You are on page 1of 90

ERASMO, textos bilinges

Coleccin dirigida por


J.-l. CIRUELO BORGE y A. VERJAT MASSMANN

BOSCR. Casa Editorial, S. A.


Barcelona - 1 977

ISBN: 84-7162-695-0
Depsito legal: B. 29.603 - 1977

Prlnted In Spaln
Impreso en Espaia

Imprenta Claras, S. A
Villarroel. 15-17
ANN IMO

PAMPHILVS PNFILO
o
DE A M O R E
EL ARTE DE AMAR
Texto, Introduccin, Traduccin,

Aparato crtico y Notas de

L. RuBIO

y
T. GoNZLEZ RoLN
Profesores de la Universidad Complutense IJII!adrid)

e ) /
.
e '---" \...
.

+-
!
'

BOSCH, Casa Editorial, BOSGI, Casa Editorial, S. A.


S. A.
Urge!, 51 bis. - BARCELONA Urge!, 51 bis. - BARCELONA
N D I CE

Pgs.

CRONOLOGA . 11
INTRODUCCIN 15
La Comedia Latina medieval 18

Difusin y prestigio de PAMPH ILVS DE A MORE


Problemas histricos . 21
25

Versos de nuestro arcipreste y sus correspondencias,


Transmisin oral del PAMPH ILVS en la edad media 28

cuando existen, con los versos del PAMPHILVS 33

Prosodia y mtrica
Estilo. 39
42

46
Lengua 44

Traducciones, adaptaciones y parfrasis, medievales y


Naturaleza Literaria de la obra

La difusin manuscrita del PAMPHILVS


renacentistas 48
51

La edicin de E. EVESQUE .
Ediciones . 53
57
La edicin de BF.CKER . 62
Nuestro concepto de la tradicin del PAMPHILVS 69
BIBLIOGRAFA. 77
Manuscrito y siglas 81
P.'fFILO . 87
CRONOLOGA
1141 Muere Hugo de San Vctor, autor de obras teol
gicas, gramaticales e histricas.
ca.-1150 Mateo de Vendome compone su Ars uersi
ficatoria y una comedia elegaca que lleva por
ttulo Milo.
ca.-1150 Vidal de Blois concluye dos comedias ele
gacas inspiradas en Plauto: Amphitryon y Aulu
laria.
ca.-1156 Muere Teodorico de Chartres, que se haba
dedicado a la retrica y a las artes.
1158 Muere Odn de Frisinga, autor de los Gesta Fri
derici imperatoris y el Chronicon.
1160-1220 Pedro de Eboli escribe el Lber ad honorem
Augusti.
1164 Muere Pedro Lombardo conocido por su obra
Sententiae (o Lber quattuor sententiarum).
1169 Muere Gerhoh de Reichersberg autor de la obra
titulada De inuestigatione Antichristi.
1173 Muere Ricardo de San Vctor, discpulo de Hugo
de San Vctor y, como l, aplicado a cuestiones
teolgicas.
1174-1186 Andrs Capellano compone el De amore o
De arte honeste amandi.
ca.-1179 Muere Ildegarde de Bingen, benedictina vi
sionaria, autora de obras de fsica y medicina
como Causae et curae y Physica.

13
ca.-1180 Muere Juan de Salisbury, la figura ms re
presentativa de las tendencias literarias de la es
cuela de Chartres.
1180 Alejandro Neckham, que por esta fecha redacta
una lista de autores ledos y explicados en Pars,
no cita el Pamphilus, lo que indica que no haba
sido compuesto todava.
ca.-1180-1200 Fecha de composicin del Pamphilus
de amare.
1191 Muere Godofredo de Viterbo, autor del Specu
lum regum y del Pantheon. INTRODUCCiN
ca.-1192-1204 Roberto de Ho parafrasea en sus En
seignements los versos 117 ss. del Pamphilus
de amare.
1193 Enrique de Settimello escribe el De diuersitate
fartunae et philosophiae consolatione, en dsticos
elegacos.
1199 Alejandro de Ville-Dieu termina su Doctrina/e,
libro de texto muy famoso en las Universidades.
ca.-1200 Odn de Ceritona, que escribe por esta fe
cha un Lber Fabularum, en una de sus fbulas
cita el verso 124 del Pamphilus.
1212 Eberardo de Bthune menciona en su Graecismus
el verso 619 del Pamphilus.
1215-1220 Guiraut de Calanson en su Ensenhament
reprocha a un juglar no saber De Pamphili.

14
Recordamos y aplicamos a nuestro caso una reflexin
de Menndez y Pelayo: Hemos creido hacer cosa grata
a los estudiosos editando la muy citada pero de pocos
leida comedia latina que por su protagonista lleva el ti
tulo de Pamphilus, y cuyas relaciones con la obra in
mortal de Fernando de Rojas, y ms todavia con el
poema del Arcipreste de Hita, son visibles y muy dignas
de tenerse en cuenta, aunque en nada amengen la po
derosa originalidad de los dos autores espaoles.1

1 Cf. Menndez y Pelayo, Obras Completas II: Estudios y


Discursos de Crtica histrica y literaria, Madrid, C.S.I.C. 1941,
pgina 259 . M. Pelayo, en lugar de la palabra editando, dice
reimprimiendo como apndice de la Celestina.

17

2. - Pnftlo o el arte de amar


annimas, como lo es el Pamphilus de amore. He aqu
unos cuantos ttulos: Babio; Baucis et Traso; Pamphilus,
Gliscerium et Birria; De tribus puellis; De nuntio sagaci;
De tribus sociis; De clericis et rustico; De mercatore; etc.
No podemos referirnos a cada una de estas obras en
nuestra breve introduccin.2
Este Corpus de comedias latinas ha tenido - como
LA COMEDIA LATINA MED unnimemente se reconoce - decisiva influencia en las
IEVAL
diversas literaturas nacionales, y, concretamente, en el

n el sig xu hubo una curiosa


desarrollo de su teatro.
.
} floracin de compo Entre todas ellas sobresale por su importancia el Pam
slclo nes poetlcas en latn, de cara
ctersticas muy singu philus de amore. Como luego veremos, ninguna otra la
l res, a las que se ha llama
do, alternativamente, come iguala en nmero de reproducciones (manuscritas e im
dlas o elegas o comedias
elegacas. Tales poemas presas), de traducciones, adaptaciones e imitaciones.
no encajan ni en el gnero
dramtico ni en el elegaco Tambin es prueba bien patente de su incomparable
tal como nosotros los entendemo
s en la actualidad. Su popularidad el hecho de haber pasado la palabra pam
argumento y su estilo son cm
icos, pero su forma
habitual es el dstico elegaco. La
philus, a travs de su diminutivo pamph(i)letum, al l
consideracin de uno xico comn de las lenguas europeas (francs, ingls, ita
u otro aspect , o el de ambos
aspectos a la vez, expli
ca las altemanvas: Comedias 1 Eleg liano, holands y espaol). El lxico espaol refleja mejor
as 1 Comedias ele que cualquier otro la honda huella del Pamphilus en
gacas.
Ese gnero literario tan peculiar nuestro pas, pues no slo usamos el trmino panfleto
est representado por (que pudo llegarnos a travs del francs). Es ms signi
una veintena de composiciones.
Algunas son de autores ficativo, sin duda, el uso bien arraigado del trmino
conocidos. Co ci nas d das en
: algunos ttulos y hasta pnfilo 1 pnfila, ya sea como adjetivo (= muy pausado,
en algun s atnbuc10nes, cltemo
s, entre las ms antigu
el Amphttryon o Geta o Com as, desidioso, flojo y tardo en obrar, dice el D iccionario de
nuestra Academia), ya sea como sustantivo ( = juego
oedia de Geta et Btrrta,
V1"dal de Blms (VI.tah. s Ble
ssensis ); y una Aulula
de
Querolus?) del mismo auto ria (o de burla que consista en apagar una cerilla con que que-
r.
Guillermo de Blois escribe
la Comoedia Aldae, y
de V end' 1
ome a Comoedia Lydae Mateo
y la Comoedia de M1-
general, cf. Manitius, Gescbichte der Lateinischen Literatur des
_
lone Constantznopolitan 2 Hay bastante bibliografa sobre el tema; para una visin
de Libellus de Paulino
o' Ricardo de Venosa
1 es el autor
Mittelalters, III, p. 1015 y sgtes., o tambin G. Cohen, que edita

et Polla.
Pero la mayora de las los textos con traduccin francesa: La Comdte latine en Fran
ce au XII secle, Pars, Les Belles Letttes-., 1931.
composiciones en cue
stin son
18
19
ran quemar a uno, y el apagarla haba de ser soplando y
pronunciando a un tiempo la palabra pnfilo). Tambin
registra nuestro diccionario el derivado panfilismo
(= benignidad extrema).
Menndez y Pelayo, sumamente despectivo con esta
clase de comedias, admite al menos3 que el Pamphilus
es la menos mala; admite igualmente la singular for
tuna pstuma que tuvo, especialmente en la literatura
espaola; y hasta le reconoce positivamente un mrito: PROBLEMAS HISTRICOS
<<Esta pieza, tan seca, desnuda y elemental como es, tiene
la importancia de ser la primera comedia exclusivamente
amorosa que registran los anales del teatro... En ella
El Pamphilus de amore sigue planteando a los histo
riadores de la literatura graves problemas a los que no
viene a ser principal lo que en la comedia clsica es
se vislumbra solucin. Nos limitaremos a mencionarlos
accesorio (El subrayado es nuestro).
brevemente.
El primero es el de la personalidad de su autor. La
obra fue atribuida- como tantas otras!- durante mu
cho tiempo a Ovidio. Luego se tom al protagonista del
poema por el autor del mismo: Pamphilus o Pamphilius
es el nombre usual del autor durante toda la edad media
y la era renacentista. Ms tarde se pretendi identificar
a ese Pamphilus con nebulosos personajes histricos, y se
propusieron los nombres de Pamphilus Saxus y Pamphilus
Maurianus o Maurilianus. El primer editor que cambia
la atribucin tradicional es Melchor Goldast (Francfurt,
1610), que pone al frente de su edicin el ttulo de
Pamphili Mauriliani Pamphilus siue de arte amandi
elegiae.
Ninguna de estas hiptesis merece hoy especial aten
cin. En la actualidad hemos de resignarnos a ver en el
Pamphilus una obra annima.

