Osnovi teorije organizacije i menadmenta

I OSNOVI TEORIJE ORGANIZACIJE I

MENADMENTA

Teorija organizacije i menadmenta, kao i sve druge tvorevine ljudske

civilizacije, jesu podlone promjenama i razvoju u skladu sa promjenama i
zahtjevima svih faktora koji na njih utiu i u ijoj slubi se oni nalaze. Evolucija
teorije organizacije i menadmenta koju ubrzavaju sve uestaliji i sve
kompleksniji problemi poslovanja, upravljanja i projektovanja organizacionih
sistema dovodi do novih teorijskih i praktinih aspekata i potencira neke od
klasinih principa i komponenata zaodjevene u nove forme i sadraje. Sa druge
strane, javljaju se novi koncepti koji bi se uslovno mogli nazvati disciplinama za
sebe - su strategijski menadment, strategijsko planiranje, dijagnostifikovanje
organizacije, upravljanje promjenama, tehnologija organizovanja itd. U takvoj
situaciji namee se pitanje kakva je uloga teorije organizacije, a kakva
menadmenta i ta je to to ini jezgra tih teorija i njihovih praktinih implikacija.
Teorija organizacije i menadment kao teorija upravljanja razvijali su se
paralelno i neodvojivo tokom ljudske istorije i praktino ih je nemogue razdvojiti
nekom fiksnom i jasnom granicom. Saznanja, principi i metode jedne i druge
oblasti uzajamno su nadopunjavana i izgraivana u meusobnoj interakciji, a i na
osnovu same injenice da su isti istraivai, naunici i iskusni menaderi
sistematizovali i objanjavali organizacione i upravljake postavke, koncepte,
modele ili praktine tehnike. Iako usko povezane, danas ipak egzistiraju i
prouavaju se dvije zasebne discipline pod nazivom teorija organizacije i
menadment (slika 1.1).
Pioniri teorije organizacije, kao i naunici savremene epohe, bili su suoeni sa
pitanjem zato su neke organizacije efektivnije i efikasnije od drugih. U tim
poetnim stadijumima stvaranja teorije organizacije, koji su pripadali vremenu
sporog odvijanja proizvodnih i poslovnih procesa, lake se mogao pronai
adekvatan odgovor na to pitanje, nego to je to sluaj danas, u vrtlogu gotovo
neprekidnih i sve brih promjena.

1
 Osnovi teorije organizacije i menadmenta

TEORIJA MENADMENT
ORGANIZACIJE

Slika 1.1.: Odnos teorije organizacije i menadmenta

I pored toga, teoretiare organizacije i menadmenta iz ove dvije razliite
epohe spaja jo uvijek mnotvo gotovo podudarnih interesovanja, kao to su:
Kako obezbijediti efektivno komuniciranje u organizaciji?
Kako osigurati realizaciju postavljenih ciljeva?
Koliko hijerarhijskih nivoa u organizacionoj strukturi treba postaviti?
Ovakva pitanja i razmatranja aktuelna su danas isto toliko koliko i poetkom
XIX vijeka [108].

1. Pojmovno odreenje organizacije i menadmenta

1.1 Vieznanost pojma "ORGANIZACIJA"

Pojam organizacija se esto koristi u raznim oblastima ljudskog rada i

djelovanja. Sree se kako u svakodnevnom ivotu, tako i u profesionalnim
djelatnostima, pri emu najee ima sljedea znaenja [8]:
Organizacija kao sistem kompozicija prirodnih ili prirodnih i tehnikih
elemenata radi ostvarenja odreenih linih ili drutvenih ciljeva dejstvo-
vanjem, tj. u dinamici tog sistema.
Organizacija kao proces stvaranja organizacionog sistema, njegovog
aktiviranja, odravanja u dejstvu i usmjeravanja tog dejstva ka ciljevima
koji su nam postavljeni. U skladu sa ovim tumaenjem je i pojam
tehnologija organizacije koji podrazumijeva skup misaono zasnovanih
postupaka koji obezbijeuju efikasno izvoenje projektovanih procesa rada
i ostvarenje planiranih efekata.

2
 Osnovi teorije organizacije i menadmenta
Organizacija kao aktivnost organizovanja linih i drutvenih djelatnosti u
raznim oblastima rada (tehnika, kulturna, prosvjetna, sportska, ekonoms-
ka...). Ovako shvaena organizacija obavezno ima drutveni karakter.
Organizacija predstavlja i svaki konkretni organizacioni oblik koji je
nastao kao rezultat aktivnosti ili procesa organizovanja (preduzee,
optina, drava, politika organizacija, klub, i dr.).
Organizacija kao kvalitetno svojstvo drutvenih pojava i odnosa oznaava
stanje reda u nekoj organizaciji preduzeu, politikoj organizaciji, klubu
i dr. esto se koriste ocjene "organizacija je na nivou" ili "organizacija je
podbacila".
Razliitost u shvatanju pojma "organizacija" se oituje ak i u jezikom smislu
jer se pojavljuje kao imenica (sistem, preduzee, nauna disciplina), zatim kao
glagol (proces organizovanja) i kao pridjev (karakteristika kvaliteta sistema, nivo
organizovanja).
Korijen rijei "organizacija" ima svoje osnove u sljedeim izrazima:
organon (gr.) sa znaenjem: organ, naprava, orue, alatka, sprava;
organizam skup organa povezanih u cjelinu sa namjerom postizanja
odreenog zajednikog cilja;
organisatio (lat.) spajanje pojedinanih dijelova-organa u cjelinu.
Naprijed pomenute razliitosti u shvatanju i razumijevanju organizacije kao
pojma prenose se i na oblast istraivakog i naunog rada, tako da Harold Koontz
govori o "teorijskoj dungli" u oblasti organizacije [59]. Potvrda ovakve ocjene
nalazi se i u razliitim pristupima u definisanju organizacije kao nauke [71]:
S. Marjanovi: "Organizacija je svako ljudsko udruivanje u svrhu
postizanja zajednikog cilja."
M. Novak: "Organizacija kao opta kategorija je svjesno udruivanje ljudi
kojima je cilj da odgovarajuim sredstvima ispune odreene zadatke sa
najmanjim moguim naporom na bilo kojem podruju drutvenog ivota."
Melrowich: "Organizacija je sistemsko, plansko koordiniranje ljudi i
sredstava u cilju regulisanja radnog toka, kao i skupnost regulisanja kojima
se oblikuje poslovanje preduzea."
Rajter: "Organizacija je smiljeno povezivanje ljudi, tehnike i misaone
podloge."
D. Mali: "Organizacija se definie kao misaonim procesom realizovana
neodreenost."
U osnovi, namjera je i pokuaj sistematizacije razliitosti u shvatanju i
definisanju pojma "organizacija" sa stanovita terminologije koju nudi teorija

3
 Osnovi teorije organizacije i menadmenta
sistema. Pri tome je mogue sva naprijed navedena shvatanja organizacije
grupisati u tri pojma prikazana na slici 1.2.

SISTEM

PROJEKTOVANJE
ORGANIZACIJA kao SISTEMA
(proces)

KARAKTERISTIKA
SISTEMA
(stanje)

Slika 1.2: Pojam "ORGANIZACIJA"

Obzirom da pojmovi "SISTEM" i "PROJEKTOVANJE SISTEMA" u teoriji

sistema imaju svoja eksplicitna i jasna znaenja, ostaje dakle, da se pod pojmom
ORGANIZACIJA shvati aspekt stanja sistema, odnosno jedna od
KARAKTERISTIKA KVALITETA SISTEMA.
Kao nauna disciplina organizacija se javlja poetkom razvoja industrijskog
drutva u prvim radovima Taylor-a i Fayol-a. Kao mlada nauna disciplina
preivljava veliki broj transformacija kroz razliite teorije i pravce koje je danas
gotovo nemogue konzistentno klasifikovati.

1.2 Vieznanost pojma "MENADMENT"

Menadment je proces planiranja, organizovanja i kontrolisanja rada ljudi u

datim uslovima radi postizanja ciljeva [58].
Rije "menadment" potie od anglosaksonskog termina "management", koja
ima prelazan i neprelazan oblik. Kao prelazan oblik "manage" znai: voditi,
izvriti, savladati; kao neprelazan oblik se navode sljedea znaenja: moi uraditi
neto, moi zavladati situacijom, uspjeti i sl.
Menadment, teorijski i praktino posmatrano, ima trojaku funkciju, odnosno
pojavljuje se u tri posebna aspekta, donekle razliita, ali ipak sa mnogo toga
zajednikog [58]:
Menadment kao proces upravljanja odreenim poslovima, poduhvatima
ili sistemima radi efikasnog postizanja zajednikih ciljeva.

4
 Osnovi teorije organizacije i menadmenta
Menadment kao posebna grupa ljudi - profesija, iji je posao da upravlja
izvravanjem poslova i zadataka, koje obavljaju drugi ljudi radi efikasnog
ostvarivanja predvienih, zajednikih ciljeva.
Menadment kao posebna nauna disciplina, multidisciplinarnog
karaktera, koja se bavi istraivanjem problema upravljanja odreenim
poslovima, poduhvatima i sistemima.
Nezavisno od aspekta sa kog se posmatra pojam menadmenta, jasno je da se
mora posmatrati kao upravljaki proces, koji se izmeu ostalog, orijentie na
meuljudske odnose, komunikaciju i ponaanje u organizaciji.
Iako su se raznovrsne upravljake aktivnosti neprekidno koristile tokom duge
ljudske istorije, menadment se, iz raznih okolnosti, relativno kasno ustoliio kao
nauna disciplina. Tek krajem XIX vijeka, radovima pionira tzv. naunog
menadmenta ili naune organizacije rada (Scientific Menagement) F. Taylora i
H. Fayola, menadment je dobio obiljeja naune discipline.

