) plastinka (lamina perpendicularis) ndogry bburluk
grnlidir. Ol horaz kekejini aaklygyna, burun bolugyna dowamydyr. Burun
bolugynda dik plastinka sagittal erleip, burun germewini okarky blmini
emele getirmge gatnaar.
Gzenekli labirint (labyrinthus ethmoidalis) jbt emele gelmedir. Ony
zarasynda we burun bolugy bilen baglanyan, howa saklaan sk gzenekli
jkler (cellulae ethmoidales) dzr. Gzenekli labirint dik gatlakdan okarda
sagdan we epden gzenekli gatlagy ahyrlarynda sallanyp durandyr. Gzenekli
labirintleri igapdal sti burun bolugyna zlenen we dik plastinkadan sagittal
tekizlikde erlen, insiz dik (wertikal) arygy blp ayrar. Gzenekli jkler
igapdal tarapyndan iki sany uka, egri sk plastinkalary burun balykgulaklary
bilen brelendir. Her bir balykgulagy okarky blegi labirinti jklerine berki-
dilip, onu aaky gyrasy labirint bilen dik plastinkany arasyndaky aryga erkin
sallanar. okarda okarky burun balykgulagy (concha nasalis superior) ondan
aak we az-kem de ortaky burun balykgulagy (concha nasalis media) berkidilip,
khalatda az-kem bildirn nji has okarky burun balykgulagy (concha nasa

73
lis suprema) bolup bilr. okarky burun balykgulagy we ortaky aralygynda insiz
aralyk okarky burun geelgesi (meatus nasi superior) erler. Ortaky burun
balykgulak zni yzky ahyrynda aaga egrelen gayrak grnli sntgi (pro
cessus uncinatus) emele getirip, btewi kelleanakda aaky burun balykgulagyny
gzenekli sntgisi bilen birler. Gayrak grnli sntgiden yzda, ortaky
burun geelgesine gzenekli labirinti iri jklerini biri uly gzenekli gabar-
ak, (bulla ethmoidalis) pkgerr. Uly gzenekli gabarakdan az-kem e we
aagrakda aryma jarygy, (hiatus semilunaris) erleip, oa anaan skler
bilen gzenekli gugujy (infundibulum ethmoidale) emele getirr. Bu gugu
arkaly mala sinusy ortaky burun geelgesi bilen baglanyar.
Gzenekli labirintleri dagapdal tarapy tekiz uka plastinka bilen brelip,
gzhanasyny igapdal diwaryny dzmine girr. Bu gzhana plastinkasydyr
(lamina orbitalis). Aratyn gzenekli skde gzenekli jkleri baga tarap
laryndan garalyp grnp, bitewi kelleanakda olar anayk: mala, gza,
pahnagrnli, kentlewk we okarky skleri bilen rtlendirler.

EKGE SKI

ekge ski (os temporale) beni

37-nji surat. ekge ski, sagky;
dayndan grni
1 duluk sntgi; 2 bogun
tmmjigi; 3 aaky oy;
4 da deprek jarygy; 5
bizgrnli sntgi; 6 deprek
blegi; 7 daky eidi geelgesi;
8 deprek emzikgrnli jaryk;
9 emzikgrnli sntgi; 10
emzikgrnli deik; 11 eidisti deagramlyk agzasy (Bosaga balykgulak
geri; 12 ortaky ekge arteriasyny
kei; 13 tee blegi.
kelleanagyny jbt ski (37-nji surat). Ol
kelleanagy esasyna we gapdal diwaryny
dzmine girr we (den) pahnagrnli,
(okardan) depe we (yzdan) ese sklerini
arasynda erler. ekge ski eidi we
deagramlyk agzalary in sk desgasy bolup,
onu kanallarynda damarlar we nerwler ger.
ekge ski aaky bilen bogun dredip, du-
luk ski bilen birleip, duluk ayny (arcus
zygomaticus) emele getirr. ekge sknde
emzik grnli sntgisi bilen piramida (da
blegi), deprek we tee blekleri tapawut-
landyrylar.
Piramida da blegi (pars petrosa) z
ni sk maddasyny gatylygy netijesinde ele
atlandyrylar we gyraly piramida grni
bolar (38-nji surat). Onu iinde eidi we
agza seret) erler. Piramida kelleanakda
takmynan, kese tekizlikde bolup, onu esasy

74
yza we dagapdala zlenr we emzik
grnli sntg ger.
Piramidany ujy depesi (apex par
tis petrosae) erkin, e we igapdala ug
rukdyrylandyr. Piramidada: ki, yzky we
aaky stleri seljerilr. ki we yzky st-
leri kelleanak bolugyna, aakysy daary
zlenendir we kelleanak esasyny daky
tarapyndan gowy grnr.
u stlerine layklykda piramidada
sany gyra: okarky, ki we yzky gyralary
kesgitlenilr. Piramidany ki sti (faci
es anterior partis petrosae) e we okary 38-nji surat. ekge ski, sagky; iki
zlenendir. Ol dagapdala teeli blegini sti
beni stne geip, ondan etginjeklik 1 agrnli belentlik; 2 depe gyrasy;
aynda piramida da-tee jarygy (fissu 3 deprek gapagy; 4 okarky da
ra petrosquamosa) ayrar. u jarygy a- sinusy kei; 5 sigmagrnli sinusy
kei; 6 emzikgrnli deik; 7 ese
nynda, piramidany gysga, ki gyrasynda gyrasy; 8 bosaga suwakaryny daky
muskul turba kanalyny (canalis muscu deigi (aperturasy); 9 aasty o;
lotubarius) deigi erler. Bu kanal doly 10 bizgrnli sntgi; 11 bizgrnli
dl germew arkaly iki arymkanala: deprek sntgini gylaby; 12 balykgulak
perdesini dartan muskuly arymkanalyna kanaljygyny daky deigi (aperturasy);
13 aaky da sinusy kei; 14 da
(semicanalis musculi tensoris tympani) we blegini ujy (depesi); 15 da blegi;
eidi turbasyny arymkanalyna (semica 16 duluk sntgi; 17 pahnagrnli
nalis tubae auditivae) blnr. gyra; 18 da blegini yzky sti; 19
Eidi turbasyny arymkanaly btewi iki eidi deigi.
kelleanakda onu daky esasy tarapyndan
grnr. Piramidany ki stni orta bleginde uly bolmadyk agrnli
belentlik (eminentia arcuata) bar. Ony piramidany jmminde erlen iki
gulagy sk labirintini (gulagy iki eidi blegi) ki (okarky) arymalaw
kanaly emele getirr. a grnli belentlik bilen da-tee jarygyny arasynda,
piramidany ki stni aba medanasynda deprek bolugyny gapa-
gy (tegmen tympani) erler. Piramidany ki stni ujuna akyn ahaly
basym (impressio trigemini) adybir nerwi dwnni yzy erler.
ahaly basymdan dagapdalda iki sany kii deikler bar: uly da nerwi
kanalyny jarygy (hiatus canalis nervi petrosi majoris (hiatus canalis n. facialis
BAN), ondan uly da nerwini kei (sulcus nervi petrosi majoris) z balangyjyny
alar. Az-kem e we dagapdala kii da nerwini kanalyny jarygy (hiatus ca
nalis nervi petrosi minoris, apertura superior canaliculi tympani BAN) erleip,
kii da nerwini keine (sulcus nervi petrosi minoris) dowam edr.
75
 Piramidany okarky gyrasy (margo superior partis petrosae) ki stni
yzkysyndan ayrar. Bu gyra bouna okarky da sinusy kei (sulcus sinus pet
rosi superioris) ger.
Piramidany yzky sti (facies posterior partis petrosae) yza we igapdala z-
lenendir. Piramidany yzky stni, takmynan, ortasynda iki eidi deigi (porus
acusticus internus) erleip, gysga gi kanala, iki eidi geelgesine (meatus ar
custicus internus) ger we onu dbnde z (VII jbt) we bosaga balykgu-
lak (VIII jbt) kelleanak nerwleri, ele-de bosaga balykgulak agzasyny arte-
rialary we wenalary in birne deikler bardyr. Iki eidi deiginden dagapdala
we okarda aasty o (fossa subarcuata) erler. Bu oa kelle benisini gaty
perdesini sntgisi girr. Ondan aakda we dagapdalynda uly bolmadyk jaryk
bosaga suwakaryny daky aperturasy (apertura externa aqueductus vestibuli)
erler.
Piramidany yzky gyrasy (margo posterior partis petrosae) onu yzky stni
aakysyndan ayrar. Ondan aakda da sinusy kei (sulcus sinus petrosi inferio
ris) ger. Bu kei dagapdal ahyrynda bountyryk ouna gola ojagaz erleip,
onu dbnde balykgulak (gulagy iki eidi blegi) kanaljygyny daky apertu-
rasy (apertura externa canaliculi cochleae) bolar.
Piramidany aaky sti (facies inferior partis petrosae) kelleanagy daky
esasy tarapyndan grnr we ylyrymly sudury emele getirr. Piramidany
esasyna akyn rn u bountyryk oy (fossa jugularis) erleip, ki di-
waryndaky kejagaz emzik grnli kanaljygy (canaliculus mastoideus) deigi
bilen gutarar. Bountyryk ouny yzky tarapyndan diwary bolmaar, ony
bountyryk gdigi (incisura jugularis) klp, ese sk adybir gdigi bi-
len btewi kelleanakda bountyryk deigini (foramen jugulare) emele getirr.
Ondan iki bountyryk wena we : dil-damak (IX jbt), azaan (X jbt) we
gomaa (XI jbt) kelleanak nerwleri ger. Bountyryk oundan de uky ka-
naly (canalis caroticus) balanyp, bu erde uky kanalyny daky deigi (foramen
caroticum externum (BAN)) erler. Bu kanaly iki deigi (foramen caroti
cum internum (BAN)) piramidany depesinde aylar. Uky kanaly diwarynda,
onu daky deigine gola iki sany kiirk ojagazlar bolup, uky kanalyny dep
rek bolugy bilen birledirn ine uky-deprek kanaljyklaryna (canaliculi caroti
cotympanici) dowam edr. Kekede, uky kanalyny daky deigini bountyryk
oundan ala bildirn da ojagazy, (fossula petrosa) ayrar. Onu dbnde
deprek kanaljygyny aaky deigi (apertura inferior canaliculi tympani (BAN)),
aylar. Bountyryk ouny dagapdalynda emzik grnli sntgini golaynda
ine we uzyn bizgrnli sntgi (processus styloideus) ykyp durar. Ondan yzda
bizgrnli we emzikgrnli sntgileri arasynda biz-emzikgrnsli deik (fora
men stylomastoideum) erleip, ondan ekge skni z kanalyndan z nerwi
(VII jbt) ykar.
76
 Emzikgrnli sntgi (processus mastoideus) daky eidi geelgesini
yzynda erler we ekge skni yzky blegini dzr. okarda ony teeden
depe gdigi (incisura parietalis) ayrar. Onu daky sti gberek, tekiz dldir.
Oa muskullar berkidilr. Emzikgrnli sntgi aakda tegelenen (derini stn-
den ellenip grlende), igapdal tarapyndan ony u emzikgrnli gdik (incisura
mastoidea) kler. Bu gdikden igapdalda ese arteriasyny kei (sulcus ar
teriae occipitalis) erler. Emzikgrnli sntgini esasynda ekge skni
yzky gyrasyna akyn emzikgrnli emissar wenalar in, hemielik bolmadyk
emzikgrnli deik (foramen mastoideum) bar. Emzikgrnli sntgini kelle-
anak bolugyny iki stnde u we rn gi sigmagrnli sinusy kei (sulcus
sinus sigmoidei) grnr. stgini iinde bir-birinden sk germewler bilen
arylan emzikgrnli jkler (cellulae mastoideae) erler. Olardan i iri-
si emzikgrnli gowak (antrum mastoideum) deprek bolugy bilen baglanyar
(Bosaga balykgulak agza seret).
Deprek blegi (pars tympanica) ekge skni beleki blekleri bilen
birledirn, sk uly bolmadyk ternaw grninde egrelen plastinkasydyr.
Gyralary ekde sk tee blegi we emzikgrnli sntgi bilen bitiip, ol
tarapdan (den, aakdan we yzdan) daky eidi deigini (porus acusticus exter
nus) klendirr. Bu deigi dowamy daky eidi geelgesi (meatus acusticus
externus) bolup, deprek bolugyna etr. Bu bolugy dagapdal diwaryny emele
getirip, deprek blegi yzdan emzikgrnli sntgi bilen bitir. u bitimni
erinde, daky eidi deigi yzynda deprek emzikgrnli jaryk (fissura tym
panomastoidea) emele gelr.
Eidi deiginden de, aaky ouny astynda deprek tee jarygy (fis
sura tympanosquamosa) erleip, da blegine degili insiz sk gatlak (tegmen
tympani, onu iinden ykyp durar. Netijede deprek teeli jarygy ik: aaky
ouna akyn da-tee jaryk (fissura petrosquamosa) we piramida akyn
erlen, da-deprek jarygyna (fissura petrotympanica, glazer jarygy) blnr.
Ahyrky jaryk arkaly deprek bolugyndan z nerwini ahasy deprek kiri
ykar. Deprek blegini asy sntgisi aak zlenen, biz grnli sntgisini
esasyny nden gurap, onu in gylap (vagina processus styloidei) emele ge-
tirr.
Tee blegi (pars squamosa) egrelen erkin okarky gyrasy, dayndan
gberek gatlak bolup durar. Depe skni we pahnagrnli skni layk
geln gyrasy teni (squama tee) stne golup, aakda ekge skni
piramidasy, emzik grnli sntgi we deprek blegi bilen birler. Daky tekiz
ekge sti (facies temporalis) teni dik blegi, ekge ouny emele getirmge
gatnaar. Bu stnde ortaky ekge arteriasyny kei (sulcus arteriae temporalis
mediae) dikligine ger.
Teeden, daky eidi deiginden az-kem okarda we de duluk sntgi
(processus zygomaticus) balangyjyny alar. Ol e uzap, ol erde zni di-di
77
ahyry duluk skni ekge sntgisi bilen birleip, duluk ayny emele getirr.
Duluk sntgisini esasynda aaky i umry grnli (bogun) sntgisi bilen
birleer aly, aaky oy (fossa mandibularis) erler (39-njy surat). Aaky
ouny den bogun tmmjigi ( tuberculum articulare) klp, ony ekgeasty
odan ayrar.
Tee blegi beni stnde (facies cerebralis) barmak grnli basymlar
(impressiones digitatae) we arteria keleri (sulci arteriosi), ortaky meningeal
(beni perdesi) arteriasyny we onu ahalaryny galtaan yzlary grnr.

EKGE SKNI KANALLARY

Uky kanaly (canalis caroticus) piramidany aaky stnde daky uky deigi
bilen balanyp, iki uky arteriasy ol deik arkaly kelleanak bolugyna ger
(40-njy surat). Ondan so uky kanaly o-
kary galyp, gnbur astynda wrlip, oe
we igapdala ugraar. Kanal kelleanak
bolugyna iki uky deigi bilen aylar.
Muskul turba kanalyny (cana
lis musculotubarius) uky kanaly bilen
umumy diwary bolar. ekge skni
piramidasyny ki gyrasy we teesini
arasynda emele gelen burdan balanyp,
piramidany ki gyrasyna parallel erleip,
yza we dagapdala gidr. Muskul
turba kanalyny keseligine erlen dik
germew iki arymkanala blr. okarky
arymkanal (semicanalis musculi tensoris
tympani) deprek perdesini dartan muskul
bilen doldurylan, aaky arymkanal (semi
39-njy surat. ekge ski, sagky; aakdan canalis tubae auditivae) eidi turbayny
grni sk blegidir. arymkanallary ikisi hem
1 bogun tmmjigi; 2 muskul turba
deprek bolugyna, onu ki diwaryna
kanaly; 3 da blegini ujy (depesi);
4 uky kanaly; 5 da ojagazy; 6 aylarlar.
balykgulak kanaljygyny daky deigi z kanaly (canalis facialis) iki
(aperturasy); 7 emzikgrnli kanaljyk; eidi geelgesini dbnden balanyp,
8 bountyryk oy; 9 biz emzikgrnli so piramidany uzabouna, yzdan e
deik; 10 ekge arteriasyny kei; 11 kese gidr, ondan z nerwi ger. Uly
emzikgrnli gdik; 12 emzikgrnli
da nerwi kanalyny jarygyny deine
sntgi; 13 deprek blegi; 14 da
deprek jarygy; 15 aaky oy; 16 etip, kanal yza we dagapdalda gnbur
bizgrnli sntgi. astynda, egrem a-da z nerwini dyz-

78
jagazyny (geniculum canalis facia
lis) emele getirr. Ondan so kanal
yza ugrap, piramidany okuny ugry
bouna kese gidr. So dikligine
aak wrlip, deprek bolugyny egip,
piramidany aaky stnde biz em-
zik grnli deikde gutarar.
Deprek kirini kanaljygy (ca
naliculus chordae tympani) z ka-
nalyndan balanyp, biz-emzik grnli
deikden az-kem okary, e ugrugyp,
deprek bolugyna aylar. Bu ka- 40-njy surat. ekge ski, sagky; piramidany
okuna parallel geirilen wertikal kesik
naljykda z nerwini ahasy dep
1 emzikgrnli gowak; 2 deprek gapagy;
rek kiri, (chorda tympani) geip, 3 dagapdal arymalaw kanaly gberegi;
so deprek bolugyndan da-deprek 4 deprek bolugy; 5 ahaly nerwini
jarygy arkaly ykar. basymy; 6 deprek kanaljygyna geirilen zond;
Deprek kanaljygy (canaliculus 7 eidi turbasyny arymkanaly; 8 uky
kanaly; 9 bountyryk oy; 10 z kanaly we
tympanicus) piramidany aaky stn
biz emzikgrnli deik; 11 emzikgrnli
de da ojagazy jmminde aaky jkler.
deik bilen balanyp, okary galyp,
deprek bolugyny aaky diwaryny bwsr we oa girr. So bu bolugy labi-
rint diwaryny ykyp duran burun (promontorium) stnde, ke (sulcus promon
torium) grninde dowam edip, muskul turba kanaly germewini bwsr we
piramidany ki stnde kii da nerw kanalyny jarygy bilen gutarar. Deprek
kanaljygynda IX jbt kelleanak nerwlerini ahasy deprek nerwi ger.
Emzik grnli kanaljyk (canaliculus mastoideus) bountyryk ounda ba
langyjyny alyp, z kanalyny aaky blmini kesip ger we deprek emzik
grnli jaryga aylar. Bu kanalda azaan nerwi gulak ahasy ger.
Uky-deprek kanaljyklary (canaliculi caroticotympanici) iki sany bolup, uky
kanalyny diwaryny daky deiklerini golaynda balanarlar we deprek bolugyny
iine girrler. Deprek bolugyna adybir nerwler gemek in hyzmat edrler.

KELLEANAGY Z BLMINI SKLERI

okarky

okarky (maxilla) jbt sk. Onda bedeni we drt: mala, duluk, jkli
(alweolar) we kentlewk sntgileri tapawutlandyrylar (41-nji surat).
okarky i bedeni (corpus maxillae) okarky bolugyny (sinus maxilla-
ries), agny gamor bolugyny (antrum Highmori, BAN) saklap, burun bolugyny
79
okarky jarygy (hiatus maxillaries) bilen baglanydyrar. Bedeni ndogry
grnli bolup, onda drt: ki, gzhana, ekgeasty we burun stleri kesgitlenilr.
ki sti (facies anterior) oulan. Gzhana stnden ony gzhanasty gyra
(margo infraorbitalis) ayrar. Bu gyradan aakda erleen gzhanasty deik (fo
ramen infraorbitale) arkaly damarlar we nerwler ger. u deikden aakda gyak
oy (fossa canina) bar. okarky i igapdal iti, ki gyrasynda gowy grnn
burun gdigi (incisura nasalis) burun bolugyny ki deigini emele getirmge
gatnaar. Burun gdigini yzky gyrasy e ykyp, ki burun gerini (spina na
salis anterior) emele getirr.
Gzhana sti (facies orbitalis) gzhanasyny aaky diwaryny emele getirr
we tekiz burluk grninde, az-kem ouk medana bolup durar. Onu i-
gapdal gyrasy gza ski, gzenekli sk gzhana plastinkasy we kentlewk
skni gzhana sntgisi bilen birler. Aaky gzhana jarygyny (fissura orbi
talis inferior) klendirn, gzhana stni yzky erkin bleginden gzhanasty ke
(sulcus infraorbitalis) balanar. Ol e gary gzhanasty kanala (canalis infra
orbitalis) wrlip, okarky i ki stnde, okarda agzalan gzhana deigine
aylar.

41-nji surat. okarky

a dagapdal tarapyndan grni: 1 mala sntgi; 2 ki gza kekeji; 3 gzhanasty
gyra; 4 ki sti; 5 gzhanasty deik; 6 gyak oy; 7 burun gdigi; 8 kentlewk sntgi;
9 ki burun geri; 10 alweolar belentlikler; 11 alweolar sntgi; 12 duluk sntgi; 13
gzhana sti; 14 gzhanasty ke, gzhanasty kanala ger; b igapdal tarapyndan grni:
1 gza kei; 2 gzenekli keke; 3 balykgulak keke; 4 burun kekeji; 5 alyn kanaly; 6
alweolar sntgi; 7 burun sti; 8 okarky jarygy.

80
 ekgeasty sti (facies infratemporalis) ekgeasty we ganatgrnli kent-
lewk olaryny emele getirmge gatnaar, ki sti duluk sntgisini esasy bi-
len arylandyr. ekgeasty stnde okarky i tmmsi (tuber maxillae) ady
grnr. Onda alweolar kanallaryna (canales alveolares) alyp baran alweolar
deikler (foramina alveolaria) aylyp, olar arkaly yzky okarky dilere nerwler
we damarlar ger. Tmmini igapdalynda dikligine kesgitlenn uly kentlewk
kei (sulcus palatinus major) erleip, adybir kanaly emele getirmge gatnaar.
Burun stni (facies nasalis) ylyrymly sudury bolup, burun bolugyny
dagapdal diwaryny emele getirmge gatnaar, kentlewk ski, aaky burun
balykgulagy bilen birleip, aaklygyna okarky i kentlewk sntgisini o-
karky stne ger. Bu stnde burluk grnli okarky jarygy grnp,
nde dikligine erlen, gowy bildirn gza kei (sulcus lacrimalis) bar. Ol
gza ski we aaky burun balykgulagy bilen bitiip burun gza kanalyny
emele getirmge gatnaar. Bu keden de mala sntgini esasyna kese balyk-
gulak kekeji (crista conchalis) gidip, oa aaky burun balykgulagy berkidilr.
Mala sntgisi (processus frontalis) ki, burun we gzhana stlerini
gen erinde okarky i bedeninden arylar. Mala sntgisi okarky di-
di ujy bilen mala skni burun blmine enli etr. sntgini dagapdal
stnde dikrk, ki gza kekeji (crista lacrimalis anterior) arylyp, aaga gz-
hanasty gyrasyna dowam edip, mala sntgisi bilen gza keini den klen-
dirr. Mala sntgisini igapdal stnde gzenekli keke (crista ethmoidalis)
bolup, onu bilen gzenekli sk ortaky burun balykgulagy bitir.
Duluk sntgisi (processus zygomaticus) okarky i bedenini okarky
dagapdal bleginden arylar. zni di-di ujy bilen duluk skne birler.
Alweolar (jkli) sntgisi (processus alveolaris) okarky i bedeninden
aak gidan, e tarap gberen, yza tarap oulan galy plastinka bolup durar.
okarky sekiz sany diler in di alweolalaryny jklerini (alveoli den-
tales) sntgini aaky erkin gyrasy alweolar ay (arcus alveolaris) emele ge-
tirr. jkleri (alweolalary) bir-birinden jgara germewler (septa interalveo
laria) aryp durarlar. Alweolar sntgini daky stnde alweolar belentlikler
(juga alveolaria) grnr, olar araty hem ki dilerde gowy bildirr.
Kentlewk sntgisi (processus palatinus) kese plastinka grninde bolup,
okarky i burun stnde, onu alweolar sntg gen erinde balanar.
Kentlewk sntgisini okarky tekiz sti burun bolugyny aaky diwaryny
emele getirmge gatnaar. sntgini igapdal erkin gyrasy burun kekejini (cris
ta nasalis) saklap, garysyndaky kentlewk sntgini kekeji bilen azaly aaky
gyrasy birleer aly belentlik emele getirr.
Kentlewk sntgisini aaky sti bdr-sdr, yzky blminde yzdan e
gen kentlewk keleri (sulci palatini) saklaar.
6. Sargyt 1665 81
 Kentlewk sntgisini igapdal, bitekiz gyrasy bilen ortaky tikinini, gary
tarapyndaky adybir sntgini birledirip, gaty kentlewgi emele getirr. Ortaky
tikini ki ahyrynda, alyn kanalyna (canalis incisivus) alyp baran deik erler.
Kentlewk sntgisini yzky gyrasy kentlewk skni kese plastinkasy bilen
birler.

KENTLEWK SKI

Kentlewk ski (os palatinum) jbt bolup, burun bolugyny, agyz bolu
gyny, gzhanany we ganatgrnli kentlewk ouny emele getirmge gatnaar
(42-nji surat). Ol gnbur astynda birleen kese (horizontal) we dik (perpendi-
kular) plastinkalardan durar.
Kese plastinka (lamina horizontalis) drtburluk grninde bolar. Onu
ki di-di gyrasy okarky i kentlewk sntgisini yzky gyrasy bilen birle
r. Igapdal gyrasy gary tarapyndaky kese plastinkany adybir gyrasy bilen ortaky
tikinde bitir. Yzky gyrasy tekiz, erkin, kese ugur bouna eglendir. elelikde,
sagky we epki okarky leri iki kentlewk sntgisi we kentlewk sklerini
kese plastinkalary sk kentlewgini (palatum osseum) dzr. Kese plastinkany
aaky kentlewk sti (facies palatina) bitekizdir. okarky burun sti (facies na
salis) tekiz, edil okarky i kentlewk sntgisinde boly aly, onu igapdal

42-nji surat. Kentlewk ski, sagky

a dayndan grni: 1 pahnagrnli sntgi; 2 pahnagrnli kentlewk gdigi; 3 gzhana
sntgi; 4 dik (perpendikular) plastinka; 5 kese (gorizontal) plastinka; 6 uly kentlewk kei;
7 piramida sntgi; b i tarapdan grni: 1 gzhana sntgi; 2 pahnagrnli kentlewk
gdigi; 3 pahnagrnli sntgi; 4 piramida sntgi; 5 kese (gorizontal) plastinka; 6 dik
(perpendikular) plastinka; 7 balykgulak keke; 8 gzenekli keke.

82
gyrasy bouna burun kekeji (crista nasalis) yzky burun gerine (spina nasalis
posterior) ger.
Dik plastinka (lamina perpendicularis) burun bolugyny gapdal diwaryny
burun stni (facies nasalis) dzmine girr. Dik plastinkany dagapdal stnde
uly kentlewk kei (sulcus palatinus major) geip, okarky i we pahnagrnli
sk ganatgrnli sntgisini adybir keleri bilen bilelikde, uly kentlewk
deigi (foramen palatinum majus) bilen gutaran uly kentlewk kanalyny (canalis
palatinus major) emele getirr. Kentlewk skni dik plastinkasyny igapdal
stnde gowy grnn iki kese kekeler: okarky gzenekli keke (crista ethmoi
dalis) ortaky burun balykgulagy bilen birlemek in we aaky balykgulak keke
(crista conchalis) aaky burun balykgulagy bilen berkidilmek in nietlenendir.
Kentlewk sknde sany: piramida, gzhana we pahnagrnli sntgiler
tapawutlandyrylar.
Piramida sntgisi (processus pyramidalis) kese we dik plastinkalary
birlen erinde, kentlewk sknden yza, aak we dagapdala arylar. Ol pahna
grnli sk ganatgrnli sntgisini dagapdal we igapdal plastinkalaryny
arasyndaky gdige girip, ganatgrnli oy dolduryp durar.
Piramida sntgisinden ine we kii kentlewk kanallary (canales palatinus
minores) geip, agzalan sntgini kentlewk stnde kii kentlewk deikleri (fo
ramina palatina minora) aylar.
Gzhana we pahnagrnli sntgiler dik plastinkany okarky gyrasynda
erlerler. Gzhana sntgisi, (processus orbitalis) e we dagapdala gngip,
gzhanany aaky diwaryny emele getirmge gatnaar we biraz gzenekli sk
jklerini apar. Pahnagrnli sntgi (processus sphenoidalis) yza we i-
gapdala ugrugyp, pahnagrnli sk bedenini aaky stne birler. Bu iki
sntgi pahnagrnli kentlewk gdigini (incisura sphenopalatina) klendirip,
pahnagrnli sk bedeni bilen birleende, pahnagrnli kentlewk deigini
(foramen sphenopalatinum) emele getirrler.

AAKY BURUN BALYKGULAGY

Aaky burun balykgulagy (concha

nasalis inferior) jbt skdr. Bu uka
bitekiz snmek grnli egrelen plastinka,
bedenden we sntgiden durar (43nji
surat). Aaky burun balykgulagyny i-
43-nji surat. Aaky burun balykgulagy,
gapdal sti galyp duran, dagapdaly ou- sagky; da gapdal tarapy
lan, zni okarky gyrasy bilen okarky 1 gzenekli sntgi; 2 gza sntgi;
i balykgulak kekeji we kentlewk 3 okarky sntgi.

83
skni edil ele kekeji bilen bitir. Aaky gyrasy erkin we dagapdal tarapa
eplenendir. Aaky balykgulagy bedenini okarky gyrasyndan hli sntgiler
arylar, belekilerden de gza sntgisi (processus lacrimalis) okary galar
we gza skne etr. I ulusy okarky sntgisi (processus maxilliaris)
sk okarky gyrasyndan, onu dagapdal tarapyndan arylyp, aak gngip,
okarky bolugyna alyp baran okarky jarygyny biraz apar. Bedeni
yzky gyrasynda gzenekli sntgi (processus ethmoidalis) erler, ol okary
geip, gzenekli sk gayrak grnli sntgisi bilen birler.

AZAL

Azal (vomer) trapesia grnli tk sk plastinka bolup, burun bolu

gynda erler we gzenekli sk dik plastinkasy bilen bilelikde burnu sk
germewini emele getirr (44-nji surat). Azaly okarky yzky gyrasy beleki
bleklerinden has galy bolup,
ol ik blnr we azaly iki ga
natyny (alae vomeris) emele geti-
rip, olary arasyna pahnagrnli
sk bedenini kekeji we ki
girr. Azaly yzky gyrasy tekiz
44-nji surat. Azal: gapdaldan grni bolup, burnu yzky deiklerini
1 azaly ganatlary. (hoanany) birini belekisinden
ayrar. Aaky gyrasy okarky i
burun kekeji we kentlewk ski bilen birler. Azaly ki gyrasy zni o-
karky bleginde gzenekli sk dik plastinkasy, aakysy burnu ketirdewk
germewi bilen birler.

BURUN SKI

Burun ski (os nasale) jbt bolup, zni igapdal gyrasyny garysyndaky
sk bilen birler we burnu sk arkasyny emele getirr. Her skuka drt-
burluk plastinka bolup, uzyn legi kese leginden kprkdir. okarky gyrasy
aakydan galy we insiz, mala skni burun blegi bilen birler. Dagapdal
gyrasy okarky i mala sntgisini ki gyrasy bilen birigr. Burun skni
aaky erkin gyrasy okarky i mala sntgisini esasyny ki gyrasy bilen
bilelikde burun bolugyny armyt grnli deigini (aperturasyny) klendirr.
Sk ki sti tekiz, yzkysy burun bolugyna zlenen, biraz oulan, onda ady-
bir nerw in gzenekli ke (sulcus ethmoidalis) bar.

84
 GZA SKI

Gza ski (os lacrimale) jbt bolup, rn uka we

port (dwlegen), drtburluk grnli plastinkadyr (45-nji
surat). Ol gzhanany igapdal diwaryny ki blegini
emele getirr. Gza ski den we aakdan okarky
i mala sntgisi, yzdan gzenekli sk gzhana
plastinkasy, okardan mala skni gzhana blegini
igapdal gyrasy bilen birler we kler. Gza s
kni igapdal sti gzenekli sk ki jklerini 45-nji surat. Gza
dagapdal tarapyny dolaar. Gza skni dagapdal ski, sagky; dayn
stnde yzky gza kekeji (crista lacrimalis posterior) bo- dan gorni
lup, aakda gza gayragy (hamulus lacrimalis) bilen 1 gza kei;
2 yzky gza
gutarar. Gza kekejinden de gza kei erleip, o- kekeji.
karky i edil ele kei bilen gzya haltasyny ouny
(fossa sacci lacrimalis) emele getirr.

DULUK SKI

Duluk ski (os zygomaticum) jbt bolup, beni we

z kelleanak sklerini (malay, ekge we okarky )
birledirr, z kelleanagyny berkidr (46-njy surat).
Duluk sknde: dagapdal, ekge we gzhana stleri hem-
de mala we ekge sntgileri seljerilr.
Dagapdal sti (facies lateralis) ndogry drtburluk
grnli, dagapdala we e zlenen, az-kem gberek,
gyra tmmjigini (tuberculum marginale) emele getir 46-njy surat. Duluk
ski, sagky; dayn
r. ekge sti (facies temporalis) tekiz, ekgeasty ou dan grni
ki diwaryny dzr. Gzhana sti (facies orbitalis) 1 gzhana sti; 2
gzhanany dagapdal aaky diwaryny we gzhanasty gy duluk z deigi;
rasyny dagapdal blegini emele getirr. Gzhana s- 3 dagapdal sti;
tnde duluk gzhana deigi (foramen zygomaticoorbita 4 ekge sntgi; 5
mala sntgi.
le) erler. Ol sk jmminde ik blnn kanala
alyp barar we iki deikler bilen daky stne aylar: biri
sk dagapdal stnde duluk-z deigine (foramen zygomaticofaciale) bele-
kisi ekge stnde, duluk-ekge deigine (foramen zygomaticotemporale) aylar.
Mala sntgisi (processus frontalis) duluk sknden okary arylyp,
malay skni duluk sntgisi we pahnagrnli sk uly ganaty (gzhanany
jmmsinde) bilen birler. ekge sntgisi (processus temporalis) yza ugraar.

85
ekge skni duluk sntgisi bilen bilelikde duluk ayny (arcus zygomaticus)
emele getirip, ekge ouny dagapdal tarapyndan klendirr. Duluk ski o-
karky bilen aaky igapdal tarapyny di-di medanasyny kmegi arkaly
birler.

AAKY

Aaky (mandibula) tk, eke-tk hereketli kelleanak ski bolup, ek

ge skleri bilen birleip, ekge-aaky bognuny emele getirr (47-nji
surat). Keseligine erleen aaky i bedeni we dikligine arylan iki ahasy
tapawutlandyrylar .
Aaky i bedeni (corpus mandibulae) nal ekilli egrelen, daky we iki
stleri bolar. Onu aaky gyrasy, agny aaky i esasy (basis mandibulae)
tegelenen we galan bolup, okarky gyrasy jkli ayny (arcus alveoralis)
emele getirr. Ahyrky znde l6 sany diler in, di jklerini (alveoli denta
lis) we jgara germewlerini (septa interalveolaria) saklaar. Alweolar ay
daky stnde jklere gabat geln belentlikler (juga alveolaria) bar. Aaky
i bedenini ki blminde eek belentligi (protuberantia mentalis) erleip,
aakdan kem-kemden gielr we jbt eek tmmjigi (tuberculum mentale) bi-
len gutarar. Eek tmmjiginden yzda, ikinji kii azy dii deinde eek deigi
(foramen mentale) erleip, adybir arterialar we nerw ykmak in hyzmat edr.
Eek deiginden yzda gyyk yzyk (linea obliqua) balanyp, yza we okary gnk-
dirilr hem t sntgini esasynda gutarar.
Aaky i bedenini iki stni ortasynda eek geri (spina mentalis)
ykyp durar. Onu gapdallarynda aaky i esasynda sagdan we epden sn-
mek grnli ikigarynjykly o (fossa digastrica) adybir muskuly birlean eri
erler. Geri okarky gyrasynda, di jklerine akyn, ele-de iki tarapynda
erlen dilasty ojagaz (fovea sublingualis) adybir tklik mzi in erler.
Onu aagynda gytak okary gidn, aaky i bedenini yzky ahyrynda gu-
taran we biraz bildirn -dilasty yzyk (linea mylohyoidea) balanar. Bu
yzygy astynda, azy dileri deinde aaky asty ojagaz (fovea submandibula
ris) aaky asty tklik mazini galtaan eri erler.
Aaky i ahasy (ramus mandibulae) jbt bolup, ol bedeninden ktek
bur astynda okary gidr. Bu ahany ki we yzky gyralary hem-de daky we
iki stleri bardyr. Bedeni ahany yzky gyrasyna geende aaky i buruny (an
gulus mandibulae) emele getirip, onu daky stnde enew (tuberositas mas
seterica), ikisinde ganatgrnli (tuberositas pterygoidea) bdr-sdrlikleri
bar. Bu bdr-sdrlikden az-kem okarda ahany iki stnde rn iri, okary

86
 47-nji surat. Aaky
a dayndan grni (ep arym blegi): 1 t sntgi; 2 aaky gdigi; 3 aaky ahasy;
4 enew bdr sdrligi; 5 aaky bedeni; 6 eek deigi; 7 eek belentligi; b iinden
grni (ep arym blegi): 1 t sntgi; 2 ganatgrnli ojagaz; 3 umrygrnli sntgi;
4 aaky deigi; 5 aaky bury; 6 ganatgrnli bdr sdrlik; 7 dilasty yzyk;
8 aaky asty ojagaz; 9 dilasty ojagaz; 10 ikigarynjykly o.

we yza gnkdirlen aaky deigi (foramen mandibulae) grnp, onu igapdal

tarapyny aaky i diljagazy (lingula mandibulae) klendirr. Bu deik aaky
kanalyna (canalis mandibulae) alyp barar, ol aaky i bedenini iinde
uzabouna gidr we onu daky stnde eek deigi bilen gutarar. Aaky i
ahasyny iki stnde, az-kem diljagazdan yzda, aak we e gyyk aaky
dilasty kei (sulcus mylohyoideus) ger, oa adybir nerw we damarlar galtaar.
Aaky i ahasyny okary gnkdirilen iki sntgi: ki t sntgisi (pro
cessus coronoideus) we yzky, umrygrnlibogun sntgisi (processus condyla
ris) tamamlaar. Bu sntgileri arasynda aaky i gdigi (incisura mandibu
lae) erier. T sntgisini iti ujy bolar. Onu esasyny iki stnden ahyrky
uly azy die aak kekeji (crista buccinatoria (BAN)) ugraar.umrygrnli
sntgi gowy grnn aaky i kellesi (caput mandibulae) bilen gutaryp, onu
bounjygyna (collum mandibulae) dowam edr. Bounjygyny ki stn-
de ganatgrnli ojagaz (fovea pterygoidea) dagapdal ganatgrnli muskuly
birlen eri grnr.

87
 DILASTY SKI

Dilasty sk (os hyoideum)

boun bleginde, aaky bilen
kekirdegi arasynda erleendir
(48-nji surat). Ol bedenden we iki
jbt: kii we uly ahlardan ybarat.
Bedeni (corpus) egrelen plas-
tinka grnli bolup, yzky sti ou-
lan, ki sti bolsa gberekdir. Be-
48-nji surat. Dilasty ski deninden sagda we epde ahyrlary
a okardan grni; b dagapdaldan grni; galan uly ahlary (cornua majo
1 bedeni; 2 kii ahy; 3 uly ahy.
ra) arylyp, az-kem okary we yza
gnkdirlendir.
Kii ahlar (cornua minora) bedeninden okary, yza we dagapdala, uly ah
laryny balanan erinde arylarlar, olar uly ahlardan has gysgadyr.
Dilasty sk muskullary we baglajylary kmegi arkaly kelleanak s
kne asylan we kekirdek bilen birleendir.

KELLEANAK BITEWILIKDE

Kelleanagy wrenilende onu iki we daky zlerini ylyrymly sudury

zne nsi ekr, onu sklerinden emele gelen bolukda kelle benisi, duu
agzalary, nerw dwnleri, damarlar we nerwler gemek in kp sanly deikleri
we kanallary bolmagy bilen hsietlendirilr.
Kelleanagy hli skleri (die aaky den bagasy) bir-birleri bilen di-di,
tekiz, tee tikinleri kmegi arkaly, kelleanagy gmmezinde we z sebitlerin-
de hereketsiz hem berk birleip, onu esasynda hemielik we wagtlay sinhon-
drozlary emele getirrler. Tikinleri we sinhondrozlary atlandyrylyy birlen
skleri atlaryndan gelip ykar (meselem, pahnagrnli mala tikini, daky
ese sinhondrozy). Kbir tikinler olary erleiine, grnine, tikin yzygyny
ugruna gr atlandyrylar (sagittal tikini, lambda grnli tikin).
Kelleanagy bitewilikde synlanyda ony drli agdalarda wrenmek bolar.
okardan seredilende (norma verticalis) kelleanak gmmezi a-da gapa-
gy, aakdan (norma basilaris) onu esasy, de (norma facialis) z kel
leanagy, yzdan (norma occipitalis) beni kelleanagyny ese blegi we
gapdallaryndan (norma lateralis) drli skler bilen klenen birne olar
grnr.

88
 BENI KELLEANAGY

Beni kelleanagyny okarky blegi ekili bilen baglanyykda, onu gapa-

gy a-da gmmezi dilip atlandyrylar. Aaky blegi esasy bolup hyzmat edr.
Kelleanagy daky stnde depe we esasyny arasynda arak ertli yzyk bo-
lup durar, ol daky ese belentliginden, sora okarky boun yzygy bouna
emzikgrnli sntgini esasyna enli, daky eidi deigini stnden, ekge
skni duluk sntgisini esasyndan we pahnagrnli sk uly ganatyny
ekgeasty kekeji bouna ger. Bu yzyk mala skni duluk sntgisine
enli okary galyp, gzhanany gyrasy bouna burun mala tikinine etr.
Kelleanak gmmezi gapagy (calvaria) malay skni teesi, de
pe skleri, yese we ekge sklerini teeleri, pahnagrnli sk uly ga
natlaryny daky blmleri bilen emele gelr.
Kelleanak gapagyny daky stnde ortaky yzykda sagittal tikini (sutura sa
gitalis) erleip, ol depe sklerini sagittal gyralaryny birlemesinden emele ge-
lendir. Onda dik (perpendikular) mala teesi bilen depe sklerini araginde
frontal tekizlik bouna t tikini (sutura coronalis) ger. Depe skleri bilen
ese teesini arasynda lambda grnli tikin (sutura lambdoidea) erler,
ol grni bouna lambda grek harpyna mezedir. Kelleanagy depesini
gapdal stlerini her tarapynda, ekge skni tee blegi we depe skni
arasynda tee tikini (sutura squamosa), ele-de di-di tikinler (suturae serra
tae) pahnagrnli sk uly ganatyny daky blegi we goy skler (ekge,
depe we mala) bilen aralygynda, ekge skni emzikgrnli sntgisi bilen
depe we ese sklerini arasynda bolar.
Kelleanak gmmezini (gapagyny) ki blmlerinde galyp duran blek
mala (frons) erler, ony mala skni teesi emele getirr, gapdal
larynda mala tmmleri, gzhana stnde gasti alar, ortasynda uly bolmadyk
medana glabella (burunsti) grnr.
Kelleanak gapagyny okarky gapdal stnde depe tmmleri ykyp durar.
Her tmmden aakda ekili a grnli okarky ekge yzygy, (linea temporalis
superior) ekge fassiasyny birlen eri ger, ol mala skni duluk
sntgisini esasyndan t depe skni ese ski bilen birlen erine enli
etr.
u yzykdan aakda has gowy ekillenen aaky ekge yzygy (linea tempora
lis inferior) ekge muskulyny balanan eri ger.
Kelleanak gapagyny gapdal blminde okardan aaky ekge yzygy,
aakdan pahnagrnli sk uly ganatyny ekgeasty kekeji (crista infratempo
ralis) bilen klenen oa ekge oy (fossa temporalis) diilr. Bu keke ekge
ouny ekgeasty oundan (fossa infratemporalis) aryp durar. ekge oy gapdal

89
tarapyndan ekge ay (arcus zygomaticus), den duluk skni ekge sti
bilen aklenr.
Kelleanak gmmezini iki stnde: sagittal, t, lambda, tee tikinleri, bar-
mak basym yzlary uly benini gasynlaryny yzlary, ine, khalatda rn u
(sulci arteriosi et venosi) arterialary we wenalary galtaan erleri grnr.
Sagittal tikinine akyn granulasia ojagazlary (foveolae granulares)
erler, olar kelle beynisini kerepli perdesini pkgermesinden emele gelipdir.
Edil kelleanagy gmmezi aly, onu esasyny hem iki pozisiada: daky
aakdankelleanagy daky esasy we iinden gmmez aragini deinde ke-
seligine (gorizontal) kesimi geirilenden so a-da kelleanagy sagittal kesimi
bouna seredip bolar. ele agdada benini esasyny sti a-da kelleanagy
iki esasyna seredilr.
Beni stnde gmmez bilen kelleanagy iki esasyny aragi kesgitlenil
mer, die yzky blminde arak dilip, kese sinusy kesimini kabul etse bolar,
ol ese skni daky stndaki okarky boun yzygyna gabat gelr.
Kelleanagy daky esasy (basis cranii externa) ki bolminde grn-
mer, ol z skleri bilen apylandyr ( 49-njy surat ).
Kelleanagy esasyny yzky blmi ese, ekge, pahnagrnli skleri
daky stlerinden emele gelip, ol erkin grnr. Grkezilen blmi edil mer-
kezine akyn uly ese deigi, onu gapdallarynda ese umrulary bar. Her bir
umryny yzyndan umry oy, hemielik bolmadyk deik umry kanaly erler.
Her umryny esasyny dilasty kanaly deip ger. Kelleanagy esasyny yzky
blmi daky ese belentligi we ondan saga we epe arylan okarky we aaky
boun yzyklary bilen gutarar. Uly ese deiginden de rn gowy grnn
damak tmmjigi bilen ese skni esasy (bazilar) blegi atar. Bazilar
blegi pahnagrnli sk bedenine ger. ese sknin gapdallarynda ek-
ge skni piramidasyny aaky sti grnp, onda aakdaky wajyp emele gel-
meler: uky kanalyny daky deigi, muskul turba kanaly, bountyryk oy we
bountyryk gdigi, ese skni bountyryk gdigi bilen bilelikde bountyryk
deigi, bizgrnli, emzikgrnli sntgiler, olary aralygynda biz emzik deigi
erler. ekge skni piramidasyna gapdal tarapdan daky eidi deigini
gurap alan ekge skni deprek blegi akynlaar. Deprek blegi yzdan
deprek emzik jarygyny kmegi arkaly emzikgrnli sntgi bilen birler.
Emzikgrnli sntgini yzky iki tarapyndan emzikgrnli gdik we ese
arteriasyny kei erler. ekge skni tee blegini kese erleen me-
danasynda aaky oy bolup, aaky i umry sntgisi bilen birlemge hyz-
mat edr. Bu odan de bogun tmmjigi erler. ekge skni da we
tee bleklerini arasyna pahnagrnuli sk uly ganatyny yzky blegi gir
r: bu erde geri we sri deikler gowy grnrler. ekge skni pirami-
dasy ese sknden da ese jarygy (fissura petrooccipitalis), pahnagrnli
90
 49-njy surat. Kelleanagy daky esasy
1 okarky i kentlewk sntgisi; 2 alyn deigi; 3 ortaky kentlewk tikini; 4 kese
kentlewk tikini; 5 hoan; 6 aaky gzhana jarygy; 7 duluk ay; 8 azaly ganaty; 9
kentlewk skni pahnagrnli sntgisi; 10 ganatgrnli o; 11 ganatgrnli sntgi;
12 sri (owal) deik; 13 aaky oy; 14 bizgrnli sntgi; 15 daky eidi geelgesi;
16 emzikgrnli sntgi; 17 emzikgrnli gdik; 18 ese umrusy; 19 umry oy;
20 uly deik; 21 aaky boun yzygy; 22 daky ese belentligi; 23 damak tmmjigi;
24 umry kanaly; 25 bountyryk deigi; 26 ese emzik tikini; 27 uky kanaly; 28 biz
emzik deigi; 29 yrtyk deik; 30 da deprek tikin; 31 geri (arka) deik; 32 bogun
tmmjigi; 33 pahnagrnli tee tikini; 34 ganatgrnli gayrak; 35 uly kentlewk
deik; 36 duluk okarky tikini.

snk uly ganatyndan pahnagrnli da jarygy (fissura sphenopetrosa) arkaly

arylar.
Ondan baga kelleanagy daky esasyny aaky stnde gyralary tekiz
bolmadyk yrtyk deik (foramen lacerum) grnp, dagapdaldan we yzdan
piramidany ujy bilen klenip, ol ese skni bedeni bilen pahnagrnli
skni uly ganatyny arasyna girr.
Kelleanagy iki esasyny (basis cranii interna) oulan tekiz bolmadyk sti
bolup, benini aaky stni ylyrymly relefini gatalaar (50-nji surat). Ol
sany: ki, ortaky we yzky kelleanak olaryna blnr. Pahnagrnli skni
kii ganatlaryny yzky gyralary we eeri tmmjigi ki kelleanak ouny ortaky-
91
 50-nji surat. Kelleanagy iki esasy
1 mala skni gzhana blegi; 2 horaz kekeji; 3 gzenekli plastinka; 4 gr kanaly;
5 gipofiz oy; 6 eeri arkasy; 7 tegelek deik; 8 sri deik; 9 yrtyk deik; 10 geri
deigi; 11 iki eidi deigi; 12 bountyryk deigi; 13 dilasty kanal; 14 lambdogrnli
tikin; 15 eit; 16 kese sinusy kei; 17 iki ese belentligi; 18 uly deik; 19 ekge
teesi; 20 sagittal sinusy kei; 21 ekge skni da blegi; 22 ekge skni tee
blegi; 23 pahnagrnli sk uly ganaty; 24 pahnagrnli sk kii ganaty.

dan ayrar. Ortaky we yzky olary aragi bolup, ekge skni piramidasyny
okarky gyrasy we pahnagrnli sk trk eerini arkasy hyzmat edr.
ki kelleanak oy (fossa cranii anterior) mala skni gzhana
bleklerini emele getirip, olarda beni belentlikleri we barmak basym yzlary gowy
grnr. O merkezinde ulayp, gzenekli sk gzenekli plastinkasy bilen
doldurylyp, onu deiklerinden kp sanly ys aly nerwlerini (1 jbt) smleri
ger (50-nji surat). Gzenekli plastinkany ortasynda galyp duran crista galli,
ondan de kr deik we mala kekeji erler.
Ortaky kelleanak oy (fossa cranii media) k garanda has oulan, onu
diwaryny dzmine pahnagrnli sk bedeni we ganatlary, ekge skni
piramidasyny ki sti we ekde skni tee blekleri girr (50-nji surat).
Ortaky kelleanak ouny merkezi we gapdal blekleri bar. Merkezi blegini trk

92
eeri eeler, onda gipofizi oy
erler. Ondan de atryk i ke
(sulcus prechiasmatis) bolup, ol sagky
we epki gr kanalyna alyp barar,
olardan (II jbt) gru nerwleri ge
r. Pahnagrnli snk bedenini
gapdal stnde gowy grnn uky
joasy erler, piramidany ujuna
akyn ndogry grnli yrtyk deik
grnr. u erde pahnagrnli
sk kii we uly ganaty we be
denini arasynda okarky gzhana
jarygy (fissura orbitalis superior)
erleip, ondan gzhanasyna gzhe-
reketlendiriji nerwleri (III jbt), to-
nuk nerwleri (IV jbt), daladyran
sowan (VI jbt) we gz nerwleri
(V jbt nerwi birinji ahasy) ger. 51-nji surat. Gzhanasy; den grni
okarky gzhana jarygyndan yzda 1 gr kanaly; 2 yzky gza kekeji; 3
tegelek deik erleip, ol okarky gza haltasyny oy; 4 ki gza kekeji;
nerwi (V jbt nerwi ikinji ahasy), 5 gzhanasty tikin; 6 aaky gzhana jarygy;
7 kentlewk skni gzhana sntgisi; 8
ondan so sri deik, aaky nerwi
okarky gzhana jarygy.
(V jbt nerwi nji ahasy) gemek
in hyzmat edr. Uly ganaty yzky
gyrasynda atan geri deigi, ortaky meningeal arteriasy kelleanaga gemek
indir. ekge skni piramidasyny ki stnde, onakly uly bolmadyk me-
danada ahaly nerwi basymy, uly da nerwi kanalyny jarygy, uly da nerw
kei, kii da nerw kanalyny jarygy, kii da nerwi kei, deprek bolugyny
gapagy we a grnli belentlik erler.
Yzky kelleanak oy (fossa cranii posterior) has ukur bolup, ony emele
getirmge ese ski, piramidany yzky stleri we ekge sklerini sag we ep
emzikgrnli sntgilerini iki stleri gatnaar. den pahnagrnli sk
bedenini uly bolmadyk blegi, gapdallaryndan depe sklerini yzky aaky
burlary ou dzmini doldurarlar (50-nji surat). Ou merkezinde uly ese
deigi bolup, ondan de uly adamlarda pahnagrnli we ese sklerini bi
timesinden emele gelen eit (clivus) erler, onda kpri we sri beni atar.
Uly ese deiginden yzda ortaky yzyk bouna iki ese kekeji erleip, ol
atanak grnli belentlige enli etr. Yzky kelleanak ouna her tarapdan (sagky
we epki) iki eidi deigi aylyp, ol iki eidi geelgesine alyp barar, onu

93
dbnde z nerwi (VII jbt) geer aly, z kanaly z balangyjyny alar. Iki
eidi deiginden (VIII jbt) bosaga balykgulak nerwi ykar.
ene-de iki jbt iri emele gelmni bellemn gemek bolmaz: bountyryk
deigi, ondan (IX jbt) dil damak, (X jbt) azaan we (XI jbt) gomaa nerw
ler we dilasty nerwi (XII jubut) adybir kanaldan ger. Bountyryk deiginden
nerwlerden baga kelleanak bolugyndan adybir joada erlen sigma grnli
sinusy dowamy bolup duran, iki bountyryk wena ykar. Yzky kelleanak
ounda gmmez bilen kelleanagy iki esasyny arasyndaky aragi kese
sinusy joasy bolup, her tarapynda sigma grnli sinusy joasyna ger.

Z KELLEANAGY
z kelleanagy umumy synynda den z kadasy (norma facialis) rn
wajyp agzalar erleer aly, birne emele gelmeler, nsi zne ekr. Onu ki
stnde gzhanalary burun bolugy, agyz bolugy we gapdal stnde- ekgeasty
we ganatgrnli- kentlewk olary
erler.
Gzhana (orbita) jbt boluk
bolup, burlary tegelenen, drt ta-
raply piramidany ada salar (51-
nji surat). Piramidany esasy e
bakyp, gzhana girelgesini (aditus
orbitae) emele getirr.
Gzhanany ujy yza we i-
gapdala ugrukdyrylan, ondan gr
kanaly, (canalis opticus) ger.
Gzhanany bolugynda gz al-
masy (bbenegi), onu muskul
lary, gza mzi we beleki eme-
le gelmeler erler. Gzhanany
bolugy drt diwar: okarky, igap-
52-nji surat. z kelleanagyny sagittal kesimi.
Burun bolugyny sk germewi,
dal, aaky we dagapdal diwarlary
bilen klenendir.
epden grni
okarky diwary (paries su
1 kr deik; 2 horaz kekeji; 3 pahnagrnli
keke; 4 gipofiz oy; 5 pahnagrnli boluk
perior) gzhanany gapagy, te-
(sinus); 6 azaly ganaty; 7 ganatgrnli kiz, biraz oulan, kese dilen aly
sntgi; 8 kentlewk skni kese plastinkasy; agdada erler. Ony mala
9 okarky i kentlewk sntgisi; 10 zond, skni gzhana blegi emele ge-
alyn kanala girizilen; 11 azal; 12 aaky burun tirr we pahnagrnli skni
balykgulagy; 13 gzenekli sk dik plastinkasy;
kii ganaty ony yzdan dolduryp
14 burun ski; 15 mala bolugy (sinusy).
durar.
94
 Gzhanany okarky diwary bilen dagapdal diwaryny araginde u bol-
madyk gza mzini oy bar. okarky diwary igapdal gyrasynda, mala g-
digine akyn az-kem bildirn ulama tonuk oy, onu anynda khalatlarda
du gelinn tonuk geri erler.
Igapdal (medial) diwary (paries medialis) sagittal erleendir. Ony okarky
i mala sntgisi, gza ski, gzenekli sk gzhana plastinkasy , yzdan
pahnagrnuli sk bedeni we okardan igapdal medanyny mala skni
gzhana blegi emele getirr. Igapdal diwary ki blminde gza haltasyny
oy erler, o aaklygyna burun gza kanalyna (canilis nasolacrimalis) ge-
ip, burun bolugyny aaky burun geelgesine aylar. Gza haltasyny oun-
dan az-kem yzda we okary igapdal diwaryny okarky bleginde, mala ski
bilen gzenekli sk gzhana plastinkasyny arasyndaky tikinde ki gzenekli
deik (foramen ethmoidale anterius) we yzky gzenekli deik (foramen ethmoi
dale posterius) grnar, bu deiklerden adybir nerwler we damarlar ger.
Aaky diwary (paries inferior) gzhanasyny dbi, okarky i we du-
luk skni gzhana stlerini emele getirip, yzdan kentlewk skni gzhana
sntgisi onu diwaryny dolduryp durar. Gzhanany aaky diwarynda gzha-
nasty kei erleip, e gary adybir kanalyna ger we okarky i bedenini
ki stne gzhanasty deik arkaly aylar.
Dagapdal (lateral) diwary (paries lateralis) pahnagrnli sk uly
ganatyny gzhana stleri we duluk skni mala sntgisi, ele-de mala
skni duluk osntgisini uly bolmadyk medany emele getirr. Gzhanany
dbnde dagapdal we okarky diwarlaryny arasynda gzhanany okarky
jarygy (fissura orbitalis superior) erleip, ol gzhanadan ortaky kelleanak
ouna alyp barar. Dagapdal we aaky diwarlary arasynda rn gi gzhanany
aaky jarygy (fissura orbitalis inferior) bolup, bir tarapdan okarky i bedenini
gzhana stni yzky gyrasy we kentlewk sk gzhana sntgisi bilen we
beleki tarapdan pahnagrnli sk uly ganatyny gzhana sti arkaly emele
gelr. Bu jaryk gzhanany ganatgrnli kentlewk we ekgeasty olary bilen
baglanydyrar. Gzhanany dagapdal diwarynda duluk gzhana deigi bolup
(duluk nerwi in), ol kanala alyp barar we sk jmminde iki kanaljyga
blnr: biri duluk skni gapdal stne duluk z deigi, belekisi ekge
stne duluk-ekge deigi arkaly aylar.
Burun bolugy (cavum nasi) z kelleanagynda merkezi agday eeler
(52-nji surat). Burnu sk germewi (septum nasi osseum) gzenekli sk dik
plastinkasyndan we aakda burun kekejine berkidiln azaldan durup, skli bu-
run bolugyny iki arym blege blr. den sag we ep armytgrnli deikler
apertura (apertura piriformis) okarky sklerini burun gdiklerini we burun
sklerini aaky gyralaryny klendirr. Armytgrnli aperturany aaky ble-
ginde ki burun kekeji (spina nasalis anterior) e ykyp dur. Burun bolugyny
95
 yzky deikleri, a-da hoanalar
(choanae) burun bolugyny damak
bolugy bilen baglanydyrar.
Her hoana dagapdal tarapyn
dan ganat grnli sntgini
igapdal plastinkasy, igapdal
tarapyndan azal, okardan pah
nagrnli sk bedeni, aakdan
kentlewk sk kese plastinkasy
bilen klenendir. Burun bolugy
sany: okarky, aaky we gapdal di-
warlar arkaly emele gelr.
Burun bolugyny okarky
diwaryny burun skleri, mala
skni burun blegi, gzenekli
sk gzenekli plastinkasy we
pahnagrnli sk bedenini aa
53-nji surat. z kelleanagyny kese kesimi. ky sti emele getirr.
Burun bolugyny dagapdal (lateral) diwary Burun bolugyny aaky
1 ortaky burun balykgulagy; 2 okarky burun diwary okarky sklerini
balykgulagy; 3 pahnagrnli bolugy (sinusy) kentlewk sntgilerinden we
deigine girizilen zond; 4 gr kanaly; 5 eeri
kentlewk skni kese plastinka
arkasy; 6 trk eeri; 7 pahnagrnli boluk
(sinus); 8 pahnagrnlikentlewk deigi; syndan durar. Grkezilen skler
9 okarky burun geelgesi; 10 ganatgrnli orta yzyk bouna burun kekejini
sntgini dagapdal plastinkasy; 11 kentlewk emele getirrler, okarda bellenilii
skni dik (perpendikular) plastinkasy; 12 aly, oa burnu sk germewi
ganatgrnli sntgini igapdal plastinkasy; 13 birler we ol burun bolugyny
kentlewk skni kese plastinkasy; 14 okarky
sag we ep arym blekleri in,
i alweolar (jkli) sntgisi; 15 okarky i
kentlewk sntgisi; 16 alyn kanaly; 17 aaky igapdal (medial) diwary bolup
burun geelgesi; 18 aaky burun balykgulagy; durar.
19 aaky burun balykgulagyny gzenekli Burun bolugyny dagapdal
sntgisi; 20 ortaky burun geelgesi; 21 aaky (lateral) diwaryny ylyrymly
burun balykgulagyny gza sntgisi; 22 gurluy bar. Ony okarky i
gza ski; 23 okarky i mala sntgisi;
bedenini burun sti we mala
24 burun ski; 25 mala sinusy; 26 mala
kekeji; 27 horaz kekeji. sntgisi, gza ski, gzenek
li labirint, kentlewk sk dik
plastinkasy, pahnagrnli sk ganatgrnli sntgisini igapdal (medial)
plastinkasy (yzky bluminde) emele getirr. Burun bolugyny dagapdal (late-
ral) diwarynda sany burun balykgulaklary e ykyp, olar bir-birini stnde
erlear. okarky we ortaky balykgulaklar gzenekli labirinti blekleri bolup
durar, aaky burun balykgulagy zbadak sk grninde gelr.
96
 Burun balykgulaklary burun bolugyny gapdal blmini sany: okarky,
ortaky we aaky burun geelgelerine blr (53-nji surat ).
okarky burun geelgesi (meatus nasi superior) okardan we igapdaldan
okarky burun balykgulagy, aakdan ortaky burun balykgulagy bilen klenen-
dir. Bu burun geelgesi gowak sp, burun bolugyny yzky bleginde erler.
Oa gzenekli sk yzky jkleri aylar.okarky burun balykgulagyny yzky
blegini stnde pahnagrnligzenekli uluk (recessus sphenoethmoidalis)
erleip, oa pahnagrnli sinusy deigi (aperturasy) aylar. u deik (apertura)
arkaly sinus burun bolugy bilen baglanyar.
Ortaky burun geelgesi (meatus nasi medius) ortaky we aaky burun
balykgulaklaryny arasynda erler. Ol okarky burun geelgesinden has uzyn,
beik we gidir. Ortaky burun geelgesine gzenekli sk ki we ortaky jk
leri, gzenekli gugu (infundibulum ethmoidale) arkaly mala sinusyny deigi
(aperturasy) we okarky bolugyna (sinusyna) alyp baran aryma jaryk
(hiatus semilunaris) aylar. Ortaky burun balykgulagyny yzynda erlen
pahnagrnli kentlewk deigi (foramen sphenopalatinum) ortaky burun geel-
gesini ganatgrnli kentlewk oy bilen baglanydyrar.
Aaky burun geelgesi (meatus nasi inferior) has uzyn we gi bolup, okar-
dan aaky burun balykgulagy, aakdanokarky i kentlewk sntgisini we
kentlewk skni kese plastinkasyny burun stleri klendirr. Aaky burun
geelgesini ki blegine gzhanadan balanan burun gza kanaly (canalis
nasolacrimalis) aylar. Dikligine erleen dar jaryk grnli giiligi, igapdal
tarapyndan burun bolugyny germewi we burun balykgulaklary klendirilip,
umumy burun geelgesini dzr.
Sk (gaty) kentlewk (palatum osseum) sagky we epki okarky leri
kentlewk sntgilerini, ele-de kentlewk sk kese plastinkalaryny or-
taky yzyk bouna tikilerini birlemesinden emele gelipdir. Sk kentlewgi
nden we gapdallaryndan okarky leri alweolar (jukli) sntgileri bilen
klenip, bilelikde okarky alweolar ayny dzr. Ortaky yzyk bouna or-
taky kentlewk tikini (sutura palatina mediana) geip, onu ki ahyrynda nerw
gemek in alyn kanaly (canalis incisivus) erler. okarky i kentlewk
sntgilerini yzky gyrasy bilen kentlewk sk kese plastinkasy birlen
yzygy bouna kese kentlewk tikini (sutura palatina transversa) emele gelr.
Bu tikini ahyrky blmlerini yzynda, her kese plastinkany esasynda, uly
kentlewk kanalyny deigi we 23 sany kii kentlewk deikleri erleip, agyz
bolugyny ganatgrnli kentlewk oy bilen baglanydyrar.
Sk kentlewgi agyz bolugyny okarky diwaryny gaty (sk) esasy bolup
hyzmat edr.

7. Sargyt 1665 97
 okarky we aaky alweolar
alar diler bilen bilelikde, ele
hem aaky i bedeni we ahalary
agyz bolugyny ki we gapdal
diwarlaryny skeletini emele getir
rler.
Kelleanaga gapdallaryndan syn
edilende dagapdal (lateral) ka
da (norma lateralis), z we beni
kelleanaklary araginde okar
ky i yzynda ekgeasty oy (fos
sa infratemporalis) erleip, okar-
da ekge oundan, pahnagrnli
sk uly ganatyny ekgeasty
kekeji klendirr. ekge ski we
54-nji surat. Ganatgrnli kentlewk pahnagrnli sk uly ganaty,
(ganat kentlewk) oy. Duluk ski we ekgeasty ou okarky diwary bo-
pahna grnli sk uly ganaty bleklein lup hyzmat edr. Igapdal diwaryny
arylan. Deiklerine we kanallaryna zondlar
geirilipdir pahnagrnli sk ganat grnli
1 tegelek deik; 2 pahnagrnlikentlewk sntgisini dagapdal (lateral) plas-
deik; 3 ganatgrnli kanal; 4 uly kentlewk tinkasy emele getirr. okarky i
kanaly; 5 aaky gzhana jarygy. tmmsi we duluk skni bir ble-
gi ki diwary bolup durar. ek-
geasty ou dagapdal we aaky taraplarynda sk diwary ok, ne az-kem ol
aaky i ahasy bilen rtlr. den ekgeasty oy gzhanany aaky jarygy
(arygy) arkaly gzhanasy, igapdal tarapyndan (medial) ganatgrnli we okarky
i jarygy (fissura pterygomaxillaris) arkaly ganatgrnli kentlewk oy bi-
len baglanyar.
Ganatgrnli kentlewk (ganatkentlewk) ouny (fossa pterygo
palatina) sany: ki, yzky we igapdal (medial) diwarlary bar (54-nji surat).
Ou ki diwaryny okarky i tmmsi, yzky diwaryny pahnagrnli sk
ganatgrnli sntgisini esasy, igapdal diwaryny kentlewk skni dik
plastinkasy dzr. Ganatgrnli kentlewk ouny gapdal tarapyndan sk di-
wary okdur we ekgeasty oy bilen gatnaar. Ganatgrnli kentlewk oy
aaklygyna gary kem-kemden daralar we uly kentlewk kanalyna (canalis pa
latinus major) ger, onu diwarlary hem agzalan ou diwaryna meze bolup,
aakdan ony okarky we kentlewk ski klendirr. Ganatgrnli kent-
lewk ouna b sany deik aylar. Igapdal tarapyndan bu o burun bolugy
bilen pahnagrnli kentlewk deigi arkaly, okardan we yzdan ortaky kel
leanak oy tegelek deik, yzdan- ganatgrnli kanaly kmegi arkaly yrtyk
98
deigi tweregi bilen, aakdan uly kentlewk kanaly arkaly agyz bolugy bilen
baglanyar.
Gzhana bilen ganatgrnli kentlewk oy gzhanany aaky jarygy ar-
kaly baglanyar.

KELLEANAGY
RENTGENANATOMIASY

Kelleanagy gapdal grnini suratlarynda beni we z kelleanagy

grnr (55-nji a surat). Layklygyna gr gmmez, kelleanak esasy we z
skleri sagarylar. Rentgen ekilinde kelleanak gmmezini sudury sk
dykyz (kompakt) maddasynda jbt yzyk bolup grnr. Has ady we tekiz
daky yzyk kelleanak gmmezini sklerini daky plastinkasyna gabat gelr,

55-nji surat. Uly adamy kelleanagyny rentgen suraty.

a gapdaldan grni: 1 kelleanak gmmezi; 2 diploe; 3 mala bolugy; 4 gipofiz oy;
5 okarky ; 6 aaky ; 7 kelleanagy esasy; 8 eit; 9 lamdogrnli tikin;
10 daky ese belentligi;

99
 55-nji surat. (dowamy)
b den grni: 1 mala ski; 2 mala bolugy; 3 gzhana; 4 ekge skni
piramidasy; 5 duluk ski; 6 okarky bolugy; 7 burun bolugy; 8 okarky diler; 9
aaky diler; 10 aaky ; 11 burnu sk germewi; 12 gzenekli sk (gzenekli labirint).

drli galylykdaky iki yzygy iki plastinkasy bolup durar. Olary arasyndaky
inejik agty zolak jkli maddany (diploe) sudurydyr. Gmmezi ki blm
lerinde dar agty (diploe) zolagy, birden gielen sri a-da burluk grne
layk geln mala sinusyna ger. Yzdan kelleanak gmmezini daky sudury
az-kem grnn daky ese belentligi bilen gutarar. Iinde atanak grnli be-
lentlik, uly bolmadyk basym bilen galan kese sinusy keine gabat gelr.
Kelleanak sklerini grninde garalan beni belentliklerini yzyklary
we has agtylanan drli grnli medanlar barmak basym yzlary grnr.
Kelleanak gmmezini sklerinde t grnli we lambda grnli tikinler,
we lambda grnli tikini dowamy bolup duran, eseemzik grnli tikini

100
tapawutlandyrylar. Kelleanak sklerini beleki tikinleri gapdal grnini
suratynda gowy grnmezligi mmkin.Tikinlerden diploik wenalary atan er-
leri tolkun grnli agtylanan medanalaryny, ele-de meningeal arterialary
kelerini grmek bolar. Kelleanak esasyny ginde bir-birini stlerine goulan
ekge sklerini da bleklerini intensiw klegeleri seljerilr. Olardan de trk
eeri bilen pahnagrnli sk bedeni, diwarlaryny sudury ady grnr.
Sk bedenini jmminde, trk eerini aak tarapynda gi agty pah
nagrnuli sinus bolar.
Trk eerinden yzda yzyk grnli eit balanyp, uly ese deigini ki
gyrasyna gidr, ol erde ekge sklerini piramidalaryny klegelerinden yzda,
emzikgrnli sntgini jkleri we agty gi sigma grnli sinusy joasy
grnr.
z kelleanak blminde esasy e, ujy yza ugrukdyrylan konus grnli
gzhanalar kesgitlenilr. Gzhanalarda gzenekli labirinti jklerini su-
raty biri-birine gabat gelr. Gzhanalardan de burun sklerini ekilleri
grnr, olary esaslary okary we yza, ujy aak we e zlenendir. Burun
bolugy gzhanalara, olardan aak sudurlanan okarky sinuslaryna hem
gabat gelr, ol rentgen ekilinde drtburluk a-da ndogry grnli me-
dandyr. Bu drtburluk medanynda uzalan, arym sri, zolak grnli burun
balykgulaklaryny klegesini we olary arasyndaky burun geelgelerini ta-
pawutlandyryp bolar. Burun bolugy bilen okarky sinuslaryny ekillerini
bir-birini stne gabat gelmesi (aakda kese erleen zolak grninde) gaty
kentlewgi skleri bildirndir. Olardan aak we e gary okarky i
alweolar sntgileri we okarky diler erler. Sudurlary bir-birine gatla-
nan aaky i we dileri sag we ep arymlary gapdal rentgen ekilinde gow
grnr. Bedenini we ahasyny aaky blegini ekilinde has agty zolak
aaky kanaly yzarlanar.
ki rentgen ekilinde (55-nji b surat) kelleanagy arym bleklerini ikisi
hem grnr, gmmezi sudury yzarlanar, mala skni suraty ese suraty-
na dr. Gzhanalary sudurlary ady kesgitlenip, olary arasynda az-kem aak
burun germewi bilen blnen burun bolugy erler. Burun bolugyndan gapdal-
da, gzhanalary aaky bleklerine ekge sklerini piramidalaryny goy kle-
gesi gabat gelr. Burun bolugyny okarky blegi bilen gzhanalary arasynda
pahnagrnli sk pahna sinusy bilen, gzenekli sk jkleri we burun
balykgulaklaryny sudurlary grnr. Burun bolugyndan gapdalda, gzhanalar-
dan aakda, agtylanan medanalar blnip arylyp, olar okarky sinuslaryna
gabat gelrler. z kelleanagyny aaky bleginde okarky we aaky diler we
aaky , onu sag we ep ahalary grnr.

101
 AY DOGLAN AGANY
(BBEGI) KELLEANAGY

ay doglan agany kelleanagyny birne tapawutly atratynlyklary bar

(56-njy surat). Beni kelleanagy benini ije si we duu agzalaryny ir
durklanmagy esasynda, z kelleanagyna seredende 8 esse uly bolar. Uly adam-
da enew apparatyny doly si bilen baglanyykda beni kelleanagy z kel
leanagyna seredende die 2 esse artyk gelr. ay doglan agany gzhanalary
gidir. Kelleanak esasy gmmez bilen deedirilende sden yza galar, skler
bir-biri bilen inli ketirdewk we birlediriji dokuma gatlary arkaly birler. Mala
we depe sklerini tmmleri gowy ekillenen, onu in kelleanaga okardan
seredilende ol drtburluk aly bolup grnr. Mala ski iki blekden yba-
rat bolup, gasti alar bolmaar, mala sinuslary heniz ok. leri smedigi
sebpli, z kelleanagyny beikligi pes bolar. Aaky iki blekden (iki sany
arym blekden) durar. ekge skni blekleri bir-birinden gowy ekillenen
jaryklar arkaly arylyp, aralyklary birlediriji dokuma a-da ketirdewk zolak
laryny saklaar, emzik grnli sntgi smedik bolar. Kelleanak sklerinde
muskul tmmleri we yzyklary bildirmer.
ay doglan aga kelleanagyny i tapawutly alamaty emejiklerdir (fon
ticuli). emejikler kelleanak gmmezini birlediriji dokumalaryny (perdeli)
sklemedik medanlarydyr. emejikler jemi alty sany bolup, ikisi kellea-
nak gmmezini orta yzygynda, drdsi gapdallarynda erler. I ulusy ki
(mala) emejigi (fonticulus anterior, fonticulus frontalis BAN) rombgrnli
bolup, mala skni iki blegini we iki depe skleri arasynda erleip, ol
agany iki ayny iinde bitir (56-njy surat). Yzky (ese) emejik (fon
ticulus posterior, fonticulus occipitalis BAN) burluk ekilli, depe skleri
den we ese teesi yzdan erleip, ikinji ay dowamynda bitir. Gap-
dal emejikleri jbtdir. Olardan ksi pahnagrnli emejik (fonticulus
sphenoidalis) pahnagrnli sk uly ganaty, mala, depe skleri we ek-
ge skni teesi bilen birlen erinde erleip, aga 23 alykda bitir.
Yzky emzik grnli emejik (fonticulus mastoideus) ekge ski, depe we ese
teesini emele getirip, 23-nji ada bitr. Kelleanak gmmezinde skleri
arasyndaky tikinler emele gelmedik, olary gyralary tekizdir. Die 3-nji ay
iindki agalarda di-di grnli tikinler emele gelip, kem-kemden sp
ulalar we goy skleri di-di aralyklaryna girr. elelikde, di-di tikin
emele gelr.
azgydan grni aly, ay doglan aga kelleanagyny doguljak wagtyna
onu si doly gutarmaar. Onu si mrni geljekki yllarynda hem dowam
edr.

102
 AGA DOGLANDAN SO KELLEANAGY TGEMELERI

aga doglandan so kelleanagy sinde sany esasy dwrleri yzarlamak

bolar:
Birinji dwr 7 aa enli kelleanagy, aratyn hem, ese blegini gli
(intensiw) sn dwri. agany l-nji ylynda kelleanak sklerini galylygy,
takmynan, 3 esse artar, gmmez sklerinde daky we iki plastinkalar, olary
arasyndaky diploe (E.A. Klebanowa) durklanmaga balaar. ekge skni
emzikgrnli stgisi sp we ondaky jkler etir. sn sklerde sk
nokatlary birleip, skli daky eidi geelgesi emele gelr we 5 aynda ol sk
halkasy bilen guralar. 7 ada mala skni blekleri gutarnykly bitiip, g-
zenekli sk blekleri sepler.
Ikinji dwrde, agny 7 adan t jyns tadan kemala geln dwrne en-
li (1213 a) kelleanagy si hallaar, ne onu si, aratynam, onu
esasyny blminde birmeze ger. Kelleanak gmmezi, aratyn hem, 68
we 1113 a aralygynda has gli sr. Beni kelleanak bolugyny gwrmi
10 ada 1300 sm3 etr (E.A. Klebanowa). 13 ada tee emzikgrnli tikini
bitimesi tamamlanar. u ada, esasan hem, zbadak sk nokatlaryndan sp
etien kelleanak sklerini ary-ary bleklerini bitimesi gutarnykly bolar.
nji dwr 13 adan t 2023 aa enli gli s bilen hsietle-
nip, jyns aratynlyklary ze ykandan so, kelleanagy z blmi agdyklayn
gli sr. 13 adan so kelleanak sklerini galamasy we pnewmatiza-
siasy (howalanmagy) dowam edip, netijede, onu berkligini saklanylmagy bilen
kelleanak agramy otnositel agdada kemelr (eler). 20 ada pahnagrnli
we ese sklerini arasyndaky tikinler sklerler. u dwrde kelleanak
esasyny uzynlygyna si tamamlanar.
20 adan, aratyn hem, 30 adan so kelleanak gmmezini tikinlerini
bitimesi bolar. Ilki bilen (2225 ada) sagittal tikini yzky blegi, ondan so
(2441 ada) t tikini orta blegi, (2642 ada) lambda grnli, (3081
ada) emzikgrnli ese tikini bitir, tee grnli tikin serek bitir
(B.B. Ginzburg). Tikinleri bitime hadysasy ahsydyr. Ylmy maglumatlarda bel
lenii aly, garry adamlarda hli tikinlerini gowy ekillenen agdalaryna hem du
gelnipdir. Gartaan ada tikinlerini bitimegi bilen bilelikde kem-kemden z
kelleanagynda tgeikler ze ykar. Dileri srtlmegi we dmegi sebpli
leri alweolar (jkli) sntgileri (alweolar alar) kielip, z kelleanagy
gysgalar. Kelleanak skleri has uka we port bolup balaar.
Kelleanagy ahsy we jyns aratynlyklary, kraniologiada rasist na
zaretini tankydy. Her kelleanagy ahsy aratynlygy bar. Bu grkeziji, a
we jyns tadan de aly adamlara degili kelleanaklar wrenilende kesgitlenildi.