3 O. c., p. 263. La mayor incertidumbre envuelve igualmente la na


cionalidad del desconocido autor. En la bibliografa fran-
20
21
cesa4 leemos que el historiador de la literatura espaola, Y, por si fueran pocas las aludidas atribuciones de na
J. Ticknor, habra reivindicado para Espaa la cuna del cionalidad, Morawski 7 cita una quinta hiptesis a favor
autor del Pamphilus; sin embargo, consultada la Historia de Holanda, y aade una ms de su propia cosecha: te
de la Literatura Espaola de Ticknor (Buenos Aires, niendo en cuenta, escribe, que los dos primeros testimo
1948), hallamos una breve alusin al Pamphilus (to nios sobre la obrita en cuestin aparecen en libros anglo
mo Il, p. 102), pero no vemos que se atribuya la nacio normandos y considerando igualmente que el poema
nalidad espaola a su autor. conoci un xito particularmente brillante y duradero en
Menndez y Pelayo reconoce que no puede fijarse el Inglaterra, debe concluirse, en su opinin, que este pas
pas en que tuvo su cuna el Pamphilus, pero considera es la patria ms probable de su autor.
muy verosmil que la obra naciese en algn monasterio Todas las opiniones mencionadas son radicalmente in
del centro de Europa (Francia del Norte o Alemania demostrables.
rhenana), foco principal de esta literatura latino-eclesis
Sobre la cuestin cronolgica ha habido igualmente en
tica de los tiempos medios.5
A. Baudouin en su edicin (Pars, 1874) y partiendo el pasado grandes discrepancias. Sin embargo en este
punto se han conseguido substanciales progresos; es
de la inconsistente tesis antes citada del Pamphilus Mau
cierto que no se ha podido fijar con rigor el ao de la
rilianus, conjetura- no menos gratuitamente- que
Maurilianus es una corrupcin de M. auriliaci, es decir composicin del Pamphilus, pero se ha logrado, por lo
M(anuscritJtum) Auriliaci, Manuscrito de Aurillac. Por menos, circunscribirla a un perodo temporal no dema
esta va llega Baudouin a pensar que el Pamphilus es siado dilatado.
obra de un clrigo francs de Aurillac, en la regin de la A. Baudouin puso alegremente al frente de su edicin
del Pamphilus (Pars, 1874) el siguiente ttulo: Pamphile
ou l'art d'tre aim. Comdie latine du x siecle (!!).
Auvemia.
Anteriormente G. Boccaccio, segn se desprende de
su correspondencia, consideraba que el autor del Pam En el siglo transcurrido desde entonces la investigacin
philus era un poeta italiano.6 bibliogrfica ha aportado datos muy concretos sobre el
problema. En primer lugar cita Morawski 8 los Enseigne
ments de Robert de Ho, tratado compuesto entre 1192
y 1204, cuyos versos 1017-1022 corresponden a los
4 a: J. de MoasJ? Pamphile et Galate par ]ehan Bras vv. 117 y ss. del Pamphilus. Otro autor, Odo de Ceri

de-Fer, poeme franrats znedtt du XW siecle Pars


12'
' p
.

Evesque, La Comdie latine en France au


tona o Ciringtonia, escribe alrededor del 1200 un Liber
. n
1917
XII i
P- 170, Les Belles Lettres>>, 1931.
s ecle' tomo
'
5 o. c., p. 260.
Cf. razzini, Le lettere edite e inedite di Messer Gio O. c., pgs. 13, 14 y 20.
O. c., p. 14 y sgtes.
7
vannz Boccaccto, Florencia, 1877, . 194.
p
8

22 23
fabularum; ahora bien en una de sus fbulas9 se cita
el verso 124 del Pamphilus:

Et quandoque nocet omnia uera loqui.

Esto nos lleva a finales del siglo xu. Por otra parte
no ha de remontarse mucho en el siglo xu, pues Alejan
dro Neckham DIFUSION Y PRESTIGIO
(1157-1217), que hacia el ao 1180 redacta
una lista de los autores ledos y explicados en Pars, no
cita todava el Pamphilus. De estos y otros datos que
DEL PAMPHILVS DE AMORE

nosotros omitimos, puede concluirse, muy verosmil


mente, que la composicin del Pamphilus ha de situarse En Francia aparece la primera cita tomada del Pam
en los dos ltimos decenios del siglo XII. philus en 1124, segn la opinin ms comn, o, como
quiere Morawski, en 1212.1Q Se halla en el Graecismus
de Ebrardus Bethuniensis, que nos transcribe el v. 619 de
nuestro poema:

O Deus, in quantis animus uersatur amantis!

10 La discrepancia cronolgica arranca de la distinta inter


pretacin del siguiente texto:
Anno milleno centeno bis duodeno

El texto es evidentemente ambiguo: hemos de referir el bis


Condidit Ebrardus Graecismum Bethuniensis.

a centeno ( = 1212) o a duodeno ( = 1124)? La segunda inter


pretacin sera incompatible con los datos que anteriormente
apuntamos.
Sealemos, incidentalmente, aqu que el Graecismus de Ebrar
dus Bethuniensis figura en el ms. 4245 de nuestra Biblioteca Na
cional (fols. 123-200); la existencia de este Ebrardus o Eberhar
dus o, segn el ms. de Madrid, Ebreardus, parece haber pasado
inadvertida hasta la fecha.
El Graecismus ha sido editado por Joh. Wrobel, Bratislava,

Para una exposicin general sobre el autor medieval, d. Ma


1887.
uerace y que corresponde al
9 Es la titulada De duobus
socs, uno mendace et
nm. 27 en la ediClon
alo
.
, de Herv1e
. ux, nitius, Geschichte der Lateinischen Lteralur des Mttelalters, III,
Les Fabulstes latins, IV, p.
201_202_ p. 747-751.

24
25
Hacia mediados del siglo xm se le conoce en Inglate Cicern, de Sneca, de Salomn, etc., aparecen cuatro
rra, Francia, Italia, Holanda, Alemania y hasta en No citas del Pamphilus con un total de nueve versos:
ruega.U
101 Gaudia semper amat iuuenlia uerba iuuentus.
Aunque es nuestro pas quien dispensar a la famosa
obrita los mximos honores al incorporarla a obras maes 335-338 Principium finemque simul prudencia spectat,
tras como el Libro del buen amor y la Celestina, no co Rerum finis habet crimen et omne decus.
nocemos sin embargo referencias al Pamphilus hasta bien Verbi principium, finem circunspice uerbi
entrado el siglo XIV
(el manuscrito de Toledo, del si Vt melius possis premedita!a loqui.
glo XIII y, sin duda, el ms antiguo de los mss. del
465-466 T emperet ergo tuum pondus et prudencia
Pamphilus, no es espaol de origen, sino italiano, como
fletum.
la mayora de los fondos de Zelada).
Terge tuas lacrimas; prospice quid facias.
En el cancionero de Baena, Fray Migir, coloca a Pam
philus entre los autores ms admirados de su poca: 769-770 Vt grauiter doleat non pertinet ad sapientem,
Cum dolor ad Dominum premia nulla ferat.
Boe(io, Panfilo, Ora(io e Nas6n,
Tulio, Vege(io, Virgilio e Cat6n. Hemos transcrito los versos, sin contentarnos con re
mitir a nuestra edicin, para que el lector pueda com
Morawski 12 hace notar que P amphilus estaba conside probar, en estas citas de memoria, variantes desconocidas
rado en Europa no slo como poeta sino, adems, como de la tradicin manuscrita.
filsofo, y que a este ttulo se le citaba en los tratados
morales y didcticos. Concretamente se refiere Morawski
al Roman de Renart le Contrefait, donde Pamphilus est
asociado a Platn, Aristteles, Ovidio, Boecio y otros.
Datos similares encontramos nosotros en otra obra ms
relacionada con nuestra propia literatura. Aludimos al
Lber de Dimna el Kalila ... translatus ... per Raimun
dum de Biterris ... de ydiomate ispanico in latinum anno
Dom_ini 1313. En la introduccin a la obra, ent e sen
:
_ (el autor de los dsticos), de Ovidio, de
tenctas de Caton

Cf. Morawski, o. c., p. 16.