2. Evolucija teorije organizacije i menadmenta

Organizacija i menadment su proizvodi istorijskog i drutvenog perioda i

mjesta. Kako su se ljudi borili s problemima odnosa u razliitim istorijskim
periodima, jedan od naina je da tumaimo evoluciju teorije organizacije i
menadmenta.
Svaka, pa i organizaciona misao, ima svoju istoriju, svoj razvojni put, da bi se
razvila u nauku. Neke ideje o organizaciji, pa i zapisi o njoj, morali su postojati
jo kod starih Egipana i Vavilonaca. Nemogue je bilo izgraditi takva
monumentalna djela (piramide, irigacioni sistemi) bez odreenih znanja veeg
broja generacija iz oblasti organizacije, koja se nisu mogla prenositi samo
usmenim predanjem. Zato se opravdano pretpostavlja da su stari Egipani
vjerovatno zapisivali svoja iskustva u izgradnji tako velikih objekata, pogotovo
ako se zna koliko su se dugo gradili. Tako se, prema nekim procjenama,
Keopsova piramida gradila oko 20 godina, a u njenoj izgradnji je bilo
angaovano, navodno, oko 100.000 ljudi. Slino je i sa izgradnjom sistema
navodnjavanja u Egiptu i Vavilonu.
Naalost, nisu pronaeni nikakvi pisani tragovi o tim velikim poslovima i
organizacionim poduhvatima. Prvi pisani dokazi o slinim poduhvatima nalaze se
u Hamurabijevom zakoniku. Vavilonski kralj Hamurabi (2123-2081. god. p.n.e.)
u svom zakoniku (282 lana), dao je odreena pravila drutvene organizacije koji
se tiu popisa stanovnitva, organizacije dravne uprave, javnih radova, uvoenje
inventara, visine zarada u naturi, sistem kanjavanja onih koji se nisu pridravali
propisanih ili obiajnih normi itd. U Mesopotamiji, koja je svoj procvat imala oko
3000. god. p.n.e., razvio se poseban sistem upravljanja hramovima, duhovnim i
svjetovnim stjecitima. Jedan od vrhovnih svetenika bio je odgovoran za

5
 Osnovi teorije organizacije i menadmenta
religijske aktivnosti i svetkovine, dok je drugi imao administrativne funkcije,
koordiniui aktivnosti svjetovnih organizacija. Tu se nalaze prvi tragovi podjele
rada, nadzora, kontrole i hijerarhijskih odnosa. Vrijedan izvor vezan je za vojnu
organizaciju, prve tragove linijskih i tabnih odnosa, uspostavljenih na Dalekom
istoku, u Kini, u VI vijeku p.n.e., u kome je Sun Cu izvrio formacijsku podjelu
armije, definisanje inova meu oficirima i utvrdio naine komunkacije pomou
signala. Takoe, postoje dokazi da je u drevnoj Kini bila vrlo izraena i razvijena
podjela i specijalizacija rada, te, organizaciona departmentalizacija (podjela na
odjeljenja i odsjeke).
U Evropi se prvi zapisi nalaze kod Grka, koji su u ustavima svojih
mnogobrojnih gradova-drava (polis) nastojali da uspostave pogodne
organizacione oblike upravljanja. U pojedinim gradovima prihvaena su veoma
razliita rjeenja u organizaciji upravljanja, a kretala su se od demokratskih do
oligarhijskih sistema. U staroj Grkoj organizacioni zahvati preduzimani su i na
mnogim drugim drutvenim podrujima, u izvoenju poljoprivrednih radova, u
trgovini (uveli su standarde, vage). Platon, a za njim i Aristotel, opisuju kastinski
sistem, koji se zasnivao na odgovarajuoj podjeli rada i efikasnosti
specijalizovanih pojedinaca. Kod Rimljana Katon i Voron opisuju pravila pomou
kojih vlasnici i nadglednici imanja mogu efikasnije upravljati. Nakon propasti
Rima dolazi do odreene stagnacije. Naime, feudalizam je, kao to je poznato,
kulminirao vjerskim organizacijama, ba kao to kapitalizam kulminira sa
politikim i ekonomskim organizacijama. Njihov centralizovani model
rukovoenja izdrao je sva iskuenja do dananjih dana. U vrijeme feudalizma
nametane su dogme sa kojima su se ljudi drali u potinjenosti. Tek u kasnom
feudalizmu ponovo oivljava organizaciona misao. Meu vanije naunike
spadaju: Leonardo da Vini (1452-1519) koji je u svojim spisima odreeni dio
posvetio planiranju zadataka i mogunosti racionalizacije rada pomou
ralanjivanja na operacije koje oznaava kao simbole, i Galileo Galilej (1564-
1642), koji je izuavao prirodu umora koji smanjuje ovjekovu efikasnost.
Ogroman doprinos organizacionoj misli dao je Charles Babbage (1792-1871,),
ekonomista, "duhovni otac" kompjutera. Imao je nauni pristup podjeli rada i
specijalizaciji, praenjem trokova i uinkom koji djeluje na efikasnost radnika.
Poor se intenzivno bavio istraivanjem naela organizacije, kao i informacije i
komunikacije, koje je praktino uveo u eljezniko preduzee /58/. Period razvoja
organizacija, omeen industrijskom revolucijom koja je omoguila pojavu
organizacije kao mjesta stalnog zaposlenja ljudi, i elektronske revolucije koja je
omoguila pojavu organizacije bez mjesta (virtualna organizacija) u kojoj ljudi
rade po ugovoru, na daljinu preko Interneta i sl., predstavlja okvir za
identifikovanje teorijskih uenja, pristupa i koncepata, koji su se pojavili u
periodu dugom 150 godina.
Poetni impuls i originalna uenja dala je klasina kola krajem XIX i
poetkom XX vijeka, sa dva ogranka: nauni menadment iji je tvorac Taylor i
klasina teorija organizacije, koju ine uenja Henry Fayola i Max Webera.

6
 Osnovi teorije organizacije i menadmenta
Kao naune discipline organizacija i menadment preivljavaju veliki broj
transformacija kroz razliite teorije i pravce koje je danas gotovo nemogue
konzistentno klasifikovati. Djelujui u razliitim vremenskim i prostornim
uslovima, razni teoretiari prilazili su problemima organizacije sa razliitih strana,
naglaavajui u svojim radovima vie ili manje pojedine aspekte organizacije.
Prema V. Otaeviu osnovnu klasifikaciju svih pravaca mogue je izvriti na
sljedei nain [93]:
klasina teorija organizacije,
teorija meuljudskih odnosa (neoklasina teorija),
savremena teorija organizacije:
sistemska teorija,
organizacioni sistemi,
projektni menadment i matrina organizacija,
situaciona teorija.
najnoviji trendovi u razvoju organizacije i menadmenta

2.1 Klasina kola teorije organizacije

Teoretski pravac klasine kole oznaava prvi nauni pristup organizaciji.

Veliki je broj pripadnika ovog pravca. Njihova zasluga je u tome to su utvrdili
odreena pravila i principe koja i danas imaju svoju vrijednost i slue kao
polazita izgradnje organizacione strukture. Svojim radovima dali su smjer
prouavanju, formirali sistem vienja organizacione problematike i stvorili
pristup u rjeavanju odreenih pitanja .
Bitna obiljeja ovog teoretskog pravca najbolje se mogu uoiti kroz radove
najeminentnijih autora.

Osnovne ideje i doprinosi Frederick Taylor-a (1856-1915)

Inenjer Frederick W. Taylor, je vrlo rano shvatio neefikasnost rada u

radionicama, to ga je navelo da prouava vrijeme koje se utroi pri radu. Smatrao
je da treba stvoriti takve uslove rada koji e omoguiti saradnju radnika i
rukovodilaca kako bi se poveala produktivnost. Pri tome nije isputao iz vida da,
u takvom sluaju, radnik mora biti stimulisan za poveanje produktivnosti.
Njegove ideje se mogu saeti u etiri osnovna principa:
Oblikovanje rada Do Taylor-a smatralo se da radnici, brigadiri i
poslovoe sami, najbolje znaju kako se obavlja rad za koji su
specijalizovani. To znanje prenosilo se kroz generacije u okvirima
odreenih struka. Taylor je smatrao da je takav pristup pogrean, te da se
moe pronai bolji nain, koji e se dobiti prouavanjem rada uz naunu i
strunu analizu, pa takav nain treba zapisati i propisati svima. Na ovaj