103
 Kelleanak btewilikde onu kesgitli
grni, legi, z kelleanagyny
beni kelleanagyna gatnaygyny l-
egi, gasti alary, emzikgrnli
sntgileri, muskul tmmlerini,
bitekiz yzyklaryny s derejesi
we belekileri bardyr. Bu alamatlar,
ele-de kelleanak legleri tgp
durar, ne bellenilen kadany gin-
den ykman, bu kelleanagy ahsy
aratynlygyny dzr.
ahsy hsietnamasy in beni
kelleanagyny grnini kesgitlemek
in: dikligine, keseligine, beikli
gine legler (diametrler) kabul edi
lipdir. Dikligine legi glabella bilen
esni has ykyp duran nokadyny
aralygynda (erkeklerde) 153167 mm-e
56-njy surat. ay doglan agany kel dedir. Keseligine legi, kelleanagy
leanagy; okardan grni
has gi blegine gabat gelar, ol 123
1 mala tikini; 2 mala tmmsi; 3 yzky
emejik; 4 ese ski; 5 lambdogrnli mm-den 153 mm aralygynda tgp
tikin; 6 depe tmmsi; 7 sagittal tikin; 8 durar. Beikligine (wertikal) legi
depe ski; 9 t tikini; 10 mala ski; uly ese deigini ki gyrasyny
11 ki emejik. ortasyndan (bazion) t sagittal tikin
bilen t tikinini birlen erine
enli (bregma) 126143 mm-e dedir (.. Roginski, M.G. Lewin). Uzyn
lygyna legini (diametri) keseligine gatnaygy 100-e kpeldilende, ol kel
leanagy grkezijisi (uzynlykinlilik indeksi) bolar. Kelleanagy grkezijisi
(indeksi) 74,9 mm-e enli bolanda, ol kelleanak uzyn (dolihokrania), grkezi
jisi 75,079,9 mm bolanda, orta legli kelleanak (mezokrania), grkezijisi
80 mm we ondan hem kp bolan agdaynda kelleanak gi we gysga (brahikra
nium) bolandygy tapawutlandyrylar (57-nji surat). Kellni grni kelleana
gy grnine gabat gelr. unu bilen baglanyykda: uzyn kelleli (dolihokefal
lar), orta (togalak) kelleli (mezokefallar) we inli (gysga) kelleli (brahikefallar)
adamlar seljerilr.
Kelleanaga okardan seredilende (dik wertikal, kada norma verticalis)
onu drli grnli ekillerini grmek bolar: ellipsoid (dolihokraniada), owoid
(mezokraniada), sferoid (brahiokraniada) we bagalary. Beni kelleanagyny
gwrmi (bolugy gwrmi) her kim in ahsydyr. Uly adamlarda ol 1000den
t 2000 sm3-e enli tgp durar. Antropologia barlaglary esasynda ekili dr-
104
li grnde bolan kellelere syn
edilip, alymlary pikirine gr,
kelleanagy aratyn skleri we
kelleanagy btewilikde si,
benini ahsy ekili, duu ag-
zalary we olary sklerinde ber-
kidilen imit sidiri we dem aly
ulgamlaryny balangy blmleri
bilen s hadysasy baglanykda
bolar. Kelleanagy iki stni
suduryny ondaky erlen agza 57-nji surat. Adamy kelleanagyny grnleri:
lary si we grnini sekili ony a) gysga; b) uzyn; den grni.
ynamly tassyklaar. Meselem, kel
leanagy iki esasyny sany kelleanak olary, benini olara gabat geln
blekleri, keleri we gasynlary basym yzlaryny zara erleileri, arteria we
wena keleri, gzhana boluklary, di jkleri we bagalar.
Kelleanagy daky grni, kplen, muskullary sine bagly bolup, olar
a sk dokumasyna ekillendiriji tsirini etirr. Belli boly aly, kellni her
tarapynda bir a-da birne enew muskullaryny bolmazlygy z asimmet
riasyna alyp barar we kelleanagy iki stndki barmak basym yzlary tekiz
lenr. Gzi itirmeklik gzhanany kielmegine, soabaka onu doly dien aly
bitimesine, ki kelleanak ouny diwarlaryny z tarapyndan gielmegine we
tekizlenmegine getirr. Adamlarda kelleanagy jyns aratynlygyny onakly ta-
pawudy ok. onu in khalatlarda erkek kelleanagyny aalykydan tapawut-
landyrmak kyn bolar. ol bir wagty znde kelleanagy jyns tapawudyny elmy-
dama anyk ekillenmedik aakdaky agdayny grkezmek hkmanydyr.
Erkek kelleanagynda bdrsdrlik (muskullary birlen erleri), dz-
gne gr gowy grnr, esesi, gasti alar gli ykyp durar. Gzha-
nalary otnositel agdada uly legli bolar, burunany sinuslar gli bildir
r. Aal kelleanagyna seredende, skleri az-kem galyrakdyr. Uzynlygyna
(-yzky) we beikligine legleri erkek kelleanagynda uludyr. Erkek kellea-
nagy aalyka seredende (150200 sm-e enli) gwrmi uly bolar. Erkeklerde
kelleanagy gwrmi, takmynan, 1450 sm3, aallarda bolsa 1300 sm3, sebbi aal
larda bedeni legleri kii bolar. Adam kelleanagyny grni nhili tgen
hem bolsa, bu tgeikler onu akyl baarjalygyna tsir etirmer. Ylmy birne
galpladyryjylary synanymagyna gr, kelleanagy ekili esasynda okarky
we aaky rasalar hakynda atmak delilsizdir. Bu hakda drli rasalary wekillerini
kelleanagyny leglerini takmynan deligi-de aatlyk edr. Meselem, er-
kek kelleanagyny uzynlygyna legi ewropeoid grnli wekillerde ortaa
180,7 mm-e, mongoloid grnlide 184,6 mm-e, negroid grnde 185,2 mm-e
105
dedir (B.B.Ginzburg). Antropologlary belliklerine gr, siu indeslerini
kellesini leglerini rn okary grkezijileri bolup, kp ewropalylara sere-
dende gnorta afrikaly zeilerde kelleanagy gwrmi (1540 sm 3) uludyr
(Y.Y. Roginski, M.G. Lewin). B.B.Ginzburg (1963 .) kelleanagy gwrmini
awstralialylarda 1347 sm3-e, gollandlarda 1382 sm3-e, wesarlarda l367 sm3-e,
buratlarda (1496 sm3-e, eskimoslarda 1563 sm3-e dedigi barada sanlary getir
r. Bu bellikler ak rasalary kelleanak leglerini agdyklyk etmenligini subut
edr. Drli rasalarda kelleanagy uly we kii leglerine du gelinr. Dr-
li rasalary kelleanak tikinlerini bitime tertibi de dl dilen dnje erlik-
sizdir. Antropologlary kp sanly barlaglaryndan grni aly, beleki rasalarda
beni kelleanagyny legleri stn ykar diilmge hi hili esasy oklugyny
aladar. Bumenlerde, pigmelerde we bagalarda kellesini legleri az-kem
kii, bu olary uly bolmadyk boy bilen dndirilr. Kellni leglerini kha-
latda kielmegi asyrlary dowamynda imiti eterlikli bolmazlygy we durmuy
bkdenli baga agdalaryny netijesidir (Y.Y. Roginski, M.G. Jewin).

KELLE SKELETINI
SKLERI FILOGENEZDE

Filogenezde kelleanagy ekilini emele getiri hadysasyny esasy sebbi,

kelle benisini, duu agzalaryny gli si we abra apparatlaryny, gurap
duran imit sidiri we dem aly ulgamlaryny balangy blmlerini tgedip
guralmagydyr. Gurluy we ii bouna kelleanagy iki blege: beni we z kelle-
anagyna blrler. Beni kelleanagy emele gel kelle benisini twereginde
sr. Lansetnigi kelle benisi uka birlediriji perde bilen (perdeli kelleanak)
guralandyr.
Tegelek agyzlylarda (miksinlerde, minoglarda) beni kelleanagyny esas
blmi ketirdewkden, kelleanagy depesi bolsa birlesdiriji dokumadan durar.
Selahilerde (lhelerde) kelle benisi ketirdewk perdede erler. Selahini
z kelleanagynda 7 jbt abra alary: ilkinji iki jbti wisseral, galanlary
abra alary bolup kesgitlenilr. Bekre balyklarda plakoid teeleri bolar, olar
deri epiteliasyny hasabyna sp etir. Skli balyklarda sk plastinkalary
olary gysyp ykaryp, ketirdewk kelleanagyna goularlar we stne goulan
a-da rtji skleri emele getirr.
Hawanlary gury ere ykmagy bilen, skeleti ylyrymly ii erine etir
nligi in, skeleti ketirdewk dokumadan ske gemekligi hkmany bolup
durar. Duu agzalary we enew apparaty zni gli sinde kelleanagy
durklanmagyna tsirini etirr. erde aaan hawanlarda abralary itr, olar
dem aly agzalarykenler bilen alyrylar. abra alaryny aralygyndaky
106
jaryklar abra jbleri die dwnek
dwrnde saklanar, abra alaryny
nmleri z kelleanagyny emele getir-
mge gatnaar.
elelikde, kelleanak esasy filo-
genezde yzygiderli si: birlediriji
dokuma (perdeli), ketirdewkli we sk
li dwrlerini ger. z we beni
kelleanaklaryny aratyn skleri ketir-
dewk dwrni gemn, perdeli dwr
esasynda sr. Sdemdirijilerde we
adamlarda kelleanagy aratyn hsie-
ti bolup, beni we wisseral kelleanagy
berk arabaglanyygyny bolmagydyr.
Dik remeklik we aay durmuy
bilen baglanyykly adam kelleanagy bir-
ne hsietli alamatlary znde jemler.
1. Beni kelleanagyny gwrmi a 58-nji surat. Dwnegi sini 2-nji
ratyn ulalandyr. aynda kelleanagy esas bolminde
goulan arka taryny ki ahyryny
2. z (wisseral) kelleanagy leg we ketirdewkli emele gelmelerini
leri kielendir. erleilerini shemasy okardan grni
3. Aaky i agramy we legi ki- 1 burun kapsulasy; 2 gr kapsulasy;
elendir, bu ki dileri gatnaygyny 3 perihordar (horda i) ketirdewk; 4
(prikusyny) gjni artmagyna getirip, eidi kapsulasy; 5 parahordar (hordaany)
ketirdewk; 6 arka tary (hordasy).
szlemek in wajypdyr.
4. Uly ese deigi we onu akynynda erleen umrular oe srilip, ne-
tijede kellni yzky we ki blmlerini de bolmadyk legleri (massalary) has
kemelr we onu deagramlygyna uly mmkinilik dredr.
5. Emzikgrnli sntgiler has grnkli se etr, olara kellni wrn
muskullar birler.
6. Kelleanakda kekeler, tmmler gowak sp, olar ese we enew
muskullaryny sinde kii legli bolanlygy bilen dndirilr. Filogenezde kel
leanak sklerini sany has kemelr, kbiri doly itr, belekileri zara bitir.

ADAMY KELLEANAGYNY SI

Beni kelleanagy tiz sn benini gurap duran mezenhimadan (dwn-

ek dokumadan) drer. Mezenhima rtgi birlediriji dokuma gatlagy-
na wrlr bu perdeli kelleanak dwri. Gmmez blminde bu gatlakda

107
 soabaka sk ornaar. Kelleanagy
iki sudury deikler bilen bilelikde, durk
lanan benini, duu agzalaryny,
nerwleri we damarlary twereginde
mezenhimany zenini goulmagyny
netijesidir. Ketirdewk dokuma die
kelleanagy esasynda, tary (hordany)
ki stni anynda ze ykyp, damak-
dan yzda, gipofizi geljekki aajygyndan
yzda gutarar. Horda akyn erlen
ketirdewk medanlary hordaany ke-
tirdewkler, hordadan de erlenleri
hordany i plastinkalary we kelleanak
germewleri dilip atlandyrylar (58-nji
59-njy surat. z (wisseral) abra
surat). Bu ketirdewkler soabaka gipo-
alaryny (rim sifrler bilen grkezilen) fiz in deikli umumy bir plastinka bo-
we olary emele gelmelerini lup, eidi we deagramlyk agzalaryny,
erleilerini shemasy labirintleri zenlerini twereginde
(A. Bystrowy modifikasiasy) emele gelen ketirdewk eidi kapsulasy
1 ekijik; 2 sandal; 3 zei; 4 bilen hem bitir. Gr agzasy in
dilasty (2 nji wisseral) a; 5 bizgrnli
sntgi; 6 biz dilasty baglajy; 7
ulama burun we eidi kapsulalaryny
galkangrnli ketirdewk; 8 dilasty arasynda erler. Soabaka ketirdewk
sk bedeni; 9 dilasty sk uly bedeni; ler kelleanagy esasynda sk bilen
10 kii ah; 11 (1 nji wisseral) alyrylar, die uly adamlarda belli
ay (mekkel kerirdewgi); I V abra ayna enli saklanylan uly bolmadyk
alaryny sanlary. medanlar (sinhondrozlar) galar.
elelikde, adamda kelleanagy
gmmezi (depesi) z sinde: perdeli
(birlediriji dokuma) we skli; kelleanak esasy bolsa perdeli, ketirdewkli we
skli dwrleri ger.
z kelleanagy ilkinji iegni balangy blminde erlen, mezenhi-
madan sr. Mezenhimada abra jblerini aralygynda ketirdewk abra alary
durklanar (59-njy surat). Olardan okarky ikisi wisseral alar aratyn hmiet-
li bolup, olary esasynda z (wisseral) kelleanagy sr. Birinji wisseral ay
( ay) adamda iki eidi skjagazlaryna (ekijik we sandal) we mekkeli ke-
tirdewgine balangy berip, onu esasynda mezenhimadan aaky sr.
Ikinji wisseral a (dilasty) iki blekden okarky we aaky blekler-
den durar. okarky bleginden eidi skjagazy zei we ekge skni
bizgrnli sntgisi sr. Aaky blegi dilasty sk kii ahlaryny emele ge-
tirmge gatnaar. Uly ahlar nji (birinji abra ) adan, dilasty sk bedeni
bolsa, ay ki blmlerini mezenhimasyndan emele gelr.
108
 BENI WE Z KELLEANAGYNY
ARATYN SKLERINI SI
WE A ARATYNLYKLARY

Mala ski dwnegi 9-njy hepdesinde birlediriji dokumany esasynda

(endesmal), geljekki mala tmmlerine gabat geln erlerinde ze ykyp, iki
sany sk nokadyndan drp balaar. ay doglan agada ol ortaky tikini bilen
birleip, iki simmetriki arym blekden durar. Mala skni bu arym blek
leri agany 27 aynda bitir. Mala sinusyny (bolugyny) zeni mr
birinji aynda ze ykar.
Pahna grnli skde sk nokatlary dwnegi 9-njy hepdesinde drp
balaar. Sk kp blegi ketirdewk esasynda sr, onda 5 jbt sk no-
katlary emele gelr. Birlediriji dokumadan uly ganatlary dagapdal blekleri
we ganatgrnli sntgini igapdal plastinkasy (ganatgrnli gayrakdan
baga) drer. ele-de, pahnagrnli balykgulaklar birlediriji dokumadan gelip
ykar we burun kapsulasyny yzky blmlerini akynynda emele gelr. Sk
nokatlary kem-kemden bir-biri bilen bitir. Pahnagrnli sk aga doguljak
wagtynda blekden durar: merkezi, oa bedeni we kii ganatlary, uly ganatlary
we ganatgrnli sntgini dagapdal we igapdal plastinkasy girr. Bu blek
ler bitewi pahnagrnli sk bolup, aga doglandan so, 38 alarynda bitir.
nji ay iinde pahnagrnli sinus (boluk) sk bedeninde drp balaar.
ese ski bazilar we onu gapdal blekleri, ele-de ese teesini
aaky blegi ketirdewk esasynda sp, her hasysynda bir sany sk nokatlary
ze ykyp, ese teesini okarky blegini birlediriji dokumasyny esasynda
iki sk nokatlary emele gelr. Sk nokatlary dwnegi 810-njy hepdelerin-
de goular, olary btewi bir sk bolup bitimesi doglandan so, agany 35
alarynda bolup ger.
Depe skleri birlediriji dokumadan sp, sk nokady dwnegi 8-nji
hepdesinde, geljekki depe tmmlerini erinde grnp balaar.
Gzenekli sk burun kapsulasyny ketirdewgini esasynda, igapdal
(medial) we iki dagapdal (lateral) sk nokatlaryndan emele gelr.
Igapdal nokadyndan dik (perpendikular) plastinkasy, dagapdaldakylar
dan gzenekli labirintler sr. Bu blekleri btewi gzenekli sk bolup
bitimesi doglandan so (6 aynda) bolup ger.
ekge skni piramidasy dwnegi 56 alygynda eidi perdesini ke-
tirdewginde sk nokatlaryny dremegi bilen balanar, ele-de birlediriji do-
kuma esasynda tee (9-njy hepdede) we deprek (10-njy hepdede) blekleri sr.
Bizgrnli sntgi ikinji z (wisseral) ay ketirdewk blegi bolup durar, ol
iki sk nokadyny (dogulmazdan we aga 2 aynda) alar. ekge skni
109
bleklerini bitimesi, dzgne gr, aga dogulmanka (enni gwresindek)
balanar we 13 aa enli dowam edr, bizgrnli sntgi 212 ada bitir.
okarky i emele getirmegi esasy bolup, sag we ep okarky snt-
gileri we olar bilen bitin ortaky burun sntgileri (mala sntgi) hyzmat
edr. Dwnegi 2-nji ayny ahyrynda birlediriji dokumada birne sk no-
katlary ze ykar. Olardan birigeljekki jkli (alweolar) sntgini blegine
goular, olarda alyn dileri in di jkleri (alweolalary) saklanylar. Bu ele
atlandyrylan alyn skdir. Sk zenlerini alyn ski medanyndan baga-da
bitimesi bolup, ol dwnek dwrnde bolup ger. okarky sinusy (bolugy)
dwnek mrni 56-njy aynda sp balaar.
z kelleanagyny ownuk skleri: kentlewk, azal, burun, gza, duluk
skleri bir, iki hatda sk nokatlaryndan sr. Bu nokatlar dwnegi 2-nji
ayny ahyrynda 3-nji ayny baynda birlediriji dokumada ze ykar. Aaky
burun balykgulagyny, emele gelmegini esasy bolup, edil gzenekli ski aly,
burun kapsulasyny ketirdewgi hyzmat edr.
Aaky mekkel ketirdewgini twereginde erlen birlediriji dokuma-
dan sr we ilki bada iki sany arym blekden durar. Perdeli aaky i her
arym bleginde dwnek mrni 2-nji aynda birne sk nokatlary drp
balaar. Kem-kemden bu nokatlar bir-biri bilen bitir, ski emele getirn ke-
tirdewk itr. Aaky i iki arym blegi agany 12 aynda bir sk bolup
bitir.
Irki agalyk aynda, heniz diler ok wagtynda aaky i bury ktek, onu
ahasy gysga, yza eglip durar. 2040 ada bury gni, aaky i ahasy dik
(wertikal) erleen bolar. Garry adamlary, dileri dende aaky i bury k-
tek bolup, ahasyny uzynlygy kemelr, alweolar blegi ukalar.
Dilasty ski ketirdewk esasynda ikinji z (wisseral) ayndan (sk
bedeni we kii ahlary) we inji (birinji abra) wisseral ayndan (uly ahlary)
emele gelr.
Sk nokatlary bedeninde we uly ahlarynda dogulmazdan 810 alykda,
kii ahlarynda agany 12 aynda ze ykar. Sk bleklerini umumy bir
sk bolup bitimesi 2530 ada bolup ger.

KELLEANAK SKLERINI SINI GRNLERI

(WARIANTLARY) WE NDOGRY SLERI (ANOMALIALARY)

Kelleanak sklerini sini grnleri we ndogry sleri has ygy du

gelr. Olardan has adatylaryna seredeli.
Mala ski. Hadysalary, takmynan, 10%-ne golaynda mala ski iki
blekden durar, olary arasynda mala tikini (sutura frontalis, sutura metopica)

110
saklanar. Mala sinusyny (bolugyny) ululygy drli bolup, ne onu, kp
len, bolmazlygy hem mmkin.
Pahnagrnli sk. Pahnagrnli sk bedenini ki we yzky arym
blekleri bitimese, trk eerini merkezinde dar, kelleanak damak kanalyny
emele getirmegi htimal. Sri we geri deikleri khalatda umumy bir deige
wrlr, ele-de geri deigini bolmazlygy mmkin.
ese ski. ese skni teesini okarky blegi tutulygyna a-da
bleklein, belekilerden kese tikin bilen arylyp bilr. Netijede, bur grnli
aratyn sk depeara sk (os interparietale) blnip arylar. Atlanty assimil
asiasy, dimek, ese umrularyny birinji boun ourgasy bilen doly a-da
bleklein bitimesine kwagt du gelinr. Kwagtlar ese skni tweregin-
de kelleanagy gomaa skleri tikin skleri (ossa suturalia, ossa sutura
tum BAN) bolar. Khalatlarda daky ese belentligi uly leglere etip bilr.
ele-de, uly ese deigini ki gyrasynda erlen nji ese umrusyna
du gelinr. Ol birinji boun ourgany ki ay bilen gomaa bogun arkaly
birler.
Gzenekli sk. Gzenekli sk grni we legleri rn drli bolar.
Has okarky burun balykgulagyna (concha nasalis suprema) du gelinr.
Depe ski. Sk nokatlaryny bitimenligi netijesinde her depe ski o-
karky we aaky arymlardan durar.
ekge ski. ekge skni bountyryk gdigi bountyrygara deik bilen
iki blege blnen bolup bilr. Eger-de ele sntgi ese skni bountyryk
gdiginde bolsa, onda goa bountyrykly deigi emele gelr. ekge skni
bizgrnli sntgisi bolman biler, ne kplen, ol uzyn bolar, hatda bizdilasty
baglayjysy skleen wagtynda ol dilasty sukne enli etip bilr.
okarky . Has ygy drli sanly we grnli di jkleri, khalatda sdem-
dirijilere hsietli, tk alyn ski bolup bilr. Khalatda sk kentlewgi aaky
stnde orta yzyk bouna oklawjyk emele gelr. Alyn kanaly we okarky
sinusy (bolugy) legi we grni bouna rn tger. okarky i sini
etmeziligi, gaty kentlewgi jarygy (mjek agyz palatum fissium) okarky
leri kentlewk sntgilerini we kentlewk skni kese plastinkalaryny
bitimezligi esasynda emele gelr we i agyr etmezilik hasaplanar.
Duluk ski. Kese gen tikin ski arym bleklere blp bilr. ele-de,
sk jmminde gen kp sanly kanallara du gelinr.
Burun ski. Grni we legi ahsy, khalatda sk bolmazlygy mm-
kin, onda okarky i mala sntgisi ony alyar. Burun skleri, kplen,
asimmetriki erler a-da bitir we umumy bir burun skni emele getirr.
Gza ski. legi we grni hemielik dl, u sk bolmadyk wagtynda,
onda okarky i mala sntgisi ulalar a-da gzenekli sk gzhana plas-
tinkasy sk ornuny tutar.
111
 Aaky burun balykgulagy. Sk grni we legi, aratyn hem sntgi-
leri rn ygy tgp durar.
Azal. Saga a-da epe gyaryp bilr.
Aaky . Bedenini sag we ep arymlary, kplen, asimmetriki bol
ar. Aaky i bury bilen bedeni we onu ahasyny aralygyndaky legi her
adamda tgp durar. Eek deigini we aaky deigini, elede kanalyny
goalanmagyna du gelinr.
Dilasty ski. Dilasty sk bedenini, uly we kii ahlaryny legi he
mielik dl.

AHYRLARY SKELETI

Adamy ewolusiasynda, si barynda ahyrlary skeleti hsietli zger-

meleri badan geirr. okarky ahyrlar zhmet agzalary bolup, aakylar daan
we hereket iini erine etirip, adamy bedenini wertikal (dik) agdayda saklaar.
okarky ahyr zhmet agzasy hkmnde, filogenezde has hereketlidir. Adamda
okarky ahyry gwre skleri bilen birledirn eke-tk sk ajygy bolma-
gy hereketi has giilein bolmagyna ert dredr.

60-njy surat. Pile

a yzdan grni (arka sti): 1 geristi o; 2 pile geri; 3 pile gdigi; 4 kgrnli
sntgi; 5 akromion; 6 pile bounjygy; 7 geriasty o; b den grni (gapyrga sti):
1 akromiony bogun sti; 2 kgrnli sntgi; 3 pileasty o; 4 bogun ketligi.

112
 Ondan baga-da okarky ahyry erkin skleri bir-birleri bilen birlerler,
zhmeti ylyrymly grnlerine ugunlaan bilek we penje blmleri has here-
ketli birlemesidir.
Aaky ahyr daan we giilikde bedeni herekete getirn agza hkmnde has
ogyn we uly sklerden ybarat bolup, okarky ahyra seredende, olary birini
hereketliligi belekisinden onakly uly dl.
Adamy okarky we aaky ahyrlaryny skeletinde guaklyk we erkin blekle-
ri tapawutlandyrylar. okarky ahyry guaklygy (cingulum membri superiors)
iki skden: ajykdan we pileden durar.
okarky ahyry erkin skeleti (skeleton membri superiores liberi) blegi z
iine alar: proksimal igin ski; ortaky bilek skleri, olar iki sany: bilek we
tirsek sklerinden ybarat; ahyry distal blegi penje skler, olar z gezeginde
goar, aa sklerine we barmaklary falanglaryna blnr.
Aaky ahyry guaklygy (cingulum membri inferioris) jbt anaklyk sk
lerinden emele gelr anaklyk skleri yzdan trre, den bir-biri we aaky
ahyry erkin blegini proksimal ski bilen birler.
Aaky ahyry erkin skeleti (skeleton membri inferioris liberi) gurluy boun-
a okarky ahyry skeletine mezedir we blekden durar: proksimal but,
ortaky injik, ol z iine uly injik we kii injik sklerini alar.
Dyz bognuny deinde uly gomaa (sesamo grnli) sk dyzanak er
ler.
Aaky ahyry distal blegi bolan daban hem blege blnr: daraklygi,
daraklyk we barmaklary falanglary.

OKARKY AHYRY SKLERI

okarky ahyry egin guaklygy

Pile (scapula) burluk grnli asy sk (60-njy surat). Pile zni yzky
dagapdal tarapy bilen II-den VII-nji gapyrgany deinde d kapasasyna galtaar
(el erkin goberilende). Pilede sany bur: aaky (angulus inferior), dagapdal
(angulus lateralis) we okarky bur (angulus superior) seljerilr. Degili sany
gyralary: ourga stnine gnkdirlen igapdal gyrasy (margo medialis), daa we
az-kem aak ugrukdyrylan dagapdal gyrasy (margo lateralis) we i gysga, damar-
lar we nerwler geer aly pilni gdigini (incisura scapulae) saklaan okarky
gyrasy (margo superior) bar.
ki gapyrga sti (facies costalis) oulan, shel ekillenen pileasty oy eme-
le getirr, onda adybir muskul erler. Dorzal sti (facies dorsalis) pkgerip
duran, onda yza gary ykan pilni geri (spina scapulae) bolar.
8. Sargyt 1665 113
 Geri stnde geristi o (fossa supraspinata) onu aagynda geriasty o
(fossa infraspinata) bolup, bu olarda adybir muskullar erleendir. Pilni geri
pilni dagapdal buruna gary kem-kemden begelr, zni erkin ahyrynda
has gielr, gi we asy igin (egin) sntgisi akromion (acromion) bilen gu-
tarar. Akromiony depesinde ajyk bilen birleer aly asy bogun sti (facies
articularis acromialis) bar. Pilni dagapdal bury ognan, asylanan bolup,
igin skni kellesi bilen birlemek in bogun ketligini (cavitas glenoi
dalis) emele getirr. Bogun ketligi okary we aaga gary gysylar we tm-
mjikleri: bogunsti tmmjik (tuberculum supraglenoidale) we bogunasty tm-
mjik (tuberculum infraglenoidale) emele getirip, olardan igni iki we kelleli
muskullaryny uzyn kellejikleri balanar.
ol wagty znde bogun oundan so pilni bounjygy (collum scapulae)
erler. Pilni okarky gyrasyndan, bounjygy we pilni gdigini arasynda
biraz okary, e we daa eglen k grnli sntgi (processus coracoideus)
arylar.
ajyk (clavicula) uzyn S grnli, egrelen turba ekilli sk bolup, ol d
ajyk gdigi bilen pilni akromial sntgisini aralygynda erler (61-nji su-
rat ).
ajykda togalak grnli bedeni (corpus claviculae) we iki sany ahyrlary:
d (extremitas sternalis) we akromion ahyry (exremitas acromialis) tapawut-
landyrylar. ajygy igapdal d ahyry bedeni blegi bilen e egrelen we has
ognan bolar. u ahyrynda d ski bilen birleer aly eer grnli bogun sti
(facies articularis sternalis) bar. ajygy akromial ahyry igapdal ahyryndan inli
we ine. Bu ahyr dik ugur bouna asylanan we ajygy bedenini blegi bi-
len yza egrelendir. ajygy akromial ahyry pilni akromionyny gabat geln
bogun sti bilen birlemge uly bolmadyk asy bogun sti bilen pjn edilipdir.
ajygy okarky sti tekiz, aaky stnde iki sany tmmjik: konus grnli (tu
berculum conoideum) we belekisi snmek trapesia grnli yzyk (linea tra
pezoidea) bar. Bu tmmjiklere baglajylar berkidilr.

OKARKY AHYRY ERKIN SKELETI

igin ski

igin ski (humerus) adaty uzyn turba ekilli sklere degilidir (62-nji su-
rat). igin skni bedenini (corpus humeri) we iki ahyry okarky (proksimal)
we aaky (distal) tapawutlandyrylar. okarky ahyry ognan we igin skni
kellesini (caput humeri) emele getirr. Kellesi ar ekilinde bolup, igapdala
we az-kem yza zlenendir. Onu gyrasy bouna u bolmadyk ke anatomik
114
bounjygy (collum anatomicum) ger.
Edil anatomik bounjygyndan so iki tm-
mjik bar, uly tmmjik (tuberculum ma
jus) dagapdalda erleip, muskullar birleer
aly medanasy bolar we kii tmmjik
(tuberculum minus) uludan de atar.
Her tmmjikden aaklygyna uly tm-
mjik kekeji (crista tuberculi majoris) we
kii tmmjik kekeji (crista tuberculi mi
noris) gidr. Tmmjikleri arasynda we
61-nji surat. ajyk, sagky
aaklygyna kekeleri arasynda tmmji- a okardan grni; b aakdan
gara ke (sulcus intertubercularis) erleip, grni; 1 akromion ahyry; 2 d
ol igni iki kelleli muskulyny uzyn ahyry; 3 gapyrgaajyk baglajysyny
kellejigini siri in nietlenendir. Tm- basymy; 4 konusgrnli tmmjik we
mjiklerden aakda sk inelip balaar. trapesiagrnli yzyk; 5 akromial
bogun sti.
igin skni kellejigi we onu bedeni
bilen aralygynda has gielen eri hirur-
gik bounjygy (collum chirurgicum) bolar. igin skni bedeni okuny ugry
bouna towlanandyr. Onu okarky blmi silindr grnli bolup, aaga gary
gyraly bolup galar. u dede: yzky sti (facies posterior), igapdal ki sti (fa
cies anterior medialis) we dagapdal ki sti (facies anterior lateralis) tapawut-
landyrylar. Sk bedenini ortasyndan az-kem okary, onu dagapdal ki
stnde deltagrnli muskul birleyn, bdr-sdrlik, (tuberositas deltoidea)
erler. igin skni yzky stnde deltagrnli bdr-sdrlikden aakda bi-
lek nerwini burum grnli kei (sulcus nervi radialis) ger. Ol sk igapdal
gyrasyndan balanyp, ski yzyndan egip, aakda dagapdal gyrasynda gutarar.
igin skni aaky ahyry gielen az-kem e eglen we igin skni um
rusy (condylus humeri) bilen gutarar. umryny igapdal blegi igin skni
tonugyny (trochlea humeri) emele getirip, ol bilegi tirsek ski bilen birlemek
indir. Tonukdan dagapdala bilek ski bilen birlemek in umry kellejigi
(capitulum humeri) erler. igin skni tonugyny stnde den t oy
(fossa coronoidea) grnr, oa bilek bogny epilende tirsek skni t snt-
gisi girr.
igin skni umry kellejigini stnde kii legli bilek oy (fossa radi
alis) bar. Yzdan igin skni tonugyny stnde uly legli tirsek sntgisini
oy (fossa olecrani) erler. Tirsek sntgisini oy bilen t ouny arasyndaky
sk germewi uka, khalatda deigi bolar.
igin skni umrysti igapdal we dagapdal taraplarynda belentlikler
umrystler grnr: igapdal umrysti (epicondylus medialis). Onu yzky
stnde tirsek nerwini kei (sulcus nervi ulnaris) ger. Bu umrysti okary
115
gary igapdal umrysti kekejine (crista supracondylaris medialis) geip, igin
skni beden blminde onu igapdal gyrasyny (margo medialis) emele getir
r, dagapdal umrysti (epicondylus lateralis) igapdalkydan kii. okary gary
onu dowamy dagapdal umrysti keke (crista supracondylaris lateralis) bolup,
igin skni bedeninde onu dagapdal gyrasyny (margo lateralis) dzr.

Bilek skleri

Bilek (antebrachium) iki ski: igapdalda erleen tirsek, dagapdaldaky

bilek skni z iine alar.
Bu skler bir yzykda erlen agdayna seretmezden egrelendirler, ne
bir-birleri bilen die ahyrlarynda galtayp, olary bedenlerini arasynda bilegi
skara giiligi (spatium interosse
um antebrachi) bolar (63-nji surat).
Her sk bedenden we iki ahyrlardan
durar. Skleri bedenlerini uly
aralygy gyraly grnde, stli
we gyraly bolar: bir sti yza z
lenen (facies posterior) belekisi
e (facies anterior) njisi bolsa,
bilek sknde dagapdal (facies
lateralis), tirsek sknde iki (fa
62-nji surat. igin ski, sagky
a den grni: 1 anatomik bounjygy;
2 igin skni kellesi; 3 kii tmmjik
kekeji; 4 hirurgik bounjygy;
5 imitlendiriji deik; 6 igapdal gyra;
7 igapdal ki sti; 8 t oy; 9
igapdal umrysti; 10 tonuk; 11 igin
skni umry kellejigi; 12 dagapdal
umrysti; 13 bilek oy; 14 dagapdal
ki sti; 15 dagapdal gyra; 16
deltagrnli bdr sdrlik; 17 uly
tmmjik kekeji; 18 tmmjigara ke;
19 uly tmmjik; 20 uly tmmjik; b
yzdan grni: 1 igin skni kellesi;
2 anatomik bounjygy; 3 uly tmmjik;
4 hirurgik bounjygy; 5 bilek nerwini
kei; 6 yzky sti; 7 tirsek sntgini
oy; 8 dagapdal umrysti; 9 tonuk;
10 tirsek nerwini kei; 11 igapdal
umrysti.

116
cies medialis) bolar. gyralaryndan
biri iti bolup, ki stni yzkydan
ayrar we skara giilige zle-
nendir. Bu skara gyrasydyr (margo
interosseus). Umumy alamatlaryndan
baga her sk hsietli aratynlyk
lary bar.
Tirsek ski (ulna) (63-nji su-
rat). Onu okarky (proksimal) ahy
ry galy, onda igin skni to-
nugy in nietlenen tonuk gdigi
(incisura trochlearis) bar.
Tonuk grnli gdik iki sntgi:
yzky has uly tirsek (olecranon) we
uly bolmadyk ki t sntgisi (pro
cessus coronoideus) bilen gutarar.
T sntgisini bilek (dagapdal)
tarapynda uly bolmadyk bilek gdi-
gi (incisura radialis) erler, onu
bilen bilek skni kellesi birler.
T sntgiden azkem aakda tir-
sek skni bdr-sdrligi (tube
rositas ulnae) erler. Bedenini
ki tarapynda, takmynan, onu orta
bleginde iri imitlendiriji deik bar. 63-nji surat. Tirsek we bilek skleri, sagky
Tirsek skni aaky (distal) ahyry a den grni: 1 tirsek sntgi; 2 tirsek
okarkysyna seredende ine we tirsek bdr sdrligi; 3 tirsegi ki gyrasy; 4
tirsegi skara gyrasy; 5 tirsegi bizgrnli
skni kellesi (caput ulnae) bilen sntgisi; 6 tirsegi bogun alawy; 7 bilegi
gutarar, onu igapdal tarapyndan bizgrnli sntgisi; 8 bilegi dagapdal
bizgrnli sntgi (processus styloi sti; 9 bilegi ki sti; 10 bilegi bdr
sdrligi; 11 bilek skni bounjygy;
deus) arylar. Kellesinde bilek ski
12 bilegi bogun alawy; 13 bilek skni
bilen birlemek in bogun alawy kellejigi; 14 bilek skni kellesini bogun
(circumferentia articularis) bar. Kel sti; 15 t sntgi; 16 tonuk gdigi; b
lesini aaky sti asy. yzdan grni: 1 bilek skni kellesini
bogun oy; 2 bilek skni kellesi; 3 bilek
Bilek ski (radius) (63-nji su skni bogun alawy; 4 bilek skni
rat). Onu uly bolmadyk proksimal bounjygy; 5 bilek skni yzky gyrasy;
ahyrynda bilek skni kellesi (caput 6 yzky sti; 7 bilek skni bizgrnli
sntgisi; 8 bilek skni tirsek gdigi;
radii) erleip, onda igin skni
9 tirsek skni bizgrnli sntgisi; 10
umry kellesi bilen birleer aly skara gyra; 11 tirsek skni yzky gyrasy;
asy bogun oy (fovea articularis) 12 tirsek sntgi.
117
erler. Kellesini uly blegini tirsek skni bilek gdigi bilen birlen bogun
alawy (circumferentia articularis) eeler. Kellesinden aakda bilek skni
bounjygy (collum radii) gowy grnr. Bounjygyndan so sk ki igap-
dal tarapynda bilek skni bdr-sdrligi (tuberositas radii) erleip, ol igni
iki kelleli muskulyny birign eridir. Bilek skni gi distal ahyrynda onu
igapdal tarapynda tirsek gdigi (incisura ulnaris) bolup, tirsek skni kelle-
si bilen birler. Sk dagapdal tarapyndan onu kellesinden aaklygyna biz
sntgisi (processus styloideus) arylyar. Bilek skni distal ahyryny aaky
stnde o, goar bogun sti (facies articularis carpea) erleip, iki blege blnen
gaykgrnli sk we aryma ski in, yzky stnde gowy ekillenn keler
erleip, olara muskullary siirleri galtaar.

Penje skleri

Penjni (manus) skeleti goar (ossa carpi), aa (ossa metacarpi) we penjni

barmak sklerine barmak falanglaryna (phalanges digitorum manus) blnr
(64-nji surat).

Goar skleri

Goarda (carpus) 8 sany gysga (jkli) skler bolup, olar iki hatarda
erlerler. okarky (proksimal) hatarda, igapdal ugur bouna seredilende
gaykgrnli, aryma, gyraly we nohutgrnli skler erlerler. Aaky
(distal) hatary: trapesia ski, trapesiagrnli, kellejikli we gayrakgrnli
skler dzr. Skleri atlary olary grnini sypatlandyrar. Olary her
hasysyny stlerinde goy skler bilen birleer aly bogun medanalary bar.
Gaykgrnli sk (os scaphoideum) birinji hatar skleri iinde i irisi
bolup, onu gberek sti bar. Sk dagapdal ahyry penje tarapa gnkdirilip
gaykgrnli sk tmmjigini (tuberculum ossis scaphoidei) emele getirr.
aryma ski (os lunatum) onu hem gberip duran proksimal, oulan distal
stleri bar. gyraly sk (os triquetrum) nohutgrnli sk birleer aly uly
bolmadyk asy bogun sti bar. Nohutgrnli sk (os pisiforme) hli goar
sklerini iinde i kiisidir. Grni bouna nohudy ada salar. Bu sk
goary tirsek epiji sirini jmminde erler we sesamogrnuli sk bolup
durar.
Birinji hatary ski zlerini okarky (proksimal) stleri bilen bilek sk
lerine zlenendir we ellips grnli bogun kellejigini emele getirr. Bu skleri
distal stleri goary ikinji hataryny drt ski tarapyna gnkdirilendir.

118
 Trapesia ski (os trapezi
um) I aa skni esasy bilen birleer
aly eer grnli uly bogun sti bar.
Bu sk aa stnde ke erleip, ol
dagapdal tarapyndan trapesia sk
tmmjigini (tuberculum ossis trapezii)
klendirr. Trapesiagrnli sk
(os trapezoideum) uly bolmadyk legli,
grni bouna trapesiany ada salar.
Kellejikli sk (os capitatum) goar
sklerini iinde i ulusydyr. Bu sk
aratynlygy kellejigini bolmagydyr, ol
proksimal we az-kem daa ugrukdyry-
landyr. Gayrakgrnli sk (os ha
matum) tirsek gyrasyny aa stnde
bilek ski tarapyna eglen gayragy
(hamulus ossis hamati) bolar.
Goar skleri iki hatarda atar we 64-nji surat. Sag penjni skleri, iki
sk gmmezini emele getirr, onu (aa) sti
gbern tarapy yza, o (alpak) ta 1 dyrnak (distal) falangy bdr sdrligi;
rapy e (aa tarapa) zlenendir. 2 beden; 3 falangy esasy; 4 falangy
tonugy; 5 II V aa skleri; 6 esasy;
Netijede, aany stnde goary kei 7 gayrakgrnli sk; 8 nohutgrnli
(sulcus carpi) emele gelip, ol bilek tara- sk; 9 gyraly sk; 10 aryma
pyndan gaykgrnli sk tmmjigi ski; 11 gaykgrnli sk; 12
we trapesia sk tmmjigi, tirsek kellejikli sk; 13 trapesiagrnli sk;
14 trapesia ski; 15 III aa skni
tarapyndan gayrakgrnli sk
bizgrnli sntgisi; 16 I aa ski; 17
gayragy we nohut grnli sk bilen kellejik; 18 proksimal falang; 19 ortaky
klenr. falang; 20 dyrnak (distal) falangy.

Aa skleri

Aany (metacarpus) b sany (IV) gysga, turbagrnli aa skleri (ossa

metacarpalia) dzr. Sanaw baam (I) barmakdan klbike (V) barmaga tarap al-
nyp barylar. Her bir aa ski esasdan (basis), bedenden (corpus) we kellesin-
den (caput) durar. Aa sklerini bedenleri, takmynan, gyraly grnde, her
aa skni ahyrlary ognalan, onu in skler bir-biri bilen birleenlerinde
bedenlerini arasynda skara aralyklary galar. Aa sklerini bedenleri penje
stnde biraz alpak, arka stnde az-kem pkgerip durarlar. IIV aa sklerini

119
esaslary, olary proksimal ahyrlary goary ikinji hatar skleri bilen birleer aly
asy bogun stleri bilen pjn edilip, II aa skni bogun stni oulan eri
arkaly iki blege blnr.
I aa ski (os metacarpale I) belekilerden gysga we inli, onu esasynda
trapesia ski birlemek in eer grnli st erler. II aa ski i uzyny bo-
lup, ondan so V aa skne tarap skleri uzynlygy kemelr. Aa sklerini
esaslarynda II-den V-e enli sklerd
gapdal bogun stleri bolup, olar bir-biri bilen birlemek in nietlenendir.
Aa sklerini kellejikleri arymar grnli bolup, barmaklary proksimal fa-
langlary bilen birlemek in gberip duran bogun stleri bilen gutarar. I aa
skni kellejigi beleki aa sklerini kellejiklerine seredende az-kem kiidir.

Penjni barmaklaryny skleri

Penjede barmaklary iinde i gysgasy we i ogyny baam barmak pollex

(digitus primus); sora sem barmak index (digitus secundus), i uzyny bolup
orta barmak digitus medius (tertius), atsyz barmak ogulhajat (digitus annula
ris), (quartus), klbike barmak digitus minimus (quintus) seljerilr.
Barmaklary falanglary (phalanges digitorum) gysga turba ekilli skler
bolup duryar. Her barmakda (I baam barmakdan baga) falanga: proksi-
mal (phalanx proximalis), ortaky (phalanx media) we distal (phalanx distalis)
bolar. Baam barmagy proksimal we distal falanglary bar. Proksimal falang
lary has uzyn, distal falanglary has gysgadyr. Has uzyn falang orta barmaga
degilidir.
Falangy esasy (basis phalangis), bedeni (corpus phalangis) we kellesi (ca
put phalangis) tapawutlandyrylar. Proksimal we orta falanglary bedenleri arka
tarapa gberip, we penje tarapyna az-kem eglen bolup durar. Proksimal (okarky)
falanglary esaslary degili aa skleri bilen birleer aly bogun oy bolar, or-
taky we aaky falanglary esaslary okarda (proksimal) erlen tonuk grnli
kellejiklerine layk geln bogun stleri bilen pjn edilipdir. Her distal (dyrnak)
falangy ahyry asylanan we distal falangy bdr-sdrligini (tuberositas pha
langis distalis) emele getirr.
Beleki sklerde boly aly, okarky ahyry sklerinde hem uly we kii i-
mitlendiriji deikler bolar. Bu deikler arkaly ski imitlendirn damarlar iine
girr.

120
 AAKY AHYRY SKLERI

Aaky ahyry guaklygy

anaklyk ski (os coxae) uly adamlarda btewi skdr (65-nji surat).
1416 aa enli bu sk ketirdewk bilen birleip, sany aratyn: anba, gasyk
we otyrer sklerden ybarat. Daky stnde bu skleri bedenleri bogun ketli-
gini, agny jk ukanagyny (acetabulumsirke guulan gap, acetum uksus)
emele getirip, ol but skni kellesi in bogun ouny emele getirr. Bogun -
ketligi rn u, tweregi beik gyra bilen klenip, onu igapdal (medial) tarapy
bogun ketligini gdigi (incisura acetabuli) arkaly arasy kesilr. But skni
kellesi bilen birleer aly jk ukanagynda aryma sti (facies lunata) bolup,
ol jk ukanagyny gyraky blegini eeler. Bogun ketligini merkezi
jk ukanagyny oy (fossa acetabuli) bitekiz we az-kem oulandyr.
anba ski (os ilium) iki blekden: aaky ognalan blegi anba s
kni bedeni (corpus ossis ilii) ol jk ukanagyny emele getirmge gatnaar,

65-nji surat. anaklyk ski, sagky

a daky sti: 1 anba ski; 2 daky dodak; 3 aralyk yzyk; 4 iki dodak; 5 ki
okarky anba geri; 6 ki aaky anba geri; 7 aryma st; 8 apylan deigi kekeji;
9 apylan deigi kei; 10 jk ukanagyny gdigi; 11 otyrer tmmsi; 12 kii otyrer
gdigi; 13 jk ukanagyny oy; 14 yzky okarky a; 15 yzky okarky anba geri; 16
yzky aaky anba geri; 17 yzky okarky anba geri; b iki sti: 1 anba oy; 2 anba
bdr sdrligi; 3 gulakgrnli bogun sti; 4 otyrer skni bedeni; 5 otyrer skni
ahasy; 6 apylan deik; 7 otyrer skni aaky ahasy; 8 simfiz sti; 9 gasyk tmmjigi;
10 otyrer skni okarky ahasy; 11 gasyk kekeji; 12 anba gasyk belentligi;
13 agrnli yzyk.
121
 okarky gielen blegi anba
skni ganaty (ala ossis ilii) bolup
durar. anba skni ganaty gi
eglen plastinka grninde, merkezi
ukalan bolar. Sk plastinkasy gyra
tarapa galaar, elpewa grninde
okary ugra gielr we galyp duran
gyra, anba kekeji (crista iliaca) bilen
gutarar. anba kekejinde garny inli
muskullary birlemek in sany inli
bitekiz yzyklar: daky dodak (labium
externum), iki dodak (labium inter
num) we aralyk yzyk (linea inter
media) gowy grnr. anba kekeji
den we yzdan sk ykyntgylary o-
karky we aaky anba gerileri bilen ta-
mamlanar. den okarky ki anba
geri (spina iliaca anterior superior)
erler. Ondan aakda, gdik bilen
arylan ki aaky anba geri, (spi
na iliaca anterior inferior) erler.
Kekeji yzky ahyrynda yzky okarky
66-njy surat. But ski, sagky anba geri (spina iliaca posterior
a den grni: 1 but skni kellesini superior) ondan az-kem aakda yzky
oy; 2 but skni bounjygy; 3 igapdal
umrysti; 4 dyzanak sti; 5 dagapdal aaky anba geri (spina iliaca posteri
umrysti; 6 alawajara yzyk; b yzdan or inferior) bolar.
grni: 1 but skni kellesi; 2 but anba skni ganatyny daky
skni bounjygy; 3 alawa oy; stnde biraz ekillenen sany tekiz
4 alawajara keke; 5 otyrer bdr bolmadyk yzyklar bildirr. Olardan
sdrligi; 6 bitekiz gi yzyk; 7 igapdal
dodak; 8 dagapdal dodak; 9 dyzasty st; oat grnni ki otyrer yzygydyr
10 dagapdal umry; 11 umry oy; 12 (linea glutea anterior). Ol has uzyn, o-
igapdal umry; 13 kii alawa; we d karky ki anbas gerinden balanyp,
dyzanak den grni (d) we yzdan grni a grninde otyrer skni uly
(); 1 dyzanagy esasy; 2 dyzanagy ujy; otyrer gdigine enli gidr. Yzky otyr
3 bogun sti.
er yzygy (linea glutea posterior) has
gysga, dikligine erleip ki yzygy yzky blegine paralleldir. Aaky otyrer
yzygy (linea glutea inferior) beleki yzyklardan gysga, ol okarky ki we
aaky ki anba gerilerini arasyndan balanyar we egrelen a kimin, bogun
ketligini (jk ukanagyny) stnden t uly otyrer gdigine enli gidr.

122
 anba skni ganatyny iki oulan tekiz stnde uluk anba oy
(fossa iliaca) bar. anba ouny aaky aragi agrnli yzyk, (linea arcu
ata) bolar. Bu yzygy balangyjy bolup, gulakgrnli st, (facies auricula
ris) ki gyrasy bolup durar. Bu st trrni adybir sti bilen birlemek in-
dir. agrnli yzyk e anba gasyk belentligine dowam edr. Sk
gulakgrnli stnde skara baglajy birlemek in anbas bdr-sdrligi
(tuberositas iliaca) erler.
Gasyk ski (os pubis) gielen bedenden we iki ahadan durar (65-nji surat).
Gasyk skni bedeni (corpus ossis pubis) jk ukanagyny ki blegini
emele getirr. Ondan e gasyk skni okarky ahasy (ramus superior os
sis pubis) ugrugyp, ol znde gasyk ski bilen anba skni bitin erinde
yzyk bouna erlen, anba gasyk belentligini (eminentia iliopubica) sak
laar.
okarky ahany ki blegi birden aak egilr we gasyk skni aaky
ahasy (ramus inferior ossis pubis) grninde dowam edr. okarky ahany
aak gen erinde, onu igapdal (medial) gyrasynda sri grninde simfiz
sti (facies symphysialis) erleip, ol iki gasyk skni birledirmek in hyzmat
edr.
Gasyk skni okarky ahasynda, onu, takmynan, 2 sm igapdal
ahyrynda gasyk tmmjigi (tuberculum pubicum) bolup, ondan dagapdalda o-
karky ahany yzky gyrasy bouna gasyk kekeji (crista pubica) erleip, sora ol
gasyk skni okarky ahasyny aaky stndki anba gasyk belentligine
dowam edr.
Yzdan e we igapdal ugur bouna apylan ke (sulcus obturatorius) ge-
ip, oa adybir damarlar we nerwler galtaar.
Otyrer ski (os ischii) aakdan bogun ketlegini (jk ukanagyny)
dolduryp duran galan bedenden (corpus ossis ischii) durar we ol otyrer
skni ahasyna (ramus ossis ischii) ger (65-nji surat). Otyrer skni
bedeni onu ahasy bilen e aylan bury dzr. Sk bur blminde og-
namany otyrer tmmsini (tuber ichiadicum) emele getirr. Bu tmm-
den okarda bedenini yzky gyrasyndan otyrer geri (spina ischiadica) ary-
lyp, ol aaky kii otyrer gdigine (incisura ischiadica minor) we jk
ukanagyny okarky gyrasyny deinde erlesn, uly otyrer gdigine (in
cisura ischiadica major) blnr. Otyrer skni ahasy gasyk skni
aaky ahasy bilen birleip, aakda sri grnli apylan deigi ( foramen
obturatum) klendirr.

123
 AAKY AHYRY ERKIN SKELETI

But ski

But ski (femur) adam bedeninde i uly we uzyn turba ekilli skdr
(66-njy surat ).
hli uzyn turba ekilli skler aly, onu bedeni we iki ahyry bolar. okarky
(proksimal) ahyrynda anaklyk ski bilen birlemek in but skni kellesi
(caput femoris) erler. Kellesini bogun sti igapdala we okary ugrukdyry-
landyr. Onu ortasynda but skni kellesini oy (fovea capitis femoris) but
skni kellesini baglajysyny birlen eri bar. But skni bounjygy
(collum femoris) kellesini bedeni bilen birledirr we onu bilen 130 gradus bur
emele getirr. Bounjygy bilen bedenini araginde alawalar dilip atlandyryl
an iki sany uly sk tmmsi bar. Uly alawa (trochanter major) okarda we
dagapdalda, onu bounjygyna zlenen igapdal stnde alawa oy (fossa
trochanterica) erleendir. Kii alawa (trochanter minor) bounjygyny aaky
gyrasynda igapdalda we yzda erler. Iki alawajy z arasynda den ala-
wajara yzyk (linea intertrochanterica) yzdan alawajara keke (crista intertro
hanterica) birledirr.
But skni bedeni (corpus femoris) silindr grnli, ne gberip, edil z
okuny daynda towlanandyr. Bedenini sti tekiz, die yzynda bitekiz yzyk (li
nea aspera) bolup, ol igapdal we dagapdal dodaklara (labium mediale et labium
laterale) blnr. But skni ortasynda dodaklar bir-birine akyn atar, okar-
da we aakda olar arylar. okarda dodaklar but skni uly we kii alawalary-
na ugraarlar. Dagapdal dodak has gielip we galap otyrer bdr-sdrligini
(tuberositas glutea) emele getirr, ol uly otyrer muskulyny birlen eridir.
Khalatlarda otyrer bdr-sdrligi nji alawajy (trochanter tertius) emele
getirr. Igapdal dodak bitekiz keke yzygyna (linea pectinea) dowam edr.
But skni aaky ahyrynda dodaklary ikisi hem kem-kemden biri belekisinden
dalaar we burluk grnli dyzasty sti (facies poplitea) klendirr.
But skni aaky distal ahyry gielen we iki iri togalak umryny emele
getirr, olar ululygy we bogun stni egrem derejesi bouna tapawutlanar. I-
gapdal (medial) umry (condylus medialis) dagapdal (lateral) umra (condylus
lateralis) seredende ulurak. Olar bir dede erler, sebbi but ski zni tebigy
agdaynda ele eglen, onu aaky ahyry okarkysyna seredende, orta yzyga
akyn erler. Yzky tarapyndan iki umryny bir-birinden u umry oy (fossa
intercondylaris) ayrar. Igapdal umryny bogun stnde igapdal umrysti
(epicondylus medialis) erler. Dagapdal tarapyndan adybir umryny stnde

124
kii legli dagapdal umrysti (epicondylus lateralis) bar. den umrulary
bogun stleri bir-birine ger we oulan dyzanak stni (facies patellaris) emele
getirr, oa dyzanak zni yzky tarapy bilen galtaar.

Dyzanak

Dyzanak dyzanak okarasy (patella) uly gomaa (sesamo grnli) sk

bolup, budu drt kelleli muskulyny siri bilen guralandyr (66-njy surat). Dyza-
nak ki we yzky ugurda asylanandyr. okary gnkdirilen dyzanagy esasy
(basis patellae) we aak zlenen dyzanagy ujy (depesi, apex patellae) tapawut-
landyrylar. Dyzanagy yzky bogun sti (facies articularis) but skni dyza-
nak sti bilen birler, ki sti (facies anterior) bitekiz we derini aagynda
asat bildirr.

Injik skleri

Injik iki sany skden: igapdalda erleen uly injik, dagapdalda kii injik
sknden durar (67-nji surat). Ikisi hem uzyn (turba ekilli) sklere degilidir,
her hasysynda bedeni we iki ahyry tapawutlandyrylar. Skleri ahyrlary ogna-
lan, olar znde okardan but ski bilen (uly injik ski) we aakda daban skleri
bilen birlemek in stleri saklaar. Skleri arasynda injigi skara giiligi
(spatium interosseum cruris) erler.
Uly injik ski (tibia) uzynlygy bouna adam skeletinde ikinji orny eeler
we injigi has ogyn ski hasaplanar. Sk proksimal ahyry has ognalyp,
igapdal we dagapdal umrulary (condylus medialis et condylus lateralis) bar.
okarky bogun sti (facies articularis superior) okary gnkdirilip, but skni
umrulary bilen birler. Uly injik skni umrularyny bogun stleri umrula-
ra belentlik (eminentia intercondylaris) arkaly arylyp, ol iki tmmjikden durar:
igapdal umrylara tmmjik (tuberculum intercondylare mediale) we dagapdal
umrulara tmmjik (tuberculum intercondylare laterale). umrulara belentlik-
den nde ki umrulara medana (area intercondylaris anterior), yzdan yzky
umrulara medana (area intercondylaris posterior) erler. Dagapdal umru-
dan aak, onu dagapdal tarapyndan we az-kem yza gary kii injik ski birlemek
in kii injik skni bogun sti (facies articularis fibularis) erler.
Uly injik skni bedeni (corpus tibiae) gyraly grndedir. ki gyrasy
(margo anterior) has iti, derini aagynda gowy bildirr, okarky ugurda og-
nalar we budu drt kelleli muskulyny birlen uly injik skni bdr-sd-
rini (tuberositas tibiae) emele getirr. Dagapdal gyrasy iti we kii injik skne
tarap zlenen, onu in oa skara gyrasy (margo interosseus) diilr.
125

67-nji surat. Uly injik we kii injik
skleri, sagky
a den grni: 1 umryara
belentlik; 2 igapdal umry; 3 injik
skni bdr sdrligi; 4 igapdal jik muskulyny siri gen u bolmadyk
sti; 5 dagapdal sti; 6 uly injik
skni ki gyrasy; 7 uly injik
skni skara gyrasy; 8 igapdal
gyra; 9 uly injik ski; 10 igapdal
topuk; 11 dagapdal topuk; 12 kii
injik ski; 13 kii injik skni
skara gyrasy; 14 kii injik skni
ki gyrasy; 15 igapdal sti; 16
dagapdal sti; 17 kii injik skni
kellesi; 18 ujy (depesi); 19 dagapdal
umry; b yzdan grni: 1 dagapdal
we igapdal umryara tmmjikler; 2
dagapdal umry; 3 ujy (depesi); 4
kii injik skni kellesi; 5 kii injik
skni skara gyrasy; 6 yzky sti;
7 kii injik ski; 8 dagapdal sti;
9 dagapdal topuk; 10 topuk bogun
sti; 11 igapdal topuk; 12 topuk kei;
13 uly injik ski; 14 igapdal gyra;
15 uly injik skni skara gyrasy;
16 yzky sti; 17 kambala grnli
muskuly yzygy; 18 igapdal topuk.
Igapdal (medial) gyrasy (margo medialis)
az-kem tegelenendir. Gyralaryndan baga,
uly injik skni bedeninde sany stle-
ri seljerilr. Igapdal sti (facies medialis)
tekiz, derini aagynda erler. Dagapdal
sti (facies lateralis) we yzky sti (facies
posterior) muskullar bilen rtlendir. Sk
yzky stnde bitekiz kambala grnli mus
kuly yzygy (linea musculi solei) grnr,
ol dagapdal umryny yzky gyrasyndan
aak gyarylyp, igapdala gidr. u yzyk-
dan aak, distal ugra gnkdirilen, kanala
alyp baran uly imitlendiriji deik erler.
Uly injik skni aaky distal ahyry
gielip, drtbur grni bolar. Uly in-
jik skni distal ahyryny dagapdal gy
rasynda kii injik ski birledirmek in
injik gdigi (incisura fibularis) erler.
Uly injik skni igapdal tarapyndan
aaga tarap igapdal topuk (malleolus me
dialis) arylar. Onu yzynda yzky uly in-
topuk kei (sulcus malleolaris) erler.
Igapdal topugy dagapdal tarapynda bogun
sti (facies articularis malleoli) erleip,
bur arkaly uly injik skni aaky bogun
stne (facies articularis inferior) ger.
Bu stler kii injik skni bogun sti bilen
bilelikde dabany daraklygni kjesti
(ayklyk) ski bilen birler.
Kii injik ski (fibula) uly injik s
knden has ine bolup, uzynlygy, takmynan,
bir dedir (67-nji surat).
okarky proksimal ognan ahyrynda
kii injik snkni kellesi (caput fibulae)
erler. Onda okary gnkdirilen kii in-
jik skni kellesini ujy (apex capitis fibu
lae) seljerilip, igapdal tarapyndan uly injik
ski bilen birleer aly kii injik skni
kellesini bogun sti erler. Kellesi aaky
126
ugurda daralar we kii injik skni bounjygy (collum fibulae) arkaly sk
bedenine ger.
Kii injik skni bedeni (corpus fibulae) gyraly grnli, zni dik
oky bouna az-kem towlanyp, okarky bleginde igapdal ugry bouna egrelr.
Bedeninde ki gyrasy (margo anterior), yzky gyrasy (margo posterior) we iti
igapdal skara gyrasy (margo interosseus) tapawutlandyrylar. Bu gyralar
sany stler: dagapdal (facies lateralis), yzky sti (facies posterior) we igapdal
sti bilen (facies medialis) klendirilr.
Kii injik skni distal ahyry ognalyp, dagapdal topugy (malleolus la
teralis) emele getirr, ol uly injik skni igapdal topugyndan uzynrak bolup
durar. Dagapdal topugy igapdal stnde tekiz bogun sti (facies articularis
malleoli) seljerilr. Topugy bogun stni yzynda dagapdal topugy oy (fossa
malleoli lateralis) erleip, oa kii injik muskullaryny siirleri galtaar.

Daban skleri
Daban skleri (ossa pedis) edil penje skleri aly, daraklygi sklere
(ossa tarsi), daraklyk sklerine (ossa metatarsalia) we dabany barmaklaryny
sklerine (ossa digitorum pedis) blnr (68-nji surat).

Daraklygni skleri
Daraklygi (tarsus) iki hatarda erleen 7 sany yjkli sklerden durar,
proksimal hatary iki sany iri: kjesti (ayklyk) we kje skler dzr, daraklygi
skleri galanlary onu distal hataryny emele getirr.
kjesti (ayklyk) ski (talus) onda bedeni (corpus tali) kellesi (caput
tali) we olary birledirn dar blegi bounjygy (collum tali) tapawutlandyrylar.
kjesti sk bedeni has iri blegidir. okarky stnde sany bogun stni
saklaan kjesti sk tonugy (trochlea tali) erler. okarky sti (facies
superior) uly injik skni aaky bogun sti bilen birlemek in nietlenendir.
Tonugy gapdallarynda erlen beleki iki bogun stleri: igapdal topuk sti
(facies malleolaris medialis) we dagapdal topuk sti (facies malleolaris latera
lis) zlerine layk geln topuklary bogun stleri bilen birler. Dagapdal (la-
teral) topuk sti igapdal (medial) stne seredende has uly we kjesti skni
dagapdal sntgisine (processus lateralis tali) etr. kjesti sk bedenini
tonugyndan yzda ayklyk skni yzky sntgisi (processus posterior tali)
arylyp, ol dabany baam barmagyny uzyn epijisini sirini kei arkaly igap-
dal tmmjige (tuberculum mediale), dagapdal tmmjige (tuberculum latera
le) blnr. kjesti sk aaky tarapynda kje ski bilen birlemek in
sany bogun stleri: kjni ki bogun sti (facies articularis calcanea anterior),
kjni ortaky bogun sti ( facies articularis calcanea media) we kjni yzky bo-
127

68-nji surat. Daban snkleri;
okardan grni
1 kjesti (ayklyk) ski; 2
kjesti (talus) skni kellesi; 3
gaykgrnli sk; 4 dagapdal
pahnagrnli sk; 5 aralyk
pahnagrnli sk; 6 igapdal
pahnagrnli sk; 7 daraklyk
ski; 8 dyrnak (distal) falangy; 9
ortaky falang; 10 proksimal falang;
11 V daraklyk skni bdr
sdrligi; 12 kubgrnli sk;
13 kjesti (talus) skni
dagapdal sntgisi; 14 kje ski.
gun sti (facies articularis calcanea posterior)
erlerler. Ortaky we yzky bogun stlerini
arasynda kjesti sk kei (sulcus tali)
atar. Ayklyk skni kellesi e we igap-
dala gnkdirilendir. Gaykgrnli sk bilen
birlemek in tegelenen gayk grnli bogun
sti (facies articularis navicularis) hyzmat
edr.
kje ski (calcaneus) dabany i uly
ski bolup durar (68-nji surat). Ol kjesti
sk astynda erleip, onu aagyndan ykyp
durar. kje skni bedeni yzdan aaga eglen
kje tmmsi (tuber calcanei) bilen gutarar.
kje skni okarky tarapynda sany bo-
gun sti: ki kjesti bogun sti (facies arti
cularis talaris anterior), ortaky kjesti bogun
sti (facies articularis talaris media) we yzky
kjesti bogun sti (facies articularis talaris
posterior) seljerilr. Bu bogun stleri kjes-
ti skni kje bogun stlerine gabat gelr.
Ortaky we yzky bogun stlerini arasynda kje
skni kei (sulcus calcanei) grnr, ol
kjesti skni layk geln kei bilen bile-
likde daraklygi sinusyny bolugyny (sinus
tarsi) emele getirr, onu girelgesi dabany
arkasynda, dagapdal tarapynda erler. kje
skni okarky gyrasyny igapdal ta-
rapyndan gysga we ogyn sntgi kjesti
skni daanjy (sustentaculum tali) aryl
ar. kje sknii dagapdal stnde uzyn
kii injik muskulyny sirini kei (sulcus ten
dinis m.peronei (fibularis) longi) ger. kje
skni distal ahyrynda kubgrnli sk bi-
len birleer aly, onu bogun sti ( facies arti
cularis cuboidea) bolar.
Gaykgrnli sk (os navicula
re) igapdalda kjesti skni we
sany pahnagrnli skleri arasynda
erler. Ol proksimal oulan sti arkaly,
kjesti skni kellesi bilen birler.
Gaykgrnli sk distal sti proksimal
128
stne seredende uludyr, onda pahna grnli skler bilen birlemek in sany
bogun medanalary emele gelr. Igapdal gyrasynda gaykgrnli sk b-
dr-sdrligi (tuberositas ossis navicularis) yzky uly injik muskulyny berkidil
n eri bar. Gaykgrnli sk dagapdal tarapynda kubgrnli sk bilen
birlemek in hemielik bolmadyk bogun sti bolup biler.
Pahnagrnli (ossa cuneiformia) igapdal, aralyk we dagapdal skleri bo-
lup, gaykgrnli skden de erlerler we dabany iki bleginde atarlar.
hli sklerden iki pahnagrnli sk (os cuneiforme mediale) has uly bolup, I-
nji daraklyk skni esasy bilen, aralyk pahnagrnli sk (os cuneiforme inter
medium) II daraklyk ski bilen, dagapdal pahnagrnli sk (os cuneiforme
laterale) III daraklyk ski bilen birler.
Kubgrnli sk (os cuboideum) dabany gapdal tarapynda kje ski we
iki ahyrky daraklyk sklerini arasynda erler. Bu skleri birlen er-
lerinde bogun stleri bolar. Ondan baga-da kubgrnli sk igapdal tara-
pynda dagapdal pahna ski in bogun sti erleip, az-kem yzda we kii legli
gaykgrnli sk bilen birlemek in bogun medanasy erler. Aaky
(dabanasty) tarapynda kubgrnli sk bdr-sdrligi (tuberositas ossis cu
boidea) bolar. nde uzyn kii injik muskulyny sirini kei (sulcus tendinis
m.peronei (fibularis) longi) ger.

Daraklyk skleri
Daraklyk sklerini (ossa metatarsalia) 5 sany gysga turba ekilli skler
dzr (68-nji surat). Has gysga we ogyn I aa, has uzyny II aa skdir.
Daraklyk sklerinde hem edil aa skleri aly bedeni (corpus), kellesi (caput)
we esasy (basis) tapawutlandyrylar. Arka stne zlenen daraklyk sklerini
bedenleri gberek prizma ekilli bolar. Esaslary daraklygi skleri bilen
birlemek in bogun stlerini emele getirrler. Dabanasty tarapdan I-nji darak
lyk skni kellesi iki medana blnen, olara gomaa (sesamo grnli)
skler galtaar. I daraklyk skni esasy igapdal pahnagrnli sk bilen
bogun emele getirr. II we III daraklyk sklerini esaslary aralyk we dagapdal
pahnagrnli skler bilen, IV we V daraklyk skleri kubgrnli sk bilen
birlerler. V daraklyk skni dagapdal tarapynda gysga kii injik muskuly
bilen birlemek in, V daraklyk skni bdr-sdrligi (tuberositas ossis me
tatarsalis V) erler.

Daban barmaklaryny skleri

Daban barmaklaryny skleri penje barmaklaryny sklerinden zlerini
legleri (olar has gysga) bilen tapawutlanar. Daban barmaklarynda hem edil
penjedki boly aly proksimal falang (phalanx proximalis), ortaky falang (pha
9. Sargyt 1665 129
lanx media) we distal falang (phalanx distalis) emele getirrler. Kadadan ykma
I barmakda ze ykar, onu skeleti iki: proksimal we distal falanglardan durar.
Falanglar turba ekilli sklerdir. Olarda: falangy bedeni (corpus phalangis),
falangy kellesi (caput phalangis), falangy esasy (basis phalangis) we iki ahyry
seljerilr. Proksimal we orta falanglary bedenleri arka tarapa az-kem gberr.
Her proksimal falangy esasy asy oly bolup, ol degili daraklyk skni kel
lesi bilen bogun emele getirmge hyzmat edr. Ortaky we distal falanglary
esaslaryny proksimal falangy kellesi bilen birleer aly, keke arkaly blnen iki
sany asy oy bar. Her distal (dyrnak) falangy, tmmjik (tuberositas phalangis
distalis) bilen gutarar.
Daraklygi we daraklyk skleri bir tekizlikde erlemer. kjesti ski
kje sk stnde, gayk grnli sk kje we kubgrnli sklerden o-
karda erleendir. Daraklygni igapdal gyrasyny sklerini onu dagapdal
gyrasy bilen deedirlende, ol galyp durar. Daban sklerini ele zara erleii
gmmez emele getirip, ol aaky ahyr in maygak daandyr. Gberip duran,
daban gmmezinde okara zlenen dabany dagapdal gyrasy igapdal gyrasy-
na seredende pesdir, igapdal gyrasy az-kem galyp duran we ol (medial) tarapa
aykdyr. Hakykatdan hem, daban birne nokatlarda yzda: kje skni tm-
msi, de: agdyklayn IV barmak falanglaryny kelleleri arkaly ere daanar.
Barmaklary falanglary ere shele degrler.

AHYRLARY SKELETINI SKLERI

FILO WE ONTOGENEZDE

Jbt ahyrlar hli ourgalylar n mahsusdyr. Balyklarda 2 jbt d we

garyn zgleri bolup, olar gapdal deri gasynlaryndan (ygyrtlaryndan) sr.
Olary skeleti mezenhimany gapdal gasynlaryny emele gelmeleri bolup durar.
Ourgaly jandarlarda suwdan gury ere gemegi bilen aay ertleri zge-
rip, ol bedeni, ol sanda agzalary hereketlerini tgedip gurulmagyna getirdi.
Balyklary zgleri suw gurawlarynda herekete ugunlaan neke,
maygak leer bolup durar. erde aaan haywanlarda ki we yzky ahyrlary
emele gelip, olary skeleti birne blmlerden (zwenolardan) durarlar we erde
hereket etmge mmkinilik bern sk, leer grninde gurlandyr.
Ahyrlary skeleti guaklykdan (egin we anaklyk) we erkin blmlerinden
durar. Guaklyk sp etimedik grninde die balyklarda bolup, ne z gli
sine erde aaan hawanlarda etr, bu s amfibialardan balanar.
Guaklyk arkaly ahyrlar gwre bilen birler. Egin guaklygyny skeletini has
neke grni lhe balyklarda du gelr, olarda dorzal we wentral ketirdewk
alardan durup, bedeni garyn tarapyna akyn bir-biri bilen bitir. u alary

130
bitin erinden her tarapa zgleri erkin blegi arylar. okary gurluly
balyklarda, ele hem erde aaan ourgalylarda neke egin guaklygyny dor-
zal ketirdewk ayndan sora pile emele gelr. Pilede ahyry erkin blmini
skeleti bilen birlemek in bogun oy emele gelr.
Ketirdewk ay wentral bleginden korakoid drer, agny amfibialar
da, reptilialarda we gularda d ski bilen birler. Diri doguran sdem
dirijilerde korakoid bleklein kielr we pil nk grnli sntgi goulyp
sr. ol dwnekden ene-de bir sntgi sr, ol prokorakoid dilen ady
alar, sora onu esasynda rtji sk ajygy emele gelr. ajyk zni i-
gapdal ahyry bilen d ski, dagapdal ahyry pile bilen birler. Bu skler sy-
demdirijilerde gowy sen, olarda ahyrlary erkin blmleri (gemrijiler, arganatlar,
mamynlar we adam) hli oklary daynda hereket edip bilrler. Ylgamakda we
zmekde die bir oku daynda hereket edn hawanlarda (tonaklylar, yrtyjy-
lar, kit ekilli) ajyklar itr.
Balyklarda anaklyk guaklygy smedik dwnek agdaynda bolup, ourga
stni bilen birlemer, sebbi balyklarda trre okdur. Lhe balykarda anak
lyk guaklygy dorzal we wentral ketirdewk alary bolup durar, olary zara
bitin erinden yzky zgler arylar. anaklyk guaklygyny dorzal ketir-
dewk ay egin guaklygyny dorzal blegine mezedir we erdki hawanlarda
anba ski bolup sr. Wentral ketirdewk adan otyrer we gasyk skleri
emele gelr, olar egin guaklgyny korakoidine we prokorakoidine gabat gelr.
Yzky ahyry erkin blmi bilen birlemek in bogun oy, anaklyk skni
sany zenini bir-biri bilen birlen erinde emele gelr. Sdemdirijilerde ay
dowamynda sk bir bitewi anaklyk skne wrlr, olary arasyndaky ke-
tirdewk doly itr.
okary ourgaly, aratyn hem mamynda we adamda iki sany anaklyk ski
wentral ahyrlary bilen birler, dorzal tarapdan olary arasynda trre atar.
elelikde, sk halkasy anaklyk emele gelr. anaklyk hawanlarda yzky
ahyrlary in, adamda bolsa onu dik (wertikal) agday bilen baglylykda aaky
ahyr in daan bolup durar. Adamda anba skleri dagapdal tarapa has
gielr, garyn bolugyny iki agzalaryny saklamaga gatnaar.
Balyklarda ahyrlary erkin blmini skeleti ketirdewk a-da sk segment
lerini hatarlaryndan durup, olar hle grninde erler we zgler in gaty
esasyny dredr.
erde aaan ourgaly hawanlary ahyrlaryny skeletinde has kp tgedip
guralma bolup gedi we hleleri sany be enli kemeldi. ki we yzky ahyrlary
skeletini hawanlarda, okarky we aaky ahyrlary skeletini adamda umumy
gurlu hsieti bolup, blm grninde: proksimal blm (humerus we femur),
orta blm (radius, ulna, tibia, fibula) we distal blm (penje, daban) bir-birini
yzyndan gelr. Penje we daban z proksimal blminde mada sklerden durup,
131
distal blminde b sany erkin hle grninde barmaklar adyny alan bolar. Bu
skleri blmleri iki ahyrlarda hem birmezedir.
Ahyrlary distal blmini s taryhy rn ylyrymlydyr. erde aaan
hawanlary aay agdalary bilen baglanyykda bu blmde has kp zgeriler
bolup gedi: aratyn sk elementleri bir sk bolup bitirler a-da si yzyna
gatmasy (reduksiya) bolar.
Gomaa skjagazlary sine serek du gelinr, olary kpsi sesamo
grnli sklere (dyzanak, nohutgrnli sk we belekileri) girr. erde
aaan hawanlarda eke ahyrlaryny anatomiasy ytgemn, olary grni
hem zgeripdir.
elelikde, amfibialarda we reptilialarda iki jbt ahyrlary erkin b
lmlerini proksimal blegi, gwr gnbur esasynda erleen, proksimal we or-
taky blmi arasyndaky egrem igapdala aylan bury emele getirr. okary
gurluly ourgalylarda erkin blmi gwr gatnaygynda sagittal tekizlik bouna
erleip, ol wagtda ki ahyrlary proksimal blmi yza, yzky ahyry proksi-
mal blmi ne wrlr, netijede, tirsek bogny yza zlenen, aaky ahyry dyz
bogny e ugrukdyrylar.
Ourgalylary soky sinde nki ahyrlar yzkylara seredende has ylyrymly
ilere (funksialara) ugunlaar. unu bilen baglanyykly olary gurluy hem
ytger. Mysal in, gulary ganatlary uar guraly bolup hyzmat edrler.
Dyrmaan sdemdirijilerde baam barmagy belekilere gary goulanlygy
in penjelen ahyrlary spdir. Bu ii hli drt ahyrlar erine etirr.
hli ourgalylardan eke-tk adam dik (wertikal) agday eeler we eke
yzky ahyrlaryna daanar. Adamy ki ahyrlary wertikal (dik) agda bilen
baglanyykly okarky ahyrlar bolup, bedeni giilikde hereketden doly boadyp,
ol bir wagtda rn ine hereketleri erine etirmge agda dretdi. unu bilen
baglanyykda eli skleri aagy sklerinden eilligi we ine gurluy bilen ta-
pawutlanarlar. Adamda okarky ahyry erkin hereketi ajygy bolmagyna bag
ly bolar, ol okarky erkin ahyry gapdala uzaldar. Adamy aratyn hem penje-
si zhmete ugunlaar, has takygy, mada goar skleri, bir-biri bilen hereketli
birler; barmaklar uzalyp, hereketli bolar; baam barmak aa sklerine gr
takmynan, gnbur esasynda erleip, ol has hereketli we galan hli barmaklara
gapma-gary goular we zhmeti dowamynda penjni tutmak iini pjn edr.
F.Engelsi azyy aly: elelikde, el die ii agza bolman, esem onu nmi
bolup durar.
Adamy aaky ahyry daan, bedeni dik agdada saklamak we giilikde ony
hereketlendirmek iini erine etirr. unu bilen baglanyykda aaky ahyrlary
skleri iri, aratyn blmlerini arasyndaky bogunlar okarky ahyryka seredende
az hereketlidir. Adamy okarky we aaky ahyrlaryndaky i drli-drldir, aratyn
hem distal blminde penjede we dabanda bildirr.
132
 Penje zhmet guraly hkmnde sr we kmiller, daban bedeni daanjy
bolup, hli agram oa dr. Dabany barmaklary daanda uly orun tutmaar,
olar gli gysgalandyr. Baam barmak beleki barmaklar bilen bir hatarda erleip,
aratyn hereketliligi bilen tapawutlanmaar.
Daban mehaniki gatnaykda ylyrymly gmmez emele getirr, ele
aratynlygy in ol maygak daan bolup hyzmat edip, relende, ylganda we
bkende itergileri we titremni dzlemek oa baglydyr.
Adamy ontogenezinde ahyrlary dwnegi embrional dwr 3-nji hepde-
sinde, balyklary zglerini atladan dwnegi gapdal gasynlarynda, mezen-
hima jklerini toplumy grnuinde ze ykar. Penjelere we az-kem gijrk
dabanlara balangy bern gasynlar gielrler we plastinkalary emele getirr-
ler. Bu dwneklerde entek barmaklary seljermek bolmaar, olar 5 sany hle
grninde gijrk emele gelr. Geljekki ahyrlary elementlerini soky yzygiderli
si ahyry distal blminden proksimal ugur bouna okarky, ele-de aaky
ahyrda grmek bolar.
Ketirdewk dwrni gemn, birlediriji dokuma esasynda sp etin
ajyklardan baga, ahyrlary hli skleri si dwrnde hem bolar.
ne hli skleri diafizleri dwnek dwrnde sklemerler, epifizleri
we apofizleri doglandan so sklerler. Die kbir epifizler aga dogulmaz-
dan az-kem rk skleip balaar. Her skde kesgitlenen sanly sk nokatlary
goular, olar belli tertip bouna ze ykar. Turba ekilli skleri diafizle-
rinde ilkinji sk nokady dwnek mrni 2-nji ayny ahyrynda 3-nji ayny
baynda ze ykar we proksimal we distal epifizleri ugry bouna sr.
ay doglan agalarda bu skleri epifizleri, ketirdewkli we ikilenji sk
nokatlary doglandan so, ilkinji 510 ay dowamynda emele gelrler. Sk
epifizleri diafizlere 1517 adan so, hatda 20 adan so bitir. Ary-ary
skleri emele gelinde esasy sk nokatlaryny ze ykan mhleti aratyn
nsi ekr.

OKARKY WE AAKY AHYRLARYN ARATYN

SKLERINI SI

Pile. Dwnegi ikinji ayny ahyrynda pilni bounjygy blminde

ilkinji sk nokady goular. u nokatdan pilni bedeni we geri skler.
agany 1-nji ayny ahyrynda kgrnli sntgisinde, 1518 ada akromi-
onda goular. Pilni kgrnli sntgisini akromion bilen bitimesi 1821
ada bolup ger. 1519 ada pilni iki (medial) gyrasynda dren gomaa
sk nokatlary 2021 ada esaslary bilen bitir.