O. c., p. 17-18.
11
12

26 27
yen a nuestro poema entre las obras ms ledas y estu
diadas en la edad media. En la Bibliotheca latina mediae
et infimae Latinitatis de J. A. Fabricius, reedicin de
1962, s.u. Eberhardus Bethuniensis - Fabricius no
distingue al Eberhardus del Graecismus y al Eberhardus
del Laborintus - puede leerse una curiosa composicin
en dsticos elegacos, que Fabricius atribuye a Eberhar
TRANSMISION ORAL DEL PAMPHILVS dus Bethuniensis, pero que deben colocarse en la esfera
EN LA EDAD MEDIA del Laborintus; los dsticos en cuestin, autntico plan de
estudios en el medioevo, sealan los poetas que han
de leerse en las escuelas para impartir una enseanza
En nuestra opinin es fundamental para entender el adecuada a la capacidad infantil (Viribus apta suis pueris
estado en que nos ha llegado el texto de Pamphilus ad ut lectio detur). El Pamphilus ocupa en dicho programa
mitir una intensa y rpida difusin oral de la obra entre el quinto lugar entre los numerosos autores recomen
los siglos XII y XV. dados.
Acabamos de ver cmo circulaban los versos de nues Y, por ltimo, no carece de inters, en el mismo sen
tro poema entre las auctoritates, donde el poeta Pam tido, una prohibicin de Oxford/3 segn la cual deben
philus (! ) alterna ya sea con los grandes poetas como desterrarse de sus escuelas autores como Ouidius de arte
Virgilio, Horacio, Ovidio, etc., ya sea con las mximas amandi, Pamphilus de amare y cualquier otro escritor de
figuras del pensamiento filosfico y moral como Scrates,
la misma harina (eisusdem farinae), por ser peligrosos
(Dionisia) Catn, autores bblicos, etc. corruptores de la moralidad juvenil. Evidentemente tal
Otra prueba inequvoca de la difusin oral nos la prohibicin no hubiera tenido lugar si la lectura de los
suministra Guiraut de Calanson que, en su Ensenhament,
echa en cara a un juglar su incapacidad para recitar de
mencionados autores no fuera usual en las escuelas.
El Pamphilus se convirti muy pronto en texto escolar,
Pamfili. Este dato permite asegurar que nuestro poema y a su condicin de texto escolar debe sin duda nuestro
formaba parte del repertorio de los trovadores entre los poema su excepcional fortuna. Los estudiantes copian,
aos 1212 y 1215.
Difusin a la vez oral y escrita fue la de las escuelas.
leen, traducen, comentan y recitan los 780 versos de la
obra. Algunos llegan a dominar la materia con tal maes
Los testimonios que acreditan la inclusin del Pamphilus
tra que se atreven a ampliar ocasionalmente el texto;
en los programas escolares no dejan lugar a dudas. Dos
autores son particularmente explcitos: Eberhardus Teu
tonicus o Alemannus, en su Laborintus, y Rugo de Trim
13 Wood, Antiquitates Universitatis Oxoniensis, col. 3 b;
cf. ibdem col. 4 b.
berg en su Registrum multorum auctorum; ambos inclu-

28
29
el caso ms notable- aunque no el nico, ni mucho conocimientos comunes, adquiridos en la escuela, sin caer
en la mediocridad y vulgaridad de otros escritores ms o
menos- de estas interpolaciones se halla en la escena
de la violacin (681 y sgtes.), escena demasiado escueta menos coetneos que, con el mismo bagaje literario, in
para el gusto de cierto sector estudiantil en los ejemplares tentaron empresas similares.
ad usum. As nos explicamos las aadiduras de ciertos Veamos cmo opera nuestro Arcipreste con relacin al
manuscritos en este punto: 3 versos en M, 22 en GN, 24 Pamphilus. Sabido es que todo el poema latino- in
en V, 34 en K. Este ltimo cdice (= ms. 1634 de
mensamente mejorado, dice M. Pelayo- est incluido
en el Libro de buen amor. La comparacin entre el poe
Copenhague) merece especial mencin; su mala letra re
vela inmediatamente que no se trata de un copista pro ma latino y el poema castellano podra establecerse pues
fesional; pero, adems, su autor, Didericus, nos dice en toda su extensin para ver cmo los 780 versos latinos
explcitamente que es un estudiante (scolaris diotzesis se convierten en unos 1200 versos bajo la pluma del
verdensis); su texto es el normal en 681 y sgtes.; pero autor castellano (estrofas 585-890).
ejercita su vena potica al final de la obra, es decir tras Pero no es ahora el momento de establecer ese pa
el verso 780, antes de cerrarla con el expliciten que nos rangn sistemtico y exhaustivo. Como sencilla pero clara
consigna su nombre y profesin. muestra, nos limitaremos a una comparacin parcial a la
Ms adelante nos referiremos a otros manuscritos con que nos invita Menndez y Pelayo.H Sin embargo tam
traducciones o adaptaciones evidentemente escolares poco haremos la confrontacin con la finalidad que Me
tambin mencionaremos ciertas ediciones que, por el co nndez y Pelayo nos propone: Comprese- nos dice
mentario adjunto, estn destinadas a servir de manual los versos correspondientes del Pamphilus (505-516) y
de clase. se ver cunto los mejor el Arcipreste. Esta nota de
Menndez y Pelayo sigue a la cita de las coplas 806-812
Ahora vamos a centrar nuestra atencin con ms de del Arcipreste, coplas ante las que el polgrafo queda
tenimiento en una obra maestra de la literatura espaola: admirado por el espritu potico que las envuelve y sobre
el Libro de buen amor. Si gran inters tiene el Pamphilus todo por la profunda y fina caracterizacin psicolgica
para los estudiosos del Libro de buen amor, ste a su de doa Endrina (=la Galatea del Pamphilus).
vez puede ser de la mayor utilidad para quienes nos in Aunque compartimos la admiracin de don Marcelino,
teresamos por la historia del Pamphilus. aunque reconocemos la mgica transformacin de la
El Arcipreste de Hita es una excelente muestra del pobre comedia latina por obra del prodigioso talento
conocimiento que, desde el siglo xm hasta principios potico del Arcipreste de Hita, nosotros no pretendemos
del XVI, tenan del Pamphilus las personas cultas de toda ahora subrayar la superioridad del poema castellano sobre
Europa. Lo que es excepcional en el Libro de buen
amor y exclusivo de la incomparable personalidad de su
autor, es el talento con que ste supo aprovechar unos 14 O. c., p. 264-266.

30 31
su humilde modelo latino; nuestro objetivo es ahora
llamar la atencin sobre algunos procedimientos de es
cuela 15 observables en la imitacin-traduccin castellana,
procedimientos utilizados a veces exactamente del mismo
modo por otros traductores-imitadores del Pamphilus,
aunque sin asomo del talento y maestra que caracte
rizan al gran genio castellano del siglo XIV.
VERSOS DE NUESTRO ARCIPRESTE
Y SUS CORRESPONDENCIAS, CUANDO EXISTEN,
CON LOS VERSOS DEL PAMPHILVS
(nmeros de la derecha)

806. Madre, vos non podedes conocer o asmar


si me ama la duea o no me quier amar? =505
Que quien amores tiene non los puede encelar: = 506
en gestos o en sospiros en color en fablar.

807. Amigo, diz la vieja, en la duea lo veo


que vos quer e vos ama e tien de vos deseo;
quando de vos la fablo e a ella oteo
todo se le demuda: el color el asseo.

808. Yo a las de vegadas, mucho cansada, callo,


ella me diz que fable, que non quiera dexallo; [ = 514
fago que non me acuerdo?: ella va comen9illo,
yeme dulcemente. Muchas seales fallo. = 508

809. En el mi cuello echa los sus braos entramos:


ass na grand pi en uno nos estamos; [ = 509
1 J. Corominas, en su edicin del Libro de buen amor siempre de vos dezimos, en l nunca fablamos;
(Madri, Gredos, 1973), nos dice en repetidas ocasiones que la quando alguno viene otra razn mudamos.
adapn del Pampbilus debe ser obra de juventud realizada
posiblemen:e como ejercicio escolar,. (d. p. 280 y 324). Todo 810. Los labros de la boca timblanle n poquillo;
nos parece mdicar que efectivamente as es.
. [= 513
el color se le muda: bermejo e amarillo;

32 33

3. - P'D11lo o el arte 4e ame.r


el coran le salta, ass, a menudillo, vertidos al castellano muy libremente: la traduccin es
apritame mis dedos con los suyos, quedillo. normalmente aproximativa.
e) Hay versos del original latino (507, 510, 512) que
811. Cada que vuestro nombre yo le est deziendo,
otame sospira e est comediendo;
no tienen correspondencia en castellano; el Arcipreste
[ = 511
aviva ms el ojo ,t; est toda bulliendo:
despreci su contenido.
d) Viceversa: son mucho ms numerosos los versos
parece que convusco non s estari dormiendo. castellanos sin correspondencia en el original latino: el
Arcipreste se complace en parafrasear o amplificar, a
812. En otras cosas muchas entiendo esta trama;
ella non me lo niega, ante diz que vos ama. = 516 manera de comentario, las ideas que ms le gustan.
e) Distancindose mucho ms de su modelo, y hasta
Si por vos non menguare, abaxarse ha la rama
apartando de s el original de un brusco manota
e vern do!!_ Endrina, si la vieja la llama.
zo16 (d. coplas 739 y 824), el Arcipreste campea por
739. el da que vos nacistes fadas alvas vos fadaron, sus respetos para aludir a Costumbres, ideas y supers
que para esse donaire atal cosa vos guardaron. ticiones, enteramente ajenas al Pamphilus.l7 Y aqu, al
lado de las breves muestras apuntadas, cmo no recor
824. Seora Rama, yo (que por mi mal vos vi' dar las parbolas que el Arcipreste pone en boca de
que las mis hadas negras non se parten de m!) Trotaconventos, como el Enxienplo de la abutarda e de
la golondrina (coplas 746 y sgtes.)?
/) Slo en contadas ocasiones (coplas 618 y 619)
618. Con arte se quebrantan los coraones duros
tmanse las cihdades, derrhanse los muros
'
=83-S4 procura el Arcipreste ceirse al texto latino y reflejar
caen las orres altas, lse pesos duros;
bastante fielmente a su modelo, pero, aun entonces, lo
por arte Juran muchos, por arte son perjuros;
traduce con tal bro que parece original, dice Menndez
y Pelayo con evidente satisfaccin.
619 por arte los pescados se toman so las ondas
[=85

Nuestro Arcipreste es radicalmente incapaz de ate


e, los piedes enxutos, corren por mares fondas; =86 nerse a la letra. La traduccin, decimos hoy con Ma
rouzeau, ha de ser tan literal como sea posible, y tan
Ante la confrontacin de los textos propuestos saltan libre como sea necesario. Ante esta doble y difcil al
a la vlsta los hechos siguientes:
_ ternativa, al Arcipreste -como era lo corriente entre
los llamados traductores de su poca -no le preocupa
a) Hay cambios en la ordenacin de los versos: los
_

vers ? latmos 508, 509, 511, 513, 514, aparecen en la
ve to castellana en 1
orden 514, 508, 509, 513, 511. 16 J. Corominas, o. c., p. 326.
) gran mayona de los versos traducidos estn 17 M. Pelayo, l. c.