7
 Osnovi teorije organizacije i menadmenta
nain treba oblikovati metode rada kako bi se standardizovale i
primjenjivale na sve.
Izbor i obrazovanje radnika Za svaki rad trebalo bi izabrati
najprikladnijeg radnika, s obzirom na to da fizike i psihike sposobnosti
ljudi ne odgovaraju jednako svim vrstama rada. Potrebno je za odreeni rad
pronai ljude kojima on najbolje odgovara i onda ih obuiti u skladu sa
standardnom metodom rada.
Motivacija radnika Taylor je smatrao da je potrebno odrediti minimalnu
nadnicu za radnike koji e rad obavljati prema standardnoj metodi i
standardnom uinku. Meutim, za poveanje uinka potrebno je radniku
dati materijalnu stimulaciju. Radnike koji ne mogu da ostvare standardni
uinak treba premjestiti ili otpustiti. Taylor je takoe smatrao da radnika
treba motivisati, osim novano, i drugim stimulacijama. To su npr. bolji
uslovi rada, uzimanje u obzir njegovih elja, paljivije tretiranje i sl.
Odvajanje planiranja od izvravanja Svakom radu prethodi manja ili
vea priprema koju treba da obave posebni kadrovi, odnosno ne isti koji
izvode sam rad. U tu pripremu spada, prema Taylor-u, oblikovanje rada
(definisanje tehnologije), odreivanje pomonih sredstava za rad (alata),
odreivanje normi, planiranje rada, terminiranje, obuavanje radnika i sl. Iz
ovoga je proizaao njegov koncept funkcionalnog tipa organizacije
radionice. Dotadanjeg poslovou, prema ovom koneptu, zamjenjuje osam
specijalista, gdje svaki iz svog uskog domena rada nareuje radniku kako i
ta da radi, a sam poslovoa brine iskljuivo za radnu disciplinu u pogonu.
Na istoj osnovi izrauje se organizacija funkcija na nivou preduzea.
Svojim posljednjim principom Taylor je zakoraio u podruje strukturisanja
organizacije. Za svoj pristup prouavanju rada i principe koje je razvio, Taylor je
upotrebio termin "scientific management" (nauno upravljanje). Taj njegov
pristup organizaciji je meu radnicima doivio vrlo jak otpor, koji je bio
podupiran od sindikata. Uprkos njegovim iskrenim namjerama da se povea
produktivnost rada, ni rukovodstvo ni poslodavci nisu prihvatili te ideje, jer ih je
to prisiljavalo na sistematski rad i analize, kao i na naputanje dotadanjih metoda
improvizacije. Taylor-ove ideje su uticale na cijelu plejadu strunjaka koji su
nastavili i proirivali zapoeto djelo, a time i podruje teorije organizacije i
upravljanja.

Osnovne ideje i doprinosi Frank Gilberth-a (1868 - 1924)

Dok je Taylor analizirao rad dijelei ga na "elemente", njegov suvremenik,

takoe Amerikanac, Frank Gilberth pokuao je da pronae najmanje "radne
estice" iz kojih se svaki konkretni zadatak sastoji, bez obzira na pojavne oblike
njihove manifestacije. Uz pomo svoje supruge Lillian otkrio je 18 elementarnih
pokreta-terbilidi. Koliko je znaajno ovo otkrie najbolje pokazuje injenica da

8
 Osnovi teorije organizacije i menadmenta
se i danas koristi kao osnova raznih studija kojima se utjee na poveanje
efikasnosti ljudskog rada. Studija pokreta, zapoeta sa Gilberth-om stalno se
razvija i usavrava. Sjedinjena sa Taylor-ovom studijom vremena predaje se kao
posebna disciplina na mnogim univerzitetima u svijetu.
Gilberth-ova prouavanja su takoer orijentisana na poveanje produktivnosti
rada ali, za razliku od Taylor-a, ne intenziviranjem rada, ve pronalaenjem
jednostavnijih i lakih postupaka. Ispitivao je kako se izvravanje pojedinih
pokreta odraava na radnika sa stanovita zamora i predlagao nain njihovog
izvoenja koji zahtijeva najmanji utroak bioenergije. Time je postavio osnove
racionalizacije rada.
Gilberth-ov rad, teoretski uoblien i objavljen u knjizi "Primjena studija
pokreta" (1917) predstavlja dalju razradu i upotpunjavanje Taylor-ovog rada
unosei u njega kvalitetno nove i humanije elemente odnosa prema radu.

Osnovne ideje i doprinosi Henry Fayol-a (1841 - 1925)

Henry Fayol je kao rudarski inenjer i geolog, relativno brzo dospio do visokih
rukovodeih poloaja u rudarskim kompanijama, gdje je imao prilike da uoi
neefikasnost organizacije i odluivanja, ak i na najviim nivoima. Svoja
zapaanja uobliio je u jednu novu teoriju koja tretira zadatke rukovodilaca kao
univerzalne, bez obzira na to da li se radi o industriji, trgovini, vojsci,
institucijama, udruenjima itd. Svoja razmiljanja i sistematizovana stanovita
objavio je 1916. godine u knjizi "Administration Industrielle et Generale" (Opta i
industrijska administracija), u kojoj je opisao principe rukovoenja i upravljanja
koja, u osnovi, posmatra preduzee kao jedinstvenu cjelinu.
Osnove rukovoenja saeo je, u sljedeih pet sekundarnih funkcija, odnosno
procesa koje sprovode rukovodioci:
predvianje,
organizovanje,
komandovanje,
koordiniranje,
kontrolisanje.
Naglaavao je potrebu poznavanja metoda organizacije za rukovodioce i
potrebu sve boljeg poznavanja principa i metoda organizovanja, to je ovjek na
viem rukovodeem poloaju. Principe rukovoenja saeo je u 14 taaka:
jedinstvo rukovoenja, jedinstvo komande, permanentnost komande, hijerarhija,
centralizacija, podjela rada, inicijativa i odgovornost, autoritet, disciplina,
jedinstvo osoblja, pravinost i blagonaklonost, stalnost osoblja i podreivanje
pojedinanih interesa [36].
Sam Fajol je konstatovao da ove principe ne treba shvatati kruto, i da.oni nisu
apsolutni. Smatrao je da su principi fleksibilni i adaptibilni u odnosu na svaku

9
 Osnovi teorije organizacije i menadmenta
posebnu situaciju i potrebu. Njihova primjena je stvar znanja i umjea koje
zahtjeva inteligenciju, iskustvo, odluivanje i mjeru. Vizionarski je tvrdio da
navedeni principi ne predstavljaju sve mogue principe i da e iskustvo sigurno
ukazati na nove, koji ese vremenom razviti i sistematizovat [108]i.
Doprinos koji je Fayol dao naunoj organizaciji rada, organizaciji preduzea,
posebno organizaciji funkcije rukovoenja, moze se jedino uporediti sa
doprinosom koji je dao Taylor u organizaciji i unapreenju radionikog rada.
Podjela ukupne aktivnosti na funkcije, atributi funkcije rukovoenja, njegovi
principi i sl., imaju svoju vrijednost i u dananjim uslovima [93].

Osnovne ideje i doprinosi Max Weber-a (1864 - 1920)

Max Weber, njemaki sociolog, impresioniran rastom i razvojem industrije u

Njemakoj razvija do krajnjih granica formalni koncept organizacije. U svom
radu "Privreda i drutvo" razvio je koncept tzv. birokratske organizacije, gdje je
dao njena etiri osnovna principa:
Hijerarhija Ogleda se u jasno definisanoj podjeli rada i nadlenosti, na
emu se temelje odnosi podreeni i nadreeni. Na tim odnosima precizno
se definie odgovornost i autoritet svakog pojedinca, to omoguava da se
formira hijerarhijska struktura, kao podloga formalnoj organizacionoj
strukturi.
Pravila i procedure Ponaanje svakog pojedinca u organizacionoj
strukturi je ne samo razraeno i opisano u detalje, ve i obavezno.
Autoritet Vezan je za poloaj, a ne za linost pojedinca.
Struktura Formalna organizaciona struktura je sutina birokratske
organizacije i njoj je sve podreeno.
Pomenuti istraivai bili su zaokupljeni idejom da pronau skup univerzalnih
principa, ijom bi se primjenom postigla visoka organizaciona efektivnost. Njihov
pristup se sastojao u tome da posmatraju organizacije, njihov rad i efekte koje
ostvaruju i da na bazi toga izvode smjernice ili principe koji razluuju uspjene od
neuspjenih organizacija.
Klasini pristup organizaciji ne iscrpljuje se imenima samo navedenih
teoretiara, njih ima mnogo a treba istai: H. Gantt-a, H. Emerson-a, Urwick-a, O
Donnell-a, Koontz-a i druge.