133
 ajyk. Ir skler. si 67-nji hepdesinde birlediriji dokuma (ke-
tirdewkden ki) zenini (endesmal snkleme) ortasynda sk nokady ze
ykar. Bu nokatdan ajygy bedeni we akromion ahyry emele gelr, ol ay
doglan agada (bbekde) doly sk dokumasyndan durar. ajygy d ahyrynda
ketirdewk emele gelr, onda skleme mayzlary 1618 ada drer we
sk bedeni bilen 2025 ada bitir.
igin ski. okarky (proksimal) epifizde sany ikilenji sk nokatlary
emele gelr: agany 1 aynda kellesinde, uly tmmjikde 23 ada we kii
tmmjikde 35 ada. Bu sk nokatlary 6 ada bitirler, skn diafizine
2024 ada goularlar. igin skni umrusyny kellejiginde (distal epifizin-
de) sk nokady 23 ada, dagapdal umrystnde 46 ada, igapdal (medi-
al) umrystnde 1113 ada goular. hli blekleri sk diafizi bilen 1518
ada bitir (E.A. Klebanowa).
Tirsek ski. okarky (proksimal) epifizinde sk nokady 810 ada
goular. Ondan tirsek sntgisi tonuk gdigi bilen drer. Distal epifizinde
sk nokatlary 48 alarynda ze ykar, sk dokumasy sp kellesini we biz
grnli sntgini emele getirr. okarky epifiz sk diafizi bilen 1617 ada,
aaky epifiz bilen 2024 ay dowamynda bitir.
I aa skni esasynda hem 3-nji ay dowamynda drp balaar. Aa
skni epifizi diafizi bilen 1520 ada bitir.
Bilek ski. okarky (proksimal) epifizde sk nokady 56 ada goular,
diafizi bilen 1718 ada bitir.
agany 12 ayny dowamynda aaky (distal) epifizinde emele gelen sk
nokady sk diafizi bilen 2025 ada bitir.
Goar. Ketirdewklerden sp etin goar sklerini sklemesi aga
doglandan so balanar. agany 12 aynda kellejikli we gayrak grnli
sklerde, 3 aynda gyraly, 4 aynda aryma, 5 aynda gaykgrnli,
67 ada trapesiya we trapesiagrnli sklerde we 815 ada nohut
grnli sk nokatlary drp balaar.
Aa. Aa sklerini dwneklerini goluy goar sklerine seredende
has ir bolup ger. I aa sknden baga aa sklerini diafizlerinde sk no-
katlary dwnek mrni 910-njy hepdesinde goular, 1-nji aa sknde sk
nokady 1011-nji hepdesinde drer.
IIV aa sklerinde epifizar sk nokatlary (olary kellejiklerinde) 3 ay
iinde, 1 aa skni esasynda hem 3 aynda ze ykar.
Aa skni epifizi diafizi bilen 1520 ada bitir.
Barmaklary falanglary. Dwnek mrni 2-nji ayny ortasynda distal
falanglaryny diafizinde, ondan so proksimal falanglarda 3-nji ay baynda, or-
taky falanglarda 3-nji ay ahyrynda sk nokady ze ykar.

134
 mrni 23 aynda falanglary esasynda sk nokatlary goular, 18 20
ada bedenine bitir.
Penjni I barmagyny gomaa (sesamo grnli) sklerine sk nokatlary
1215 ay iinde kesgitlenr.
anaklyk ski. anaklyk skni ketirdewk dwnegi sany ilkinji
we birne gomaa sk nokatlaryndan skler. Hemmesinden ir, dwnek
mrni 4-nji aynda otyrer skni bedeninde, 5-nji aynda gasyk skni
bedeninde we 6-njy ada anba skni bedeninde sk nokady drer. Bo-
gun ketligindki blmde skleri arasyndaky ketirdewk gatlaklary 1416
aa enli saklanar.
1219 ada kekejinde, gerilerinde, gulak grnli stne gola ketirdewk-
de, otyrer tmmsinde we gayk tmmjiginde ikilenji sk nokatlary drer.
Olar anaklyk ski bilen 2225 ada bitir.
But ski. okarky (distal) epifizinde sk nokady aga dogulmazdan azkem
goular. Aaky (proksimal) epifizde 1-nji ada but skni kellesinde, 3
4 ada uly alawada, 912 ada kii alawada sk nokady drer. But
skni diafizini epifizler we apofizler bilen sinostozy 18-den 24 aa enli
dwrde bolup ger.
Dyzanak. Doglandan so, 35 ada birne sk nokatlaryndan skler
we agany mrni 7 aynda bir sk bolup bitir.
Uly injik ski. okarky (proksimal) epifizinde sk nokady aga dogulmaz-
dan az-kem nrk goular, aaky (distal) epifizinde 2 aynda ze ykar. Ol dia-
fizi bilen 1619 ada, proksimal epifizi 19-adan 24 aa enli aralykda bitir.
Kii injik ski. agany mrni 2-nji aynda okarky epifizinde, 3-5
aynda aaky epifizinde sk nokady goular. Diafizi distal epifizi bilen 20-22
ada, proksimal epifizi bilen 24 ada bitir.
Daraklygi. ay doglan agany daraklygnde sany sk nokady:
kje, kjesti we kubgrnli sklerde bolar. Sk nokatlary ele tertip boun-
a: kje sknde dwnegi 6-njy aynda, kjesti skde 7-8-nji alarda,
kubgrnli skde 9-njy ada drer. Galan skleri ketirdewk dwnek
leri aga doglandan so skler. Dagapdal pahnagrnli skde 1 aynda,
igapdal pahnagrnli skde 24 aynda, aralyk pahna grnlide 3-4
aynda sk nokatlary emele gelr, gayk grnli sk 4-5 aynda skler.
kje skni tmmsinde gomaa sk nokady 7-10 aynda goular we 12
16 aynda kje ski bilen bitir.
Daraklyk skleri. Epifizlerinde sk nokatlary 36 ada drp balaar,
1216 adan so epifizleri diafizi bilen bitir.
Barmaklary falanglary. Dwnek mrni 3-nji aynda diafizler skleip
balaar, 34 aynda falanglary esaslarynda sk nokatlary ze ykyar, 1820
aynda epifizler diafizler bilen bitir.
135
 AHYRLARY SKELETINI SINI GRNLERI
(WARIANTLARY) WE NDOGRY SLERI (ANOMALIALARY)

Ahyrlary skeletini grnleri we ndogry sleri kp sanlydyr.

Pile. Pilni gdigini ulugy drli bolup, khalatlarda onu gyralary
bitir we gdige derek deik emele gelr. Serek agdalarda akromiony sk
nokady pilni gerine birlemer. Netijede, akromion bilen geri arasynda
mr dowamynda saklanan ketirdewk galar.
ajyk. Egremleri drli bolup bilr. ajykda konusgrnli tmmjik we
trapesiagrnli yzyk hemie ze ykmaar.
igin ski. Igapdal umrystnde sntgi (processus supracondylaris) bol
ar. Khalatda ol rn uzyn bolar we eglip deik emele getirr.
Tirsek we bilek skleri. Tirsek sntgisi tirsek skni bedeni bilen bi
timer. Bilek skni bolmazlygy (serek anomalia) mmkindir.
Penje skleri. Serek agdalarda gomaa goar skleri, mysal in, mer-
kezi sk (os centrale) sr.
Gomaa barmaklary smekleri mmkin (polidaktilia). Gomaa bar-
mak adaty kii (klbike) barmak tarapyndan, serek baam barmak tarapyndan
erler.
anaklyk ski. anba ouny merkezinde deik bolup biler. Aratyn ag-
dalarda anba geri has uzyndyr.
But ski. Otyrer bdr-sdrligi gli sp, onu erinde tmmi emele
gelr, ol nji alawaja (trochanter tertius) wrlr.
Injik skleri. Uly injik skni bedeni gyraly bolman, asylanan gr
nli bolup bilr.
Daban skleri. Daraklygnde gomaa skleri bolmaklygy mmkindir.
ele kjesti skni yzky sntgisi zbadak bur ske (os trigonum) wrl
r; igapdal pahnagrnli ski iki sany zbadak ske blnr we bagalar.
Dabanda edil penjede boly aly, gomaa barmaklar bolup bilr.
 SKLERI BIRLEMELERI HAKYNDAKY
YLYM ARTROLOGIA (ARTHROLOGIA)

UMUMY MAGLUMATLAR

Anatomiany sk birlemelerini wrenn blmine artrologia (arthrolo-

gia) a-da sindesmologia (syndesmologia) diilr.
Skleri birlemeleri skeleti sklerini baglanydyrar. Olar skleri birbi-
rine akyn saklaar we olary kp a-da az hereketliligini pjn edr. Skleri
birlemeleri drli gurluly bolup, erine etirn ileri bilen baglanyykda fiziki
hsietlere berklige, maygaklyga, hereketlilige ee bolar.

SKLERI BIRLEMELERINI TOPARLARY

(KLASSIFIKASIALARY)

Skleri birlemelerini grni tapawutlandyrylar (69-njy surat):

1. znksiz birlemeler, olarda skleri arasynda birlediriji dokuma a-da
ketirdewk gatlagy bar. Birlen skleri arasynda jaryk a-da boluk bol-
maar.
2. znkli birlemeler, a-da bogunlar (sinowial birlemeler), skleri
arasyndaky bolugy we bogun torbasyny iinden rtp duran sinowial perdni
bolmagy bilen hsietlenr.
3. Simfizler a-da arym bogunlar, olarda birlen skleri arasyndaky
ketirdewk a-da birlediriji dokumada uly bolmadyk jarygy bolar (znksiz
birlemelerden znkli birlemelere gen grni).

SKLERI ZNKSIZ BIRLEMELERI

znksiz birlemeler has maygak, berk bolarlar we kanunalayklykda he-

reketi klenendir. Skleri birledirn dokumalary grnleri bilen baglylykda
grnli znksiz birlemeler tapawutlandyrylar: 1) fibroz birlemeler; 2) sin-
hondrozlar (ketirdewk birlemeler) 3) sk birlemeleri.
Fibroz birlemeler (articulationes fibrosae) dykyz smli birlediriji do
kumany kmegi arkaly skleri berk birlemeleri bolar. Fibroz birlemelerini
grni: sindesmozlar, tikinler we kakylyp girizilen tikinler seljerilr.
137
 69-njy surat. Skleri birlemelerini grnleri (shemalary).
a bogun; b sindesmoz; sinhondroz; d simfiz (gemiartroz)
1 sk daky gabygy; 2 sk; 3 smli birlediriji dokuma; 4 ketirdewk; 5 sinowial
perde; 6 fibroz perde; 7 bogun ketirdewgi; 8 bogun bolugy; 9 gasygara diskindki jaryk;
10 gasygara disk.

Sindesmoz (syndesmosis) birlediriji dokumadan emele gelip, onu kollagen

smleri birlen skleri sk gabygy bilen bitir we ady araksiz oa
ger. Sindesmozlara baglajylar we skara perdeler girr. Baglajylar (liga-
menta) dykyz smli birlediriji dokumadan emele gelen ogyn desseler ada
gatlaklar grninde bolup durar. Baglajylar, kplen, bir skden beleki
ske geip, znkli birlemeleri (bogunlary) berkidr a-da olary hereketleri-
ni klendirn togtadyjy bolup durar. Ourga stninde du geln baglajylar,
sarymtyl rekli bolan ee birlediriji dokumadan emele gelendir. onu in ele
baglajylar sary baglajy (ligamenta flava) dilip atlandyrylar. Sary baglajy-
lar ourgalary alaryny arasynda ekilendir. Ourga stni e eglende olar
dartylarlar (ourgalygy egilmesi) we zni ee hsietli gjne gr sora
gysgalyp, ourga stnini azylmagyny amala ayrarlar.
Skara perdeler (membranae interosseae) uzyn turba ekilli skleri
diafizlerini arasynda dartylan birlediriji dokuma gatlaklar grnde bolar.
Tikin (sutura) fibroz birlemni grni, olarda birlen skleri gy
ralaryny arasynda ine birlediriji dokuma gatlagy bolar. Tikinler arkaly sk
birlemeleri kelleanakda du gelr. Birlen skleri gyralaryny grnine
baglylykda, di-di grnli tikin (sutura serrata, s. dentata), tee grnli tikin
(sutura squamosa) we asy (tekiz) tikin (sutura plana) seljerilr.
Di-di grnli tikinde bir sk di-di gyrasy beleki sk di-di
gyralaryny arasyna girr, ne olary arasyndaky gatlak birlediriji dokuma bo-
138
lup durar. Eger-de tekiz (asy) skleri birlediriji gyralaryny kese kesilen st-
leri tee grnli bir-birine goulsalar, onda tee grnli tikini emele getirr.
asy (tekiz) tikinlerde iki sk de gyralary ine birlediriji gatlagy kmegi
arkaly zara birler.
Fibroz birlemelerini aratyn grni kakylan (aryp ykma, gomphosis)
dialweolar birlemesi (articulatio dentoalveolaris) bolup durar. Bu adalga
dii di jgini sk dokumasy bilen birlemesine adylar. Di bilen sk
arasynda uka birlediriji dokuma gatlagy periodont (periodontium) bolar.
Sinhondrozlar (synchondroses) ketirdewk dokumasyny kmegi arkaly
skleri birlemelerini grnleridir. ele birlemelere berklik, az hereket-
lilik, ketirdewgi ee hsietleri netijesinde maygaklyk hsietlidir. Bu
birlemelerde skleri hereketlilik derejesi we maygak hereketleri gerimi
skleri arasyndaky ketirdewk gatlagyny galylygyna we gurluyna bagly
bolar. Eger birlen skleri arasyndaky ketirdewik btin mr dowamynda
galsa, onda ular aly sinhondrozlar hemielikdir. Haanda skleri arasyndaky
ketirdewk gatlagy bellibir aa enli saklanan bolsa (meselem, pahna ese sin-
hondrozy), bu wagtlayn ketirdewkli birleme, agny ketirdewk sk dokumasy
bilen alyrylar. ele birleme sk birlemesi (sinostoz, synostosisBAN) dilip
atlandyrylar.

SKLERI ZNKLI SINOWIAL

BIRLEMELERI (BOGUNLAR)

Sinowial birlemeler bogunlar (articulationes synoviales) skleri bir

lemelerini has kmilleen grnleri bolup durar. Olar drli grnli hereket-
leri bilen tapawutlanarlar. Her bogunda ketirdewk bilen rtlen skleri bo-
gun stleri, torbasy, kp bolmadyk mukdarda sinowial suwuklygyny saklaan
bogun bolugy bar. Kbir bogunlarda bogun diskleri, meniskleri we bogun dodagy
grninde, kmeki emele gelmeler bolar.
Bogun stleri (facies articulares), kplen, birlen skler bir-birine gabat
gelr kongruent (lat. congruens gabat gelr). Eger bir bogun sti gberek
bolsa (bogun kellesi), onda ikinjisi, onu bilen birlen sti birde oulan (bogun
ketligi) bolar. Kbir bogunlarda u stler bir-biri bilen grni a-da ululygy
bouna gabat gelmer (inkongruent).
Bogun ketirdewgi (cartilago articularis) dzgne layklykda gialinli, ara
tyn bogunlarda (ekge aaky ) smli, onu galylygy 0,20,6 mm bolar. Ol
sany: zle (zona superficialis), aralyk (zona intermedia) we u (zona profun-
da) zolakdan duryar.
Ketirdewk skleri tekiz bolmadyk bogun stlerini tekizler, hereketde
sarsgyny gatarar. Agram gjni tsiri astynda bogna ne kp agram dse,

139
birlen stleri ketirdewkleri ona-da galy bolar. Bogun ketirdewgi adata
tekiz, ylmanak, bogunda hereketi eilledirmek in hemie sinowial suwuk
lyk bilen llenr. Bogun ketirdewginde gan we limfa damarlar bolmaar, onu
imitlenii sinowial suwuklygy hasabyna amala ayrylar.
Bogun torbasy (capsula articularis) birlen skleri bogun stlerini
gyralaryny golaynda a-da biraz olardan dalaan aralykda birler, ol sk
gabygy bilen berk bitir we apyk bogun bolugyny emele getirr. Torbany 2
sany gatlagy: daky fibroz perde, membrana fibrosa (stratum fibrosum), we iki
sinowial perde, membrana synovialis (stratum synoviale) bolar. Fibroz perde sino-
wialdan galy, berk we smleri dikligine gnkdirilen dykyz smli birlediriji
dokumadan durar. Fibroz perde kbir erde galap, bogun torbasyny berkidn
baglajylary (ligamenta) emele getirr. Eger-de olar torbany jmminde
erleseler bu torba baglajylary (ligg. capsularia) bolup durar. Baglajylar
torbany daynda hem erleip bilrler (onu bilen bitimn), onda bu torbadan
daky baglajylardyr (ligg. extracapsularia). ele-de du gelinn baglajylar,
bogun torbasyny iinde erlenler torbaii baglajylardyr (ligg. intracap-
sularia). Torbaii baglajylar bogun bolugy tarapyndan elmydama sinowial perde
bilen rtlendir. Baglajylary galylygy we grni bognu gurlu ayratynlygyna
we oa tsir edn gleri agramyna bagly bolup durar.
Baglajylar ele-de, bogundaky hereketi klendirn gowak togtadyjy ii
hem erine etirr. Sinowial perde uka, asy jkler bilen delip, ol fibroz per-
dni iinden rtr we bogun ketirdewgi bilen rtlmedik sk stne dowam
edr. Bogun bolugyna zlenen sinowial perdede uly bolmadyk sinowial pr-
jikler (villi synoviales) bolar, olar gan damarlaryna rn badyr. Bu prjikler
perdni stni ep-esli artdyrar. Sinowial perde birlen stleri gabat gelmen
erlerinde uly a-da kii legli sinowial gasynlary (plicae synoviales) emele getir
r. Has iri sinowial gasynlarda (meselem, dyz bognunda) ag dokumasyny ady
ygnanmalary bar. Bogun torbasyny iki sti (sinowial perde) elmydama sinowial
suwuklyk (synovia) bilen llenip, ony sinowial perde blp ykaryp, dn ketir-
dewk we asy (tekiz) birlediriji dokuma jkleri bilen bilelikde neme meze
maddany emele getirr, ol ketirdewk bilen rtlen bogun stlerini yglaar we
bir-birine srtlmegini ayrar.
Bogun bolugy (cavum articulare) ketirdewk bilen rtlen bogun stlerini
arasyndaky jaryk grnli giilik bolup, ele hem bogun torbasyny sinowi-
al perdesi bilen klenen, kp bolmadyk mukdarda sinowial suwuklygy saklaar.
Bogun bolugyny grni birlen stleri ekillerine, bognu iindki kmeki
emele gelmelerine (bogun diski a-da meniski) a-da torbaii baglajylary bar-
lygyna a-da oklugyna bagly bolar.
Bogun diskleri we meniskleri (disci et menisci articulares) bir-birine doly
layk gelmen (inkongruent) bogun stlerini arasynda erlen drli grndki
140
ketirdewk gatlaklardyr. Bogun torbasyny daky gyrasy bilen bitien disk, adata,
bitewi tekiz gatlak grninde (seret ekge aaky bogny) bolup, kanuna-
layklykda bogun bolugyny iki kamera (iki gata) blr. Meniskler aryma
grnli bitewi bolmadyk ketirdewk a-da birlediriji dokuma gatlaklary bolup,
bogun stlerini arasyna girr (seret: Dyz bogny).
Diskler we meniskler hereketlerde smge ukyplydyr. Olar birledirn
stleri bitekizliklerini dzler, olary gabat getirr (kongruentledirr), here-
ketde sarsgyny we itergileri togtadar, amortizator roly erine etirr.
Bogun dodagy (labrum articulare) bogun stni oulan gyrasy bouna
erleip, ony doldurar we uladyrar (meselem, igin bogny). Ol zni esasy
bilen bogun stni gyrasyna berkidilip, iki oulan sti bolsa, bogun bolugyna
zlenendir.
Sinowial torbalar (bursae synoviales, bognu fibroz gabygyny inelen me-
danalaryndaky gbermeleri bolup durar (seret: Dyz bogny seret). Sinowial
torbany legleri we grnleri drldir. Kanunalayklykda, sinowial torbalar
sk sti bilen onu anynda hereket edn aratyn muskullary siirlerini
arasynda erler. Torbalar siirleri, skleri bir-biri bilen galtaan stlerini
srtlmesini ok edr.

BOGUNLARY BIOMEHANIKASY (II)

Bogunlarda birleme stlerini gurluyna (grnine, egremine, legine)

baglylykda drli oklar bouna hereketler amala ayrylar. Bogunlary biomeha-
nikasynda frontal, sagittal we dik (wertikal) oklary seljerilr. Grkezilen oklary
daynda hereketleri drli grnleri erine etirilr.
Frontal okuny daynda epilme (flexio) we azylma (extensio) bolar. Epilme-
de sk leerlerini biri belekisine garanda oku daynda hereketlenr, agny
birlen skleri arasyndaky bur kielr (meselem, tirsek bognunda epilme-
de igin bilen bilegi arasyndaky bur kielr). azylma wagtynda hereket ter-
sine ugrukdyrylan bolar. Bogunda skleri arasyndaky bur (180-a enli) art
ar, epilme agdayndan so, gnelme (ahyrlary a-da gwrni) bolup ger.
Sagittal oku daynda akynladyrma (adductio) we daladyrma (abductio)
amala ayrylar. akynladyrma agdaynda birlen skleri biri orta tekizlige
akynlaar, daladyrmada ondan dalaar. Alanma (rotatio) sk zni dik
oky bouna alanar. Alanma hereketi (circumductio) bu hli oklary dayn
daky yzygiderli hereket, munda hereket edn sk erkin ahyry a-da ahyry, me-
selem, eli penjesi tweregi yzar. Bogunlardaky hereketleri gwrmi ilki bilen
birlen stleri bur ululygyny (bur gradusynlarynda grkezilr) tapawudy-
na baglydyr. Bu tapawut ne kp bolsa, ona-da hereketi gerimi artar. Bogun
stlerini medanlary de bolsa, bogunlardaky hereketi gwrmi azdyr. Bogun-
141
 lardaky hereketi gwrmini ululygy-
na bogny berkidn baglajylary
mukdary we erleii, ele-de bogny
gurap duran muskullary agday
we eelik derejesi tsir edr.

BOGUNLARY TOPARLARY
(KLASSIFIKASIALARY)

Bogunlar bir-birinden birlen

skleri sanlary, dimek, bogun stle
rini sany we u stleri grnleri
bilen tapawutlanar. Bogun stlerini
sanyna baglylykda, die iki bogun
stnden emele gelen neke bogun
(articulatio simplex), we ondan-
da kp bogun stlerinden emele gelen
ylyrymly bogun (articulatio compo-
sita) seljerilr.
Ondan baga-da, kompleksli we
kombinirlenen (utgayk) bogunlar
sagarylar. Kompleksli bogun bir
len bogun stleri arasynda bo-
gun bolugyny iki gata bln bogun
diskini a-da meniski barlygy bilen
hsietlenr. Utgayk bogun bilelikde
hereket edn iki sany anatomiki z
badak bogunlar (meselem, sag we ep
ekge aaky ) bolup durar.
Bogun stlerini grnleri dr-
li geometrik bedenleri: silindri, el
70-nji surat. Bogun stlerini grnleri lipsi, ary st kesimlerini atlad
a tonuk grnli; b ellips grnli; eer ar (70-nji surat). ua baglylykda
grnli; d ar grnli. bogunlary bogun stlerini grni
bounca: silindr, ellips we ar gr
nleri bolar. Bogunlary grkezilen ekillerini grnleri hem duarlar. Mysal
in, silindr ekilli bognu grni bolup tonukgrnli bogun, argrnliniki
okara (kse) ekilli we asy (tekiz) bogunlar bolup durar.
Bogun stlerini grnuleri u bogunda oklary sany we olary daynda ama-
la ayrylan hereketi bouna kesgitlenr. ele silindr grnli bogun stleri

142
die bir ok bouna, ellipsgrnli bolsa iki oku daynda herekete mmkinilik
berr. Bogun stlerini argrnli bogunlarynda hereket sany has zara ikita-
raplayn biri-birine perpendikular bolan oklar bouna erine etirilr.
elelikde, birlen stleri grnlerini arasynda we oklary hereketlerini
sany bouna zara baglanyyk bar. ol sebpli bogunlary aakdaky ana
tomofiziologiki (biomehaniki) toparlary bar:
1) bir okda hereket edn bogunlar (bir okly);
2) iki okda hereket edn bogunlar (iki okly);
3) kp okda hereket edn bogunlar, olardan si esasy (kp okly a-da
okly).

BIR OK BOUNA HEREKET

EDN BOGUNLAR (BIR OKLY)

Silindr grnli bogun (articulatio trochoidea). Gberek bogun sti silindri

stni kesimi grninde bolar. Onu bilen birlen beleki sk bogun s-
tnde oa meze bogun ketligi bolar.
Silindr grnli bognu oky birlen stleri uzyn oky bilen gabat gelr
(atlanty oky ourgany dii bilen, proksimal we distal bilek tirsek bogunlary).
Atlandyrylan bogunlarda hereket dik oku daynda bolup ger, ol alama here-
ketidir.
Tonuk grnli bogun (ginglymus). Silindr grnli bogun stnde sk ke-
keji, gabat geln bogun ketliginde gnkdiriji kejagaz bolar. Tonuk gr
nli bogun sti bogun emele getirn skleri uzynlygyna gr kese erler.
Mua penjni we dabany falangara bogunlary mysal bolup biler. Tonuk gr
nli bogunda frontal tekizlikde erleen kese oku daynda hereket bolar. Onu
daynda epilme we azylma erine etirilr.
Tonukgrnli bogun burawekilli bolup durar. Bogun stndki kekejik
we kejagaz bognu alanma okuna bur astynda erler. Buraw ekilli bogun-
larda hereket kese oku daynda amala ayrylar (tonukgrnli bognu hereket-
lerine meze) ne birlen stleri burawekilli hereketi bolup ger.

IKI OK BOUNA HEREKET

EDN BOGUNLAR (IKI OKLY)

Ellips grnli bogun (articulatio ellipsoidea). Bogun stleri grni boun-

a kellejik ekilli ellipsi kesimi we oa gabat geln o bolup durar. Bogunda
hereketler zara perpendikular oklary daynda bolup bilr. Mysal in, bilek
goar bognuny frontal we sagittal oklary bolar. Frontal oku daynda epilme
we azylma, sagittal oku daynda akynladyrma we daladyrma bolup ger.
143
 Eer grnli bogun (articulatio sellaris). Bir-birini stnde atan eer
grnli bogun stlerinden emele gelr. Bir st gberegi beleki st ouna
gabat gelr. Hereketi ellips grnli bognu hereketine meze we zara perpendi-
kular oklary daynda amala ayrylar. Mysal edip, penjni baam barmagyny
aa ski bilen goary trapesia ski arasyndaky bogny (art. carpometacarpea
pollicis) grkezse bolar.
umry grnli bogun (articulatio bicondylaris). Gberek bogun sti he
mie e ykyp duran sntgide togalak grninde erleip, ol umry (condylus)
diip atlandyrylar. Bu bognu tonuk grnliden ellipsl gen ekili bolup, ne
tonuk grnli bogunda birlen stleri ululygy we grni umry grnlinik se-
redende tapawudy azdyr. Ahyrky ellips grnliden bogun kellelerini sany bouna
tapawutlanar: ellips grnlide bir, umry grnlide iki.
umry grnli bogunda hereket iki oku daynda bolup bilr. Mysal in,
dyz bogny: frontal oku daynda epilme we azylma, dik oku daynda alanma
bolup ger.

OK BOUNA HEREKET
EDN BOGUNLAR (KP OKLY)

argrnli bogun (articulatio spheroidea). Gberek bogun sti (kellesi)

argrnli bolup, oy -onu ketligine gabat gelr. Bogun ketligi kellesine
seredende kii legli, onu in ele bogunda hereketler erkin we kp oku da
ynda amala ayrylar. argrnli bogunlarda drli hereketler: epilme we azyl
ma (frontal oku daynda), akynladyrma, daladyrma (sagittal oku daynda)
we alanma dik oku daynda bolup bilr. Birle stleri leginde uly
tapawudy barlygy in ar grnli bogun hli bogunlardan has hereketlidir. My-
sal in, igin bogny.
Okara (kse) ekilli bogun (articulatio cotylica). Bu argrnli bognu
grni bolup, die bogun ouny ulugy bilen tapawutlanar. Bogun oy kel
lesini arysyndan kprgini gurap alar. Netijede, kellesini we ketligini bo-
gun stlerini bur leglerini tapawudy uly bolmaar, onu in bu bogunda
hereketleri gwrmi ep-esli derejede klendirilr. Mysal in, anaklyk but
bogny.
asy (tekiz) bogun (articulatio plana). Bogun stleri az-kem eglen we uly
diametrli ary stni kesigini (medanyny) atladar. Bogunda hereket ok
bouna amala ayrylar, ne onda stlerini leglerini we egremlerini uly
bolmadyk tapawudy netijesinde hereket gwrmi klenr.

144
 Simfiz

Simfizlere (symphysis) aralyk birlemeler fibroz a-da ketirdewk birlemeleri

degilidirler, olary iinde uly bolmadyk ine y grnli bolugy bolar. ele
birleme dayndan torba bilen rtlmn, yy iki sti bolsa sinowial gatlak bilen
delmedik bolar. Aralyk birlemeler skara baglajylar bilen berkidilendir. Bu
birlemelerde birlen skleri bir-birine gr typmagy mmkindir. Simfizler
d sknde d sapyny simfizi, ourga stninde onurgara simfizleri we
anaklykda gasyk simfizi du gelr.

KELLEANAGY SKLERINI
BIRLEMELERI

Kelleanagy skleri z arasynda znksiz birlemni emele getirr. Die

aaky ekge ski bilen birleip, ekge aaky bognuny emele getirip, kada-
dan ykar.
Kelleanagy sklerini arasyndaky znksiz birlemeler uly adamlarda
tikinler, ay doglan agalarda skara perdeler (sindesmozlar), esasan hem fib
roz birlemeler grninde du gelr. Kelleanak esasyny deinde ketirdewk
birlemeler sinhondrozlar bolarlar.
Kelleanak gapagyny skleri
zaralarynda di-di we tee gr
nli tikinler arkaly birlerler.
agny depe sklerini igapdal
gyralaryny di-di grnli sagittal
tikini (sutura sagittalis), mala we
depe sklerini t tikini (sutura
coronalis), depe we ese sklerini
lambda grnli tikin (sutura lamb-
doidea) birledirr. ekge skni
teesi depe we pahnagrnli s
k uly ganaty bilen tee grnli
tikinini kmegi arkaly birler.
z kelleanagyny sklerini ara
synda tekiz tikinler bolar. Kellea- 71-nji surat. ekge-aaky bogny (sagittal
nakda ary-ary tikinleri atlary iki kesimi); sagdan grni
birlen skleri ady bilen emele 1 t sntgi; 2 aaky ahasy; 3
gelr, mysal in, sutura frontoeth- bizgrnliaaky baglajysy; 4 aaky i
kellesi; 5 emzikgrnli sntgi; 6 daky
moidalis, sutura temporozygomatica eidi deigi; 7 bogun torbasy; 8 aaky oy;
we bagalar. 9 bogun diski.
10. Sargyt 1665 145
 ele hem kelleanakda skleri aratyn skleme nokatlaryny bitimezligi
netijesinde hemielik bolmadyk tikinler duar.
Ketirdewk birlemeler sinhondrozlar, kelleanagy esasynda smli ke-
tirdewkden emele gelr. Bu birleme pahnagrnli sk bedeni we ese
skni bazilar blegini arasynda synchondrosis spheno occipitalis; ekge
skni piramidasy bilen ese skni bazilar blegini arasynda synchon-
drosis petrooccipitalis we bagalar bolar. Adaty boly aly ay artmagy bilen
adamda ketirdewk dokumasyna sk dokumasy ornadyrylar. Pahnagrnuli
ese sinhondrozyny erine sinostoz emele gelr (20 aa gola).

KELLEANAGY SINOWIAL BIRLEMELERI

(KELLEANAGY BOGUNLARY)

ekge aaky bogny

ekge aaky bogny (articulatio temporomandibularis) jbt bolup,

gurluy bouna kompleksli, ellips grnsli bolar (71-nji surat). Onu bogun st-
lerini aaky i kellesi (caput mandibulae) we ekge skni aaky oy (fos-
sa mandibularis) bogun tmmjigi (tuberculum articulare) bilen bilelikde emele
gelr. Smli bogun ketirdewgi aaky i ouny, da-deprek jarygyny die
nden we bogun tmmjigini tutu rtr. Aaky i kellesini die ki o-
karky blegi bogun ketirdewgi bilen rtlendir.
Bogun stlerini gabat gelmegi (kongruentligi) togalak grnli ikitaraplayn
oulan linza ekili bolan bogun diskini (discus articularis) hasabyna amala
ayrylar. Diski merkezi blegi gyraky blegine seredende ukadyr.
Bogun torbasy konus grnli bolup, onu gi esasy okary gnkdirilendir.
Bu erde, ekge sknde, ol bogun tmmjiginden de, yzdan da deprek
jarygyny deinde birler. umry sntgisinde torba den kellesini gyrasy
bouna, yzdan bolsa, aaky i kellesini yzky gyrasyndan 0,5 sm aakda ber-
kidilr. Bogun torbasy, nden yzyna seredende has uka we bogun diski bilen
twerek bouna bitien, elelikde, bogun bolugy bir-birinden arylan iki gata
blnendir. okarky gatda ekge skni bogun sti bogun diskini okarky sti
bilen birler. Bu gaty sinowial perdesi (membrana synovialis superior) haltany
iki stni rtr we bogun ketirdewgini gyrasy bouna birler. Aaky gat-
da aaky i kellesi bogun diskini aaky sti bilen birler. Aaky gaty sino-
wial perdesi (membrana synovialis inferior) die torbany rtmn, torbany iinde
erlen umry sntgini bounjygyny yzky stni hem rtr.
Dagapdal tarapdan torbany gapdal baglajylar (lig. laterale) berkidr. Onu
elpewa grnli ekili bolup, ekge skni duluk sntgisini esasyndan
146
balanar. Bu baglajyny smleri yza we aaga ger we umry sntgisini
bounjygyny yzky dagapdal stne birler.
Dagapdal baglajy bogun kellesini yza hereketini togtadar.
ekge aaky bognuny kmeki baglajylary bolup, bogundan dada,
igapdal agdada erlen, galan fassia plkleri bolup durar. Bular
pahnagrnli aaky (lig. sphenomandibulare) we biz aaky baglajysydyr
(lig. stylomandibulare). Birinjisi ine fibroz plk grninde pahnagrnli
sk gerinden balanar we aaky i diljagazyna berkidilr; ikinjisi biz
grnli sntgiden aaky i ahasyny yzky gyrasyny iki stne (aaky
buruna akyn) ayrylar.
Sagky we epki ekge aaky bogunlarynda hereket bilelikde bolup ger,
onu in olar i erine etirijiligi tadan utgayk bogny emele getirrler, olarda
aakdaky hereketleri grnleri amala ayrylar:
1) aaky i goberilmegi we galdyrylmagy, ol agzy aylmagyna we apyl
magyna gabat gelr;
2) aaky i e (ykarylmagy) we yza (nki agdayna getirilmegi)
srilmegi;
3) i saga we epe hereketi (gapdal hereketler).
Aaky goberilende eek tmmsi az-kem yza we aak dp, yza we e
gngen egremi a yzar. Bu hereketde faza bolar (71-nji surat).
Birinji fazada (aaky i biraz goberilmegi) hereket frontal oku daynda,
bognu aaky gatynda bolup geip, bogun diski z ounda galar. Ikinji fazada
(aaky i kprk goberilmegi) bogun kellelerini dowamly arnir hereketi ag-
daynda bognu aaky gatynda ketirdewk diski bogun sntgini kellesi bilen
bilelikde e typar we bogun tmmjigine ykar. Aaky i umry sntgisi
takmynan, 12 mm-e enli e srilr. nji fazada (i gli goberilme-
gi) hereket bognuny eke-tk aaky gatynda, frontal oku daynda bolup ger.
Bogun diski ol wagtda bogun tmmjiginde erler.
Sora agzy gli aylmagynda aaky i kellesi bogun tmmjiginden
e, ekgeasty ouna typmagy we ekge aaky bognunda ykyk bolmagy
mmkin. Aaky i galdyrmak mehanizmi onu gobermek dwrlerini yzyna
gadan tertibini gatalaar.
Eger-de aaky e sn bolsa, onda hereket die bognu okarky
gatynda bolup ger. Bogun sntgileri bogun diskleri bilen bilelikde e typar,
sagky we epki bogunlarda tmmjikleri ykar.
Aaky gapdala sende sagky we epki ekge aaky bogunlarynda
hereket de dldir. agny aaky i saga hereketinde, ep ekge aaky bog-
nunda, bogun kellesi disk bilen bilelikde e typar we bogun tmmjigine ykar,
dimek, bognu okarky gatynda typmak bolup ger. ol wagtda sag tarapdaky
bogunda bogun kellesi umry sntgini bounjygyndan dikligine gen oku
147
daynda alanar. Aaky i epe hereketinde, sag bogunda kellesini bogun diski
bilen e typmagy, ep bogunda dik oku daynda alanmagy bolup ger.
ekge aaky bognuny rentgen suratynda (gapdal grninde) agyz
bolugyny apyk agdaynda ekge skni aaky oy gowy bildirn durky
we ykyp duran bogun tmmjigi bilen ulama grninde bolar. Aaky i
kellesini arym sri grni bolup, onu ekili birsydyrgyn bounjygy durkuna
ger. Aaky i kellesi bilen ouny arasynda, gyralaryna seredende, or-
tasynda has girk rentgen bogun jarygy grnr. Aaky aak goberilende
onu kellesi bogun tmmjiginde erler, aaky oy bolsa erkin galar.

GWRE SKLERINI BIRLEMELERI

Ourgalary birlemeleri
Ourgalary zara birlemeleri olary bedenlerini, alaryny we snt
gilerini birlemeleri bolup durar (72-nji surat).
Goy iki ourgalary bedenleri ourgara diskler (disci intervertebrales)
we ourgara simfizler (symphysis interverte-
brales) arkaly birler. Birinji ourgara disk
okly ourgany bedeni bilen III boun ourgany
arasynda, ahyrkysy V bil bilen I trre ourgalary
bedenlerini arasynda erler.
Her bir ourgara diski iki taraplayn gber-
ek linza grnli bolup, onu gyraky we merkezi
blegi tapawutlandyrylar. Gyraky blegi sm-
li ketirdewk bolup, onu smleri fibroz hal-
kany (annulus fibrosus) emele getirr. Diski
merkezi blegi ee maddadan (arka hordasyny
galyndysy) durup, goy mayz (nucleus pulposus)
adyny alar. Hakyky fibroz halkany smle
72-nji surat. Ouralary rini kmegi arkaly goy ourgalary bir-biri
birlemeleri (bil blmi, ourga bilen birlemegi bolup ger. Fibroz halkany
kanalyny blegi arylan) iinde erlen we birlen ourgalary be-
1 sary baglajy; 2 yzky dik
(uzabo) baglajy; 3 ourgara
denleri bilen gysylan, ee goy mayz sarsgyny
disk; 4 ourgara deik; 5 ki gatarar. Kplen, goy mazy iinde y bo-
dik (uzabo) baglajy; 6 a lup, ol ketirdewk birlemni aralyk, arym bog-
sntgili (ourgara bogun BAN) na, dimek, ourgara simfize wrr.
bogun; 7 geriara baglajy; Ourgara diskini legi birlen our
8 geristi baglajy.
galary bedenlerini leginden uludyr, onu
148
in ourgara diskler oklawjyk grninde goy
ourgalary bedenini gyralaryndan ykyp durar.
Ourgara diskleri galylygy erlen deine
we ourga stnini degili blmini hereketi-
ne bagly bolar. Has az hereketli d blminde
ourgara diski galylygy 34 mm, has kp he-
reketli bil blminde 1012 mm-e dedir. Orta
derejeli hereketli bolan ourga stnini boun
blminde diski galylygy 56 mm-e dedir.
Ourgara diskleri kmegi bilen ourgalary
bedenlerini birlemeleri iki sany uzabouna gid
n: nki we yzky dik baglajylar bilen berkidil
r.
nki dik (uzabo) baglajy (lig. longitu
dinale anterius) ourgalary bedenlerini 73-nji surat. Ourga stnini
we ourgara diskleri nki stnde erleip, d blminde ourga
ahyrky bilen berk bitiendir. Ol ese skni kanalyndan geirilen frontal
kesim (ourgany arka blegi
damak tmmejiginden we atlanty ki ki tarapyndan grnr)
ayny nki tmmjiginden t trrni a- 1 kese sntgini gapyrga oy;
naklyk stni 23-nji kese yzyklaryna (line- 2 sary baglajylar; 3 ourga
ae transversae) enli ger. Yzky dik (uza- ay; 4 gapyrga (kesilen).
bo) baglajy (lig. longitudinale posterius)
II boun ourgasyny bedenini yzky stnden balanyp, ourgalary bedenlerini
yzky (arka) stnden aaklygyna (ourga kanalyny iinde) trre kanalynda trre
ourgalaryny a-da I uja ourgany yzky stnde gutarar. Ourgara diskleri
deinde bu baglajy gielr we ketirdewk bilen bitir. Ourgalary bedenleri
bilen baglajy berk birleen dldir. Ortaky atlant okly bognuny deinde, yzky
dik baglajy atlanty atanak grnli baglajysyny desseleri bilen bitir we on-
dan de erleip, okara rtji perd dowam edr.
Ourgalary alaryny birlemeleri. Ourgalary alaryny zara bir
lemeleri in alary aralaryny dolduryp duran sary baglajylar (igg. flava)
hyzmat edr (73-nji surat). Olar ee birlediriji dokumadan durar, onu in
sary reki we uly berkligi bolar.

Ourgalary sntgilerini birlemeleri

Goy ourgalary bogun sntgileri a sntgili a-da ourgara bogun-
laryny (articulationes zygapophysiales, s. articulationes intervertebrales BAN)
emele getirr (74-nji surat). Goy ourgalary ketirdewk bilen rtlen bo-
gun sntgilerini stleri bir-birine zlenendir. unlukda bogun ylaryny tekiz
149

74-nji surat. Ourgara disk we
asntgi (ourgara) bogunlar. III we
IV bil ourgalaryny arasyndaky kese
kesim, okardan grni
1 asntgi bogun (kesilen); 2 yzky
dik (uzabo) baglajy; 3 goy mayz;
4 ki dik (uzabo) baglajy; 5 fibroz
halka; 6 sary baglajy (kesilen); 7 III
bil ourgany aaky bogun sntgisi;
8 IV bil ourgany okarky bogun
sntgisi; 9 geristi baglajy.
75-nji surat. Ourga stnini
d blmini baglajylary
(gapyrgalary yzky ahyrlary
galdyrylan); yzdan grni.
1 keseara baglajylar; 2 gapyrga
kese baglajylar; 3 geristi baglajy;
4 sary baglajy; 5 okarky gapyr-
ga kese baglajy; 6 dagapdal
gapyrga kese baglajy.
ligi boun, d we bil blmlerinde, bogun
sntgilerini we olary bogun stlerini ga-
bat geln ugruna ugrukdyrylandyr. Bogun
torbasy bogun ketirdewgini gyrasyna ber-
kidilen we birlediriji dokuma smlerini
ine desseleri bilen glendirilendir. Arti-
culationes zygapophysiales asy, kpokly,
az hereketli birlemelere degilidir. Ahyrky
bil ourgany aaky bogun sntgileri we
trrni okarky bogun sntgileri bilen
emele gelen bogunlar, bil trre bogun-
lary (articulationes lumbosacralis) dilip
atlandyrylar.
Geri sntgileri z arasynda geriara
baglajylary (ligg. interspinalia) we
geristi baglajylary (lig. supraspinale)
kmegi arkaly birler. Geriara baglajy-
lar birlediriji dokuma gatlaklary bolup,
geri sntgileri arasynda erler. Olar
ourga stnini boun blminde rn ine
we bil blminde has ogyndyr.
Geristi baglajy bu uzyn fibroz
plk toplumydyr. plgi smleri
hli ourgalary geri sntgilerini depe-
lerine birler. Ourga stnini boun
blminde (lig. supraspinale) rn gowy
bildirr we boun baglajysy (lig. nuchae)
adyny alar. Ol burluk grnli berk
birlediriji dokuma gatlak bolup, sagittal
tekizlikde erler. Lig. nuchae okar-
dan ese skni daky kekejine, den
boun ourgalaryny geri sntgilerine
birler; onu yzky gyrasy bo we ese
skni daky ese belentligi we ykyp
duran ourgany geri sntgisini arasynda
ekilendir. Aaklygyna lig. nuchae garalar
we VII boun ourgasyny deinde geristi
baglaja ger.
Ourgaly hawanlarda gli sen
boun baglajysy kellni saklamakda uly
150
orun tutar. Dik remeklik bilen baglylykda bu baglajy adamda gowak
sendir.
Kese sntgileri birlemesi keseara baglajylary (ligg. intertransve
rsaria) kmegi arkaly amala ayrylar. Olar goy erlen ourgalary kese
sntgilerini depelerini birledirrler (75-nji surat). Ourga stnini boun
blminde bu baglajylar okdur.

Trrni uja bilen birlemesi

Trre uja bogny (articulatio sacrococcygea) bu trrni ujy we I uja

ourgasyny arasyndaky birleme bolup durar. Bu birleme ourgalary beden
lerini birlemesine mezedir. Bu bognu ourgara diskinde hemie dien aly
yy bolar, agny khalatda 50 adan uly adamlarda ol bitr. Birleme
baglajylary kmegi arkaly berkidilr, olardan jbt dagapdal trre uja bag
lajy (lig. sacrococcygeum laterale) trrni gapdal kekejini aaky gyrasyndan
birinji uja ourgany smedik kese sntgisine enli etr (keseara baglajylar
aly), ki trre uja baglajy (lig. sacrococcygeum ventrale) birlemni ki
stnde erler we ki dik baglajyny dowamy bolup durar. zle arka
trre uja baglajy (lig. sacrococcygeum dorsale superficiale) trre kanalyny
yyny gyrasyndan balanyp, ujany yzky stnde gutarar. Bu baglajy geristi
we sary baglajylara gabat gelr. Ol trre yyny deigini doly apar. u arka
trre uja baglajy (lig. sacrococcygeum dorsale profundum) yzky dik baglaja
meze bolup, birinji uja we binji trre ourgalaryny yzky stnde erler.
Cornua sacralia we cornua coccygea birlediriji dokuma (sindesmoz) arkaly
birleendir. Trre uja bognunda hereket drldir. a adamlarda bu birlemede y
grninde boluk bolup, aallarda has hem gowy bildirr (aratyn hem gwreli,
wagtynda), agny doglu aktynda ujany yza srmge kmek edr.

Ourga stnini kelleanak bilen birlemesi

Kelleanagy ourgalyk bilen birlemesine sk gatnaar: ese ski, at-

lant we okly ourga. Bu skleri arasynda emele gelen bogunlar uly hereketliligi,
berkligi we ylyrymly gurluy bouna hsiyetlenr.
Atlant ese bogny (articulatio atlanto occipitalis). Bu kombinirlenen
(utgayk) bogundyr. ese sknden aakda, uly (ese) deiginden sagda we ep-
de simmetrik erlen iki sany umrygrnli bogunlardan durar. umrygrnli
bogunlary her bir bogun stlerini ese skni umrusy we I boun ourgany
okarky bogun oy emele getirr. Her bogun aratyn bogun torbasynda erler,
bilelikde ki we yzky perdeler bilen berkidilr. ki atlant ese perdesi

151
 (membrana atlanto occipitalis anterior) ese
skni esasy blegi we atlanty ki ayny
okarky gyrasyny arasynda dartylandyr. Yzky
atlant ese perdesi (membrana atlanta occi-
pitalis posterior) uka, k seredende girk, uly
ese deigini yzky arymalawy bilen atlanty
yzky ayny okarky gyrasyny arasynda atar.
Birlemeleri ikisinde hem bir wagty znde
76-njy surat. Okly ourgany hereket frontal we sagittal oklary daynda bolup
dii bilen atlanty birlemesi ger. Frontal oku daynda epmek we azmak
(keseligine kesimi); okardan kellni e we yza egmek (ba atmak). Kadaly
grni agdada epmek 20C, azmak 30C-a bolup bil
1 yzky bogun sti; 2 atlanty
r. Sagittal oku daynda kellni orta yzygy
okarky bogun oy; 3 di
(kesimi); 4 di oy; 5 ki bouna daladyrmak we akynladyrmak he-
bogun sti; 6 atlanty kese reketi bolup ger. Hereketi gerimi 1520C-a
bagaljysy. dedir.
Ortaky atlant okly bogny (articulatio at-
lantoaxialis mediana) (76-njy surat). Bogun okly ourgany diini ki we yzky
bogun stlerinden, atlanty di ojagazyndan we kese baglajyny bogun stnden
emele gelr. Okly ourgany diini bogun sti (facies articularis anterior) atlanty
ki ayny yzky stndki di oy bilen birler. Okly ourgany bogun sti
(facies articularis posterior) atlanty kese baglajysyny (lig. transversum atlan-
tis) ki stndki bogun oy bilen birler. Bu
baglajy okly ourgany diini yzyndan atlanty
da-gapdal massalaryny iki stlerini arasynda
ekilendir.
elelikde, okly ourgany dii den at
lanty ki ayndan, yzdan atlanty kese bag
lajysyndan emele gelen sk fibroz halkasynda
erleip, ol bir wagtda iki bogna hem degili bo-
lup durar. Dii ki we yzky birlemelerini hu-
77-nji surat. Ortaky atlant okly susy boluklary bolar we olary bogun torbalary
bognuny baglajylary; yzdan kler.
grni (atlanty dagapdal
massalaryny deindki frontal
Ortakyatlant okly bogun grni bouna si-
kesimi) lindr ekilli bogun bolup durar. onu in onda
1 ganatgrnli baglajy; 2, 5 die wertikal oku daynda, dii dik okuny ugry
dik fibroz desseler; 3 ese ski; bouna alanma hereketi bolar. Atlanty dii
4 dii depesini baglajysy; daynda kelleanak bilen bilelikde her tarapa 30
6 okly ourga; 7 atlanty kese
40C-a wrlmegi bolup gecr.
baglajysy; 8 atlanty dagapdal
massasy (kesimi). Dagapdal atlant okly bogny (articula-
tio atlantoaxialis lateralis). Sagky we epki da
152
gapdal atlant okly bogunlar bilelikde kombinirlenen bogny dzr. Her bogun
atlanty massalarynda erlesn aaky bogun oy (fovea articularis inferior) we
okly ourgany okarky bogun sti arkaly emele gelr. Sagky we epki atlant
okly bogunlary aratyn bogun torbalary bolar.
Ortaky we dagapdal atlant-okly bogunlary birne baglajylar bilen berkidi-
lendir (77-nji surat).
Dii depesini baglajysy (lig. apicis dentis) tk, ine, uly ese deigini
ki alawyny yzky gyrasy we dii ujuny arasynda ekilipdir. Iki sany ganat
grnli baglajylar (ligg. alaria) bar. Bu baglajylary her biri dii gapdal s-
tnden balanyp, gytaklayn okary we daa gidr, ese skni umrularyny
iki stne birler. Ganatgrnli baglajylar berkligi bouna tapawutlanar.
Hut u baglajylar ortaky atlant okly bogunda kellni saga we epe endenaa
alanmagyny klendirr. Olardan yzda atlanty atanak grnli baglajysy
(lig. cruciforme atlantis) erler. Ol atlanty kese baglajysyndan we dik fibroz
desselerinden (fasciculi longitudinales) emele gelr. Bu desseler atlanty kese
baglajysyndan okary we aak geip, ourga stnini yzky dik baglajysyndan
arylan desseler bolup durar. okarky desse uly ese deigini ki ary-
malawynda, aaky desse okly ourgany bedenini yzky stnde gutarar. Yz-
dan, ourga kanaly tarapyndan ortaky we dagapdal atlant okly bogunlar zlerini
baglajylary bilen bilelikde, gi, berk fibroz gatlak rtji perde (membrana tec-
toria) bilen apylandyr. Bu perde okly ourgany deinde yzky dik baglajysyna
dowam edip, okarda uly ese deigini ki gyrasy arkaly geip, ese skni
esasy blegini iki stnde gutarar.
Sagky we epki dagapdal atlant okly bogunlardaky hereketler ortaky at-
lant okly bognuny hereketi bilen bilelikde amala ayrylar. Ortaky atlant okly
bognuny alanmagy bilen bir wagtda dagapdal bogunlarynda die typmak he-
reketi bolup ger. Okly ourgany dii alanma wagtynda berk baglajylar: lig
apicis dentis, ligg alaria, cruciforme atlantis arkaly adaty agdayny saklaar.

OURGA STNI

Ourga stni ourgalyk (columna vertebralis) z arasynda ourgara sim-

fizler, baglajylar we bogunlary kmegi bilen birleip, olary bir-birine yzygiderli
goulmagyndan emele gelipdir (78-nji surat). Ourga stni okly skeleti emele
getirip, daan iini erine etirr, gwrni maygak oky bolup hyzmat edr,
hem-de d we garyn boluklaryny, anaklygy yzky diwaryny emele getirmge
gatnasar, onda ourga benisi erlesr. Ourga benisi ourga kanalynda (ca-
nalis vertebralis) erler. elelikde, ourgalyk ourga benisini we iki agzalary
zeperlenmeden goramaga gatnaar. Ourgalyk dik agdada kelle, d we garyn
boluklary agzalary in daanjy emele getirr. Ourga stnini kabul edn

153
 agram gji okardan aak artar, onu
in (ourgalary) ony emele getirn
segmentleri legleri stni okarkysy-
na seredende aaky blminde uly bolar.
Ourga stninde 5 blm: boun, ds,
bil, trre we uja sagarylar. Ourga st-
ninde die trre blmi hereketsiz bolup,
onu galan blmleri drli derejeli here-
kete eedir. Stni emele getirn aratyn
ourgalar z arasynda birlesmeleri
hli grnleri bogunlar we znksiz
birlemeleri kmegi arkaly birigr.
Ourgalara birlen muskullary ygryl-
masynda ourga stni a-da onu ary-
ary bleklerini agdayny tgemegi
bolup ger. unlukda, aratyn ourgalar
sk leerlerini iini erine etirr.
Ourga stnini uzynlygy erkek
adamlarda 60 sm-den 75 sm-e, aallarda
60 sm-den 65 sm-e enli aralykda bolup,
78-nji surat. Ourga stni etien adamy bedenini uzynlygyny
a dagapdal grni; b den grni;
I boun blmi; II d blmi; III bil
2/5 blegini dzr. Garrylyk dwrnde
blmi; IV trre blmi; V uja blmi; ourga stnini egremlerini artmagy we
1, 3 boun we bil lordozlary; 2, 4 d we ourgara diskleri ukalmagy netijesinde
trre kifozlary. ourga stnini uzynlygy, takmynan,
5 sm-e enli we ondan kprk kemelr.
Ourga stnini has uly kese legi (1112 sm) trrni esasyny deinde
bolar. Ourgalary ini aakdan okarlygyna kielip, ol XII d ourgany
deinde 5 sm-e dedir. Sora ourga stnini ini kem-kemden artyp,
I ds ourgasyny deinde 8,5 sm-e enli etr, u dede okarky ahyrlary
birlemegi bilen baglanyyklydyr. Sora ene-de ourga stnini inini I boun
ourgasyna enli kielmegi ze ykar. Trrni esasyndan aaklygyna ourga
stnini keseligini kielmegi, dn agramy azalmagy we ony anaklyk
skleri arkaly but sklerini kellelerine geirilmegi bilen baglanyyklydyr.
Ourga stni doly wertikal agdayny saklamaar. Onu sagittal we frontal
tekizliklerde egremleri bar (78-nji surat). Ourga stnini egremi, yza gnkdiri-
lende kifoz, e lordoz, saga a-da epe skolioz diilr. Sagdyn adamlarda
ourga stnini fiziologiki egremleri seljerilr we drli kesel hadysalary zerarly
a-da mekdepde agany partada ndogry oturmagy netijesinde, patologiki egrem-
ler ze ykyp bilr. Aakdaky fiziologiki egremleri: boun we bil lordozlary,
154
d we trre kifozlary, d (a-da aortal) fiziologiki skoliozy tapawutlandyryl
ar. Fiziologiki lordozlar we kifozlar hemielik emele gelmeler bolup durar, aortal
skoliozy hadysalary 1/3-de du gelr, ol IIIIVV d ourgalaryny deinde
sagda uly bolmadyk gberme grninde bolup, u dede aortany d blmini
gemegi bilen ze ykar. D kifozy we bil lordozy aallarda erkeklere seredede
has gowy grnr. Ourga stni egremleri bedeni kese agdaynda biraz a-
zylyar, wertikal agdaynda bildirilr, agyr kler gterilende (goulan g
artdyrylanda) egremler grnetin ulalar. Adamy gwresini dik duruny drli
grnleri ourga stnini egremlerini ytgemegine getirr. Gwrni kki
grninde (kellesi eglen, di goberilen) d kifozy ulalar, boun we bil lordoz
lary kielr. ele hem d kifozyny ulalmagy garrylyk dwrnde ze ykar
(garrylyk kkligi).
Ourga stnini egremlerini emele gelmegi doglandan so balanar. ay
doglan agalarda ourga stni yza tarap gberen a grninde bolar. Haan-
da aga kellesini saklap, oturyp balanda (kellni saklaan, ese muskullaryny
tonusyny tsiri astynda) boun lordozy emele gelr. aga duranda we rn-
de bedenini dik durmaga ugunlamagy sebpli bil lordozy emele gelr. ol
bir wagtda d we trre kifozlaryny ulalmagy bolup ger. elelikde, ourga
stnini egremleri adam bedenini wertikal agdada deagramlylygyny sakla-
mak in kmeki bolup durar.
Egremleri netijesinde ourga stnini maygaklygy artar, rn-
de, bkende we .m. itergileri we sarsgynlary umadar. Ourga stnini
maygaklygy kellni, okarky ahyrlary we gwrni agram gjne
garylyk tsirini grkezr.

Ourgalar we olary birlemeleri rentgen ekilinde

Ourgalygy rentgen ekilende olary bedenlerindki 2 okarky we 2 aaky

burlary tegelenen depeleri grnr. Bil ourgalaryny bedenlerini legleri
uly bolup, gysylmasy gowy grnr. bur grni bolan trrni medanynda
onu ourgara deikleri grnr. Ourgalary arasyndaky diskler ekilde gowy
grnr. Ourgany ay anayk ourgany bedenini ekilini stne dr.
alary kkleri (aajyklary) sri a-da tegelek bolar. Frontal tekizlik bouna
erlen kese sntgiler kesgitlenr. Geri (arka) sntgileri ourgany bedenini
durkunda daman damja grninde seljerilr, olary depeleri aakda erlen
ourgaaralygyny deinde gowy grnr. Ourgany aaky bogun sntgileri
aagyndaky erlen ourgany okarky bogun sntgilerini we onu bedenini
stne goular.
D ourgalarynda gapyrgalary kellelerini we bounjyklaryny durklary
kese sntg dr.
155
 Gapdal rentgen suratynda atlanty ki we yzky alary, atlant ese
bognu, okly ourgany diini we dagapdal atlant-okly bogunlary durklary
gowy grnr.
Geri (arka) we bogun sntgileri bilen ourgalary alaryny sudury gowy
bildirr. Ourgara deikler, a sntgili bogunlaryny rentgen bogun jaryklary
grnr, ourgalygy egremleri kesgitlenr.

Ourga stnini hereketleri

Ourgalar z aralarynda znksiz birlemeleri, simfizleri we bogunlary k-

megi arkaly birler. a sntgili bogunlarynda hereketler klenendir. Stn-
de goy ourgalary bogun sntgilerinden emele gelen kp sanly bogunlary,
ourgara diskleri, ourgalary bedenlerini arasyndaky simfizleri bolmagy drli
grnli hereketleri erine etirmge mmknilik dredr. Ourga stnini he-
reketi, ourgalary arasyndaky shele hereketleri netijesi bolup durar. Bitewi-
likde bu hereketler goulyp, ourga stni hereketleri giilein erine etirmge
mmknilik alar. Ourga stninde skelet muskullaryny tsiri arkaly aakdaky
hereketleri grnleri bolup bilr: epmek we azmak, daladyrmak (sowmak),
akynladyrmak, towlanmak (alanmak) we alawly hereketlerdir. Epmek we az
mak frontal oku daynda bolar. Bu hereketleri gerimi 170245C-a dedir. Ep-
mekde ourgalary bedenleri e egilr, geri sntgileri biri-birinden dalaar.
Ourga stnini ki dik baglajysy gowaar, yzky dik, sary, geriara, geristi
baglajylar dartylyp, hereketi togtadar. azylma wagtynda ourga stni yza egil
r, die ourga stnini azylmagyny klendirn ki dik baglajyny dartyl
masyndan baga, onu hli baglajylary gowaar. Ourgara diskler epilmede we
azylmada z ekillerini tgedr. Ourga stnini epiln tarapynda olary
galylygy kemelr we gary tarapynda artar.
Ourga stninde sagittal oku daynda akynladyrmak we daladyrmak
hereketleri amala ayrylar. Saga we epe eglende hereketi umumy gerimi 165C-a
dedir. Bu hereketler, esasanam, bil blminde bolup ger. Ourga stni ortaky
tekizlikden hasy hem bolsa bir tarapa daladyrylanda garysyndaky tarapynda
erlen sary baglajylary, a sntgili bogunlary torbalaryny we kesara
baglajylary dartylmagy bu hereketi klendirr.
Ourga stnini alanmagy (saga we epe wrmleri) dik oku daynda
bolup ger. Alanmany umumy gerimi 120C-a dedir. Alananda ourgara
diskleri goy mazy bogun kellesini iini erine etirr, ourgara diskleri fib
roz halkalaryny we sary baglajylary dartylmagy bu hereketi togtadar. Ourga
stnini alawly hereketi hem dik oku daynda amala ayrylar. u agdada
daan nokady bil trre bognuny deinde erleip, ourga stnini okarky
156
ahyry bolsa ginilikde erkin here-
ket edip, tegelegi yzar. Ourga
stni alawly hereketinde konusy
ekillendirr
Ourga stnini her blmin-
de (boun, d, bil) hereketleri
gwrmi we ugurlary bir meze
dldir. Ourga stnini boun bl-
mi has hereketli bolup durar, sebbi
ourgara diskleri beyikligi, typma-
ga mmknilik bern a snt-
gili bogunlaryny bogun stlerini
erlemegi tsir edr. Boun bl-
minde epmek 70C, azmak we
alanmak 80C bolmagy mmkin.
Ourga stnini d bl- 79-njy surat. Ourgalary gapyrgalar bilen
mi az hereketliligi, onda ourgara birlemeleri
diskleri uly bolmadyk galylygy, 1 gapyrgany kellejigini hle baglajysy;
2 ki dik (uzabo) baglajy; 3 ourgara disk;
ourgalary alaryny we geri (ar 4 keseara baglajy; 5 gapyrga;
ka) sntgilerini gli aak egil- 6 gapyrgakese baglajy; 7 kese sntgini
megi, a sntgili birlemelerinde gapyrga oy; 8 okarky bogun sntgi;
bogun stlerini frontal erlemegi, 9 okarky gapyrga oy.
ele-de gapyrgalary (gapyrga
ourga bogunlary) birlemeleri bilen baglanyyklydyr. Ourgalygy d blmini
hereketini gerimi epilmede 35C, azylmada 50C, alanmada 20C-a dedir,
daladyrmak we akynladyrmak bolsa rn klidir.
Ourga stnini bil blminde epilme 60C azylma bolsa 45C-a enli bo
lup bilr. Ourgalary bogun sntgilerini birlen stlerini sagittal ugry bo
lany in, alanma we gapdal hereketleri (daladyrmak we akynladyrmak) hem
klenendir.

Gapyrgalary ourga stni bilen birlemeleri

D kapasasyny legleri dem aly hereketlerinde gapyrgalary we d

ourgalary, ele hem gapyrgalar bilen d arasynda hereketli birlemeleri
bolmagy netijesinde tger. Ourgalar bilen gapyrgalar gapyrga- ourga
bogunlary (articulationes costovertebrales) kmegi arkaly birler (79-njy su-
rat). Olara gapyrgany kellejigini bogny we gapyrga kese bogny girr. Ahyrky
XI we XII gapyrgalarda gapyrga-kese bogny bolmaar.
157
 Gapyrgany kellejigini bogny
(art. capitis costae) iki goy d
ourgalary gapyrga ojagazlaryny
(arym ojagazlar) (foveae costales
superior et inferior) bogun stle-
ri we gapyrgany kellejigini bo-
gun sti (facies articularis capitis
costae) arkaly emele gelipdir. Her
bir IIX gapyrgalary kellejiginde
gapyrgany kellejigini bogunii
baglajysy (lig. capitis costae inte-
rarticulare) bar. Ol gapyrgany kel
lejigini kekejinden balanar we
ourgara diskine birleip, okarda
we aakda atan ourgalary bogun
80-nji surat. D kapasasy; den grni stlerini bogun ojagazlara blp,
1 d okarky deigi (aperturasy); 2 dasty gapyrgany kellejigi in bogun
bur; 3 d aaky deigi (aperturasy). stlerini emele getirr. I, XI, XII
gapyrgalary kellejiginde kekele-
ri bolmaar. Olar I, XI, XII ourgalarda erlen bogun stleri bilen birler
we eylelikde, bu bogunlarda gapyrgany kellejigini bogunii baglajysy bol-
maar. Gapyrgany kellejigini bogun torbasy dayndan gapyrgany kellejigini
hle baglayjylary (lig. capitis costae radiatum) bilen berkidilr. Ol gapyrgany
kellejigini ki stnden balanyar. Onu desseleri elpewa grninde araar
we ourgalary ourgara disklerine we bedenlerine birler.
Gapyrga-kese bogny (articulatio costatransversaria) gapyrgany tmmjigi
ni bogun sti ( facies articularis tuberculi costae) ourgany kese sntgisindki
gapyrga oy bilen birlemeginden emele gelr. uka bogun torbasyny gapyrga
kese baglajysy (lig. costatransversarium) berkidr.
Gapyrga ourga bogunlary erine etirn ileri bouna utgayk bogun
bolup, olarda hereket bir wagtda amala ayrylar. Bu bogunlary merkezinden
gen, olar in umumy oku daynda hereket bolup bilr. Gapyrgalary yzky
ahyrlaryny oku daynda alanmagynda, d bilen birlen gapyrgalary ki
ularyny goberilmegi we galdyrylmagy bolup ger.
Gapyrgalar d ski bilen bogunlary we ketirdewk birlemeleri (sinhon-
drozlar) kmegi arkaly birler. I gapyrgany ketirdewgi d bilen gnmel
birleip, sinhondroz emele getirr. IIVII gapyrgalary ketirdewklerini, d bilen
gapyrgalary ki ahyrlaryny ketirdewkleri we d gapyrga gdikleri arkaly
emele gelen d gapyrga bogunlar (articulationes sternocostales) birledirr.
Bu bogunlary bogun torbalary d sk gabygyna gen gapyrgalary
ketirdewklerini gabygyny dowamy bolup durar. D-gapyrga hle bag
158
lajylary (lig. sternocostalia radiata), bogunlary ki we yzky stlerinde bogun
torbasyny berkidrler. D-gapyrga hle baglajylary d sk gabygy bilen
den bitiip, d berk perdesini (membrana sterni) emele getirr. II gapyrga
ny bognunda d gapyrga bogunii baglajysy (lig. sternocostale interarticu-
lare) bolar. alan (VIII, IX, X) gapyrgalary ki ahyrlary d bilen gnden-
gni birlemer. Bu gapyrgalary ketirdewkleri bir-biri bilen, VIII gapyrgany
ketirdewgi okarda erleen VII gapyrgany ketirdewgi bilen birler.
Khalatlarda gapyrgalary ketirdewklerini arasynda ketirdewgara bo
gunlar (articulationes interchondrales) bolar. ele bogunlary bogun torbasy
bolup, ketirdewk gabygy hyzmat edr. Gapyrgalary ki ahyrlary bir-biri bi-
len daky gapyrgara perdni (membrana intercostalis externa) kmegi ar-
kaly birler. Bu perdni smleri okardan aak we oe gnkdirilendir.
Gapyrgalary yzky ahyrlaryny arasynda iki gapyrgara perde (membrana inter-
costalis interna) ekilr, onu smleri okardan aak we yza gnkdirilendir.

D KAPASASY BTEWILIKDE

D kapasasy (compages thoracis, thorax) sk ketirdewk emele gelmesi

bolup, z arasynda drli grnli birlemeleri kmegi arkaly birigip, 12 sany d
ourgalaryndan, 12 jbt gapyrgalardan we dden durar (80-nji surat).
D kapasasy d bolugyny (cavum thoracis) diwaryny skeleti bolup, onda
iki agzalar (rek, kenler, dem aly turbasy trahea, gyzyldek we bagalar)
erler.
Adamda d kapasasy, we yzky ugurlar bouna asylanan, depesi kesilen
ndogry konus grninde bolar.
D kapasasynda 4 sany diwar (ki, yzky we iki gapdal) we 2 sany deik
(okarky we aaky) tapawutlandyrylar.
ki diwary dden we gapyrgalary ketirdewklerinden, yzky diwary d
ourgalaryndan we gapyrgalary yzky ahyrlaryndan, gapdallary gapyrgalardan
emele gelendir. Gapyrgalary bir-birinden gapyrgaralyklarygapyrgara (spatia
intercostalia) ayrar. D kapasasyny okarky deigi- aperturasy (apertura tho-
racis superior) I d ourgasy, birinji gapyrgalary iki gyralary we d sapyny
okarky gyrasy we onda erleen bountyryk gdigi bilen klenendir. okarky
aperturany yzky legi (56 sm) onu kese leginden (1012 sm) 2 esse
kiidir.
D kapasasyny okarky aperturasy e eglendir. Onu ki gyrasy ga
pyrgalary ugruna gr aak goberilip, d bountyryk gdigi, II we III d
ourgalaryny arasyndaky ourgara diski deine gabat gelr.
D kapasasyny aaky aperturasyny (apertura thoracis inferior) yzdan XII
d ourgany bedeni, den d gylygrnli sntgisi, gapdallaryndan
bolsa aaky gapyrgalar kler. Aaky apertura legleri bouna okarka
159
 seredede has uludyr. yzky
legi ortaa 1315 sm-e, has uly
kese legi 2528 sm-e dedir.
Aaky aperturany -gapdal
gyrasy (710 sany gapyrgalary
birlemesinden emele gelen)
gapyrgany ay (arcus costa-
lis) dilip atlandyrylar. Sagky
we epki gapyrga alary gapdal
81-nji surat. D kapasasy; den grni laryndan aaga aylan dasty
1 bogun diski; 2 bogun torbasy; 3 ajygara buruny (angulus infrasternalis)
baglajy; 4 ki dajyk baglajy klerler. Dasty buru depesi
5 gapyrgaajyk baglajy; 6 ajyk; gyly grnli sntgi bilen eme-
7 I gapyrga; 8 d sapy.
le gelip, IX ourgany deinde
erler.
okarky aperturadan dem aly turbasy trahea, gyzyldek, damarlar, nerwler
ger, aaky apertura diafragma bilen apylyp, ondan aorta, gyzyldek, aaky bo
wena geer aly deikleri bar.
D kapasasyny bolugyna arka tarapdan d ourgalary bedenleri ykyp,
gapdallarynda kenleri gapyrga stlerini yzky blmini galtaan erleri -
ken keleri (sulci pulmones) bardyr.
D kapasasyny ekili we legleri hususy tgeme hsietlerine eedir-
ler. Bedeni gurlu grnine baglylykda ds kapasasyny asy, silindr we konus
ekilleri seljerilr. Bedeni brahiomorf grnli adamlarda ds kapasasy konus
ekilli bolar. Aaky blegi okarkydan has gi, dasty bury ktek, gapyrgalar
aaklygyna az eglen, yzky we kese leglerini arasyndaky tapawudy uly dl-
dir. Bedeni dolihomorf grnli adamlarda d kapasasy asy, dimek, den yza
ugur bouna has asylanan, gapyrgalar aaklygyna gli eglen, dasty bur iti-
dir. Bedeni mezomorf grnlide d kapasasy silindr ekilli we grni bouna
asy we konus ekillileri aralyk agdayny eeler. Erkeklere seredede aal
larda ol gysga, has togalak we aaky blmi dardyr. ay doglan agalarda d
kapasasyny yzky legi, kese leginden agdyklyk edr, garrylarda ds
kapasasy muskullary tonusyny peselmegi we gapyrgalary ki ahyrlaryny
goberilmegi netijesinde has asy we uzyn bolup durar.
D kapasasy rn berklige we maygaklyga ee bolar. Bu ketirdewk we
sk segmentlerinden duran maygak gapyrga alaryny bolany indir.
Drli keseller we krler d kapasasyny ekiline tsir edr. Rahit keselin-
de d kapasasy towuk di ekilini alar, dimek, d kapasasyny yzky
legini artanlygy sebpli, d ski e ykar.
fleji saz gurallaryny ulanan sazandalarda, ana flejilerde we .m. d
kapasasy gi we gberek bolar.
160
 D kapasasyny hereketleri
D kapasasyny hereketleri dem aly bilen baglanyyklydyr. Gapyrga-
lar zlerini ki ahyrlary bilen de birlenligi in, dem alnanda gapyrgalar
we d sr. Gapyrgalary ki ahyrlaryny we d okary galmagy dem
alnanda d kapasasyny kese we sagittal ( yzky) leglerini artmagyna,
gapyrgaralyklary gielmegine alyp barar. Bu hem d bolugyny gwrmini
artmagyna getirr. Dem goberilende tersine, d we gapyrgalary ki ahyrlary
aak dr, d kapasasyny yzky legi azalar, gapyrgaralyklar gysylyp,
ds bolugyny gwrmini kielmegine getirr.
Gapyrgalary aak dmegi die gapyrgalary gobern rite muskullary
(D muskullary seret.) ii bolman, gapyrga ketirdewklerini maygaklygy,
d kapasasyny agramy esasynda ze ykar.

OKARKY AHYRY
SKLERINI BIRLEMELERI

okarky ahyry egin guaklygyny bogunlary

okarky ahyry egin guaklygyny bogunlary (articulationes cinguli membri

superiors) ajygy d we pile bilen birledirr.
D ajyk bognuny (articulatio sternoclavicularis) ajygy d ahyryny
bogun sti we d sapyny ajyk gdigi emele getirr (81-nji surat). Bu bogun
stleri gabat gelmer (inkongruent) we ekili bouna asy a-da eer grnl
akynlaar. u bogun stleri arasynda bogun diski (discus articularis) erleip,
bitekizligi aryp, olary bir-birine gabat gelmegine ardam edr. Bogun diski
gyralary bouna torba bilen bitir we bogun bolugyny iki kamera blr. Bo-
gun torbasyny nki we yzky d ajyk baglajylar (lig. sternoclavicularia ante-
rius et posterius) berkidr.
Bu baglajylar bogun torbasyny fibroz perdesine yzdan we nden rlr.
Bognu okarsynda we ds bountyryk gdigini stnde sm desseleri
erleip, olar sagky we epki ajyklary d ahyrlaryny okarky yzky stlerini
birledirr we ajygara baglajyny (lig. interclaviculare) emele getirr. D
ajyk bognuny, ele-de bogundan biraz dada erlen gapyrga ajyk bag
lajysy (lig. costoclaviculare) berkidr. Gysga, gi, rn berk baglajy ajygy
d ahyryny aaky stni I gapyrgany ketirdewk we sk bleklerini okarky
sti bilen birledirr. Hereket hsietine gr d ajyk bogny okly bolup,
hereketleri gwrmini klendirr. Bu bogunda aakdaky hereketler: sagittal
oku daynda ajygy galdyrmak we gobermek; ajygy akromial ahyryny e
11. Sargyt 1665 161
 we yza hereketi wertikal oku daynda
hem-de alaw hereketi bolup bilr.
okarky ahyry egin guaklygyny
hli sklerinden die ajyk gwre ske-
leti bilen birler. onu in ajygy
hereketinde onu bilen birleen pile we
hli erkin ahyr bilelikde sr.
Akromial-ajyk bognuny (articu-
latio acromioclavicularis) ajygy akro-
mial ahyryndaky bogun sti we pilni
akromionyny iki gyrasynda erleen
bogun sti emele getirr (82-nji surat).
82-nji surat. Akromial ajyk bogny, Bogun stlerini ikisi hem az-kem
pilni baglajylary (sagky).
eglip, 1/3 halatda olary arasynda bo-
1 kgrnli akromial bagaljy; 2
trapesiagrnli baglajy; 3 konusgrnli gun diski, (discus articularis) erler
baglajy; 4 ajygy akromial ahyry we khalatlarda onda deik hem bolup
(ujy); 5 kgrnli sntgi; 6 pilni biler. Bogun stlerini egilme tekizligi,
okarky kese baglajysy; 7 pile; 8 bogun gorizontal tekizlik bouna igapdala we
dodagy; 9 bogun ketligini bolugy;
okary gary aylan ktek bur emele ge-
10 igin (akromial) sntgi; 11 akro-
mial ajyk bogny, akromial ajyk tirr. oa baglylykda ajygy gytak
baglajy grnr. kesilen bogun sti pilni akromionyny
bogun stne daanar.
Akromialajyk bognuny ykyklarynda ajygy hakyky okary s
megi unu bilen dndirilr. Bogun torbasyny okardan akromial ajyk
baglajysy (lig. acromioclaviculare) berkidr. hli birlemeleri gli k
grnliajyk baglajysy (lig. coracoclaviculare) berkidip, ol bogundan gap-
dalda erler. Bu baglajy iki desse smden durar, olar pilni k grnli
sntgisini esasyndan balanyp, ajygy akromial ahyryny aaky stndki
trapesiagrnli yzyga we konusgrnli tmmjige birler. Dagapdalda we
nde erleen desse, trapesiagrnsli baglajy (lig. trapezoideum), igapdal-
da we yzynda erlen konusgrnli baglajy (lig. conoideum) adyny alar.
Akromial ajyk bognunda oku daynda hereket bolup bilr, ne olary
gerimi uly bolman, baglajylar bognu hereketini klendirr.
Bu birlemelerden baga, okarky ahyry egin guaklygyny deinde pil
ni drli nokatlaryny birledirn fibroz desseler seljerilr, ne olary bo-
gunlara hi hili dahyly okdur (82-nji surat). Bular pilni hususy baglajylary:
kgrnliakromial baglajy (lig. coracoacromiale) pilni okarky we
aaky kese baglajylary (ligg. transversorum scapulae superius et inferius) bolup
durar.

162
 kgrnliakromial baglajy bur gatlajyk grni bolup, akromiony
ny depesinden we pilni k grnli sntgisini arasynda igin bognuny
stnden gmmez grninde dartylar. Baglajy igin bognuny okardan goraar
we igin daladyrylanda onu hereketini okary ugurda klendirr. Lig. trans-
versum scapulae superius pilni gdigini stnde erleip, deige wrr. Lig.
transversum scapulae inferius pilni yzky stnde erler. Ol akromiony
esasy we pilni bogun ketligini yzky gyrasyny arasynda dartylandyr.

okarky erkin ahyry bogunlary

okarky erkin ahyry bogunlary (articulationes membri superioris libe-
ri) bedeni bu blegini sklerini bir-biri bilen, ele-de okarky ahyry egin
guaklygyny (pilni) birledirr.

IGIN BOGNY

igin bogny (articulatio humeri) igin skni kellesinden we pilni bo-

gun ketliginden emele gelr (83, 84-nji suratlar). igin skni kellesini
bogun sti ar grnli, pilni bogun ketligi asy o grninde bolar. i-
gin skni kellesini sti pilni bogun ketliginden, takmynan, esse uly
bolar. Ol bogun dodagy (labrum glenoi-
dale) bilen doldurylar. Ketirdewk bogun
dodagy kese kesimde burluk grninde
bolar. Bogun ketligini gyrasy boun-
a berkidilip, onu stni, apgydyny we
ulugyny artdyrar, elelikde, igin
bognuny bogun stlerini bir-birine gabat
gelmegini artdyrar.
Bogun torbasy kesilen konus grnli
bolup, onu gysylan blegi (fibroz perde)
bogun dodagyny daky stne we biraz
pilni bogun ketligini gyrasy boun-
a berkidilr. Torbany has gi blegi
igin skni anatomik bounjygyna 83-nji surat. igin bogny, den grni
birler. unlukda, igin skni uly 1 kgrnli igin baglajy;
we kii tm mjikleri bogun bolugyny 2 kgrnli akromial baglajy;
daynda galar, torbasy kpri grninde 3 kgrnlisntgi; 4 pile;
5 bogun torbasy; 6 igin ski;
tmmjigara kei okarky blegini s- 7 egni ikikelleli muskulygyny siri
tnden ger. Bognu torbasy uka we (uzyn kellesi); 8 pileasty muskuly siri;
erkindir. Ol pilni we igni bogun 9 akromial sntgi.