34 35
mos en un autor francs, muy cercano cronolgicamente
a
ni poco ni mucho la primera limitacin; siempre desbor
nuestro Arcipreste. Nos referimos a Jean Brasdefer,
autor, a principios del XIV, de la obra Pamphile et Ga
da a su modelo por algn sitio. As los tres primeros
late, considerada como una traduccin del Pamphi
versos de la copla 618 corresponden con bastante exac
titud a 83-84 latinos por el lado del contenido (con
lus la traduccin es ciertamente sui generis, ya que los
78 versos del poema latino se convierten en unos
leves ampliaciones!), pero no por el lado de la forma,
dos mil versos franceses.
ya que el Arcipreste se deshace, en su traduccin, de la
anfora ars . .. arte ... arte del poema latino. Pero, acto
Su editor moderno, Morawski, confronta textos de
seguido, se apodera de la figura retrica que pareca
Brasdefer con los originales latinos, como acabamos
desechada, para embellecer un verso aadido por cuenta
de hacerlo nosotros con la adaptacin castellana.
Pues bien, he aqu las conclusiones de Morawski 18
propia:
Por arte ;uran muchos, por arte son periuros. con relacin al modus operandi del traductor francs.
El lector, con los datos que acabamos de suministrarle,
Y este por arte .. . por arte del verso inventado podr comprobar con qu rigurosa exactitud se aplican
enlaza con otro por arte que viene a continuacin dichas conclusiones al modus operandi de nuestro Ar
tanto en el verso castellano como en el latino; de este cipreste: El autor da la impresin de alguien que ta
modo se restablece la anfora cuatrimembre, pero en duce de memoria una materia que conoce a fondo, ana
condiciones distintas en cada lengua. diendo, entremezclados, los comentarios escolares y las
De los 38 versos citados del Arcipreste, slo los dos reflexiones que le sugieren determinados pasajes... Se
ltimos responden prcticamente a las exigencias de fiel deja arrastrar por su imaginacin, desarrollando un pen
traductor segn nuestros criterios actuales: samiento de su gusto (amplificacin) o aadiendo de co
secha propia (elementos nuevos), y el mismo juego se
repite una y otra vez. He ah cmo s lica la falta
Por arte los pescados se toman so las ondas,
Et los piedes enxutos co"en por mares fondas.
de proporcin, las lagunas y la transpos<;- on de versos...
El adjetivo aadido fondas, aun ante la fra tc Admitiendo la hiptesis de una traduccton hecha de me
nica de hoy, puede perfectamente disculparse ... por moria, se explica igualmente la fusin de varios discur
tratarse de una traduccin en verso, con sus elementales sos en uno solo...
servidumbres de rima. Sobre la misma base comn se trabaja en Espaa
(adems del Libro de buen amor, recurdese la Celes
Decamos hace un momento que el Arcipreste de Hita
trabaja sobre una base de conocimientos comunes en la
tina), en Francia (adems del Pamphile et Galate, hay

Europa de entonces y utiliza procedimientos igualmente

o. c., p. 17.
comunes en su poca.
La mejor prueba de esta comunidad cultural la baila- 18

36 37
otras obras que mencionaremos luego}, en Italia (pin
sese en la traduccin veneciana y
en la Farsa di Pam
phylo in lingua thosca) y hasta en Noruega (d. infra,
apartado dedicado a las traducciones, adaptaciones y pa
rfrasis).
Y una caracterstica comn a todas estas producciones
es origen escolar: los autores son siempre clrigos
bachilleres o simples estudiantes ms o menos adelan
,

tados. ESTILO

Uno de los aspectos ms significativos del floreci


miento de los estudios clsicos operado en el siglo XII
fue sin duda la retrica.
Se puede afirmar que los autores de las comedias se
servan de manuales de composicin y estilo, en los que
se describan los colores de la retrica.
Uno de estos manuales, d Ars uersificatoria, junta
mente con la comedia elegaca Milo pertenecen a un
mismo autor, Mateo de V endome, lo que no deja de ser
altamente significativo.
El autor del Pamphilus manifiesta una evidente in
clinacin a la descripcin retrica, por medio de la cual
pretende resaltar los caracteres de cada personaje.
Entre los procedimientos de estilo utilizados destacan
los diversos tipos de la repeticin de palabras.
As, encontramos la anfora, es decir, repeticin de
una palabra inicial ya entre verso y verso (vv. 391-392;
455-456; 549-550, etc.), ya entre dos dsticos elegacos
(vv. 451 ss.; 573 ss., etc.); la epifora, o repeticin in
termitente del final de un miembro o de un inciso (vv.
272-273; 315-317; 379-380, etc.); la paronomasia, o uso
de expresiones que contienen dos o ms vocablos de la
misma raz (v. 62: Unde, precor, precibus mitis desto
38
39
meis; vv. 1 40, 2 14, 437, 754); la anadplosis, clsica, del amor como un serVICIO militar: Imperium
o reanu
dacin de la ltima palabra del verso Veneris fac, dum sua miles haberis.
en el comienzo
del te (vv. 41-42: Hec mea transi Otra figura es la metonimia, que consiste en designar
ecit certis pre
cordta telts, / Tela nec inde queo ui remouere
mea; 94- una cosa con el nombre de otra, con la que tiene alguna
icin al final de
95; 207-208); la epanadiplosis, o repet conexin externa. Gaudia, onus dulce piumque (vv. 665-
verso de la palabra inicial (v. 299:
Alter amat quoJ 666) sirven para designar a Galatea; sapiencia (v. 183)
amas, et quo petis hoc petit alter; 337).
refiere a las figuras de los sonidos,
Por lo que se aparece en el sentido de sabio; thorus (v. 472) y teda
(v. 405) en el de matrimonio.
p ilus us e incluso abusa de las alite
el autor del Pam
raciones (vv. 187: Otro procedimiento muy importante en el estilo del
fallunt 278 345 Pamphilus es el de las comparaciones, que las toma
Szc multz multas multo temptamine
437, etc.), Y sobre todo del homeote
la 'fo

de rima leonina, que es una de las
leuton frecuentemente de las cosas marinas (vv. 149-150), pero
caractersticas de tambin del fuego del hogar (vv. 261-262) o de las ma
.
comedia elegaca.
De las figuras gramaticales poc;lem.
dres y sus hijos (vv. 487-490); y sobre todo de los pro
gs citar el Min verbios, expresin de la sabidura popular y que sin duda
ton, u omisin de conjUJlcioaes o pat ha tenido una parte muy importante en su enorme difu
tru)as de>unin
entre varios miembros de fraSe (vv.
707-.,.70fY:3..,tes sin (vv. 467-468: La inmensa indigencia suscita enor
ocul_i,caro cida,
uultusherilis, / Verbt,tla ctm
basta gata, WCIIS ); el polisndeton,
s, mes bros y no pocas veces agudiza el ingenio del hom

una sene de elementos en la frase


o coordinacin de bre; 525-526: Con frecuencia hay contradiccin entre

la
o de frases mediante
de partcU}as unitivas (vv. 367: Et
nuestros pensamientos y nuestras palabras, y no lleva
n
et probttas et forma decens u ritiSque,
gemn mos a la prctica todo cuanto prometemos).

el zeugma, es dear, cuando un


44, 157, 359);
y te mismo tr
mmo, frecuentemente un verbo
, lleva dos acepciones di
ferentes (v. 156: Nec mea mens mec
manent).
um, nec mea uerba

La tltetfora es empleada en la obra diram .