2.2 kola meuljudskih odnosa i bihejvioristiki pravac

Od 1924. do 1932. godine grupa istraivaa sa Univerziteta Harvard ispitivala

je efekte koji se javljaju pod uticajem razliitih fizikih uslova rada (kao to je, na

10
 Osnovi teorije organizacije i menadmenta
primjer, intenzitet osvjetljenja) na produktivnost radnika u dijelu kompanije
Western Electric Company's Hawthorne Works.
Ovo istraivanje provodili su Elton Mayo, F. Roethlisberger i T. Whitehead i
ono je poznato u teoriji kao uveni Hawthorn-ski eksperiment 1 .
Njihovi rezultati istraivanja doveli su do raanja posebne kole
organizacione misli, nazvane kola meuljudskih odnosa i do jednog specifinog
teorijskog pravca nazvanog "kola ljudskog ponaanja", poznatijeg kao
bihejvioristiki pravac (behaviour na engleskom znai vladanje, ponaanje, itd.).
Ove dvije kole imaju veliki dio zajednikih stavova, pa se mogu zajedno
razmatrati. Istraivai su tokom eksperimentisanja bili iznenaeni potpuno
neoekivanom pojavom, koja se ispoljavala kao poveanje produktivnosti uprkos
uvoenju teih fizikih uslova rada na radna mjesta. Dalja istraivanja i intervjui
sa zaposlenima otkrili su da drutveni i emotivni faktori, a ne samo promjene u
uslovima rada, mogu znaajno da utiu na varijacije u rezultatima rada.
Osnovni zakljuci koji se mogu izvui iz Hawthorn-skog eksperimenta vezani
za nain na koji ljudi rade, ukratko glase:
Rad je drutvena aktivnost, isto kao i fizika. Ljudi u industrijskim i
poslovnim organizacijama tee da razviju neformalne veze i odnose.
Neformalne drutvene grupe, unutar radne sredine, imaju sljedee
karakteristike: stvaraju i nameu sopstvene norme i pravila ponaanja,
pomau u oblikovanju statusa njihovih lanova i usmjeravaju njihovo
ponaanje i pomau u zadovoljavanju potreba svojih lanova
identifikovanjem, osjeanjem pripadnosti i sigurnosti. Te potrebe su vanije
u odreivanju radnog morala uesnika i njihove produktivnosti, nego fiziki
uslovi u radnoj sredini.
Ovi zakljuci su u direktnoj suprotnosti sa pretpostavkama klasine kole
organizacije, koje praktino ignoriu radnika kao linost i organizaciju kao
drutveni sistem. Upravo pod uticajem tih novih saznanja, menaderi, odnosno
rukovodioci, su poeli da sagledavaju probleme i sa aspekta ljudskih odnosa i
osjeanja, tj. aspekte problema kojima se bavi i koje rjeava kola meuljudskih
odnosa [108].
Humanizacija klasinih principa
Iako postoje sasvim opravdane kritike na raun uskog shvatanja fenomena
produktivnosti u okviru hawthornskog istraivanja, ta saznanja su jo uvek

1
Sutina "Hawthorn-skog eksperimenta" - Strunjaci eksperimentatori su bili utivi, paljivi i
prijateljski naklonjeni radnicima i lino su sa njima kontaktirali. U svom ukupnom dotadanjem
radnom iskustvu radnici nikada nisu susreli takav odnos i uzajamni kontakt, zbog ega su eljeli
da sarauju i da jo marljivije rade, uprkos teim uslovima koje je nametao eksperiment.
Fenomen pozitivnog odgovora subjekata eksperimenta na novu i interesantnu situaciju, u kojoj su
postali svjesni da se nalaze u fokusu panje, nazvan je hawthorn-ski efekat.

11
 Osnovi teorije organizacije i menadmenta
aktuelna i znaajna, jer naglaavaju ljudski faktor kao presudan inilac radnog
mjesta. Jedan od glavnih doprinosa kole meuljudskih odnosa i bihejvioristike
kole sastoji se u humanizaciji principa klasine kole teorije organizacije. Mada
se bihejvioristiki pokret vie zanimao za individualne i meuljudske reakcije i
meuodnose, nego za to kako treba strukturisati organizacije, stanovite
meuljudskih odnosa je imalo, i jo uvijek ima, znaajan uticaj na razmatranja
strukturalnih aspekata organizacione teorije. Klasini principi organizovanja i
upravljanja formulisani u prvim dekadama prolog vijeka, nastavili su da utiu na
oblikovanje svih organizacija, pogotovo velikih. Od kada su publikovani rezultati
hawthorn-skih istraivanja 1939. godine i formiran "Komitet za ljudske odnose u
industriji" 1943. godine (SAD), principi meuljudskih odnosa utiu na
razmiljanja rukovodilaca (menadera) u smislu da radnike tretiraju kao ljude, a
ne kao bezline dodatke mainama i proizvodnim trakama [108].
kola meuljudskih odnosa je svojim doprinosima nesimnjivo upotpunila
organizacionu i menadment nauku. Meutim. Danas u uslovima diverzifikovane
radne snage (obrazovanje, pol, rasa, vjeroispovjest, i sl.) i drugaijeg profila novih
generacija zaposlenih, koji teko imaju neto zajedniko sa svojim precima iz
Western Electric-a, moda bi ponovljeni eksperimenti otkrili drugaije potrebe i
oekivanja zaposlenih.
To nam govori da pomenuta istraivanja nisu ukljuila tako znaajna pitanja
kao to su stepen obrazovanja i zrelost zaposlenih, faktore okruenja, kao to su:
trite radne snage, sindikalno obrazovanje, zakonska regulativa, i dr. Ipak, ono
to se smatra trajnim doprinosom teorije meuljudskih odnosa, jeste ponueno
razumijevanje organizacije kao socijalnog sistema i poruka menaderima da je
izgradnja meuljudskih odnosa vaan menaderski posao.

2.3 Savremene teorije organizacije i menadmenta

Gigantski poduhvati ljudskog genija, koji se reflektuju u sve sloenijim

proizvodima, nameu potrebu multidisciplinarnog prilaza, primjene tekovina vie
nauka odjedanput, ali i sloenije forme i postupke drutvene organizacije.
Prilagoavanje ovim zahtjevima namee potrebu restruktuiranja preduzea,
njegovo funkcionalno i prostorno irenje, ali i potrebu efikasnijeg povezivanja
njegovih dijelova, njegova potpunija integracija. Ove okolnosti zahtijevale su
nove pristupe u organizovanju i upravljanju. Klasian koncept pokazao se uzak za
sve iri krug pitanja i razvojnih problema, za njihovo efikasno i brzo rjeavanje.
Koncept meuljudskih odnosa nije mogao da odgovori na potrebe sve sloenijih
preduzea uz sve prisutniji naglasak na konfrontaciju organizacionih dijelova sa
cjelinom preduzea. To je navelo teoretsku misao da se iznau adekvatnija
rjeenja organizacije u savremenim sloenim uslovima rada i poslovanja.
Savremene teorije i pravci razvoja koncepta, principa i metoda organizovanja i
upravljanja razvijani su pod snanim uticajem dvije opte naune teorije: teorije

12
 Osnovi teorije organizacije i menadmenta
sistema i situacione teorije. Pored te dvije naune oblasti nesumnjiv uticaj
ostvarile su moderna matematika, informatika, savremena socijalna psihologija
itd.

2.3.1 Kvantitativna teorija

Kvantitativna teorija menadmenta oznaila je uvoenje matematike i informatike

u rjeavanju problema upravljanja. Kvantitativni pristup u upravljanju nastao je za
potrebe rjeavanja organizacionih pitanja ratovanja i vojne vjetine. Operaciona
istraivanja, zasnovana na matematikim modelima optimizacije rjeenja i
simulacije pojava, koja su podrana kompjuterskom tehnologijom, pokazala su se
korisnim i za organizacije. Tokom 50-tih godina XX vijeka kvantitativni pristup
je primjenjen u upravljanju preduzeem. Pokazalo se da za donoenje odluka u
uslovima dinamikog okruenja i neizvjesnosti nije dovoljna samo intuicija.
Tokom vremena tehnike operacionog istraivanja su doprinijele da se
kvantitativna teorija razvije u prepoznatljiv sistem upravljanja preduzeem, koji
ukljuuje niz procedura, u procesu rjeavanja problema, planiranja i predvianja
aktivnosti preduzea. Kvantitativna teorija je ponudila menaderima sredstva za
analizu i ocjenu rada u prolosti i tehnike za predvianje budunosti. Ona se
usresreuje na numerike podatke i bavi seonim aspektima organizacije koji se
mogu kvantitativno iskazati.
Ljudi i ljudski odnosi u organizaciji su van domaaja ove teorije. Zato je njeno
korienje ogranieno na one oblasti organizacije u kojima problemi i rjeenja
pretpostavljaju korienje velikog broja informacija, koje esto nisu dostupne ili
je njihovo pribavljanje skupo za organizaciju. U takvim sluajevima, tehnike
oprracionog istraivanja, kao to su matematiki modeli, modeli eksploatacije
trendova i simulacije dogaaja su od velike koristi.

2.3.3 Projektna i matrina organizacija

Nasuprot klasinom pristupu koji je proet orijentacijom na funkciju, proizvod

na trajnoj osnovi, savremene dinamike prilike u industrijskom svijetu karakteriu
brojni poduhvati multidisciplinarni po prirodi sadraja. Sistemski pristup,
odnosno savremena teorija organizacije, iznjedrila je model Projektne
organizacije 2 tj. Projektnog menadmenta kao odgovor na takav izazov.
Poduhvati kao to su: razvoj novog proizvoda, uvoenje nove tehnologije, nov
pogon, reorganizacija preduzea, dio su svakodnevice preduzea. Sloeni zadaci

2
Pod projektnom organizacijom misli se, zapravo, na project management, to bi u prevodu
znailo upravljanje projektom tj. projektni menadment.