163
 stlerini bir-birinden 3 sm aralyga dalamaga
ardam edr we hereket wagtynda gasynlary
emele getirr. Bogun torbasyny okarky
blegi galan we kgrnli igin bag
layjysyny (lig.coracohumerale) dzr, ol
pilni kgrnli sntgisini daky
gyrasyndan we esasyndan balanyp, igni
anatomik bounjygyny okarky blegine
berkidilr (83-nji surat).
Baglajyny ini 3 sm-e etr, kplen
agdalarda ol gowy sendir. onu aly-da
igin bognuny torbasy akynda erlen
84-nji surat. igin bogny (frontal
muskullary (mm. supraspinatus, infras-
kesim) pinatus subscapularis, teres minor) siir
1 kgrnli sntgi; 2, 5 egni smlerini goulmagyny hasabyna ber-
ikikelleli muskulyny siri (uzyn kidilr. igin bognuny torbasyny sinowi-
kellejigi); 3 bogun ketligini bolugy;
4 bogun torbasy; 6 tmmjigara al perdesi 2 sany hemielik gberek: tm-
sinowial wagina; 7 igin skni mjigara sinowial gylap (vagina sinowialis
kellesi; 8 kgrnliigin baglajy. intertubercularis) we pileasty muskuly
siirasty torbasyny (bursa subtendinea
m.subscapularis) emele getirr. Vagina si-
nowialis intertubercularis barmakgrnli
wrlme ekilli bolup, igni iki kelleli
muskulyny uzyn kellesini sirini rtp,
bogunda igin skni kellesini stnden
ger. Bursa subtendinea m.subscapularis,
pilani kgrnli sntgisini esasynda,
pileasty muskulyny sirini aagynda er
ler.
igin bogny bogun stlerini grni
bouna adaty argrnli bogundyr. Gli
sen baglajylary bolmazlygy bu bogun-
da hereketi gwrmini artmagyna ar-
dam edr we ol bir wagty znde ygy
85-nji surat. igin bognuny rentgen ykyklary sebbi bolup durar. ele-de,
suraty
1 pile geri; 2 pilni akromial
igin bognuny hereketini artmagyna gi
sntgisi; 3 kgrnli sntgi; torba we birlen bogun stlerini legini
4 ajyk; 5 igin ski; 6 uly uly tapawudy kmek berr. Bogunda he-
tmmjik; 7 birinji gapyrga; 8 bogun reketler aakdaky oklary daynda: sagittal
ketligini bolugy; 9 pile; 10 igin
ski. bouna daladyrmak (gorizontal dee
164
enli) we eli akynladyrmak, frontal bouna epmek (eli e galdyrmak) gori-
zontal dee enli we azmak (yza epmek), wertikal bouna, igni bilek we penje
bilen bilelikde ie we daa alamak amala ayrylar. okarky ahyry kese derejeden
okary daladyrmak, igin skni uly tmmjigini kgrnli akromial
baglajysyna daanmagy sebpli hereket togtadylar. igin bognunda alanma he-
reketi (circumductio) hem bolup bilr.
okarky ahyry hereketi egni deinden okarda, d-ajyk bognunda pile
erkin ahyr bilen okary galdyrylanda amala ayrylar.
igin bognuny rentgen barlagy ahyry gwr uzan yzky sudurynda geiril
r, igin skni kellesi, pilni bogun ketligi we igin bognuny rentgen
yy gowy grnyr (85-nji surat). Bogun yy igin skni kellesini we pilni
bogun ketligini arasynda a grninde bolan agty zolakdyr. Kadaly agda-
da kellesini aaky igapdal blegi pilani bogun ketligine gabat gelr we bu
ketligi aaky gyrasyndan okarda erler.

Tirsek bogny

Tirsek bogny (articulatio cubiti) sk, agny igin, tirsek we bilek

sklerini arasynda bogun: igin-tirsek, igin-bilek we proksimal bilek-tir-
sek emele getirip, umumy bir bogun torbasynda erler (8687-nji suratlar).
unlukda, tirsek bogny zni gurluy bouna, ylyrymly bogunlara degilidir.
igin tirsek bogny (articulatio humeroulnaris) igin skni tonu-
gy we tirsek skni tonuk gdigi bilen birlemesinden emele gelr. Bogun
stlerini ekiline gr, tonukgrnli bogundyr. Tonukdaky oulan er, onu
orta yzygyndan biraz gyaran bur bolup, burulma hereketine ardam edr.
igin bilek bogny (articulatio humeroradialis) igni kellejigi we bilek
skni kellesini oy bilen birlemesi bolup durar; onu ekili argrnlidir.
Proksimal bilek tirsek bogny (articulatio radioulnaris proximalis) silindr
grnli bogun bolup, bilek skni bogun alawy (circumferentia articularis ra-
dii) we tirsek skni bilek gdigi (incisura radialis ulnae) bilen birlemeginden
emele gelendir.
Tirsek bognuny bogun torbasy bogun in umumy bolup, otnositel ag-
dada erkin, ne gowak dartylandyr. igin skne torba birleip, hatda onu
t we tirsek olary bogun bolugyny iinde galar. Torbany ne we yzyna
seredende, gapdallary has galydyr. Tirsek sntgisini ouny deinde ol u-
kadyr. Torbany bu blegi has gowak eri hasaplanar. Tirsek bognuny bogun
torbasy sany baglajy bilen berkidilendir. Bognu gapdallaryndan torba berk
sowa (kollateral) baglajylar goular. Tirsek kollateral baglajy (lig. kollaterale
ulnare) igni igapdal umrystni esasyndan balanyp, aaklygyna elpewa

165
 86-njy surat. Tirsek bogny;
den grni
1 bogun torbasy; 2 tirsek kollateral baglajy;
3 gyyk horda; 4 tirsek ski; 5 bilek ski;
6 egni ikikelleli muskulyny siri (kesilen);
7 bilegi halka baglajysy; 8 bilek kollateral
baglajy; 9 igin ski.
87-nji surat. Tirsek bogny
(sagittal kesimi)
1 igin ski; 2 bogun bolugy;
3 bogun torbasy; 4 tirsek sntgi; 5
tirsek ski; 6 bilek ski; 7 t sntgi;
8 bogun ketirdewgi; 9 igin skni
tonugy.

ekilli gielip, tirsek skni tonuk gdigini igapdal gyrasyna birler. Bi-
lek kollateral baglajy (lig. collaterale radiale) galy, berk bolup, igin skni
dagapdal umrystnden balanar. Bilek skni kellesine geip, ki we yzky
dess blnr. ki desse den geip, yzky bolsa bilek skni bounjygyny
yzyndan ony halka grninde gurap alar. ki desse tirsek skni tonuk
gdigini daky gyrasyna berkidilr, yzky desse bilek skni halka bag
lajysyna (lig. annulare radii) wrlr. Ahyrky a grninde egrelen fibroz
smleri dessesi, bilek skni bounjygyny gurap, tirsek skni bilek g
digini ki we yzky gyralaryna birleyr. Tirsek skni bilek gdigini distal
gyrasy bilen bilegi bounjygyny birledirn sm desseleri inedrdl bag
lajysy (lig. quadratum) adyny alar.
elelikde, bilek skni bounjygyny halka baglajy guraar we ony tirsek
skni dagapdal stnde saklaar.
166
 Tirsek bognunda frontal oku we bilek
skni uzabouna gen oky bouna dik
oku daynda hereketler bolup bilr. Frontal
ok igin skni tonugyny okuna gabat gel
r. Tirsek bognunda frontal oku daynda bi-
legi epmek we azmak mmkindir. unlukda,
tirsek skni tonuk gdigi igin skni
tonugyny daynda hereket edr. Onu bi-
len bilelikde igin skni umry kellejiginde
typyp, bilek ski hem hereket edr. Tonukda
keleri we tonuk gdiginde kekeji bolma-
gy, tonugy kese okuna kbir bur esasynda
erlemegi netijesinde, epilmede tirsek bog-
nunda bilegi igapdal (medial) tarapa biraz
gyarmagy bolup geyr (eli penjesi igin bog-
nuna goulman, de sr). ele hem mua
igni dik okuna seredende tonugy okuny
gyyk agday ardam edr. Tirsek bognun-
da doly epilme we azylma 170C tweregi
dzr. azylma okary derej etende tirsek
sntgisi igin skni sntgi ouna direlr
we igin bilen bilek bir yzykda erler. Tir-
sek sntgisini legi kii bolan agdaynda 88-nji surat. Bilek sklerini bir
we baglajylaryny gowaklygy in tirsek lemeleri (sagky); den grni
bognunda aa azylma bolup bilr (kplen, 1 tirsek ski; 2 tirsek skni
agalarda we aallarda du gelr). bizgrnli sntgisi; 3 bogun
diski; 4 bilek skni bizgrnli
Proksimal bilek tirsek bognunda bilek sntgisi; 5 bilegi skara perdesi;
skni dik okuny daynda we onu bilen bir- 6 bilek ski; 7 egni ikikelleli
likde penjni hem alanmagy amala ayrylar. muskulyny siri; 8 bilegi halka
Hereket proksimal we distal bilek- tirsek bogun- baglajysy.
larynda bir wagtda bolup ger.
Tirsek bognuny rentgen ekilini gni sudurynda igin skni bogun sti
egrelen yzyk grninde bolup, umry kellejigini we tonugy sekillerine gabat
gelr. igin tirsek we igin bilek bogunlaryndaky rentgen bogun yy egrem
bugram grnli bolup, agty zolagy galylygy 23 mm-e dedir. Oa adybir
sk tirsek sntgisini klegesi dr we proksimal bilek tirsek bognuny
bogun yy grnyr. Gapdal sudurynda, bilek igin bilen 90C de bolan bur eme-
le getirende, tirsek bognuny bogun yyny yzygyny igin skni umrusy,
beleki tarapyndan tirsegi tonuk gdigi we tirsek skni t sntgisi we
bilek skni kellesi klendirr.

167
 Bilek sklerini birlemeleri

Aaky (distal) bilek tirsek bogny (articulatio radioulnaris distalis) tirsek

skni kellesini bogun alawy (circumferentia articularis) we bilek skni
tirsek gdigi (incisura ulnaris radii) bilen birlemeginden emele gelr. Bilek s
kni tirsek gdigi we tirsek skni bizgrnli sntgisini arasynda bur
luk fibroz gatlak grninde bogun diski (discus articularis) erler. Ol distal
bilek tirsek bognuny bilek goar bognundan aryp, tirsek skni kellesi in
zboluly bogun oy bolar. Distal bilek tirsek bognuny torbasy erkin we bogun
stlerini we bogun diskini gyralary bouna berkidilr. Bogun haltasyny prok-
simal ugra gberegi bilek sklerini arasyndaky halta ekilli ulugy (recessus
sacciformis) emele getirr.
Proksimal we distal bilek tirsek bogunlary bilelikde utgayk silindr grnli
bogny emele getirr. Olardaky hereket bilek we tirsek sklerini kellesinden ge
n uzyn oku daynda amala ayrylar. Bu bogunlarda bilek ski tirsek s
kni dayndan alanar. unlukda, bilek skni proksimal epifizi duran erinde
wrlr, agny onu kellesi bilek gdigini anynda bilek skni halka bag
lajysy bilen saklanar. Bilek skni distal epifizi bilek skni bogun alawy
bouna typyp, hereketsiz tirsek skni kellesini daynda ay yzar. Bilek
skni penje ski bilen birlenligi in alanyp, penje hem wrlr. Egerde
bilek skni alanmasy iine (pronatio) bolsa, onda ol den tirsek skni ke-
sip ger, penje bolsa aa sti bilen ie we yza wrlr, baam barmak igapdala
gnkdirilr. Daa alanmada (supinatio) bilek ski dagapdal agday eeler,
penje aa bilen e wrlr, baam barmak dagapdal agdada galar.
Bilegi bilek-tirsek bognunda (supinasia, pronasia) hereketini maksimal
gerimi 180C-a (ortaca 140C) etr. Bilek skleri zlerini distal blminde
goar skleri bilen birleip, bilek goar bognuny emele getiryr.

Bilek goar bogny we penje sklerini birlemeleri

Bilek goar bognuny (articulatio radiocarpea) bilek skni goar bogun
sti, igapdal tarapyndan bogun diski (discus articularis) we goary birinji (prok-
simal) hataryny gaykgrnli, aryma, gyraly sklerini okarky (prok
simal) stleri emele getirr (89-njy surat).
Goar skleri bir tarapdan bilek, beleki tarapdan aa sklerini arasynda
erleip, baglajy zynjyry esasy iini erine etirr hem-de okarky ahyry wa-
jyp blmi bolup duran penjni ylyrymly gurluly drli hereketlerini pjn
edr. Olar birne: bilek goar, goarara, orta goar we goar aa bogunlaryny
dzmine girr.
168
 Bilek goar bogny zni gurluy boun-
a ylyrymly, bogun stlerini grni ellips
ekilli bolup, iki: frontal we sagittal oklarda he-
reketlenr. Bogun torbasy uka bolsa-da, yz-
dan, birlen skleri bogun stlerini gyra-
lary bouna berkler. Bogun torbasyny bilek
tarapyndan, bilek skni bizgrnli sntgi-
sinden gaykgrnli ske enli gen goar-
bilek kollateral baglajysy (lig. collaterale
carpi radiale) berkidr (90-njy surat).
Tirsek tarapynda erlen goar-tirsek
kollateral baglajysy (lig. collaterale carpi ul-
nare), bir tarapyndan tirsek skni bizgrnli
sntgisi, beleki tarapyndan gyraly we
nohutgrnli skleri arasynda ekilr. Bilek 89-njy surat. Penjni bogunlary
goar bognuny aa we arka stlerinde olara we baglajylary (ep bilek goar
layk aa we arka bilek goar baglajylary bognuny we goar sklerini
bogunlary frontal kesimi, arym
(lig. radiocarpeum palmare et lig. radiocarpeum shema); nden grni
dorsale) erler. Aa bilek goar baglajysy
1 bilek ski; 2 bilekgoar
bilek skni bogun stni ki gyrasyndan bogny; 3 bilekgoar kollateral
balanyp, aratyn desseler grninde goary baglajy; 4 ortagoar bogny;
birinji hataryndaky sklere we ikinji (distal) 5 goarara bogun; 6 goaraa
hatardan kellejikli ske birler. Arka bilek bogny; 7 aara bogun; 8 aara
skara baglajylar; 9 nohutgrnli
goar baglajysy bilek sknden goary die sk bogny; 10 goartirsek
birinji hatar sklerine barar. kollateral baglajy; 11 bilektirsek
Orta goar bogny (articulatio mediocar- distal bogny; 12 bogun diski; 13
pea) goary birinji we ikinji hatar sklerini tirsek ski.
arasynda erler we funksional tadan bilek
goar bogny bilen baglanyyklydyr. Bu bognu ylyrymly ekilli stleri bolup, bogun
yy S grnindedir. elelikde, bognu iki kellejigi bolup, biri gaykgrnli
sknden, ikinjisi kellejikli we gayrakly snklerden emele gelr. Birinjisi
trapesia ski we trapesiagrnli sk, ikinjisi gyraly, aryma we gayk
grnli skler bilen birler. Orta goar bognuny torbasy otnositel agdada
erkin we arka tarapyndan has ukadyr. Orta goar bognuny bolugy goary bi-
rinji we ikinji hatarlaryny emele getirn skleri arasyna dowam edr, dimek,
goarara bogunlary bolugy bilen birler.
Goarara bogunlary (articulationes intercarpea) goary ary-ary sk
lerini arasynda erler. Olar birlen skleri bir-birine zlenn stlerin-
den emele gelr.

169
 Ortagoar we goarara bogunlar aa we arka baglajylary bilen berkledirilen
dir. Aa stnde erlen goary hle baglayjysy (lig. carpi radiatum)
sm desseleri grninde kellejikli skden balanyp, akynynda erlen
sklere dargaar. u erde ele-de goarara aa baglajylar (ligg. intercar-
pea palmaria), arkasynda goarara arka baglajylar (ligg. intercarpea dorsalia)
erler. Olar, kplen, kese ugur bouna bir skden belek ger. ele-
de goary ary-ary skleri z arasynda bogunii baglajylar bilen birleendir.
Bular goary arasyndaky skara baglajylardyr (ligg. intercarpea interossea).
Goarara bognuna ele-de nohutgrnli we gyraly sk arasyndaky bo-
gun nohutgrnli sk bogny (articulatio ossis pisiformis) girip, ol nohut
gayrak baglajysy (lig. pisohamatum) we nohut aa baglajysy (lig. piso-
metacarpeum) IVV aa sklerini esasynda gutaryp berkidr. Iki baglajy hem
penjni tirsek epijisini sirini dowamy bolup durar.
Goar-aa bogunlaryny (articulationes carpometacarpeae) goary ikinji ha
tar sklerini aaky bogun stleri we aa sklerini esaslaryny stleri emele
getirr. Penjni baam barmagyny goar aa bogny (articulatio carpo-

90-njy surat. Penjni bogunlary we bagla

jylary; nden grni
1 bilek tirsek aaky (distal) bogun; 2 goar
tirsek kollateral baglajy; 3 nohutgrnli
gayrak baglajy; 4 nohut aa baglajy;
5 gayrakly sk gayragy; 6 aany
goar aa baglajysy; 7 aara bogunlary aa
baglajylary; 8 u kese aara baglajylar; 9 aa
falang bogny (kesilen); 10 penjni barmagyny
fibroz gylaby (kesilen); 11 falangara bogunlar
(kesilen); 12 barmagy u azyjy muskulyny
siri; 13 barmagy zle azyjy muskulyny
siri; 14 kollateral baglajylar;
15 penjnibaam barmagyny goar aa bogny;
16 kellejikli sk; 17 goary hle baglajysy;
18 goar, bilek kollateral baglajy; 19 aa bilek
goar baglajy; 20 aryma sk; 21 bilek
ski; 22 bilegi skara perdesi;
23 tirsek ski.

170
metacarpe pollicis) grni bouna beleki bogunlardan tapawutlylykda, adaty
eer grnli bolup, galan articulationes carpometacarpeae IIV bogunlar bolsa te-
kizdirler.
Articulatio carpometacarpe pollicis beleki goar aa bogunlaryndan tu
tulayn ary erler, we uly hereketliligi bilen tapawutlanar. Gi bogun torbasy
we eer grnli sti bu bogundaky hereketleri iki oku daynda amala ayrar:
sagittal ok I aa skni esasyndan, frontal ok bolsa trapesia sk stnden
ger. Frontal ok adybir tekizlige kbir bur esasynda erleendir. Onu daynda
baam barmagy aa ski bilen bilelikde epilmesi we azylmasy bolup ger.
Oku kese atmaanlygy sebpli, baam barmak epilende aa tarap sr, bele-
ki barmaklara gary goular, oppositio baam barmagy gapma-gary goul-
magy. Baam barmagy tersine hereketi repositio, barmagy nki agdayna
gelmegi. Sagittal oku dayndaky hereket baam barmagy sem (II) barmaga
tarap akynladyrmak we daladyrmak. ele hem bu bogunda iki oku daynda
bilelikdki hereketini netijesinde alanma hereketi bolup bilr.
IIV articulationes carpometacarpea goary ikinji hatar sklerini bogun
stleri IIV aa sklerini esaslary bilen birlemeginden emele gelr. Olary
umumy bogun yy dwlen kese yzyk grninde bolyar. Bogun torbasy uka,
hli 4 bogun n umumy bolup, berk ekilendir, bogun bolugy bolsa orta goar
we goarara bogunlary boluklary bilen birleendir. Torbany arka we aa tarap
laryndan berk baglajylar arka goar aa baglajylar (ligg. carpometacarpea
dorsalia) we aany goar aa baglajysy (ligg. carpometacarpea palmaria)
berkidr.
Aara bogunlar (articulationes intermetacarpeae) IIV aa sklerini esas
laryny bir-birine gabat geln stlerinden emele gelr. Bu bogunlary torbasy
goar aa bogunlaryny (articulationes carpometacarpeae) torbasy bilen umu-
my bolup, arka we aa baglajylary (ligg. metacarpeae dorsalis et palmaria) bi-
len berkidilip, olar keseligine geip, akyn erlen aa sklerini birledirr.
ele hem skara aa baglajylary (ligg. metacarpea interossea) bognu iinde
erleip, aa sklerini bir-birine zlenen stlerini birledirr.
Penjni hereketlerinde bilek goar, orta goar, goar aa bogunlary,
ele hem goarara we aara bogunlar gatnaar. Bu bogunlary hlisi bir ii e-
rine etirrler, onu in lukmanlar khalatda olary penje bogunlary diip at-
landyrarlar. Penjni hereketlerini umumy gwrmi u bogunlary hlisini
hereketlerini jemidir. Articulatio radiocarpea ellips ekilli bogun bolup, onda sa-
gittal we frontal oklary daynda hereketler bolup bilr. Frontal oku daynda
epilme we azylma, sagittal oku daynda penjni daladyrmak we getirmek bol
ar. Articulatio mediocarpea bu bogunlary ikisi hem bitewi ar ekilli bolsa-da,
bogun stlerini ndogry ekili netijesinde tonuk grnli bogny atladar. Bu bo-

171

91-nji surat. Sagky penjni
bogunlaryny we sklerini rentgen
suraty
1 bilek ski; 2 bilek skni
bizgrnli sntgisi; 3 gaykgrnli
sk; 4 trapesia ski; 5 trape-
siagrnli sk; 6 I aa ski;
7 sesamo ski; 8 baam barmagy
proksimal falangy; 9 baam barnagy
distal falangy; 10 proksimal falang; 11
ortaky falang; 12 dyrnak (distal) falang;
13 V aa ski; 14 gayrakly sk
gayragy; 15 kellejikli sk; 16
gayrakly sk; 17 nohutgrnli sk;
18 gyraly sk; 19 aryma sk;
20 tirsek skni bizgrnli sntgisi;
21 tirsek ski.
gunda die frontal oku daynda epmek we
azmak hereketi bolup bilr. Bilek goar
we goarara bogunlarda (artt. radiocarpea et
mediocarpea) bir wagtda hereketi gwrmi
epilmede 7580C-a, azylmada 45C-a
gola, daladyrmakda 1520C-a, getirmede
3040C-a dedir. Bu bogunlarda alanma
hereketi sagittal we frontal oklary daynda
yzygiderli hereketleri netijesinde bolup
durar. unlukda penjni barmaklaryny
ulary tegelegi yzar.
Articulationes carpometacarpea az he-
reketli asy bogunlar bolup, berk we gaty e-
kilen baglajylar bilen berkidilr. Goarara
we aara bogunlarynda okarda agzalan he-
reketlerde skleri bir-birine gr uly bol-
madyk typma hereketi bolar. Goary ikin-
ji hatar skleri z arasynda we drt sany
(IIV) aa skleri bilen berk birleip, me-
haniki tarapdan penjni gaty esasyny
dzr. Goar bogunlaryny hli hereket-
lerinde kellejikli sk kellejigini mer-
kez diip hasap etmek mmkin, unlukda
goary proksimal hatar skleri meniski
ornuny tutar.
Aa falang bogunlary (articulati-
ones metacarpophalangeae) aa skleri
ni kellejiklerini bogun stlerini we
proksimal falanglaryny esaslaryny emele
getirr. Kellejiklerini bogun stleri to-
galak grnli, proksimal falanglary bo-
gun ketlikleri bolsa ellips grnlidir.
Bogun haltalary erkin we gapdallary sowa
(kollateral) baglajylar (ligg. collateralia)
bilen berkidilr. Torba aa tarapyndan aa
baglajylaryny (ligg. palmaria) sm
desselerini hasabyna galaar. Ondan
baga-da IIV barmaklary aa falang
bogunlary aa sklerini kellejiklerini
172
arasynda keseligine gen smler bilen berkidilip, u kese aa baglajylary
(ligg. metacarpea transversa profunda) adyny alar.
Aa falang bogunlarynda iki oku daynda hereketler bolup bilr. Frontal
oku daynda epilme we azylma hereketleri amala ayrylyp, hereketi gwrmi
90C-a dedir. Sagittal oku daynda barmaklary daladyrmak we akynladyrmak
(bir barmagy hereketini umumy gwrmi 4550C) amala ayrylar. ele-de,
bu bogunlarda alaw hereketleri bolup bilr.
Penjni falangara bogunlary (articulationes interphalangeae manus) go
y falanglary kellejigi we esasy arkaly emele gelendir. Bu bogunlary gurluy
birmeze we bogun stlerini grni bouna adaty tonuk grnli bogunlar
bolup durar. Her bognu torbasy erkin bolup, gapdallaryndan dagapdal (kolla-
teral) baglajylar (ligg. kollaterale) berkidr. Aa stnden ol, aa baglajylary
(ligg. palmaria) hasabyna galaar. Bu bogunlarda die frontal oku daynda ep-
mek we azmak hereketleri bolup bilr (hereketi umumy gerimi 90C-a gola).

Penje bogunlaryny rentgenanatomiasy

Penjni rentgen barlagynda birlen skleri we hli bogunlary rentgen
bogun ylary gowy grnr (91-nji surat). Bilek goar bognu igapdal (medi-
al) gyrasynda rentgen bogun yy bilek skni kellesindki bogun diskini rent-
gen hleleri in durulygyny hasabyna gielendir. Die nohut grnli sk
gyraly sk stne dr, goary galan skleri aratyn grnp, olary
arasyndaky bogun ylary gowy bildirr. Aa falang, falangara bogunlaryny
rentgen bogun ylaryny gberip duran tarapy distal ugra ugrukdyrylandyr.

AAKY AHYRY SKLERINI BIRLEMELERI

Aaky ahyry guaklygyny bogunlary

Aaky ahyry guaklygyny bogunlary (articulationes cinguli membri infe-
rioris) anaklyk sklerini bir-biri we trre bilen birlemeginden emele gelendir
(92-nji surat).
anaklyk skleri yzdan trre bilen jbt trre anba bogunlary arkaly
birleip, den gasyk simfizini emele getirr.
Trre anba bogny sagky we epki (articulatio sacroiliaca) anaklyk
skni we trrni gulak grnli bogun stlerini birlemelerinden emele gel
r. Trrni gulak grnli stnde, anaklyk skni adybir stne sereden-
de, bogun ketirdewgini galylygy uludyr. Bogun torbasy gli dartylyp, rn
berkdir. Ol trrni we anaklyk sklerini sk gabygyny we bogny berkidip
duran baglajylary bilen bitir. Bogun torbasy den kese we gyyk ugur-

173
 lary bolan ki trre anba
(wentral) baglajylary (ligg. sac
roiliaca ventralia) bilen berkidilr.
Olar uka torba bilen bitiendir.
Bognu yzky stnde skara tr-
re anba baglajylary (ligg.
sacroiliaca interossea) we arka
trre anba baglajylary (ligg.
sacroiliaca dorsalia) erler (93-
nji surat). Skara baglajylar trre
anba bogunlarynda i berk bag
lajylar bolup durar. Olar bogun
torbasyny yzky sti bilen bitiip,
92-nji surat. anaklygy we anaklyk but trre we anba bdr-sdrligini
bognuny baglajylary; den grni arasyndaky dar jarygy dolduryp,
1 IV bil ourgasy; 2 ki dik baglajy; 3
anba bil baglajy; 4 gasyk baglajy; 5 bogun
ol ere birler. Ligg. sacroilia-
torbasy; 6 anba but baglajy; 7 apyjy ca dorsale okarky we aaky yzky
perde; 8 gasyk simfizi; 9 gasygy agrnli anba gerilerinden balanar we
baglajysy; 10 okarky gasyk baglajysy; 11 trrni gapdal kekejine birler.
uly alawa; 12 ki okarky anba geri; Olar yzdan trre anba skara
13 trre anba ki (wentral) baglajy.
baglajylaryny rtr.
Iki aaky bil ourgalary gapdal sntgilerinden anba skni kekejine we
onu bdr-sdrligine anba bil baglajysy (lig. iliolumbale) gadar. Bogun
stlerini grni bouna trre anba bogny asy (tekiz) bogunlara degilidir,
ne onda berk baglajylary bolanlygy we birlen stleri gabat gelnligi in
onda hereket okdur.
Gasyk simfizi (symphisis pubica). Simfiz gasyk sklerini zara birledirip,
birlemeleri gei grnine (arym bogun) girr. Gasyk sklerini bir-birine
zlenen simfiz stleri ketirdewk bilen rtlip, gasygara disk (discus interpubi-
cus) arkaly bitir. Kplen halatda ketirdewgi iinde sagittal tekizlik bouna
jaryk grnli boluk erler. Gasyk simfizi iki baglajy bilen berkleip, olardan
biri okarky gasyk baglajysy (ligamentum pubicum superius) simfizi okar-
synda erler we gasyk sklerini birledirip, keseligine gen ogyn sym
desseleri bolup durar. Belekisi gasygy a grnli baglajysy (lig. arcua-
tum pubis) ini 10 mm-e enli fibroz gatlak grninde bolar we aakdan simfi-
ze anayp, sagky we epki gasyk sklerini aaky ahalary arkaly emele gelen
gasygasty buru (angulus subpibicus) depesini eeler. Bu buru depesi o-
kary gnkdirilip, gasygy a grnli baglajysy bilen klenendir. Gasygasty
bur erkeklere seredende aallarda has gi, onu depesi has tegelenen, ony klp
duran gasyk skni aaky ahalary gasyk ayny (arcus pubis) emele getirr.
174
 Skleri hli birlemelerini iinde gasyk
simfizini gurluynda has ady tapawut-
lanan jyns aratynlyklary bolar. Aallarda
bu birlemni beikligi bouna pes we galy
gasygara diskini saklaar. Gasyk simfizinde az-
kem hereketler die aallarda aga dogrulanda
bolup bilr.
anaklyk skleri hem trre bilen
baglajylary kmegi arkaly birler, trre-
anba bognundan kesgitli aralykda erlen
trre tmmi baglajy (lig. sacrotubera-
le) otyrer skni tmmsinden balanyp,
elpewa ekilli gielip, trrni we ujany
dagapdal gyralaryna birler. okarda bu
baglajyny symlerini bir blegi trre
anba arka (dorzal) baglajyny dessele-
rine ger we ahyrky bilen bilelikde aaky
yzky anba gerine birler. Trre tmmi 93-nji surat. anaklygy sag
baglajysyny e we aaklygyna dowamy arymyny baglajylary;
yzdan grni
onu orak grnli sntgisi (processus fal- 1 IV bil ourgany kese sntgisi;
ciformis) bolup, otyrer skni ahasyna 2 anba bil baglajy; 3 yzky
berkidilr. Trre geri baglajysy (lig. sa- okarky anba geri; 4 anba
crospinale) trre tmmi baglajysyndan de skni ganaty; 5 anba kekeji;
we okarda erler. Ol otyrer gerinden 6 trre anba ki (wentral)
balanyar we aakda trrni dagapdal ble- baglajy (blegi); 7 uly otyrer
deigi; 8 trre geri baglajy; 9
ginde we ujany gapdal stnde gutarar. kii otyrer deik; 10 trretmmi
Trre anaklyk snklerini arasynda pah- baglajy; 11 otyrer tmmsi;
na grninde erleip, trre anaklyk hal 12 trre tmmi baglajysyny
kasyny aary bolup, trre anba bogun- orakgrnli sntgisi; 13 uja ski;
larynda gwrni agram gji trrni esasyny 14 zle trre uja arka (dorzal)
aak we e srip bilmer, olar trre baglajy; 15 dagapdal trre uja
baglajy; 16 yzky trre deigi; 17,
anba skara baglajylar (ligg. sacroiliaca 18 trre anba yzky (dorzal)
interossea) trre tmmi we trre geri bag baglajylary; 19 geriara baglajy;
lajylar bilen bilelikde berk berkidilendir. 20 V bil ourgany geri sntgisi.

anaklyk btewilikde
anaklyk skleri we trre, trre anba bogunlary we gasyk simfizini
kmegi arkaly birleip, anaklygy (pelvis) emele getirr (92-nji surat).
anaklyk sk halkasy bolup, onu iinde iki agzalary saklaan bolugy
erler. ele-de anaklyk sklerini kmegi arkaly gwrni aaky erkin
175
94-nji surat. Erkek (a) we aal (b) anaklygy. Uly anaklygy we kii anaklygy girelgesini
leglerini yzyklary grkezilen
1 anba skni ganatlaryny arasyndaky aralyk; 2 kese diametr; 3 anba gerilerini
arasyndaky aralyk; 4 hakyky konugata; 5 gyyk diametr.

ahyrlar bilen birlemesi bolar. anaklygy iki: okarky we aaky blege blrler.
okarky blegi uly anaklyk (pelvis major) aakysy kii anaklyk (pelvis mi-
nor). Uly anaklygy kiisinden trrni ykyp duran eri-burny, (promontorium),
anba sklerini a grnli yzygy (linea arcuata), gasyk sklerini keke
leri (pecten ossis pubis) we gasyk simfizini okarky gyrasy arkaly emele gelen
arak yzyk (linea terminalis) ayrar.
Uly anaklyk yzdan V bil ourgany
bedeni, gapdallaryndan anba skni
ganatlary bilen klenr. den uly
anaklygy sk diwary bolmaar. Uly
anaklygy bolugy garyn bolugyny
aaky blegi bolup durar.
Kii anaklyk aaklygyna gysylan
sk kanaly (bolugy) grinde bolar.
Bu kanaly okarky deigi anaklygy
okarky aperturasy (apertura pelvis su
perior) kii anaklygy girelgesi bolup,
arak yzygy bilen klenendir. Kii
anaklygy ykalgasy anaklygy
aaky deigi (apertura pelvis inferior)
yzdan uja, gapdallaryndan trre tmmi
95-nji surat. Aal anaklygyny
leglerini yzyklary (sagittal kesimi)
baglajylar, otyrer skni ahalary,
1 anatomiki konugata; 2 hakyky gasyk sklerini aaky ahalary, den
(ginekologik) konugata; 3 gni legi bolsa gasyk simfizi bilen klenr. Kii
(anaklykdan ykalga); 4 diagonal anaklyk bolugyny yzky diwaryny
konugata; 60 C anaklygy egilme bury. trrni anaklyk sti we ujany ki sti

176
emele getirr. ki diwary gasyk sklerini
aaky we okarky ahalary we gasyk simfi-
zi bolup durar. Gapdallaryndan kii anak
lyk bolugyny anaklyk sklerini arak
yzygyndan aakdaky iki stleri, trre uja
we trre geri baglajylary arkaly klendiril
r. Bu erde erlen apylan deik anak
lyk skni hususy baglajysy bolan fibroz
gatlak apyjy perde (membrana obturatoria)
bilen rtlendir. apyjy perde apylan keden
ayrylyp geip, deik emele getirr, ondan kii
96-njy surat. Sagky anaklyk but
anaklyk bolugyndan buda damarlar we nerw bognuny baglajylary
ler ger. 1 anba keke torbasyny
ele-de kii anaklygy gapdal diwarynda erlen eri; 2 bogun torbasyny
uka blegi; 3 gasyk but baglajy;
uly we kii otyrer deikleri erler. Uly apyjy perde; 5 otyrer tmmsi;
otyrer deigi (foramen ischiadicum majus) tr- 6 alawajara yzyk; 7 anba
re geri baglajysy we uly otyrer gdigi bilen but baglajy.
klenendir. Kii otyrer deigi (foramen isc-
hiadicum minus) trre tmmi we trre geri
baglajylary we kii otyrer gdigini emele ge-
tirr. Bu deikler arkaly anaklyk bolugyndan
otyrer sebitine muskullar, damarlar we nerwler
ger. Gasyk simfizini kmegi arkaly birleen
gasyk sklerini aaky ahalary anaklyk hal-
kasyny den apar.
Adam bedenini wertikal agdaynda a
naklygy okarky deigi (apertura pelvis su-
perior) kese tekizlikde erlemn, e we aak
eglip, iti bur emele getirr. Bu bur aallar-
da 5560C-a, erkeklerde 5055C-a dedir.
97-nji surat. anaklyk sklerini
anaklygy egilmesi ol bir adamda onu ag- birlemeleri we sagky anaklyk
dayna gr (bedeni erkin dik agdaynda, but bogny (bogun torbasy
harby duru grninde, oturan agdaynda bleklein arylan); yzdan we
gapdaldan grni
we .m.) tgp bilr. agny, oturlanda bu 1 anba bil baglajy; 2 uly
bur has kielr, kii anaklyga girelgesini otyrer deik; 3 but skni
tekizligi kese dien aly erler, wertikal ag- kellesi; 4 anba bil baglajy;
5 alawly zolak; 6 otyrer but
dada (harby duru grninde) ol maksimal baglajy; 7 kii otyrer deik;
ululyga akynlaar. 8 trre tmmi baglajy; 9 trre
geri baglajy.
12. Sargyt 1665 177
 Uly adamda anaklygy gurluynda jyns aratynlyklary ady bildirr.
anaklyk aallarda erkekleri anaklygyna seredende pes we gidir. anba sk
lerini gerilerini we kekelerini arasyndaky aralyk aallarda uludyr, agny
olarda anba sklerini ganatlary gapdala arandyr. ele-de aallarda erkek
lerik seredende trre skni burny (promontorium) e az ykar, onu
n aal anaklygyny okarky deigi (aperturasy) erkeklerik seredende has
tegelek grndedir. Aallarda trre gi we gysga bolup, otyrer tmmleri has
abadyr, olary aralygy erkeklerik garanyda uly bolar. Gasyk sklerini
aaky ahalaryny dredn bury aallarda 90C-dan okary (gasyk ay), erkek
lerde bolsa ol, 7075C-a (gasygasty bur) dedir.
elelikde, kii anaklygy bolugy aallarda erkeklerik seredende uludyr.
Erkek we aal anaklygyny jynsy alamatlaryny jemi adaty aal anaklygyny er-
kek anaklygyndan tapawutlandyrmaga mmkinilik berr.
aga dogurma hadysasynda anaklygy leglerini we grnini uly h-
mieti bardyr. Kii anaklygy girelgesini we ykalgasyny ortaa leglerini
bilmeklik dogrumy geiini nden atmak in hkmandyr. Kii anaklygy
girelgesini gni legi, hakyky a-da ginekologik konugatasy (conjugata vera,
s.conjugata gynaecologica), kplen, 11 sm-e dedir, trrni ykyp duran eri
burny (promontorium) bilen gasyk simfizini has yza ykyp duran nokadyny
aralygydyr (94, 95-nji suratlar).
Kese diametrini (diametr transversa) kii anaklyga girelgesi uly anaklygy
kii anaklykdan klp duran arak yzyklaryny arasyndaky aralykdyr. Bu l-
eg 13 sm-e enlidir. Gyyk diametrini (legi, diameter obliqua) kii anaklyga
girelgesi 12 sm-e dedir. Ol bir tarapdan trre anba birlemesini we beleki
tarapdan anba gasyk belentligini arasygyndaky aralykdyr.
Kii anaklygy bolugyndan ykalgasyny gni legi aallarda 911 sm
dzr. Bu aralyk ujany depesi we gasyk simfizini aaky gyrasyny aralygydyr.
Kii anaklygy bolugyndan ykalgasyny kese legi (11 sm) otyrer tm
mlerini iki gyralaryny aralygyna dedir. Uly anaklygy leglerini uly
amaly hmieti bardyr, has takygy, iki ki okarky anba gerilerini arasyndaky
aralyk (distantia spinarum) 2527 sm-e, anba skni ganatlaryny has daky
nokatlaryny arasyndaky aralyk (distantia cristarum) 2830 sm-e dedir.

Aaky erkin ahyry bogunlary

Aaky erkin ahyry bogunlaryny (articulationes membri inferioris liberi)

gurlu aratynlyklary bogunlary ileri bilen baglanyyklydyr: giilikde eri-
ni ytgetmek, deagramlylygy saklamaga gatnamak, ele hem bogunlar ol bir
wagtda bedene dn agramy gterr.

178
 anaklyk but bogny
anaklyk but bogny (articulatio coxae) anaklygy jk ukanagy we but
skni kellesi arkaly emele gelr (96, 97-nji suratlar). Birlen stleri ekili
bouna argrnlidir (okara, kse grnli). Eger-de but ski tarapyndan bogny
emele getirmge kellesini hli sti gatnaan bolsa, onda yjk ukanagyny
die aryma sti gatnaar. yjk ukanagyny gyrasy bilen, smli ketir-
dewk emele gelme jk dodagy (labrum acetabulare) berk bitiendir. Ne-
tijede, anaklyk skni bogun sti gielr. Bogun dodagyny blegi jk
ukanagyny gdigini stnden dartylyp, yjk ukanagyny kese bag
lajysyny (lig. transversum acetabuli) emele getirr.
anaklyk but bognuny bogun torbasy anaklyk sknde jk ukana
gyny tweregine birleip, labrum acetabulare bogun bolugyny iinde erler.
But sknde bogun torbasy kellesinden yza ekilip, nden alawajara yzygy
ny ugry bouna, yzdan alawajara ke-
kejinden az-kem ide birler. elelik-
de, budu bounjygyny kp blegi bogun
bolugyny iinde erler. ele-de a-
naklyk but bognuny bolugyny iin-
de but skni kellesini baglajysy
(lig. capitis femoris) bar. Ol bir tarapdan
but skni kellesindki ojagaza, bele-
ki tarapdan anaklyk skni jk
ukanagyny gdigini tweregine we
ujk ukanagyny kese baglajysyna
berkidilr. But skni kellesini bag
lajysy sinowial perde bilen rtlendir.
Ol kese baglajy we yjk ukanagyny
gdigi bilen arasyndaky jarygy iinden
apar. Lig. capitis femoris, but skni
kellesini yjk ukanagynda saklap, but
anaklyk bognuny durklanan dwrn-
98-nji surat. anaklyk but bognuny
de wajyp orun tutar. rentgen ekili (epki).
anaklyk but bognuny fibroz per 1, 2 anba ski; 3 jk ukanagy;
desini iinde gowy ekillenen alaw 4 but skni kellesi; 5 uly alawa;
smleri dessesi bolup, ol but skni 6 alawajara keke; 7 but ski; 8 kii
alawa; 9 but skni bounjygy; 10
bounjygyny halka grninde gurap,
otyrer tmmsi; 11 apylan deik;
anba skni ki aaky anba 12 gasyk skni aaky ahasy; 13
gerinden aakda berkidilr. Bu alawly gasyk skni okarky ahasy.

179
zolak (zona orbicularis) anaklyk but bognuny baglajylaryny biri hasap
lanar.
Dayndan torba baglajy bilen berkidilendir. anba but baglajy (lig.
iliofemorale) anaklyk but bognuny gli baglajylaryny biri bolup duryar.
Onu galylygy 1 sm-e gola. anba sknde bu baglajy ki aaky anba
gerini (spina iliaca anterior inferior) ki gyrasyndan balanyp, sora onu
smleri aak goberilr we alawajara yzyga birler. Gasyk but bag
lajy (lig.pubofemorale) burluk grnlidir. Onu gi blegi gasyk skni
okarky ahasyny esasyndan we otyrer skni bedenini gasyk ski bilen
birlen erinden balanyp, baglajyny ujy alawajara yzygy igapdal gyrasy-
na berkidilr. Otyrer but baglajy (ligamentum ischiofemorale) bognu yzky
stnde erleip, ki baglaja seredende has ukadyr. Otyrer skni bede-
ninden balanyp, keseligine dagapdala gidr we uly alawajy alawa ouny
akynynda birler. hli baglajyny smleri anaklyk but bognuny
torbasyny fibroz perdesine berk bitir we ony berkidr. anaklyk but bogun-
lary arkaly bedeni agramy aaky ahyrlara dr.
jk ukanagyny ulugy esasynda anaklyk but bogny argrnli (oka-
ra, kse ekilli) bognu (articulatio cotylica) grnidir. Onda oku daynda
hereket bolup bilr, ne bu bogunda argrnliden (mysal in, igin bognun-
da) hereket azdyr, sebbi jk ukanagy bilen jk dodagy budu kellesini
arysyndan gowragyny tutar. Frontal oku daynda anaklyk but bognunda ep-
mek we azmak bolar. Epilen agdaynda but e hereket edr we garny ki
diwaryna akynlaar. Epilmni gwrmi dyz bognuny agdayna bagly bolar.
Gi gerimli epilme (118121C) injigi dyz bognuny epilmesinde ze ykar.
Eger dyz bogny azylan bolsa, budu yzky stndki muskullary dartylmagy epil-
mni togtadar we onu gwrmi 8487C-a dedir. anaklyk but bognunda a-
zylma bolanda but yza hereket edr. Bu hereket anba but baglajysyny (lig.
iliofemorale) gli dartylmagynda togtadylar we onu in onu amplitudasy
13C-dan uly bolmaar.
Sagittal oku dayndaky hereketde anaklyk but bognunda aaky ahyry orta
yzyga gatnaygy bouna daladyrylmagy we akynladyrylmagy (8090C-a
enli) bolar.
Wertikal oku daynda anaklyk but bognunda but skni kellesini a
lanmagy bolar (alanma oky kellesini merkezinden we umryara ou ortasyndan
ger). Alanmany umumy gwrmi 4050C-a dedir. Bogunda onu aly-da
alawly hereket hem bolup bilr. anaklyk but bognundaky hereketleri die
baglajylar dl-de, esem bu bognu dayndaky erlen gli muskullar hem
klendirr.
elelikde, anaklyk but bognuny aratyn agdada, onu giilikde bedeni
erini tgetmge gatnamagy, bognu statiki gurluynda wajyp orny, onda igin

180
bognuny hereketleri bilen denedirilende erine etirn hereket gerimini azlygy
bilen baglydyr. anaklyk but bognuny baglajylar we gli muskullar berkidr,
onu n beleki bogunlar bilen denedirilende onda ykyklar has serek duar.
anaklyk but bognuny rentgen suratda but skni kellesi togalak gr
nli bolar (98-nji surat). Onu igapdal stnde gyralary tekiz bolmadyk uluk
(fovea capitis femoris) gowy bildirr. ele hem rentgen bogun yy gowy kesgit-
lenr. Kadaly agdada but skni uly alawajy ki okarky anba gerini
otyrer tmmsi bilen birledirn yzygynda (Nelatony yzygy) erler.

DYZ BOGNY

Dyz bogny (articulatio genus)) adam bedeninde i iri we gurluy bouna

ylyrymlydyr (99100-nji suratlar). Dyz bognuny emele getirmge but, uly injik
we dyzanak skleri gatnaar.
But sknde bogun stni ellips grnli igapdal we dagapdal umrulary
ahyrlary we budu aaky epifizini ki stndki dyzanak sti (facies patellaris)
eeler. Uly injik skni okarky bogun sti (facies articularis superior) but
skni umrulary bilen birlen, sri grnli iki ulukdyr. Dyz bognuny
emele getirmge gatnaan dyzanagy bogun sti onu yzky stnde erleip, but
skni die dyzanak sti bilen birler.
Uly injik skni we budu bogun stleri bogunii ketirdewkler: igapdal
we dagapdal meniskler (101-nji surat) bilen doldurylandyr.
Olar birlean stleri gabat gelmesini (kongruent) artdyrar. Her menisk
aryma fibroz ketirdewk gatlak grninde bolup, kesimde burlyk ekillidir.
Meniskleri galy gyrasy dayna zlenen we torba bilen bitien, ukalan gyrasy
bognu iine zlenendir. Meniskleri okarky sti oulan we but skni
umrylaryny stne gabat gelr, aaky sti asy bolup, uly injik skni o-
karky bogun stnde erler.
Igapdal (medial) menisk, (meniscus medialis) insiz, aryma grnli,
dagapdal (lateral) menisk (meniscus lateralis) has gidir. Daky gyrasynda onu
galylygy 8 mm-e etr. Meniskleri ahyrlary umryara belentlige baglajylary
kmegi arkaly birler. Dagapdal (lateral) we igapdal (medial) meniskler nden
bir-biri bilen dyzy kese baglajysy (lig. transversum genus) arkaly birleendir.
Onda meniskleri bolmagy bilen baglanyykda dyz bogny kompleksli bogunlara
degilidir. Dyz bognuny torbasy (capsula articularis) but skni bogun stn-
den 1 sm we ondan kprk uzalyp, but skne birler, ol uly injik sknde we
dyzanakda bogun stlerini gyralary bouna ger. Dyz bognuny torbasy uka,
erkin we rn uludyr. Ol bogun bolugy tarapyndan iki meniski hem aaky gyralary
bilen bitir. Torbany sinowial gatlagy onu fibroz perdesini i znden rtr

181
 we kpsanly gasynlary emele getirr. Bu gasynlar
ag dokumasyny saklaar we bogun bolugyny
iinde bogun stlerini gabat gelmenligi sebp
li, galan bolugyny blegini doldurarlar. Has
gli sen jbt ganatgrnli gasynlar (plicae
alares) dyzanakdan aakda we onu gapdalyndan
balanyp but, uly injik sklerini we dyzanagy
arasynda bogun bolugyna girr. Dyzanakdan
aakda, ki umryara medana bouna dikligi-
ne gen tk dyzanagasty sinowial gasyn (plica
synovialis infrapatellaris) erler.
Dyz bogny bogunii we bogunday baglajylar
bilen berkidilr. Dyzy atanak grnli baglajy-
lary bogunii bilen bilelikde, sinowial perde bilen
rtlendir. ki atanakgrnli baglajy (lig.
cruciatum anterius) budu dagapdal umrusyny
igapdal stnden balanar we uly injik skni
99-njy surat. Dyz bogny, sagky;
nden grni; (bogun haltasy ki umryara medanasyna birler (99-njy
aratyn, dyzanak budu drt surat). Yzky atanakgrnli baglajy (lig.cru-
kelleli muskulyny siri bilen ciatum posterius) igapdal umryny dagapdal
aak ekilen)
1 but ski; 2 yzky
stnden balangyjyny alyp, yza we aak gidr,
atanakgrnli baglajy; 3 ki uly injik skni yzky umryara medanasyna
atanakgrnli baglajy; 4 birler (100-nji surat). Torbany sinowial perde-
igapdal menisk; 5 dyzy kese si atanakgrnli baglajylara bogun bolugyny
baglajysy; 6 uly injik kollateral
baglajy; 7 u dyzanagasty yzky diwaryndan ger. onu in dyz bognuny
torba; 8 dyzanak baglajy; 9 bolugy yzky blminde dagapdal we igapdal
dyzanak bogun sti; 10 budu bleklere blnendir, olar z arasynda die de
drtkelleli muskulyny siri; 11
birlerler. Dyz bognuny bolugyny sagky
injigi skara perdesi; 12 uly
injik ski; 13 kii injik ski; we epki bleklerini den we aakdan aragi
14 kii injik skni kellesini dyzanagsti sinowial gasyn bolup durar.
ki baglajysy; 15 kii injik Dyz bognuny bogunday baglajylary bolup
kollateral baglajy; 16 dagapdal
menisk; 17 dagapdal umry;
uly we kii injik kollateral, gyyk we agrnli
18 dyzanak sti. dyzasty, dyzanak, dyzanagy saklaan igapdal
we dagapdal dyzanak baglajylary hyzmat edr
(99100-nji suratlar). Kii injik kollateral baglajy (lig. collaterale fibulare)
galylygy 5 sm-e akyn tegelek grnli fibroz dartylan p grninde bolup, ol
but skni daky umry stnden balanar we kii injik skni kellesini
daky zne birler. Bu baglajy dyz bognuny bogun haltasyndan dykyz bol-
madyk gatlak arkaly arylar. Uly injik kollateral baglajy (lig. collaterale tibiale)
bognu igapdal znde erleendir. Baglajy ini 1012 sm fibroz gatlak bolup,
182

100-nji surat. Dyz bogny (sagky);
yzdan grni
1 kii injik kollateral baglajy; 2 gyyk
dyzasty baglajy; 3 dyzasty muskul
(bleklein arylan); 4 injigi skara
perdesi; 5 u gaz penjesi; 6 uly injik
kollateral baglajy; 7 arymperdeli
muskuly siri; 8 gyyk dyzasty baglajy.
101-nji surat. Dyz bogny (sagky). Kese
kesimde bogun torbasy we atanak ekilli
bagjyklar (kesilen), uly injik skni
proksimal epifizi meniskleri bilen grnr
1 dyzanak baglajy; 2 u dyzanagasty
torba; 3 dyzy kese baglajysy; 4 bogun
torbasy; 5 dagapdal menisk; 6 kii injik
kollateral baglajy; 7 yzky atanakgrnli
baglajy; 8 igapdal menisk; 9 uly
injik kollateral baglajy (kesilen); 10 ki
atanakgrnli baglajy.

torba arkaly igapdal menisk bilen bitiendir. Lig.collaterale tibiale okarda but
skni igapdal umrystne, aakda uly injik skni ykyp duran blegini
igapdal gyrasyna birler. Gyyk dyzasty baglajy (lig. popliteum obliquum)
bogun torbasyny yzky stnde erler (100-nji surat). Bu baglajyny fibroz
smleri, arymperdeli muskuly siirlerini dowamy bolup, uly injik skni
igapdal umrusyny yzky gyrasyndan balanyp, bogun torbasyny yzky stn-
den okarlygyna we daa geip, but skni dagapdal umrusyny yzky stnde
bogun torbasyna goulyp, ol erde gutarar. agrnli dyzasty baglajy (lig.
popliteum arcuatum) hem dyz bognuny torbasyny yzky stnde erleendir. Bag
lajy agrnli smlerden emele gelip, kii injik skni kellesini yzky s-
tnden we budu dagapdal umry stnden balanar. Bu baglajyny smleri
okary galyp, a grninde i tarapa eglip, bleklein gyyk dyzasty baglajyny
orta blegine birler we sora aaklygyna geip, uly injik skni yzky stne
birler. Bogun torbasy nden budu drtkelleli muskulyny siri (m. quadri-
ceps femoris) bilen berkidilip, onu jmminde dyzanak erler. Bu muskuly
183
 siir smleri dyzanagy esasyna ger.
Siri smlerini bir blegi dyzanagy o-
karky gyrasyna (onu esasyna), beleki sm-
leri dyzanagy ki stnde erleip, onu
bilen bitir we uly injik skni bdr-sdr-
ligine birler. Bu ogyn we gi fibroz darty-
lan p dyzanagy ujy bilen uly injik skni
bitekizligini arasynda erlen, dyzanak
baglajysy (lig. patellae) bolup durar.
Dyzanagy saklap duran igapdal we
dagapdal baglajylar (retinaculum patel
lae mediale we retinaculum patellae laterale)
budu drtkelleli muskulyny sirini igapdal
we dagapdal desseleri bolup, dyzanakdan but
skni dagapdal we igapdal umrystlerine
ger.
Bu baglajylary smlerini bir ble-
102-nji surat. Dyz bogny
(sagittal kesim).
gi dyzanak baglajysyna parallel aak gidr
1 dyzanagsti torba; 2 budu we uly injik skni ki stne birler.
drtkelleli muskulyny siri; 3 Dyz bogny muskullary siirlerini arasynda
dyzanak; 4 bogun bolugy; 5 sklere birlen birne sinowial torba-
ganatgrnli gasyn; 6 dyzanak lary (bursae synoviales) saklaar, bu torba-
baglajy; 7 dyzanagasty sinowial
torba; 8 uly injiki skni bdr
lar muskullary siirlerini arasynda, olary
sdrligi; 9 uly injik ski; 10 sklere birlen erlerinde erlerler
dagapdal menisk; 11 but ski. (102-nji surat). Olary birneleri bognu
bolugy bilen birleip, onu gwrmini has
artdyrar. Sinowial torbalary sanlary we legleri tgp durar. Olardan i
esasylary bolup dyzanagsti torba (bursa suprapatellaris) dyzanakdan o-
karda, but ski bilen drtkelleli muskuly sirini arasynda erler; u
dyzanagasty torba (bursa infrapatellaris profunda) dyzanak baglajysy bi-
len uly injik skni arasynda atar; dyzasty uluk (reccesus subpopliteus)
dyzasty muskulyny sirini aagynda erler, tikini muskulyny sirini
birlen erinde (bursa subtendinea m.sartorii), ele-de beleki muskullary
golaynda erleip biler. Dyz bognuny ki stnde, dyzanagy deinde, ag
dokumasyny gatynda deriasty dyzanagi torba (bursa subcutanea prepatel
laris) erleendir. stlerini grnine gr dyz bogny adaty umrygrnli bo-
gun bolup durar. Onu hereketleri frontal we wertikal oklary daynda bolar.
Frontal oku daynda dyz bognunda hereketi umumy gerimi 140150C-a epmek
we azmak bolup ger. Epilmede injik but bilen 40C-a gola bur emele ge-
tirr. u hereketde dagapdal we igapdal kollateral baglajylary gowamagy
184
mmkindir. Epilmni, esasan, ligg.cruciata genus we drt kelleli muskuly siri
togtadar. Gapdal kollateral baglajylary gowamagy netijesinde epilmede, dyz
bognuny wertikal okuny daynda alanma bolar. Aktiw alanmany umumy
gerimi dyz bognunda ortaa 15C, passiw alanmada 3035C-a dedir. Ata
nakekilli baglajylar ie alanmany togtadar, daa alanmada olar gowaar,
ne bu hereket kollateral baglajylaryny dartylmagy bilen klendirilr. Dyz
bognunda azylmada but we injik bir yzykda erleip, onda atanakekilli we sowa
(kollateral) baglajylar gcli dartylyp, budu umrulary uly injik skni prok-
simal epifizine direlr. ele agdada injik we but hereketsiz daanjy dzr.
Dyz bognuny meniskleri hereketlerde zni grnini we agdayny zgerdr.
Epilmede we azylmada olary okarky stnde but skni umrulary sr,

103-nji surat. Dyz bognunyn rentgen suraty (sagky) azylma (a, den grni) we epilme
(b gapdal grni) agdalarynda.
a: 1 but ski; 2 but skni igapdal umrusy; 3 dyz bognuny bogun yy; 4 uly injik
skni igapdal umrusy; 5 umryara belentlik; 6 kii injik skni kellesi; 7 uly injik
skni dagapdal umrusy; 8 ut skni dagapdal umrusy; 9 dyzanak;
b: 1 but ski; 2 but skni umry oy; 3 uly injik skni igapdal umrusy; 4 kii
injik skni kellesi; 5 uly injik ski; 6 uly injik skni bdr sdrligi; 7 but
skni igapdal umrusy; 8 dagapdal umry; 9 dyzanak.

185
 alanmada meniskler but ski bilen bilelikde
uly injik skni bogun stnde typar.
Dyz bognuny rentgen suratlarynda me
niskleri bolany in bogun yyny beikligi
uly bolar (103-nji surat). Takmynan, orta ble-
ginde bogun yy uly injik skni umryara
belentligini stne egrelendir. Suratlarda die
but we uly injik skleri gowy grnmn, e-
sem-de, dyzanak hem ady ekillenr. Ol but
skni distal epifizini stne dr. Igapdal
we dagapdal umrulary arasynda has agty
medana erler, ol umryara oa gabat gel
r. Meniskler die rite barlaglarda grnr.

Injik sklerini birlemeleri

Injik skleri (tibia et fibula) zarasynda
104-nji surat. Injik daban znkli (art.tibiofibularis) we znksiz
we kjesti kje gayk grnli
(syndesmosis tibiofibularis, membrana interos-
bogunlar (frontal kesim).
sea cruris) birlemeler arkaly birigrler.
1 uly injik ski; 2 igapdal topuk;
3 kjesti (aykjlyk) yzyk; 4 Injigara bogun (articulatio tibiofibula-
igapdal (deltagrnli) baglajynyris) kii injik skni bogun sti uly injik
skni kii injik bogun sti bilen birlemesi
uly injik kje blegi; 5 kjesti
kje skara baglajy; 6 kjestni
bolar. Bogun stleri asy bolup, olary gyra-
aaky bogny; 7 kje ski; 8 bogun
lary bouna berk dartylan bogun torbasy berki-
torbasy; 9 dagapdal topuk;
dilr. Bogun bolugy khalatda dyz bognuny
10 injik daban bogny; 11 injigara
bolugy bilen baglanyar. Torbany den kii
sindezmoz (bogun); 12 injigi skara
perdesi; 13 kii injik ski. injik skni kellesini ki baglajysy
(lig. capitis fibulae anterius), yzdan kii injik
skni kellesini yzky baglajysy (lig.capitis fibulae posterius) berkidr. Bu
bogunda hereketler klenendir. Injigara sindesmoz bogny [(syndesmosis (articu-
latio) tibiofibularis)] znksiz birleme bolup, uly injik skni distal epifizini
kii injik gdigi we dagapdal (lateral) topugy bogun sti bilen emele gelr
(104-nji surat). Bu sindesmoza, kplen, injik daban bognuny sinowial perdesi
gberr. ele agdalarda ol aaky injigara bogny [(art. tibiofibularis (inferior))]
emele getirr. Seplen uly injik we kii injik sklerini aaky epifizlerini
birlen stlerini arasynda kp mukdarda gysga birlediriji dokuma smleri
erler. den we yzdan bu birlemni ki we yzky kii injigara baglajylary
(lig. tibiofibularis anterius et posterius) berkidr. Olar dagapdal topuk we uly
injik skni arasynda erler. Bu birlemede hereket dbnden okdur.

186
 Injigi skara perdesi (membrana interossea cruris) uly injik we kii injik
sklerini skara gyralaryny arasynda ekilendir. Ol bilegi skara perdesi-
ne garanda has galydyr. Perdni okarky we aaky bleklerinde damarlar we
nerwler geer aly deikler bar. Uly injik we kii injik sklerini arasynda here-
ket dbnden bolman, injigi daan ii bilen baglanyykda kii injik skni
injik daban bognuny emele getirmge gatnamagydyr.

Daban sklerini birlemeleri

Daban sklerini injik bilen we
zara birlemeleri, gurlulary, erine eti-
rn ileri bouna ylyrymly bogunlary
emele getirr. Dabany hli bogunlaryny
drt sany uly topara blmek bolar:
1) dabany injik bilen birlemesi;
2) daraklygi sklerini birle
meleri;
3) daraklygi we daraklyk skle
rini arasyndaky birlemeleri;
4) barmaklary sklerini birle
meleri.
Injik daban bogny (articulatio ta-
locruralis). Bu adaty tonuk grnli bo-
gun bolup, injigi daban bilen birledirr
(104-nji surat). Ol injik sklerini we
kjesti sk bogun stlerinden emele
gelr.
105-nji surat. Dabany baglajylary
kjesti sk tonugy bilen we bogunlary; sagky
birlen uly injik kni aaky bogun 1 uly injik ski; 2 igapdal
sti we igapdal topugy bogun sti, kje- (deltagrnli) baglajy; 3 dabanasty
sti sk tonugyny igapdal topuk kjesti kje gaykgrnli baglajy;
sti bilen birler. Kii injik sknde 4 kje-kubgrnli baglajy; 5 arka
kjesti skni dagapdal tonuk sti (dorzal) pahna gaykgrnli baglajylar;
6 skara daraklyk baglajylar; 7 arka
bilen birlen dagapdal topugy bogun (dorzal) kjesti kubgrnli baglajy; 8
stdir. Bilelikde birleen uly we kii arka (dorzal) pahna kubgrnli baglajy;
injik skleri araga meze kjesti 9 arka (dorzal) kje kubgrnli baglajy;
skni tonugyny gurap alar. Bogun 10 dagapdal kjestikje baglajy;
torbasy gysga elik (manet) grnli 11 kje kii injik baglajy; 12 dagapdal
bolup, bogun ketirdewginden 58 mm topuk; 13 ki kjesti kii injik baglajy;
14 ki injigara baglajy; 15 injigi
de injik sklerini ki stlerine we skara perdesi; 16 igapdal topuk.
187
kjesti skne, yzdan we gapdallaryndan bogun ketirdewgi bouna birler.
Bognu gapdallarynda torba berk we galy, den we yzdan uka we gowak bo-
lup, gasynlary emele getirr. Bogny berkidn baglajylar bognu gapdal stlerin-
de erler. Medial (delta grnli) baglajy [(ligamentum mediale (deltoideum)]
bognu iki stnde erleip, aaklygyna araan gi fibroz gatlajyk grnli
bolar (105, 106-njy suratlar). Bu galy we berk baglajy igapdal topukdan
balanyp, aak geip, zni gielen ahyry bilen gaykgrnli, kjesti we kje
sklerine birler. Onda drt blegi: uly injik gaykgrnli blegi (pars tibi-
onavicularis), uly injik kje blegi (pars tibiocalcanea), ki we yzky uly injik
kjesti blekleri (partes tibiotalares anterior et posterior) tapawutlandyrylar.
Bogun torbasy dagapdal (lateral) tarapyndan baglajy bilen berkidilr. ki
kjesti kii injik baglajy (lig.talofibulare anterius) uka, gysga, drtburluk
grnlidir. Ol kese geip, dagapdal topugy daky stne we kjesti sk
bounjygyna birler. Yzky kjesti kii injik baglajy (lig. talofibulare pos-
terius) bognu yzky-dagapdal stnde erler. Ol lateral topukdan balanyp, yza
ger we kjesti sk yzky sntgisine birler. kje kii injik baglajy
(lig. calcaneofibulare) dagapdal topukdan balanyp, aak gidr we kje skni
daky stnde gutarar.
Injik daban bognunda hereket frontal oku daynda epmek (dabanasty
epilme) we azmak (dabansti azylma) bolup bilr. Hereketi umumy gerimi
6070C-a dedir. Dabanasty epilmede gapdallara uly bolmadyk hereketler bolar,
sebbi kjesti skni tonugyny dar blegi injik sklerini topuklaryny
arasyndaky gi blegine girr.

106-njy surat. Injik-daban bognuny baglajylary, sagky

a dayndan grni; b iinden grni;
1 bogun torbasy; 2 ki kjesti kii injik baglajy; 3 ik blnen baglajy; 4 kje kii
injik baglajy; 5 yzky kjesti kii injik baglajy; 6 igapdal (deltagrnli) baglajy.
188
 Daraklygi sklerini birlemeleri kjestni aaky bogny, kjesti
kje gaykgrnli, kje kubgrnli, pahna gaykgrnli, daraklygi
daraklyk bogunlary bolup durar (107-nji surat).
kjestni aaky bogny (articulatio subtalaris). kjesti skni aaky
stnde erleen yzky kje bogun sti we kje skni okarky stnde erlen
yzky bogun sti bilen birlemeginden emele gelr. Bogun stleri grnleri we
legleri bouna doly gabat gelmerler, bogun torbasy uka we erkin, dayndan
hemme tarapyndan baglajylar bilen berkidilr. Bogunda hereket die sagittal
oku daynda bolup bilr.
kjesti kje gaykgrnli bogun (articulatio talocalcaneonavicularis).
Bogun den kjesti skni kellejigini gaykgrnli sti we aakdan kje
skni birlemeginden emele gelr. kje skni bogun sti (facies articu-
laris talaris anterior) dabanasty kje gaykgrnli baglajylary (lig.cal-
caneonaviculare plantare) sti bilen doldurylar. Baglajyny kjesti skni
kellejigi bilen galtaan erinde, onu jmminde smli ketirdewk gatlagy
erler. Torba baglajylar bilen berkidilr. Skara kjesti kje baglajy
(lig. talocalcaneum interosseum) daraklygi bolukda erleip, kje we kjes-
ti sklerini bir-birine zlenn stlerindki keleri birledirr (108-nji surat).
Bu baglajy skleri zara mkm birledirr. Lig. calcaneonaviculare plantae
0,5 sm galylykdaky fibroz p grninde bolup, kjesti skni daanjyny
aaky igapdal gyrasy, kje skni we gaykgrnli skni aaky stni
aralygynda ekilipdir. Bu baglajy kjesti skni kellejigini saklaar. Baglajy

107-nji surat. Dabany bogunlary, sagky (sagittal kesim)

1 uly injik ski; 2 injik daban bogny; 3 kjesti (ayklyk) ski; 4 kje ski; 5
kjestni aaky bogny; 6 kje kjesti skara baglajy; 7 uzyn dabanasty baglajy; 8 bogun
ketirdewgi; 9 sesamo ski; 10 proksimal falang; 11 daraklyk falang bogny; 12 I daraklyk
ski; 13 daraklygi daraklyk bogny; 14 igapdal pahnagrnli sk; 15 pahna
gaykgrnli bogun; 16 gaykgrnli sk; 17 kjesti kje gaykgrnli bogun.
189
snende kellejigi goberilmegi we dabany asylanmagy bolar. kjesti-
gaykgrnli baglajy (lig. talonaviculare) bogny okardan berkidip, kjesti
skni bounjygyny aaky stni we gaykgrnli ski birledirr.
Articulatio talocalcaneonavicularis bogun stleri argrnli bolar, ne he-
reket kjesti skni kellejigini igapdalyndan geip, kje skni dagapdal
ugry bouna sagittal oku daynda bolup bilr. Bu bogunda hereket kjestni
aaky bognuny (art.subtalaris) hereketi bilen bileikde amala ayrylar, dimek,
iki bogun hem utgayk bogunlardyr. Bu bogunlarda hereket merkezini okuny
gabat gelmenligi, bogun stlerini medanlaryny uly bolmadyk tapawudy we
berk dartylan baglajylary barlygy netijesinde hereketi gwrmi klenendir.
ular aly utgayk bogunda sagittal oku daynda akynladyrma we daladyrma
hereketi amala ayrylar. Bu agdada kjesti ski hereketsiz galyp, kje we
gaykgrnli skler bilen bilelikde tutu daban hereketlenr. akynladyrmada
(dayna alanmada) dabany igapdal (medial) gyrasy galar, onu arka sti
dagapdal (lateral) tarapa (supinasia) wrlr. Daladyrmada (iine alanmada)
dabany dagapdal gyrasy galar, onu arka sti igapdal tarapa (pronasia) wrl
r. Sagittal oku dayndaky hereketleri umumy gerimi 55C-dan okary dldir.
agada (aratyn hem, mrni birinji ylynda) dabany daa wrlen (supi-
nasia) agdaynda bolany in, aga rnde dabany tutulugyna basman, onu
dagapdal (lateral) gyrasyny goar. ay artdygya dabany ie alanmagy (pro-
nasiasy) agny onu igapdal gyrasyny goberilmegi bolup ger.
kje kubgrnli bogun (articulatio calcaneocuboidea). kje we kub
grnli skleri bir-birine zlenen bogun stlerinden emele gelr. Bogun
stleri bir-birine layk gelr. Bogun eer grnlidir. Bogun torbasy igap-
dal (medial) tarapyndan galy we berk dartylan, dagapdal (lateral) tarapyndan
ol uka we erkindir. Bogun bolugy aratyn, ne serek agdalarda kjesti
kje gaykgrnli bognu (articulatio talocalcaneo-navicularis) bolugy bilen
baglanyar. Dabanasty tarapyndan torba gysga, berk: kje kubgrnli daba-
nasty baglajy (lig. calcaneocuboideum plantare) we dabany berk baglajysy
bolup duran, uzyn dabanasty baglajy (lig. plantare longum) bilen berkidilendir.
Bu baglajy kje skni aaky stnden balanar we elpewa ekilli gielip,
IIV daraklyk sklerini esaslaryna birler. Kii injik muskulyny sirini
kei arkaly kubgrnli ske ayrylyp geip, ol kei kanala wrr. Bogunda
hereket klenendir. yzky oku daynda bolan alanma, kjesti kje
gaykgrnli bogundaky hereketi dolduryp durar.
Amaly dnjelere gr articulatio calcaneocuboidea we articulatio talona-
vicularis (art. talocalcaneonavicularis blegi) bir btewi kese daraklygi bogny
(articulatio tarsitransversa, opar bogny) dilip hasaplanylar. Bu bogunlary
boluklary, dabany uzyn okuna kese gen S ekilinde bolan yzyk emele ge-
tirr. Her bogny aratynlykda berkidn baglajylardan baga, bu iki bogun in
umumy baglajy ik blnen baglajy (lig. bifurcatum) bar. Ol kje skni
190
okarky gyrasyndan balanar we iki baglaja:
kje gaykgrnli (lig.calcaneonaviculare)
we kje kubgrnl (lig. calcaneocuboi
deum) blnr. kje gaykgrnli baglajy
gaykgrnli sk yzky dagapdal gyrasyna,
kje kubgrnli baglajy kubgrnli sk
arka stne birler. Ik blnen baglajy kesi-
lende daraklygni kese bogny asat aylar.
unu bilen baglanyykda ik blnen baglajy
(lig. bifurcatum) opar bognuny aary dilip at-
landyrylar.
Pahna gaykgrnli bogun (articula-
tion cuneonavicularis). Bogun grni boun-
a asy bolup, sany pahnagrnli skleri
gaykgrnli sk bilen birledirr. Bogun tor-
basy birlen sklerini bogun ketirdewklerini 108-nji surat. Daban (keseligine
kesim)
gyrasy bouna birler. Bogny arka we dabanasty
1 skara kjesti kje
pahna gaykgrnli baglajylar, (lig.cuneo- baglajy; 2 kjesti kje
navicularia plantaria et dorsalia), skara pah- gaykgrnli bogun; 3 pahna
na baglajylar (ligg. intercuneiformia interossea), gaykgrnli bogun; 4
eyle-de arka we dabanasty pahnara baglajy- daraklygi daraklyk bogunlary;
lar (ligg. intercuneoformia dorsalia et plantaria) 5-kje kubgrnli bogun.
berkidr. Pahna gaykgrnli bognu bogun
jarygy pahnagrnli sklerini arasyna dowam edip, khalatda ol u gbermeler
arkaly daraklygi daraklyk bogunlary bilen baglanyar.
Daraklygi daraklyk bogunlary (articulationes tarsometatarsea) lis
franky bogny. Grni aly, asy bogunlar bolup, kubgrnli we pahnagrnli
skleri daraklyk skleri bilen birlemelerinden emele gelr. Birlemeler
sany aratyn bogunlary emele getirrler. Olardan birisi igapdal pahnagrnli
we I daraklyk ski, belekisi II we III daraklyk sklerini aralyk we dagapdal
pahnagrnli skleri, njisi kubgrnli sk IV we V daraklyk skleri
bilen birlemeleri dzr. Bogun torbasyny arka we dabanasty daraklygi
daraklyk baglajylary (ligg. tarsometatarsea dorsalia et plantaria) berkidr.
ele-de pahnagrnli we daraklyk sklerini arasynda skara pahna daraklyk
baglajylary (ligg. cuneometatarsea interossea) erler. Bu baglajylary ikisi
igapdal pahnagrnli we II daraklyk skni arasynda dartylar we onu aratyn
amaly hmieti bolany n, lisfranky bognuny aary dilip atlandyrylar.
Daraklygi daraklyk bogunlary asy bogunlar bolup durar. Olarda
hereket azdyr. Daraklyk sklerini esaslaryny bir-birine zlenn stleri
daraklygara bogunlary (articulationes intermetatarsea) emele getirr. Olary bo-
gun torbalaryny kese erlen arka we dabanasty daraklyk baglajylar (ligg. me-
191
 tatarsea dorsalia et plantaria) berkid
r. Skara daraklyk baglajylar
(ligg. metatarsea interossea) darak
lyk sklerini bir-birine zlenn
stlerini arasynda erler. Bu bo-
gunlarda hereket klidir.
Daraklyk falang bogun-
laryny (articulationes metatar-
sophalangea) daraklyk sklerini
109-njy surat. Dabany dik kesimini shemasy; kellejikleri we barmaklary prok-
dabany dik gmmezini ugry gyzyl yzyk bilen simal falanglary emele getirr.
grkezilen
1 kje ski; 2 kjesti (ayklyk) ski; 3 Kellejiklerini birlen bogun st-
gaykgrnli sk; 4 aralyk pahnagrnli sk; leri argrnli bolup, az-kem kese
5 II daraklyk ski; 6 II barmagy falangy. ugurda asylanandyr. oa bag
lylykda falanglary bogun stleri
sri, kese yjagaz grninde bolar. Bu bogunlary torbasy rn uka we er-
kindir. Bogunlar igapdal we dagapdal taraplaryndan kollateral baglajylar (ligg.
collateralia) bilen berkidilr. Olardan dagapdaldakylar has ogyn we berkdir.
Aakdan bogunlary dabanasty baglajylar (ligg. plantaria) berkidr. u kese da-
raklyk baglajy (lig. metatarseum profundum transversum) dartylan p grnli
fibroz gatlak bolup, I daraklyk skni kellejiginden V skn kellejigine en-
li keseligine gidr. Bu baglajy daraklyk falang bogunlary torbalary bilen
bitir we hli daraklyk sklerini kellejiklerini birledirr. Bogunlarda epmek
we azmak, ele-de uly bolmadyk daladyrma we akynladyrma bolup bilr.
Hereketi umumy gwrmi (epmek we azmak) ortaa 90C-a dedir. Penjni
unu aly hereketine seredende dabany azylmasy (arka epilmesi) has uludyr.
Dabany falangara bogunlary (articulationes interphalangea). Bogunlar
grni we ileri bouna penjni bogunlaryna mezedir. Olar tonuk grnli
bogunlara degili bolup, gapdallaryndan kollateral baglajylar (lig.collateralia)
ele-de dabanasty baglajylar (ligg. plantaria) bilen berkidilendir.

Daban btewilikde
Daban skleri penje sklerine garanda has az hereketli bolup, daban zni
tutma hsietini itirip, onu hli mehanizmleri bedeni daan ilerini erine etir-
mge ugunlaandyr. Dabany on ski: os naviculare, ossa cuneiformia medialis,
intermedium et laterale, os cuboideum, ossa metatarsalia IV z arasynda rn
berk bogunlary kmegi arkaly birleendir we dabany gaty esasy bolup hyzmat
edr. Daban skleri zara birleip, kesgitlenen dik we kese ugurlar bouna o-
kary gberip duran ay (gmmezi) emele getirr. Gmmez gurluly bolany in
dabanasty sti ere daanmaar, die hemielik daan nokatlary bolar: yzdan
kje tmmsi we den I we V daraklyk sklerini kellejikleri.
192
 5 sany dik (109-njy surat) we 1 sany keseli-
gine gidn (110-njy surat) dabany gmmezle-
rini seljermek bolar.
Dabany dik gmmezleri kje sknde
ol bir nokatda balanar. u erden dabany
gmmezlerini yzyklary (alary) e ugraar
we daraklyk skleri bouna ger. Dimek,
her gmmezi dzminde bir daraklyk ski we
ol sk bilen kje tmmsini arasynda erleen
daraklygi skleri blegi girr. Dabany i-
gapdal birinji gmmezi birinji daraklyk we igap-
dal pahnagrnli skler, gaykgrnli, kjesti
(ayklyk) we kje sklerini igapdal blekleri
bilen emele gelr. Has uzyny we beigi ikinji dik
gmmez bolup, has pesi we gysgasy binjisidir.
Kese ugurda hli b gmmezleri beikligi birde
bolmaar. Netijede, has beik nokatlary deinde 110-njy surat. Dabany kese
gmmezini gurlu shemasy
dabany agrnli egri kese gmmezi emele (daraklygi we daraklyk
gelr. tweregi)
Daban gmmezleri olary emele getir a daraklyk bogunlaryndan geirilen
n skleri grni, baglajylar (dabany kesim; b daraklyk sklerinden
geirilen kesim; 1 kubgrnli
gmmezlerini passiw dartgylary) we mus
sk; 2, 3, 4 pahnagrnli skler;
kullar (ije dartgy) arkaly saklanylar. IV daraklyk skleri.
Dabany dik gmmezini berkitmek in
passiw dartgylary (lig. plantare longum, lig.calcaneonaviculare plantare, aponeu-
rosis plantaris) hmieti uly bolar. Dabany kese gmmezini dabanastyny kese
erlen baglajylary (lig.metatarseum transversum profundum, ligg.metatarsea
interossea we bagalar) saklaar.
ele-de daban muskullary ije dartgylar daban gmmezlerini saklama-
ga ardam edr. Dikligine erlen muskullar we olary siirleri barmaklary
falanglaryna birleip, dabany gysgaldarlar we unlukda onu dik gmmezlerine
dartma ardam edip, kese erlen muskullar dabany gysyp, onu kese gm-
mezini berkidr.
Aktiw we passiw dartgylar gowanda daban gmmezleri aak goberilip,
daban asylanar we asydaban emele gelr.
Dabany gmmez gurluyny bolany in bedeni agramy dabana de a
raar we relende, ylgalanda, bklende bedeni sarsgyny azalar, agny gm-
mezler sarsgyny yzyna gatarmany erine etirr. Gmmezler ele hem dabany
tekiz bolmadyk stlerde remegine we ylgamaga ugunlamagyna ardam edr.