en exceso. Como ejem
1uev. ;
os
en el sentido de herida
plo podemos cltar plag
549, 581, 588, 634 ) com
de amor ignis {Vv
06 456
dor
:
atJl()I'()s() 11--
d o, ' ar
fu
o llama e amor,
eg
.J
;fHUTima
ar
( v. 633 ) con el de lla
or (v. 663 ) con el de
ma de amor.'
sed de amor
otro lugar (v. 635 ) ap
comentemente utilizada
arece la
por la elega lati
pr
metfo
na de
40
4l
termine en monoslabo, siendo muy pocos los casos en
que esto sucede en el Pamphilus (vv. 1 14, 166, 170,
172, 176, 240).
Respecto a la palabra final del pentmetro el Pam
philus sigue tambin las reglas de los elegacos romanos.
En efecto, se nota la ausencia del monoslabo final salvo
en dos versos, en que aqul aparece elidido con la pala
PROSODIA Y MTRICA bra anterior (v. 32) o bien precedido de otro monos
labo con el que est fuertemente unido por el sentido
La prosodia del Pamphilus viene caracterizada funda (v. 594).
mentalmente por la vuelta a los principios de la proso Son predominantes las palabras bisilbicas, si bien,
dia latina clsica basada en la cantidad de las vocales. igual que en poca clsica, hay tambin trislabas y cua
El poeta evita en todo momento el hiato y no per drislabas, aunque por supuesto en proporcin muy in
mite la elisin salvo una sola vez (v. 32). ferior en relacin con las primeras.
Cuando una palabra acaba en vocal breve y le sigue
otra palabra que comienza por muta cum liquida o por
sp-, st- no se efecta alargamiento de la final breve.
El instrumento mtrico del que se sirve el autor es
el dstico elegaco, compuesto de dos versos dactfficos, el
hexmetro y el pentmetro.
As como en la prosodia se observan muy pocas faltas
o irregularidades respecto a la de la poca clsica, otro
tanto podemos decir del dstico elegaco.
Prcticamente inexistentes son los encabalgamientos
entre dsticos e incluso entre hexmetro y pentmetro.
La cesura ms frecuente del hexmetro es la pente
mmera, sola o bien acompaada de la trihemmera o de
la heptemmera.
En los pocos casos en que falta la pentemmera es sus
tituida por la combinacin de trihemmera, trocaica y
heptemmera.
El pentmetro es tratado de manera muy parecida al
de la poca clsica. As se evita que el primer miembro

42 4J
Las conjunciones concesivas quamuis (v. 294) y licet
(v. 569), e incluso cum (v. 754) con este valor, van se
guidas del indicativo en vez del subjuntivo, que es el
modo exigido en poca clsica.
Despus de los verbos contingo (v. 20) y moneo (v.
514) viene un infinitivo en lugar de ut con subjuntivo.
De todo lo expuesto se puede deducir que el autor
LENGUA del Pamphilus ha acudido en gran medida a los recursos
de la retrica antigua; sin duda, se ha servido de algn
Podemos decir que la lengua es en conjunto correcta. manual semejante al de Mateo de Vendome.
No hay, pues, faltas propiamente dichas y, a lo sumo, Por otra parte la mtrica, prosodia y lengua se adap
se puede hablar de desviaciones semnticas y sintcticas. tan en general bastante bien a las reglas de la poca
As el vocabulario es muy parecido al de la poca clsica, aunque hay algunas particularidades tpicamente
clsica pero con algunas palabras en laS que se ha pro tardas, pero en cambio muy pocos medievalismos.
ducido un cambio de significacin.
De este modo nos encontramos con bonitas (vv. 285,
403 ) en el sentido de bondad, auscultare (vv. 195 ,
220 , 287 ) en el de escuchar, census (v. 78) con el
valor de mercanca, manere (v. 134) con el de ser
o estar, causare (v. 242) creir, seducere (v. 605)
corromper, copia (vv. 50, 324) riqueza.
Entre las palabras de formacin tarda se encuentran
nouiter (v. 1.52), pertransire (v. 181 ), multociens (v.
441 ), inconfessus (v. 569).
Tambin el uso de homo (v. 176) con valor cercano
al impersonal se y el de inJe (vv. 42 , 43, 177, etc.)
como caso de un pronombre es propio de la poca tardfa.
Por lo que se refiere a la sintaxis hay una serie de
particularidades que le separan de la sintaxis clsica y le
acercan a la tarda.
As, la conjuncin quod (v. 553) se utiliza en vez de
una oracin de infinitivo con acusativo, y tambin en
vez delut (v. 249) completivo.

44
mienza mal, por la desesperacin de Pnfilo, y acaba bien,
con la unin de los amantes.
Podemos decir que es, dentro del gnero elegaco, la
que ms lograda forma dramtica tiene.
Con relacin a la comedia antigua romana introduce
algunas importantes novedades, entre las que destaca
sobre todo la aparicin de la alcahueta, la vieja subtilis
NATURALEZA LITERARIA DE LA et ingeniosa, que media en los amores de Pnfilo y Ga
OBRA
latea. El personaje masculino, el apasionado y fogoso
Es el Pamphilus una comedia que
Pnfilo, es ligeramente distinto por su misma actuacin
se haya podido re libre de la tutela e incluso la direccin del padre, que
presentar? sta es la pregunta que es como aparecen los enamorados en la comedia antigua.
han formulado y tra
tado de contestar los distintos investigadores que se han
ocupado de la obra.
Pero mayor diferencia, si cabe, establece Galatea frente
a sus congneres romanas, porque ella, si bien acta
os, como Morawski y Evesque, niegan al Pam condicionada por el temor a sus padres y por su mismo
phzlus la naturaleza de comedia
porque en el verso 71 pudor, es una persona libre, tiene una personalidad pro
hay una ruptura de la accin,
no lleva nunca el ttulo pia y contribuye de una manera activa al desarrollo de
de comedia y, en fin, por su form
a misma. la accin.
ara ambos estudiosos el Pamphil us, a pesar de su
caracter drama'ti co, no es Cier
El tema del Pamphilus de amare es eminentemente
tamente una comedia sino ertico, escabroso a veces, a la vez que sencillo, pero

un a didctico vivificado
por medio del monlogo donde se trata de dar acogida y hasta cierto punto re
flejar el ambiente contemporneo, hechos que le separan
o del dilogo.
ninguna de las objeciones casi tajantemente de la comedia romana antigua.
Para otros, como Cohen,
ropuestas lo suficientem
ente fuerte como para inva
li el caracter de com
que tiene el Pamphilus. Es
; Cohen cree vislumedia
___. _
brar la posibilidad de una ......
0 muchos personajes

taaon pu'bli por uno


reptaa.on r estudian o de una
companeros Y baJo la direc
tes delante de un blico de


ci n del maestro p
- ectamente con la enorme

Esta opinin conc uerda perf
difus.6n de la ?bra tanto
oral como escrita. Pero
se aus ta, tem adems
.

ancamente -hablando
el Medievo se tiene
de la palabra'
co:.
al to que en
o;wa, pues co-
46
47
Al siglo XIV pertenece la llamada versin francesa
del Pamphilus: Pamphile et Galate par Jehan Bras-e
Fer de Dammartin-en-Goele.
Jean Brasdefer pretende ser un traductor fiel:

]e translate Panphile en letre,


Ou latins est, franois weil mettre.
TRADUCCIONES, ADAPT
ACIONES
Y PARAFRASIS, MEDIEVALES Sin embargo esta promesa no se cumple; ya sabe el
Y RENACENTISTAS lector (d. supra, p . 37) que Brasdefer no nos da una
verdadera traduccin, sino ms bien una imitacin o pa
A mediados delsiglo XIII aparece ya en Ital a una rfrasis. La obra de Jean Brasdefer, aunque harto me
Pnmera traduccin del Pam
.
i diocre est en la lnea que seguirn nuestro Arcipreste
o Fernando de Rojas. El editor de esta imita
philus en dialecto veneciano.
Esta traduccin, as como
el correspondiente texto latino
de Hi
-plagado de las faltas
ms groseras -est conservada cin francesa es]. Morawslri (Pars, 1917), a quien tan
tas veces hemos citado en estas pginas.
(fols. 114-156) de Berlfn. El
en el cdice Hamilton 390
tnanu to bilinge ha
sido editado por A. Tob Finalmente, Becker, el ltimo editor del Pamphilus,
Archivto glottologico italian ler en cita (p. 132) otra traduccin francesa, annima, que re
montara a finales del XIV o principios del XV.
o de Ascoli (9-10, 1885-
86, pp. 177-255) bajo
el ttulo ll Panfilo in 1111tco ve
nezano col latino afron
te. Entre las parfrasis o imitaciones, fuera de Espaa,
Esta traduc ci n, en la que abundan sealemos:
,
su editor, un ensayo
nes errneas es, segn r
las int>t'hfetacoi -
. .
-

':Ptante en estudi latinos, realizad de prin- a) Un Livre 'amours, de autor discutido, obra
o por algn joven cada al rey Carlos VIII de Francia, de la que se publi
oto de noble familia . , ensayo
copiado por una mano
hahbil ser mostrado a
. caron dos ediciones con el texto latino en margen:
en 1494 (Pars, Antoine Vrard) y otra en 1545 (Pans,
los padres y amigos, sin que
r e1 maestro.
ya stdo retocado po
Al sio xm remonta i8uahnen Jeanne de Marnef).
te una traduccin no b) Una farsa italiana, en dialecto toscano, ra t
.
vv. 1-490). Tam
ega (ltlCOmpleta: corresponde a los
btn sta ha encontrad ano Damiani re
:
o su editor (E K
Pamphylo in lingua thosca, obra de
sC oIbmg, Bruch- presentada en Siena, en el 1518, y editada en la misma
Bearbeitung von Pamphilus
uck ezne
:.an Galathea,
. r altnorischen
en
Germana, 23, 1887, ciudad el ao siguiente.
poca soltura del
pp. 129-141).
traductor hace pensar que
de otro ejercicio escolar. se trata Frente a esta produccin de insignificante dad li
teraria y que actualmente slo conocen los eruditos. se
48
49
alzan, como obras maestt ,
as de1 mas
general y como ver
perman ente inters
daderas joyas de cual .
las adaptaao
nes espano qwer literatura,
_ las del Arcipr
bachiller Fernando este de Hita y d
de Rojas.