13
 Osnovi teorije organizacije i menadmenta
zahtijevaju izvrioce razliitih profesija, jer svaki takav projekat 3 predstavlja
zaokruen, cjelovit poduhvat, za koji su definisani:
cilj,
vremenski rok,
potrebni resursi.
U sutini projektni menadment je prevladavanje organizacione zatvorenosti i
potekoa u komunikacijama u okviru klasine funkcionalne strukture. Priroda
sadraja projekta iziskuje uee strunjaka iz, po strunoj opredjeljenosti,
razliitih organizacionih jedinica. Dekomponovanjem projekta na kompleksnije i
manje kompleksne zadatke dobijaju se nivoi zadataka (I, II, III nivo itd.). Za svaki
nivo odreuju se odgovarajui rukovodioci koji preuzimaju odgovornost za
izvrenje dijela zadataka u okviru postavljenih rokova i raspoloivih sredstava.
Osnovna prednost projektnog menadmenta je u lociranju potpune
odgovornosti na menadera projekta za poduhvat u svim elementima (rok, resursi,
kvalitet, finansijska sredstva) i u cjelini. Timski rad i otvorenost za angaovanje
potrebnih izvrilaca takoe spada u prednosti projektnog menadmenta. Struktura
strunosti mora biti zadovoljena, to doprinosi kvalitetu, ali vrijeme angaovanja
ne moe biti optimizirano, to ima za posljedicu neracionalno korienje
izvrilaca.
Primjena projektne organizacije (projektnog menadmenta) dala je, uglavnom,
zadovoljavajue rezultate. Meutim, pokazale su se i odreene slabosti. Tim se
raspada kada se projekat zavri, pa se javlja problem novog zapoljenja lanova
tima. Preovladavanje uoenih slabosti projektnog menadmenta omogueno je
uvoenjem jedne fleksibilnije varijante poznate kao "matrina organizacija"
koja u sebi sjedinjuje klasinu podjelu na organizacione jedinice i upravljanje i
rukovoenje projektom. Prema ukazanoj potrebi formira se projekat, a od strane
"direktora" izabere se menader projekta. Definisane kadrovske potrebe,
posluie za radno angaovanje izvrilaca odgovarajuih Funkcionalnih
organizacionih jedinica na odreeno vrijeme. Po isteku angamana na projektu
izvrilac se vraa u svoju matinu organizacionu jedinicu, ime je problem
nemotivisanosti prevazien.
Pokazalo se da matrina organizacija daje dobre rezultate na projektima koji
krae traju i da se resursi bolje iskoritavaju.

3
Pod projektom podrazumijeva se svaki sloeni zadatak gdje krajnji cilj moemo definisati.

14
 Osnovi teorije organizacije i menadmenta
2.3.5 Teorija kulturnog sklada

Teorija kulturnog sklada je nova teorija organizacije, iji je tvorac britanski

autor Charles Handy [129]. Kraj XX vijeka obiljeili su mnogi veliki dogaaji
koji su imali znaajne implikacije za organizaciju i menadment. Najznaajniji
uticaji potiu od procesa globalizacije poslovnih aktivnosti i procesa tranzicije
socijalistikih privreda u trine. U skladu sa promjenama koje je proizvela
globalizacija i tranzicionim procesima u bivim socijalistikim privredama,
pojedini autori su nastojali da teorije organizacije veu za antropoloke i
kulturoloke karakteristike sredine. Sugerie se menaderima da je u ovim
uslovima kultura kritian faktor menaderskog stila voenja organizacije. Sutinu
teorije kulturnog sklada ini zalaganje da se potuje razliitost. Charles Handy
upozorava da se u osnovi jedne teorije ili optimalnog rjeenja nalaze pretpostavke
koje imaju osnova u jednoj kulturi za koju su rjeenja kreirana, dok u drugoj
kulturi mogu biti neosnovane i potpuno besmislene, pa e zbog toga i njihova
primjena biti ograniena ili ak nemogua. Teorija kulturnog sklada je nadgradnja
situacione teorije, s tom razlikom to Handy naelo raznovrsnosti proiruje sa
organizacionog nivoa na drutveni nivo, objanjavajui menaderima da moraju
razumjeti da se nain na koji se radi u jednoj zemlji, mora razlikovati od naina na
koji se radi u drugoj zemlji zbog razlika u sredini i nacionalnoj kulturi.
Bazini stav teorije kulturnog sklada mogao bi da glasi: uspjeno vostvo
organizacije je ono ije su osnovne aktivnosti, kreiranje vizije i motivisanje
zaposlenih, u skladu sa nacionalnom kulturom. On ima poruku za vostvo
globalnog preduzea koje obavlja svoje aktivnosti irom svijeta, da se moraju
uvaavati razliitosti lokalnog ambijenta, i za vostvo preduzea u tranziciji,
kojem se sugerie oprez i uvaavanje specifinosti nacionalne kulture.

2.3.6 Teorija korienja digitalnog nervnog sistema

Bill Gates /40/ govori o poslovanju: "Ako su se 1980-te vrtjele oko kvaliteta,
a 1990-te oko reinenjeringa poslovanja, onda e se 2000-te svakako vrtjeti oko
brzine. Oko brzine promjene prirode poslovanja. Oko brzine odvijanja poslovnih
transakcija. Oko brzine kojom e pristup informacijama promijeniti nain ivota
ljudi i njihovo poimanje poslovanja. Poboljanje kvaliteta i poslovnih procesa
odvijae se mnogo bre. Kad poveanje brzine poslovanja postane dovoljno
veliko, mijenja se i sama priroda poslovanja." Sve te promjene e se dogoditi
zbog jedne vrlo jednostavne zamisli: toka digitalnih informacija.
U informatikom dobu nalazimo se otprilike tri decenije, ali je veina
informacija razmjenjivanih izmeu preduzea ostala u papirnom obliku. Prvi put
se sve vrste informacija brojke, tekst, zvuk i slika - mogu pretvoriti u digitalni
oblik pogodan za uvanje, obradu i prenoenje u svaki raunar. Danas smo s
informacijama povezani samo kad sjedimo za radnim stolom prikljueni icom na
internet. Internet stvara sasvim novi sveobuhvatni prostor za distribuciju

15
 Osnovi teorije organizacije i menadmenta
podataka, saradnju i trgovinu. A u sljedeoj deceniji veina ljudi e redovno
koristiti raunar na poslu i kod kue, rutinski e se sluiti e-mail, bie povezani sa
internetom, sa sobom e nositi digitalne ureaje sa linim i poslovnim
informacijama. Pojavie se i novi potroaki ureaji za obradu i rukovanje gotovo
svim vrstama digitalizovanih podataka - brojeva, teksta, glasa, fotografija i ivih
slika. U budunosti e prenosni digitalni ureaji stalno odravati kontakt sa
drugim sistemima i pojedincima.
Da bismo djelovali u digitalnom dobu, razvijena je nova digitalna
infrastruktura. Preduzeima je za neometan rad i efikasnost u djelovanju potreban
sistem koji e brzo reagovati na vanredna stanja i iznenada ukazane prilike, koji
e vane informacije brzo pribaviti onima kojima su potrebne i omoguiti brzo
donoenje odluka i kontaktiranje sa klijentima. Digitalni sistem je korporacijska,
digitalna kopija ljudskog nervnog sistema, iji zadatak je usmjeravanje dobro
uklopljenog toka informacija u odgovarajue dijelove kompanije u najpogodnije
vrijeme.Digitalni nervni sistem sastoji se od digitalnih procesa koji preduzeu
omoguavaju zapaanje okoline i reakciju na dogaaje u njoj, osjeanje
konkurentskih izazova i potreba klijenata uz organizaciju pravovremenih
odgovora. On zahtijeva kombinaciju hardware i software, a od obine raunarske
mree razlikuje se po tanosti, brzini i bogatstvu informacija koje stavlja na
raspolaganje radnicima. Digitalni nervni sistem ima dvije glavne uloge u razvoju
poslovnog razumijevanja. Poveava analitike mogunosti pojedinca, ba kao to
maine to obavljaju na fizikom nivou, i povezuje sposobnosti pojedinaca u
organizacionu inteligenciju i jedinstvenu sposobnost djelovanja. Digitalni nervni
sistem line vrline pretvara u firmine, a sve to za dobro klijenta. Digitalna
tehnologija moe da oslobodi zaposlene od sporih i krutih papirnih procesa,
oslobaa strunjake za obavljanje kreativnih zadataka.
Potpuno digitalizovano radno mjesto obino nazivamo "kancelarijom bez
papira", to je fraza koja se moe pratiti najmanje od 1973. Nema vie zalutalih
obrazaca, izgubljenih narudbenica, suvinog unoenja podataka, zametnutih
ekova ili zakanjenja uzrokovanih nezavrenim spisima. Ali kancelarija bez
papira, ba kao i vjetaka inteligencija, jedna je od onih "neminovnih"
tehnologija koje nikako da se ostvare. Danas postoje svi preduslovi za ispunjenje
te vizije. Grafiki korisniki interfejs i bolja analitika orua olakavaju
integraciju podataka razliitih vrsta. Umreeni PC velike snage neizbjean su dio
kancelarijske sredine. Internet povezuje raunare irom svijeta. Uprkos tome,
potronja papira nastavlja da se udvostruava svake etiri godine, a 95 odsto svih
informacija u SAD i dalje se nalazi na papiru, u poreenju sa samo 1 odsto
uvanih elektronski. Papir se mnoi bre nego to digitalna tehnologija moe da
ga ukloni.