13. Sargyt 1665 193

 Sk birlemelerini filo we ontogenezde si
Aakda duran ourgalylarda (suwda aaanlarda) skeleti aratyn blekle-
ri skleri fibroz, ketirdewk a-da sk dokumasy znksiz birlemelerini
kmegi arkaly birigrler. Bu birlemeler az hereketlidir. Hawanlary gury ere
ykmagy bilen olary hereketleri ylyrymlaar, i bilen baglanyykly skleri
birledirn dokumalarda sk leerlerini uly hereketliligini pjn edn bo
luklar drer. Hawanlar gury erde hereket etmek in, drli grnli we uly
gwrmli hereketler mmkniligine ee boldy. Bogunlar bilen bir hatarda, aralyk
birlemeleri grnleri (simfizler a-da arym bogunlar), skleri znksiz
birlemelerinde bognu ilkinji alamatlaryny biri bolan jarygy (y) ze ykma-
gy bilen hsietlenr.
Adamda ilkinji sk birlemeleri znksiz grninde bolup, sora olardan znk
li birlemeler bogunlar emele gelr. Bu sk birlemeleri filogenezde ze ykar.
Sora sk birlemelerini bir grne ee bolmagy, ahyrynda emele geln
birlemeleri grnine baglylykda drli bolup bilr. znksiz birlemeler emele
gelende, birlen skleri kem-kemden akynlama we olary arasyndaky me-
zenhima (dwnek dokumasy) gatlagyny galylygyny kielmegi ze ykar.
Ondan so bu gatlak fibroz a-da ketirdewk dokuma bilen ornadyrylar.
Sinowial birlemeler (bogunlar) sp balanda embrional si 6-njy hepde-
sinde, mezenhima gatlagynda jaryk emele gelr. Bogun jarygyny ze ykma-
gy dartylma bilen baglanyykly bolup, oa birlen skleri bogun ahyrlaryndaky
muskul dwnekleri tsir edr. Geljekki ske ornaan mezenhimany ha-
sabyna bogun ketirdewgi emele gelr. Bogny gurap alan mezenhimadan rn
ir geljekki bogun torbasy we baglajylar emele gelr. Baglajylary emele geli,
bogun jarygy ze ykmanka balanar. Bognu ilkinji torbasyny u gatlagy
sinowial perdni emele getirr. Dyz bogny, d ajyk we beleki bogunlary
emele geln erlerinde iki sany bogun jaryklary ze ykyp, olary arasyndaky
mezenhima bogun diskine wrlr. Ketirdewk bogun dodagy bogunii ketir-
dewkden emele gelip, onu merkezi blegi siip, gyraky blmleri skleri bo-
gun stlerini gyralaryna bitir.
Simfizler (arym bogunlar) emele gelende, birlen skleri arasynda me
zenhima gatlagyndan uly galylykda ketirdewk gatlagy emele gelr. Bu ketir
dewgi iinde ortaky gatlagy erinde legi uly bolmadyk jaryk ze ykar.

Bogunlary a aratynlyklary
ay doglan agalarda bogunlary bogun torbalary berk dartylyp, baglajy-
lary emele getirn smlerini kpsi dykyz bolmadyk, drlligi bilen tapawut-
lanar. Bogunlary has tiz si agany ije hereketlerini smegi bilen bagly-
lykda 23 ada bolar. 38 aly agalary hli bogunlarynda hereketi gwrmi
194
artar, ol bir wagtda bogun torbasyny, baglajylaryny smlemesi tizler.
9 adan t 1214 a aralygynda bogun ketirdewgini tzelenme hadysasy haal
laar. Bogun stlerini, torbalaryny we baglajylaryny bir grne gelmegi, esa-
san, etginjek aynda (1316 ada) gutarar.
Ourgalyk. ay doglan agalarda ourgara diskleri uly legli, olary bogun
sntgileri gowy bildirip, ne ourgalary bedenleri, kese we geri (arka) snt-
gileri otnositel agdada gowak sendir. Ourgara diskleri okarky we aaky
stlerini rtn ketirdewk gatlagy uly adamlaryka seredende agalarda galyrak
bolar. Fibroz halka gowy sp, goy mayzdan ady klenendir.
Ourgara diskleri aratynlygy, olary has ba gan pjniligi bilen tapawut-
lanar. Ourgara disklerine gen arteriolalar diski iinde, onu gyrasy boun-
a sk gabygyny arteriolalary bilen zara sepler. etginjeklik we igitlik
dwrnde ourgalary gyra zolagyny sklemesi ourgara disklerini gan da-
marlaryny yza gady agdayna (regressia) getirr.
Gartaan we garrylyk dwrnde ourgara diski zni eeligini itirr (kha-
latda 3035 alarynda synlamak bolar). 30 adan so ourgalygy d blmin-
de goy mazy bleklein sklemesi bolup ger, oa 60 adan so iki esseden
hem kp du gelinr. 50 ada goy mazy legleri kielr. Ony klen fibroz
halkany iki blegi hi haan sklemn, halkany beleki bleklerinde gartaan we
garrylyk alarynda skleen ojaklary du gelinr. ele-de garrylarda ki dik bag
lajysy, ourgany gyrasy bilen bitin erinde kalsifikasia hadysasyny ojaklayn
ze ykmasyny synlamak bolar. ay doglan agalarda ourgalygy egremleri ala
bildirr. Doglandan so ilki bilen boun lordozy we d kifozy ze ykar. Bil lor-
dozy aga oturmaga balanda bildirr we aga rp balanda has glenr. 7 ada
boun lordozy we d kifozy bellibir grne gelr. Bil lordozyny bir grne gelme-
gi az-kem gijrk jyns tadan etin dwrnde gutarar.
D kapasasy. ay doglan agalarda d kapasasyny ja ekilli grni bolup,
dasty bury 9095C-a dedir. Gapyrgalary kese erlenligi in, d kapasasyny
okarky deigi (aperturasy) d bountyryk gdigi we 1-nji d ourgasyny deine
gabat gelr. aga st emn dwrnde gapyrgalary goberilnligi in gapyr-
ga aralyklary gi bolar. Dasty buru ululygy 8590C-a enli kielr. Irki a-
galyk dwrni ahyrynda d kapasasyny yzky we kese legleri birde bo-
lup, gapyrgalary egme bury artar. Dasty bur 6070C-a enli kielr. D
bountyryk gdigi II d ourgany deine gabat gelr. Birinji agalyk dwrni
ahyrynda d kapasasyny kese legi yzky leginden agdyklyk edr. etginjek
lik dwrnde d kapasasyny gutarnykly emele gelmegi bolup, bountyryk gdigini
dei III d ourgasyna gabat gelr. Gapyrgalary ketirdewklerini sklemesi
gartaan we garrylyk ada eeligini we d kapasasyny hereketini peselmegine
getirr. Onu grni has asy bolup, dik legi artar.
igin bogny. ay doglan agalarda pilni bogun ketligi asy, sri
grnli, dodagy beik dldir. Bogun torbasy dartylan, hereket gwrmini klen-
195
dirn gysga we gowy sen k igin baglajysyna bitir. Ilkinji agalyk
dwrnde bogun ketligi uly adamlaryky aly adaty grnini eeler. Bogun
torbasy has erkin bolup, k igin baglajysy uzalar.
Bilek bogny. ay doglan agalarda tirsek we bilek sowa (kollateral) baglajy-
lary berk dartylyp, bogun torbasyny fibroz smleri bilen berk baglanyar.
Bilek skni halka baglajysy ay doglan agalarda gowakdyr. Bilek
bognuny torbasyny we baglajylaryny gutarnykly bir grne gelmegi etgin-
jeklik dwrne gabat gelr.
Bilek goar bogny, penjni bogunlary. ay doglan agalarda bilek
goar bogun torbasyny fibroz perdesi uka, kbir erde olary smlerini
ary-ary desselerini arasynda dykyz bolmadyk ag dokumasy bilen doldury-
lan aralyklar bolar. Bilek goar bognuny bogun diski bilek skni distal
epifizini ketirdewgine gnden-gni ger. Bilek goar bognunda we penje
bogunlaryndaky hereket birlen skleri (ketirdewk dwneklerini burly
grni) eterlikli gabat gelmenligi n klendirlendir.
Penje sklerini sklemelerini gutaran dwrnde bogun stlerini, torba
laryny we onu bogun baglajylaryny gutarnykly grne gelmegi bolup ger.
anaklyk but bogny. ay doglan agalarda jk ukanagy sri grnli
bolup, onu ulugy uly adamlaryka garanda kiidir. jk ouny ulugy
uly bolmanlygy in but skni kellesini kp blegi bu ukanakdan okar-
da erler. Bogun torbasy uka, dartylan, anba but baglajysy gowy sen;
gysga otyrer but baglajysy heniz durklanmadyk bolar. anaklyk skni
galylygyna smegi we jk ukanagyny gyrasyny belli grne gelmegini
netijesinde ilkinji agalyk dwrnde, but skni kellesi bogun bolugyna u
erleip, alawly zolak but skni bounjygyna tarap akynlaar. etginjeklik
dwrnde alawly zolak uly adamyky aly (budu bounjygyna alanar) adaty
agday eeler.
Dyz bogny. But skni igapdal we dagapdal umrulary bir legli bolup,
bogun torbasy dartylyp, dykyz, dyzasty baglajylar bir grne gelmedik, menisk
leri uka birlediriji gatlakdyr. Dyz bognuny gysga atanak grnli baglajylary
bu dwrde bogundaky hereketleri klendirr. Ilkinji agalyk dwrnde but s
kni umrulary uly adamyky aly adaty grnine gelr. Dyzsti torba ay
doglan agalarda bogun bolugy bilen baglanyman, ol ilkinji alary dowamynda
bir grne gelr, ne uly adamlarda hem bu hadysany 6%-i dyz bognuny
bolugyndan aratynlykda galar.
Injik-daban bogny we dabany bogunlary. Injik daban bognuny torbasy
rn uka, baglajylary, aratyn hem igapdal (deltagrnli) gowak sendir.
Kese daraklygi bognu yzygy gni (uly adamlarda S-grnli) dilen alydyr.
Adam durup, rp we skleen dwrnden balap, daban sklerini birlemesi
we bogun stlerini, baglajylary, dabany gmmezlerini gutarnykly bir gr
ne gelmegi bolup ger.
196
 MUSKULLAR HAKYNDAKY YLYM
MUOLOGIA

UMUMY MAGLUMATLAR

Skelet muskullary sklere birleip, olary herekete getirr, beden bo

luklaryny diwaryny emele getirmge gatnaarlar: agyz, d, garyn, anaklyk
boluklaryny, kbir iki agzalary diwarlaryny (damagy, gyzyldegi okarky
blegini, kekirdegi) dzmine girrler, gz kmeki agzalaryny sanyna
(gzhereketlendiriji muskullar) goularlar, deprek bolugyndaky eidi sklerine
tsir edrler. Skelet muskullaryny kmegi arkaly adam bedeni deagramlyk
agdaynda saklanar, daky bolukda hereket edr, dem alma we uwdunma
hereketlerini amala ayrar, mimikany emele getirr. Skelet muskulaturasyny
umumy agramy uly orun tutar. Uly adamda ol bedeni agramyny 40%-ine go-
layny tutar (ay doglan agada 2022%-e enli). Gartaan adamlarda muskul
dokumasyny agramy azalar (2535%-e enli).
Adamy bedeninde 400-e gola ylgymly (kese yzykly) muskul dokumasy
bolup, olar adamy erkine gr ygrylar. Merkezi nerw ulgamyndan nerwler ar-
kaly geln impulslary tsiri astynda skelet muskullary sk direglerine tsir edip,
adam bedenini agdayny tgedr.

MUSKULLARY GURLUY

Her bir muskul (musculus) muskul smlerini yzykly desselerinden yba-

rat bolup, olarda birlediriji dokuma gatlagy endomizi (endomisium) bar. Drli
ululykly sm desselerini birlediriji dokuma zolaklary klendirip, olar perimi-
zi (perimisium) emele getirrler. Tutu muskuly gabygy epimizi (daky pe-
rimizi epimisium) bolup, ol sire peritendini (peritendineum) ady bilen do-
wam edr. Muskul desseleri agzany etli blegini muskul garynjygyny (venter)
emele getirip, sora ol sire (tendo) ger. Muskul desselerini a-da proksimal
siri kellejigi (caput) kmegi bilen muskul skden balanar. Muskuly dis-
tal ahyry a-da onu distal siri guruk termini bilen belli bolup, ol baga bir
ske birler. ertli agdada muskuly balangyjy (origo) biraz distal erleen
birleme nokadyna (insertio) gr bedeni ortaky okuna akyn dilip hasap edilr.
Drli muskullary siirleri birmeze dldir. Ahyrlary muskullaryny siirleri in-

197
eden uzyndyrlar. Kbir muskullarda, aratynam garyn bolugyny diwarlaryny
emele getirn muskullarda, siirler inli we tekiz bolup, olar siir snmeleri a-da
aponewroz (aponeurosis) ady bilen bellidir (mysal in, m.obliquus abdominis
internus). Beleki bir muskullarda iki garynjyklaryny aralygynda erleen aralyk
siir iki garynjykly muskul (m.biventer) (mysal in m.digastricus) bar.
Muskul desselerini ugry birne gysgajyk aralyk siirler bilen kesilip, siir
germewjiklerini (intersectiones tendinei) emele getirn muskullar bar (mysal
in m.rectus abdominis). Aralyk siirlerini bolmagy muskullary birne goy
miotomlardan, muskul garynjyklaryny aralygyndaky siirleri bolsa, miotom
lary aralygyndaky embrional birlediriji gatlakdan mioseptlerden drnligine
aatlyk edr. Siir muskula garada rn inedir, ne onu berkligi girtdir: ol
agyr ki saklamaga ukyplydyr we snmge ukyby okdur.
Muskul ygrylanda onu bir ujy hereketsiz galar bu ere rklenen nokat
(punctum fixum) grninde seretmek bolar.
Kanun boly aly, ol muskul balangyjy bilen gabat gelr. Hereketli nokat
(punctum mobile) baga skde erleip, oa muskul birler we muskul yg
rylanda z agdayny tgedr. Bedeni kbir agdalarynda balangy (rkle-
nen nokat) we birleme (hereketli nokat) nokatlar erlerini alyp bilerler. My-
sal in, sport enjamlarynda erine etirilen hereketlerde (penjni sklerinde)
muskullary birleme nokatlary hereketsiz galyp, bilegi we egni balangy no-
katlary hereketli bolup bilerler.
Muskula damarlar we nerwler onu iki tarapyndan girrler. Arterialar ka-
pillarlara enli ahalanarlar, olar muskul smlerini desselerinde damarlary
gr toruny emele getirrler we her bir muskul smine birden az bolmadyk gan
damar kapillarlary degilidir. Muskul smlerinde nerw ulary erleip, olar
muskula hereketlendiriji impulslary geirrler. Muskullarda we siirlerde duujy
nerw ulary hem bardyr.

MUSKULLARY KLASSIFIKASIASY (TOPARLARY )

Skelet muskullaryny eke-tk klasifikasiasy okdur. Muskullary adamy

bedenindki agday, ekili, muskul smlerini ugry, ii, bogunlara gatnaygy
bouna blmek bolar. zle we u, medial we lateral, daky we iki muskul
lary sagarmak bolar.
ekili bouna muskullar drli grnudedir (111-nji surat). Ahyrlar in
(leerleri iini erine etirn sklere birler) hsietli bolan ik grnli mus-
kullar (musculi fusiformes) we beden diwarlaryny emele getirmge gatnaan inli
muskullar has ygy gabat gelr. Birinji muskullara egni ikikelleli muskuly, ikinji
muskullara garny gni, daky we iki gyyk, kese muskullary mysal bolup biler.

198
 111-nji surat. Muskullary ekilleri
a ik grnli; b ikikelleli; ikigarynjykly; d zolak grnli; e iki perli; bir perli;
1 kellesi; 2 garny; 3 gurugy; 4 aralyk siir; 5 muskulara siir.

Ik grnli muskullary smleri onu uzyn okuna parallel gngendir. Eger-de

muskul smleri bur astynda siirden bir tarapda erlese, onda oa bir elekli
(musculi unipennati), siri iki tarapynda erlese, oa iki elekli (musculus bi-
pennatus) diilr. Kbir halatlarda muskul desseleri yrmayp, sire birne ta-
rapdan ugraar. ele agdalarda kp elekli muskul (musculus multipennatus)
emele gelr (mysal in m.deltoideus).
Muskullary ylyrymly gurluy olarda iki, , drt kellejigi we iki a-da bir-
ne sirini guruklaryny bolmagy bilen baglanyyklydyr. Iki a-da birne
kellejigi bar bolan muskullar gola erleen drli sklerden a-da bir sk drli
nokatlaryndan balanyp biler. Sora kellejikler birleip, umumy garynjyk we umu-
my siir emele getirr. ele muskullar z gurlularyna gr atlandyrylar: iki
kellelim.biceps, kellelim.triceps, drtkelleli quadriceps. Umumy garynjyk-
dan drli sklere birlen birne siir blnip biler: mysal in, penjede, daban-
da barmaklary falanglaryna (m.flexor digitorum) birler. Kbir muskullarda
olary emele getirn desseler alaw ugurly bolar (alaw muskul m.orbicularis).
ele muskullar bedeni tebigy deiklerini daynda (agyz, tret) erleip, olar gy-
sa (sfinkter) iini erine etirr m.sphincter.
Muskullary atlaryny gelip ykyy drli-drldir. Kbir muskullar ekili
bouna rombgrnli (m.rhombiodeus), trapesiagrnli (m.trapezius); ikin-
ji muskullar ululygy bouna uly, kii, kelte; nji muskullar muskul
desselerini ugry bouna gyyk (m.obliquus), kese (m.transversus) atlandyryl
ar. Muskullary atlarynda olary gurluy (ikikeleli, kelleli), olary balangyjy,
birleme nokady (egin bilek, d ajyk emzik muskullary), erine etirn
199
ii azyjy (m.extensor), egiji (m.flexor), alajy, ie alajy (m.pronator),
daa alajy (m.supinator), galdyryjy (m.levator) bouna hsietlendirilr.
Kbir muskullar erine etirn hereketini ugry bouna atlandyrylyp bilner:
m.adductor orta yzyga getiriji, m.abductor orta yzykdan daladyryjy dilip
atlandyrylar. Bogunlara gr muskullar birmeze erlemn, olary gurluy we
ii bilen kesgitlenilrler. Kbir muskullar gola erleen sklere birleip, bir bog-
na tsir edr (bir bogunly muskullar), belekiler iki a-da kpsanly bogunlary
stlerinden geip, olara iki a-da kpbogunly muskullar diilr. Kpbogunly mus-
kullar bir bogunly muskullara gr uzyn bolup, zle erlerler. Bogunlara tsir
etmen muskullar hem bardyr, sebbi olar bogun emele getirmen sklerden
balanar a-da birigr (bizdilasty muskuly m. stylohyoideus). ele muskulla-
ra mimiki, agyz dbni, anaklyk ykalgasyny muskullary degilidir.

MUSKULLARY KMEKI APPARATLARY

Muskullary kmeki apparaty hkmnde serediln anatomiki emele
gelmeleri gatnamagynda we olary kmegi bilen muskullar ygrylyp, z iini
erine etirr. Olara fassialar, siir geelgeleri, sinowial gylaplary we torbajyk
lar, muskul tonuklary degilidir.
Fassia (fascia) muskuly birlediriji dokumadan duran rtgidir. Fas-
sialar muskullary guty (futlar) grninde gurap, olary bir-birinden klen-
dirip, ygrylmany netijesinde muskullary bir-birlerine srtlmegini azaldyp,
fassiany guty grnli gurluy patologia hadysasynda irii, ganmede gany
aramagyna psgel berr, ele-de agyryny ayrmagy guty grnli usulyny
geirmge mmkinilik berr. Muskullar fassialar bilen ag dokumasy arkaly
baglanyar. Kbir erlerde (injikde, garynda) fassialar muskullary balanan
eri bolup, muskuly fassiadan blp ayrmak kynylyk dredr. Hususy fas-
sialary (fascia propriae) we zle fassialary (fascia superficiales) seljermek
bolar (112-nji surat). Her bir sebiti z hususy fassiasy bardyr (eginde fascia
brachi, bilekde fascia antebrachi). Eger-de muskullar birne gatlak emele ge-
tirseler, onda goy gatlary aralygynda fassialar erler: zle muskullary
aralygynda zle gatlak (lamina superficialis), u muskullary aralygynda u
gatlak (lamina profunda), zle fassia, muskuly deriasty agdan klendirr.
Mysal in, ahyrlary muskullaryny drli ii erine etirn muskul toparyny
aralygynda muskulara germewleri (septa intermuscularia) ger we hususy fas-
siany sk gabygy bilen birledirr. Fassialary bir-birleri a-da sk gabygy
bilen birlen erlerinde ognama fassia dwnlerini emele getirip, olara fas-
sialar, damar, nerw gabyklary birigrler. Fassialar, muskulara germewler sk
gabygy bilen bitiip, muskullar a-da beleki agzalar in umak esasyny dzp,
umak skeleti emele gelmegine gatnaar.
200
 Muskullar emele gelende embrional birlediriji dokumadan sn fassialary
gurluy olary iine, ygrylanda ze ykan basyy fassia tsirine bagly bolup
durar. Fassiadan balanan muskullary bir blegi gowy sen, gwrmli ii eri-
ne etirmge ukyply, olary fassialary kti, siir smleri arkaly birleip, daky
grni bouna ukajyk inli siri ada salar (budu inli fassiasy, injik fassiasy).
ne olary atlandyrylyy aly siir a-da aponewroz bolman, siir grnli fassia-
lardyr. Az agram dn muskullary fassialary berk bolman, gowak, birlediriji
dokuma smlerini ugry belli bolmadykdyr. Kbir erlerde fassia ognama-
lary emele gelr. Olara siir alary degilidir (arcus tendineus), ol fassiany
nerw damar desselerini stndki ktelmesidir. Kbir bogunlary golalarynda
(injikdaban, bilekgoar) muskullar we siirler ahyrlary gurluyna layklykda
z ugruny tgedip, fassia ognaar we berker. Fassia sk ykyntgylaryna
birleip, fibroz kprjiklerini muskul saklajylary (retinacula) emele getirr.
Skleri we kprjikleri arasynda
emele geln kanallarda muskullary
uzyn, ine siirleri erleip, olara siir
geelgeleri (sk fibroz kanallary)
diilr. Siir gylaby (vagina tendi-
nis) birne siir in umumy a-da
fibroz germewjik arkaly zbadak gy-
laba blnr. Saklajy siri bellibir
agdada saklap, onu typmagyna
psgel berr. Siri z geelgesind-
ki hereketine geelgni sinowial gaty
gatnaar, ol srtlmni azaldar. Si-
nowial gatlak (stratum synoviale) iki
we daky bleklerden ybaratdyr (113-
nji surat). Iki wisseral blegi (pars
visceralis) siri btewilikde gurap,
onu bilen (onu birlediriji dokumasy
peritendini bilen) bitir. Daky pa-
rietal blegi (pars parietalis) daynda
erleen fibroz gatlagy bilen bitiip 112-nji surat. igin fassialary: den
(stratum fibrosum), siir geelgesini grni. Egni okarky blmi, muskullary
diwaryny emele getirr. Sinowial fassia gylaplary aylan.
gatlagy wisseral, parietal blekleri 1 egni ikikelleli muskuly; 2 egin muskuly;
siir geelgesini ahyrynda bir-birine 3 igapdal egin muskulara segmenti; 4
egni kelleli muskuly; 5 egni dagapdal
geip, siri tozjagazyny mezotendi- muskulara germewi; 6 igin ski; 7 egin
ni (mesotendineum) emele getirr. fassialary; 8 egni zle fassiasy; 9
Ol sinowial gatlagy iki apragyndan deristy esasy; 10 deri.
201
ybaratdyr. Mezotendini siri imitlendirn gan damarlary we nerwleri saklaar.
Muskul ygrylanda siir hem onu sinowial gatlagyny wisseral blegi hem here-
ketlenr, sebbi siir geelgesindki suwuklyk oa typmaga mmkinilik berr.
Siir geelgesindki sinowial gatlak bir a-da birne siri gurap biler. Siri a-da
muskuly sk ykyntgylaryna degn erinde sinowial torbalar erleip, olar hem
siir geelgesini ilerini erine etirr, agny srtlme psgeliligini ayrar.
Sinowial torba (bursa synovialis) tekiz birlediriji dokumaly haltajyk grninde
bolup, iinde biraz mukdarda suwuklyk saklaar. Sinowial torbajygy diwary bir
tarapdan hereketlenn agza bilen (muskul), beleki tarapdan bolsa sk a-da
siir bilen bitir. Torbajyklary mberi bir millimetrden birne santimetre en-
lidir. Bognu golaynda erleen torbajygy bolugy bogun yy bilen baglanyyp
biler. Kplen, sinowial torbajyk siir we sk ykyntgysyny aralygynda erleip,
siir in ketirdewk ternawjygy emele getirr. ele ykyntga muskul tonugy
(trochlea muscularis) diilr. Ol siri ugruny tgedr, onu in daan iini
erine etirr. ele ii knjigrnli skler (ossa sesamoidea) erine etirip,
olar siri jmminde sr. ele sklere nohutgrnli sk (os pisiforme) we
i iri knjigrnli sk dyzanak (patella) degilidir.

MUSKULLARY II

Skelet muskullaryny dzn muskul dokumasyny esasy hsieti nerw im

pulslaryny tsiri astynda ygrylmagydyr. Muskullar bogunlara tsir edip, sk
leerlerini agdayny tgedr. Her bir muskul bogna die bir ugurda tsir
edr. Bir okly bogunlarda (silindr, tonuk grnli) sk leerlerindki here-
ket die bir oku daynda amala
ayrylar. ele bogunlarda mus-
kullar onu iki gapdalynda erleip,
oa iki ugurda tsir edr. Mysal
in, tirsek bognunda bir muskul
lar egijiler, belekiler azyjylar.
Bu muskullar bogna garylykly
ugurda tsir edip, (antogonistler)
garydalar dilip atlandyrylar.
Bir ugurda hereket edn mus-
kullara sinergistler diilr. Iki
113-nji surat. Siir geelgesini (gylabyny) okly bogunlarda (ellips, umry,
shemasy
eer grnliler) muskullar onu
a kese yzyk; b dik yzyk; 1 fibroz zolak;
2 sinowial zolak; 3 siir; 4 sinowial boluk; iki okuny daynda towlanyp, he-
5 siir tozjagazy (mezotendini). reket bu oklary daynda amala

202
ayrylar. okly bolan ar grnli bogunlarda muskullar onu drli taraplarynda
erler. Mysal in, egin bognunda frontal oku daynda epmek we azmak,
sagittal oku daynda getirmek we daladyrmak, dik oku daynda ie we daa
alamak mmkin. Hasam bolsa bir hereketi amala ayran muskul toparlarynda
esasy we kmeki muskullary sagarmak bolar.
Muskullary funksional hsietlendirmesi in anatomiki we fiziologiki kese-
lik aly grkezijiler ulanylar.
Anatomik keselik muskuly dikligine perpendikular bolan kese kesigini
medanasy bolup, ol garynjygy inli bleginden ger. Bu grkeziji muskuly
ululygyny, ktligini hsietlendirr.
Fiziologiki keselik muskuly dzmine girn hli smlerini kese
kesigini jemi medanasydyr. Muskuly ygrylma gjni onu smini
kese kesigini gwrmine bagly bolany in, muskuly fiziologiki keseligi onu
gjni hsietlendirr. Ik, zolak grnli muskullarda muskul smlerini ana-
tomiki we fiziologiki keseligi gabat gelr. Anatomiki keseligi de bolan iki sany
deululykly muskullardan elek grnli muskuly ik grnl garanda fiziologi-
ki keseligi uludyr. elek grnli muskullary smlerini jemi, kese kesigi ik
grnli muskullara gr kpdr, smleri gysgadyr. onu in elek grnli
muskullary gji kp bolup, ne gysgajyk smlerini ygrylma gwrmi ik
grnli muskullara garanda azdyr. ol sebpli per grnli muskullar gli yg
rylmany az gwrm bilen amala ayran (injigi, dabany, bilegi muskullary)
erlerde erlerler. Uzyn smlerden duran ik, zolak grnli muskullar yg
rylma netijesinde gysgalar, ne olary gji elek grnli muskullara garanda
azdyr. Ahyrlary muskullaryny sklere birlenligi sebpli, olary balangy
we birikme nokatlary ygrylma netijesinde akynlaar, muskullar bolsa bellibir
ii erine etirrler. elelikde, adamy bedenini a-da onu beden bleklerini
muskullaryny belli topary ygrylanda z balangy agdayny tgedip, herekete
gelrler. Agram gjni garylygyny eip ger a-da tersine, asgynlyk edr.
Baga bir agdalarda muskullar ygrylyp, bedeni bellibir agdada saklaarlar.
undan ugur alyp, muskullary iini psgeliligi eip gen, asgynlyk edn,
saklajy aly ilere blp bolar.
Psgeliligi eip geme ii muskuly ygrylma gji beden bleklerini,
ahyrlaryny agdayny kli a-da ksz tgedip, garylygy eip gemek in
erine etirilr.
Asgynlyk edn ii muskuly ygrylma gji bedeni blegini agram
gjni tsirinden asgynlyk edr. Muskul ygrylar, ne ol gysgalman uzalar,
sallanyp duran bedeni okary gtermek mmkin dldir, ony die aak gobermek
bolar.
Saklajy gji muskul ygrylmalary netijesinde beden a-da k bellibir
agdada saklanar. Mysal in, adam oturanda a-da duranda hereketlenmn
203
 k saklaar. Muskul ygrylmalaryny gji
bedeni agramyny we ki deledirr. ele
agdada muskul z bouny tgetman ygryl
ar (izotermik ygrylma). Psgeliligi eip
gen we asgynlyk edn ileri netijesinde
bedeni bolukda hasam bolsa bir ii erine
etirnligi in, olar dinamik i hasaplanarlar.
Saklajy i netijesinde beden hereketsiz galar,
ele i statik ie degilidir.
Skler bogunlar arkaly birleip, muskul
lary tsiri astynda leer iini erine etirr.
Biomehanikada iki sany leer grnle
rini seljermek bolar. Eger-de garylyk we tsir
edi nokatlary daan nokadyndan drli tarapda
114-nji surat. Deagramlyk leneri erlese, ol I leer grnine degili, II daan
(ryagy).
grninde olar daan nokatlaryndan bir tarap-
A- daan nokady. B gj tsir
edi nokady. - garylyk nokady. da ornaar.
Birinji grni leer iki eginlidir, oa
deagramlyk leeri diilr. Daan nokady tsir edi nokadyny (muskuly
ygrylma gjni) we garylyk nokadyny (agram gjni, agzany agramyny)
aralygynda erler. Mua ourga stnini kelleanak bilen birlemesi mysal bo-
lup biler (114-nji surat). Deagramlyk agdayna etmek in, tsir edi gjni
alanan pursadyny (ese skne, igi skni uzynlygyna tsir edn
g, daan nokadyndan tsir edi nokady aralygyndaka dedir) agram gjni
alanan pursadyna dedir (agram gjni egni uzynlygyna bolan jemi daan
nokady bilen tsir edi nokatlaryny aralygyna dedir).
Ikinji grni leer bireginli, biomehanikada (mehanikadan tapawutlylyk-
da) iki hili grnlidir. ele leeri hili tsir edi nokadyny we agram gjni
tsir edn nokadyny erlen erine bag
lydyr, olar her bir agdada hem daan no-
kadyndan bir tarapda erler. Birinji leer
grnini ikinji hili (agram leeri) eger-de
muskul gjni egni garylyk egninden (agram
gjnden) uzynrak bolsa ol ze ykar. My-
sal hkmnde dabana seretmek mmkindir
(115-nji surat). Daan nokady (alanma oky)
bolup daraklyk sklerini kellejikleri, muskul
115-nji surat. Leer gji gjni tsir edn nokady hkmnde kje
A daan nokady; B gj tsir ski hyzmat edr, garylyk nokady (bedeni
edi nokady. garylyk nokady. agramyny) injik sklerini daban bilen bir-
204
lesn erine dr (injik daban bog-
nunda). u leer grninde g ba-
batda utus gazanylyp (tsir edi gjni
egni uzynrak), hereket tizligini garylyk
nokadynda bolsa utulya sezewar bolar.
eke eginli leeri muskul gjni t-
sir edi egni garylyk egnine gr gysga,
onda garylyklayn g agram gji
goular (116-njy surat). Agram gj-
ni eip gemek in, tirsek bognuny
(daan nokady) golaynda birlen egi-
ji muskullary uly gji gerekdir. ele
116-njy surat. Tizlik leeri
agdada has uzyn (ryagy) leeri
A daan nokady; B gj tsir edi
(garylyk nokady) hereketini tizliginde nokady. garylyk nokady.
we gwrminde utu gazanylyp, tsir edi
nokadyny gjnde utulya duar bolar.

MUSKULLARY SI

Adam bedenini skeletini kese zolakly muskulaturasy ortaky dwnek gat-

lagyndan mezodermadan gelip ykandyr. ne gwrni, kellni, ahyrlary
muskullarynda kbir aratynlyklar bar. Gwrni muskullary mezodermany dor-
zal, paraksial bleginden sp, olar bedeni ilkinji segmentlerini somitleri emele
getirr. Somitler dwnegi nerw turbajygyny iki gapdalynda erler. 4 hepde-
lik dwnekde 40 jbt somit bolup, 3-den 5-e enli es, 8-si bona, 12-si de,
5-si bile, 5-si trr, 45-si uja degilidir. Sora her bir somit blege: sklerotom,
dermatom, miotom blnr. Miotomdan muskullar sr. Bada miotom somiti
dorzomedial blegini tutup, onda boluk (miosel) bolar. Miotom zni sinde
kpgatly gurluyny itirip, sintisial massa wrlr, onu bolugy itr. s
hadysasynda jk massasy etiip, kese ylgymly ygrylan smleri emele ge-
tirr, netijede miotomy hli massasy silindr grnli medanalara blnr, olar
entek metamer gurluyny saklaar (117-nji surat). Miotomlar sora dorzal we wen-
tral ugurlarda sr. Miotomy dorzal bleginden u a-da arkany hususy mus-
kullary sr. Miotomy wentral bleginden d u we garyn diwaryny ki,
gapdal muskullary sr. Arkany d, garny u muskullary autohton (auto-
chtonos grek.erli) dilip atlandyrylar. Irki s dwrnde miotomlar nerw
ulgamy bilen baglanyyk saklaar. Her bir miotoma nerw turbajygyny belli blegi
newromeri gabat gelip, ondan nerw smjikleri (soraky ourgabeni nerwle-
ri) girr. Dorzal muskullar ourgabeni nerwlerini dorzal ahalaryndan, wentral

205
 muskullar bolsa olary ki ahalaryndan
nerw alar. Her bir nerw muskuly ugry
bilen gngr, nerwi muskula arylan
dei muskuly ilkibada drn erini gr-
kezr. Mysal in, diafragma boun mi-
otomlaryndan sr we boun rmini
ahasy bolan adybir nerwi bilen pjn
edilr. Soky bolup gen kpsanly
zgermeleri aakdakylar bilen jemlemek
bolar:
1. Muskul smlerini dik, kranio
kaudal ugurdaky agdayny (mysal in,
garyn diwaryny muskullaryny gyyk,
kese ugurlary) tgemegi.
2. Btewi muskul massasyny dik
lein ary-ary muskullara blnmegi
117-nji surat. Dwnek kellesini (ourga stnini gneldn muskul).
we gwresini miotomlary:
3. Miotomlary ary-ary muskul
I gz muskullaryny sn miotomlary.
II ese miotomlary. III bedenin boun gatlaryna blnmegi (garny inli, gapyr-
blegini miotomlary. IV d blmini gara muskullary).
miotomlary. V bil blegini miotomlary. 4. Miotomlary bitiip, uzyn muskul
VI trre blmini miotomlary. VII uja lary emele getirmegi (garny gni mus-
blmini miotomlary. kuly).
5. Kbir muskullary z balangy erinden smegi. Diafragma 45 boun
miotomlaryndan emele gelip, sora d kapasasyny aaky deigini deine
sr.
6. Kbir muskullary emele gelmeginde muskul smleri kem-kslein
birlediriji dokuma bilen alyrylar. Netijede, muskullary aponewrozy emele
gelr (garny gyyk muskullary).
Kellni muskullary (mimiki, enew), kbir boun muskullary wentral
mezodermany blnmedik bleginden, wisseral we abra alaryny erleen
erinde sr. Bu muskullar wisseral muskulatura dilip atlandyrylar. enew
we kbir boun muskullary (dilasty muskul) birinji wisseral adan drer.
Bu muskullar kelleanagy z sklerine birler. Wisseral muskullara mi-
miki muskullar hem degilidir, olar ikinji wisseral adan sr. abra alaryndan
trapesia grnli we dajyk emzik muskullary hem sr. Wisseral muskul
lara anaklyk ykalgasyny kbir muskullary-da (tret deigini galdyran muskul)
degilidir. Kelle sebitinde kelle somitlerini miotomlaryndan gz almasyny mus-
kullary sr, (olary III, IV, VI kelleanak nerwleri pjn edr). Sen ese
miotomlaryndan dil muskullary sp, dilasty nerw bilen pjn edilr.

206
 Ahyrlary gwre bilen birledirn muskullarda ylyrymly zgeriler bolup
ger. Kbir muskullar ahyrlary mezenhimasynda ze ykyp, sora gwr
sp, onu sklerine birlerler. Bular trunkopetal muskullar (truncus
gwre, petere ugraan dien latyn szlerinden). Olara uly, kii, d, arkany
inli muskullary, aaky ahyrlarda uly bil muskuly degilidir. Baga bir muskullar
miotomlary wentral bleginden sp, olary distal ahyrlary gwreden, kellea-
nakdan ahyrlara geip, olary sklerine birigr. Olar trunkofugal muskullardyr
(truncus gwre, fugere gaaryn dien latyn szlerinden). Olara trapesia
grnli, dajykemzik, uly we kii romb grnli, ki di- di, pile dilasty,
ajygasty muskullary degilidir. ele-de pilni galdyran muskul hem olary
sanyna girr. Ahyrlarda peda bolup, sora ol erde galan muskullara ahyrlary
autohton muskullary diilr.
Skelet muskullary sinde anomal sler, kplen, bedeni iki gapdalynda
hem muskuly agdayny, gwrmini, ekilini tgemegi bolup biler. K-
bir muskullary (uly we kii tegelek muskullary) bolmazlygy mmkindir a-da
tze kellejikler, desseler ze ykyp biler (k egin muskuly). Bir kellejigini
bolmazlygy hem mmkindir (egni iki kelleli muskuly). Bir muskuly birne
zbadak muskullara blnmegi hem bolup biler (barmaklary egijisi). Kplen,
ndogry s okarky ahyry muskullarynda gabat gelr.

BEDEN BLEKLERINI
MUSKULLARY WE FASSIALARY

Gwrni muskullary we fassialary

Gwre muskullary arka, d, garyn muskullaryna blnr. Arka muskullary

(dorsum) gwrni tutu yzky stni tutar. Onu okarky aragini daky ese
belentligi we okarky ese yzygy, aaky aragini trre anba birlemesi we
uja emele getirr. Arkany gapdal blekleri egin guaklygy, goltuk oy, garny we
d lateral stleri bilen klenr. Arkada aakdaky sebitleri ourga (regio ver-
tebralis), trre (regio sacralis), pile (regio scapularis), pileasty (regio infras-
capularis), bil (regio lumbalis) sagarmak bolar.. Bonu yzy hem ua degili.

ARKANY MUSKULLARY WE FASSIALARY

Arka muskullary (mm.dorsi) jbt bolup, bedeni btin dorzal stni trre-
den we anba kekelerinden kelleanak esasyna enli tutar. Bu muskullar gatma-
gat erleip, anatomo topografik gatnayklaryna gr ylyrymly gurlua eedir.
Arka muskullary zle we u toparlara blnr.
207
 118-nji surat. Dwnek bedenini
gurlu shemasy; epde irki s
dwri, sagynda giki.
1 ourga benisi; 2 miotom; 3 dermatom;
4 somitler; 5 sklerotom; 6 bwrek
zeni (nefrotom); 7 ilkinji iege; 8 beden
bolugy; 9 miotomy wentral blegi;10
ahyrlary zenleri; 11 ourga bedeni; 12
arka kiri; 13 miotomy dorzal blmi; 14
ourgabeni nerwi; 15 onurgabeni dwni.

Arkany zle muskullary okarky ahyryka baglylykda srler. Olara

trapesia grnli, arkany inli, pilni galdyran, uly we kii romb grnli mus-
kullary degilidir. okarky we aaky yzky di-di muskullar biraz u erleip,
gapyrgalara birler.
u muskullar arkany uly blegini tutup, miotomlardan gelip ykar
(118-nji surat). Olara kellni, bonu kemer, ourgalygy gneldn, kese ge
rili, geriara, keseara muskullary degilidir.

ZLE MUSKULLAR

Arkany zle muskullary egin guaklygyna we egin sklerine birleip

(119120-nji suratlar), iki gatlakda erler. Birinji gatlagy trapesia grnli we
arkany inli muskullary dzr. Ikinji gatlak uly we kii romb grnli we pilni
galdyran muskullardan ybaratdyrlar.
1. Trapesia grnli muskul (m.trapezius), tekiz bur ekilli, inli esasy
ortaky yzky yzyga gngip, arkany okarky blegini we yzky boun sebi-
tini tutar. Gysga siir desseleri daky ese belentliginden, okarky boun
yzygyny medial bleginden, ese baglajysyndan, VII boun ourgany we
hli d ourgalaryny geri sntgilerinden we gersti baglajydan balanar.
Balangyjyndan muskul desseleri lateral gapdala gngip, egin guaklygyny
sklerine birler. Muskuly okarky desseleri aak gapdala geip, ajygy
daky blegini yzky stnde tamamlanar. Ortaky desseler kese geip, z balaan
geri sntgilerinden akromiona we pile gerine birler. Muskuly aaky des-
seleri okary gapdala gngip, olary siir plastinkasy pile gerine birler. Tra-
pesia grnli muskuly siir balangyjy bonu aaky aragini deinde gowy
bildirr. Trapesia grnli muskul zle erleip, onu okarky gapdal gyrasy
208
boun burlugyny yzky gapdalyny
emele getirr. Muskuly aaky gapdal
gyrasy arkany inli muskulyny we da
tarapdan pilni iki gyrasyny kesip
geip, auskultasia burlugyny
iki tarapyny emele getirr. Agzalan
burlugy aaky gyrasy arkany
inli muskulyny okarky gyrasy bilen,
gapdal aragi uly rombgrnli mus
kuly aaky gyrasy bouna ger.
erine etirn ii: trapesia
grnli muskuly hli blekle-
ri ygrylanda pile ourga stnine
akynlaar, muskuly okarky des-
seleri pilni galdyrar; okarky we
aaky desseleri bilelikde ygrylanda 119-njy surat. Gwre diwarlaryny we egin
pilni sagittal oku daynda alaar: guaklygyny gurlu shemasy; sagda-garyn,
epde d sebiti
pilni aaky bury gapdal ugurda e
1 ourgalygy gneldiji muskul; 2 gapyrga;
akynlaar, gapdal bury bolsa o- 3 daky we iki gapyrgara muskullary; 4
kary we i tarapa sr. Pile berki- rombgrnli we arkany inli muskullary;
dilende, trapesia grnli muskul iki 5 pile; 6 egin; 7 ki di di muskuly;
taraplayn ygrylyp, ourga stnini 8 garny gni muskuly; 9 garny daky
gyyk, iki gyyk we kese muskullary;
boun blegini azar we kellni yza
10 uly bil muskuly.
egr. Birtaraplayn ygrylanda zi
garysyna wrr.
Nerw dolandyrylyy: n.accessorius, plexus cervicalis (CIII CIV).
Gan pjniligi: a.transversa colli, a.occipitalis, a.suprascapularis,
aa.intercostales posteriores.
2. Arkany inli muskuly (m. latissimus dorsi) tekiz, inli bur ekilli bo-
lup, z tarapynda arkany arpy blegini eeler. Arkany inli muskuly zle
atyp, die okarky gyrasy trapesia grnli muskuly aaky blegini astynda
erler. Aakda inli muskuly gapdal gyrasy bil burlugyny iki tarapyny
emele getirr. Muskuly aponewrozy aaky alty sany d ourgalaryny we hli
bil ourgalaryny geri sntgilerinden, anba kekejinden we ortaky trre keke-
jinden balanar. Muskul desseleri gapdala goltuk ouny aaky aragine tarap
gngr. okarda muskula aaky drt gapyrgalardan, aaky pile burundan
balanan desseler hem goular. Inli muskul aaky desseleri bilen pilni aaky
buruny rtp inelr, sora uly tegelek muskuly egr: goltuk ouny yzky
gyrasynda ogyn, tekiz siri bilen egin skni kii tmmjigini kekejine bi-

14. Sargyt 1665 209

rikr. Birlen erini golaynda goltuk ounda erleen damarlary we nerwleri
rtr. Uly tegelek muskuldan sinowial torbajyk arkaly arylar.
erine etirn ii: eli gwr getirr we ony ie wrr, egni azar,
galdyrylan eli aak goberr; eger-de el berkidilen bolsa, oa gwrni ekr (tur-
nikde mak edilende).
Nerw pjniligi: n.thoracodorsalis (CIV CVII).
Gan pjniligi: a.thoracodorsalis, a.circumflexa humeri posterior,
aa.intercostales posteriores.
3. Pilni galdyran muskuly (m.levator scapulae) siir desseleri okar
ky a-da drt boun ourgalaryny kese sntgilerini yzky tmmjiklerinden
balanar. Aak gngip, muskul pilni iki gyrasyna birler. Pilni gal
dyran muskuly okarky blegi d ajyk-emzik muskuly, aaky blegi
trapesia grnli muskul bilen rtlr.
Onu nden romb grnli muskula
nerw we bonu kese arteriasyny u
ahasy ger.
erine etirn ii: pilni gal
dyrar, ol wagty znde ony ourga
stnine akynladyrar. Pile berkidi-
lende ourgalygy boun blegini z ta-
rapyna egr.
Nerw dolandyrylyy: n.dorsalis
scapulae (CIV CV).
Gan pjniligi: a.transversa colli,
a.cervicalis superficialis, a.cervicalis as-
cendens.
4. Uly we kii rombgrnli mus
kullar (mm.rhomboidei major et mi-
nor), kplen, ikisi bitiip, btewi muskuly
emele getirr. Kii rombgrnli muskul
ese baglajysyny aaky bleginden
VII boun we I-nji d ourgalaryny
geri sntgilerinden we geristi bag
lajydan balanar. Onu desseleri okar-
dan aak we gapdala eglip, pilni iki
120-nji surat. Arkanyn zle muskullary
1 trapesiagrnli muskul; 2 kellni gyrasyna, pile gerinden biraz okarda
kemer muskuly; 3 uly we kii rombgrnli birler. Uly romb grnli muskul
muskullar; 4 yzky aaky di di muskuly; IIV d ourgalaryny geri sntgi-
5 d bil fassiasy; 6 arkany inli lerinden balanyp, pilni iki gyrasy-
muskuly.
na onu gerini deinden, aaky bur-
210
y aralygynda birler. Romb grnli
muskullar trapesia grnli muskuldan
urak erleip, olar okarky yzky di-di
we ourgalygy gneldn muskullary rt
rler.
erine etirn ii: pilni ourga
stnine akynladyrar, ol wagty zn
de ony okary srr.
Nerw dolandyrylyy: n.dorsalis
scapulae (CIV CV).
Gan pjniligi: a.transversa colli,
a.suprascapularis, aa.intercostales pos-
teriores.
Gapyrgalara iki sany ukajyk, tekiz:
aaky we okarky di-di grnli mus-
kullar birler (121-nji surat).
5. okarky yzky di-di muskul
(m.serratus posterior superior) romb
grnli muskullary nde erleip, 121-nji surat. Arkany u muskullary
(epde ourgalygy gneldn muskuldan
onu asy siri boun baglajysyny
yzda aaky, okarky, yzky di-di
aaky bleginden, VIVII boun we III muskullar galdyrylypdyr, sagda olar
d ourgalaryny geri sntgilerin- arylypdyr)
den balanar. okardan aak we gapda- 1 ourgalygy gneldiji muskul; 2 yzky
aaky di di muskul; 3 yzky okarky di
la gngip, ary-ary dijagazlary bilen
di muskul; 4 kellni we bonu kemer
IIV gapyrgalary yzky stne birler. muskullary.
erine etirn ii: gapyrgalary
galdyrar.
Nerw pjniligi: nn.intercostales (ThIX ThXII).
Gan pjniligi: aa.intercostales posteriores, a.cervicalis profunda.
6. Aaky yzky di-di muskul (m.serratus posterior inferior), arkany
inli muskulyny nde erleip, onu siir plastinkasy XIXII d we III bil
ourgalaryny geri sntgilerinden balanar; bil d fassiasyny zle plas-
tinkasy we arkany inli muskulyny balangyjy bilen berk bitir. Ary-ary mus-
kul dijagazlary bilen aaky drt gapyrgalara birigr.
Ii: gapyrgalary goberr.
Nerw pjniligi: nn.intercostales (ThIX ThXII).
Gan pjniligi: aa.intercostales posteriores.

211
 U MUSKULLAR

Arkany u muskullary gatlakdan ybarat: zle, ortaky, u. zle gat-

lagy bonu we kellni kemer, ourgalygy gneldn muskullary emele getirr-
ler; ortaky gatlagy kese-gerili muskul dzr, u gatlak bolsa, geriara, keseara,
eseasty muskullardan ybarat.
zle gatlagy muskullary sen agdada bolup, gli muskul grnine
degili hem-de statik ii erine etirr. Olar arkany uzabouna trreden ese
skne enli geen muskullardyr. Muskullary balanan, birign erleri has gi
stleri tutar, onu in olar gli ygrylyp, ourgalygy dik agdada saklap
bilr, kelle, gapyrgalar, i golary, okarky we aaky ahyrlar in daan bolup
hyzmat edr. Ortaky gatyny muskullary egri geip, ourgalary kese sntgi-
lerinden geri sntgilerine birigr. Olar birne gatlakda erleip, u gatlak-
daky muskullar i gysgasy bolup, olar goy ourgalara birler, muskul des-
seleri ne zle boldugya, olar ona hem uzyn bolup, has kp ourgalary
stnden ger (56 sany). Has u gatlakda muskullar ourgalary geri we kese
sntgilerini aralygynda erler. Olar ourgalygy btin dowamynda bolmaar,
ourga stnini kp hereketli blmlerinde (boun, aaky d, bil) has gli
sendir. u gatlaga atlant ese bognuna tsir edn muskullar hem degilidir.
Bular eseasty muskullar (mm.suboccipitales) dilip atlandyrylar. Eger-de z-
le muskullar gatma-gat kesilip arylsa, arkany u muskullary ady grnr
(122-nji surat).
I. Kellni kemer muskuly (m.splenius capitis) d, ajyk, em-
zik we trapesia grnli muskullary okarky blegini nde erleendir.
Boun baglajysyny aaky arymyndan, VII boun, okarky -drt sany d
ourgalaryny geri sntgilerinden balanar. Muskuly desseleri okary we gap-
dala gngip, ekge skni emzik grnli sntgisine we ese skni o-
karky boun yzygyny gapdalyna birler.
erine etirn ii: muskul ikitaraplayn ygrylanda kellni we ourga
lygy boun blegini azar; birtaraplayn ygrylanda kellni z gapdalyna
wrr.
Nerw dolandyrylyy: boun ourgabeni nerwlerini yzky ahalary
(CIII CVIII).
Gan pjniligi: a.occipitalis, a.cervicalis profunda.
II. Bonu kemer muskuly (m. splenius cervicis) III IV d ourgalaryny
geri sntgilerinden balanyp, okarky boun ourgalaryny kese sntgilerini
yzky tmmjigine birleip, yzdan pilni galdyran muskuly rtr. Bonu kemer
muskuly trapesia grnli muskuly nde erler.

212
 erine etirn ii: muskul ikitaraplayn ygrylanda ourgalygy boun
blegini azar, birtaraplayn ygrylanda ourgalygy boun blegini z tarapyna
wrr.
Nerw pjniligi: boun nerwlerini yzky ahalary (CII CVII).
Gan pjniligi: a.occipitalis, a.cervicalis profunda.
III. Ourgalygy gneldn muskul (m.erector spinae) arkany hususy
muskullaryny has glsi bolup, nrgalygy uzabouna, trreden kelleanak
esasyna enli ger. nji gatlakda trapesia grnli, yzky di-di, romb grnli,
arkany inli muskullaryndan de erler. Yzda bil d fassiasyny zle
gatlagy bilen rtlgi. ogyn siir desseleri bilen trrni arka stnden, XII we XI
d ourgalaryny geri sntgilerinden, gersti baglajysyndan, anba skni
kekejinden, bil d fassiasyndan balanar. Trreden balanan siir desselerini
bir blegi trre tmmi we dorzal trre anba baglajylaryna goular. okarky
bil ourgalaryny deinde arkany gneldn muskul daky, aralyk we iki ollara
blnr. Her trakty gapdal oly anba gapyrga muskuly, aralyk oly uzynak
muskul, ikisi bolsa gerili muskul ady bar. okarda agzalan muskullary her
hasy birne blege blnr. Antropogenezi sinde dik remekligi netije-
sinde arkany gneldn muskul aratyn zboluly gurlua eedir. Muskuly gli
smegini, umumy balangyjy anaklyk sklerinden balanmagy, ourgalara, ga-
pyrgalara, kelleanak esasynda giden birlemegini bedeni dik agdada saklama-
gy bilen dndirip bolar. onu bilen birlikde, muskullary aratyn traktlardan
durmagy, olary hem gwrni drli delerinde has gysga muskullara blnmegi
oa aratynlykda ygrylmaga mmkinilik berr. Mysal in, bili anba ga-
pyrga muskuly ygrylanda gapyrgalar aak ekilip, diafragmany ii in amatly
daan drer.
1. anba gapyrga muskuly (m.iliocostalis) ourgany gneldn mus
kuly has dada erleen blegidir (122-nji surat). Ol anba kekejinden, bil
d fassiasyny iki stnden balanar. Gapyrgalary yzky stlerinden okary,
VIIIV boun ourgalaryny kese sntgilerine enli ger. Muskuly aratyn
bleklerini drli sebitlerde erlemegi bilen bili, d, bonu anba gapyr-
ga muskullaryna blnr.
a) bili anba gapyrga muskuly (m.iliocostalis lumborum) anba
skni kekejinden, bil d fassiasyny zle plastinkasyny iki stnden
balanyp, ary-ary asy siirleri bilen, aaky alty sany gapyrgalary burlaryna
birigr.
b) d anba gapyrga muskuly (m.iliocostalis thoracis) aaky alty sany
gapyrgadan, bili anba gapyrga muskullaryndan biraz ide balanar (122-nji
surat). okarky alty sany gapyrgalary burlaryna we VII boun ourgasyny kese
sntgisini yzky stne birler.

213
 ) bonu anba gapyrga muskuly (m.iliocostalis cervicis) III, IV, V
we VI gapyrgalary burundan balanyp, VIIV boun ourgalaryny kese
sntgilerini yzky tmmjiklerine birlerler.
erine etirn ii: ourgalygy gneldn muskuly beleki blekleri bilen
bilelikde stni azar, birtaraplayn ygrylanda ourgalygy z tarapyna egr, ga-
pyrgalary goberr. Muskuly aaky desseleri gapyrgalary ekip we berkledirip,
diafragma daan dredr.
Nerw dolandyrylyy: boun, d, bil ourgabeni nerwlerini yzky ahalary
(CIV LIII).
Gan pjniligi: aa.intercostales posteriores, aa.lumbales.
2. Uzynak muskul (m.longissimus) ourgalygy gneldn muskuly i irisi.
anba gapyrga muskulyndan biraz ide, agzalan muskuly we gerili muskuly
aralygynda erler. Muskulda d, bonu we kellni uzynak muskullaryny
sagarmak bolar.
a) d uzynak muskuly (m. longissimus thoracis) uzabouna ger.
Muskul trrni yzky stnden, bil we aaky d ourgalaryny kese sntgilerin-
den balanyp, aaky dokuz sany gapyrgany yzky stne, d ourgalaryny kese
sntgilerini depejiklerine birler.
b) bonu uzynak muskuly (m.longissinus cervicis) uzyn siirleri bilen
okarky b sany d ourgalaryny kese sntgilerini depejiginden balanyp,
VIII boun ourgalaryny kese sntgilerini yzky tmmjiklerine birlerler.
) kellni uzynak muskuly (m.longissinus capitis) siir desseleri bilen IIII
d we III VII boun ourgalaryny kese sntgilerinden balanyp, ekge sk
ni emzik grnli sntgisine dowam edip, d ajyk emzik muskulyny
sirini aagynda birler.
erine etirn ii: d we bonu uzynak muskullary ourgalygy azar
we ony gapdala egr. Kellni uzynak muskuly ony azar we zi z tarapyna
wrr.
Nerw dolandyrylyy: boun, d, bil ourgabeni nerwlerini yzky ahalary
(CII L V).
Gan pjniligi: aa.lumbales, aa.intercostales posteriores, a.cervicalis
profunda.
3. Gerili muskuly (m.spinalis) ourgalygy gneldn muskuly b
legini has medial erleenidir (122-nji surat). Ol d we boun ourgalaryny
geri sntgilerinde atar. Onda d, bonu, kellni gerili muskullaryny
sagarmak bolar.
a) d gerili muskuly (m.spinalis thoracis) 34 sany siirleri bilen II we
I bil, XII we XI d ourgalaryny geri sntgilerinden balanyp, okarky sekiz
sany d ourgalaryny geri sntgilerine birler. Ol d arymgerili mus-
kuly bilen bitir.
214
 b) bonu gerili muskuly (m.spinalis
cervicis) III d ourgalaryny geri snt-
gilerinden, VII boun ourgasyndan we
boun baglajysyndan balanyp, II boun
ourgany geri sntgisine birler.
) kellni gerili muskuly m.spina
lis capitis, inejik desseler bilen okarky d
we aaky boun ourgalaryny geri snt-
gilerinden balanyp, okary galar we daky
ese belentligini golaynda ese skne
birler. Kplen, bu muskuly bolmazlygy
hem mmkin.
erine etirn ii: ourgalygy azar.
Nerw pjniligi: boun, d, okarky
bil, ourga, beni nerwlerini yzky ahalary
(CIII LII).
Gan pjniligi: aa.intercostales pos-
teriores (a.cervicalis profunda).
Muskuly dzm bleklerini our
galardan balanyyna gr, ol tutulygyna 122-nji surat. Arkany u muskullary.
ourgalygy we kellni azyjysy bo- Sagda arkany gneldiji muskul,
epde- kese-gerili.
lup, bedeni agram gjni we wentral 1 kellni arymgerili muskuly; 2
muskullaryny garylygyny eip ger. kellni uzynak muskuly; 3 bonu
Muskul ary-ary blekleri bilen ygrylyp, anba gapyrga muskuly; 4 d
gapyrgalary aak goberip, ourgalygy anba gapyrga muskuly; 5 anba
bleklerini azar we kellni yza egr. gapyrga muskuly; 6 bili anba
Birtaraplayn ygrylanda, ourgalygy z gapyrga muskuly; 7 ourgalygy
gneldiji muskul (bleklere blnmedik);
tarapyna egr. Gwre eglende muskul z 8 d gerili muskuly; 9 d
gjni ze ykaryp, asgynlyk edn ii e- arymgerili muskuly; 10 bonu
rine etirr we wentral muskullary dorzal arymgerili muskuly; 11 bonu
erleenlere garanda ourga stnine leer uzynak muskuly.
hereketini artyklygy in, bedeni e
ykylmagyna psgel berr.

KESEGERILI MUSKUL (M.TRANSVERSOSPINALIS)

Bu muskul kpsanly gatlaklayn erleen desseler bilen emele gelip, olar ke-
seligine da tarapdan ie, kese sntgilerden geri sntgilere ger. Kese gerili
muskullary uzynlygy birmeze dldir, olar birne sany ourgalary stnden
geip, ary-ary: arymgerili, kpblekli we alajy muskullary emele getirr-

215
ler. onu bilen birlikde, muskullary bedende bonu, ese sebitleri dorzal ta-
raplarynda erlen erine gr, her bir muskul z gezeginde ary-ary bleklere
blnr.
1. arymgerili muskul (m.semispinalis) uzyn muskul desseleri aakda
erleen ourgalary kese sntgilerinden balanyp, IVVI ourgalary stnden
geip, geri sntgilerine birigr. arymgerili muskuly d, boun, kelle blek
lerine blmek bolar.
a) d arymgerili muskuly (m.semispinalis thoracis) aaky alty sany
d ourgalaryny kese sntgilerinden balanyp, okarky drt sany d we iki
sany boun ourgalaryny geri sntgilerine birlerler.
b) bonu arymgerili muskuly (m.semispinalis cervicis) alty sany okarky
d ourgalaryny kese sntgilerinden we aaky drt sany boun ourgalaryny
bogun sntgilerinden balanyp, VII boun ourgalaryny geri sntgilerine
birler.
) kellni arymgerili muskuly (m.semispinalis capitis) asy, ogyn
muskul bolup, okarky alty sany d ourgalaryny kese sntgilerinden we aaky
drt sany boun ourgalaryny kese sntgilerinden balanyp, ese skne o-
karky we aaky boun yzyklaryny aralygynda birler. Muskul yzdan kemer we
kellni uzynak muskuly bilen rtlgi, nde bolsa bonu arymgerili muskuly
erler.
erine etirn ii: d, bonu arymgerili muskullary ourgalygy d
we boun bleklerini azar, birtaraplayn ygrylanda ourgalygy okarda ag-
zalan bleklerini garysyna wrr. Kellni arymgerili muskuly kellni yza
ekr, zi bolsa garysyna wrr.
Nerw pjniligi: boun we d ourgabeni nerwlerini yzky ahalary
(CIII TXII).
Gan pjniligi: aa.intercostales posteriores, a.cervicalis profunda.
2. Kpblekli muskul (mm.multifidi) siir desseleri grninde, aakda er
leen ourgalary kese sntgilerinden balanar we okarda erleen ourgalary
geri sntgilerine birler. Bu muskullar iki drt sany ourgany stnden ge-
ip, geri sntgilerini gapdalyndaky joalarda, trrni we uzynak muskullary
nde erler.
erine etirn ii: ourga stnini z dik okuny daynda alaar, ony az
ar we gapdala egr.
Nerw pjniligi: ourgabeni nerwlerini yzky ahalary (CIII SI).
Gan pjniligi: aa.lumbales, aa.intercostales, a.cervicalis profunda.
3. Bonu, d, bili alajy muskullary (mm.rotatores cervicis, tho-
racis, lumborum) arkany muskullaryny i u gatlagy bolup, geri we kese
sntgilerini aralygyny eeler. Alajy muskullar ourgalygy d blegin-
de gowy bildirr. Alajy muskullar uzyn we kelte desselere blnr. Uzyn
216
alajy muskullar kese sntgi-
lerden balanyp, okarda erleen
ourgalary geri sntgilerini
esasyna birler. Gysga alajy
muskullar goy ourgalary
arasynda erler.
erine etirn ii: ourga
stnini dik okuny daynda a
laar.
Nerw pjniligi: bil, d,
boun nurgabeni nerwlerini yz
ky ahalary.
Gan pjniligi: aa.lumbales,
aa.intercostales posteriores.
V. Gapyrgalary galdyran
muskullar (mm. levatores costa-
rum)olar uzyn we gysga muskul
lara blnr, mm.levatores costa-
rum breves et longi, yzda arkany
gneldn muskullary desseleri 123-nji surat. Yzky boun sebitini eseasty
bilen rtlgi bolup, yzky gapyr- we u muskullary
ga aralygyny daky gapyrgaara 1 Kellni yzky uly gni muskuly; 2 kellni
yzky kii gni muskuly; 3 kellni okarky gyyk
muskullardan i tarapda eeler. muskuly; 4 kellni aaky gyyk muskuly; 5
Gapyrgalary galdyran gysga mus kpblekli muskul; 6 kellni uzynak muskuly.
kullar ary-ary desseleri bilen VII
boun, I we II d ourgalaryny kese sntgilerinden balanyp, aak we gapdala
geip, aakdaky gapyrga birigr. Gapyrgalary galdyran uzyn muskullar VIIX
d ourgalaryny kese sntgilerinden balanyp, aak gerler we aakdaky ga-
pyrga birlerler.
erine etirn ii: gapyrgalary galdyryp, d kapasasyny gieldrler.
Nerw pjniligi: nn.intercostales (CVII ThI II; ThVII X).
Gan pjniligi: aa.intercostales posteriores.
VI. Bonu, d, bili geriara muskullary (m.interspinales cervicis
thoracis, lumborum) geri sntgilerini z aralarynda II boun ourgasyndan
balap birledirrler. Olar ourga stnini hereketliligi bilen tapawutlanan
boun we bil bleklerinde gowy sendir. Ourgalygy d bleginde muskullar
gowak agdadadyr.
erine etirn ii: ourgalygy ary bleklerini azar.
Nerw pjniligi: yzky ourgabeni nerwlerini yzky ahalary.

217
 Gan pjniligi: a.cervicalis profunda, aa.lumbales, aa.intercostales pos-
teriores.
VII. Bili, d, bonu keseara muskullary (m.intertransversarii cer-
vicis, thoracis, lumborum) goy erleen ourgalary kese sntgilerini araly
gynda erleen gysga desseler bolup, ourgalygy bil we boun bleklerinde gowy
sendir. Bil keseara muskullary lateral we medial muskullara (m.intertransversarii
lumborum laterales et mediales) blnr.
Bounda olar ki we yzky keseara muskullara (m.intertransversarii cer-
vicis anteriores et posteriores) blnr. Yzky boun muskullary medial blege
(pars medialis) we lateral blege (pars lateralis) blnrler.
erine etirn ii: ourga stnini ary-ary bleklerini z tarapyna egr.
Nerw pjniligi: boun, d, bil ourgabeni nerwlerini yzky ahalary.
Gan pjniligi: aa. lumbales, aa. intercostales posteriores, a. cervicalis
profunda.

ESEASTY MUSKULLAR

eseasty muskullar (mm.suboccipitales) uly yzky gni, kii yzky gni,

aaky we okarky gyyk kelle muskullaryndan ybaratdyr (123-nji surat). okarda
sanalan muskullar kellni arymgerili, uzynak we kemer muskullaryny astynda
erler. Olar bur bolugy trigonum suboccipitale klendirrler, bur
lukda ourga arteriasy, birinji boun ourgabeni nerwini yzky ahasy, atlanty
yzky ay we yzky atlantese perdesi erler.
1. Kellni uly yzky gni muskuly (m.rectus capitis posterior major) okly
ourgany geri sntgisinden balanyp, ese skne, aaky boun yzygyny
astynda birler.
erine etirn ii: kellni yza egr, ony gapdala gyardar, birtaraplayn
ygrylanda kellni z tarapyna wrr.
Nerw pjniligi: n.suboccipitalis (CI).
Gan pjniligi: a.cervicalis profunda.
2. Kellni kii yzky gni muskuly (m.rectus capitis posterior minor)
atlanty yzky tmmjiginden balanyp, aaky boun yzygyny astynda ese
skne birler.
erine etirn ii: kellni yza ekr we ony gapdala wrr.
Nerw pjniligi: n.suboccipitalis (CI).
Gan pjniligi: a.cervicalis profunda.
3. Kellni aaky gyyk muskuly (m.obliquus capitis inferior) okly our
gany geri sntgisinden balanyp, okary we gapdala ger we atlanty kese
sntgisine birler.

218
 erine etirn ii: kellni azar, gapdala wrr we ony dik okuny
daynda alaar.
Nerw pjniligi: n.suboccipitalis.
Gan pjniligi: a.cervicalis profunda.
4. Kellni okarky gyyk muskuly (m.obliquus capitis superior) atlanty
kese sntgisinden balanyp, okary we i tarapa ger, ese skne aaky
boun yzygyny okarsynda birler. Ol kellni arymgerili muskulyny
birlen erini gapdalynda erler.
erine etirn ii: ikitaraplayn ygrylanda kellni azar, birtaraplayn -
kellni gapdala z tarapyna wrr.
Nerw pjniligi: n.suboccipitalis (CI).
Gan pjniligi: a.cervicalis profunda.

ARKA FASSIALARY

Bil d fassiasy (fascia thorocolumbalis) arkany u muskullaryny rt

r. Bu fassia drli derejelerde birmeze ze ykmaar. Bil d fassiasy bil
sebitinde gowy sp, ol zle we u plastinkalardan ybarat bolup, arkany gneld
n muskuly gurap alar. Bil d fassiany zle gatlagy bil ourgalaryny
geri sntgilerine, gersti baglajylara we ortaky trre kekejine birler. Bu
fassiany u gatlagy iki tarapda bil ourgalaryny kese sntgilerine we kesea-
ra baglajylara, aakda anba kekejine, okarda XII gapyrgany aaky gyrasyna
we bil gapyrga baglajysyna birler. Ourgalygy gneldn muskuly gapdal
gyrasynda bil d fassiasyny zle we u plastinkalary birler. Bil d
fassiany u plastinkasy ourgalygy gneldn muskuly bili kwadrat mus-
kulyndan klendirr. D diwaryny klerinde bil d fassiasy ukajyk plas-
tinka bolup, ourgalygy gneldn muskuly zle erleen muskullardan ayrar.
Bu fassia iki tarapda d ourgalaryny geri sntgilerine, gapdalda gapyrga
burlaryna birler. Bonu yzky sebitinde erleen muskullary arasynda boun
fassiasy (fascia nuchae) bar.

D MUSKULLARY WE FASSIALARY

D muskullary birne gatlakda erleip, gelip ykyy bouna birde bol-

man, drli ileri erine etirr. okarky ahyry emele gelmegi bilen bagly mus-
kullar zle erlerler. Olar okarky ahyrlary d kapasasy bilen birledirr.
Olara uly we kii d, ajygasty we ki di-di muskullar degilidir. D u
muskulaturasy, hususy autohton muskullar bilen emele gelip, olar miotomlary
219
wentral bleklerinden sr. Bu muskullar d diwaryny klerinde balanar we
birigr. Olara daky we iki gapyrgara, gapyrgasty, d kese muskullary degili.
D muskullary bilen bilelikde, olar bilen baglanyykly bolan d garyn germe-
wi diafragma hem wrenilip geilr, ol esasy dem aly muskuly bolup, boun
miotomyny wentral bleklerinden sr.

EGIN GUAKLYGYNY BOGUNLARYNA TSIR

EDN MUSKULLAR

1. Uly d muskuly (m.pectoralis

major), elpewa ekilli bolup, ki d
diwaryny ep-esli blegini tutar (124-nji
surat). z balaan erlerine layklykda,
onda ajyk blegini (pars clavicularis)
ajygy iki arymyndan, d ki s-
tnden we alty sany okarky gapyrga ke-
tirdewklerden balanan d gapyrga
blegini ( pars sternocostalis) garny gni
muskulyny siir geelgesini ki di-
waryndan balanan garyn blegi (pars
abdominalis) seljermek bolar. Uly d
muskulyny desseleri gapdal ugurda geip,
egin skni uly tmmjigini kekejine
birler. Uly d muskuly delta grnli
muskuldan delta d joasy (sulcus del-
124-nji surat. Uly d muskuly (1), goltuk toideapectoralis) arkaly arylar. Joa
bolugyny ki diwaryny emele getirn okarky i tarapda ajygasty oa ger
kii d muskulyny (2) sudury fossa infraclaviculare. Uly d mus-
Goltuk ouny ki diwaryny emele kuly kii d muskuly bilen birlikde zle
getirn uly d muskulyny (1) we kii erleip, goltuk bolugyny ki diwaryny
d muskulyny (2) sudury. Dajyk emele getirr, aaky gyrasy bilen goltuk
burlugy (I), d burlugy (II), dasty ouny klendirr.
burlugy (III).
erine etirn ii: okary galdyrylan
eli goberr, ony bedene akynladyrar,
ol bir wagty znde ie wrr. El okary gterilen halatynda, gapyrgalary we
d skni galdyryp, d kapasasyny gielmegine tsir edr (kmeki dem aly
muskuly).
Nerw pjniligi: nn. pectorales lateralis et medialis.
Gan pjniligi: a. thoracoacromialis, a.thoracica lateralis, aa. intercosta-
les anteriores et posteriores, a. thoracica lateralis.

220
 2. Kii d muskuly (m.pectoralis mi-
nor) tekiz bur ekilli uly d muskulyny
yzynda erler. IIIIV gapyrgalardan
balanyp, gapdala gngr, muskuly siri
pilni k grnli sntgisine birler
(125-nji surat).
erine etirn ii: muskul pilni
ne ekr, egin guaklygy berkidilende
gapyrgalary galdyrar we d kapasasyny
gielmegine getirr.
Nerw pjniligi: nn.pectoralis medi-
alis et lateralis (CVII ThI).
Gan pjniligi: a.thoracoacromialis,
rr.intercostales anteriores.
3. ajygasty muskul (m.subclavius)
gaty uly bolmadyk, I-nji gapyrgany we a 125-nji surat. D we egin muskullary
1 kii d muskuly; 2 ajygasty
jygy aralygyndaky arygy eeler, I-nji
muskul; 3 egni ikikelleli muskulyny
gapyrgany ketirdewginden balanyp, a uzyn kellejegi; 4 egni ikikelleli
jygy akromial ahyryny aagyna birler muskulyny gysga kellejigi; 5 kegin
(125-nji surat). muskuly; 6 arkany inli muskuly; 7
erine etirn ii: ajygy aak we uly tegelek muskul; 8 egin muskuly; 9
ki di di muskuly.
e ekip, d ajyk bognuny berkidr.
Nerw pjniligi: n.subclavius (CV).
Gan pjniligi: a.transversa scapulae, a.thoracoacromialis.
4. ki di-di muskul (m.serratus anterior) inli, drtbur ekilli bolup, d
kapasasyny gapdalynda erleip, goltuk bolugyny iki diwaryny emele getirr.
Iri dileri bilen okarky VIIIIX gapyrgalardan balanyp, pilni iki gyrasyna we
aaky buruna birler. okarky we ortaky desseleri kese erleip, aakylar gyyk
ugrukdyrylyp, den yza we aakdan okary gerler. ki di-di muskuly
aaky 45 sany dii z balanan erinde garny daky gyyk muskulyny dilerini
arasyna girr.
erine etirn ii: pilni, ylata-da onu aaky buruny gapdala we e
srr, aaky desseleri pilni sagittal oku daynda alanmagyna mmkinilik
berr, netijede, pilni gapdal bury okary we ie sr el kese tekizlikden
okary gterilr. Pile berkidilende ki di-di muskul gapyrgalary galdyryp, d
kapasasyny gielmegine getirr.
Nerw pjniligi: n.thoracicus longus (CV CVII).
Gan pjniligi: a.thoracodorsalis, aa.intercostales posteriores, a thora-
cica lateralis.

221
 D HUSUSY (AUTOHTON) MUSKULLARY

Bu muskul toparyna daky we iki gapyr-

gara, gapyrgany galdyran (uzyn we gysga),
has iki gapyrgara, d kese muskullary
degilidir.
1. Daky gapyrgara muskullary (mm.
intercostales externi), her bir tarapda 11 sany
bolup, olar okarda erlen gapyrgany
aaky gyrasyndan balanyp, aak we e
gngip, aakda erleen gapyrgany okarky
gyrasyna birler (126-njy surat). Muskullar
gapyrga aralygyny eelp, gapyrga tmmjik
lerinden balap, nde gapyrga ketirdewkleri-
ne enli dolduryp, d gyrasyna enli uzalyp,
olary dowamy daky gapyrgara perdesi-
dir membrana intercostalis externa. D
kapasasyny yzky tarapynda bu muskullary
126-njy surat. Dn u muskullary
1 iki gapyrgara muskuly; 2 daky ugry aak we gapdala ugrugyp, gapdal we ki
gapyrgara muskullary. stlerinde aak, ne we ie gngr. Olar iki
gapyrgara muskullaryna garanda has ktdir.
erine etirn ii: gapyrgalary galdyrar, olary yzky blekleri gapyrga
ourga bogunlaryny berkidr.
Nerw pjniligi: nn.intercostales (ThI ThXII).
Gan pjniligi: aa.intercostales posteriores, a.thoracica interna,
a.musculophrenica.
2. Iki gapyrgara muskullary (mm.intercostales interni) daky gapyrga-
ra muskullardan ide erler. Olar gapyrga aralygyny de d gyrasyndan
balap, yzda gapyrga buruna enli doldurar. Sora olary dowamy bolup iki ga-
pyrgara perdesi ( membrana intercostalis interna) bolup durar. Muskullar aakda
erleen gapyrgany okarky gyrasynda balanyp, okarda erleen gapyrgany
aaky gyrasyna joadan ide birler. Iki gapyrgara muskullary desseleri d
diwaryny yzky stnde gyyk, aakdan okary we gapdala geip, ki diwarynda
okary we ie gngendir. Iki gapyrgara muskullary desseleri daky muskullara
garanda gni bur astynda erler. Bu muskuly iki desselerine has iki gapyr-
gara muskullary (mm.intercostales intimi) diilr.
erine etirn ii: iki gapyrgara muskullar gapyrgalary goberr, d
gapyrga bogunlaryny berkidr.
Nerw pjniligi: nn.intercostales (ThI ThXII).
Gan pjniligi: aa. intercostales posteriores, a.thoracica interna, a.mus
culophrenica.
222
 3. Gapyrgasty muskul
lar (mm. subcostales) d
kapasasyny iki stni yzky
blmini aagynda erleen mus
kul we siir desseleridir. X XII
gapyrgalary burlaryny go-
layndan balanyp, okary gap-
dala gngip, bir-iki gapyrgany
stnden geip, okarda erleen
gapyrgalary iki stlerine bi
rigr.
erine etirn ii: gapyr-
galary goberr.
Nerw pjniligi: nn. in-
tercostales (ThI ThXII).
Gan pjniligi: aa. inter
costales posteriores, a. thoracica
interna. 127-nji surat. D we garny ki diwaryny iki
sti. Fassiyalary arylypdyr
4. D kese muskuly 1 d kese muskuly; 2 iki gapyrgara muskullary;
(m.transversus thoracis) d 3 diagrafma (kesilen); 4 garny kese muskuly; 5
kapasasyny ki diwaryny garny gni muskulyny gylabyny yzky plastinkasy.
yzky stnde erler (127nji
surat). Ol d skni gylygrnli sntgisinden, d skni bedenini
aaky arymyndan balanyp, desseleri elpewa grninde gapdala we okaryk
araar we ary-ary dijagazlary bilen IIVI gapyrgalary ketirdewklerine
birler. Muskuly aaky desseleri kese geip, garny kese muskulyny okarky
desselerine akynlaar. Ortaky desseleri keselein aakdan okara we gapdala
gngip, okarky desseleri bolsa diklein aakdan okara ger.
erine etirn ii: muskul d skne daanyp, gapyrga ketirdewklerini
aak ekr we gapyrgalary goberip, dem goberie gatnaar.
Nerw pjniligi: nn.intercostales (ThII ThVI).
Gan pjniligi: aa.thoracica interna.

DIAFRAGMA

Diafragma (m.phrenicus) d we garyn boluklaryny arasyndaky he-

reketli muskul siir germewdir (128-nji surat). Ol gmmez ekilli bolup, iki
agzalary agdayna, d we garyn boluklaryny basy tapawudyna baglydyr.
Diafragmany gberek sti d bolugyna, oulan sti aak garyn bolugyna
gnkdirilendir. Diafragma esasy dem aly muskuly we garyn presini mhm ag-
223
 128-nji surat. Diafragma, aakdan grni
1 siir merkezi; 2 bo wena deigi; 3 gyzyldek arygy; 4 aorta arygy; 5 medial
agrnli baglajy; 6 lateral agrnli baglajy; 7 bilgapyrga uburlugy; 8 epki aajyk;
9 sagky aajyk.

zasy bolup hyzmat edr. Diafragmany muskul desseleri onu gyrasynda erleip,
olary siir a-da muskul balangyjy d kapasasyny aaky deigini gurap alan
aaky gapyrgalary sk bleginden we ketirdewklerden, d skni yzky s-
tnden, bil ourgalaryndan balanar. Muskul desseleri gyradan diafragmany or-
tasyna gelip, siir merkezine (centrum tendineum) dowam edr. Balanan er-
lerine layklykda diafragmada bil, gapyrga, d bleklerini sagarmak bolar. Bil
blegini muskul siir desseleri (pars lumbalis) bil ourgalaryny ki stnden
sagky we epki aajyklar grninde (crus dextrum et crus sinistrum) medial
we lateral a grnli baglajylardan balanar. Medial agrnli baglajy (lig.
arcuatum mediale) uly bil muskulyny stnde, I bil ourgasyny gapdal sti we
II bil ourgasyny kese sntgisi bilen aralykda dartylandyr. Lateral a grnli
baglajy (lig. arcuatum laterale) de bili inedrdl muskulyny gurap alyp,
II bil ourgany kese sntgisini XII gapyrga bilen birledirr. Diafragmany bil
blegini sag aajygy gli sp, IIV bil ourgalaryny bedenlerini ki st-
lerinden, epkisi bolsa okarky sany bil ourgalardan balanar. Diafragmany
sagky we epki aajyklary aakda ki dik baglaja goulyp, okarda bolsa muskul
desseleri I bil ourgasyny bedenini nde kesiip, aorta deigini (hiatus aorti-
cus) klendirr. u deik arkaly aorta we d limfa akary ger. Diafragmany
aorta deigini gyralary fibroz smler ortaky a grnli baglajy (lig. ar-
cuatum medianum) bilen klenr. Diafragmany aajyklaryny muskul des-
seleri ygrylanda bu baglajy aortany gysylmadan goraar, ol sebpli aortadaky

224
gan akymy in psgelilik dremer. Aorta deiginden okarrakda we eprkde
diafragmany sagky we epki aajyklaryny muskul desseleri tzeden kesir,
sora birigip gyzyldek deigini (hiatus esophageus) emele getirr, ondan gyzy
ldek bilen birlikde azaan nerwler d bolugyndan garyn bolugyna ger.
Diafragmany sagky we epki aajyklaryny muskul desselerini aralygyndan
sag tarapdan (trunci sympatici, nn. splanchnici majores et minores, v.azygos) we
ep tarapdan (v.hemyazygos) gerler, her bir tarapy bil we gapyrga bleklerini
aralygynda muskul smleri bolmadyk burluk medana- bil gapyrga
burlugy diilr. Bu erde garyn bolugy d bolugyndan die iki garyn we
d fassialaryny ukajyk plastinkasy we ylmanak perdeleri (plewra we garny
ylmanak perdesi) bilen arylar. Bu burlugy klerinde diafragma ingisini
emele gelmegi mmkindir.
Gapyrga blegi (pars costalis) ary-ary muskul desseleri arkaly aaky 67
sany gapyrgalary iki stlerinden balanyp, garny kese muskulyny dijagaz
laryny arasyna girr.
D blegi (pars sternalis) diafragmany has ine we gowak blegi bolup,
d skni yzky stnden balanar. D we gapyrga bleklerini aralygynda
bur medana d gapyrga burluklary bolup, bu erde d we garyn
boluklary bir-birlerinden die iki d we garyn fassialary hem-de ylmanak per-
deleri bilen klenr. Bu erde diafragma ingileri emele gelip biler.
Diafragmany siir merkezini sagynda aaky bo wenany deigi (foramen
venae cavae) erleip, wena garyn bolugyndan d bolugyna ger.
erine etirn ii: diafragma ygrylanda d bolugyny diwarlaryndan
dalayp, onu gmmezi tekizlenr, netijede d bolugy gielip, garyn bolugy
daralar. Diafragma garyn muskullary bilen bilelikde ygrylanda garny basyy
artar.
Nerw pjniligi: n.phrenicus (CIII CV).
Gan pjniligi: a.pericardophrenica, aa. phrenica superior et inferior,
a.musculophrenica, aa.intercostales posteriores.