LA DIFUSiN .MANUSCRITA DEL PAMPHILVS

La mejor informacin que hasta hace poco exista


sobre los manuscritos dd Pamphilus era la ofrecida por
J. Rolland.19 Ahora la obra de Rolland y, por supuesto
cualquier otra bibliografa sobre d tema, es ya intil
desde la publicacin, en 1972, dd libro de Becker:
Pamphilus, Prolegomena zum Pamphilus de Amore und
kritische Textausgabe. Becker dedica 1 13 pginas al es
tudio de los manuscritos dd Pampbilus. Conoce y cola
ciona nada menos que 59 cdices completos (natural
mente este calificativo de completos no excluye la
omisin ocasional de algn - o algunos - versos en mu
chos de ellos).
Resea, adems, 65 manuscritos que nos han conser
vado parte dd texto; en este grupo figuran los Flori
legios, colecciones de versos y sentencias proverbiales,
etctera, y los mss. mtilos.
En un tercer apartado se refiere Becker a 26 cdices
ms que s6lo conocemos por referencias bibliogrficas
y que actualmente hemos de dar por perdidos.
Sumados pues los tres grupos, la lista de cdices dd
Pampbilus alcanza los 150 nmeros.

19 J. Rolland, Les origines latines du thatre comique e11


France, Pas, 1927, pp. 139-156.
Nosotros utilizaremos 15 manuscritos para estable
cer
nuestro texto; entre ellos hay un florilegio ya tenido en
cuenta por nuestros predecesores : el Parisinus 15155
de mediados del siglo XIII, al que asignaremos
,
la si
gla F.
Este Florilegio, juntamente con otro
P(arisinus) el
8430 , del siglo XIV, han sido considerad
Y_- tericam te - por Becker
es'
os por Ev que
EDICIONES
como testimonios excep
oonalmente unportantes y de mayo
r peso incluso que
todo el resto de la tradicin.
Hemos contado unas 40 ediciones del Pamphilus an
Nosotros admitimos que ambos Pari
sini deben :figurar teriores a la nuestra. Algo ms de la mitad de ellas son
entre los manuscritos ms respetable
pero nos m
s del Pamphilus, incunables.20 Esta proliferacin de incunables es una
un crdito tan excepcional como
SC: ha cho: los situamos entre los mejo
nueva e inequvoca prueba de la enorme popularidad
res, pero a corta del Pamphilus hasta finales del siglo XV.
distanoa de los dems. Ni F, ni
P, ni FP unidos tienen La historia de las ediciones del Pamphilus presenta
el monopolio de las mejores
lecturas. El propio Becker, todava bastantes puntos oscuros. Los problemas plan
tica con un criterio ms teados arrancan de circunstancias varias: a) La mayora
como veremos, opera en la prc
cercano al nuestro que a sus prop
ios principios tericos . de las veces escasean los ejemplares y stos son por lo
Ms adelante volveremos sobr
e el tema para dar la
li
.
co de los manuscritos
tanto de difcil localizacin. (En este sentido es suma
til el
croo, sus stgnaturas en las
existentes, su localiza mente trabajo de Becker, por indicamos las bi
respectivas bibliotecas, etc. bliotecas y signaturas de los ejemplares que l conoce. )
b) Alguna s impresiones tan slo son conocidas por
referencias bibliogrficas.
e) Por ltimo son bastantes las ediciones localizadas
que carecen total o parcialmente de datos tipogrficos
para su identificacin.
La bibliografa francesa (Baudouin, Rolland, Evesque)
cita como edicin princeps una publicada avant 1470,.

20 Cf. J. Rolland, o. c., p. 16.5-166; F. G. Becker, . am



philus: Prolegomena %#1trl P(lfllpbilus de Amare un lerituche
Textausgthe, Dsseldorf, 1972, pp. 12.5-131.

52
(p? ) en Billom (Puy-d
rot
e-DOme ) par les
aux frais d Antome Bar de Jean
soms Tras la edici6n princeps vinieron las tres de Colonia
' reau. Es una edici6n un ya mencionadas (aos 1471 y 1473); siguieron en orden
tanto' f tasma, por no

conocerse actualmente nin



guno cronol6gico dos ediciones romanas en 1474, otras dos
de sus eJemplares Be
cke: no la mcluye en su
rio de edi .o s 'epert reperto- de Utrecht en 1475; a los mismos aos parece remontar
impresion :; : : : no que encabeza con las tres una de Npoles. En los dos ltimos decenios del xv y
Colorua (1471 Y 1473). Sin primeros aos del XVI proliferan las ediciones en Fran
embargo las r
p suficten .
::= as a la obra de Jean Prot nos cia, Italia, Alemania. En Espaa s6lo podemos citar
temente claras para admitir una edici6n incunable del Pamphilus: la de Zaragoza
la como editio
( 1481 ? ), en cuya biblioteca universitaria se conserva un
pnnceps, aunque no ante
rior al 1470.
El texto de la edici6n .
prz ce s paso a suc ejemplar.22
n_
,

clones posteriores com esivas edi-


0 Ias stgute
ntes: A partir del segundo decenio del siglo XVI cae el Pam
a) Pamphilus de amore philus rpidamente en general olvido. La edici6n aisla
.
ter tmpressus ( Pars
cum commento famtan . nout-. da, a principios del XVII, de Melchor Goldast sirve para
Dru por encargo del
1499), obra del
maestro ptette 1e asestar el golpe de gracia al Pamphilus y a otros opscu

librero Clau.o Jau


de la particularidad mar. Adems los medievales similares, asociados despectivamente en
del comentarto, ha
como pvecedente segu. de sealarse' el mismo volumen bajo el ttulo general de Ouidii Na
.
Y escenas.
tdo otras veces la divtst
"6n en actos sonis Pelignensis erotica et amatoria Opuscula. El Pam
' -
b) Pamphilus de am philus ocupa las pginas 75-105, y su ttulo es Pamphili
ore cum commento fam
center ac uigilanter iliari re- Mauriliani Pamphilus, siue de arte amandi elegiae. La
';s;
imp
e) Pamphile ou l'art
( en , 150 ) obra de Goldast vio la luz en Frandort, ao 1610.
, .
A partir de esta fecha se produce un gran vaco en
.
X" siecle par A B azme, comedte latzne du
.

d) Esta' lttm
a doum ( P s, 187 .
. . ar 4) la labor editorial, vaco que nos lleva ya al ao 1874,
a ha stdo a su vez rep
por Menndez y r, nayo co roducida en Espaa en que aparece la anteriormente citada obra de Bau
La Celestina (final mo pe'ndice a su edici6
1899-1900 )
del tomo I Vtgo . i n de
, Eugenio Krapf,
douin.
En los cien aos transcurridos desde entonces vuelve
a recobrar inters el Pamphilus, como lo demuestra la
.

publicaci6n de las seis nuevas ediciones o reediciones que


median entre la de Boudouin y la nuestra.
21 Entre ellas
ha de citarse una La caracterstica comn a todos los investigadores del
su &gistrum Libroru !lota de D. Fernando Co
n?ta da por Bonilla Y San Mar
m ln
com'
su estudio Una
-de la EtLui Media: el Liber
tln en
PII11Iphi/i ( Bol ;4'!
.......:rma
22 a. F. Vindel, El arte tipogrfico
etn de la
en
p . 402).
de la Historia., 70,
siglo XV, tomo IV, Madrid, 1949, p. 38.
1917, Espaa dur1171te el

54
55
ltimo siglo es la de
volver al pamphilus , no
renovada admiracio por una
s po-
oc;s
n ante unos mritos
,

st"blentente med . intrnseco


'
el inters bis-
sm po reconocer
trico del
== ;: . ?
ceder del Y = o
ttv

este sentido el pro
yo, que reproduce la
ilustratt.vo a su edi-
edicin de Baudou.....
;... como apendice
cin de La eelest .
zna.
Tambin tienen
o dialment
e his . trico las
inters
siguientes edicio
nes del
es del p
.Jar:
phil us, que no son LA EDICION DE E. EVESQUE
amphtzUS, ya que
el
pamente - edicron - pro-
editan es a ustvam lo que
La comdie latine en France au XIIe siecle, tomo 11,
ente, uno u otro
existent. de los manuscritos
Nos referimos a pgina 181 y sgtes.,. Les Belles Lettres, 193 1.
A. Tobler, ll Panfilo l. Salvo para un cierto nmero de versos en los que
estas obras:

in antico venezta
6)' cf. supra, p. 48.

/ronte (1885-1 88 no col latino a el editor francs se ayuda de un Florilegio (ms. Parisi
nus 15155, siglo XIII ) y del insignificante fragmento (los
J Ulri.
ex codice Turic

.
ch, Pamphilus: Com :
a 1 gzac
:
. a
Medioaeualis 38 primeros versos) de otro Parisinus del siglo XIV (el
en nuestra edicron la ,
ensi ( 1893)
.
stgla s. su t
cdi ce de Zurich lleva 8509 A), Evesque slo utiliza dos manuscritos comple
de U, con el cual est -t._ . or al tos, a saber: el Parisinus 8430 , del siglo XIV, que le

exto es inferi
A. Bonilla Y San
es
Mardn
p '
JaiD. ente emparentado.
sirve, segn dice, de base hasta para la ortografa; y el
Edad Media: El L Leydensis (Lipsii 51 , siglo XIV) como representante de
'::
com:dia latina de la
texto del ms. de
ber ilt._ Boniila reproduce
todos los dems manuscritos de su stemma.
su correspon.
el
de
Toledo
diente traduccin
castellana ' .28m paado 2 . Estos testimonios, dice, son ampliamente suficien
Y as llegamos ya,
cronolgicamen tes para establecer el texto.
de nuestros . te a las edicrones
3. Por lo dems el texto del Pamphilus es - para
Predecesores .inmedia tos, Evesque Y Becker
.
a quienes hemos
de Prestar especial Evesque - relativamente fcil de fijar; la sencillez de
.