2.4 Sistemska teorija

16
 Osnovi teorije organizacije i menadmenta
2.4.1 Sistemi i kibernetika

Impresionirani egzaktnou pristupa i visokim metodolokim nivoom

modeliranja i objanjavanja pojava i procesa, koji su etrdesetih godina prolog
vijeka u nauku uvele kibernetika (nauka upravljanja i komunikacija kod ivih bia
i maina) (Norbert Wiener) i poetkom pedesetih, a naroito ezdesetih godina,
opta teorija sistema (Ludvig von Bertanflay). Naunici iz podruja drutvenih
nauka poeli su da primjenjuju ideje iz ovih oblasti na izuavanje drutvenih
organizacionih sistema. Dok su klasine kole teorije organizacije i upravljanja
posmatrale i izuavale radnika i njegov rad, povezivanje radnih mjesta i druge
komponente organizacije kao izolovane objekte i probleme, sistemski teoretiari
su u ovom podruju poeli da izuavaju organizaciju kao cjelinu, sa njenim
strukturama i interakcijama svih elemenata koji su u nju ugraeni. Poseban aspekt
posmatranja odnosio se na organizaciju kao otvoreni sistem, poto je u stvarnosti
svaka organizacija povezana sa drugim organizacijama - mijenja svoje strukture i
ljude koji su njeni osnovni konstitutivni elementi. Izuavanje organizacija, kao
otvorenih sistema, dalo je vaan doprinos organizacionoj teoriji, jer je povezivalo
funkcionisanje organizacije sa uticajem okoline, kao i sa promjenama u okolini
koje pokreu ishodi organizacionog djelovanja.
Iz ovih razloga se u savremenim konceptima sve vea panja posveuje
razjanjavanju sistemskog i kibernetskog pristupa u izgradnji organizacione
teorije jer on u sebi sadri dovoljan nivo teoretske podloge koji garantuje
evoluaciju konzistentnih organizacionih metoda i tehnika. Ovu podlogu ine prije
svega teorija sistema i kibernetika, zatim odreene matematike discipline i
teorija informacija, primjenjene na aplikativne naune oblasti optimizacije u
projektovanju tehnolokih procesa i proizvodnih sistema.
Sistemska teorija je jedna opta, iroko prihvaena filozofija, koja otvata
horizonte, odbacuje stereotipe, a pojave i procese objanjava pomou
multivarijacione analize. Kategorije sistemske teorije su: sistem i podsistemi,
interakcije, okruenje i multiciljevi.
Sistem i podsistemi Pod sistemom opta teorija sistema, podrazumijeva
ukupnost meusobno povezanih podsistema koji se meusobno povezani i
relativno nezavisni.. Svako preduzee je jedan sistem iju strukturu ini
vei ili manj broj podsistema, koji su opet sastavljeni od elemenata -
podsistema i tako redom sve do podjele na proste elemente
(nedjeljive).nalaze u interakcijskoj vezi pri emu sistem moe imati osobine
koje nema niti jedan od elemenata.
Interakcija Sistem sastavljen od podsistema funkcionie tako to se
podsistemi (elementi) nalaze u interakcijskoj vezi, pri emu sistem moe
imati osobine koje nema niti jedan od elemenata koji ga sainjavaju.
Elementi u sistemu mogu biti povezani po principu otvorenog lanca,
zatvorenog lanca i postojanje kola povratne sprege. Povratna sprega je

17
 Osnovi teorije organizacije i menadmenta
izuzetno vana za svaki sistem, jer omoguuje uticaj i regulaciju ponaanja
ime se utie na razvoj sistema.
Okruenje Pod okruenjem se podrazumijevaju elementi koji se nalaze
izvan sistema. Posebno su znaajni onielementi okruenja koji vre uticaj
na ponaanje posmatranog sistema, ili pak oni na koje sistem aktivno utie.
Uticaj okoline na sistem vri se posredstvom materijalnih, energetsih i
informacionih tokova.
Multiciljevi Svrha sistema ogleda se u ostvarivanju cila zbog kojeg
sistem postoji. Kad prestane potreba za ostvarivanjem cilja, sistem se gasi.
Prema sistemskoj teoriji preduzee je sistem sa vie ciljeva: opstanak, rast i
razvoj. Opstanak zahtijeva odreenu stabilnost, a rast i razvoj promjene i
dinamiku.
Kontingentni (contingency) pristup predstavlja jedan od najnovijih pristupa
menadmentu. Zasniva se na principima opte teorije sistema koji odreuju sistem
kao skup meuzavisnih dijelova i relacija izmeu njih i njihovih karakteristika. U
ovom pristupu smatra se da ne postoji jedna teorija ili jedan pristup koji moe da
garantuje efikasnost organizacije, ve se mora izabrati skup pristupa koji
obuhvataju unutranje faktore i spoljanje veze organizacije.
Sistemska teorija je otklonila odreene slabosti ranih uenja, ali je kao jedna
iroka filozofska perspektiva ostala na nivou opteg. U uslovima turbulentnog
okruenja menaderi su se suoili sa nizom specifinih problema. Trebalo je, na
neki nain, optu sistemsku perspektivu operacionalizovati i pretoiti u konkretnu
menadersku akciju. To je omoguio situasioni pristup, koji se smatra
konkretizacijom sistemske teorije, i koji je danas iroko prihvaen i primijenjen u
oblastima organizacije i menadmenta: planiranju, organizovanju i voenju.

2.4.2 Situaciona teorija 4

Situaciona teorija, takoe, posmatra organizaciju kao sistem meusobno

povezanih komponenti, polazei od stanovita da ne postoje dvije identine
organizacije, nego da je potrebno uzeti u obzir specifinost okoline kojoj
organizacija pripada, kao i jedinstvenost resursa, ljudi, metoda rada i ostalih
inilaca koji su vezani za svaku konkretnu organizaciju. Sistemska teorija i
situaciona teorija nalaze se u slijedeem odnosu: sistemsko miljenje nam govori
da su svi objekti koje posmatramo u meusobnoj vezi, da imaju odreena svojstva
i da ine odreene strukture koje tvore sistem vieg reda. Takav koncept je
interesantan i koristan, ali nije dovoljan za sprovoenje praktinog projektovanja

4
Pristup nepredvidljivosti shvatanje da menadmentska tehnika koja najbolje vodi ka realizaciji
organizacionih ciljeva moe da se razlikuje u zavisnosti od situacije ili okolnosti; takoe nazvana
situacioni prilaz [41].

18
 Osnovi teorije organizacije i menadmenta
konkretnih organizacija. Situaciono razmiljanje je orijentisano na identifikovanje
najuticajnijih faktora koji utiu na organizaciju koja se posmatra i na analizu
zavisnosti njenog ponaanja od takvih uticaja. Najznaajniji situacioni faktori koji
se uzimaju u obzir pri analizi i projektovanju organizacija su: spoljanje
okruenje, tehnologija, karakteristike uesnika u procesima rada, stadijum u
razvoju organizacije.
U biti situacionog pristupa je sintetiko i kritiko prisvajanje ostalih vodeih
teorijskih pristupa i praktinih saznanja.

2.4.3 Teorija organizacionih sistema i procesna teorija

Pored niza definicija organizacionih sistema, uzeemo onu koja kae:

"Organizacioni sistem, generalno uzevi, ini svaka kompozicija prirodnih i od
njih preoblienih tehnikih sistema i ovjeka kao biolokog sistema 5 ."
Organizacija predstavlja sloeni kibernetski sistem u kome ljudi tee da
usklaeno djeluju sa sredstvima rada, kako bi ostvarili svrhu radi koje su se
udruili. Pri tome se podrazumijeva da su njihovi meusobni odnosi, nain
saraivanja i koordinisanja aktivnosti unaprijed odreeni i u veoj ili manjoj mjeri
precizno definisani. Ovako shvaena organizacija je vjetaka tvorevina, koja tei
dezorganizaciji i koju karakterie stohastinost svih procesa. Sa ovim pojmom je
u tijesnoj vezi pojam "ORGANIZOVANJE ORGANIZACIJE", koji se odnosi na
osmiljen i planiran skup postupaka kojim se ureuju intelektualne i fizike
aktivnosti formiranja i integracije osnovnih struktura organizacije (strukture
dijelova, strukture odnosa i dinamike strukture) [108].
Teoriju organizacionih sistema posebno karakterie procesni pristup koji je
imanentan samoorganizujuim (self-organizing) sistemima i sistemima koji su
sposobni da sami sebe razvijaju i prevazilaze takozvanim samotranscendirajuim
ili autopoietskim sistemima. Svojstva takvih sistema i jesu svojstva preduzea
koja normalno rade, posluju i obezbjeuju svoj rast i progres.
Samoorganizujui i samotranscendirajui (autopoietski) sistemi ne mogu se
prouavati samo sa stanovita njihovih struktura, jednostavnim strukturnim
izmjenama, stabilnosti u radu, itd., nego se prevashodno moraju uzeti u obzir
interakcije izmeu samih struktura i procesa koji se u takvim sistemima odvijaju.
Sa teorijom organizacionih sistema usko je povezana, odnosno proizilazi iz
sistemskog pristupa tzv. Procesna teorija organizacije. Procesna teorija je nova
teorija organizacije, koja sugerie menaderima da je za efikasno postizanje
ciljeva vano na koji nain, odnosno kojim procesima se obavljaju aktivnosti
preduzea. Ona objanjava organizaciju kao mreu poslovnih procesa kroz koje
organizacija funkcionie i ostvaruje svoje ciljeve. Proces se definie kao grupa