D FASSIALARY

D sebitinde zle fassia gowak sendir. Ol gws mzini gurap , onu

iine mzi blejiklere bln birlediriji dokuma germewjikleri berr. Fassiany
ki stnden gws mzini emzigine we derisine dykyz desselere gws m-
zini saklajy baglajylar (lig.suspensoria mammaria) diilr.
D fassiasy (fassia pectoralis) zle we u plastinkalardan durup, uly
d muskulyny den we yzdan gurap alar. D fassiasyny zle plastinkasy
d skni ki stne, okardan ajyga birler. Gapdalda we okarda delta
grnli muskuly rtp, aaky goltuk fassiasyna dowam edr. D fassiasyny
u plastinkasy uly d muskulyny yzynda erler. Ol okara dowam edr
15. Sargyt 1665 225
we ajyk d burlugyny klerinde (kii d muskulyny okarky gyrasy
bilen ajygy aralygyndaky bur aralyk), ajyk d fassiasyna (fascia cla-
vipectoralis) ger. Gapdalda we aakda d fassiasyny u plastinkasy z-
le plastinka bilen bitir. okarda agzalan fassialardan baga hususy d we
iki d fassiany sagarmak bolar. Hususy d fassiasy (fascia thoracica pro-
pria) gapyrgalary, daky gapyrgara muskullary daky stlerini rtr. Iki d
fassiasy (fascia endothoracica) d bolugyny iki stni rtp, iki gapyrga-
ra muskullaryna, d kese muskulyna, gapyrgalary iki stlerine iki tarapdan
aralaar.

GARYN MUSKULLARY WE FASSIALARY

Garyn (abdomen) gwrni blegi bolup, d we anaklygy aralygynda

erler. Garny okarky aragi gapyrga alary bouna gylygrnli
sntgini esasyndan, XII d ourgasyna enli ger. Gapdal tarapda garny
aragi, okarda yzky goltuk yzygy bouna gapyrga ayndan, aakda anba
kekejine enli ger. Garny aaky aragini sagda we epde anba kekejini
ki gdigi we gasyk gasynlaryny deinde okarky ki anba gerinden
gasyk tmmjiklerine enli gen ertli yzyk kabul edilr. Bu garny daky
aragidir. Olar garyn bolugyny arakleri bilen gabat gelmer, okarda diaf
ragma gmmezine enli, aakda bolsa garyn bolugyny anaklyk bolugyndan
ayran anaklygy arak yzygyna enli dowam edip, garyn bolugyny anaklyk
bolugyndan ayrar. Garyn bolugyny agzalaryny erlen erini, topogra-
fiasyny takyklamak in garny iki sany kese yzyk arkaly gata blmek bolar.
Olary biri onunjy gapyrgalary ketirdewklerini birledirn gapyrgara yzygy
(linea bicostarum), belekisine bolsa okarky ki anba gerilerini arasyndan
gen geriara yzygy (linea bispinarum) diilr. elelikde, okarky gaty
garynstni (epigastrium), ortaky gaty orta garyn (mesogastrum), aaky gaty
garynastyny (hypogastrium) seljermek bolar. Ondan hem baga garny gni
muskulyny gapdal gyrasyny ugry bouna gapyrga ayndan gasyk tmmjigi-
ne enli geen yzygy kmegi bilen okardaky gatlary her biri sany aratyn
sebitlere blnrler. oa layklykda garynstni sagky we epki gapyrgasty se-
bitlerine (regiones hypochondricae dexter et sinister) we hususy garynsti sebit-
lerine (regio epigastrica) blmek bolar, orta garny (mesogastrium) bolsa, ep
ki we sagky gapdal sebitlerine (regiones laterales dextrae et sinistrae), gbek
sebitine (regio umbilicalis), garynasty sebiti epki we sagky gasyk sebitlerine
(regiones inguinales dextra et sinistra) we gasygsti sebitine (regio pubica) bl-
mek bolar. Garny muskullary garyn bolugyny gapdal, ki, yzky diwarlaryny
emele getirr. Muskullary topografiasyna, balanan we birign erlerine bag
lylykda, olar gapdal, ki we yzky muskullara blnrler.
226
 GARYN BOLUGYNY GAPDAL
DIWARLARYNY MUSKULLARY

Garyn bolugyny gapdal diwarlary sany inli muskullardan: garny daky

gyyk, iki gyyk, kese muskullaryndan ybaratdyr. Olar gatma-gat erleip, mus-
kul desseleri drli ugurlarda ger. Garny daky we iki gyyk muskullaryny
desseleri bir-birleri bilen 90C bur astynda kesir, kese muskuly desseleri
bolsa keselein gerler. Agzalan muskullary ki blekleri inli siir snme-
lere aponewrozlara ger, olar garny gni muskulyny den we yzdan gurap,
onu in aponewroz geelgni (gylab) emele getirr. Sora garny ep we sag
taraplaryny inli muskullaryny
aponewrozlary orta yzyga e-
tip we kesiip, diklein pi
emele getirr, ol garny ak
yzygy (linea alba) dilip atlan
dyrylar. Garny gapdal we
ki diwarlaryny emele getirn
muskullary we aponewrozlary
topografiasyny aratynlygy
garyn presini anatomiki tadan
berkligini we hereketliligini
esasy bolup, bu iki agzalary,
drli agdalarda garyn diwa
ryny tonusyny saklamak in
mhmdir.
1. Garny daky gyyk
muskuly m.obliquus externus
abdominis (129-njy surat), z-
le erleen garyn muskullaryny
i ulusy bolup, 8 sany aaky
gapyrgalary daky stnden
iri dijagazlary bilen balanar.
Muskuly okarky 5 sany di
jagazlary ki di-di muskuly, 129-njy surat. Garyn muskullary, epde garny gni
muskulyny siir geelgesini ki
aaky dii bolsa arkany inli
plastinkasy arylan
muskulyny gurap alar. Garny 1 garny daky gyyk muskuly; 2 garny gni
daky gyyk muskulyny okar muskulyny gylabyny ki plastinkasy; 3 garny
ky desseleri gapyrgalary ketir gni muskuly; 4 siir germewleri; 5 zle gasyk
dewklerini golayndan ba halkasy; 6 tohum tanapjygy; 7 deriasty aryk; 8
piramida muskuly; 9 ak yzyk.
lanyp, kese dien aly ger.
227
Aakda erleen desseleri okardan aak we medial ugurda gyyk gngip,
muskuly has aaky blegini desseleri diklein aak geip, inli aponewroza do-
wam edr. Daky gyyk muskuly aponewrozyny aaky blegi anba skni
kekejini daky dodagyna (lateral we yzda) we gasyk tmmjigine (de we medi-
al) birigr. Garny daky gyyk muskulyny aponewrozyny aaky gyrasy ternaw
grninde gberilip, okarky ki anba geri we gasyk tmmjigini aralygynda
dartylyp, gasyk baglajysyny (lig. inguinale) emele getirip, gasyk skne birig
n erinde muskuly aponewrozy medial we lateral aajyklara blnr. Medial
aajyk (crus mediale) gasyk simfizini ki stne, lateral aajyk (crus laterale)
gasyk tmmjigine birler.
erine etirn ii: anaklyk guaklygy berkidilende we ikitaraplayn ygry-
landa gapyrgalary goberr, ourgalygy egr. Birtaraplayn ygrylanda gwr
ni garysyna wrr. Aaky ahyrlary erkin agdaynda, olar z daanjyndan
mahrum bolan halatynda anaklygy gal
dyrar, garyn presi muskullary d
zmine girr.
Nerw pjniligi: nn.int ercos
tales (Th VTh XII), n.ilioh ypogastricus
(ThXII LI), n.ilioinguinalis (LI).
Gan pjniligi: aa.intercostales
posteriores, a.thoracica lateralis, a. cir-
cumflexa ilium superficialis.
anba kekejini stnde garny
daky gyyk muskulyny yzky gyrasy
we arkany inli muskulyny aaky ki
gyrasyny aralygyndaky bur aralyga
bil burlugy (trigonum lumbalis)
diilr. burlugy esasy anba ke-
keji, lateral tarapy garny daky gyyk
muskulyny yzky gyrasy, medial tarapy
arkany inli muskuly bilen emele gelr.
Bil burlugy bil ingisini emele geln
eri bolup durar.
2. Garny iki gyyk muskuly
(m.obliquus internus abdominis) daky
130-njy surat. Garyn muskullary, gyyk muskuldan ide erler, garyn
gapdaldan grni. Daky gyyk muskul,
garny gni muskulyny ki plastinkasy
diwaryny ikinji muskul gatlagyny dz
arylypdyr r (130-njy surat). Muskul desseleri
1 garny iki gyyk muskuly; 2 garny gasyk baglajysyny gapdal blegini
gni muskuly. okarky stnden, anba kekejini ara
228
lyk yzygyndan, bil d fassiasyndan balanarlar. Muskuly yz okarky
blegini desseleri aakdan okary geip, soky gapyrgalary ketirdewklerine
birler, olary desseleri iki gapyrgara muskullary bilen bir ugurlydyr. Aakda
erleen desseleri elpewa grninde arap, aponewroza ger (okardan aak,
X gapyrgany ketirdewginden gasyk skne gen yzyk bouna), ol iki plas-
tinka blnip, garny gni muskulyny den we yzdan gurap alar. Aponewrozy
aaky blegi gasyk baglajysyndan balanan muskul blegini dowamydyr.
Muskuly aaky blegi garny kese muskulyny desseleri bilen bilelikde tohum
tanapjygyny dzmine girr we umurtgany galdyran muskuly (m. cremaster)
emele getirr.
erine etirn ii: iki gyyk muskullar ikitaraplayn ygrylanda ourga
lygy egr, birtaraplayn ygrylanda garysyndaky daky bilen bilelikde iki gyyk
muskul gwrni z tarapyna wrr; gapyrgalary goberr, d kapasasy berki-
dilende anaklygy galdyrar.
Nerw pjniligi: nn.intercos
tales (ThVI THXII), n. iliohypogastricus,
(ThXII LI), n. ilioingunalis (LI).
Gan pjniligi: aa.intercostales
posteriores, aa.epigastricae superior
et inferior, a.musculophrenica.
3. Garny kese muskuly (m.
transversus abdominis)muskul des-
seleri kese ugurda geenso ele
at alar. Garyn diwaryny gapdal
blmini has u nji gatyny eme-
le getirr (131-nji surat). Garny kese
muskulyny desseleri kese erleip, yz-
dan e we medial ugurda ger. Olar
6 sany aaky gapyrgalary iki stn-
den (diafragmany gapyrga blmini
dijagazlaryny aralygyny eeler),
bil d fassiasyny u gatlagyndan,
gasyk baglajyny lateral arymyndan,
anba kekejini iki dodagyny ki
arymyndan balanar. Garny gni
muskulyny lateral gyrasyny go- 131-nji surat. Garyn muskullary, gapdaldan
laynda muskuly dessejikleri medial grni. Daky we iki gyyk muskullary,
ugurda oulan yzyk bouna inli apo- gni muskuly bir blegi arylypdyr
newroza ger, oa agrnli yzyk 1 garny kese muskuly; 2 garny gni
muskulyny gylabyny yzky plastinkasy; 3
(linea semilunaris) diilr. agrnli yzyk; 4 garny gni muskuly.

229
 erine etirn ii: garyn bolugyny gwrmini kieldr, garyn presini
mhm dzm blegine girr. Gapyrgalary e, ortaky yzyga ekr.
Nerw pjniligi: nn.intercostales (ThV ThXII), n.iliohypogastricus (TXI
LI), n.ilioinguinalis (LI).
Gan pjniligi: aa.intercostales posteriores, aa.epigastricae superior et
inferior, a.musculophrenica.

GARYN BOLUGYNY KI DIWARYNY MUSKULLARY

1. Garny gni muskuly (m.rectus abdominis) asy uzyn, zolak grnli

muskul bolup, orta yzykdan gapdalda erler. Garysyndaky adybir muskuldan
ak yzyk arkaly klenr. Iki sany siir blegi bilen gasyk kekejinden we gasyk
simfizini fibroz desselerinden balanar. Muskul okary gngip, has gielr,
gylygrnli sntgini ki stne we VII, VI, V gapyrga ketirdewklerini daky
stne birler. Muskul desseleri a-da drt sany kese ugurly siir germewleri
(intersectiones tendineae) bilen kesilr, olar gni muskuly siir geelgesini
ki gatlagy bilen berk bitiendir. Horta adamlarda garyn pressini muskullary
ygrylanda garyn diwarynda gowy bildirn kese olary emele getirip, olar okarda
we aakda gbern muskul garynjyklary bilen klenr. Garny gni muskulyny
siir germewleri u muskuly sn miotomlaryny aralygyndaky birlediriji
dokumaly germewi galyndysy bolup durar. Siir germewlerini sany hemie
birmeze bolup durmaar, kplen, 34 sany, 1-nji has okarda erleen germew
VIII gapyrga ketirdewgini deinde erler, d ski bilen birlemer. Ikin-
jisi 1-nji germewi we gbegi aralygynda, 3-njisi gbegi deinde erler,
4-njisi serek gabat gelr, ol gowak bildirip, gni muskuly siir geelgesini
yzky diwaryny a grnli yzygynda erler.
erine etirn ii: ourgalyk we anaklyk guaklygy berkidilende gapyr-
galary aak ekr (d kapasasyny goberr) ourgalygy (gwrni) egr, d
kapasasy berkidilende anaklygy galdyrar.
Nerw pjniligi: nn.intercostales (ThIV ThXII), n.iliohypogastricus
(ThXII LI).
Gan pjniligi: aa.epigastricae superior et inferior, aa.intercostales pos-
teriores.
2. Piramida muskuly (m.pyramidalis), burekilli, garny gni mus
kulyny aaky blegini nde erleip, gasyk kekejinden gni muskuldan aakda
balanar. Muskuly desseleri aakdan okary gngip, ak yzyga goular (kha-
latlarda muskuly bolmazlygy hem mmkin).
Ii: garny ak yzygyny ekr.

230
 GARYN BOLUGYNY YZKY DIWARYNY MUSKULLARY
Bili inedrdl muskuly garaltmaly (m.quadratus lumborum) bil our
galaryny kese sntgilerini gapdalynda erleip, anba kekejinden, anba
bil baglajysyndan, aaky bil ourgalaryny kese sntgilerinden balanar. XII
gapyrgany aaky gyrasyna we okarky bil ourgalaryny kese sntgilerine
birler. Muskul de bil d fassiasyny u gatlagy bilen rtlr. Bili ine-
drdl muskulyny medial blegine uly bil muskuly akynlaar, yzky tarapynda
bolsa arkany gneldn muskuly balangyjy erler.
erine etirn ii: ikitaraplayn ygrylanda ourgalygy dik agdada sak
lamaga mmkinilik berr. Birtaraplayn ygrylanda ourgalygy gneldn we
garyn pressini muskullary bilen bilelikde ourgalygy z tarapyna egr, XII ga-
pyrgany aak ekr.
Nerw pjniligi: plexus lumbalis (ThXII LII).
Gan pjniligi: a.subcostalis, aa.lumbales, a.iliolumbalis.

GARYN FASSIALARY
zle fassia garyn muskullaryny deriasty agdan ayrar, onu okarky
blekleri gowak sendir.
Hususy fassia (fascia propria) garyn diwarlaryny muskul gatlaryna layk
lykda birne plastinkadan ybaratdyr. Garny daky gyyk muskulyny rtn z-
le plastinka gli sendir. Gasyk kanalyny zle halkasyny golaynda bu
gatlagy dokuma smleri aajygara smleri (fibrae intercrurales) emele
getirr. anba kekejini daky dodagyna we gasyk baglajysyna birigip, z-
le gatlak sora gasyk kanalyny zle halkasynda tohum tanapjygyny gurap
alar we umurtgany galdyran muskuly fassiasyna (fascia cremasterica)
dowam edr. Hususy fassiany beleki iki sany plastinkasy garny iki gyyk
muskulyny ki we yzky stlerini rtp, gowak ze ykar, ony ady tutulan
muskuly perimiziasyndan ayrmak kynylyk dredr.
Kese fassia (fascia transversalis) garyn bolugyny ki we gapdal di
warlaryny iki stni rtp, iki garyn fassiasyny (fascia endoabdominalis)
uly blegini emele getirr. Bu fassia garyn bolugyny diwarlaryny iinden
dp, z rtn erlerine gr (fascia diaphragmatica, fascia psoatis, fascia ili-
aca we .m.) at alar. Garny ki diwaryny okarky bleklerinde kese fassia
muskuly iki stni rtp, garny gni muskulyny siir geelgesini yzky di-
waryny emele getirr. Garny aaky aragini deinde gasyk baglayjysyna we
anba skni kekejini iki dodagyna birler. Garny ak yzygyny aaky
bleginden ide dik geen desseler bilen glenip, ak yzygy daanjyny (admi-
niculum lineae albae) emele getirr. agrnli yzykdan aakda kese fassia
(ikigaryn) garny gni muskulyny siir geelgesini yzky diwaryny emele getir

231
r. Gasyk baglajysyny orta grpni stnde, ondan 1,5 sm okarda snme-
jik o, agny gasyk kanalyny u halkasy erler. Kese fassia iinden garyn
bolugy tarapynda garny ylmanak perdesi bilen rtlip, onu, aratynam ki
garyn diwaryny aaky bleklerinde ylyrymly sudury bar. u erde gasyk bag
lajysyndan okarda, garny ki ortaky yzygyny iki gapdalynda bir-birinden
ylmanak perdni dik gasynlary bilen arylan 3 sany o erler.

AK YZYK

Garny ak yzygy (linea alba) ortaky yzyk bouna gylygrnli snt-

giden gasyk simfizine enli gen fibroz plastinkadyr. Ol garny epki we sag
ky inli muskullaryny aponewrozlaryny kesin smleri bilen emele gelr
(132-nji surat). okarky bleklerde garny gni muskullaryny medial gyralary
bir-birinden dada duranlygy in, ak yzygy aakdakysyna gr okarkysy in-
lidir (keseligi 2,5 sm enli). Gbegi deinden balanyp, gasyk simfizine enli ak
yzyk daralar, sagittal tekizlikde onu galylygy artar. Ak yzyk z berkligi bilen
tapawutlanar. Ol znde die inejik gan damarlary saklaar, ol sebpli hirurgia
operasiasy wagtynda gan kp akmaar. onu in hirurglar garyn we anaklyk
boluklaryny agzalaryna etmekde ak yzygy giden ulanarlar.

132-nji surat. Garny gni muskullary, okarda kesilipdir we wrlipdir (a). Aakda
garny gni muskulyny siir geelgesi aylypdyr (b)
1 garny gni muskulyny gylabyny ki plastinkasy; 2 ak yzyk; 3 garny daky gyyk
muskuly; 4 garny iki gyyk muskuly; 5 garny kese muskuly; 6 ylmanak perde;
7 garny gni muskulyny gylabyny yzky plastinkasy; 8 kese fassia.
232
 GARNY GNI MUSKULYNY SIIR GEELGESI (GYLABY)

Garny gni muskulyny siir geelgesi (vagina m.recti abdominis) onu

3 sany inli muskullaryny aponewrozlaryny, gni muskuly ki we yzky stle-
rini gurap almagy bilen emele gelr. Gni muskuly siir geelgesini ki we
yzky diwarlaryny gurluy birmeze dldir. Onu okarky blegini dowamynda
epki we sagky, okarky ki anba geri aralygynda geirilen kese yzykdan
okarda, garny iki gyyk muskulyny aponewrozy iki: ki we yzky plastinkala-
ra blnr. Aponewrozy ki gatlagy daky gyyk muskuly aponewrozy bilen
bilelikde garny gni muskulyny siir geelgesini ki diwaryny emele getirr.
Yzky plastinkasy kese muskuly aponewrozy bilen bilelikde siir geelgesini yzky
diwaryny dzr. u deden aakda (gbekden 45 sm aakda) inli muskullary
aponewrozlary gni muskuly ki stne geip, siir geelgesini ki diwaryny
emele getirr. u sebpli okarda grkezilen kese yzykdan aakda gni muskuly
yzynda die kese fassia erler. Gni muskuly siir geelgesini yzky
diwaryny aaky gyrasy garyn bolugy tarapyndan a-da garny gni muskuly ary-
landan so gowy grnr, oa a grnuli yzyk (linea arcuata) diilr. a
grnli yzykdan aakda gni muskuly yzky sti kese fassia bilen trlr, onu
yzynda die ylmanak perde we garynyzy ag erler. Garny gni muskulyny
siir geelgesini yzky diwaryny kii anaklygyny stnde anatomiki gurlu
aratynlygy drli fiziologik agdalarda anaklyk agzalaryny leglerini we
erlemegini tgemegi bilen baglanyyklydyr: doly peew haltany, atgyny
gwrelilikde garyn bolugyna tarap okary smegi netijesinde u agzalary ara-
kleri anaklygy arak yzygyndan ep-esli aralykda erler.

GASYK KANALY

Gasyk kanaly (canalis inguinalis) gasyk baglajysyny medial arymyny

stnde erleen aryk grnli boluk, erkeklerde tohum tanapjygyny, aal
larda atgyny tegelek baglajysyny saklaar. Gasyk kanalyny uzynlygy 45
sm-e de. Ol garny ki diwaryny iinde, gasyk baglajysyny ortasynda kese
fassiany gberlip emele getirn u gasyk halkasyndan, gasyk skni okarky
ahasyny we garny daky gyyk muskulyny aponewrozyny lateral we medial
aajyklaryny aralygynda erleen zle gasyk halkasyna enli ger (133-nji
surat). Tohum tanapjygyna (aallarda atgyny tegelek baglajysyna) gatnaygyna
gr gasyk kanalynda 4 sany: okarky, aaky, ki we yzky diwary seljermek bol
ar. Gasyk kanalyny ki diwary daky gyyk muskulyny aponewrozy, yzkysy
kese fassia, okarkysy iki gyyk we kese muskullaryny erkin aaky gyralary,
aakysy bolsa gasyk baglajysy bilen emele gelr.

233
 u gasyk halkasy (annulus
inguinalis profundus) gasyk ka
nalyny yzky diwarynda erler.
Ol garyn bolugy tarapyndan kese
fassiany gugu ekilli ulugy
grnindedir. u gasyk halkasy
lateral gasyk ouna gabat gelr.
zle gasyk halkasy (annu-
lus inguinalis superficialis) gasyk
skni stnde erler. o-
karda garny daky gyyk mus
kulyny aponewrozyny medial
(crus mediale), aakda lateral
(crus laterale) aajyklary bilen
klenr (aajyklar daky gyyk
muskulyny aponewrozyny b
133-nji surat. Garny muskullary, sagda
lnmegi bilen emele gelr). z
kesilipdir we wrlipdir. epde garny gni le gasyk halkasyny lateral di-
muskulyny siir geelgesi aylypdyr waryny iki aajykdan daka
1 garny gni muskulyny gylabyny yzky gen, kese erleen aajygara
gatlagy; 2 agrnli yzyk; 3 kese fassia; smler (fibrae intercrurales)
4 garny gni muskuly; 6 u gasyk halkasy;
7 zle gasyk halkasy; 8 tohum tanapjygy; 9 emele getirr, gasyk halkasyny
umurtgany galdyran muskul; 10 garny daky medial diwarynda egri baglajy
gyyk muskulyny aponewrozy; 11 garny daky (lig.reflexum) bolup, ol gasyk bag
gyyk muskuly; 12 garny iki gyyk muskuly; lajysyndan we aponewrozy late-
13 garny kese muskuly. ral aajygyny smlerini aha
lanmagyndan emele gelr. Gasyk
kanalyny gelip ykyy umurtgany aak dmegi we dwnegi s dw
rnde ylmanak perdni gbermegi bilen baglanyyklydyr.

BONU MUSKULLARY WE FASSIALARY

Boun muskullaryny (134, 135-nji suratlar), gurluy we topografiasy yl

yrymly bolup, drli gelip ykyy, ii, iki agzalara, gan damarlara aragatnaygy
bilen baglydyr. Boun muskullary z gelip ykyy we topografiasy bouna bir-
ne toparlara blnr. Gelip ykyy bouna 1-nji (aaky ) we 2-nji (dilasty)
a esasynda sn wisseral alardan, abra we miotomlary ki bleklerinden
sn muskullary seljermek bolar. 1-nji wisseral adan dilasty, ikigarynjykly
muskuly ki garynjygy, 2-nji wisseral adan bizdilasty, ikigarynjykly muskuly

234
yzky garynjygy, bonu deriasty
muskuly, abra alaryndan d
ajyk emzik, trapesia grnli
muskullar sr. Miotomlary wen-
tral bleklerinden d dilasty, d
galkan, galkan dilasty, pile
dilasty, eek dilasty, ki, ortaky,
yzky basganak muskullary, ele-
de ourgai muskullar: bonu we
kellni uzyn muskullary srler.
Topografia tadan olar zle we
u muskullara blnr. Bonu
zle muskullaryna bonu
deriasty muskuly, d ajyk
emzik hem-de dilasty skne
birlen muskullar degilidir. Di-
lasty skni okarsyndakylara
dilasty, ikigarynjykly, bizdi-
134-nji surat. Boun muskullary,
lasty, eegasty dilasty muskullar gapdaldan grni
degilidir. Dilasty skni aa 1 dajykemzik muskuly; 2 dilasty muskuly;
gyndaky muskullary ddilasty, 3 ikigarynjykly muskul (ki garynjyk); 4 dilasty
dgalkan, galkandilasty, piledi- sk; 5 ddilasty muskul; 6 piledilasty muskul;
7 ki we ortaky basganak muskullary;
lasty muskullar dzrler. Bonu 8 trapesia muskuly; 9 ikigarynjykly muskul
u muskullaryna (ourga stnini (yzky garynjyk)
gapdalynda erlen): lateral
ki, ortaky, yzky basganak mus
kullar degilidir. Ourgai topara bolsa kellni uzyn, kellni ki gni, kellni
lateral gni, bonu uzyn muskullary degilidir.

BONU ZLE MUSKULLARY

1. Bonu deriasty muskuly (m.platyzma) ukajyk, tekiz, d fassiasyny

zle gatlagyndan balanyp, okary we medial tarapa geip, bonu gapdal
stni tutar (138-nji surat). Deriasty muskulyny desseleri aaky i esasyndan
okary galyp, z sebitinde enew fassiasyna (fascia masseterica) goular.
Deriasty muskulyny desselerini bir blegi aaky dodagy gobern muskula
we glki muskulyna goular.
erine etirn ii: bonu derisini okary galdyrar, zle wenalary gysyl
madan goraar, agyz buruny aak ekr.
235
 135-nji surat. Boyun muskullary, den grni
1 ikigarynjykly muskul (ki garynjygy); 2 dilasty muskul; 3 dajykemzik muskuly
(ekilen); 4 ddilasty muskul; 5 dgalkan muskuly; 6 piledilasty muskuly; 7 basganak
muskullary (ki, ortaky, yzky); 8 dilasty sk; 9 ikigarynjykly muskul (yzky garynjygy);
10 bizdilasty muskul.

Nerw pjniligi: n. facialis (r. colli).

Gan pjniligi: a. cervicalis superficialis, a. facialis.
2. Dajygemzik muskuly (m. strenocleidomastoideus) bonu deriasty
muskulyny aagynda erleip, kelle gapdala wrlende onu sudury gapdal
stnde gowy bildirr. Balangyjy iki blekden durup, d sapyny ki stn-
den we ajygy d ahyryndan balanar. okary we yza galyp, ekge skni
emzikgrnli sntgisine we boun yzygyny gapdal blegine birigr. ajygy
stnde muskuly medial we lateral bleklerini aralygynda kii ajygsti ouny
(fossa supraclavicularis minor) emele getirr.
erine etirn ii: birtaraplayn ygrylanda kellni z tarapyna egr, ol
bir wagty znde zi garysyna wrr. Muskul ikitaraplayn ygrylanda kel
lni yza ekr. Kelle berkidilende d kapasasyny galdyryp, kmeki dem aly
muskul bolup durar.
236
 Nerw pjniligi: n.accessorius.
Gan pjniligi: a.sternocleidomastoidea, a.occipitalis, a.thyroidea su-
perior.

DILASTY SKNE BIRLEN

MUSKULLAR

Dilasty sknden okarda erleen (mm.suprahyoidei) we dilasty sknden

aakda erleen muskullary (mm.infrahyoidei) seljermek bolar, muskullary iki
topary hem z glerini aratyn agdalarda ze ykarar, sebbi dilasty sk
hi bir sk bilen birlemn, mhm ileri: enew akty, uwutma, gepleme we
belekileri erine etirn muskullar in daan bolup durar (135-nji surat). Di-
lasty ski z agdaynda die drli tarapdan oa birlen muskullary zara
tsiri netijesinde saklanyp galar. Dilasty skni okarsynda erleen muskullar
dilasty skni aaky , kelleanak esasy, dil, damak bilen birledirr. Dilasty
skni aagynda erlen muskullar ski pile, d, kekirdek ketirdewkleri
bilen birledirr.

DILASTY SKNI OKARSYNDA

ERLEN MUSKULLAR

1. Ikigarynjykly muskul (m.digastricus) ki we yzky garynjyklardan ybarat

bolup, olar zaralarynda aralyk siir bilen birler. Yzky garynjygy (venter poste-
rior) ekge skni emzikgrnli gdiginden balanyp, bizdilasty muskuly yz
ky sti bilen galtayp, e we aak ugraar. Sora yzky garynjyk aralyk sire geip,
bizdilasty muskuly der hem-de dilasty skni bedenine we uly ahyna dykyz
fassia halkasyny kmegi bilen birler. Muskuly aralyk siri ki garynjy-
ga (venter anterior) ger. Ol okary we ne geip, aaky i ikigarynjykly
ouna birler. Ikigarynjykly muskuly ki we yzky garynjyklary aaky asty
uburlugy aaky aragini klendirr.
erine etirn ii: aaky berkidilende yzky garynjyk dilasty ski o-
kary, yza we z tarapyna ekr, epki we sagky muskullary yzky garynjyklary
ikitaraplayn ygrylanda dilasty ski yza we okary ekr. Dilasty sk berkidi-
lende ikigarynjykly muskullary ygrylmagy bilen aaky goberilr.
Nerw pjniligi: yzky garynjyk venter posterior, r.digastricus,
n.facialis, ki garynjyk venter anterior n.mylohyoideus (aaky alweolar
nerwini ahasy).
Gan pjniligi: ki garynjyk a.submentalis, yzkysy a.occipitalis,
a.submentalis, a.auricularis posterior.
237
 2. Bizdilasty muskul (m.stylohyoideus) ekge skni biz sntgisinden
balanyp, aak we e geip, dilasty skni bedenine birler. Birlen erini
golaynda onu siri blnip, ikigarynjykly muskuly aralyk sirini gurap alar.
erine etirn ii: dilasty ski okary, yza, z tarapyna ekr. Iki tarapy
muskullary birwagtlayn ygrylanda dilasty sk yza we okary sr.
Nerw pjniligi: n.facialis.
Gan pjniligi: a.occipitalis, a.facialis, r.hyoideus (a.lingualis).
3. dilasty muskul (m.mylohyoideus) inli asy bolup, aaky i iki
stnde adybir yzykdan balanar. Muskuly sagky we epki arymlary de
kese ugrugyp, bir-birine gabat gelr hem-de ortaky yzyk bouna bitiip, siir
tikinini emele getirr. Muskuly yzky desseleri dilasty skne tarap geip, onu
bedenini ki stne birler. Aaky i ikinji arymyny nde, yzda bolsa
dilasty skni aralygynda erleip, dilasty muskul agyz bolugyny dbni
emele getirr. okarda, agyz bolugy tarapyndan dilasty muskul eekdilasty
muskul we dilasty mz bilen galtaar, aakda asty mz we ikigarynjykly
muskuly ki garynjygy bilen klenr.
erine etirn ii: okarky direginde (ler birigende) dilasty muskul di-
lasty ski kekirdek bilen bilelikde galdyrar. Dilasty sk berkidilende aaky i
goberr (enew, uwdunma, geplei aktlary).
Nerw pjniligi: n.mylohyoideus (aaky nerwini ahasy).
Gan pjniligi: a.sublingualis, a.submentalis.
4. Eekdilasty muskul (m.geniohyoideus) orta yzygy iki gapdalynda
dilasty muskuly okarky stnde erler. Eek gerinden balanyp, dilasty
skni bedenine birler.
erine etirn ii: dilasty sk berkidilende aaky i goberr, ler
tapyanda dilasty skni kekirdek bilen bilelikde okary galdyrar (enew,
uwdunma, geplei aktlary).
Nerw pjniligi: boun rmi (rr.musculares CI II).
Gan pjniligi: a.sublingualis, a.submentalis.
Dilasty skni stndki muskul topary bilen dili we damagy muskullary
funksional tadan akyn baglanyykly: m.genioglossus, hyoglossus, styloglossus,
stylopharyngeus.

DILASTY SKNI AAGYNDAKY MUSKULLAR

1. Piledilasty muskul (m.omohyoideus) pilni okarky gyrasyndan onu

gdigini golaynda balanar we dilasty skne birler. Bu muskuly aaky
we okarky garynjyklary bolup, olar aralyk siir arkaly blnr. Aaky garynjygy
(venter inferior) pilni okary gyrasyndan pile gdiginden biraz ide we o-
karky kese baglajydan balanar. Kese okary we e galyp, lateral tarapyndan
238
we de basganak muskulyny kesip, aralyk sire ger, ondan okarky garynjygy
(venter superior) emele getirn desseleri balanyp, dilasty sk bedenini
aaky gyrasyna birler.
erine etirn ii: dilasty ski berkidilende iki tarapy pile dilasty mus-
kullary boun fassiasyny traheai plastinkasyny ekr, u boun wenalary
gysylmagyna psgel berr. Bu i, ylata-da, dem alma fazasynda mhmdir, sebbi
ol wagt d kapasasynda basy pese dr, boun wenalaryndan d bolugyny
iri wenalaryna gan guulmagy glenr. Pile berkidilende muskullar dilasty
skni yza we aak ekr. Eger-de muskul bir tarapda ygrylsa, ol tarapda di-
lasty ski yza we aak ekr.
Nerw pjniligi: ansa cervicalis (CI II).
Gan pjniligi: a.thyroidea inferior, a.cervicalis superficialis.
2. D dilasty muskul (m.sternohyoideus) d sapyny yzky stnden,
yzky dajyk baglajysyndan, ajygy d ahyryndan balanyp, dilasty sk
bedenini aaky gyrasyna birler. Iki tarapdaky d dilasty muskullary iki
gyralaryny arasynda okarsy daralan bur grnli boluk galyp, onda boun
fassiasyny zle we ortaky plastinkalary birigip, bonu ak yzygyny emele
getirr.
erine etirn ii: dilasty ski aak ekr.
Nerw pjniligi: ansa cervicalis (CI II).
Gan pjniligi: a.thyroidea inferior, a.cervicalis superficialis.
3. D galkan muskuly (m. sternothyroideus) d sapyny yzky stn-
den we I gapyrgany ketirdewginden balanar. Kekirdegi galkan grnli
ketirdewgini gyyk yzygyna birleip, traheany we galkan grnli mzi
nde erleip, bu erde d ajyk emzik muskuly, pile dilasty muskulyny
okarky garynjygy, d dilasty muskuly bilen rtlr.
erine etirn ii: kekirdegi aak ekr.
Nerw pjniligi: ansa cervicalis (CI II).
Gan pjniligi: a.thyroidea inferior, a.cervicalis superficialis.
4. Galkan dilasty muskuly (m.thyreohyoideus) dilasty skni ugrun-
da d galkan muskulyny dowamy bolup durar. Galkan grnli ketirdewgi
gyyk yzygyndan balanyp, okary galar we dilasty skni bedenine we uly
ahyna birler.
erine etirn ii: dilasty ski kekirdege akynladyrar, dilasty sk ber-
kidilende, kekirdegi okary ekr.
Nerw pjniligi: ansa cervicalis (CI II).
Gan pjniligi: a.thyroidea inferior, a.cervicalis superficialis.
Dilasty sknden aakdaky muskullar topary ski okary, onu bilen bi-
lelikde kekirdegi aak ekr. D galkan muskuly galkan grnli ketirdewgi

239
aratynlykda aak srip bilr. Galkan dilasty, muskuly ygrylanda galkan
ketirdewgi we dilasty ski bir-birlerine akynlaar. Bu muskullar ygrylanda,
dilasty skni berkidr, oa bolsa dilasty, aaky i gobern eek dilasty
muskullary birler.

BONU U MUSKULLARY

u boun muskullary lateral we medial (ourgai) toparlara blnr. Late-

ral topara basganak muskullary degili bolup, olar z erlemeklerine gr ki,
ortaky, yzky basganak muskullaryna blnr.
1. ki basganak muskuly (m.scalenus anterior) IIIVI boun our
galaryny kese sntgilerini ki tmmjiklerinden balanyp, I gapyrgany ady-
bir tmmjigine birler.
Nerw pjniligi: boun rmi (rr.musculares) CII CVIII.
Gan pjniligi: a.cervicalis ascendens, a.thyroidea inferior.
2. Ortaky basganak muskuly (m.scalenus anterior) IIVII boun our
galaryny kese sntgilerinden balanyp, okardan aak we da tarapa ger,
sora ajygasty arteria joasyny yzynda I gapyrga birler.
Nerw pjniligi: boun rmi (rr.musculares) CV CVIII.
Gan pjniligi: a.cervicalis profunda, a.vertebralis.
3. Yzky basganak muskuly (m.scalenus posterior) IVVI boun our
galaryny yzky tmmjiklerinden balanyp, II gapyrgany daky stne we o-
karky gyrasyna birler. Kplen, muskuly gomaa u kellejigi bolup, ol VII
boun ourgasyny kese sntgisinden balanar.
Nerw pjniligi: boun rmi (rr.musculares) CV CVIII.
Gan pjniligi: a.cervicalis profunda, a.transversa colli, a.intercostalis
posterior.
Basganak muskullaryny ii: ourgalygy boun blegi berkidilende I we II
gapyrgalary galdyrar hem-de d kapasasyny gielmegine mmkinilik berr-
ler. ol bir wagty znde daky gapyrgara muskullary in daan dredr. D
kapasasy berkidilende, basganak muskullary ikitaraplayn ygrylyp, ourgalygy
boun blegini e egr. Birtaraplayn ygrylanda ourgalygy boun blegini
egr we z tarapyna wrr.
Muskuly medial (ourgai) topary ourga stnini ki stnde, orta
yzygy iki tarapynda erleip, olara kellni we bonu uzyn muskullary, kellni
ki we gapdal gni muskullary degilidir.
1. Bonu uzyn muskuly (m. longus colli) ourgalygy gapdalynda III
d we I boun ourgasyny aralygynda erler. Onda blegi: dik, aaky
gyyk we okarky gyyk blekleri seljermek bolar. Dik blegi okarky sany
d we aaky sany boun ourgalaryny bedenlerini ki stlerinden balanyp,
240
II V boun ourgalaryny bedenlerine birler. Aaky gyyk blegi sany
okarky d ourgalaryny ki stnden balanyp, VIV boun ourgalaryny
ki tmmjiklerine birler. okarky gyyk blegi IIIV boun ourgalaryny
kese sntgilerini ki tmjiklerinden balanyp, okary galar we I boun
ourgasyny ki tmmjigine birler.
erine etirn ii: ourga stnini boun blegini egr. Birtaraplayn
ygrylanda bony gapdala wrr. okarky gyyk blegi ygrylanda kellni ol
tarapa gyardar, aakysy ygrylanda garysyna wrr.
Nerw pjniligi: boun rmi: (rr.musculares CII CVI).
Gan pjniligi: a.vertebralis, a.cervicalis ascendens, a.cervicalis pro-
funda.
2. Kellni uzyn muskuly (m.longus capitis) drt sany siir desseleri bilen
VIIII boun ourgalaryny kese sntgilerini ki tmmjiklerinden balanyp,
okary ger we ese skni esasy blegini aaky stne birler.
erine etirn ii: kellni we ourgalygy boun blegini e egr.
Nerw pjniligi: boun rmi (rr.musculares CI CIV).
Gan pjniligi: a.vertebralis, a.cervicalis profunda.
3. Kellni ki gni muskuly (m.rectus capitis anterior) kellni uzyn
muskulyndan urak erler. Atlanty ki ayndan balanyp, ese skni
esasy blegine, kellni uzyn muskulyny birlen erinden yzda birigr.
erine etirn ii: kellni e egr.
Nerw pjniligi: boun rmi (rr.musculares CI CII).
Gan pjnilgi: a.vertebralis, a.pharyngea ascendens.
4. Kellni lateral gni muskuly (m.rectus capitis lateralis) kellni ki
gni muskulyndan da tarapda erleip, atlanty kese sntgisinden balanar, o-
kary geip, ese skni lateral blegine birler.
erine etirn ii: kellni gapdala egr, die atlant ese bognuna tsir
edr.
Nerw pjniligi: boun rmi (rr.musculares CI CII).
Gan pjniligi: a.vertebralis, a.occipitalis.

BOUN FASSIASY

Boun fassiasyny (fascia cervicalis) teswirlemekde bellibir kynylyklar bar

(136, 137-nji suratlar). Olar kpsanly muskullary we agzalary drli boun se-
bitlerinde zaralarynda we boun fassiasyny bellibir gatlaklary bilen ylyrymly
anatomo topografik baglanyygyny bolmagy bilen dndirilr. Boun
fassiasyny sany: zle, traheai we ourgai gatlaklaryny seljermek
bolar.

16. Sargyt 1665 241

 zle gatlak (lamina superfi-
cialis) bonu deriasty muskulyny
yzynda erler. Ol bony tutulygyna
gurap alyp, dajyk emzik grnli
we trapesia grnli muskullar in
fassia rtgini emele getirr. nde
we aakda bonu we d aragini
deinde boun fassiasyny zle
gatlagy ajygy ki stne we d
sapyna, okarda bolsa dilasty skne
birigip, dilasty sknden okarda
erleen muskullary rtr. Boun
fassiasyny zle gatlagy aaky
esasyny stnden geip, enew fas-
siasyna dowam edr.
Traheai plastinkasy (lamina
pretrachealis) bonu aaky blegin-
de ze ykar. Ol aakda d sapyny
136-njy surat. Boun fassiasy, den grni. yzky stnden we okarda dilasty
Sag tarapda muskullary siir gylaplary skne, gapdalda bolsa piledilasty
kesilen
1 traheai plastinka; 2 ddilasty muskul; muskula enli dowam edr. Bu gat-
3 zle gatlak; 4 dajykemzik muskuly; lak pile dilasty, d dilasty, gal-
5 piledilasty muskul; 6 ikigarynjykly kan dilasty muskullar in fassia
muskul (ki garynjygy). rtgini emele getirr. Traheai
gatlak iki tarapdaky pile dilasty
muskullaryny arasynda elken grninde (Rie elkeni) dartylar. Pile dilasty
muskullar ygrylanda traheai gatlak dartylyp, boun wenalaryna gany akma-
gyna mmkinilik berr.
Ourgai plastinkasy (lamina prevertebralis) damagy yzynda erleip,
ourgai we basganak muskullaryny rtp, olar in fassia geelgesini eme-
le getirr. Ol bonu damar nerw dessesini (a.carotis communis, v.jugularis
interna, n.vagus) rtn uky geelgesi (vagina carotica) bilen birler. Boun
fassiasyny ourgai plastinkasy okarda kelleanak esasyna etr. Damagy
yzky diwaryndan gowy sen umak ag gatlagy bilen klenr, aakda
ourgai gatlak iki d fassiasyna (fascia endothoracica) ger. Kbir
adam anatomiasy, topografik anatomia okuw kitaplarynda boun fassiasyny
W.N.ewkunenko bouna 5 gatlagy wrenilr. Onu bilen ylalayp bolmaz.
Boun fassiasyny zle gatlagy bonu deriasty muskulyny astynda erleip,
onu in rtk emele getirmer. Deriasty muskul (m.platyzma) z gelip ykyy
bouna mimiki muskul bolup, z desseleri bilen derini dokuma esasyna goular.
242
Onu die hususy fassiasy bardyr.
Igo fassiasy dilip atlandyrylan
fassiany wisseral gatlagy bolsa,
bonu iki agzalaryny (kekirdegi,
damagy, gyzyldegi) adwenti-
siasydyr. Igo fassiany parietal
gatlagy bolsa, hereketli iki agzalary
dayndaky dykyz dokuma gatlagydyr.
Mlim boly aly, fassialar muskul
lar bilen bilelikde sn, muskullary
dayndaky dokuma rtgidir. Halkara
anatomiki adalgalary (PAN) bouna,
boun fassiasyny gatlagy bonu
muskul toparyna: abradan gelip
ykan dajyk emzik grnli 137-nji surat. Boun fassialaryny
we trapesia grnli; 2) miotomlary gatlaklaryny erleii (galkan mzini
wentral bleginden drn dilasty deinde kese kesik)
1 zle plastinka; 2 ourgai plastinka;
sknden aakdaky muskullar; 3) ga 3 deriasty muskul; 4 dajykemzik
pyrgara muskullary aly sn, u muskuly; 5 traheai plastinka; 6 galkan
boun muskullaryna layk gelr. mzi; 7 kekirdek; 8 damak; 9 uky gylaby;
Boun fassiasyny gatlaklaryny 10 bonu uzyn muskuly; 11 ki basganak
muskuly; 12 yzky basganak muskuly;
arasynda, ele-de ol gatlaklar bilen 13 trapesia grnli muskul.
agzalary aralygynda, dokuma bilen
doldurylan giilikler emele gelr.
Giilikleri bilmek boun sebitinde ganaglama hadysalaryny arama ol
laryny wrenmek in mhmdir. Dsti fassiara, wisserali we wisseralyzy
giiliklerini seljermek bolar.
1. Dsti aponewrozara giilik d skni bountyryk gdigini stn-
de, boun fassiasyny zle we traheai gatlaklaryny aralygynda erler.
Bu erde ki bountyryk wenalaryny birledirn rn wajyp wena anastomo-
zy bountyryk wena ay erler. Dsti fassiara giilik epde we sagda
dajyk emzik grnli muskuly balanan erini yzynda gapdal uluklary
emele getirr.
2.Wisserali giilik (spatium previsceralis) de boun fassiasyny
traheai gatlagy, yzda trahea bilen aralykda erler.
3. Wisseralyzy giilik (spatium retroviscerale) de damagy yzky diwary,
yzda boun fassiasyny u gatlagy bilen klenr. Ol gowak dokuma bilen
doldurylar, onu in irili hadysa boun sebitinden gursagara arap biler.

243
 BOUN SEBITLERI

Bonu okarky aragi eekden, aaky i ahasyny yzky gyrasyndan we

esasyndan ekge aaky bognuna enli, aak we yza dowam edip, ese skni
okarky boun yzygyndan, daky ese belentligine enli ger. Bonu aaky
aragi d bountyryk gdiginden ajygy okarky gyrasy bilen akromion
depejigine enli, sora VII boun ourgany geri sntgisine ger. Aakdaky
boun sebitlerini: ki, sagky we epki d ajyk emzik grnli, epki we
sagky lateral hem-de yzkyny sagarmak bolar.
1. ki boun sebiti (regio cervicalis anterior) burluk grninde bolup,
esasy okary gnkdirilendir. okarda aaky i esasy, aakda d bountyryk
gdigi, iki gapdaly bolsa, epki we sagky d ajyk emzik grnli muzkullary
ki gyralary bilen klenr. ki ortaky yzyk bu sebiti epki we sagky medial
boun burluklaryna (trigonum mediale cervicale dexter et sinister) blr.
2. D ajyk emzik grnli sebiti (regio sternocleidomastoidea) jbt
bolup, adybir muskuly erlen erine layk gelr we zolak grninde, okar-
da we yzda emzik grnli sntgiden, aakda we de bolsa ajygy d ahyryna
enli ger.
3. Lateral boun sebiti (regio cervicalis lateralis) jbt bolar, iti bury
okary gnkdirilen burluk grnindedir. Bu sebit de dajyk emzik
grnli muskuly yzky gyrasy bilen, yzda trapesia grnli muskuly lateral
gyrasy, aakda ajyk bilen klenr.
4. Yzky boun sebiti (regio cervicalis posterior) iki gapdalynda layk gel
n trapesia grnli muskullary lateral gyralary, okarda okarky boun
yzygy bilen, aakda epki we sagky akromionlary birledirn hem-de VII boun
ourgasyny geri sntgisinden gen kese yzyk bouna klenr, yzky or-
taky yzyk bu sebiti sagky we epki bleklere blr.
Bonu ki we lateral sebitlerinde operasialarda olary bilmegi mhm
amaly hmieti bolan burluklar erler. ki boun sebitinde sany: uky,
pile trahea we aaky asty burluklary bar.
1. Uky burlugy (trigonum caroticum) yzda dajyk emzik grnli
muskuly ki gyrasy, de we aakda piledilasty muskuly okarky garynjygy,
okarda bolsa ikigarynjykly muskuly yzky garynjygy bilen klenr.
2. Pile trahea burlugy (trigonum omotracheale) yzda we aakda
dajyk emzik grnli muskuly ki gyrasyny, okarda we gapdalda pile-
dilasty muskulyny okarky garynjygy, ide bolsa ki ortaky yzygy aralygynda
erler.
3. Aaky asty burlugy (trigonum submandibulare) aakda ikigarynjyk
ly muskuly ki we yzky garynjyklary, okarda aaky skni bedeni
kler. Bu burlugy sebitinde adybir tklik mzi erler. Aaky asty
244
burlukda hirurgia in rn mhm bolan dil burlugyny (Pirogowy
burlugy trigonum linguale) seljermek mmkin. de dilasty muskuly yzky
gyrasy, yzda we aakda ikigarynjykly muskuly yzky garynjygy bilen, okarda di-
lasty nerw bilen klenr. burlugy btin medanyny dilasty dil muskuly
tutar, onu smlerini srip dil arteriasyny grmek bolar.
Bonu lateral sebitinde iki sany: pile trapesia grnli we pile ajyk
grnli burluklar erler.
1. Pile trapesia grnli burluk (trigonum omotrapezoideum)
de dajyk emzik grnli muskuly yzky gyrasy, yzda trapesia grnuli
muskuly gapdal gyrasy, aakda bolsa pile dilasty muskuly aaky garynjygy
bilen klenr.
2. Pile ajyk burlugy (trigonum omoclaivculare) kii legli, ajygy
orta arymyny stnde erler. Aakda ajyk bilen, okarda pile dilasty
muskulyny aaky garynjygy bilen, de dajyk emzik grnli muskuly
yzky gyrasy bilen klenr.
Basganagara giiligi (spatium interscalenum) ortaky we ki basganak
muskullaryny aralygynda bolup, aakda I gapyrga bilen klenr. Giilikden
ajygasty arteria we egin rmini stnleri ger.
Basganagi giiligi (spatium antescalenum) de d galkan we d
dilasty muskullaryny gyralary, yzda ki basganak muskuly bilen klenr.
Giilikden ajygasty wena ger.

KELLNI MUSKULLARY WE FASSIALARY

Kelle muskullary mimiki we enew toparlaryna blnr. Mimiki muskullar

(138, 139-njy suratlar), adam bedenini beleki muskullaryndan z gelip ykyy
bouna, ele hem birleme hsietleri, ii bouna tapawutlanar. Olar II (di-
lasty) wisseral a esasynda sr. Derini aagynda, zle erleip we fassialar
bilen rtlmedikdir. Mimiki muskullary kpsi deikleri twereginde ygnanar.
Muskul desseleri alawly a-da radiar erler. Alaw erleenler gysa hmie-
tini, radiar erleen muskullar gieldiji roluny onaar. Sklerden a-da degili
fassialardan balanyp, muskullar deride tamamlanar we ygrylanda derini
ylyrymly hereket etmegine mmkinilik berr. z muskullaryny aladyjy
(mimika) hereketleri adamy iki dnsini agdayny (begen, gynan, gorky,
ge galma) grkezr. z muskullary dnkli geplemede we enew aktyna
gatnaar. enew muskullary I (aaky ) wisseral ay mezenhimasyny n-
mi bolup, birleme nokatlary bouna beleki skelet muskullaryndan tapawutlan-
maarlar. Olar ekge aaky bognuna tsir edip, z skeletini eke-tk here-

245
ketli ski aaky e tsir edr we imiti ownadylmagyna (enelmegine, u
erden ady gelip ykar) mmkinilik berr. enew muskullaryny gepleme
we aaky i hereketleri bilen baglanyykly beleki ilere gatnaanlygy jedel-
sizdir.

ZU MIMIKI MUSKULLARY

Topografiasy bouna z muskullary kelleanak gmmezini, gulak

elkenini muskullaryna, gz arygyny, burun deiklerini, agyz arygyny gurap
alan muskullara blnr.

KELLEANAK GMMEZINI MUSKULLARY

Kelleanak gmmezi eke-tk muskul aponewroz gatlagy bolan kellea-

naksti muskul (m.epicranius) bilen rtlr. Onda: 1) ese mala; 2) siir
tuwalgasyny (kelleanak sti aponewrozy); 3) ekge depe muskul bleklerini sel-
jermek bolar.

138-nji surat. Kellni we boynu

muskullary; sag tarapdan grni
1 siir tuwalgasy; 2 esemala
muskulyny mala garynjygy; 3
gz alawly muskuly; 4 okarky
dodagy galdyran muskul; 5 kii duluk
muskuly; 6 agzy alawly muskuly;
7 uly duluk muskuly; 8 aaky
dodagy gobern muskul; 9 agyz
buruny gobern muskul; 10 glki
muskuly; 11 deriasty muskul; 12
dajykemzik muskuly; 13 trapesia
grnli muskul; 14 yzky gulak
muskuly; 15 esemala muskulyny
ese garynjygy; 16 okarky gulak
muskuly.

246
 1. ese mala muskuly
(m.occipitofrontalis) de ga,
yzda i okarky boun yzygyny
aralygynda kelleanak gmmezini
rtr. Muskulda mala garynjygy
(venter frontalis), ese garynjygy
(venter occipitalis) bolup, olar bir-
birleri bilen siir tuwalgasy diil
n aponewroz (galea aponeuroti-
ca) arkaly birler, siir tuwalgasy
kellni aralyk agdayny eelp,
depe blegini rtr (138, 139-njy
suratlar). ese garynjygy gowy
bildirn fibroz gatlak arkaly sim-
metrik bleklere blnip, ortaky
agday eeler, onu siir des-
seleri i okarky boun yzygy,
ekge skni emzik grnli
sntgisini esasyndan balanyp,
okarda siir tuwalgasyna ger.
Mala garynjygy gli sp, ol 139-njy surat. z muskullary; den grni.
epde muskullary bir blegi ayrylan
ortaky yzyk bouna gen fib
1 siir tuwalgasy; 2 esemala muskulyny
roz gatlagy arkaly drtbur ekilli mala garynjygy; 3 gay ygyran muskul; 4
iki blege blnip, olar malay okarky dodagy galdyran muskul; 5 agyz buruny
ortaky yzygyny gapdallarynda galdyran muskul; 6 aak muskuly; 7 enew
erlerler. muskuly; 8 agyz buruny gobern muskul;
ese mala muskulyny 9 eek muskuly; 10 aaky dodagy gobern
muskul; 11 agzy alawly muskuly;
yzky garynjygyndan tapawutlylyk-
12 glki muskuly; 13 kii duluk muskuly; 14
da, mala garynjygyny muskul uly duluk muskuly; 15 gz alawly muskuly;
desseleri galary derisine goular. 16 ulumsylyk (gedemlik) muskuly.
Mala garynjygy kellni saly
blegini deinde (t tikinini nde) siir tuwalgasyna ger. Siir tuwal-
gasy kelleanak gmmezini kp blegini tutan tekiz fibroz gatlagydyr. Siir
tuwalgasyny dik gen dokuma desseleri arkaly kellni saly blegini derisi
bilen birler. Siir tuwalgasyny we kelleanak gmmezini sk gabygy bi-
len aralykda birlediriji dokumany gowak zolagy erler. onu in ese
mala muskuly ygrylanda kellni derisini saly blegi tuwalga bilen bilelikde
kelleanak gmmezini stnde erkin sr.
2. ekge depe muskuly (m.temporoparietalis) kelleanagy gapdal s-
tnde erleip, gowak sendir. Onu desseleri gulak elkenini ketirdewgini

247
iki tarapyny nde balanyp, elpewa grninde dargap, siir tuwalgasyny
lateral blegine birigr. Olar gulak muskullaryny galyndysy bolup durar. Olary
hereketleri ze ykmaar.
erine etirn ii: ese mala muskulyny ese garynjygy kellni
derisini yza ekip, mala garynjygy in direg dredr. Muskuly mala
garynjygy ygrylanda mala derisi okary ekilip, malada kese gasynlar emele
gelr, galar okary gterilr. ese depe muskulyny mala garynjygy gz
arygyny daraldan muskullary garyday, mala derisi bilen bilelikde galary
derisi okary ekilip, z kebi haran galmany aladar.
Nerw pjniligi: n.facialis.
Gan pjniligi: a.occipitalis, a.auricularis posterior, a.temporalis super-
ficialis, a.supraorbitalis.
3. Ulumsylyk muskuly m.procerius, burun skni daky stnden ba
lanyp, onu desseleri okary ger we mala derisinde tamamlanar, olary bir
blegi mala garynjygyny desselerine goular.
erine etirn ii: ygrylanda burun kknde kese joalar we gasynlar pe-
da bolar. Derini aak ekip, ese mala muskulyny mala garynjygyny
garyday hkmnde, maladaky kese gasynlary azylmagyna mmkinilik
berr.
Nerw pjniligi: n.facilis.
Gan pjniligi: a.angularis, a.frontalis.

GZ ARYGYNY GURAP ALAN MUSKULLAR

1. Gz alawly muskuly (m.orbicularis oculi) tekiz bolup, gabaklary

daky stni, gzhanasyny tweregini gyrasyny eeler. Onu aaky desseleri
aak sebitine dowam edr. Muskul gabak, gz, gza bleklerinden ybarat.
Gabak blegi (pars palpebralis) muskul desselerini ukajyk gatlagy bolup,
gabagy medial baglajysyndan, gzhanasyny medial diwaryndan balanar. Ga-
bak blegini muskul desseleri aaky we okarky gabak ketirdewklerini ki
sti bilen gz lateral buruna ger, bu erde okarky we aaky gabaklary
desseleri goulyyp, gabagy lateral tikinini emele getirr (smleri bir blegi
gzhanasyny lateral diwaryny sk gabygyna birler).
Gz blegi (pars orbitalis) gabak blegine garanda has kti we inli mala
skni burun bleginden, okarky i mala sntgisinden, gabagy medial
baglajysyndan balanar. Muskuly desseleri daa geip, gzhanany lateral di-
waryna enli dowam edr, bu erde okarky we aaky blekler bir-birine dowam
edr. okarky blege ese mala muskulyny mala garynjygy we gay
ygyran muskul goular.
248
 Gza blegi (pars lacrimalis) gza kekejinden, gza skni late-
ral stnden balanar. Gz alawly muskulyny gza blegini smleri
gza haltasyny yzynda gapdala ger we gabak blegine goular.
erine etirn ii: gz alaw muskuly gz arygyny gysyjysydyr. Ga-
bak blekleri gabagy umar. Gz blegi ygrylanda gzhana sebitini derisinde
gasynlar emele gelr, olary elpewa grninde dargaan kpsi gay daky
burunda erler. Muskuly gz blegi gay aak srr, ol wagty znde
aagy derisini okary ekr. Gza blegi gza haltasyny gieldip, gzay
burun-gza akaryndan akmagyny kadaladyrar.
Nerw pjniligi: n.facialis.
Gan pjniligi: a.facialis, a.temporalis superficialis, a.infraorbitalis,
a.supraorbitalis.
2. Gay ygyran muskul (m.corrugator supercilii) ga sti ay medial
arymyndan balanyp, okary we gapdal ger, z tarapyndaky gaa birler.
Muskuly desselerini bir blegi gz alawly muskulyny desselerine goular.
erine etirn ii: mala derisini aak we i tarapa ekr, netijede burun
dbni stnde iki sany dik gasyn ze ykar.
Nerw pjniligi: n.facialis.
Gan pjniligi: a.frontalis, a.temporalis superficialis, a.supraorbitalis.

BURUN DEIKLERINI GURAP ALAN MUSKULLAR

1. Burun muskuly (m.nasalis) kese we ganat bleklerinden ybarat. Kese
blegi (pars transversa) okarky den, okarky alyn dilerinden biraz okarda
we gapdalda balanar. Muskullary desseleri okary we i tarapa geip, uka-
jyk aponewroza dowam edr, ol bolsa burun arkasyny ketirdewk bleginden
garysyndaky adybir muskula goular.
erine etirn ii: burun deiklerini daraldar.
Ganat blegi (pars alaris) okarky den kese blekden biraz aakda we ide
balanyp, burun ganatyny derisine goular.
erine etirn ii: burun ganatyny aak we gapdala ekip, deiklerini
gieldr.
Nerw pjniligi: n.facialis.
Gan pjniligi: a.labialis superior, a.angularis.
2. Burun germewini gobern muskul (m.depressor septi nasi), kplen,
burun muskulyny ganat blegini dzmine girr. Onu desseleri okarky
i iki alyn diini stnden balanyp, burun germewini ketirdewk blegine
birler.
erine etirn ii: burun germewini aak ekr.
Nerw pjniligi: n.facialis.
Gan pjniligi: a.labialis superior.
249
 AGYZ DEIGINI GURAP ALAN MUSKULLAR

1. Agzy alawly muskuly (m.orbicularis oris) aaky we okarky dodaklary

muskul esasyny emele getirip, desseleri ugurda bolmadyk gyra we dodak blekle-
rinden durar.
Gyra blegi (pars marginalis) etki blegi bolup, onu muskul desseleri aaky
we okarky dodaklara akynlaan beleki mimiki muskullardan: aak, okarky
dodagy galdyran, agyz buruny galdyran, aaky dodagy gobern, agyz bur-
uny gobern muskullardan emele gelr.
Dodak blegi (pars labialis), okarky we aaky dodaklary jmminde
erler. Muskuly desselerini smleri bir agyz burundan belekisine uzalar.
Muskuly iki blegi agyz burlarynda der we nemli barda birigr. Agyz burunda
desselerini bir blegi aaky dodakdan okary a-da tersine ger.
erine etirn ii: agyz deigini apar, enew aktyna gatnaar.
Nerw pjniligi: n.facialis.
Gan pjniligi: aa.labiales superior et inferior, a.mentalis.
2. Agyz buruny gobern muskul (m.depressor anguli oris) aaky i
esasyndan, eek we 1-nji kii azy diini aralygynda balanar. Onu smle-
ri okary geip, agyz buruny
derisine birler. Agyz bur-
uny gobern muskuly ba
langyjynda onu desselerini bir
blegi bonu deriasty muskuly-
na goular.
erine etirn ii: agyz
buruny aak we gapdala ekr.
Nerw pjniligi: n.fa
cialis.
Gan pjniligi: a.labialis
inferior, a.mentalis.
3. Aaky dodagy gobern
muskul (m.depressor labii infe-
rioris) aaky esasynda eek
deiginden aakda balanar, bir
140-njy surat. z muskullary; sag tarapdan blegi agyz buruny gobern
grni. zle muskullar we fassialar arylypdyr
muskul bilen rtlgi. Desseleri
1 uly duluk muskuly; 2 agyz buruny gobern
muskul; 3 aak muskuly; 4 deriasty muskul okary we medial tarapa geip,
(kesilen); 5 gulak any mzi akary; 6 aak aaky dodagy derisine we nemli
muskuly; 7 gulakany mz. bardasyna birler.
250
 erine etirn ii: aaky dodagy aak we biraz gapdala ekr, garysyndaky
adybir muskul bilen ygrylyp, dodagy dayna wrr, gwnietmezilik, gy-
nan, igren kebini berr.
Nerw pjniligi: n.facialis.
Gan pjniligi: a.labialis inferior, a.mentalis.
4. Eek muskuly (m.mentalis) konus grnli desselerini muskul smleri
aaky i iki we daky alyn dilerini belentliklerinden balanyp, aak we ie
geip, garysyndaky adybir muskuly desseleri bilen eek derisine birler.
erine etirn ii: eek derisini okary we gapdala ekr, netijede eekde
ojagazlar emele gelr. Aaky dodagy e wrr.
Nerw pjniligi: n.facialis.
Gan pjniligi: a.labialis inferior, a.mentalis.
5. aak muskuly (m.buccinator) ukajyk drtburekilli, aagy muskul
esasyny emele getirr. Aaky ahasyny gyyk yzygyndan (linea obliqua)
we okarky i alweolar ayny daky stnden, aak we ganatgrnli
gayragy aralygyndan gen ganat aaky tikinini ki gyrasyndan
balanar. Muskul desseleri agyz buruna gngip, bir blegi kesiip, sora aaky
we okarky dodaklary muskul esasyny jmmine dowam edr. okarky uly
azyny deinde muskul gulakany mzi akaryny deip ger.
erine etirn ii: agyz buruny yza ekr, aagy die gysar.
Nerw pjniligi: n.facialis.
Gan pjniligi: a.buccalis.
6. okarky dodagy galdyran muskul (m.levator labii superioris) okarky
i gzhanasty gyrasyndan balanar. Muskul desseleri aakda goulyyp agyz
buruny galdyran we burun ganatyny muskul desseleri bilen bilelikde okarky
dodagy jmmine girr.
erine etirn ii: okarky dodagy galdyrar, burnu gapdal tarapyndan o-
karky dodaga enli gen burun dodak joasyny emele getirr, burun ganatyny
okary ekr.
Nerw pjniligi: n.facialis.
Gan pjniligi: a.infraorbitalis, a.labialis superior.
7. Kii duluk muskuly (m.zygomaticus minor) okarky dodagy galdyran
muskuly gapdal gyrasynda duluk sknden balanar, onu desseleri aak we ie
geip, agyz buruny derisine goular.
Ii: agyz buruny galdyrar.
Nerw pjniligi: n.facialis.
Gan pjniligi: a.infraorbitalis, a.labialis superior.
8. Uly duluk muskuly (m.zygomaticus major) duluk sknden balanyp,
agyz buruna birler.
251
 erine etirn ii: agyz buruny da tarapa we okary ekr, esasy glki
muskuly hasaplanar.
Nerw pjniligi: n.facialis.
Gan pjniligi: a.infraorbitalis, a.buccalis.
9. Agyz buruny galdyran muskul (m.levator anguli oris) okarky i
ki stnde gyak oundan balanar, agyz buruna birler.
erine etirn ii: okarky dodagy buruny okary we gapdala ekr.
Nerw pjniligi: n.facialis.
Gan pjniligi: a.infraorbitalis.
10. Glki muskuly (m.risorius) enew fassiasyndan balanyp, agyz buru
ny derisine goular. Adata, gowak bildirip, kplen bolmazlygy hem mmkin.
erine etirn ii: agyz buruny gapdala ekr, aakda ojagazlar emele
getirr.
Nerw pjniligi: n.facialis.
Gan pjniligi: a.facialis, a.transversa faciei.

GULAK ELKENINI MUSKULLARY

Adamy gulak elkenini (rakowinasyny) muskullary gowak sp, erkin

ygrylmaga tabyn bolmaar. Gulak elkenini gymyldatmak ukyby rn serek du
gelip, ol ese mala muskulyny ygrylmagy arkaly amala ayrylar. ki,
okarky, yzky gulak muskullaryny seljermek bolar.
1. ki gulak muskuly (m.auricularis anterior) ukajyk desse grninde
ekge fassiasyndan we siir tuwalgasyndan balanar, gulak elkenini derisine
yza we aak gngip birigr.
erine etirn ii: gulak elkenini e ekr.
2. okarky gulak muskuly (m.auricularis superior) gowak ze ykan
desseleri bilen gulak elkenini stnde siir tuwalgasyndan balanar. Gulak
elkenini ketirdewgini okarky stne birler.
erine etirn ii: gulak elkenini okary ekip bilr.
3. Yzky gulak muskuly (m.auricularis posterior) beleki muskullardan
gowy sen, iki sany dessesi bilen emzikgrnli sntgiden balanyp, e ugraar
we gulak elkenini yzky gberek stne birler.
erine etirn ii: gulak elkenini yza ekip bilr.
Nerw pjniligi: n.facialis.
Gan pjniligi: ki we okarky muskullary (a.temporalis superficialis),
yzky muskul (a.auricularis posterior).

252
 ENEW MUSKULLARY

1-nji wisseral (aaky) ay esasynda sr. Muskul kelleanak sklerin

den balanyp, eke-tk hereketli ske aaky e birigr we adamy ekge
aaky bognunda eneme, uwdunma, gepleme aly ylyrymly hereketleri p-
jn edr.
1. enew muskuly (m.masseter)
drtbur ekilli bolup, zle (uly) we
u (kii) bleklere blnr (140njy
surat). Birinjisi ogyn siir bilen o-
karky i duluk sntgisinden we
duluk ayny ki iki bleginden
balanar, desseler aak we yza geip
aaky i enew bdr-sdrligine
birler. Muskuly u blegi az-
kem zle blek bilen rtlip, duluk
skni aaky gyrasyndan we iki
stnden balanar. Onu desseleri
okardan aak dikligine geip, aaky
i t sntgisini gapdal stne
birler.
erine etirn ii: uly g bi- 141-nji surat. ekge muskuly (duluk ay,
len aaky i gterr, muskuly z- zle muskullar we fassialar arylan); sag
le blegi aaky i e srr. tarapdan grni
1 ekge muskuly; 2 agyz buruny galdyran
Nerw pjniligi: n.trigeminus.
muskul; 3 agzy alawly muskuly; 4 aaky
Gan pjniligi: a.masseterica, dodagy gobern muskul; 5 agyz buruny
a.transversa facili. gobern muskul; 6 aak muskuly; 7
2. ekge muskuly (m.temporalis) gulakany mzi akary (kesilen); 8 daky
elpewa ekilinde bolup, kelle ganatgrnli muskul.
anagy lateral stni adybir sebiti-
ni tutulygyna eeler (141-nji surat). ekge ouny btin stnden, die du-
luk skne degili kiijik medanadan zge, ekge fassiasyny iki stnden
balanar. Muskuly desseleri aaklygyna gngip, ogyn sire dowam edr we
aaky i t sntgisine birler.
erine etirn ii: aaky i okary galdyrar, ki dilere tsiri agdyklyk
edr (dileji muskul). Muskuly yzky desseleri e srilen aaky i yza
ekr.
Nerw pjniligi: n.trigeminus.
Gan pjniligi: aa.temporales profunda et superficialis.

253
 3. Iki ganatgrnli muskul
(m.pterygoideus medialis), drtbur
ekilli ogyn muskul (142-nji surat).
Ganatgrnli oda pahnagrnli
sk adybir ntgisinden balanar.
Desseleri aak, gapdala we yza geip,
gli sen siir gatlagyna dowam
edr, ol aaky i buruny iki s-
tndki ganatgrnli bdr -sdrli-
gine birler. Muskuly smlerini
ugry enew muskulynyky bilen ga-
bat gelr.
erine etirn ii: aaky i
galdyrar we ony e srr.
Nerw pjniligi: n.trigeminus.
Gan pjniligi: a.maxillaris,
a.facialis.
142-nji surat. Ganatgrnli muskullar, ep
tarapdan grni. Aaky i tgrnli 4. Daky ganatgrnli mus-
sntgisi arylan kul (m.pterygoideus lateralis) o-
1 ekge muskuly (kesilen); 2 daky gyn, gysga muskul bolup, okarky
ganatgrnli muskul; 3 iki ganatgrnli we aaky kellejikleri bilen balanar
muskul; 4 aak muskuly; 5 gulakany (142-nji surat). okarky gysgajyk bo-
mzi akary (kesilen).
lup, pahnagrnli sk okarky
stnden we onu uly ganatyny ek-
geasty kekejinden balanar, aaky kellejigi ol sk ganatgrnli sntgisini
gapdal plastinkasyny daky stnden balanar. Muskuly kellejiklerini
desselerini ikisi-de birigip, yz gapdala geip, aaky i bounjygyny ki st-
ne, ekge aaky bogun torbasyna we bogun diskine birler.
erine etirn ii: muskul ikitaraplayn ygrylanda aaky e sr,
ekge- aaky bognuny torbasyny we bogun diskini e ekr. Birtaraplayn
ygrylanda aaky i garysyna srr.
Nerw pjniligi: n.trigeminus.
Gan pjniligi: a.maxillaris, a.facialis.

KELLE FASSIALARY

ekge fassiasy (fassia temporalis) ekge muskulyny rtn, onu bilen

bitin dykyz fibroz gatlakdyr. Kelleanagy gapdal stni ekge yzygyndan,
siir tuwalgasyndan balanar. Duluk ayny stnde ekge fassiasy zle (la-
mina superficialis) we u (lamina profunda) gatlaklary emele getirip, zlei -

254
duluk ayny lateral stne, uy medial stne birler. Gatlaklary arasynda
biraz ag erleip, ondan gan damarlar, nerwler ger.
enew fassiasy (fascia masseterica) adybir muskuly rtp, onu zle
desseleri bilen bitir. okarda ol duluk skni lateral stne we ayna birig
r. de aak damak fassiasyna ger, yzda bolsa gulakany mzi kapsu-
lasy bilen bitir.
aak damak fassiasy (fascia buccopharyngea) aak muskulyny rtp,
damagy gapdal diwaryna dowam edr, ol gowak sendir. Fassiany ktelen
medanasy, okarda pahnagrnli sk ganatgrnli gayragyny, aakda
aaky aralygynda dartylyp, ganat aaky tikinini (raphe pterygomandibila-
ris) emele getirr.

OKARKY AHYRY FASSIALARY

WE MUSKULLARY

Zhmet guraly hkmnde eli hereketini erkinligini we kpdrlligi-

ni okarky ahyry bogunlaryny gurluyny aratynlygy we olara tsir edn
muskullary kpsanlylygy pjn edr. Egin guaklygyny skeletini gwre bilen
birleme hsieti hem-de gapyrgalardan we d sknden balanan, sora o-
karky ahyra birlen, degili muskullary bolmagyny hmieti uludyr.
okarky ahyry muskullaryny aakdaky toparlara blmek bolar:
1. Ourgalykdan balanan;
2. D sknden we gapyrgalardan balanan;
3. Egin guaklygyny muskullary;
4. Erkin okarky ahyry muskullary: egin, bilek, penje.
Ourgalykdan balanan muskullar (trapesiagrnli, arkany inli, romb
grnli, pilni galdyran muskullar), gapyrgalardan we d sknden (uly we
kii d, ajygasty, ki di-di muskullar) balanan muskullar arkany we d
muskullary bilen bilelikde seredildi. u blmde die egin guaklygyny we erkin
okarky ahyry muskullary wrenilr.

EGIN GUAKLYGYNY MUSKULLARY

1. Delta grnli muskul (m.deltoideus) deriastynda zle erleip, egin
bognuny gapdal, ki okarky, yzky taraplardan rtp, igne hsietli bolan tege-
lekligi berr (143-nji surat). Joa arkaly (sulcus deltoidea- pectoralis) uly d
muskulyndan arylar. Deltagrnli muskuly pergrnli gurluy bolup, gi
balangyjy bar: ajygy lateral blegini ki gyrasyndan, akromiony daky
gyrasyndan, pile gerinden, geriasty fassiadan balanar. Bu muskul ajyk,
akromial, pile bleklere blnr. Muskuly iri blegini dessejikleri egin
255
 143-nji surat. Egin guaklygyny muskullary
1 deltagrnli muskul; 2 egin muskuly; 3 egni kelleli muskulyny lateral kellejigi; 4
egni kelleli muskulyny uzyn kellejigi; 5 drttaraply deik; 6 taraply deik; 7 arkany
inli muskuly; 8 uly tegelek muskul; 9 kii tegelek muskul; 10 geriasty muskul;
11 geristi muskul.

skni daky stnde birigip, deltagrnli bdr-sdrlige birler. Egin bog-

nuna gr deltagrnli muskullary ary-ary bleklerini desselerini birmeze
erlemezligi, drli uzynlygy we birleme hsieti olary tsir edi gjni drli
ugurlarda bolmagyna getirr. Muskuly astynda onu fassiasyny u gatlagyny
we egin skni uly tmmjigini aralygynda deltasty torbajyk (bursa subdeltoi-
dea) erler (144-nji surat).
erine etirn ii: muskuly ary-ary blekleri a-da tutulayn ygrylyp
biler. ki ajyk blegi egni egr, ol bir wagty znde ie wrr, okary
galdyrylan eli aak goberr. Ortaky akromial blegi eli daladyrar. Yzky pile
blegi egni azar, eli daa wrr, okary gterilen eli aak goberr. Muskul
tutulygyna ygrylanda eli 70C-a daladyrar.
Nerw pjniligi: n.axillaris (CV CVI).
Gan pjniligi: a.circumflexa humeri posterior, a.thoracoacromialis.
2. Geristi muskul (m.supraspinatus) geristi oda erler. Pilni
gerini stnden, geristi fassiadan balanar. Desseleri lateral ugurda ge
r. Egin skni uly tmmjigini okarky medanasyna birler, geristi
muskuly desselerini bir blegi igin bognuny torbasyna goular.
erine etirn ii: egni daladyrar (deltagrnli muskuly sinergisti),
bognu torbasyny ekip, ony zeperlenmekden goraar.
Nerw pjniligi: n.suprascapularis (CV CVI).
Gan pjniligi: a.circumflexa scapulae, a.suprascapularis.
3. Geriasty muskul (m.infraspinatus) pilni yzky stnden pil-
e gerinden aakda we adybir fassiadan balanar. Muskuly desseleri lateral
256
ugurda okary ger we igin skni
uly tmmjigini ortaky medanasyna
birler.
erine etirn ii: egni daa (su-
pinatio) wrr, bogun torbasyna go
ulan desseler ony ekr.
Nerw pjniligi: n.suprascapu
laris (CV CVI).
Gan pjniligi: a.circumflexa sca
pulae, a.suprascapularis.
4. Kii tegelek muskul (m.teres
minor) pilni lateral gyrasyndan we
geriasty fassiadan balanyp, igin
skni uly tmmjigini aaky me-
danasyna birler. Aakda geriasty
muskula anaar, yzda deltagrnli
muskuly pile blegi bilen rtlr.
erine etirn ii: pileasty we
deltagrnli muskuly pile blegini
sinergisti bolup, egni daa (supinasia) 144-nji surat. Egin bogny sebitini
wrr, ol bir wagty znde egin sinowial (ylmanak) torbajyklary
bognuny torbasyny ekr. 1 akromialasty torba; 2 pileasty
Nerw pjniligi: n.axillaris (CV). muskuly siirasty torbasy; 3 arkany inli
Gan pjniligi: a.circumflexa sca muskulyny siirasty torbasy; 4 arkany
inli muskuly (kesilen); 5 uly tegelek
pulae.
muskul (kesilen); 6 siirasty torba; 7 uly
5. Uly tegelek muskul (m.teres d muskuly (kesilen); 8 egni ikikelleli
major) pilni lateral gyrasyny aaky muskulyny sirini sinowial gylaby; 9
bleginden, onu burundan we geriasty deltaasty torba.
fassiasyndan balanar (143-nji surat).
Muskuly desseleri pilni lateral gyrasyny ugry bilen igin skni hirurgiki
bounjygyndan aakda, medial tarapda ony kesip ger. Inli, tekiz siir arkaly
egin skni kii tmmjigini kekejine arkany inli muskulyny birlen e-
rinden aakda we yzda birler.
erine etirn ii: pile berkidilende igin bognunda egni azar, ol bir
wagty znde ony ie (pronasia) wrr, okary gterilen eli gwr getirr. El
berkidilende pilni aaky buruny daa ekr we e srr.
Nerw pjniligi: n.subscapularis (CV CVII).
Gan pjniligi: a.subscapularis.
6. Pileasty muskul (m.subscapularis) gi, ogyn, burekilli (145-nji
surat). Tutu dien aly pilni gapyrgastni tutar. Etlek balangyjy pileasty
odan we onu lateral gyrasyndan balanar. Inli sirini igin skni kii tm-
17. Sargyt 1665 257
 145-nji surat. Egin guaklygyny we egni muskullary, den grni. Uly we kii d
muskullary arylan
1 pileasty muskul; 2 arkany inli muskuly; 3 uly tegelek muskul; 4 egni kelleli
muskulyny uzyn kellejigi; 5 egni kelleli muskulyny medial kellejigi; 6 egin muskuly;
7 egni ikikelleli muskuly; 8 kegin muskuly; 9 uly d muskuly (kesilen);
10 deltagrnli muskul; 11 kii d muskuly (kesilen).

mjigine we kii tmmjigini kekejine birler. Birlen erinde muskuly siri

we egin bognuny torbasyny aralygynda pileasty muskuly siirasty torbajygy
bolup, ol igin bognuny bolugy bilen baglanyar.
erine etirn ii: egni ie (pronasia) wrr, ol bir wagty znde egni
gwr akynladyrar.
Nerw pjniligi: n.subscapularis (CV CVII).
Gan pjniligi: a.subscapularis.