'
su estilo, desprovisto de complicaciones, le habra sal
atenci6n.

vado de las deformaciones habituales en obras de gran


difusin.
Nosotros, con los datos de 15 manusCritos a la vista,
no somos tan optimistas como Evesque sobre la facili
23 a. &letfn de 1a a. "-.l.- dad de reconstruir un texto seguro del Pamphilus.
pp. 395-46 - de la Histott, 70, 1917,
7. l. Nos encontramos en mltiples ocasiones ante va
riantes igualmente aceptables e igualmente avaladas por
56
la tradicin manu
scn ta. Entonces no
r:
fcil d .dirn s por
.
una u otra de tales
nos resulta nada
variantes
202 quid quidquid
2 testtmoruos en que 213 prohibebo non prohibebo
se apoya Evesque no

suficientes y estn
conjunto de la tradi

m l .os de agotar
Y representar el
son 214
513
quisquis
palletque rubetque
quisque
pallet rubetque
cron. eremos que en
cin hay numerosas su propia edi- hisque (uel hiisque) hiis
lecturas que no se .
576
han
guno de 1os mss. en hallan en run-
se. '-.zDe dnde
que pretende fundar
salido entonces?
3. El Parisinus 8430
le concede Evesque.
no
erece tanto crdito como
. . n o
2) Otro caso notable del curioso proceder de Evesque
se halla en el v . 69. Aqu el autor francs acoge nada
Admttte que su stemma codicum
sea fundado - Eves menos que dos conjeturas (iusta de Coen, y tum de
que no dice ni
ms
fundamento una palabra de su Dain); pero, despus de estas dos correcciones ( ! ! ),
hab
. ra que aceptar que el Parisin
, r que cual us pesa
_

qwera otro ms. aisla el verso resulta amtrico. Cf. nuestro texto y los slidos
mas . - que el conj do tanto - . no testimonios que lo avalan.
unto de la tradicron: ,Y restante. E 1gual
mente su Leydenszs . 3 ) Si la actuacin de Evesque es incomprensible en
no representa 1-..ttimamente a todas
s de su esquema
las sucesivas rama los casos anteriores, resulta todava ms extraa en los
vv. 2 1 5 y 217. En 2 1 5 nos dice explcitamente que adop
esconfianza con
4. Pero nuestra d
de Evesque sube
de punto cuando
relacin a la edicin ta la leccin et honor est de P ( sin caer en la cuenta de
bar la ro1acto,n de s pasamos a compro que tal leccin es mtricamente imposible). Pero la reali
u manuscrito-base
Veamos. Son innume
.

dad es que P trae la lectura correcta: est et honor ( y no


rables 1os casos en que

de Evesque no coro ade con P (su


el texto et honor est).
.
dice de dnde ha nus ), ru se nos
salido. (Evt.dentemente
Parzsz En 2 17 Evesque escnbe con P ut tu (en lugar de
precrticas anterior de las ediciones nuestro uel tu). Hay que adoptar uel tu (bien atesti
es . )
guado en los mss.), para alargar por posicin la segunda
taquemos alguno
Como muestras d
cularmente e s ejemplos part- slaba del satis precedente. Aqu Evesque sigue pues
texto de Evesque esu Y
r lta demas :que en ellos
, emos que el
de gratuito, amtrico
fielmente a P, pero precisamente en un caso en que P no
: puede tener razn (d. nuestro aparato crtico).
'

1 ) Lecciones (corr 4 ) Hemos destacado esos diez ejemplos cuya ametra


ectas) Lecciones amtricas confirma lo errneo - adems de infundado en nueve
de P (y de la m
ayora de Evesque (y no de los casos - de otras tantas lecturas de Evesque.
de los c6dices).
comentadas por l). He aqu ahora otras muestras de lecturas puramente
29 precibusque gratuitas e infundadas de Evesque, sin prejuzgar de su
1 3 5 utrisque precibus acierto o desacierto, es decir lecturas que aparecen en
utriusque
Evesque sin comentario y que no figuran en P:
58
Texto de Eves
Texto de Evesque:
Texto de P: Nuestro texto:
8 certus que apoyado, se
tutus
29 precibus gn dice, por P:
precibusque
33 annuo
annue 556 atque dolore codd. (etiam P) absque labore
nil et michi codd. (etiam P)
50 rogat rogant 591 hoc et michi
51 grandis
has
uilis 604 hoc codd. (etiam P) et
59
60
nam 616 auxilii codd. (praeter P) exilii P consilii
arsit
auxit 643 credis codd. (etiam P) curas
81 illa
ipsa 653 ecce codd. plerique (etiam P) ille
90 reus
suas
111 promere No eremos necesario seguir insistiendo. Las muestras
pondere
130 tuum referidas nos permiten concluir: la obra de Evesque est
suum
135 utriusque en la linea de las ediciones precriticas, a las que aade
146 regnat una apresurada incursin a travs del ms. P, que, evi
utrisque
sedet
148 mea dentemente, no colacion6 en serio y del que tom atro
sed pelladamente unas cuantas notas bien o mal copiadas
modo

para montar la sombra de un aparato critico mil veces


et
nam
151 mea
154 inde equivocado en sus datos y sobre todo engafoso por sus
et .. . dolores
ire
silencios. Decididamente una edicin como sta no me
sed . . . timores
155
187 temptant
fallunt recera figurar en la prestigiosa colecci6n Les Belles
Lettres.
Y as sucesivaem nte.
Hay
' todavfa. No pocas veces Eve
a P lecaones ..
trn.. m n.._,......
.
n..: eluso las
. .as e m
sque atrib.uye.
legitimo.
acepta como texto
: citado antes un buen ejemplo
docena qw ahora en menos (versO 215).
de cien versos otra media
das
igualmente como texto clegfrimo s a p Y
de lecturas falSamente atribuida

del Pamphilus:

61
sas lecciones que, sin excitar sospechas a la simple lec
tura, carecan de apoyo en la tradicin manuscrita.
2.0 Reconocido el positivo e indiscutible mrito del
trabajo de Becker, hemos de sealar tambin algunos
aspectos menos logrados.
a) En primer lugar su lujoso stemma codicum (d. la
reproduccin adjunta) es una brillante construccin teri

LA
ca que slo muy parcialmente se adapta a la realidad.
EDICiN DE BECKER
Becker, siguiendo el conocido mtodo de P. Maas, busca
errores coniunctiui y e"ores separatiui para agrupar o
Cuando ya estaba prcticamente concluido nuestro separar los mss. en familias. Ahora bien, como ya expli
trjo Y sentamos la satisfaccin de ofrecer c el propio Maas, este mtodo slo es aplicable y vlido
a los e&
tudiosos lo que pretenda ser la primera edici en el caso de una tradicin mecnica, y, evidentemente,
na ! erdaderamente crtica del Pamphilus,
n moder
tuvimos co la tradicin del Pamphilus tiene muy poco de mec
nocuruento de la edicin de Franz G. Becker

: Pamphi nica: fue un texto de inmensa difusin inmediata, que
lus: Prolegomena zum Pamphilus de amore se aprenda de memoria en las escuelas, se citaba de me
und kritische
Textausgabe, Dso seld rf, 1972 . moria y circulaba por va oral en boca de los juglares,
.
Estamonumental edicin crtica nos deslumbr son al uso, como ya sabemos. Ello ha dado lugar a inextri
,
339 pagtnas
dedicadas a un texto de 780 versos; Becker cables cruces en la tradicin, razn por la cual no po
utiliza -:- al parecer exhaustivamente -
.

toda la tradicin demos reducir a claro y rgido stemma la historia del


manuscnta. texto en cuestin.
Itamente nos reguntamos si nuestr Hemos de admitir ms bien una tradicin antigua en
con un dispoSittvo crtico tan modes estado lquido, segn expresin que Dain, siguiendo a
_ on, . . .p a propia
edicr
to &ente
al de Becker, mereca publicarse o Vendryes, aplica a otras muchas obras medioevales; 24
si era aconsejable
aprovechar sencile lam nte el texto de nuestro inmediato ese texto fluctuante es el que nos ofrecen precisamente
ecesor Y aadirle tan slo nuest los manuscritos ms antiguos del Pamphilus: los dos del
P ra traducnci
panola.
es
siglo XIII (nuestro Toletanus y el Berolinensis cod. Ha
Examinamos pues el trabajo de
Becker para decidir milton 390) y algunos de la primera mitad del XIV (como
nos. oY he aqu nuestras apreciac el de Madrid o el de Viena 303 ). Son los representan-
. l . El texto del Pamphilus queda inmen
o
i nes.
samente me
reciente edicin. Han desaparecido todas
:Sta
24 A. Dain, Edition des textes classiques. Thories et m
Jorado en
aellas evtdentes corpcio ru nes que sealamos en la edi
cron de Evesque; han desapare thodes,. en Association Guillaume Bud, Congrs de Nimes, 1932,
d
ci o igualmente numero- Actes du Congres, Pars, 1932, pp. 61 ss.