5
V. Otaevi, Organizacija i ekonomika proizvodnje, Informator, Zagreb,1989, str. 24.

19
 Osnovi teorije organizacije i menadmenta
zadataka koja kreira vrijednost za potroaa. Zadaci su samo dijelovi ukupnog
posla i ni jedan zadatak sam za sebe ne moe kreirati potroaku vrijednost.
Sutinska poruka procesne teorije jeste da nisu svi procesi podjednako vani za
organizaciju: postoje osnovni procesi, koji proizvode dodatnu vrijednost za
organizaciju, i pomoni, koji potpomau osnovne procese. Nain na koji
preduzea transformiu inpute u outpute predstavlja generiki faktor njihove
konkurentnosti. Menaderi najprije treba da razumiju koji su procesi kojima
preduzee ostvaruje profit, a zatim kako da ih dizajniraju da bi oni zaista
proizvodili profit. Pojaan interes za procese u organizacijama iniciran je
pokretom za kvalitet i aktivnostima menadera i konsultanata na iznalaenju
adekvatnih programa za uvoenje sistema kvaliteta. S druge strane, interes za
poslovne procese u organizacijama porastao je sa trendom transformacionih
promjena, koji je poeo 80-ih, a intenziviran 90-ih godina XX vijeka. Procesna
teorija je nala praktinu primjenu kroz dva iroko prihvaena programa promjena
organizacije, koji su na izgled slini, ali su sutinski razliiti. To su: upravljanje
totalnim kvalitetom (Total Quality Management - TQM) i reinenjering poslovnih
procesa (Business Process Reeingenering). Slinost se ogleda u tome da
osposobljavaju preduzee da proizvodi dodatnu vrijednost za potroae. Razlika
je u nainu kako to da se postigne. Programom TQM postie se poboljanje
postojeih poslovnih procesa, u smislu poveanja kvaliteta proizvoda i usluga,
porasta produktivnosti rada, smanjenja trokova, i sl. U sutini radi se o
otklanjanju uoenih slabosti i propusta u obavljanju poslovnih procesa. Program
reinenjeringa poslovnih procesa predstavlja nain da se procesi dizajniraju tako
da se preduprijede slabosti i propusti. Procesna teorija je oznaila promjenu
menaderske doktrine, u smislu novog razumijevanja organizacije kao mree
poslovnih procesa i zaokreta u vladajuem sistemu vrijednosti, stavova, normi i
vjerovanja. Ona je pokrenula proces transformisanja vertikalnih hijerarhijskih
struktura u politike horizontalne strukture. Na konceptima procesne teorije nastali
su brojni prilagodljivi modeli organizacije, meu kojima je najpopularnija timska
struktura.

2.4.4 DZ sistemski prilaz klasifikaciji organizacionih teorija

Koristei se sistemskim prilazom, D. Zelenovi daje klasifikaciju teorija

organizacije i menadmenta, njihovih principa, metoda i tehnika prema strukturi,
prirodi i ponaanju elemenata organizacionih sistema [125]:
Empirijski prilaz, koji na osnovama empirijskih zapaanja, postavlja
osnovne prilaze u unapreenju procesa rada i zadovoljenju potreba
zaposlenih;
Mehanistiki prilaz, koji obuhvata skup postupaka za unapreenje
funkcionisanja procesa rada i organizacije preduzea;

20
 Osnovi teorije organizacije i menadmenta
Humanistiki prilaz, koji obuhvata skup postupaka o potrebi izgradnje
odnosa u preduzeu, zadovoljenju potreba zaposlenih, motivaciji, uslovima
rada i ponaanju u procesima rada;
Integrativni prilaz razvoju organizacije koji obuhvata skup postupaka koji
tee kompleksnom izuavanju uslovljenih, meusobno zavisnih pojava i
procesa u preduzeu i na relaciji preduzee okolina;
Sistemski prilaz, zasnovan na izuavanju funkcionisanja sistema ovjeka,
orijentisan prema ciljevima i razvijen na osnovama zahtjeva meunarodnih
standarda u izgradnji sistema kvaliteta ISO 9000.

2.4.5 Moderni koncept sistemskog miljenja

U savremenoj literaturi pojavljuju se novi koncepti sistematizacije teorije

organizacije i menadmenta voeni konceptima sistemskog miljenja. Jamshid
Gharajedaghi daje sljedei pregled [41]:
"Razmiljati o neemu zahtijeva da imamo neku sliku ili koncept toga o emu
razmiljamo. Razmiljati o nekoj kompleksnoj stvari kao to je organizacija
zahtijeva modele neeg slinog, jednostavnijeg i poznatog. Tri modela
predstavljaju sukcesivan niz u naem razmiljanju ili razumijevanju organizacije
od mehanikog sredstva do biolokog bia i konano do vie misaone
organizovane kompleksnosti".
Mehanistiki pristup ili stav o svijetu koji je nastao u Francuskoj nakon
renesanse smatra da je svemir, univerzum, maina koja radi sa regulacijom
koju opet diktira njena interna struktura i uzroni zakoni prirode. Ovaj
pogled na svijet obezbijedio je osnovu ne samo za industrijsku revoluciju
ve i za razvoj mainskog modela organizacije. Sutina mainskog modela
organizacije je jednostavna i praktina. Jedna organizacija je sistem kojim
upravlja vlasnik i nema cilj sam po sebi. To je sredstvo sa funkcijom koju
definie korisnik, instrument za vlasnika kojeg on koristi da bi ostvario svoj
cilj, stvaranje profita (vika vrijednosti).
Bioloki pristup ili paradigma ivih sistema koja je dovela do koncepta
organizacije kao jednog sistema koji slijedi instrukcije drugih, nastao je u
Njemakoj i Britaniji a zatim u SAD-u. Pretpostavke i principi ovog
biolokog modela organizacije su takoe jednostavni i praktini.
Organizacija se posmatra kao jedan ivi sistem koji je preputen drugima,
ali kao ljudsko bie koje ima neki svoj cilj.
Drutveni pristup smatra organizaciju dobrovoljnim udruivanjem
lanova koji su odluni, imaju svoj cilj i koji sa svoje strane manifestuju
izbor sredstava i nain rada.

21
 Osnovi teorije organizacije i menadmenta
Svrha jedne organizacije je da slui svrhama svojih lanova, dok istovremeno
slui i svrsi svoje okoline. lanovi drutveno-kulturne organizacije dre se
zajedno na osnovu jednog ili vie zajednikih ciljeva i kolektivno prihvatljivih
naina da se ti ciljevi postignu.
Performansa svake varijable moe se unaprijediti nezavisno, dok se ne iskoristi
prostor izmeu njih, tek tada se predvieni set nezavisnih varijabli mijenja u
znaajan set meuzavisnih varijabli. Nezavisni set varijabli jeste, prema tome,
poseban sluaj jedne uoptenije eme meuzavisnosti. Kako sistem postaje sve
sloeniji i sloenji, realnost meuzavisnosti postaje sve vie i vie izraena.
Razumijevanje meuzavisnosti zahtijeva nain razmiljanja koji se razlikuje od
analize tj. zahtijeva sistemsko miljenje.
Analiza je proces razmiljanja koji se odvija u tri koraka. Prije svega, razdvaja
ono to eli da razumije, zatim pokuava da objasni ponaanje dijelova koji su
posmatrani odvojeno i na kraju pokuava da kombinuje razumijevanje o
dijelovima u objanjenju koje se tie cjeline.
Sistemsko miljenje koristi sasvim drugi pristup. On stavlja sistem u konteks
jedne vee, ire okoline iji je dio i prouava ulogu koju on igra u veoj okolini. U
sljedeoj matrici (slika 2.3) prikazan je dvojni prenos paradigme u konteks est
distributivnih konkurentnih prikaza. Svaka paradigma ima svoj jedinstven, vlastiti
modul organizacije [41].

Promjena MEHANISTIKI BIOLOKI DRUTVENI

MODEL MODEL MODEL

paradigme

Analitiki Meusobna Raznolikost i rast Participativni

zamjenjivost menadment
pristup dijelova i radne snage ALFRED SLOAN Samoorganizujui sistem
Nezavisne HENRY FORD Strukturna podjela TAVISTOCK INSTITUTE
varijable Masovna proizvodnja Drutveno-teh. model

Sistemski Zajednika optimizacija Fleksibilnost i kontrola Dizajn

OHNO'S LEAN
pristup FORD'S WHIZ KIDS PRODUCTION ACKOFF
Meuzavisne Kibernetski model Interaktivni menadment
varijable Operativno istraivanje

Slika1.3: est konkurentnih prilaza - Six Competitive Games

Odreena teorija odnosno koncept uspostavlja se, razvija i funkcionie u
odreenom prostoru i vremenu prema optepoznatim principima ivotnog vijeka.