ERKIN OKARKY AHYRY MUSKULLARY

Egin muskullary

Egin muskullary (143, 145-nji suratlar) ki (egijilere) we yzky (azyjyla-

ra) toparlara blnr. ki topara 3 sany muskul: k egin, iki kelleli, egin
muskullary degili bolup, yzky topar kelleli we tirsek muskullaryndan ybarat.
Muskullary u toparlary z aralarynda hususy egin fassiasyny gatlaklary bilen
klenr: medial tarapda egni medial muskulara germewi arkaly, lateral tarapda
egni lateral muskulara germewi arkaly arylar.

258
 Egin muskullaryny ki topary
1. k egin muskuly (m.coracobrachialis) k grnli sntgisini
depejiginden balanyp, tekiz sire ger, ol igin skni kii tmmjigini
kekejinden aakda, deltagrnli muskuly sirini deinde birler. Muskul
desselerini bir blegi egni medial muskulara germewine goular.
erine etirn ii: egni egr we ony gwr akynladyrar. Egni daa wr-
mge gatnaar. Eger-de egin berkidilen bolsa, muskul pilni e we aak ekr.
Nerw pjniligi: n.musculocutaneus (CV CVIII).
Gan pjniligi: aa.circumflexae humeri anterior et posterior.
2. Egni ikikelleli muskuly (m.biceps brachii) gysga we uzyn kellejiklerden ybarat.
Gysga kellejigi (caput breve) k egin muskuly bilen birlikde pilni
k grnli sntgisini depejiginden balanar.
Uzyn kellejigi (caput longum) pilni bogunsti tmmjiginden igin bog
nuny torbasyny okardan aak den siir (egin bognuny bolugynda sinowi-
al gatlak bilen rtlr) bilen balanyp, sora siir egne ger we tmmjigara
joasynda erler. Egni orta grpnde kellejikleri ikisi-de ikgrnli umumy
garynjyga birigip, sire ger we bilek skni bdr-sdrligine birler.
Siri medial stnden gowy sen fibroz gatlak egni ikikelleli muskulyny
aponewrozy (aponeurosis m.bicepitis brachii) arylar, onu desseleri aak we
ie geip, bilek fassiasyna goular.
erine etirn ii: egni egr, bilegi tirsek bognunda egr, ie wrlen
bilegi daa (supinasia) wrr.
Nerw pjniligi: n.musculocutaneus (CV CVIII).
Gan pjniligi: aa.collateralis ulnares superior et inferior, a.brachialis,
a.recurrens radialis.
3. Egin muskuly (m.brachialis) igin skni bedenini aaky bleginden
deltagrnli bdr-sdrligini we tirsek bognuny torbasyny aralygyndan, iki we
daky muskulara germewlerinden balanar. Muskul tirsek skni bdr- sdrli-
gine birler. Muskuly sirini u desseleri tirsek bognuny torbasyna goular.
erine etirn ii: bilegi tirsek bognunda egr.
Nerw pjniligi: n.musculocutaneus (CV CVIII).
Gan pjniligi: aa.collaterales ulnares superior et inferior, a.brachialis,
a.recurrens radialis.

EGNI YZKY MUSKUL TOPARY

1. Egni kelleli muskuly (m.triceps brachii) gli sen muskul bolup,
egni yzky stni tutulygyna rtr (143,146-njy suratlar). Adyna gr kelle-
jigi bar. Medial we lateral kellejikleri igin sknden, uzyn kellejigi pileden
balanar.

259
 146-njy surat. Egin muskullary; yzdan grni. Bilek nerwini kanaly ayk
1 egni kelleli muskulyny lateral kellejigi kesilipdir we dagapdala ekilipdir; 2 egni
kelleli muskulyny uzyn kellejigi; 3 uly tegelek muskul; 4 kii tegelek muskul; 5
taraply deik; 6 drttaraply deik; 7 geriasty muskul; 8 geristi muskul; 9 bilek nerwi;
10 egni kelleli muskulyny medial kellejigi.

Lateral kellejigi (caput laterale) siir we muskul desseleri bilen igin

skni daky stnden, okarda kii tegelek muskuly birlen eri, aakda bi-
lek nerwini joasyny aralygynda, ele hem gapdal muskulara germewini yzky
stnden balanar. Gapdal kellejigini desseleri aak we ie geip, bilek nerwini
joasyny we ondaky erlen adybir nerw we u gan damarlary bilen bilelikde
apar.
Medial kellejigi (caput mediale) etlek balangyjy bilen uly tegelek muskuly
birlen eri arkaly, tirsek sntgisini ouny aralygyndan, igni yzky stnden
hem-de iki we daky muskulara germewlerinden balanar.
Uzyn kellejigi (caput longum) gli siri bilen pilni bogunasty tm-
mjiginden balanar, sora muskul garynjygyna dowam edip, uly we kii tegelek
muskullaryny aralygynda aak, egni yzky stni orta grpne enli gelr, bu
erde onu dessejikleri lateral we medial kellejikleri dessejikleri bilen birler.
kellejigi birlemegi bilen emele gelen muskul asy, tekiz sire wrlip, tirsek
skni sntgisine birler. Desseleri bir blegi tirsek bognuny torbasyna we
bilek fassiasyna birler.
erine etirn ii: bilegi tirsek bognunda azar, uzyn kellejigi igin bognu-
na hem tsir edip, azylma we gwr akynladyrma hereketlerine gatnaar.
Nerw pjniligi: n.radialis (CV CVIII).
Gan pjniligi: a.circumflexa humeri posterior, a.profunda brachii,
aa.collaterales ulnares superior et inferior.
260
 2. Tirsek muskuly (m.anconeus) bur ekilli, egni gapdal umrystni
yzky stnden balanyp, tirsek sntgisini gapdal stne, tirsek skni okarky
blegini yzky stne we bilek fassiasyna birler.
erine etirn ii: bilegi azmaga gatnaar.
Nerw pjniligi: n.radialis (CV CVIII).
Gan pjniligi: a.interossea recurrens.

Bilek muskullary
Bilek muskullary kpsanly bolup, iini kpdrlligi bilen tapawutlanar,
olary aglabasy kpbogunly muskullara degili bolup, birne bogunlara: tirsek,
bilektirsek, bilekgoar, distal erleen penje we barmak bogunlaryna tsir edr.
Bilek muskullaryny anatomiasy wrenilende olary anatomiki we funksional
alamatlary bouna birne toparlara blmek bolar. Bilek muskullary anatomiki
alamatlary bouna ki (egijiler) we yzky (azyjylar) toparlara blnr. ki
topary barmaklary we penjni 7 sany egijileri hem-de 2 sany pronatory, yzky
topary penjni we barmaklary 9 sany azyjysy we 1 supinatory emele getirr.
nki topary muskullaryny kpsi egni medial umrystnden we bilek fas-
siasyndan balanarlar, yzky topary muskullary lateral umrystden we bilek
fassiasyndan balanar, funksiasy bouna aakdaky toparlara blnr:
1) proksimal we distal bilek tirsek bogunlarynda hereketi pjn edn mus-
kullar: supinator, tegelek we inedrdl pronatorlar, eginbilek muskuly;
2) bilekgoar, ortaky goar, goarara bogunlardaky herekete gatnaan mus-
kullar: goary bilek we tirsek egijileri, goary uzyn we kelte bilek azyjylary,
goary tirsek azyjysy, uzyn aa muskuly;
3) barmaklary egn we azan muskullar: barmaklary zle we u egiji-
leri, barmaklary azyjysy;
4) ary-ary barmaklary muskullary: penjni baam barmagyny uzyn
egijisi, penjni baam barmagyny kelte we uzyn azyjylary, baam barmagy
daladyran uzyn muskul, sem barmagy azyjysy, klbikni azyjysy.

Bilek muskullaryny ki topary

Bilegi ki muskullary (egijiler) 4 gatlakdan ybaratdyr (147, 148-nji surat-
lar). 1-nji zle gatlagy (bilek sknden tirsek ski ugurda seredilr) eginbi-
lek muskuly, tegelek pronator, goary bilek egijisi, uzyn aa muskuly, goary tir-
sek egijisi emele getirr. 2-nji gatlak barmaklary zle egijisinden ybarat. 3-nji
gatlagy barmaklary u egijisi (tirsek tarapda) we baam barmagy uzyn egijisi
(bilek tarapda) emele getirr. 4-nji u gatlakda inedrdl pronator erler.

261
 Bilek muskullaryny birinji (zle) gatlagy
147-nji surat. Bilegi ki sebitini (oblastyny)
zle (a) we u (b) muskul gatlary. Sag el
a): 1 eginbilek muskuly; 2 tegelek pronator;
3 goary bilek egijisi; 4 uzyn aa muskuly;
5 goary tirsek egijisi; 6 barmaklary zle fassiany gatlagyndan balanar.
egijisi; 7 egni ikikelleli muskulyny aponewrozy;
b): 1 supinator; 2 baam barmagy uzyn egijisi;
3 barmaklary u egijisi; 4 guruk grnli
muskullar.
262
1. Eginbilek muskulyny (m.
brachioradialis) etlek balangyjy
egin skni lateral umrystni
kekejinden we gapdal muskulara
germewden balanar. Bilegi orta
grpnde muskul garynjygy baam
barmagy daladyran we ony
azan gysga muskul siirlerini
aagyndan geip, insiz tekiz sire
dowam edr we bilek skni
distal ahyryny gapdal stne bir
ler. Eginbilek muskul tirsek ou
ny gapdal tarapdan klendirr.
erine etirn ii: bilegi tir-
sek bognunda egr, bilek skni
wrp, ony pronasia we supina-
sia agdalaryny aralygynda
saklaar.
Nerw pjniligi: n.radialis
(CV CVIII).
Gan pjniligi: a.radialis,
a.collateralis radialis, a.recurrens
radialis.
2. Tegelek pronator (m.pro
nator teres) zle gatlagy i
gysga muskulydyr. Balanan
erinde de bolmadyk iki ble-
ge blnr, olary ulusy egni
medial umrystnden, bilek fas-
siasyndan, iki muskulara ger-
mewden, goary bilek egijisini
tegelek pronatordan klendirn
Kii blegi balangyjyny udan
tirsek skni t sntgisinden
alyp gadar. Tegelek pronatory
iki blegini arasyndan ortaky nerw ger.
Muskul aaky ugurda daa gngip, aaky
medial tarapda tirsek ouny klendirr we
asy siri bilen bilek skni lateral stni
ortaky arymyna birler.
erine etirn ii: proksimal we dis-
tal bilek tirsek bogunlaryna tsir edip, bilegi
penje bilen birlikde tirsek tarapyna wrr
(pronasia), bilegi tirsek bognunda egmge
gatnaar.
Nerw pjniligi: n.medianus (CV
ThI).
Gan pjniligi: a.brachialis, a.ul
naris, a.radialis.
3. Goary bilek egijisi (m.flexor car-
pi radialis) egni medial umrystnden,
fassiadan we egni iki muskulara germe-
winden balanar. Bilegi orta aralygynda
tekiz, uzyn sire dowam edr, ol egijileri
saklajyny (retinaculum flexorum), aa
gyndan, trapesia skni joasyndan ge-
ip, II (bir blegi III) aa skni esasyna
birler.
erine etirn ii: goary egr,
148-nji surat. Inedrdl pronator;
penjni bilek azyjylary bilen birlikde go Goar kanaly (aylan)
ary gapdala daladyrar. 1 inedrdl pronator; 2 goar
Nerw pjniligi: n.medianus (CV kanaly; 3 baam barmagy gysga
ThI). egijisi; 4 baam barmagy getirijisi;
5 aany skara muskullary; 6 arka
Gan pjniligi: a.radialis.
skara muskullary; 7 barmaklary
4. Uzyn aa muskuly (m.palmaris lon- zle egijisini siri; 8 barmaklary
gus) egni medial umrystnden, bilegi u egijisini siri; 9 penjni
iki muskulara germewinden balanyp, gys- barmaklaryny fibroz gylaplary.
ga ik grnli garynjygy bilegi orta grpn-
de asy uzyn sire ger. Siir penj egijileri saklajyny (retinaculum flexo-
rum) stnden geip, aa aponewrozyna goular. Khalatlarda muskul bolmaar.
erine etirn ii: aa aponewrozyny ekip, ol bir wagty znde penjni
egmge gatnaar.
Nerw pjniligi: n.medianus (CV ThI).
Gan pjniligi: a.radialis.
263

149-njy surat. Bilegi yzky
sebitini (oblastyny) muskullary,
sagky el
1 eginbilek muskuly; 2 goary
uzyn bilek azyjysy; 3 goary
gysga bilek azyjysy; 4 baam
barmagy uzyn daladyryjy
muskuly; 5 baam barmagy
gysga azyjy muskuly; 6
barmaklary azyjy muskul; 7
baam barmagy uzyn daladyryjy
muskul; 8 azyjylary saklajy; 9
siirara birleme; 10 barmaklary
azyjy muskuly siirleri; 11
goary tirsek azyjysy; 12
klbikni azyjy muskul.
5. Goary tirsek egijisi (m.flexor car-
pi ulnaris) egin we tirsek kellejikleri bilen
balanar. Egin kellejigi egni medial umrys-
tnden, iki muskulara germewinden balanar.
Tirsek kellejigi u balanyp, bilek fasiasyny
u gatlagyndan, tirsek sntgisini medial
gyrasyndan, tirsek skni yzky gyrasyndan
z balangyjyny alyp gadar. Bilegi prok-
simal bleginde balanan erini golaynda
kellejikleri ikisi-de birlerler. Sora muskul
bilegi medial gyrasy bilen penjni aa st-
ne ugraar we uzyn sire geip, nohut grnli
ske birigr. Siir desselerini bir blegi aak
dowam edip, nohut gayrakgrnli bag
lajysyny (lig.pisohamatum) emele getirr. Ol
gayrakgrnli sk gayragyna we no-
hutaa baglajysyna (lig. pisometacarpeum)
V aa skni esasyna birler.
erine etirn ii: goary egr (goary
bilek egijisi bilen birlikde), ol bir wagty zn-
de goary tirsek azyjysy bilen birlikde penjni
getirr.
Nerw pjniligi: n.ulnaris (CVII CVIII).
Gan pjniligi: a.collateralis ulnaris su-
perior, a.collateralis ulnaris inferior, a.ulnaris.
Bilek muskullaryny ikinji gatlagy
1. Barmaklary zle egijisi (m.flexor
digitorum superficialis) egintirsek we bilek
kellejiklerini siir snmesi kpri grninde
birler we de ortaky nerwi tirsek damarlaryny
kesip ger.
Egintirsek kellejigi (caput humeroulnare)
tirsek kellejiginden has uly. Egni medial um-
rystnden, bilek fassiasyndan, tirsek kollateral
baglajysyndan, tirsek skni t sntgisini
medial gyrasyndan balanar.
264
 Bilek kellegiji (caput radiale) bilek skni ki gyrasyny proksimal
bleginden balanar. Bilegi proksimal bleginde kellejikleri ikisi-de birleip,
muskuly umumy garynjygyny emele getirr, sora bilegi orta grpnde
drt blege blnr, olar bolsa bilegi distal ahyrynda sire ger. Siirler
barmaklary u egijilerini siirleri bilen goar kanalyndan (egijileri saklajyny
we aa aponewrozyny aagyndan) geip, IIV barmaklary ortaky falanglaryny
esaslaryna birlerler.
Proksimal falangy orta grpni deinde barmaklary zle egijisini siri
iki aajyga blnr, olary arasyndan bolsa barmaklary egn u muskuly siri
ger. Olary desselerini bir blegi barmaklary u egijisini sirinden yzda
kesiip, siir atrygyny (chiasma tendineum) emele getirr.
erine etirn ii: penjni egr, IIV barmaklary ortaky falanglaryny
(barmaklar bilen bilelikde) egr.
Nerw pjniligi: n.medianus (CV ThI).
Gan pjniligi: a.radialis, a.ulnaris.

Bilek muskullaryny nji gatlagy

1. Barmaklary u egijisi (m.flexor digitorum profundus) tirsek skni
ki stni okarky bleginden we bilegi skara perdesinden balanar.
Muskuly drt sany siri barmaklary zle egijisini siri bilen goar ka-
nalyndan ger. Barmaklary u egijisini siri proksimal falanglary deinde
zle egijini blnen siirlerini aralygyndan geip, IIV barmaklary distal
falanglaryny esaslaryna birler.
erine etirn ii: IIV barmaklary distal falanglaryny egr, penjni
bilekgoar bognunda egmge gatnaar.
Nerw pjniligi: n.ulnaris, n.medianus (CV ThI).
Gan pjniligi: a.ulnaris, a.radialis.
2. Penjni baam barmagyny uzyn egijisi (m.flexor pollicis longus) bilek
skni ki stnden we bdr-sdrliginden hem-de inedrdl pronatory o-
karky gyrasyny aralygynda bilegi skara perdesinden balanar. Muskuly siri
goar kanalyndan aratyn siir geelgesinde ger. Aada baam barmagy gysga
egijisini iki kellejigini aralygyndan geip, baam barmagy ahyrky falangyny
esasyna birler.
erine etirn ii: baam barmagy distal falangyny egr, penjni egmge
gatnaar.
Nerw pjniligi: n.medianus (CV ThI).
Gan pjniligi: a.radialis, a.interossea anterior.

265
 Bilek muskullaryny drdnji gatlagy

Inedrdl pronator (m.pronator quadratus) des-

seleri kese ugurly tekiz muskuldyr (148-nji surat). Bar-
maklary we goary egijileri sirini aagynda, tirsek
we bilek sklerini ki stlerinde, bilegi skara
perdesinde erler. Inedrdl pronator tirsek skni
bedenini ki stni aaky bleginden balanyp, kese
ugurda geip, bilek skni ki stni aaky blegine
birler.
erine etirn ii: penjni we bilegi pronasia
agdayna getirr.
Nerw pjniligi: n.medianus (CV ThI).
Gan pjniligi: a.interossea anterior.

Bilek muskullaryny yzky topary

Bilegi yzky muskullary zle we u gatlara b
lnrler (149, 150-nji suratlar). zle gatlaga go
ary uzyn bilek, gysga bilek, barmaklary, klbikni,
goary tirsek azyjylary degilidir. u gatlakda supi-
nator, baam barmagy daladyran uzyn muskul, baam
barmagy uzyn, baam barmagy gysga, sem barmagy
azyjylary erler.

Bilek muskullaryny zle gatlagy

150-nji surat.
1. Goary uzyn bilek azyjysy (m.extensor car-
Barmaklary we penj pi radialis longus) muskul desseleri egin skni da
ni azyjylary (u gapdal umrystnden, gapdal muskulara germewden
gatlak), sag el balanar. Balanan erinde muskul tirsek bognuny
1 Supinator; 2 torbasyny da gapdal sti bilen akynlaar. Aakda
baam barmagy uzyn
daladyryjysy; 3 baam
muskul tutulayn bilegi, egin bilek (de) we goary
barmagy gysga azyjysy; gysga egiji (yzda) muskullaryny aralygyny eeler.
4 baam barmagy uzyn Bilegi orta grpnde muskul asy sire ger, ol bol-
azyjysy; 5 goary sa azyjylary saklajyny (retinaculum extensorium)
uzyn bilek azyjysyny aagyndan geip, II aa skni esasyna birler.
siri; 6 goary gysga
bilek azyjysyny siri;
erine etirn ii: bilegi egr, penjni azar, ol
7 sem barmagy azyjy bir wagty znde goary bilek egijisi bilen ygrylanda
muskul. penjni daladyrar.
266
 Nerw pjniligi: n.radialis (CV CVIII).
Gan pjniligi: a.collateralis radialis, a.recurrens radialis, a.radialis.
2. Goary gysga bilek azyjysy (m.extensor carpi radialis brevis) egin
skni da gapdal umrystnden, bilek sowa baglajysyndan, bilek fas-
siasyndan balanyp, III aa skne birler.
erine etirn ii: penjni azar, goary bilek egijisi bilen bir wagty
znde ygrylanda penjni daladyrar.
Nerw pjniligi: n.radialis (CV CVIII).
Gan pjniligi: a.collateralis, a.recurrens radialis, a.radialis.
3. Barmaklary azyjysy (m.extensor digitorum) bilek azyjylaryndan biraz
ide erleip, lateral umrystnden we bilek fassiasyndan balanar. Bilekgoar
bognuny golaynda drt sany sire blnr, olar azyjylary saklajyny (retina-
culum extensorum) aagyndan umumy siir geelgesinden geip, IIV barmak
lary arka tarapynda siir snmelerini emele getirip, birler. Siir snmesini
ortaky desseleri ortaky falanglary esaslaryna, gapdal snmeleri bolsa ahyrky fa-
langlara birler. Aa sklerini kellejiklerini gabadynda barmaklary azyjyny
siirleri bir-birine, kese fibroz desseler bilen siirara birlemeler (connexus inter-
tendineus) arkaly berker.
erine etirn ii: IIV barmaklary azar, penjni bilekgoar bognunda
azmaga gatnaar.
Nerw pjniligi: n.radialis (CV CVIII).
Gan pjniligi: a.interossea posterior.
4. Klbikni azyjysyny (m.extensor digiti minimi) barmaklary azyjysy
bilen umumy balangyjy bar. Muskuly ukajyk siri azyjylary saklajyny (re-
tinaculum extensorum) aagyndan aratyn geelgeden geip, klbikni arka ta-
rapyna, onu ortaky we ahyrky falanglaryny esaslaryna (muskuly siir desseleri
barmaklary azyjyny siri bilen birler) birigr.
Ii: klbikni azar.
Nerw pjniligi: n.radialis (CV CVIII).
Gan pjniligi: a.interossea posterior.
5. Goary tirsek azyjysy (m.extensor carpi ulnaris) egin skni lateral
umrystnden, tirsek bognuny torbasyndan, bilek fassiasyndan balanar. V aa
skni esasyna birigr. Onu siri aratyn geelgede azyjylary saklajyny
(retinaculum extensorum) aagyndan geip, tirsek skni distal ahyryny yzky
stndki joany eeler.
erine etirn ii: penjni azar, tirsek egijisi bilen bilelikde ygrylanda
penjni getirr.
Nerw pjniligi: n.radialis (CVI CVIII).
Gan pjniligi: a.interossea posterior.

267
 Bilek muskullaryny u gatlagy

1. Supinator (m.supinator) doly suratda zle muskullar bilen rtlr (150-

-nji surat). Egin skni da gapdal umrystnden, bilek sowa baglajysyndan,
bilek skni alaw baglajysyndan we tirsek skni supinator kekejinden
balanar. Muskul lateral ugurda kese geip (bilek skni yzdan we gapdal tarap-
dan gurap alar), bilek skni okarky ahyryny gapdal stne birler.
erine etirn ii: penje bilen bilelikde bilek skni daa wrr.
Nerw pjniligi: n.radialis (CV CVIII).
Gan pjniligi: a.recurrens radialis, a.recurrens interossea, a.radialis.
2. Penjni baam barmagyny daladayran uzyn muskul (m.abductor
pollicis longus) tirsek we bilek sklerini yzky stlerinden, bilegi skara per-
desinden balanar. z balanan erinden aak we gapdala gngip, goary bi-
lek azyjylaryny siirleri bilen bilelikde bilek skni da tarapdan egr. Sora
onu siri baam barmagy gysga azyjysyny siri bilen bir geelgede azyjylary
saklajyny (retinaculum extensorum) lateral blegini aagyndan ger we
I aa skni esasyny arka stne birlesr.
erine etirn ii: baam barmagyny we penjni daladyrar.
Nerw pjniligi: n.radialis (CV CVIII).
Gan pjniligi: a.interossea posterior, a.radialis.
3. Penjni baam barmagyny gysga azyjysy (m.extensor pollicis
brevis) die adamda bar (genetiki tadan baam barmagy daladyran uzyn
muskuly bir blegi bolup durar). Bilek skni yzky stnden, skara per-
desinden balanar. Onu siri baam barmagy daladyran uzyn muskuly siri
bilen azyjylary saklajyny (retinaculum extensorum) aagyndan geip, baam
barmagy proksimal falangyny esasyna birler.
erine etirn ii: proksimal falangy (onu bilen barmagy hem) azar,
baam barmagy daladyrar.
Nerw pjniligi: n.radialis (CV CVIII).
Gan pjniligi: a.interossea posterior, a.radialis.
4. Penjni baam barmagyny uzyn azyjysy (m.extensor pollicis lon-
gus) tirsek skni yzky stni lateral tarapyndan, bilegi skara perdesinden
balanar. Baam barmagy uzyn azyjysyny siri aratyn siir geelgesinde a-
zyjylary saklajyny (retinaculum extensorum) aagyndan bilek skni yzky
stni joasynda atyp, baam barmagy ahyrky falangyny esasyna birler.
erine etirn ii: baam barmagy azar.
Nerw pjniligi: n.radialis (CV CVIII).
Gan pjniligi: a.interossea posterior, a.radialis.
5. Sem barmagy azyjysy (m.extensor indicis) tirsek skni yzky
stnden we bilegi skara perdesinden balanar. Muskuly siri barmaklary
268
azyjyny siri bilen bilelikde siir saklajyny (retinaculum extensorum)
aagyndan aratyn geelgede geip, sem barmagy proksimal falangyny yzky
stne (muskuly siri barmaklary azan muskuly siir desseleri bilen bitir)
birler.
erine etirn ii: sem barmagy azar.
Nerw pjniligi: n.radialis (CV CVIII).
Gan pjniligi: a.interossea posterior.

Penjni muskullary

Penje muskullary (151, 152-nji su-

ratlar) topara blnrler:
1. Baam barmagy muskullary
(lateral topar) gapdal sebitinde aada
gowy bildirn baam barmagy belent-
ligini (thenar) emele getirr.
2. Klbikni muskullary (medial
topar) aany iki tarapynda klbike be-
lentligini, gipotenar (hypothenar) eme-
le getirr.
3. Penje muskullaryny ortaky
topary, okarda grkezilen ikisini
aralygynda hem-de penjni arkasynda
erler.

Baam barmagy belentligini

muskullary
1. Penjni baam barma-
gyny daladyran gysga muskul 151-nji surat. Sagky penjni muskullary.
Barmaklary zle egijisini siri arylan.
(m.abductor pollicis brevis) zle 1 egijileri saklajy; 2 klbikni
erlen asy muskuldyr. Muskul des- daladyryjysy; 3 klbikni gysga egijisi;
seleri egijileri saklajyny (retinacu- 4 barmaklary u egijisini siirleri; 5
lum flexorum) da gapdal bleginden, klbikni gapma gary getiriji muskul; 6
gayk grnli sk tmmjiginden, gurukgrnli muskullar; 7 barmaklary
zle egijisini siirleri; 8 baam barmagy
trapesia sknden balanar. Baam getiriji muskul; 9 baam barmagy uzyn
barmagy proksimal falangyny bilek egijisini siri; 10 baam barmagy
tarapyna we ony azan uzyn muskuly gysga egijisi; 11 baam barmagy gysga
sirini gapdal gyrasyna birler. daladyryjysy.

269
152-nji surat. Penjni baam barmagyny we klbikni muskul belentlikleri; zle (a),
u (b), aa () we arka (d) skara muskullary
1 baam barmagy gysga daladyryjy muskuly; 2 baam barmagy gysga egijisi; 3 baam
barmagy getiriji muskul; 4 gysga aa muskuly; 5 klbikni daladyryjy muskul; 6
klbikni egiji muskul; 7 baam barmagy gapma gary getiriji muskul; 8 klbikni gapma
gary getiriji muskul; 9 dorzal skara muskullary; 10 aa skara muskullary.
270
 erine etirn ii: penjni baam barmagyny daladyrar.
Nerw pjniligi: n.medianus (CV ThI).
Gan pjnulugu: r.palmaris superficialis, a.radialis.
2. Penjni baam barmagyny gapma-gary getirn muskuly
(m.opponens pollicis) bir blegi okarda agzalan muskul bilen rtlr, i tara-
pynda baam barmagy gysga egijisi bilen birler. Egijileri saklajydan (retina-
culum flexorum) trapesia sknden balanyp, I-nji aa skni bilek gyrasyna
we ki stne birler.
erine etirn ii: baam barmagy klbike we beleki barmaklara gapma
gary getirr.
Nerw pjniligi: n.medianus (CV ThI).
Gan pjniligi: r.palmaris superficialis a.radialis, arcus palmaris pro-
fundus.
3. Penjni baam barmagyny gysga egijisini (m.flexor pollicis brevis)
bir blegi baam barmagy daladyran gysga muskul bilen rtlgi. zle kelle-
jigi (caput superficiale) egijileri saklajydan (retihaculum flexorum) balanar,
u kellejigi (caput profundum) trapesia, trapesia grnli we II aa sklerden
balanar. Penjni baam barmagyny proksimal falangyna birler (sirini
jmmnde knji grnli sk erler).
erine etirn ii: baam barmagy proksimal falangyny egr, baam bar-
magy akynladyrmaga gatnaar.
Nerw pjniligi: n.medianus (CV ThI) zle kellejigi, n.ulnaris (CVII
ThI) u kellejigi.
Gan pjniligi: r.palmaris superficialis, a.radialis, a.arcus palmaris pro-
fundus.
4. Penjni baam barmagyny getiriji (akynladyryjy) muskul
(m.adductor pollicis) barmaklary uzyn (zle we u) egijilerini siirlerini
we gurukgrnli muskullary aagynda erler.
Bu muskul gyyk we kese kellejiklerden ybaratdyr. Kese kellejigi 3-nji aa
skni aa stnden, gyyk kellejigi bolsa kelleli skden IIIII aa sklerini
esaslaryndan balanar. Muskuly umumy siri, znde knji grnli ski sak
lap, penjni baam barmagyny proksimal falangyna birler.
erine etirn ii: penjni baam barmagyny sem barmaga getirr,
baam barmagy epmge gatnaar.
Nerw pjniligi: n.ulnaris (CVII ThI).
Gan pjniligi: arcus palmaris superficialis et arcus palmaris profundus.

271
 Klbike belentligini muskullary

1. Gysga aa muskuly (m.palmaris brevis) derini rudimentar muskuly bo-

lup, klbike belentligini deriasty esasynda gowak bildirn muskul dessejikleri
egijileri saklajydan balanyp, penjni iki gyrasyny derisine birigr (152-nji
surat).
erine etirn ii: klbike belentligini derisinde gowak bildirn gasyn
emele getirr.
Nerw pjniligi: n.ulnaris (CVII ThI).
Gan pjniligi: a.ulnaris.
2. Klbikni daladyran muskul (m.abductor digiti mimini) zle
erleip, nohut grnli skden we goary tirsek egijisini sirinden balanar.
Klbikni proksimal falangyny iki tarapyna birler.
erine etirn ii: klbikni daladyrar.
Nerw pjniligi: n.ulnaris (CVII ThI).
Gan pjniligi: r.palmaris profundus a.ulnaris.
3. Klbikni gapma-gary getirn muskul (m.opponens digiti minimi)
klbikni daladyran muskuly aagynda erler, siir desselerini egijileri sak
lajydan (retinaculum flexorum) we gayrak grnli sk gayragyndan
balanar. V aa skni iki gyrasyna we ki stne birler.
erine etirn ii: klbikni penjni baam barmagyna gapma-garsy ge-
tirr.
Nerw pjniligi: n.ulnaris (CVII ThI).
Gan pjniligi: r.palmaris profundus a.ulnaris.
4. Klbikni gysga egijisi (m.flexor digiti minimi) siir desselerini egijile-
ri saklajydan, gayrak grnli sk gayragyndan balanar we klbikni
proksimal falangyna birler.
erine etirn ii: klbikni egr.
Nerw pjniligi: n.ulnaris (CVII ThI).
Gan pjniligi: r.palmaris profundus a.ulnaris.

PENJE MUSKULLARYNY ORTAKY TOPARY

1. Guruk grnli muskullar (mm.lumbricales) inejik silindr grninde

bolup, drt sany muskul aa aponewrozyny aagynda erler. Olar barmaklary
u egijilerini siirlerinden balanar. 1-nji we 2-nji guruk ekilli muskullar
sem we orta barmaklara baran siirleri bilek gyralaryndan balanar. 3-nji
muskul IIIIV barmaklara baran siirleri bir-birine gnkdirilen gyralaryndan
balanar. 4-nji muskul IVV barmaklara baran siirleri bir-birine bakan

272
gyralaryndan balanar. Aakda
her bir guruk ekilli muskul IIV
barmaklary bilek gyrasyna ugrugyp,
proksimal falangy arkasyna ger.
Gurukgrnli muskullar proksimal
falanglaryny esaslaryna barmaklary
azyjylaryny siir smleri bilen bi-
lelikde birler.
erine etirn ii: proksimal
falanglary egr, IIV barmaklary or-
taky, ahyrky falanglaryny azar.
Nerw pjniligi: 1-nji we 2-nji
guruk muskullary n.medianus
(CV CVII), 3-nji we 4-nji muskullary
n.ulnaris (CV ThI).
Gan pjniligi: arcus palmaris
superficialis, arcus palmaris profundus.
2. Skara muskullary (mm.
interossei) aa sklerini aralygynda
erleip, aa we arka skara muskul
laryna blnrler:
Aa skara muskullary (mm.
interossei palmaris) sany bolup, 153-nji surat. Penje stni muskullary
2-nji, 3-nji we 4-nji skleri aralarynda we siirleri
erler. II, IV, V aa sklerini 1 baam barmagy uzyn daladyryjy
muskulyny siri; 2 baam barmagy
gapdal stlerinden balanarlar. azyjysyny siri; 3 goary uzyn bilek
II, IV, V barmaklary proksimal azyjy muskulyny siri; 4 goary gysga
falanglaryny arka tarapyna inejik bilek azyjy muskulyny siri; 5 barmaklary
sire geip birler. 1-nji aa skara azyjy muskuly siirleri; 6 dorzal skara
muskuly II aa skni tirsek tara- muskullary; 7 siirara birlemeler; 8 goary
tirsek azyjysyny siri.
pyndan balanyp, II barmagy prok-
simal falangyny esasyna birler. II we III aa skara muskullary IVV aa
sklerini bilek tarapyndan balanyp, IVV barmaklary proksimal falanglaryny
arka stlerine birler (152-nji surat).
erine etirn ii: IIIVV barmaklary ortaky (III) barmaga akynladyrar.
Nerw pjniligi: n.ulnaris (CVII ThI).
Gan pjniligi: arcus palmaris profundus.
Arka skara muskullary (mm. interossei dorsales) aa muskullaryndan
has ogyn, drt sany bolup, olary aralaryny eeler (153-nji surat). Olary her
hasy iki sany kellejigi bilen IV aa sklerini bir-birine bakan stlerinden
18. Sargyt 1665 273
balanyp, IIV barmaklary proksimal falanglaryny esaslaryna birler. 1-nji
arka skara muskulyny siri sem barmagy proksimal falangyny bilek tara-
pyna, 2-njisi orta barmagy proksimal falangyny bilek tarapyna, 3-njisi orta (III)
barmagy proksimal falangyny tirsek tarapyna, 4-njisi IV barmagy proksimal
falangyny tirsek tarapyna birler.
erine etirn ii: I, II, IV barmaklary orta barmakdan daladyrar.
Nerw pjniligi: n. ulnaris (CVIIThI)
Gan pjniligi: arcus palmaris profundus, aa.metacarpae dorsales.

OKARKY AHYRY FASSIALARY,

SINOWIAL TORBAJYKLARY WE SIIR GEELGELERI

Ahyrlary fassialary muskul toparlaryny a-da aratyn muskullary gurap,

olar in fassia a-da sk fassia rtgini emele getirr. Ylata-da aa agram
dn, muskul ii zerarly hemie dartylan erlerde fassialar gli sr.
Egni ary-ary muskul toparlaryny aralygynda (egijiler we azyjylar) mus-
kulara germewler (septa intermuscularia) emele gelr. Sk ykyntgylaryny
golalarynda fassialar siirleri saklamak in ognamalary siir saklajylary
(retinaculum) emele getirr. okarky
ahyry ary-ary sebitlere blnmegi bilen
delta grnli, geriasty, geristi, egin, bi-
lek, penje fassialaryny seljermek bolar.
Deltagrnli fassia (fascia deltoidea)
deltagrnli muskuly dayny rtr we
muskuly ary-ary desselere bln doku-
ma germewlerini berr. Aak gapdalda egne
dowam edip, onu fassiasyna ger. de
deltagrnli fassia d fassiasyna (fascia
pectoralis) dowam edr. Yzda deltagrnli
fassia has kti bolup, siir gurluynda bolan
geriasty fassia bilen bitir, ol geriasty
we kii tegelek muskullary gurap alar.
154-nji surat. Sagky egni aaky Geristi we pileasty fassialary adybir
blminde muskullary sk fassia muskullary gurap alyp, gowak sendir.
siir geelgelerini shemasy Goltuk ouny goltuk fassiasy (fascia axil
1 egin fassiasy; 2 egni lateral
muskulara germewi; 3 egin ski; laris) rtr.
4 egni medial muskulara germewi; Egin fassiasy (fascia brachii) egin
5 egni azyjylaryny sk fibroz muskullaryny guty grninde gurap alyp,
gylaplary; 6 egni egijilerini sk okarda delta grnli we goltuk fassialary-
fibroz gylaplary.
274
na, aakda bolsa bilek fassiasyna dowam
edr. (154-nji surat), Egin fassiasy (154-
nji surat) muskulara germewleri berip, olar
egin skni medial we lateral gyralaryna
berker. Egni medial muskulara germewi
(septum intermusculare brachii mediale)
has kti bolup, egin we k egin mus-
kullaryny egni kelleli muskulyny iki
kellejiginden ayrar. Egni lateral mus-
kulara germewi (septum intermusculare
brachii laterale) egin we eginbilek muskul
laryny egni kelleli muskulyny gapdal 155-nji surat. epki bilegi okarky
blminde muskullary fassia
kellejiginden ayrar. Fassiany uka gat-
gylaplaryny shemasy
lagy egni iki kelleli muskulyny egin mus- 1 goary bilek azyjylaryny fassia
kulyndan ayrar. gylaby; 2 egijileri zle fassia
Bilek fassiasy (fascia antebrachii) gylaby; 3 goary bilek egijisini
bilegi yzky stnde egin fassiasyna ga- fassia gylaby; 4 goary tirsek
randa gli sendir (155-nji surat). Ol kti egijisini fassia gylaby; 5 egijileri
u fassia gylaby; 6 tirsek ski; 7
guty grninde bilek muskullaryny gurap,
azyjylary fassia gylaby; 8 bilegi
bilegi jmmine muskulara germewleri skara perdesi; 9 bilek ski; 10
berr, olar bilek muskullaryny balanan bilek fassiasy.
erleri bolup hem hyzmat edr. Yzda bi-
lek fassiasy tirsek sntgisine we tirsek skni yzky gyrasyna birler. Bu
erde oa egni kelleli muskulyny sirini fibroz desselerini goulmagy bi-
len glenr. Tirsek sebitini ki bleginde bilek fassiasy egni ikikelleli
muskulyny sirini fibroz desseleri arkaly ep-esli ognaar hem-de bu erde apo-
newroz emele getirr (aponeurosis m.bicipitis brachii). Goar sebitinde bilek fas-
siasy has hem ognap aa we arka tarapynda egijileri we azyjylary saklajylary
emele getirr. Olar bilekden penj we barmaklara gen muskullary siirlerini
berkidr we muskul gjni ze ykmagy in amatly ertleri dredr.
Egijileri saklajy (retiaculum flexorum, BAN atlandyrylyy bouna liga-
mentum carpi transversum) goar joasyny stnden ayrylyp ger, iki ta-
rapda nohut grnli we gayrak grnli sklere, gapdal tarapda gayk grnli
we trapesia sklerine birler. Netijede bu joa goar kanalyna (canalis carpi)
wrlr. Goar kanalynda siirleri iki sany geelgesi bar, egijileri umumy siir
geelgesi (vagina synovialis communis mm.flexorum) onda barmaklary z-
le we u egijilerini siirleri we penjni baam barmagyny uzyn egijisini
siri (vagina tendinis m.flexoris pollicis longi) erlerler (156-njy surat). o-
karky ugurda siir geelgelerini ikisi-de egijileri saklajyny okarky gyrasyndan
12 sm ykyp durar. Aakda baam barmagy uzyn egijisini siir geelgesi
ahyrky falangy esasyna enli dowam edr. Penjni barmaklaryny egijilerini
275
 umumy siir geelgesi aany ortasynda kr
tamamlanar. Die tirsek tarapda klbik gid
n siir bouna dowam edip, onu ahyrky
falangyny esasyna etr. sany ortaky
barmaklary kr tamamlanan aratyn siir
geelgeleri bar: penjni barmaklaryny
siir geelgeleri (vaginal synoviales tendi-
num digitorum manus) olar aa falang
bogunlaryny deinden IIV barmaklary
ahyrky falanglaryny deine enli dowam
edr. Aa sklerini distal arymlaryny
dowamynda IIIV barmaklary egijilerini
siirleri siir geelgelerinden mahrum bolup,
aa aponewrozyny astynda, gowak dokuma-
da erler. Barmaklary siir geelgelerini
gurluyny aratynlygy olarda ganaglama
hadysalaryny birmeze bolmadyk akymda
156-njy surat. Egijileri umumy
sinowial geelgesi we sag penjni
gemegini pjn edr. Penjni baam bar-
barmaklaryny siirlerini sinowial magyna a-da klbik zeper etende iri siir
geelgeleri geelgeleri bouna okarky ugurda goara
1 egiji muskullary umumy we bilegi distal blegine enli arap bil
gylaby; 2 baam barmagy uzyn r. Egijileri saklajyny emele getirn fibroz
egijisini siir gylaby; 3 penjni smlerini desseleri lateral we medial blek
barmaklaryny siirlerini sinowial
we fibroz gylaplary; 4 goary bilek
lerde gatlaryny ayp, uly bolmadyk iki sany fib
egijisini siir gylaby. roz kanaly emele getirrler. Lateral kanalda
(canalis carpi radialis BAN) goary bilek
egijisini siri geelgede erler. Medial kanalda (canalis carpi ulnaris BAN)
tirsek nerwi we tirsek arteriasy, wenalar erler.
azyjylary saklajy retinaculum exensorum, (ligamentum carpi dor
sale BAN) bouna goary arka tarapynda erleip, bilek skni distal
ahyryny ki gyrasyndan tirsek skni biz grnli sntgisine we goary
tirsek sowa(kollateral) baglajysyna ayrylyp ger. azyjylary saklajyny
astyndaky boluk fibroz desseleri arkaly 6 sany kanala blnr, olarda barmak
lary azyjylaryny siirleri siir geelgelerinde aakdaky tertipde ger (goary
lateral gyrasyndan medial gyra ugurda):
1-nji kanalda baam barmagy daladyran uzyn muskuly we baam barmagy
azan gysga muskuly siirleri;
2-nji kanalda goary gysga we uzyn bilek azyjylaryny siirleri;
3-nji kanalda baam barmagy uzyn azyjysyny siri;
4-nji kanalda barmaklary azyjyny we sem barmagy azyjysyny siirleri;

276
 5-nji kanalda klbike azyjysyny siri;
6-njy kanalda goary tirsek azyjysyny siri.
okarky ugurda ary-ary siir geelgeleri azyjylary saklajydan okar-
da bilek skni biz grnli sntgisini deinden 23 sm okarsynda durar
(157-nji surat). Distal ugurda siir geelgeleri azyjylary saklajyny ginden
ykyp, ylata-da, barmaklary azyjylary we klbike azyjysyny siir geelge-
leri aa sklerini ortasyna enli dowam edr. Barmaklary azyjy muskuly has
inli desseleri bar. Goary tirsek azyjysyny siir geelgesi tirsek skni distal

157-nji surat. Sagky penjni we 158-nji surat. Sagky penjni aa

barmaklary azyjylaryny siirlerini
sinowial geelgeleri
1 azyjylary saklajy; 2 baam barmagy
gysga azyjysyny we uzyn daladyryjy
muskullaryny siir gylaby; 3 goary bilek
azyjylaryny siir gylaby; 4 baam barmagy
uzyn azyjysyny siir gylaby; 5 barmaklary
azyjy we sem barmagy azyjy muskullary
siir gylaby; 6 siirara birleme; 7 klbike
azyjysyny siir gylaby; 8 goary tirsek
azyjysyny siir gylaby.
aponewrozy, penjni barmaklaryny
fibroz geelgeleri
1 egijileri saklajy; 2 aa aponewrozy;
3 kese desseler; 4 penjni barmaklaryny
fibroz gylaplary; 5 fibroz gylabyny halkaly
blegi; 6 fibroz gylabyny kesien blegi;
7 uzyn aa muskulyny siri;

277
ahyryny yzky stnde, klbike azyjysyny siir geelgesi bolsa distal bilek
tirsek bognuny yzky stnde erler. Galan azyjylary siir geelgeleri bilek
skni distal epifizini yzky stni eeler.
Bilek fassiasy aakda penjni aa we arka sti fassialaryna ger.

PENJE FASSIALARY

Penjni aa tarapynda, onu arka stne garanda fassia gowy sendir.

Ol baam barmak we klbike muskul belentliklerini hem-de olary aralygynda
erlen barmaklary egijilerini siirlerini we guruk grnli muskullary rt
r. Tenar we gipotenar stlerinde aa fassiasyny zle gatlagy ukajyk, gur-
uk ekilli muskullary we barmaklary egijilerini siirlerini deinde fassia
ognap, z siir gurluyna layklykda aa aponewrozy (aponeurosis palmaris)
dilip atlandyrylar (158-nji surat). Aa aponewrozy kti bolup, dik we kese ge-
en sm desselerinden ybaratdyr. Aa aponewrozy bur ekilli, depejigi egi-
jileri saklajyny distal gyrasy we uzyn aa muskulyny siri bilen birler.
Aa aponewrozyny esasy barmaklary distal tarapyna gngendir. Barmaklary
esaslaryny deinde aa aponewrozy aratyn plklere blnip, olar distal ugur-
da II V barmaklary zle we u egijilerini siirleri in fibroz geelgeleri
(sk fibroz kanallary) emele getirmeklige gatnaarlar. Penjni barmaklaryny
fibroz geelgelerinde (vaginae fibrosae digitorum manus) barmaklary, aany
stnde gowy bildirn kese smlerini desseleri fibroz geelgni alawly
blegini (pars annularis vaginae fibrosae) emele getirr. Aa aponewrozyny
we barmaklary fibroz geelgelerini fibroz desseleri der goulyp, penjni
we barmaklary aa stlerine hsietli bolan joalary dredr. Penjni aa
fassiasyny u gatlagy (skara aa fassiasy) gowak sendir. Ol skara mus-
kullary rtp, olary barmaklary egijilerini siirlerinden klendirr. okarda
aa fassiasyny u gatlagy goar sklerini aa stne ger, sk aralygyny
iki gapdalynda bolsa aa sklerini sksti gabygy we kese u aa baglajylary
bilen bitir.
Penjni arka fassiasy (fascia dorsalis manus) zle we u gatlaklar-
dan ybaratdyr. Penjni arkasti fassiasyny zle gatlagy gowak sendir, aa
azyjylary saklajyny distal gyrasyndan dowam edip, barmaklary azyjylary
siirlerini stnden ger. Barmaklary arka stnde azyjylary siirleri bi-
len bitir. u gatlak gowy sendir. Ol arka skara muskullaryny rtp, aa
sklerini dorzal stni skstni gabygyna birler, barmaklary proksimal
falanglaryny deinde aa fassiasy bilen baglanyar.

278
 OKARKY AHYRY TOPOGRAFIASY

okarky ahyry klerinde joalar, olar, deikler, kanallar bolup, olarda

damarlar, nerwler erleip, olary bilmek amaly lukmanylyk in mhm bolup
durar.
Goltuk oy (fossa axillaris) bedende d da gapdal ti bilen egni o-
karky blegini iki stni aralygyndaky ulukdyr (159-njy surat). Ol eli
daladyrylanda gowy grnr. de uly d muskulyny aaky gyrasyna gabat
geln deri gasyny bilen klenr. Yzda goltuk ouny arkany inli muskulyny
aaky gyrasyny we uly tegelek muskuly rtn deri gasyny klendirr.
Goltuk bolugy (cavum axillaris) bi-
raz urak erler. Boluga die adybir
ou derisi kesilenden so girmek bolar.
Ol drt taraply piramida ekilinde bolup,
esasy goltuk bolugyny boun sebiti bi-
len baglanydyrar. Goltuk bolugynda
erleen gan damarlaryny, nerwleri, lim-
fa dwnleri anatomiasyny we topogra-
fiasyny takyklamak in goltuk bolugyny
ki diwaryny sany: ajykd (trigo-
num clavipectoralis), d (trigonum pec-
toralis), dasty (trigonum subpectoralis)
burluklara blmek bolar. Olary 1-njisi
(depesi gapdala gngr), okarda ajyk
bilen, aakda kii d muskulyny okarky
gyrasy bilen klenr. burluklary
2-njisini sudury kii d muskulyna ga-
bat gelr. 3-nji burlugy esasy gap-
dala gngip, okarda kii d we aakda
uly d muskullaryny aaky gyralaryny
aralygynda erler. 159-njy surat. Goltuk oy
Goltuk ouny yzky diwarynda ta 1 goltuk oy; 2 uly d muskuly; 3
raply we drt taraply deikler erler. ki di di muskuly; 4 arkany inli
taraply deik (foramen trilaterum) muskuly.
biraz medial erleip, diwarlaryny okarda
pileasty muskuly aaky gyrasy, aakda uly tegelek muskul, gapdal tarapynda
egni kelleli muskulyny uzyn kellejigi klendirr.
Drttaraply deik (foramen quadrilaterum) biraz gapdalrakda erler.
Onu lateral diwaryny egin skni hirurgiki bounjygy, ikisini egni kelleli
muskulyny uzyn kellejigi, okarky diwaryny pileasty muskuly aaky gyrasy,
279
aagyny uly tegelek muskul emele getirr. Bu deikler arkaly damarlar, nerwler
ger.
Bilek nerwini kanaly a-da eginmuskul kanaly (canalis n.radialis seu ca-
nalis humero muscularis) egni yzky stnde, egin ski bilen egni kelleli
muskulyny aralygynda bilek nerwini joasyny uzabouna erler. Girel-
ge (okarky) deigi egin skni okarky we ortaky bleklerini deinde, me-
dial tarapda erler.
Ol egin ski, okarda kelleli muskuly lateral kellejigi, aakda u muskuly
medial kellejigi bilen klenr. ykalga (aaky) deigi egni gapdal tarapynda,
egin we eginbilek muskullaryny aralygynda, egin skni ortaky we aaky
bleklerini araginde erler. Kanalda bilek nerwi, egni u arteriasy we
wenalary bilen ger. ki egin sebitinde egni iki kelleli muskulyny iki gap-
dalynda medial we lateral joalar erler (sulcus bicipitalis lateralis et sulcus
bicipitals medialis). Bu joalar ki egin sebitini (regio brachii anterior) yzky
egin sebitinden (regio brachii posterior) klendirr. Medial egin joasynda
egni iri gan damarlary we nerwleri erleip, lateral joadan gowy bildirr (160-
njy surat).
ki tirsek sebitinde (regio cubitalis anterior) tirsek ouny (fossa cubitalis)
seljermek bolar. Ou dbni we okarky aragini egin muskuly emele getirip,
lateral tarapdan oy eginbilek muskuly, medial tarapdan bolsa tegelek pronator k
lendirr. Tirsek ounda lateral (bilek) joa (sulcus lateralis (radialis)) we medi-
al (tirsek) joa (sulcus medialis (ulnaris) ) erler. Lateral joany da tarapda
eginbilek muskuly, medial tarapdan egin muskuly klendir. Medial tirsek joasy
gapdalda tegelek pronator, ide egin muskuly bilen aralykda erler. Yzky tirsek
sebitinde tirsek sntgisini iki gapdalynda hem iki joa bar. Bilegi ki sebitin-
de: sany bilek, ortaky, tirsek joalary erler.
Bilek joasy (sulcus radialis) lateral tarapda eginbilek muskuly bilen, me-
dial tarapda goary bilek egijisi bilen klenr. Ortaky joa (sulcus medianus)
goary bilek egijisi bilen barmaklary zle egijisini aralygynda erler. Tir-
sek joasyny (sulcus ulnaris) lateral tarapda barmaklary zle egijisi, medial
tarapda bolsa goary tirsek egijisi klendirr. Bilek joasyny jmminde bi-
lek arteriasy we wenalary, tirsek joasynda tirsek arteriasy we wenalary, ortaky
joada bolsa ortaky nerw erler.

AAKY AHYRY MUSKULLARY WE FASSIALARY

Aaky ahyry muskullary hem okarky ahyryky aly z erlen erleri-

ne, ilerine layklykda birne toparlara blnr (161,162-nji suratlar). anaklyk
guaklygyny we erkin aaky ahyry but, injik, daban muskullaryny seljermek bol
ar. onu bilen birlikde aaky erkin ahyry we anaklyk guaklygyny
280
 160-njy surat. Sagky okarky 161-nji surat. Sagky aaky 162-nji surat. Sagky
ahyry muskullaryny sudury ahyry muskullary; den aaky ahyry muskul
1 egni ikikelleli muskuly; 2 grni laryny yzdan grni
medial ikikelleli joa; 3 baam 1 tikini muskuly; 2 anbabil 1 uly oturer muskuly;
barmagy gysga azyjy muskuly; muskuly; 3 keke muskuly; 4 2 anba-ulyinjik oly;
4 baam barmagy uzyn uzyn getiriji muskul; 5 ine 3 budu ikikelleli
daladyryjy muskulyny siri; muskul; 6 baldyr muskuly muskuly; 4 dyzasty o;
5 baam barmagy uzyn azyjy (medial kellejigi); 7 kambala 5 kje siri; 6 baldyr
muskulyny siri; 6 anatomiki muskuly; 8 baam barmagy muskuly; 7 arymsiirli
ilimdan; 7 tirsek ay; 8 uzyn azyjy muskuly; 9 muskul; 8 arymperdeli
lateral ikikelleli joa; azyjylary aaky saklajy; 10 muskul.
9 deltagrnli muskul. azyjylary okarky saklajy; 11
barmaklary uzyn azyjy muskuly;
12 gysga kiiinjik muskuly; 13
ki uly injik muskuly; 14 uzyn
kii injik muskuly; 15 budu
drtkelleli muskuly; 16 inli
fassiany dartyjy muskul.

281
gurluyny we iini aratynlygy zerarly okarky we aaky ahyrlary aralygynda
doly mezelik geirip bolmaz. Egin guaklygyny skleri gwre skeleti bilen he-
reketli birler. onu in ajyga, ylata-da, pil tsir edn rite muskullar
bardyr. oa baglylykda ajyga we pil erkin hereket mahsusdyr. Aaky ahyrda
anaklyk guaklygy berk, hereketsiz dien aly ourgalyk bilen trre anba bog-
nunda birler. urgalykda balanan (uly
bil, armyt grnli, uly otyrer) muskullar but
skne birler we anatomiki, funksional
tadan anaklyk but bognuna degilidir.

anaklyk muskullary
anaklyk muskullary iki we daky to-
parlara blnr. Iki topara anbabil, iki
apyjy, armyt ekilli muskullar degili. Daky
muskul toparyna uly, ortaky, kii otyrer, inli
fassiany dartan, budu inedrdl we daky
apyjy muskullary degili.

163-nji surat. Garny yzky diwaryny dzr.
we budu okarky arymyny
muskullary we fassialary; sagky
tarapy
1 uly bil muskuly; 2 kii bil
muskuly; 3 gasyk baglajysy; 4 inli lerinden we kese sntgilerinden balanar.
fassia (bleklein arylan);
5 anba-bil muskuly; 6 anba
keke ay; 7 anba fassiasy
(bleklein arylan); 8 anba
muskuly; 9 bili inedrdl muskuly;
10 diafragmany bil blegi.
anaklyk muskullaryny
iki topary
1. anba bil muskuly (m.iliopsoas)
uly bil we anba muskullaryndan ybarat bo-
lup, drli erden (anba sknden we bil
ourgalaryndan) balanyp, btewi bir muskula
birigip, but skne birler (163-nji surat).
Muskuly iki blegi hem uzak aralykda garyn
bolugyny yzky diwaryny muskul esasyny
Uly bil muskuly (m.psoas major) ogyn,
ikekilli bolup, XII d ourgasyny we hli
bil ourgalaryny bedenlerini lateral st-
Kese sntgileri nde erleip, muskul
ourgalary bedenlerine berk apyar. Sora
muskul aak gngip, anaklygy arak y
zygyny tarapdan kesr we anba mus-
kuly bilen birler.
282
 anba muskuly (m.iliacus) girt tekiz
muskul bolup, anba ouny eeler, uly bil
muskulyny lateral tarapynda atar. anba
ouny okarky bleginden, anba kekejini
iki dodagyndan, ki trreanba we anbabil
baglajylaryndan balanar. anba bil mus-
kuly gasyk baglajysyny yzynda muskul deigi
arkaly buda ger we but skni kii ala-
wajyna birigr.
erine etirn ii: budy anaklyk
but bognunda egr. Aaky ahyr berkidilende
ourgalygy bil blegini egr we gwrni a-
naklyk bilen bilelikde e gyardar.
Nerw pjniligi: plexus lumbalis (rr. 164-nji surat. Armyt grnli we
musculares) (LI LIV). iki apyjy muskullar; anaklyk
Gan pjniligi: a.iliolumbalis, a.cir bolugy tarapyndan grni
1 armyt grnli muskul; 2 trre
cumflexa ilium profunda.
geri baglajysy; 3 trretmmi
2. Kii bil muskuly (m.psoas minor) he baglajysy; 4 iki apyjy muskul.
mie bolmaar (40% agdalarda bolmaar).
Soky d we I bil ourgalary bedenlerini
gyralaryndan we ourgara diskinden balanar.
Ol uly bil muskulyny ki stnde erleip,
ony rtn fassia bilen bitir. Muskuly in-
ejik garynjygyny siri, anba skni a
grnli yzygyna we anba gasyk belentli-
gine birler, onu siir desselerini bir blegi
anba fassiasyna we anba keke ayna
ger.
erine etirn ii: anba fassiasyny
ekip, anba bil muskuly in daan emele
getirr.
Nerw pjniligi: plexus lumbalis rr.
musculares (LI LII). 165-nji surat. Armyt grnli we
Gan pjniligi: aa.lumbales. apyjy muskullar; daky tarapdan
3. Iki apyjy muskul (m.obturatorius we yzdan grni
1 armyt grnli muskul; 2 bogun
internus) apylan deigi gyralaryndan, a- torbasy; 3 daky apyjy muskul;
pyjy perdni iki stnden, anba skni 4 iki apyjy muskul; 5 trre
anaklyk stnden (apylan deigi stn- tmmi baglajysy; 6 trre geri
den), apyjy fassiadan baslanar (164-nji baglajysy.

283
surat). Iki apyjy muskul kii anaklyk bolugyndan kii otyrer deigi arkaly
ykyp, sora iti bur astynda ugruny tgedr, kii otyrer gdigini gyrasyndan
ayrylar (bu erde muskuly sinowial torbasy bursa ischiadica musculi obtu-
ratorii interni, erler) we uly alawajy medial stne birler. Iki apyjy
muskul deikden ykanda oa okarky we aaky ekiz muskullary goularlar we
uly alawaja birlerler.
okarky ekiz muskuly (m.gemellis superior) otyrer gerinden balanar.
Aaky ekiz muskuly (m.gemellis inferior) otyrer tmmsinden balanar.
Ekiz muskullaryny ikisi-de alawaja birigrler.
erine etirn ii: budy daa wrr.
Nerw pjniligi: plexus sacralis (rr.musculares) (LIV LVI, SI SII).
Gan pjniligi: a.glutea inferior, a.obturatoria, a.pudenda interna.
4. Armyt grnli muskul (m.piriformis) trrni anaklyk stnden, anak
lyk trre deiklerinden biraz gapdalda balanar, kii anaklyk bolugyndan uly
otyrer deigi arkaly ykar (165-nji surat.). Budu bounjygyny yzynda muskul
togalak sire geip, uly alawajy depejigine birler.
erine etirn ii: budy daa wrp, ony biraz daladyrar.
Nerw pjniligi: a.plexus sacralis (rr.musculares) SI SIII.
Gan pjniligi: a.glutea superior, a.glutea inferior.

anaklyk muskullaryny daky topary

Daky anaklyk muskullary otyrer sebitinde we anaklygy lateral stnde

erler. Olar anaklyk guaklygyny sklerinden giilein balanyp, muskul
desseleri z birlen but skne tarap ger. anaklygy daky muskullary z-
le, ortaky, u gatlaklardan ybaratdyr. zle gatlak uly otyrer muskulyndan,
inli fassiany dartyjydan durar. Ortaky gatlaga ortaky otyrer, budu inedrdl
muskullary (armyt grnli, iki apyjy, okarky we aaky ekiz muskullaryny a-
naklykdan daary erlen blekleri) degili. u gatlakda kii otyrer, daky
apyjy muskullar erler. Muskullary hlisi anaklyk-but bognuna tsir edr.
1. Uly otyrer muskuly (m.gluteus maximus) gli iri desseli gurluy bolup,
z gwrmine gr otyrer alasyndan biraz ykyp durar. Adamy dik ren-
ligi sebpli bu muskullar gli sr. Muskul zle erleip, anba skni
kekejinden (linea glutea posterior), ourgalygy dikeldn muskuly siir
balangyjyndan, trrni we ujany yzky stlerinden, trre tmmi baglajysyndan
balanar. Muskul keselein aak we gapdala geip, but skni otyrer bdr-s-
drligine birler. Muskuly desselerini bir blegi but skni uly alawajyny
stnden geip, inli fassiany anba uly injik oluna (traktyna) dowam edr.
Muskuly sirini we uly alawajy aralygynda uly otyrer muskulyny alawa
torbasy (bursa trochanterica m.glutei maximi) erler.
284
 erine etirn ii: anaklyk but bognu-
na muskul tutu gwrmi bilen a-da ary-ary
blekleri bilen tsir edip bilr. Uly otyrer mus-
kuly tutulygyna ygrylyp, budy azar (ol bir
wagty znde ony daa wrr). Muskuly
okarky desseleri budy daladyrar, inli
fassiany anba ulyinjik oluny dartar, dyz
bognuny azylan agdada saklamaga mmkin-
ilik berr. Onu yzky aaky desseleri budy ie
getirip, ol bir wagty znde ony daa alaar.
Aaky ahyr berkidilende muskul anaklygy az
ar, onu bilen birlikde gwre anaklygy but
skni kellelerinde dik saklaar (gwr harby
adamlara muhsus bolan dikligi berr).
Nerw pjniligi: n.gluteus inferior
(LV SII).
Gan pjniligi: aa.glutea superior et infe-
rior, a.circumflexa femoris medialis.
2. Ortaky otyrer muskuly (m.gluteus me-
dius) anba skni otyrer stnden ki we
yzky otyrer yzyklaryny aralygyndan, inli fas-
siadan balanyp, aak gngr we ogyn asy
sire geip, uly alawajy depejigine we daky
stne birler. Ortaky otyrer muskulyny
sirini we uly alawajy aralygynda sinowial 166-njy surat. Otyrer sebitini
torbajyk erler. Muskuly yzky desseleri uly we budu yzky sebitini u
otyrer muskulyny aagynda erler. muskullary
1 ortaky otyrer muskuly
erine etirn ii: budy daladyrar, ki (kesilen); 2 kii otyrer muskuly;
desseleri budy ie, yzkylary bolsa daa wrr. 3 budu inedrdl muskuly;
Aaky ahyr berkidilende kii otyrer muskuly bi- 4 uly otyrer muskuly (kesilen);
len birlikde anaklygy we gwrni dik saklaar. 5 uly getiriji muskul; 6 budu
ikikelleli muskulyny gysga
Nerw pjniligi: n.gluteus superior kellejigi; 7 budu ikikelleli
(L IV SI). muskulyny uzyn kellejigi;
Gan pjniligi: a.glutea superior, a.cir 8 getiriji muskullary siir
cumflexa femoris lateralis. arygy; 9 arym perdeli muskul;
10 aaky ekiz muskuly; 11 iki
3. Kii otyrer muskuly (m.gluteus me- apyjy muskul (kesilen);
dius) ortaky otyrer muskulyny aagynda 12 okarky ekiz muskuly;
erler (166-njy surat). Ortaky we aaky otyrer 13 trre tmmi baglajysy;
yzyklaryny aralygynda anba skni daky 14 armyt grnli muskul.

285

167-nji surat. Otyrer sebitini
we budu yzky sebitini u
muskullary (uly, ortaky otyrer,
iki apyjy, arymsiirli muskullar
bleklein arylan)
1 kii otyrer muskuly; 2 okarky
we aaky ekiz muskullary; 3 budu
inedrdl muskuly; 4 budu
ikikelleli muskuly; 5 dabanasty
muskul; 6 baldyr muskuly; 7
dyzasty o; 8 arymsiirli muskuly
siiri; 9 arymperdeli muskul;
10 lateral inli muskul; 11 iki
apyjy muskuly siri;
12 armytgrnli muskul.
stnden, uly otyrer gdigini gyrasyndan
balanar. Muskul budu uly alawajyny
gapdal stne birler, desseleri bir blegi
anaklyk but bognuny torbasyna goular.
Muskuly siri we uly alawa aralykda
muskuly sinowial torbajygy (bursa trochan-
terica m.glutei minimi) erler.
erine etirn ii: budy daladyrar,
onu ki desseleri budy ie, yzkylary budy
daa wrr.
Nerw pjniligi: n.gluteus superior
(LIV SI).
Gan pjniligi: a.glutea superior,
a.circumflexa femoris lateralis.
4. Inli fassiany dartan muskul
(m.tensor fascia latae) okarky ki anba
gerinden we golayndaky anba kekejinden
balanar. Muskul inli fassiany zle we u
gatlaklaryny aralygynda erler. Budu o-
karky we ortaky bleklerini araginde anba
injik traktyna (tractus iliotibialis) ger we
ol aak dowam edip, uly injik skni lateral
umrusyna birler.
erine etirn ii: anba injik traktyny
dartar, dyz bognuny azgyn agdada sakla-
maga mmkinilik berr. Budy egr.
Nerw pjniligi: n.gluteus superior
(LIV SI).
Gan pjniligi: a.glutea superior,
a.circumflexa femoris lateralis.
5. Budu inedrdl muskuly (m.quadra
tus femoris) asy, drtbur ekilli bolup, aaky
ekiz muskuly bilen uly getiriji muskuly o-
karky gyrasyny aralygynda erler (167-nji
surat). Otyrer tmmsini daky gyrasyny
okarsyndan balanyp, alawajara kekejini
okarky blegine birler. Muskuly ki sti
bilen uly alawa aralygynda, kplen, sinowial
torbajyk gabat gelr.
286
 erine etirn ii: budy daa wrr.
Nerw pjniligi: n.ischiadicus (LIV SI).
Gan pjniligi: a.glutea inferior, a.obturatoria, a.circumflexa femoris
medialis.
6. Daky apyjy muskul (m.obturatorius externus) bur ekilli, gasyk
skni daky stnden, otyrer skni ahasyndan, apyjy perdni medial
iki bleginden balanar. Muskuly desseleri yza, lateral we okary geip, sire do-
wam edr, ol but skni bounjygyny we anaklyk but bognuny torbasyny
yzynda but skne alawa ouny jmminde birler.
erine etirn ii: budy daa wrr.
Nerw pjniligi: n.obturatorius (LII LIV).
Gan pjniligi: a.obturatoria, a.circumflexa femoris lateralis.

ERKIN AAKY AHYRY MUSKULLARY

But muskullary

But muskullary ki (budy egijiler), yzky (budy azyjylar), medial (budy

getirijiler) toparlara blnr. But muskullary uly gwrmli bolup, uzak aralygy
geip, uly g bilen anaklyk but we dyz bogunlaryna tsir etmge ukyplydyr.
But muskullary dik durlanda we relende statiki we dinamiki ileri erine etirr.
anaklyk muskullary aly, olar adamy dik renligi sebpli, uly se ee bol
arlar.

But muskullaryny ki topary

1. Tikini muskuly (m.sartorius) okarky ki anba gerinden balanyp,

onu siir snmesi uly injik skni bdr-sdrligine we injik fassiasyna
birler. Muskul keselein aak we medial tarapda budu ki stni kesip ger.
Tikini muskulyny siri z birlen erinde ine muskuly siri bilen bitir we
bur ekilli fibroz gatlagy zle gaz penjesini (pes anserinus) emele getirr,
onu aagynda gaz penjesini torbajygy erler (bursa anserina).
erine etirn ii: budy we injigi egr, budy daladyrmaga we daa wr-
mge gatnaar.
Nerw pjniligi: n.femoralis (LII LIV).
Gan pjniligi: a.circumflexa femoris lateralis, a.femoralis, a.genus sup
rema.
2. Budu drtkelleli muskuly (m.quadriceps femoris) hli muskullary
iinde gli uly gwrmli muskuldyr (168-nji surat). Gni, medial, lateral, aralyk
287

168-nji surat. Budu u
muskullary. medial
tarapdan grni
1 anba muskuly (kesilen);
2 uly bil muskuly (kesilen); 3
anbakeke torbasy; 4 keke
muskuly; 5 uzyn getiriji muskul;
6 uly getiriji muskul; 7 but
arteriasy we wenasy;
8 ine muskul; 9 tikini
muskul (kesilen); 10 medial
inli muskul; 11 budu gni
muskuly; 12 ortaky otyrer
muskuly (kesilen).
inli muskullardan ybarat bolup, onu kellejiklerini
emele getirrler. Drt sany muskul but skni
hli tarapdan gurap alar. Budu aaky bleginde
drt kellejigi umumy siir emele getirip, uly injik
skni bdr sdrligine dyzanagy depeji-
ginde we gapdal gyralaryna birler. Dyzanak
depesinden aakda siri ortaky blegi dyzanak
baglajysyna (lig. patellae) dowam edr.
3. Budu gni muskuly (m.rectus femoris)
aaky ki anba gerinden, anba skni
bogun ouny stnden balanar. Sk we mus-
kul balangyjyny aralygynda sinowial torba bar.
Sora muskul anaklyk but bognundan aak
we e geip, inli fassiany dartan we tikini
muskullaryny aralygyndan but stne ykar we
budu aralyk inli muskulyndan de erler.
Muskuly siri dyzanak esasyna birler. Mus-
kul elek gurlulydyr.
Budu lateral inli muskuly (m.vastus latera-
lis) budu drtkelleli muskulyny iri kellejigi, siir
we muskul desseleri bilen alawajara yzygyndan
uly alawajy aaky bleginden, otyrer bdr-
sdrliginden, budu bdr-sdr yzygyny o-
karky bleginden, gapdal muskulara germewin-
den balanar. Budu gni muskulyny sirine,
dyzanagy okarky gapdal blegine, uly in-
jik skni bdr sdrligine birler. Siir
desselerini bir blegi dyzanagy gapdal saklajy
baglajysyna (retinaculum patellae lateralis)
dowam edr.
Budu medial inli muskuly (m.vastus media
lis) alawajara yzygyny aaky bleginden,
bdr-sdr yzygy medial dodagyndan, budu
iki muskulara germewinden balanar. Dyzanak
esasyny okarky gyrasyna, uly injik skni me-
dial umrusyny ki stne birler, muskuly
siri dyzanagy medial saklajy baglajysyna
(retinaculum patellae mediale) dowam edr.
Budu aralyk inli muskuly (m.vastus inter-
medius) muskul desseleri but skni bedenini
288
ki we gapdal stlerini okarky bleklerinden, budu bdr -sdr yzygyny
lateral dodagyndan, gapdal muskulara germewinden balanar. Budu gni, medi-
al, lateral inli muskullaryny siirleri bilen birlikde dyzanagy esasyna birler,
budu drtkelleli muskulyny umumy sirini emele getirmge gatnaar.
erine etirn ii: budu drtkelleli muskuly injigi dyz bognunda azar.
Gni muskul budy egr.
Nerw pjniligi: n.femoralis (LII LIV).
Gan pjniligi: a.femoralis, a.profunda femoris.

But muskullaryny yzky topary

But muskullaryny yzky toparyna (166, 167-nji suratlar), budu ikikelle-
li, arymsiirli, arymperdeli muskullary degili. okarda, otyrer tmmsin-
den balanan erinde uly otyrer muskuly bilen rtlgi. Budu yzky sebitinde
arymsiirli we arymperdeli muskullar medial tarapda erleip, uly getiriji mus-
kul bilen galtaar, budu ikikelleli muskuly lateral agday eelp, budu lateral
inli muskuly bilen dargaar. arymsiirli we arymperdeli muskullar dyzasty oy
medial tarapdan, budu ikikelleli muskuly bolsa lateral tarapdan klendirr.
1. Budu ikikelleli muskuly (m.biceps femoris) uzyn we gysga kellejiklerden
ybarat. Uzyn kellejigi (caput longum) arymsiirli muskul bilen birlikde otyrer
tmmsini okarky medial stnden we trre tmmi baglajydan balanar.
Budu aaky bleginde uzyn kellejik arymsiirli muskuldan arylyp, gysga kel
lejige goular we asy sire ger. Gysga kellejigi (caput breve) bdr-sdr
yzygy gapdal dodagyndan, lateral umrystni okarky bleginden, gapdal
muskulara germewden balanar. Muskuly umumy siri dyz bognuny yzky
gapdal sti bilen aak gngip, kii injik sowa baglajysyny aralygynda budu
ikikelleli muskulyny aaky siirasty torbajygy (bursa subtendinea m.bicipitis
femoris inferior) erler.
erine etirn ii: yzky topary beleki muskullary bilen budy azar, injigi
dyz bognunda egr. Injik dyz bognunda epilende ony daa wrr.
Nerw pjniligi: uzyn kellejigi n.tibialis (SI SII), gysga kellejigi
n.peroneus communis (LIV SI).
Gan pjniligi: a.circumflexa femoris medialis, aa.perforantes.
2. arymsiirli muskul (m. semitendinosus) budu ikikelleli muskulyny
uzyn kellejigi bilen birlikde otyrer tmmsinden balanar. Budu ortaky ble-
ginde uzyn sire geip, dyz bognuny yzky medial sti bilen aak gngr we
uly injik skni okarky blegini medial stne birler. zle gaz penjesini
emele getirmge gatnaar.
erine etirn ii: budy azar, injigi egr, dyz bognunda epilende, ony ie
wrr.
19. Sargyt 1665 289

169-njy surat. Budu ki we medial
muskul toparlary
1 anbabil muskuly; 2 keke
muskuly; 3 uzyn getirji muskul; 4 uly Sinowial perdni epilmede zeper etmeden
getiriji muskul; 5 ine muskul; 6
budu medial muskulara germewi;
7 getiriji kanal; 8 medial inli
muskul; 9 budu gni muskuly.
Nerw pjniligi: n.tibialis (LIV SII).
Gan pjniligi: aa.perforantes.
3. arymperdeli muskul (m. semi-
membranosus) otyrer tmmsinden asy
siir gatlagy grninde balanar. Siir gat-
lagy aak dowam edip, inelr we budu
orta grpnde muskul garynjygyna ger.
Muskul arymsiirli we budu ikikelleli mus-
kullaryndan de erleip, dyz bognuny ga-
badynda asy sire ger we sany dessesi
bilen uly injik skni medial umrusyny la-
teral stne birler. arymperdeli muskuly
siir desseleri u gaz penjesini emele ge-
tirr (167-nji surat). Siir desselerini bir
blegi aak dowam edr we uly injik sowa
baglajysyna goular. Ikinji desse aak
gapdala ugraar, muskuly fassiasynda we
ulyinjik skni kalkan grnli yzygynda
tamamlanar. nji gli desse, okary we
gapdala budu gapdal umrusyny yzky s-
tne ger. arymperdeli muskuly sirini
budu medial umrusyndan gen erinde
we baldyr muskulyny medial kellejigi bi-
len galtaan erinde muskuly ylmanak
torbajyklary (bursae m. semimembranosi)
erler.
erine etirn ii: budy azar we in-
jigi egr. Injik dyz bognunda epilende ony
ie wrr, dyz bognuny torbasyny dartar.
goraar.
Nerw pjniligi: n.tibialis (LIV SI).
Gan pjniligi a.circumflexa femoris
medialis, a.poplitea, aa.perforantes.

But muskullaryny iki topary

Medial topara ine, keke grnli, getiriji (uzyn, gysga uly) muskullar degilidir
(169-njy surat). Bu topary esasy ii getirmekdir a-da akynladyrmakdyr, o
nu in olar getiriji muskullar dilip atlandyrylar. Muskullar otyrer we gasyk
sklerini daky stlerinden apylan deigi golaynda balanarlar. Balanan
290
eri uzak medanany gasyk tmmji-
ginden otyrer tmmsine enli tutar. Ge-
tiriji muskullary birikme nokady hem has
giileyin er kii alawadan budu
medial umrusyna enli tutar. Muskul
desselerini umumy ugry gyyk, olar den
yza, okardan aak budu bdr-sdr
yzygyna ger. Bu yzyga muskullary
aglabasy birler.
1. Ine muskul (m.gracilis) asy uzyn
muskuldyr. Budu medial stnde zle
erler. Gysga siri bilen gasyk simfizini
aaky arymyndan we gasyk skni aaky
ahasyndan balanar. Budu aaky ble-
ginde tikini we arymperdeli muskullary
arasynda erler. Dyz bognuny deinde
bolsa tikini we arymsiirli muskullary
aralygynda ine muskuly siri uly injik
skni bedenini medial stne birleip,
zle gaz penjesini emele getirmge gat
naar (170-nji surat).
erine etirn ii: budy getirr, in- 170-nji surat. Tikini, ine, arymsiirli
jigi egr, ol bir wagty znde ony ie we arymperdeli muskullary siirleri
wrr. 1 arym perdeli muskul; 2 arym siirli
Nerw pjniligi: n.obturatorius muskuly siri; 3 ine muskuly siri;
4 tikini muskuly siri; 5 ulyinjik
(LII LIV). kollateral baglajy.
Gan pjniligi: a.obturatoria, a.pu
denda externa.
2. Keke ekilli muskul (m.pectineus) gysga, asy muskul bolup, gasyk
skni kekejinden we okarky ahasyndan balanar. asydan ine siri bilen
kii alawajy yzky sti we budu bdr-sdr yzygyny aralygyna birler.
erine etirn ii: budy getirmge we egmge gatnaar.
Nerw pjniligi: n.obturatorius (LII LIII).
Gan pjniligi: a.obturatoria, a.pudenda externa, a.profunda femoris.
3. Uzyn getiriji muskul (m.adductor longus) bur ekilli, keke grnli
muskuldan i tarapda we aakda erleip, de kelte getiriji muskuly we uly geti-
riji muskuly okarky desselerini rtr (171-nji surat). ogyn siri bilen gasyk
skni daky stnden (gasyk kekeji we simfizi aralygynda) balanar. Aak we
gapdala geip ineden asy sire dowam edr, ol budu bdr-sdr yzygyny
medial dodagyna, uly getiriji we medial inli muskullary birikme nokatlaryny
aralygynda birler.
291
 erine etirn ii: budy getirr, ol bir wagty
znde ony egr we daa wrr.
Nerw pjniligi: n.obturatorius (LII LIII).
Gan pjniligi: a.obturatoria, a.pudenda exter-
na, a.profunda femoris.
3. Gysga getiriji muskul (m.adductor brevis) o-
gyn, bur grnli muskul, gasyk skni daky s-
tnden we aaky ahasyndan balanar. Keke we uzyn
getiriji muskullary yzynda erler. Aak we gapdala
ugrugyp, muskul gielr we gysga siir desseleri bilen
bdr-sdr yzygy okarky blegine birigr.
erine etirn ii: budy getirr, budy egmge
gatnaar.
Nerw pjniligi: n.obturatorius (LII LIII).
Gan pjniligi: a.obturatoria, aa.perforantes.
4. Uly getiriji muskul (m.adductor magnus) o-
gyn, burgrnli, budu medial getiriji muskullaryny
i ulusydyr (171-nji surat). Otyrer umrusyndan, otyr
er skni ahasyndan we gasyk skni aaky a
hasyndan balanyp, bdr-sdr yzygy medial doda-
gyna uzabouna birler. Uly getiriji muskul uzyn we
171-nji surat. Bil gysga getiiji muskullary yzynda erler. Yzda oa
anba we budu getiriji
muskul topary arymsiirli, arymperdeli muskullar we budu ikikelleli
1 kii getiriji muskul; muskulyny uzyn kellejigi galtaar. okarda erleen
2 uzyn getiriji muskul; blmini desseleri gasyk sknden budu bedenini
3 uly getiriji muskul; okarky blegine kese ugrugandyr; muskuly aakda
4 siir arygy (getiriji);
5 anbabil muskuly; erleen blmini desseleri dik aaklygyna otyrer
6 anba muskuly; 7 umrusyndan budu medial umrystne ugraar. Budu
uly bil muskuly; 8 kii uly getiriji muskulyny sirini budu getiriji tmmji-
bil muskuly; 9 bili gine (tuberculum adductorium) birlen erinde siir
inedrdl muskuly.
arygy (hiatis tendineus adductorius) klendirr.
arykdan but arteriasy budu getiriji kanalyndan dy
zasty oa ger.
erine etirn ii: budu gli getiriji muskuly bolup durar; muskuly
medial desseleri otyrer umrusyndan balap, budy azmaga gatnaar.
Nerw pjniligi: n.obturatorius (LIILIII), n.ischiadicus (LIV LV).
Gan pjniligi: a.obturatoria, aa.perforantes.

292
 INJIK MUSKULLARY

Injik muskullary hem but, anaklyk guaklygyny muskullary aly gli

sendir. Olary kmeki apparaty hem gli sp, dik remek esasynda dn
agram aaky ahyry daan hereket ii bilen kesgitlenr.
Sklerden, muskulara germewlerden, injik fassialaryndan giilein
balangyjyny alyp, dyz, injik daban, dabany bogunlaryna tsir edr. Injik
muskullaryny ki, yzky, gapdal toparlaryny sagarmak bolar. ki topara
ki ulyinjik, barmaklary uzyn azyjy, baam barmagy uzyn azyjy muskullary
degilidir; yzky topary injigi kelleli (baldyr we kalkan muskullaryndan ybarat)
dabanasty, dyzasty, barmaklary uzyn egiji, dabany baam barmagyny uzyn egi-
ji, yzky ulyinjik muskullary bilen emele gelr; lateral topara kii we uzyn kiiinjik
muskullary degilidir.

Injik muskullaryny ki topary

1. ki ulyinjik muskuly (m.tibialis anterior) injigi ki stnde erleip,
uly injik skni lateral umrystnden we onu bedenini gapdal stnden,
skara perdeden, injik fassiasyndan balanar. Injigi aaky deinde muskul
desselerini siri yzygiderli okarky we aaky azyjylary saklajylary aagyndan
geip, dabany medial gyrasyny egip, medial pahna grnli sk dabanasty s-
tne we I daraklyk skni esasyna birigr.
erine etirn ii: dabany injikdaban bognunda azar, ol bir wagty zn-
de dabany medial gyrasyny galdyryp, ony daa wrr (supinatio), dabany dik
gmmezini berkidr. Daban berkidilende injigi e egr. Injigi dik agdada sak
lamaga mmkinilik berr.
Nerw pjniligi: n.peroneus profundus (LIV SI).
Gan pjniligi: a.tibialis anterior.
2. Barmaklary uzyn azyjysy (m.extensor digitorum longus) pergrnli
gurluly, ulyinjik skni lateral umrystnden, kiiinjik skni bedenini
ki stnden, skara perdesini okarky bleginden, injigi ki muskulara ger-
mewinden balanar.
Dabany arka stne gngip, muskul yzygiderlein okarky we aaky
azyjylary siir saklajylaryny yzynda ger. Injikdaban bognuny deinde
drt sany sire blnr, olary umumy geelge gurap alar. Her bir siir IIV
barmaklary ortaky we distal falanglaryny esasyna birler. Muskuly aaky
bleginden uly bolmadyk desse nji kiiinjik muskuly (m.peroneus tertius)
dien ady alar, onu siri V daraklyk skni esasyna birler.
erine etirn ii: II V barmaklary daraklyk falang bogunlarynda az
ar, dabany injik daban bognunda azar. nji kiiinjik muskuly dabany la-

293
teral gyrasyny galdyrar. Injik berkidilende, ki ulyinjik muskul kimin injigi dik
agdada saklaar.
Nerw pjniligi: n.peroneus profundus (LIV SI).
Gan pjniligi: a.tibialis anterior.
3. Baam barmagy uzyn azyjysy (m.extensor hallucis longus) iki ta-
rapda ki ulyinjik muskuly bilen, gapdalda barmaklary azyjysyny aralygynda
erler (172-nji surat). Kii injik skni ki stni ortasyndan, injigi
skara perdesinden balanar. Muskuly siri dabany arka stne okarky we
aaky azyjylary siir saklajylaryndan aratyn siir geelgesinde ger we
dabany baam barmagyny ahyrky falangyna birigr. Aratyn siir desseleri
proksimal falanga hem birigip biler.
erine etirn ii: dabany baam barmagyny azar, injik daban bognun-
da dabany egmge gatnaar.
Nerw pjniligi: n.peroneus profundus (LIV SI).
Gan pjniligi: a.tibialis anterior.

INJIK MUSKULLARYNY YZKY TOPARY

Injik muskullaryny yzky topary zle we u gatlaklardan ybarat (173,

174nji suratlar). Gli sen, zle erleen injigi kelleli muskuly baldyra
mahsus bolan dolma sudury berr. u gatlak uly bolmadyk dabanasty we
sany uzyn muskullar bilen emele gelr: barmaklary uzyn egijisi (medial tarap-
da erler), yzky ulyinjik muskuly (aralyk agday eeler), baam barmagy
uzyn egijisi (lateral tarapda erler).
Injik muskullaryny yzky toparyny zle gatlagy.
1. Injigi kelleli muskuly (m.triceps surae) zle erlen baldyr we
kambala grnli muskullaryndan ybarat. Baldyr muskuly iki bogunly muskulla-
ra degili, ol dyz we injikdaban bogunlaryny stnden ger. Kambala grnli
muskul birbogunly muskullara degili bolup, ol die injikdaban bognuny stn-
den ger.
Baldyr muskuly (m.gastrocnemius) medial we lateral kellejiklerden yba-
ratdyr. Lateral kellejigi budu aaky epifizini daky stnden, medial kellejigi
budu medial umrystnden balanar. Baldyr muskulyny her bir kellejigini
aagynda ylmanak torbajyk erler. Lateral kellejigini we dyz bognuny
torbasyny aralygynda baldyr muskulyny siirasty torbajygy (bursa subtendi-
nea m. gastrocnemii lateralis) erler. Medial kellejigi we bogun torbany
aralygynda baldyr muskulyny medial siirasty torbajygy (bursa subtendinea me-
dialis) erler. Torbajyklary ikisi-de dyz bognuny bolugy bilen baglanyyk
saklaar. Injigi ortagrpnde baldyr muskullaryny iki kellejigi ogyn, asy sire

294
 172-nji surat. Injigi ki 173-nji surat. Injigi yzky 174-nji surat. Injigi
sebitini we daban stni u sebitini muskullary, iki yzky sebitini
muskullary tarapdan grni muskullaryny
1 dyzanak; 2 injigi u gatlagy
1 injigi kelleli muskuly;
skara perdesi; 3 ulyinjik 1 dyzasty muskul; 2
ski; 4 baam barmagy uzyn 2 kje siri; 3 yzky ulyinjik
muskuly; 4 barmaklary yzky ulyinjik muskuly; 3
azyjy muskul; 5 ki ulyinjik gysga kiiinjik muskuly;
muskulyny siri; 6 azyjylary uzyn egiji muskuly; 5 baam
barmagy uzyn egiji muskuly; 4 kje siri (kesilen);
okarky saklajy; 7 azyjylary
aaky saklajy; 8 baam 6 egiji muskullary siirlerini 5 baam barmagy
barmagy gysga azyjysy; 9 saklajy. uzyn egiji muskuly; 6
arka skara muskuly; barmaklary uzyn egiji
10 barmaklary gysga azyjy muskuly; 7 kambala
muskuly; 11 barmaklary uzyn grnli muskuly (kesilen).
azyjy muskuly.

295
geip, aakda inelip, kambala grnli muskuly siri bilen goulyp, kje (ahill)
sirini (tendo calcaneus achillis) emele getirr, ol kje tmmsine birler. Siir
we sk aralygynda kje (ahill) sirini torbajygy (bursa tendinis calcanei (Ac-
hillis)) erler.
Kalkan (kambala) grnli muskul (m.soleus) ogyn, asy muskul bolup,
baldyr muskulyny nde erler. Onu nde u gatlagy muskullary bar.
Kalkan grnli muskuly giilein balangyjy bar: ol ulyinjik skni yzky s-
tnden (linea m.solei) ulyinjik we kiiinjik sklerini aralygyndan gen siir
ayndan (arcus tendeneus m.solei) balanar. Muskuly asy siri kje sirini
emele getirmge gatnaar.
erine etirn ii: injigi kelleli muskuly injigi we dabany egr (daba-
nasty egilme). Daban berkidilende injigi kje sti sknde saklaar.
Nerw pjniligi: n.tibialis (LIV SII).
Gan pjniligi: a.tibialis posterior.
2. Dabanasty muskul (m.plantaris) hemie bolmaar, uly bolmadyk
garynjykly we ineden uzyn siirli muskuldyr. Budu lateral umrystnden, kese
dyzasty baglajysyndan balanar. Muskuly siri baldyr we kambala grnli
muskullary arasyndan geip, kje sirini medial gyrasyna galtaar we onu bi-
len birlikde kje tmmsine birler.
erine etirn ii: dyz bognuny torbasyny dartar, injigi we dabany eg-
mge gatnaar.
Nerw pjniligi: n.tibialis (LIV SI).
Gan pjniligi: a.poplitea.
Injik muskullaryny yzky toparyny u gatlagy.
u gatlakda dyzasty, barmaklary uzyn egijisi, dabany baam barmagyny
uzyn egijisi we yzky ulyinjik muskullary erler (174-nji surat).
1. Dyzasty muskul (m.popliteus) dyzasty ou dbnde erler. ogyn
siri bilen budu lateral umrystnden balanar. Muskul dyz bognuny yzky
sti bilen galtaar, agrnli dyzasty baglajsyny astyndan ger, ondan
muskuly medial desseleri balanar. Ulyinjik skni yzky stndki bur
medana birigr.
erine etirn ii: injigi egr, ony i tarapa wrr. Dyz bognuny tor-
basyny ekip, sinowial perdni zeperlenmekden goraar.
Nerw pjniligi: n.tibialis (LIV SII).
Gan pjniligi: a.poplitea.
2. Barmaklary uzyn egijisi (m.flexor digitorum longus) ikiperli muskul
bolup, etlek desseleri bilen ulyinjik skni yzky stnden kambala grnli
muskuly yzygyndan aakda balanar, desseleri beleki blegi z balangyjyny

296
injik fassiasyndan we yzky muskulara germewden alarlar. Barmaklary uzyn
egijisini siri aak gngip, yzdan we gapdal tarapda yzky ulyinjik muskulyny
sirini kesip ger. Ol yzky ulyinjik muskuldan yzda we biraz ide erler. Sora
muskuly siri dabanastyna medial topugy yzynda egijileri saklajyny aagynda
aratyn siir geelgesinde ger (ide yzky ulyinjik muskulyny siri we gap-
dalda baam barmagy uzyn egijisini sirini aralygynda). So siir yzdan we
aakdan kjesti sk daanjyny (sustentaculum tali) egip, barmaklary gysga
egijisini stnde erler. Muskuly siri drt sany aratyn smlere blnip,
IIV barmaklary ahyrky falanglaryna birler. Birikmezden barmaklary gys-
ga egijisini sirini deip ger.
erine etirn ii: IIV falanglary ahyrky blegini egr: dabany daa
wrr we ony egr.
Nerw pjniligi: n.tibialis (LIV SII).
Gan pjniligi: a.tibialis posterior.
3. Dabany baam barmagyny uzyn egijisi (m.flexor hallicus longus) iki-
perli muskul bolup, kiiinjik skni bedenini aaky bleginden, skara per-
desinden, injigi muskulara germewinden balanar. Yzky ulyinjik muskulyndan
gapdalda we yzda erler. Dabany baam barmagyny uzyn egijisini siri egi-
jileri saklajyny aagynda medial topugy yzynda we barmaklary uzyn egijisini
sirini gapdalynda aratyn siir geelgede ger. Sora baam barmagy uzyn
egijisini siri kjesti skni we onu yzky sntgisini adybir joalaryna gir
r. Dabany baam barmagyny dabanasty stne etip, onu siri ahyrky falan-
ga birigr. z olunda muskuly siri barmaklary uzyn egijisini sirini kesip
ger. I daraklyk skni dabanasty stnde baam barmagy uzyn egijisini
siri baam barmagy gysga egijisini medial we lateral garynjyklaryny arasynda
erler.
erine etirn ii: dabany baam barmagyny egr, dabany egmge we
getirmge gatnaar. Dabany dik gmmezini berkidr.
Nerw pjniligi: n.tibialis (LIV SII).
Gan pjniligi: a.tibialis posterior, a.peronea.
4. Yzky ulyinjik muskul (m.tibialis posterior) injigi yzky stnde u
erler, medial tarapynda barmaklary uzyn egijisi, da tarapda bolsa baam
barmagy uzyn egijisi erler. Kiiinjik skni bedenini yzky stnden,
ulyinjik skni bedenini okarky bleginden, onu lateral umrystnden,
injigi skara perdesinden balanar. Muskul gli sire geip, barmaklary
uzyn egijisini nde medial topugy yzky stnden joa girr (egijileri sirini
saklajyny aagynda). Dabany aaky stne geip, gayk grnli sk b-
dr-sdrligine, hli pahna grnli sklere (sine-de) IV daraklyk skni
esasyna birler.
297
 erine etirn ii: dabany egr (dabanasty egilme), ony getirip daa wr
r (supinasia).
Nerw pjniligi: n.tibialis (LIV SII).
Gan pjniligi: a.tibialis posterior.

Injik muskullaryny lateral topary

Lateral topara uzyn we gysga kiiinjik muskullary degili bolup, olar injigi
lateral stnde, ki we yzky muskulara germewlerini arasyndaky fassia gat
lagyny aagynda erler.
1. Uzyn kiiinjik muskul (m.peroneus longus m.fibularis longus) ikiperli,
zle erleip, kiiinjik skni kellejiginden we onu lateral stni okarky
bleginden, ulyinjik skni lateral umrusyndan, injik fassiasyndan, musku-
lara germewlerden balanar. Injik daban bognuny deinde muskuly siri la-
teral topugy yzdan egip, ilki kiiinjik muskullaryny okarky siir saklajysyny
aagyndan kelte kiiinjik muskulyny siri bilen umumy siir geelgesinde ger,
sora kje skni joasyna (aaky siir saklajysyny astynda) girr. Daba-
nastynda uzyn kiiinjik muskulyny siri keselein e geip, kubgrnli sk
joasynda aratyn siir geelgesinde atar we I II daraklyk sklerini esasyna
we medial pahnagrnli ske birler. Siri z ugruny tgedn erlerinde
(lateral topugy yzynda we kubgrnli sk golaynda) ol z jmminde eme-
le geln smli ketirdewk a-da sesamogrnli sk arkaly ktelr.
erine etirn ii: dabany egr, onu lateral gyrasyny galdyrar (prona-
sia), dabany kese we dik gmmezlerini berkidr.
Nerw pjniligi: n.peroneus superficialis (LIV SI).
Gan pjniligi: a.genus inferior lateralis, a.peronea.
2. Gysga kiiinjik muskuly (m.peroneus brevis (m.fibularis brevis)) iki-
perli, kiiinjik skni lateral stni aaky bleginden, injigi muskulara ger-
mewlerinden balanar. Onu siri dabana lateral topugy yzynda umumy siir
geelgesinde uzyn kiiinjik muskuly siri bilen bilelikde kiiinjik muskullaryny
siir saklajysyny aagyndan ger. Siir saklajyny aaky gyrasynda kiiinjik
muskuly siri e wrlip, kje skni daky sti bouna geip, V daraklyk
skni esasyna birler.
erine etirn ii: dabany lateral gyrasyny galdyrar, dabany egr (daba-
nasty egilme), dabany dabanasty stni i tarapa wrlmeden goraar.
Nerw pjniligi: n.peroneus superficialis (LIV SI).
Gan pjniligi: a.peronea.

298
 DABAN MUSKULLARY

Daban sklerine birign injigi ki, yzky, lateral muskul toparlaryny

siirlerinden baga, dabany hususy (gysga) muskullary bardyr. Olar daban
skeletini ginde balanyp we birigip, injik muskullaryny siirleri, daban
sklerindki birleme nokatlary bilen ylyrymly anatomo topografiki we funk-
sional baglanyarlar, dabany arka stnde we dabanastynda erlerler.

DABANSTI MUSKULLAR
Dabansti muskullar (175-nji surat), da-
bansti fassiany we barmaklary uzyn
azyjylaryny siirlerini astynda erler. Ola-
ra dabany barmaklaryny we baam barmagy
gysga azyjylary degili.
1. Barmaklary gysga azyjysy (m.extensor
digitorum brevis) gowak sp, kje skni
okarky we lateral stlerini ki bleginden
balanar. Muskul dabanasty stnden e we
i tarapa ger. sany siri IIIV barmakla-
ra etip, barmaklary uzyn azyjysyny sirini
gapdal tarapy bilen ortaky we distal falanglary
esasyna birigr.
erine etirn ii: barmaklary uzyn
azyjysyny siri bilen bilelikde dabany bar-
maklaryny azmaga gatnaar.
Nerw pjniligi: n.peroneus profundus
(LIVSI).
Gan pjniligi: a.tarsea lateralis, a.pe
ronea.
2. Baam barmagy gysga azyjysy (m.ex 175-nji surat. Daban stni
tensor hallucis brevis) barmaklary gysga egi- gysga muskullary we azyjylary
jisinden ide erler. kje skni okarky siirleri.
stni ki bleginden balanyp, e we i ta- 1 azyjy muskullary aaky
rapa gngip, sire ger we baam barmagy saklajysy; 2 ki uly injik
muskulyny siri; 3 baam
proksimal falangyny esasyna birler.
barmagy uzyn azyjysyny
erine etirn ii: dabany baam barma- siri; 4 baam barmagy gysga
gyny azmaga gatnaar. azyjy muskuly; 5 dorzal skara
Nerw pjniligi: n.peroneus profundus muskullar; 6 barmaklary gysga
(LIVSI). azyjy muskuly; 7 barmaklary
uzyn azyjy muskulyny siirleri.
Gan pjniligi: a.dorsalis pedis.
299
 Dabanasty muskullar
Dabanasty muskullaryny topografiasy
penjni gysga aa muskullaryny erleiini
ada salar. oa baglylykda aaky muskul to-
parlaryny seljermek bolar: medial dabany
baam barmak muskullary we lateral klbike
tarapyndaky muskullar, ortaky topar aralyk
agday eeler. Penjede erleen muskul
lardan tapawutlylykda dabany medial we la-
teral toparlaryny muskullary azsanly bolup,
ortaky topar bolsa gli sendir. Tutulygyna
dabanda 14 sany gysga muskul erler. -
si dabany baam barmagyna (baam barma-
gy daladyran, baam barmagy gysga egiji,
baam barmagy getirn muskullar) medi-
al topara degili, ikisi (dabany klbikesini
daladyran muskul, klbikni gysga egiji-
si) lateral topara degili. Ortaky topara 4 sany
guruk ekilli, 7 sany skara we barmaklary
gysga egiji, dabanastyny inedrdl muskullary
degili (176-nji surat).

176-njy surat. Dabanastyny

muskullary Dabanastyny medial muskul topary
1 baam barmagy uzyn egiji
muskuly siri; 2 guruk grnli 1. Dabany baam barmagyny daladyran
muskullar; 3 baam barmagy gysgamuskul (m.abductor hallucis) gysga siir des-
egiji muskuly; 4 baam barmagy seleri bilen kje skni tmmsini me-
daladyryjy muskul; 5 dabanasty
dial stnden, etlek desseleri bilen egijileri
aponewroz (kesilen); 6 barmaklary
gysga egiji muskuly (kesilen); aaky siir saklajysyndan we dabanasty apo-
7 dabany inedrdl muskuly; 8 newrozyndan balanar (177-nji surat). Mus
kul dabany medial gyrasynda zle er
barmaklary uzyn egiji muskuly siri;
ler. Dabany baam barmagyny okarky
9 klbikni egiji muskulyny siri;
10 klbikni daladyryjy muskul.
falangyny esasyny medial tarapyna birigr.
erine etirn ii: dabany baam barmagyny dabanasty ortaky yzykdan
medial ugurda daladyrar.
Nerw pjniligi: n.plantaris medialis (LVSI).
Gan pjniligi: a.plantaris medialis.
2. Dabany baam barmagyny gysga egijisi (m.flexor hallucis brevis) in-
ejik siir gatlagy bilen kubgrnli sk dabanasty stni medial tarapyndan,

300
pahna grnli sklerden, dabanasty baglajylar-
dan balanar. Muskul iki blege blnip, baam
barmaga ugraar we onu proksimal falangyna,
I daraklyk falang bognuny deinde erlen
knji grnli ske birler. Lateral tarapdan ol
baam barmagy getiriji, medial tarapdan dabany
baam barmagyny daladyran muskul bilen
bitir.
erine etirn ii: dabany baam barma-
gyny egr.
Nerw pjniligi: lateral blegi n.plantaris
lateralis (SI SII), medial blegi n.plantaris me-
dialis (LV SI).
Gan pjniligi: a.plantaris medialis, arcus
plantaris.
3. Dabany baam barmagyny getiriji mus-
kul (m.adductor hallucis) gyyk we kese kellejik
lerden ybarat.
Gyyk kellejigi (caput obliquum) kub
grnli, lateral pahna grnli, II, III, IV da-
raklyk sklerini esaslaryndan, uzyn kiiin-
jik muskulyny sirinden balanar. Muskul
177-nji surat. Dabanastyny u
garynjygy e we medial tarapa gngip, kese kel muskullary. zle muskullar
lejik bilen umumy siir emele getirr. we siirler arylan
Kese kellejigi (caput transversum) uzyn 1 baam barmagy getiriji
asy muskul garynjygyny emele getirip, IIIV darak muskul (kese kellejigi); 2 baam
lyk falang bogunlaryny torbasyndan balanar. barmagy getiriji muskul (gyyk
kellejigi); 3 baam barmagy
Dabany baam barmagyny getiriji muskulyny
gysga egiji muskul; 4 baam
siri baam barmagy proksimal falangyny barmagy daladyryjy muskul; 5
esasyna we lateral knjigrnli ske birler. dabanasty skara muskullary.
erine etirn ii: baam barmagy dabany
orta yzygyna getirr, dabany baam barmagyny egmge gatnaar.
Nerw pjniligi: n.plantaris lateralis (SI SII).
Gan pjniligi: arcus plantaris, aa. metatarsea plantares.

Dabanastyny lateral muskul topary

1. Dabany klbikesini daladyran muskul (m.abductor digiti minimi)

siir we muskul desseleri bilen kje tmmsini dabanasty stnden, V daraklyk
skni bdr-sdrliginden, dabanasty aponewrozdan balanar. Muskuly siri
301
dabany lateral gyrasy bilen geip, klbikni proksimal falangyny gapdal tara-
pyna birler.
erine etirn ii: klbikni proksimal falangyny egr, ol bir wagty
znde ony daladyrar.
Nerw pjniligi: n.plantaris lateralis (SISII).
Gan pjniligi: a.plantaris lateralis.
2. Dabany klbikesini gysga egijisi (m.flexor digiti minimi) V daraklyk
skni dabanasty stni medial tarapyndan, uzyn kiiinjik muskulyny
siir geelgesinden, uzyn dabanasty baglajysyndan balanar. Muskuly siri
klbikni proksimal falangyny esasyna birler.
erine etirn ii: klbikni egr.
Nerw pjniligi: n.plantaris lateralis (SISII).
Gan pjniligi: a.plantaris lateralis.

Dabanasty muskullary ortaky topary

1. Barmaklary gysga egijisi (m.flexor digitorum brevis) dabanasty apo

newrozyny aagynda erler. Lateral tarapda klbikni daladyran, medial ta-
rapda baam barmagy daladyran muskullar bilen galtaar. Barmaklary gysga
egijisini aagynda dabany inedrdl muskuly we barmaklary uzyn egijisini
siri erler. Muskul kje skni tmmsini ki bleginden we dabanasty
aponewrozyndan balanar. Muskuly asy garynjygyndan drt sany siir ary-
lyp, olar IIV barmaklary ortaky falanglaryna birler. Her bir siir proksimal
falangy deinde ik blnr. Barmaklary gysga we uzyn egijilerini siirleri
bilen gatnaygy hem penjni zle we u egijilerini siirlerini gatnaygyna
meze. Barmaklary gysga egijisini sirini bir blegi daban barmaklaryny fib
roz geelgelerine goular.
erine etirn ii: IIV barmaklary egr, dabany dik gmmezini berkit-
mge gatnaar.
Nerw pjniligi: n.plantaris medialis (LV SI).
Gan pjniligi: a.plantaris lateralis et plantaris medialis.
Dabanastyny inedrdl muskuly (gomaa egiji) m.quadratus plantae,
lateral we medial kellejiklerden ybarat. Lateral kellejigi kje skni aaky stni
daky tarapyndan, uzyn dabanasty baglajysyny gapdal gyrasyndan balanar.
Medial kellejigi kje skni aaky stni medial tarapyndan we uzyn da-
banasty baglajysyny iki gyrasyndan balanar. Kellejikleri ikisi-de asy mus-
kula birleip, dabanastyny ortagrpnde, IIV barmaklara gen uzyn egijini
sirini gapdal gyrasyna birler.
erine etirn ii: dabany barmaklaryny egmge gatnaar, ol bir wagty
znde barmaklary uzyn egijisini gni ugurda ekr.
302
 Nerw pjniligi: n.plantaris lateralis (SI SII).
Gan pjniligi: a.plantaris lateralis.
2. Guruk ekilli muskullar (mm.lumbricales) drt sany uly bolmadyk ik
grnlidir. Lateral erleen muskullar barmaklary uzyn egijisini siirlerini
bir-birine bakan stlerinden, iki tarapdakylar barmaklary egijisini medial
gapdalyndan balanar. Her bir guruk ekilli muskul inejik sire geip, IIV
barmaklary okarky falanglaryny medial tarapyna birler. Siirleri bir ble-
gi barmagy arka tarapyna ger we dabany barmaklaryny azyjysyny sirine
goularlar.
erine etirn ii: IIV barmaklary okarky falanglaryny egr, ortaky we
distal falanglaryny azar, olary dabany baam barmagyna tarap daladyrar.
Nerw pjniligi: n.plantaris medialis et plantaris lateralis (LV SII).
Gan pjniligi: a.oplantares medialis et lateralis.
3. Skara muskullary (mm.interossei) u erleen gysga daban mus-
kullary bolup, daraklyk sklerini aralygynda atar. (178-nji surat) Olar da-
banasty we dabansti muskullaryna blnrler. Penjedki skara muskullar
orta barmagy daynda toplanar, dabanda bolsa skara muskullar II barmagy
daynda erlerler, sebbi olar penjni tutmak, dabany daan funksiasyna
baglydyrlar.

178-nji surat. Arka (a) we dabanasty (b) skara muskullary

1 dorzal skara muskullary; 2 dabanasty skara muskullary.

303
 Dabanasty skara muskullary (mm.interossei plantares) sany bolup
(178-nji surat), olar daraklygy sk aralygynda dabanastynda erlerler. Her bir
muskul IIIV daraklyk sklerini bedenlerini medial stlerinden we esasyndan
balanar. IIIV barmaklary okarky falanglaryny medial stne birlerler.
Her bir muskuly sirini bir blegi barmagy iki tarapyndan arka stne ger
we arka aponewrozyna goular.
erine etirn ii: IIIV barmaklary II barmaga getirr, u barmaklary
proksimal falanglaryny egr.
Nerw pjniligi: n.plantaris lateralis (SI SII).
Gan pjniligi: arcus plantaris, aa.metatarsea plantares.
Dabansti skara muskullary (mm.interossei dorsales) drt sany mus-
kul bolup, daraklyk sklerini aralygyny arka stnden eeler (178-nji surat).
Muskullar daraklyk aralygyny dabanastyndan grnr. Her bir dabansti skara
muskuly daraklyk sklerini bir-birine zlenen stnden balanar. Muskullary
siirleri proksimal falanglaryny esaslaryna we barmaklary uzyn azyjysyny
siirlerine birler. Birinji skara muskul (baam barmak tarapyndan balanar)
II barmagy medial tarapyna birler, galan si bolsa II IV barmaklary late-
ral taraplaryna birler.
erine etirn ii: I skara muskuly II barmagy dabany orta yzygyndan
daladyrar, galan muskul (II IV) barmaklary lateral tarapa daladyrar (kl-
bik akynladyrar), II IV barmaklary okarky falanglaryny egr.
Nerw pjniligi: n.plantaris lateralis (SI SIII).
Gan pjniligi: arcus plantaris, aa.metatarsea plantares.

AAKY AHYRY FASSIALARY, SINOWIAL TORBALARY, SIIR

GEELGELERI (GYLAPLARY)

Aaky ahyry muskullaryny bir blegi ourgalykdan we anaklyk sklerin

den balangyjyny alanlygy in, olary rtn fassialar garyn bolugyny we
anaklyk diwarlaryny rtn fassialar bilen akyn aragatnayk saklaar.
Bil fassiasy ikigaryn fassiasyny bir blegi bolup, uly bil muskulyny
tarapdan rtr, onu medial gyrasy bilen ourgara disklerine, ourga bedenini
ykan gyrasyna, trrni okarky blegine birigr. Lateral tarapda, anba
kekejini stnde inedrdl muskuly rtn fassia bilen birler. Fassiany k-
telen eri II bil ourgany kese sntgisinden, I bil ourgasyny bedenine gen
erinde medial a grnli baglajy emele getirr. Aakda ol anba fassiasyna
dowam edr.
anba fassiasy (fascia iliaca) anba kekejini iki dodagyny uza bouna,
anba skni agrnli yzygyna, anba gasyk belentligine, gasyk kekeji-

304
ne birler. Lateral tarapda fassia gasyk baglajysyny yzky gyrasy bilen bitiip,
kese fassia ger. Medial tarapda gasyk baglajysyny stnden anba gasyk
belentligine ayrylyp ktelr we anba keke ayny (arcus ileopectineum)
emele getirr, ol damar we muskul deiklerini (lakunalaryny) klendir. Bil we
anba muskullaryny btewi bir muskula birlemegi bilen olary rtn fassialar
hem sk stlerinde birigip, umumy sk fassia rtgini emele getirr.
Otyrer fassiasy (fascia glutea (BAN))
trrni arka stnden, anba kekejini daky
dodagyndan balanyp, uly otyrer muskulyny
dayndan rtr. Fassiany u gatlagy uly
otyrer muskulyny ortakydan we budu inli fas-
siasyny dartan muskuldan ayrar. Aakda
otyrer fassiasy budu inli fassiasyna dowam
edr.
Budu inli fassiasy (fascia lata) ogyn
siir gurluly (179-njy sur.) Kti guty grninde
but muskullaryny gurap alar. okarda anba
kekejine, gasyk baglajysyna, gasyk simfizine,
otyrer skne birler. Aaky ahyry yzky s-
tnde otyrer fassiasy bilen birler. Budu ki
sebitini okarky bleginde, but burlugyny
klerinde budu inli fassiasy zle we u
gatlaklardan ybarat. u gatlak keke mus-
kulyny, anba bil muskulyny ahyrky ble-
gini den rtp, oa anba keke fassiasy
diilr. Bu iki muskuly galtaan yzygynda
uluk anba keke joasy erler, onda
but arteriasy we wenasy ornaar.
zle gatlagy, gasyk baglajysyny aa
gynda snmejik ekilli deriasty arygy hia-
tus saphenus (snmejik o fossa ovalis, BAN
179-njy surat. Inli fassia.
atlandyrylyy) emele getirr, ondan aagy uly Sagky but
deriasty wenasy but wenasyna girr (180-nji 1 gasyk baglajysy; 2 tohum
sur.). Deriasty aryk gzenekli fassia (fascia tanapjygy; 3 inli fassia; 4
cribrosa) bilen rtlr, znde damarlar we ner- anbaulyinjik oly; 5 gzenekli
wler in kpsanly deikler saklaar. Gzenekli fassia.
fassia lateral tarapda inli fassiany ktelme-
si orak grnli gyra (margo falciformis) bilen klenr, onu okarky ahy
(cornu superius) inelip, okarda gasyk baglajy, aakda inli fassia aralygyna
girr. Orak grnli gyrany aaky ahy (cornu inferius) inli fassiany z-
20. Sargyt 1665 305
 le gatlagyny bir blegi bolup, aakda
gzenekli fassiany klendirr. Inli
fassiadan but skni jmmine
but muskullaryny toparlaryny k
lendirn kti gatlaklar arylar. Bu-
lar medial we lateral muskulara ger-
mewleridir (septum intermusculare
femoris laterale et mediale), olar but
muskul toparlary in sk fassia
rtgini emele getirrler (181-nji su-
rat). Budu lateral muskulara germewi
budu inedrdl muskulyny yzky but
muskullaryndan klendirip, budu
bdr-sdr yzygyny lateral doda-
gyna birler. Budu iki muskulara
germewi budu drtkelleli muskulyny
180-nji surat. zle gasyk halkasy
getiriji muskullardan klendirip, b-
we deriasty arygy
1 gasyk baglajysy; 2 zle gasyk halkasy; dr-sdr yzygy medial dodagyna
3 medial aajyk; 4 lateral aajyk; 5 deriasty birigr, khalatlarda yzky muskulara
aryk; 6 aaky ahy; 7 uly deriasty wena; germew peda bolup, ol medial topary
8 orak grnli gyra; 9 okarky ahy. yzky topary muskullaryndan ayrar.
Inli fassia u fassiany dartan,
tikini, ine muskullar in siir geelgelerini emele getirr. Ylata-da, budu la-
teral stnde gowy sp, gurluy bouna aponewrozy atladan anba injik
oly (tractus iliotibialis) emele gelr. Ol inli fassiany dartan we uly otyrer
muskullaryny desselerini bir blegini sirini roluny onaar. Aakda inli fas-
sia dyz bognuny den we iki gapdalyndan rtp, injik fassiasyna ger, yzda
dyzasty fassia dowam edip, dyzasty oy yzdan rtr.
Injik fassiasy (fascia cruris) ulyinjik skni ki gyrasyny we medial
stni skstni gabygy bilen bitiip, injigi ki, lateral, yzky muskul topar-
laryny dykyz rtk grninde gurap alyp, muskulara germewleri berr. Injigi
lateral tarapyndan onu fassiasyndan kiiinjik skne iki sany muskulara ger-
mewi arylar. Injigi ki muskulara germewi (septum intermusculare ante-
rius cruris) uzyn we gysga kiiinjik muskullaryny ki topary muskullaryndan
klendirr. Injigi yzky muskulara germewi (septum intermusculare posterius
cruris) yzky muskul topary we kiiinjik muskullaryny aralygynda erler. Yzky
toparyny iki gatlakda erleii aly injik fassiasy hem u, zle plastinkalar-
dan ybarat. u gatlak injigi kelleli muskulyny dabany barmaklaryny uzyn
egijilerinden we yzky ulyinjik muskulyndan ayrar.

306
 Medial we lateral topuklary
deinde injik fassiasy kese gen fib
roz smleri desseleri bilen gjer-
de okarky we aaky azyjylary,
egijileri, okarky we aaky kiiinjik
muskullaryny siirlerini saklajylary
ny emele getirr.
azyjylary siirlerini okarky
saklajy (retinaculum musculorum
extensorum superius (ligamentum
transversum cruris BAN)), kese zolak
grninde barmaklary azyjylaryny
stnden medial we lateral topuklary
esaslaryny deinde kiiinjik we ulyin-
jik sklerini aralygyndan ayrylyp 181-nji surat. Sagky budu aaky blegini
ger. muskullaryny sk fassial, we siir
azyjylary siirlerini aaky geelgeleri
1 inli fassia; 2 egijileri sk fassia
saklajysy (retinaculum musculo- gylaplary; 3 but ski; 4 otyrer nerwi; 5
rum extensorum inferius. (ligamen- getiriji muskullaryn sk fassia gylaplary;
tum cruciatum cruris BAN)), biraz 6 but arteriasy we wenasy; 7 tikini
aakda, fassiany dabany arka stne muskuly fassia gylaby; 8 budu medial
gen erinde atar. Umumy aajyk muskulara germewi; 9 azyjylary sk
fassia gylaby; 10 budu lateral muskulara
bilen kje skni gapdal stnden germewi.
lateral topugy depejiginden aagrakda
balanyp, azyjylary siirlerini stnden olary dabanstne gen erinde
ayrylar we ik: okarky we aaky aajyklara blnr. okarky aajyk medi-
al topugy ki stne birler. Aaky aajygy dabany medial gyrasyna geip,
gayk grnli we medial pahna grnli sklere birigr. Aaky siir saklajyny
iki stnden daban sklerine germewler arylyp, olar sany fibroz kanaly k
lendirrler, kanallarda azyjylary siirlerini geelgeleri erler.
1. Medial kanalda ulyinjik muskulyny sirini geelgesi erler (vagina
tendinis m.tibialis anterioris).
2. Ikinji ortaky agday eelen kanalda dabany baam barmagyny
azyjysyny sirini siir geelgesi erler (vagina tendinis m.extensoris hal
lucis longi).
3. Lateral erleen kanalda dabany barmaklaryny uzyn azyjysyny siri
in geelge erler (vagina tendinis m.extensoris digitorum longi) (182-nji
surat).
4. Ortaky kanaly yzynda 4-nji kanal erler, ondan dabany arka arteriasy
we wenasy, u kiiinjik nerwi ger.
307
 182-nji surat. Dabany barmaklaryny azyjylaryny we kiinjik muskullaryny
siir geelgeleri
1 dabany barmaklaryny uzyn azyjysyny sirini gylaby; 2 baam barmagy uzyn
azyjysyny sirini gylaby; 3 azyjy muskullary sirini aaky saklajy; 4 kiiinjik
muskullaryny sirini aaky saklajy; 5 kiiinjik muskullaryny sirini okarky saklajy;
6 kiiinjik muskullaryny umumy sinowial gylaby.

Sinowial gylaplary uzynlygy de dldir. ki ulyinjik muskuly siir gy-

laby has okarda, okarky saklajyny okarky gyrasyndan medial topugy
depejigini aralygynda erler. Baam barmagy azyjysyny we barmaklary
azyjylaryny siir gylaplary aaky azyjylary saklajysyny distal gyrasyndan
daraklyk sklerini esaslaryna enli dowam edr.
Egijileri siirlerini saklajy (retinaculum musculorum flexorum) iki to
pukdan kje skni iki stne ger (183-nji surat). Ondan fibroz dessele-
ri arylyp egijileri saklajyny aagyndaky bolugy sany sk fibroz kanala
blr. 1-nji kanal iki topugy yzynda erler. Onda yzky ulyinjik muskulyny
siir gylaby erler (vagina synovialis tendinis m.tibialis posterioris). 2-nji ka-
nal yzda we biraz gapdalda erleip, ondan dabany barmaklaryny uzyn egijisini
siir gylaby (vagina synowialis tendinum m.flexoris digitorum pedis longi)
ger. 3-nji kanal has yzda erleip, ol znde baam barmagy egijisini sirini
saklaar (vagina tendinum m.flexoris hallucis longus). 4-nji kanal has zle
erleip, ondan yzky ulyinjik arteriasy, wenasy we ulyinjik nerwi ger. Injik
daban bognuny gapdal tarapynda, lateral topukdan yzda we aakda injik fassiasy
kiiinjik muskullaryny, siirlerini saklamak in iki sany ktelme emele getirr.
Olary okarkysy kiiinjik muskullaryny siirlerini okarky saklajy (retina-
culum musculorum peroneorum superius), kti fibroz desseleri bilen kiinjik
muskullaryny siirlerini stnden ayrylyp, lateral topukdan kje skne ge
r. Onu aagynda kiiinjik muskullaryny umumy sinowial gylaby (vagina syno-
vialis mm.peroneorum (fibularium) communis,) erler (182-nji surat). Biraz
aakda kje skni gapdal stnde kiiinjik muskullaryny siirlerini aaky
308
saklajy retinaculum mus-
culorum mm. peroneorum
(fibularum) inferius), onu
aagynda bolsa, kiiinjik
muskullaryny umumy siir
gylaby blnip, muskullary
siirlerini ugry bouna do-
wam edr. Gysga kiiinjik
muskulyny siir geelge-
si aaky siir saklajyny
ki gyrasynda tamamlanar,
uzyn kiiinjik muskulyny 183-nji surat. Dabany barmaklaryny azyjylaryny
siir geelgesi bolsa, kje we kiinjik muskullaryny siir geelgeleri
skni dabanasty st- 1 ki ulyinjik muskulyny sirini gylaby; 2 yzky
ne dowam edr. Bulardan ulyinjik mukulyny sirini gylaby; 3 baam barmagy
uzyn egiji muskulyny sirini sinowial gylaby; 4
baga-da dabanastynda uzyn dabany barmaklaryny uzyn egiji muskulyny siir
kiiinjik muskulyny da- gylaby; 5 egiji muskullary siirlerini saklajy.
banasty zbadak siir ge-
elgesi (vagina tendinis m.peronei longi plantaris) erleip, ol uzyn kiiinjik
muskulyny sirini kubgrnli sk joasyndan muskuly birign birinji iki
sany daraklyk skni esasyna we medial pahna skne enli gurap alar. Bar
maklary uzyn egijisini drt siri we dabany baam barmagyny uzyn egijisini
daraklyk sklerini kellejiklerinden ahyrky falang aralygynda barmaklary sino-
wial siir gylaby bilen guralyp alynar (vaginae synoviales tendinum digitorum
pedis), olar barmaklary fibroz geelgelerini iinde erlerler.
Dabany arka fassiasy (fascia dorsalis pedis) gowak sendir. azyjylary
siirlerini saklajydan distal tarapda, ol ukajyk gatlak grninde bolup, I darak
lyk skni ortasynda kese fibroz desseleri arkaly glenr. Dabany arka
fassiasyny u gatlagy (skara fassiasy) arka skara muskullaryny rtp,
daraklyk skni sk gabygy bilen berk bitir. Dabany arka fassiasyny
u we zle gatlaklaryny arasynda barmaklary uzyn we gysga azyjylaryny
siirleri hem-de damarlar, nerwler erler.
Dabanasty aponewroz (aponeurosis plantaris) inli siir gurluynda kti fibroz
gatlak bolup, dabanastyny derisini aagynda erler (184-nji surat). Onu dik
desseleri ogynlygy 2 mm-e enli bolan asy siri emele getirip, kje sknden
balanar. Dabanastyny distal arymynda daraklyk sklerini deinde da-
banasty aponewrozy ukalar. Ol gielip b sany asy desselere blnr, olar
barmaklara etip, fibroz geelgeleri diwarlaryna goular. Aponewrozy dik des-
seleri kese agrnli gen smler bilen berkidilr. Daraklyk sklerini
kellejiklerini deinde kese smler (fasciculi transversae) daraklygy zle
309
 184-nji surat. Dabanasty aponewroz; dabanasty zle muskullar
a) 1 dabanasty aponewroz; 2 medial dabanasty joa; 3 lateral dabanasty joa;
b) 1 barmaklary gysga egiji muskulyny siirleri; 2 baam barmagy gysga egiji muskuly;
3 guruk grnli muskullar; 4 baam barmagy egiji uzyn muskuly siri; 5 baam barmagy
daladyryjy muskul; 6 dabanasty aponewroz (kesilen); 7 barmaklary gysga egiji muskuly;
8 klbikni daladyryjy muskul; 9 klbikni egiji muskuly.

kese baglajysyny (ligamentum metatarseum transversum superficiale) eme-

le getirr. Klbikni we baam barmagy gysga muskullary erlen dabany
gapdal bleklerinde aponewroz ukalar.
Dabanasty aponewroz uzabouna dien aly barmaklary gysga egijisini
aaky sti bilen berk bitir. Onu dabanasty muskullara gngen okarky tara-
pyndan sagittal ugurly muskulara germewjikleri arylyp, olar ortaky muskul to-
paryny gapdal toparlaryndan dabany baam barmagyny we klbike muskul
laryndan ayrar. Dabanasty aponewrozyny aaky stnden kpsanly dik we
gysgajyk fibroz desseler arylyp, dabany derisine goular, ony berkidr. u
gatlagy skara dabanasty fassia dabany aaky sti tarapyndan dabanasty
skara muskullaryny rtr.

310
 AAKY AHYRY TOPOGRAFIASY

Aaky ahyry muskullary, fassialary,

siirleri oa mahsus bolan sudury berr (185nji
surat) we olary, joalary, kanallary, deikleri
klendirr. Olary bilmekligi mhm amaly
hmieti bolup, olarda gan damarlar, limfa da-
marlar, nerwler ger hem-de limfa dwnleri
atar. Ondan baga-da fassiaara boluklar,
fibroz we sinowial geelgeleri ganaglama
hadysalary in aramak oly, ingi emele gel
n eri bolup durar.
Uly otyrer deigini golaynda iki sany
aryk erleip, olardan anaklyk bolugyndan
iri damarlar we nerwler ykyp, otyrer sebiti-
ne we erkin ahyra ugraar. Bu aryklar armyt
grnli muskuly doly derejede uly otyrer
deigini doldurmazlygy bilen emele gelr. De
ikleri biri muskuly stnde, oa armydsti
deik, muskuly aagynda erleene bolsa ar-
mydasty deik diilr.
apylan kanal (canalis obturatoris)
adybir deigi okarky gyrasynda erler.
Kanal gasyk skni apylan joasy we iki
apyjy muskuly okarky gyrasy bilen emele
gelr. Kanaly uzynlygy 22,5 sm. Kanaly
daky deigi keke grnli muskuly aagynda
erler. Kanaldan apyjy damarlar we nerw
ler anaklyk bolugyndan getiriji muskullara
gerler.
Muskul we damar lakunalary gasyk bag
lajysyny aagynda erleip (186-njy surat), 185-nji surat. Aaky ahyry
bir-birinden anba keke ay (arcus ilio- muskullaryny sudury
pectineus) bilen arylar. anba keke ay 1 lateral inli muskul; 2 budu
gasyk baglajysyndan anba gasyk belent- gni muskuly; 3 anbaulyinjik
ligine ger. adan gapdal tarapda muskul oly; 4 dyzanak; 5 ki
lakunasy (lacuna musculorum) erler. ulyinjik muskuly; 6 baldyr
muskuly; 7 kambala muskuly;
Ol de we okarda gasyk baglajysy, yzda 8 siir gylaby; 9 kje siri;
anba ski, iki tarapda anba keke ay 10 lateral topuk.
bilen klenr. Muskul deigi arkaly anaklyk

311
 bolugyndan budu ki alasyna
anba bil muskuly we but nerwi
ykar. Damar deigi (lacuna vaso-
rum) anba keke ayndan i ta-
rapda erler. de lakunany gasyk
baglajy, aakda we yzda keke bag
lajy, gapdal tarapda anba keke
ay, i tarapda lakunar baglajy eme-
le getirr. Damar lakunasy arkaly but
arteriasy we wenasy, limfa damarlary
gerler.
ki but sebitinde but burlygy
(trigonum femoralis) ze ykar.
okarda gasyk baglajy (lig.inguina-
le) gapdal tarapda tikini muskuly i
tarapda uzyn getiriji muskul bilen
klenr.
186-njy surat. Muskul we damar deikleri; burlugu klerinde budu
zle gasyk halkasy, sagky tarap inli fassiasyny zle gatlagyny
1 muskul deigi; 2 anbakeke ay; 3 aagynda anba keke joasy (sul-
gasyk baglajysy; 4 damar deigi; 5 but cus iliopectineus) erleip, i tarap-
halkasy; 6 lakunar baglajy; 7 zle gasyk
halkasy; 8 tohum tanapy; 9 but arteriasy we
dan keke, gapdal tarapdan anba
wenasy; 10 but nerwi; 11 anbabil muskuly. bil muskullary bilen klenip, anba
keke fassiasy inli fassiany u
gatlagy bilen rtlendir. Aaky ugurda anba keke joasy but joasyna (sulcus
femoralis) dowam edip, ide uzyn we uly getiriji muskullar, gapdalda budu iki
inli muskuly bilen klenr. Aakda but burlugyny depesinde but joasy geti-
riji kanala ger, onu girelge deigi tikini muskuly bilen rtlgi. But kanaly (ca-
nalis femoralis) but ingisi ze ykanda but burlugyny sebitinde emele gelr.
But kanaly dilip but wenasyndan ide erleen gysgajyk medana, kanaly but
halkasyndan (iki) deriasty aryga (hiatus saphenus) enli aralyga adylar, de-
riasty aryk ingi emele gelende kanaly daky but deigine wrlr.
Medial but halkasy (annulus femoralis) damar deigini i tarapynda
erler. But halkasyny diwarlary:
de gasyk baglajysy, lig.inguinale.
Yzda keke baglajysy, lig.pectinale.
Ide lakunar baglajy, lig.lacunare.
Gapdalda but wenasy, v.femoralis.
But halkasy garyn bolugy tarapyndan garny kese fassiasyny emele getir
n but germewi (septum femorale) bilen rtlr. But kanalyny ki, gapdal we
312
yzky diwarlary bar. Kanaly ki diwary orak grnli gyra okarky ahy emele
getirr. Kanaly gapdal diwaryny but wenasy, yzkysyny keke muskulyny rtn
inli fassiany u gatlagy emele getirr.
Getiriji kanal (canalis adductorius) (but dyzasty, gunter kanaly), budu ki
sebitini dyzasty o bilen birledirr. Kanaly iki diwaryny uly getiriji muskul,
gapdalyny iki inli muskul, ksini okarda agzalan muskullary arasyndaky
fibroz gatlak emele getirrler. Getiriji kanaly, aaky deigine siir arygy
(hiatus tendineus) dilip, budu yzky sebitinde, dyzasty oda, budu bdr-s-
dr yzygyny dodagyna we iki umrystne birlen uly getiriji muskulyny
sirini desselerinde atar. Getiriji kanaly nji (ki) deigi fibroz gatlakda
erler.
Getiriji kanaldan but arteriasy we wenasy, deriasty nerw gerler.
Dyzasty o (fossa poplitea) yzky dyz sebitini (regio genus posterior) ee-
ler, ol romb ekillidir. Dyzasty ou okarky bury gapdal tarapda budu ikikel
leli muskuly bilen, iki tarapda arymperdeli muskul bilen klenr. Aaky bury
baldyr muskulyny medial, lateral kellejiklerini aralygynda erler. Ony but
skni dyzasty sti we dyz bognuny yzky sti emele getirr. Dyzasty odan
nerwler, gan, limfa damarlary ger.
Injik dyzasty kanaly (canalis cruropopliteus), (gruber kanaly) injigi yzky
sebitinde zle we u muskullaryny aralygynda erler. Dyzasty ou aaky
araginde kje sirini iki gyrasyna enli aralykda ger. Kanaly ki di-
waryny okarky blekde yzky ulyinjik muskuly, aakda baam barmagy uzyn egi-
jisi emele getirr. Injik dyzasty kanaly okarky (girelge), ki we aaky (ykal-
ga) deikleri bar. okarky deik de dyzasty muskul, yzda kambala grnli
muskuly siir ay bilen klenr. ki deik injigi skara perdesini o-
karky bleginde erler. Aaky deik injigi distal arymynda kambala grnli
muskuly sire gen erinde ornaar. Kanalda yzky ulyinjik arteriasy, wena-
lary, ulyinjik nerwi erlerler. Injik dyzasty kanaldan injigi orta grpnde,
gapdal ugurda aaky muskul kiiinjik kanaly (canalis musculoperoneus inferior)
arylar, de ony kiiinjik skni yzky sti, yzda dabany baam barmagyny
uzyn egijisi klendirr.
okarky muskul kiiinjik kanaly (canalis musculoperoneus superior)
zbadak kanal bolup, injigi okarky bleginde, kiiinjik skni gapdal sti,
uly injik sknden balanan uzyn kiiinjik muskul bilen aralygynda erler.
Kanaldan zle kiiinjik nerwi ger.
Dabanastynda damarlary, nerwleri ugruna gr medial we lateral daba-
nasty joalary seljermek bolar. Olar barmaklary kelte egijisini iki gapdalynda
erlerler. Medial dabanasty joa barmaklary gysga egijisini iki gyrasyny
we baam barmagy daladyran muskuly gapdal gyrasyny aralygynda erler.

313
Lateral dabanasty joa barmaklary gysga egijisini gapdal gyrasy bilen klbikni
daladyran muskuly aralygynda erler. Bu joalar dabanastyny medial we
lateral muskulara germewlerine gabat gelr.

GWRNI WE AHYRLARY BOGUNLARYNY

HEREKETLERINE SYN

Ourga stnini hereketi.

Ourgalyk birlemelerinde (asntgili bogunlar, ourgara diskler) egil
mni we azylmany umumy gerimi 170245C-a de.
Ourga stnini azan muskullar: m.erector spinae we onu dzm blekleri
m.iliocostales, m.longissimus, m.spinalis, m. transversospinalis, m.semispinalis,
mm.rotares et multifidi. okarky blminde m.trapezius, mm.splenius capitis et
cervicis.
Ourga stnini egn muskullar: mm.recti abdominis, mm.scaleni, mm.longi
colli, mm.sternocleidomastoidei.
Ourgalygy frontal tekizlikde saga we epe (balangy dik agdayndan)
egme gwrni egiji muskullaryny we azyjy muskullaryny, ele hem z ta-
rapyndaky bili inedrdl muskulyny bir wagty znde ygrylmagynda bolup
ger. Hereketi gerimi ortaa 55C-a de.
Ourgalygy dik oku daynda alanmagy (burulmagy, torsio) dik durlanda
90C-a, oturylanda 54C-a de.
Bu hereketi pjn edn muskullar:
m.transversospinalis, m.obliquus externus abdominis, mm.scaleni z tara
pyndakylar, m.obliquus internus abdominis, mm.splenii capitis et cervicis gar
ysyndakylar.
Gapyrgalary hereketleri (gapyrga ourga we d gapyrga bogun-
lary).
D kapasasyny hereketini amplitudasy dem aly fazasynda gapyrgalary
ki ulary okary galanda d kapasasy 1 sm okary galar, d ski 5 sm e
sr, d alawy 10 sm artar.
Dem alnanda aakdaky d muskullar gatnaarlar:
diafragma, mm.intercostales externi, mm.levatores costarum, mm.serrati pos-
teriores superiores, mm.scaleni.
Dem goberilende gatnaan muskullar:
m.transversus thoracis, mm.intercostales interni, mm.serrati posteriores inferi-
ores, garyn muskullary: mm.recti abdominis, mm.obliqui externi et interni abdomi-
nis, mm.transversus abdominis.
Kellni hereketleri.

314
 Atlant ese bognunda hereketi amala ayran muskullar: azma (kell-
ni yza wrme): mm.trapezii, mm. sternocleidomastoidei, mm.splenii capitis,
mm.longissimi capitis, mm. semispinales capitis, mm. recti capitis posteriores ma-
jores et minores, mm. obliqui capitis superiores.
Kellni egmge (e egilme) aakdaky muskullar gatnaarlar: mm.longi
capitis, mm.recti capitis anteriores, mm.recti capitis laterales. ele hem dilasty
skni stndki we astyndaky muskullar (aaky berkidilende) gatnaarlar.
Kellni gapdala egilmegini azyjy muskullary we egiji muskullary bir
wagty znde ygrylmagy pjn edrler.
Kellni atlant bilen bilelikde okly ourgany diini daynda alan-
ma hereketleri aaky muskullary tsiri astynda bolup ger: mm.splenii capi-
tis, mm.longissimi capitis, mm.obliqui capitis inferiores z tarapyndakylar we
m.sternocleidomastoideus garysyndaky.
ekge aaky bogunlarynda aaky i hereketlerini amala ayran mus-
kullar:
aaky i okary galdyrma: mm.temporales, mm.masseter, mm.pterygoidei
mediales;
aaky i aak goberme: mm.digastrici, mm.geniohyoidei, mm.mylohyoidei,
mm.infrahyoidei;
aaky i e hereketi: mm.pterygoidei laterales;
aaky i yza hereketi: mm.temporales (yzky desseleri);
aaky i gapdala hereketi: m.pterygoideus lateralis (gary tarapyndaky).
okarky ahyry hereketi.
Pilni we ajygy d ajyk, akromial ajyk bogunlaryndaky here-
ketleri:
pilni we ajygy okary galdyrma: m.levator scapulae, mm.rhomboidei,
m.sternocleidomastoideus, m.trapezius;
pilni we ajygy aak goberme: aakdaky muskullary aaky desseleri:
m.trapezius, m.serratus anterior, m.pectoralis minor, m.subclavius;
e we lateral tarapa hereket: m.serratus anterior, m.pectoralis minor,
m.pectoralis major;
pilni yza we medial tarapa hereketleri (ourgalyga tarap): m.trapezius,
mm.rhomboidei, m.latissimus dorsi (igin ski arkaly);
pilni sagittal oku daynda alanmagy:
aaky buruny daa wrlmegi m.serratus anterior (aaky dijagazlary),
m.trapezius (okarky desseleri), pilni aaky burunu medial tarapa wrlmegi
mm.rhomboidei, m.pectoralis minor.
igin bognunda egni hereketleri. Gerimi: egme azma 120C,
daladyrma akynladyrma 100C, dik oku daynda alanma 135C.
igin bognunda hereketleri amala ayran muskullar:
315
 daladyrma m.deltoideus, m.supraspinatus;
akynladyrma m.pectoralis major, m.latissimus dorsi, m.subscapularis,
m.infraspinatus;
epilme m.deltoideus (ki desseleri), m.pectoralis major, m.biceps brachii,
m.coracobrachialis;
azylma m.deltoideus (yzky desseleri), m.triceps brachii (uzyn kellejigi),
m.latissimus dorsi, m.teres major, m.infraspinatus.
ie alanma m.deltoideus (ki desseleri), m.pectoralis major, m.latissimus
dorsi, m.teres major, m. subscapularis.
daa alanma m.deltoideus (yzky desseleri) m.teres minor,
m.infraspinatus.
Bilegi tirsek bognunda hereketleri:
Egme azma gerimi 140C, dik okuny daynda bilegi penje bilen birlik-
de wrlmegi (pronasia we supinasia) 130C.
Tirsek bognunda hereketleri pjn edn muskullar:
bilegi egme mm.brachialis, m.biceps brachii, m.pronator teres;
azma m.triceps brachii, m.anconeus;
bilegi ie alama (pronasia) m.pronator teres, m.pronator quadratus;
bilegi daa alama (supinasia) m.supinator, m.biceps brachii.
Bilek goar, goarara, orta goar bogunlarynda penjni hereketleri:
Gerimi: egme azma 150C, daladyrma akynladyrma 80oC.
Penjni agdayny tgedn muskullar:
penjni epilmesi m.flexor carpi ulnaris, m.flexor carpi radialis, m.flexor
digitorum superficialis, m.flexor digitorum profundus, m.flexor pollicis longus,
m.palmaris longus;
penjni azma mm.extensores carpi radialis longus et brevis, m.extensor
carpi ulnaris, m.extensor digitorum, mm.extensores pollicis longus et brevis,
m.extensor indicis, m.extensor digiti minimi;
akynladyrma mm.flexor carpi ulnaris, m.extensor carpi ulnaris ol bir
wagty znde ygrylmagy;
daladyrma m.flexor carpi radialis, m.extensor carpi radialis longus,
m.extensor carpi radialis brevis ol bir wagty znde ygrylmagy.
Penjni baam barmagyny hereketlerini goar aa bognunda pjn
edn muskullar:
gapma gary getirn muskullar m.opponens pollicis;
egme m.flexor pollicis longus, m.flexor pollicis brevis;
azma m.extensor pollicis longus, m.extensor pollicis brevis;
daladyrma m.abductor pollicis longus, m.abductor pollicis brevis;
akynladyrma m.adductor pollicis.
Sem barmagy hereketleri:
316
 azma m.extensor indicis;
Klbikni hereketleri:
azma m.extensor digiti minimi;
Penjni II V barmaklaryny hereketleri:
egme m.flexor digitorum superficialis, m.flexor digitorum profundus
(barmaklary proksimal falanglaryny mm.interossei, mm.lumbricales egrler)
azma m.extensor digitorum;
ortaky barmaga akynladyrma mm.interossei palmares;
ortaky barmakdan daladyrma mm.interossei dorsales.
Aaky ahyry hereketleri.
anaklyk but bognunda hereketler:
gerimi: egme azma 80C (aaky ahyr gnelende), 120C (injik dyz bog-
nunda eglende). akynladyrma daladyrma 7075C, dik oku daynda
alanma 55C.
anaklyk but bognunda hereketleri pjn edn muskullar:
budy egme mm.iliopsoas, m.rectus femoris, m.sartorius, m.tensor fasciae la-
tae, m.pectineus;
budy azma m.gluteus maximus, m.biceps femoris, m.semimembranosus,
m.semitendinosus;
budy akynladyrma (adductio) m.adductor magnus, m.adductor longus,
m.adductor brevis, m.pectineus, m.gracilis;
budy daladyrma (abductio) m.gluteus medius, m.gluteus minimus;
budy ie alama m.gluteus medius (ki desseleri), m.gluteus minimis,
m.tensor fasciae latae;
budy daa alama m.gluteus maximus, m.gluteus medius (yzky desseleri),
m.gluteus minimis, m.sartorius, m.iliopsoas, m.quadratus femoris, m.obturatorius
externus, m.obturatorius internus.
Dyz bognundaky hereketler:
Gerimi egme azma 135C (azma 3C), dik oku daynda alama
10C.
Egme m.biceps femoris, m.semimembranosus, m.semitendinosus,
m.popliteus, m.gastrocnemius;
Ie alama (dyz bogny epilende) m.semimembranosus, m.semitendinosus,
m.sartorius, m.gracilis, m.gastrocnemius (medial kellejigi).
Daban bogunlary (injik daban, kjesti kjegayk): egilme azylma ge-
rimi 59C, daladyrma akynladyrma 17C, alama pronasia supinatio)
22C.
Egme m.triceps surae, m.flexor digitorum longus, m.tibialis posterior,
m.flexor hallucis longus;

317
 azma m.tibialis anterior, m.extensor hallucis longus, m.extensor digitorum
longus;
dabany akynladyrma m.tibialis anterior, m.tibialis posterior;
daladyrma m.peroneus longus, m.peroneus brevis;
dabany ie alama m.peroneus longus, m.peroneus brevis;
dabany daa alama m.tibialis anterior, m.tibialis posterior, m.flexor digito-
rum longus, m.flexor hallucis longus.
Baam barmagy hereketleri:
Egme m.flexor hallucis longus, m.flexor hallucis brevis;
azma m.extensor hallucis longus, m.extensor hallucis brevis;
Baam barmagy akynladyrma m.adductor hallucis;
baam barmagy daladyrma m.abductor hallucis.
II V barmaklary hereketleri:
egme m.flexor digitorum longus, m.flexor digitorum brevis.
azma m.extensor digitorum longus, m.extensor digitorum brevis.

MUSKULLARY A ARATYNLYKLARYNY ANATOMIASY

ay doglan agany muskullary gowy sen agdada bolup, bedeni

agramyny 2025%-ni tutar. 12 aly agalarda muskullary agramy 16,6%-e
enli kemelr. 6 aly agany hereketini artmagy bilen muskullary agramy
21%-e etr. Aallarda muskullary agramy bedeni agramyny 33%-ne, er-
kek adamlarda 36%-e dedir. ay doglan agada desselerdki muskul smleri
gowak erlerler, olary galylygy, agny uly bolmadyk muskul smlerini
ogynlygy 4 22 mkm. Sora muskullary si muskul toparlaryny funksional
ijeligine baglylykda birde agdada bolup gemer. agany birinji ylynda
okarky we aaky ahyrlary muskullary gli srler. 2 adan 4 aa enli
arkany uzyn muskullary we uly otyrer muskuly gli sr. Bedeni dik ag-
dayny pjn edn muskullar 7 adan so, aratynam, 1216 aly etginjekler-
de gli depginde srler. Muskul smlerini kese legi 1820 adan so
2090 mkm-e etrler, 6070 aly adamlarda muskullary atrofiasy netijesinde
muskullary gji azalar.
ay doglan agany fassialary gowak bildirr, olar ukajyk, gowak
bolup, muskuldan eil arylar. Fassialary emele gelmegi agany ilkinji
alaryndan balanyp, muskullary funksional ijeligine baglydyr.
Gysga muskullar, ol sanda mimiki muskullar hem ine we gowak sendir.
ese mala muskulyny mala we ese garynjyklary gowy senem bolsa,
muskuly siir tuwalgasy gowak sp, kelleanak gmmezini sk gabygy bi-
len gowak birleendigi in, aga doglanda gematomany ze ykmagyna getir

318
r. ay doglan agada enew muskullary hem gowak sendir. St dilerini
ykan dwrnde bu muskullar ognaar we glenr. u dwrde duluk
ayny okarsynda, ekge fassiasyny zle we u gatlaklaryny aralygynda,
ekge fassiasyny we muskulyny arasynda, enew muskulyny daynda ag
dokumasyny ygnanmagy agany zni dolmu edip grkezr.
ay doglan agada boun muskullary inejik bolup, olar kem-kemden
etir. Boun muskullary ahyrky derejesine 2025 ada etr. ay doglan
agada we 23 aly agada bonu aragini okarda erlemegi bilen bonu
burluklary hem okary sr. Uly adama mahsus bolan agday 15 ada ee-
ler. Boun fassiasyny gatlaklary agada ukajyk, fassiara giilikler ujypsyz.
Giilikler 67 ada bildirip balaar, jynsy tadan kemala geli dwrnde bolsa
gli depginde sr. 2040 a aralygynda fassiara giilikdki birlediriji do-
kuma az tger, 70 adan so olar kemelr.
D muskullaryndan diafragmany a aratynlygy iti ze ykar. ay
doglan we 5 aa enli agalarda gapyrgalary kese atmagy bilen diafragma okar-
da erler. Diafragmany gmmezi ay doglan agada has gberek bolup, siir
merkezi az orun tutar. Dem alnanda keni gielmegi bilen diafragmany gber-
ekligi kemelr. 6070 adan so diafragmany, muskul bleginde atrofiany
ze ykmagy bilen siir merkezi artar.
ay doglan agada garyn muskullary gowak sendir. Garyn muskullaryny
aponewrozyny gowak smegi 2 3 aly agalary ki garyn diwaryny gbe-
rip durmagyna getirr. Muskullary we aponewrozlary ukadyr. Garny daky
gyyk muskulyny muskul blegi gysga. Garny iki gyyk muskulyny aaky
desseleri okarka garanda gowy sp, bir blegi bolsa tohum tanapjygyna goular.
Irki agalyk dwrnde garny gni muskullaryny siir germewleri okarda
erleip, ikitaraplayn simmetriany saklamaar. zle gasyk halkasy gugu
grnli gberme emele getirip, ol gyzjagazlarda gowy ze ykar. Daky gyyk
muskuly aponewrozyny medial aajygy lateral aajyga garanda gowak sendir,
sebbi gapdal aajyk egrelen baglajyny desseleri bilen glenr. ay doglan
agada aajygara smleri okdur. Olar agany 2-nji ylynda ze ykar. La-
kunar baglajy gowy bildirr. Kese fassia uka bolup, garyni agy ygnan-
masy okdur. ay doglan agada gbek ingilerini emele gelmegi mmkindir.
ay doglan agalarda we agany ilkinji yllarynda bilek we injik muskullaryny
garynjyklary olary siir blegine garanda uzyndyr. Injigi yzky stnde u mus-
kullar btewi muskul gatlagy bolup durar. okarky ahyry muskullary aaky
ahyry muskullaryna garanda tiz etir. okarky ahyryky beden muskullaryny
agramyny 27%-ni (uly adamda 28%), aaky ahyrlary muskullary bolsa 38%-ni
(uly adamda 54%) tutar.

319
 MAZMUNY

GIRI............................................................................................................................................7

Trkmen tebipleri............................................................................................................10
Anatomiany gysgaa taryhy........................................................................................14
Trkmenistanda anatomia ylmyny si....................................................................23
Tekizlikler we oklar........................................................................................................25
jkler. Dokumalar.......................................................................................................26
Agzalar. Agzalary ulgamlary we apparatlary................................................................34
Adamy dwnegini sini irki dwrleri..............................................................35

SKLER HAKYNDAKY YLYM OSTEOLOGIA

Umumy maglumatlar......................................................................................................41
Skleri toparlary (klassifikasialary)..........................................................................42
Sk gurluy...............................................................................................................44
Skleri rentgenanatomiasy........................................................................................48
Skleri si................................................................................................................49
Gwre skeleti..................................................................................................................51
Ourgalar........................................................................................................................52
Boun ourgalary............................................................................................................53
Ds ourgalary................................................................................................................54
Bil ourgalary.................................................................................................................56
Trre................................................................................................................................56
Uja...................................................................................................................................58
Gapyrgalar we d (d ski).......................................................................................58
Gwrni sklerini filo we ontogenezdki si........................................................60
Gwre skeletini ndogry sleri (anomalialary).......................................................62
Kelle skeleti (kelleanak)................................................................................................63
Kelleanagy beni blegini skleri. Mala ski...................................................64
Pahnagrnli sk.........................................................................................................67
ese ski.....................................................................................................................70
Depe ski......................................................................................................................71
Gzenekli sk................................................................................................................72
ekge ski.....................................................................................................................74
320
ekge skni kanallary...............................................................................................78
Kelleanagy z blmini skleri. okarky ........................................................79
Kentlewk ski.............................................................................................................82
Aaky burun balykgulagy...............................................................................................83
Azal.................................................................................................................................84
Burun ski.....................................................................................................................84
Gza ski...................................................................................................................85
Duluk ski.....................................................................................................................85
Aaky ..........................................................................................................................86
Dilasty ski...................................................................................................................88
Kelleanak bitewilikde....................................................................................................88
Beni kelleanagy...........................................................................................................89
z kelleanagy..............................................................................................................94
Kelleanagy rentgenanatomiasy.................................................................................99
ay doglan agany (bbegi) kelleanagy.................................................................102
aga doglandan so kelleanagy tgemeleri............................................................103
Kelle skeletini skleri filogenezde..............................................................................106
Adamy kelleanagyny si.......................................................................................107
Beni we z kelleanagyny aratyn sklerini si we a aratynlyklary...........109
Kelleanak sklerini sini grnleri (wariantlary) we ndogry
sleri (anomalialary) ................................................................................................110
Ahyrlary skeleti.............................................................................................................112
okarky ahyry skleri. okarky ahyry egin guaklygy...........................................113
okarky ahyry erkin skeleti. igin ski.....................................................................114
Bilek skleri..................................................................................................................116
Penje skleri..................................................................................................................118
Goar skleri.................................................................................................................118
Aa skleri....................................................................................................................119
Penjni barmaklaryny skleri...................................................................................120
Aaky ahyry skleri. Aaky ahyry guaklygy...........................................................121
Aaky ahyry erkin skeleti. But ski............................................................................124
Dyzanak.........................................................................................................................125
Injik skleri...................................................................................................................125
Daban skleri................................................................................................................127
Daraklygni skleri.................................................................................................127
Daraklyk skleri............................................................................................................129
Daban barmaklaryny skleri.......................................................................................129
Ahyrlary skeletini skleri filo we ontogenezde........................................................130
okarky we aaky ahyrlary aratyn sklerini si.................................................133
Ahyrlary skeletini sini grnleri
(wariantlary) we ndogry sleri (anomalialary)........................................................136

21. Sargyt 1665 321

 SKLERI BIRLEMELERI HAKYNDAKY YLYM ARTROLOGIA
(ARTHROLOGIA)

Umumy maglumatlar......................................................................................................137
Skleri birlemelerini toparlary (klassifikasialary).................................................137
Skleri znksiz birlemeleri......................................................................................137
Skleri znkli- sinowial birlemeleri (bogunlar)......................................................139
Bogunlary biomehanikasy (ii).....................................................................................141
Bogunlary toparlary (klassifikasialary).......................................................................142
Bir ok bouna hereket edn bogunlar (bir okly).........................................................143
Iki ok bouna hereket edn bogunlar (iki okly)..........................................................143
ok bouna hereket edn bogunlar (kp okly)........................................................144
Simfiz..............................................................................................................................145
Kelleanagy sklerini birlemeleri...........................................................................145
Kelleanagy sinowial birlemeleri (kelleanagy bogunlary). ekge-asaky
bogny..........................................................................................................................146
Gwre sklerini birlemeleri. Ourgalary birlemeleri............................................148
Ourgalary sntgilerini birlemeleri.........................................................................149
Trrni uja bilen birlemesi..........................................................................................151
Ourga stnini kelleanak bilen birlemesi................................................................151
Ourga stni..................................................................................................................153
Ourgalar we olary birlemeleri rentgen ekilinde.......................................................155
Ourga stnini hereketleri...........................................................................................156
Gapyrgalary ourga stni bilen birlemeleri...............................................................157
D kapasasy btewilikde...............................................................................................159
Ds kapasasyny hereketleri...........................................................................................161
okarky ahyry sklerini birlemeleri.......................................................................161
okarky ahyry egin guaklygyny bogunlary. okarky erkin ahyry bogunlary........163
igin bogny.....................................................................................................................163
Tirsek bogny...................................................................................................................165
Bilek sklerini birlemeleri.........................................................................................168
Bilek goar bogny we penje sklerini birlemeleri..................................................168
Penje bogunlaryny rentgenanatomiasy.......................................................................173
Aaky ahyry sklerini birlemeleri.
Aaky ahyry guaklygyny bogunlary..........................................................................173
anaklyk btewilikde.....................................................................................................175
Aaky erkin ahyry bogunlary........................................................................................178
anaklykbut bogny.......................................................................................................179
Dyz bogny.......................................................................................................................181
Injik sklerini birlemeleri..........................................................................................186
Dabany sklerini birlemeleri...................................................................................187

322
Daban btewilikde..........................................................................................................192
Skleri birlemelerini filo we ontogenezde si.....................................................194
Bogunlary a aratynlyklary.......................................................................................194

MUSKULLAR HAKYNDAKY YLYMMUOLOGIA

Umumy maglumatlar......................................................................................................197
Muskullary gurluy.......................................................................................................197
Muskullary klassifikasiasy (toparlary)........................................................................198
Muskullary kmeki apparatlary..................................................................................200
Muskullary ii...............................................................................................................202
Muskullary si...........................................................................................................205
Beden bleklerini muskullary we fassialary.
Gwrni muskullary we fassialary..............................................................................207
Arkany muskullary we fassialary................................................................................207
zle muskullar............................................................................................................208
u muskullar.................................................................................................................212
Kese gerili muskul (m.transvesospinalis)...................................................................215
eseasty muskullar.......................................................................................................218
Arka fassialary..............................................................................................................219
D muskullary we fassialary...................................................................................219
Egin guaklygyny bogunlaryna tsir edn muskullar.................................................220
D hususy (autohton) muskullary.............................................................................222
Diafragma.......................................................................................................................223
D fassialary................................................................................................................225
Garyn muskullary we fassialary....................................................................................226
Garyn bolugyny gapdal diwarlaryny muskullary......................................................227
Garyn bolugyny ki diwaryny muskullary..............................................................230
Garyn bolugyny yzky diwaryny muskullary.............................................................231
Garyn fassialary............................................................................................................231
Ak yzyk.........................................................................................................................232
Garny gni muskulyny siir geelgesi (gylaby).........................................................233
Gasyk kanaly...................................................................................................................233
Bonu muskullary we fassialary.................................................................................234
Bonu zle muskullary.............................................................................................235
Dilasty skne birlen muskullar..............................................................................237
Dilasty skni okarsynda erlen muskullar.........................................................237
Dilasty skni aagyndaky muskullar........................................................................238
Bonu u muskullary..................................................................................................240
Boun fassiasy..............................................................................................................241
Boun sebitleri................................................................................................................244

323
Kellni muskullary we fassialary................................................................................245
z mimiki muskullary..............................................................................................246
Kelleanak gmmezini muskullary...............................................................................246
Gz arygyny gurap alan muskullar..........................................................................248
Burun deiklerini gurap alan muskullar......................................................................249
Agyz deigini gurap alan muskullar............................................................................250
Gulak elkenini muskullary..........................................................................................252
enew muskullary........................................................................................................253
Kelle fassialary..............................................................................................................254
okarky ahyry muskullary we fassialary...................................................................255
Egin guaklygyny muskullary.......................................................................................255
Erkin okarky ahyry muskullary. Egin muskullary......................................................258
Egin muskullaryny ki topary.....................................................................................259
Egin muskullaryny yzky topary....................................................................................259
Bilek muskullary.............................................................................................................261
Bilek muskullaryny ki topary....................................................................................261
Bilek muskullaryny birinji (zle) gatlagy.................................................................262
Bilek muskullaryny ikinji gatlagy.................................................................................264
Bilek muskullaryny nji gatlagy...............................................................................265
Bilek muskullaryny drdnji (u) gatlagy..................................................................266
Bilek muskullaryny yzky topary...................................................................................266
Bilek muskullaryny zle gatlagy..............................................................................266
Bilek muskullaryny u gatlagy...................................................................................268
Penjni muskullary........................................................................................................269
Baam barmagy belentligini muskullary....................................................................269
Klbike belentligini muskullary...................................................................................272
Penje muskullaryny ortaky topary................................................................................272
okarky ahyry fassialary, sinowial torbajyklary we siir geelgeleri........................274
Penje fassialary.............................................................................................................278
okarky ahyry topografiasy........................................................................................279
Aaky ahyry muskullary we fassialary.......................................................................280
anaklyk muskullary......................................................................................................282
anaklyk muskullaryny iki topary..............................................................................282
anaklyk muskullaryny daky topary...........................................................................284
Erkin aaky ahyry muskullary
But muskullary................................................................................................................287
But muskullaryny ki topary......................................................................................287
But muskullaryny yzky topary......................................................................................289
But muskullaryny iki topary........................................................................................290
Injik muskullary..............................................................................................................293
Injik muskullaryny ki topary.....................................................................................293

324
Injik muskullaryny yzky topary....................................................................................294
Injik muskullaryny lateral topary..................................................................................298
Daban muskullary...........................................................................................................299
Dabansti muskullar.......................................................................................................299
Dabanasty muskullar.......................................................................................................300
Dabanastyny medial muskul topary..............................................................................300
Dabanastyny lateral mukul topary................................................................................301
Dabanasty muskullary ortaky topary............................................................................302
Aaky ahyry fassialary, sinowial torbalary we siir geelgeleri (gylaplary) .............304
Aaky ahyry topografiasy...........................................................................................311
Gwrni we ahyrlary bogunlaryny hereketlerine syn...............................................314
Muskullary a aratynlyklaryny anatomiasy..........................................................318
 Rejepgl Haydowa, Ana Gullyewa

ADAM ANATOMIASY
Lukmanylyk okary okuw mekdebi
in okuw kitaby

Redaktor N. Ataewa
Surat redaktory G. Orazmyradow
Teh. redaktory O. Nuragdyewa
Suraty B. Kakabaewa
Neir in jogapkr J. Sopyew
ap etmge rugsat edildi 4.12.2010. Mberi 70x100 1/16. Ofset kagyzy. Edebi garniturasy. Ofset
ap edili usuly. ertli ap listi 26,45. ertli rekli ottiski 79,48. Hasap-neir listi 25,52.
ap listi 20,5. Sargyt 1665. Sany 1500.
 Trkmen dwlet neirat gullugy.
744004. Agabat, 1995-nji ke, 20.

Trkmen dwlet neirat gullugyny Metbugat merkezi.

744004. Agabat, 1995-nji ke, 20.