22
 Osnovi teorije organizacije i menadmenta
U fazi u kojoj odreeni koncept postaje neefektivan i neefikasan, potrebno ga je
mijenjati novim. Ovaj momenat autor naziva promjenom i prenosom paradigme
(shift of pharadigm) 6 koja u stvari predstavlja novi nain razmiljanja koji
uspostavlja novi koncept odnosa u odreenom sistemu ili organizaciji.
Uspjeh Henryja Forda da stvori sistem masovne proizvodnje efikasno je rijeio
proizvodni problem. Znai, jedan poznat problem vezano za proizvodnju je
zamjenjen nepoznatim problemom vezanim za trite. Nekada jedinstvena
sposobnost da se proizvodi na velikoj osnovi je izgubila prednost putem proirene
imitacije. Ovaj dogaaj je promjenio konkurentnu igru od zabrinutosti za proizvod
u zabrinutost za trite to je zahtijevalo sposobnost da se upravlja raznovrsnou
i razvojem.
Fordova pokretna traka takoe je doprinijela smanjenju broja potrebnih vjeti-
na za veinu proizvodnih radnika. Kombinacija specijalizovane kapitalne opreme
i detaljnog planiranja od strane menadera i nadzornika sutinski je kod industrij-
ske radne snage zamijenila majstorske vjetine, preputajui veinu radnika po-
jednostavljenim zadacima koji se ponavljaju. Kvalifikovani poslovi odravanja bi-
li su rezervisani za obuene ininjere.
Da bi zadrali radnike pod strogom kontrolom nadzornika, na monotonim po-
slovima koji dovode do utrnulosti i ukoenosti prilikom rada na traci, trebalo je is-
plaivati premijske nadnice, poevi od $5 na dan, koliko je Ford isplaivao 1914.
godine. Pa ipak, proizvodila se sve vea koliina standardizovanih proizvoda po
sve niim cijenama, od Fordovog T-modela, do pregrt proizvoda trajne potronje
tokom ekspanzivnih 1960-tih.
Pitanje nije bilo vie kako proizvesti, ve kako prodati. I tako je dolo do
marketinke ere. Ono to je nastalo bila je okolina sa potpuno novim setom
izazova. Najznaajnije je bilo kako odgovoriti na sve veu potrebu raznovrsnosti i
kako upravljati rastom i kompleksnou proizvoda.
Za razliku od Forda, Alfred Sloan je shvatio da je osnova za konkurenciju
promjenjena od sposobnosti proizvodnje prema sposobnosti upravljanja
raznovrsnou i razvojem. Prelaz funkcionalne u divizionu organizaciju je upravo
posljedica rasta i razvija preduzea koja su (usljed diverzifikacije proizvodnje i
irenja asortimana proizvoda ) ekspanzijom na nova trita bila primorana da
mijenjaju staru tradicionalnu funkcionalnu organizacionu strukturu. Diviziona
organizaciona struktura je trebala da odgovori na sva ona pitanja koja je rast i
razvoj preduzea otvarao.
E.L.Trist je postavio osnove socijalno-tehnikog sistema koji je, na osnovu
istraivanja u BRITISH TAVISTOCK INSTITUTE, utvrdio da za rjeenje
socijalnih problema u preduzeu nije dovoljno razmatrati samo logiku
kooperativnog socijalnog miljea ve i postupke i sredstva rada koji znaajno utiu

6
Promjena ovakve vrste se jo u teoriji naziva "breakthrough"

23
 Osnovi teorije organizacije i menadmenta
na kvalitet, uinak i ukupnu efektivnost procesa rada. Drugim rijeima, lini
stavovi i ponaanja su uslovljeni, u znaajnoj mjeri, tehnologijama i tehnikim
sistemima na kojima se izvodi rad. Socijalno-tehniki sistem vezuje dva
podsistema u preduzei uesnika u procesu rada i tehniko tehnoloke
podsisteme, koji meusobno izvode zahvate predvienih operacija rada.
Analitiki pristup je ostao nepromijenjen gotovo etiri stotine godina, ali
sistemsko razmiljanje je ve prolo kroz tri generacije promjena.
Prva generacija sistemskog razmiljanja, operativno istraivanje, radilo je na
problemu meusobne povezanosti mehanikih sistema.
Druga generacija sistemskog razmiljanja, kibernetika i otvoreni sistemi,
radila je na dvojnom problemu meusobne zavisnosti i samoorganizacija u
konteksu ivih sistema.
Trea generacija sistemskog razmiljanja, dizajn, odgovara na trostruki izazov
meuzavisnosti, samoorganizacije i izbora u konteksu drutveno-kulturnih
sistema. Oni stvaraju red iz haosa [41].

2.5. Drutveni model organizacije i menadmenta

Kada se uzme u obzir dananja sloenost poslova i brzina promjene, od

menadera se zahtijeva da koordiniraju velikim brojem sloenih operacija. Ne
mogu se ni nadati da bi mogli znati sve to treba da znaju. Znanje i umijee koji
su neophodni za odreene poslove ono to je Polyani nazvao preutno znanje je
raspodijeljeno unutar organizacije. Da bi preivjela, organizacija mora biti
osposobljena za brzo prilagoavanje kroz zajednike akcije. To zahtijeva mudro,
povezano uee pojedinaca unutar itave organizacije, uz est rad u dinaminim
uslovima prelazei preko ogranienja postavljenih odreenim funkcijama ili
odjeljenjima. To se ak dalje iri izvan granica organizacije, do dobavljaa,
klijenata i svih drugih koji igraju bitnu ulogu u naem poslu.
Drutveni model je nain razmiljanja koji vidi organizaciju kao drutvo
pojedinca od kojih svaki pojedinac ima svoj cilj, i svaki ima mogunost da
razmilja i ui.
Drutveni model podrazumijeva odreeni nivo kolektivne akcije dovoljno jake
da neutralie probleme uzrokovane mnogobrojnim postavljenim ciljevima i
zadacima. U tom pogledu se razlikujemo od naih prethodnika.
Poetkom XIX vijeka kada je proizvodnja dominirala ekonomijom,
organizacije sastavljene od ljudi su viene kao maine koje funkcioniu prema
zadanoj uzrono-posljedinoj vezi. Iz ovog mehanistikog modela (tabela 1.1)
izrasle su tehnike menadmenta koje su se fokusirale na preciznu kontrolu tako da
se odnos izmeu ulaza i izlaza organizacije ne mijenja. Kasnije, kako su obim i

24
 Osnovi teorije organizacije i menadmenta
brzina poslovanja rasli, prevladao je novi pogled na organizaciju. Uprava je
poela da gleda na organizacije kao na ive organizme.
Tabela 1.1: Tri modela menadmenta [75]
Tri modela menadmenta
Tri osnovna naina razmiljanja su dominirala menadmentom XX vijeka.
Mehanistiki model, uobiajen za period od 1800. do 1940. godine,
predstavlja organizaciju kao mainu. Vii rukovodioci su trebali da odrede
ta svaki dio organizacije treba da radi, kao to i tvorac auta odreuje ta
svaki dio auta treba da radi.
Bioloki model, prisutan od 1930. godine do danas, vidi organizaciju kao
ljudsko tijelo, sa viim menadmentom (mozgom), koji daje odreene
slobode drugim dijelovima - ali samo unutar njihovih usko definisanih
podruja odgovornosti.
Drutveni model, prisutan od 1980-e i postaje sve rasprostranjeniji, vidi
organizaciju kao drutvo, ne tako vrstu vezanu grupu ljudi koja radi
zajedno da bi dostigla individualne i zajednike ciljeve.
Da bi se zadobilo vee povjerenje i fleksibilnost, neki sastavni dijelovi
organizacije su dobili ogranienu slobodu donoenja odluka, neto slino kao to
srce i plua reguliu svoje funkcije bez konsultovanja mozga. Menadment
tehnike, nastale iz biolokog modela, su stavile naglasak na posmatranje i
savjetovanje, a ne na strogo kontrolisanje.
Ovi modeli su unaprijedili neke od najtradicionalnijih podruja menadmenta:
strateko planiranje, kontrola i voenje trokova, funkcionalne organizacione
strukture, detaljan opis aktivnosti, standardne procedure, podjelu aktivnosti
izmeu onih koji izvode radove i onih koji su zadueni za unapreenje procedura,
rukovoenje prema cilju, kao i finansijska mjerila.
Dananje okruenje koje je puno informacija i brzih deavanja zahtjeva nivo
organizacione inteligencije i reakcije koja se moe nai samo u drutvenom
modelu. I zaista, pristup integrisanog menadmenta, kada se primjeni na vie
nivoe, bez sumnje vodi stvaranju sistema drutvenog modela. Drutveni model je
pravi model za dananji menadment.
Drutveni model menadmenta i organizacije se u prolosti i u
razliitim ekonomskim sistemima pojavljivao u razliitim oblicima. Bez
detaljnije analize moglo bi se rei da su principi drutvenog modela bili
prisutni u centralno planskim ekonomijama (zemlje ranijeg socijalistikog
lagera), kao i u samoupravnim konceptima (biva Jugoslavija). Iako su ovi
koncepti zbog ne postojanja trine orjentacije imali nedovoljnu efikasnost,
neki principi ine sastavni dio novog trino orjentisanog drutvenog
modela organizacije i menadmenta. U nastavku se daje opis socijalno

25
 Osnovi teorije organizacije i menadmenta
orjentisanog biznisa iji koncept je nastao upravo kao odgovor na tranziciju
centralno planske ekonomije u trino orjentisanu, ukljuujui potrebu
zatite ljudskih prava u savremenim globalizacijskim procesima.

2.5.1 UAQ-PK model socijalno opredjeljenog menadmenta

26