62 63
tes de la pnnuttva difusin precipitada y anrquica a
que nos hemos referido en apartados anteriores.
Consltese cualquier pgina del propio aparato cri
tico de Becker y se ver qu poca cohesin conservan
las pretendidas familias previamente establecidas en su
stemma.
No es ya extrao que Becker opere con 59 cdices
y no nicamente con los prototipos postulados por l ?
Y no es ms flagrante todava la contradiccin cuando
rechaza una lectura a la que apuntara claramente su
stemma? Si Becker fuera consecuente consigo mismo,
cuando PtPa ( = nuestros FP) estn de acuerdo en una
leccin admisible, tal leccin deberla considerarse como
legtima ya que PtPa representan ellos dos solos los dos
tercios de la tradicin (y de la mejor tradicin). Ahora
bien: hay casos en que PtPa (y, por si esto fuera poco,
reforzados adems por bastantes testimonios de la ter
cera rama) estn de acuerdo en una leccin admisible,
y no obstante Becker opta por una lecci6n slo parcial
mente atestiguada en la tercera rama:

469 hominis Becker (&ente a hominum de PtPa y de


8 testimonios ms de r consignados por el pro
pio Becker).
492 timet Becker (frente a puta/ de P1Pa y de 5 ms
de la rama r).
550 potest Beclter (&ente a nequit de PtPa y de 16
ms de r).

Resulta pues evidente que Becker. a la hora de teori


zar sobre la transmisi6n .del Psmphilus, supervalora enor
memente los mss PtPa; pero,
.. . .. en la ptctica, destruye
6S
su stemma y destrona de su pedestal a los mss. 'en cues ricamente de todas las ramas que l establece (d. una
tin. Nos hemos :fijado en algunas muestras especial vez ms su stemma).
mente claras, pero en cualquier pgina de Becket podr d) Con todo, podr observar el lector que algunos de
comprobar el lector que las familias de su stemma apa nuestros datos no figuran en la obra de Becker: ello
recen con ms frecuencia disgregadas que unidas. quiere decir que el aparato de Becker, evidentemente
b) Bajando a puntos concretos del stemma codicum mucho ms rico que el nuestro, tampoco es exhaustivo,
de Becket, nosotros slo admitimos el parentesco inme aunque una simple lectura d la impresin de serlo.
diato (y sin excesiva contaminacin) de ciertos subgru e) Tambin podr observar el lector, y no pocas ve
pos de la gran familia A (d. stemma adjunto de Becker). ces, contradicciones en los datos que positivamente ofre
Son los siguientes: el subgrupo B (donde estn situados cemos Becker y nosotros en nuestros respectivos apara
nuestros SU = ZPr2 de Becker), el subgrupo Jt (donde tos: ello supone distintas lecturas de los mismos testi
se sitan nuestros GN = ErW4 de Becker), y el sub monios. En estos casos de contradiccin slo quien tenga
grupo T ( donde se sitan nuestros DRI = BuW W2 a mano los cdices podr juzgar si la razn est con
a
de Becker); sin embargo dentro de este ltimo Becker o con nosotros. Hacemos constar no obstante
grupo,
en vez de separar a R (= Wa de Becket ) de DI (= BuW2 que hemos revisado las aludidas contradicon ci es antes
de Becket), nosotros aproximamos DR frente a . discre
1 (d. 8.3, de afianzaro n s en ellas Como muestras de estas
157, 2 15, 255, 295, 483, 545, 569, 570, 712,
721 ). pancias puede confron tar el lector nuestros respectivos
Otro punto concreto en que discrepamos de Becket aparatos en los versos 24, 78, 570, 614, 691 , 76.3, etc.
f) Sealamos, por ltimo, dos deficiencias en la edi
es la situacin y valor de determinados
manuscritos,
cin de Becker. La primera es la oscuridad en la redac
entre ellos los dos cdices espaoles, a los
que luego
haremos referencia. cin de su aparato critico: hace falta, para leerlo, una
e) Nuesu.:a edicin fue concebida, desde un principio, atencin y una paciencia fuera de lo comn. Y aun as
C?mo selva entre los abundantsimos posibles mate dudamos que algn lector logre - por ejemplo - enten
derse en el aparato de Becker correspondiente al _ver
nales a utilizar pata su elaboracin : selecti
a mss . : slo trabajamos con 15 cdices
va en cuanto
. ; y select iva tam so 7 34 ( al que Becker dedica 12 lneas). La oscundad
es una constante con que tropezamos en cada pgina.
btn en cuanto a variantes: en nuestro apara
to no figu
Si a esto aadimos la carencia frecuente del lema para
ran absoltamente todas las lecturas recogidas en ues
colactones; al confecnar situar al lector la oscuridad es a veces insalvable incluso
n
cio el aparato hemos des
deado una pequea parte del material disponible ojal
: el lector avisado. Como muestras ininteligibles
del aparato de Becker, d. 193, 367, ete.
para
hayamos despreciado tan slo lo verdad
eramente inttans
ceodente! La obra de Becker parece confirma
r el acierto La segunda de:ficiencia es metodolgica. Beck
er pro-
de nuestra seleccin entre los posibl
es manuscritos , ya cede siempre ex silentio con relacin a las lecturas que
que entre nuestros 15 cdices hay
representantes prc- adopta, es decir nunca apoya, positiva men
te , con los pet-

66 61
tinentes testimonios, las
lecciones preferidas y acogidas
cmo texto; slo seala
. las lecciones discrepan
silena no nen _ tes. Este
norma general de
e inconvenientes y es
los editores (nosotros
la lectura adoptada est
mismos la hemos seguid
o) cuando
bien y ampliamente atestiguada
pero cuando tal l
ectura aparece en
;
de testimonios, quin una ima minora
re la ma
acierta a deducirlos ent
sa de testigos en jueg
o?
Por esta razn quedan como en NUESTRO CONCEPfO DE LA TRADICiN
apoyo documental bastantes
el aire y sin aparente
DEL PAMPHILVS
unas cuantas mues
lecturas de Becker. He aqu
tras:

Lo que nosotros pensamos de la tradicin del Pam


249 hec, 263 curis tan
7 possu , _8 certus,
/ert, 444 ttbi, 448
m_
tis, 305 af philus ya qued bastante claramente apuntado a lo largo
nunc, 590 poscit,
istud, 478 carpet,
5 2 1 lab ora, 574
606 potes.
de toda la introduccin, y ms especialmente en las re
seas dedicadas a las ediciones de Evesque y Becker.
El lector hallar en nu Aadiremos aqu unas ideas complementarias y algunas
estro aparato el apoy precisiones nuevas.
men de estas lecturas o docu
, tanto cuando las acep
tambtn nosotros como Un texto tan divulgado, tan copiado Y editado, y,
cuando las excluimos de nue
tamos
texto. stro sobre todo, UJi texto que se saba de memoria, carece
Condusi6n: Este examen de estabilidad y fijeza en los siglos XIII, y XV. De
de
IIc:vado a que nuestro la obra de Becker nos ha aqu el estado inconsistente, fluido, lquido, en que
trabajo merece todava nos ha llegado.
blicarse ; sm ser ya la pu..
primera edici6n
amos soado, espetamos que merezcamoderna que ha Quien se adentra en la tradicin del Pamphlus se
.

a de los estudiosos todava la aten pierde en el laberinto de variantes que se acumulan a


y contribuya efectiv
DleJor de amente al cada paso. Ciertos versos nos han sido transmitidos con
un texto tan adnrado
sado Y tan l1Dportante en el pa 5, 8, 10 o incluso ms redacciones distintas: cf. 197,
en el
ratura castellana.
desarrollo de nuestra lite 199, 364, 640,. 650, 734, como ejemplos de los m
notables. Si no todas, la mayoria de estas variantes son
en principio aceptables. El adjetivo ta1ifica a un de
terminado sustantivo cambia hasta cmco veces de una
tradicin a otra, como acune en el v. 5""
En consecuencia nos parece imposible llegar a Una
clasifiCacin genealgica de los mss. del P(111tpbil.u. Se

69
s (por uelamen), 560
han producido incontables interferencias entre los in hescido (por hesito), 527 uelambe
flere), 619 annis (por
contables textos en circulacin (oral y escrita). uellera ( por semina), 585 forte (por
animus), etc.
por tranS-
los versos defectuosos ya sea
Ya hemos declarado nuestro radical escepticismo ante
el ljoso rbol genealgico de Becker; cualquier clasi Son incontables
variantes inadmisibles, ya
posicin de palabras, ya por
so 734 queda en nus
, fundada en determinada serie de errores alta
por ambas cosas a la vez. El ver
ficacron
mente significativos queda invalidada ante la considera
a prosa, por tranSp051Cln
cin de otra serie de errores no menos significativos. manuscrito convertido en pur
philus ante fores fuit.
Para plasmar ad oculos nuestras ideas vamos a dar un de palabras: Cum tuus iste Pam
tara escnbir: Cum tuus
sencillo v odsto esquema grfico, al que no pretende Para restablecer el pentmetro bas
Cum tuus ante fores
.
mos atnbmr nt la denominacin ni la categora de un iste fuit Pamphilus ante fores o
Pamphilus iste fuit.
He aqu otras muestras de versos
verdadero stemma codicum. defectuosos tomados
Pero antes hemos de dar algunas precisiones sobre los
dos manuscritos conservados en Espafia . al azar:
usque resistere noli.
Ne michi sitis dura precib
ToLEDO, Biblioteca del Cabildo, ms. 102-1 1 .
29
laudib us tuis usque.
Et pascant dominam
Pergamino; siglo xm; 79 folios, sin numerar; guardas
128
est cur a re/e"e modo quere.
oel; 1 8 X 123 mm.; de 35 a 40 lneas por pgina.
170 Pluraque que non
de Quid sit mea res, quisue me
us sit amor.
.
Intctales, capttales y epgrafes en rojo. Los folios 20-34 son
206

stro aparato crtico muchas


de mano posterior. Perteneci al Cardenal Zelada. Etc .
. El PamtJhilus ocupa los folios 63 r. a 73 r. (En los fo (Hemos desdeado en nue
iramos ser exhaustivos,
li 1-62 an el Lber de Ponto y el Remedium amo lecturas del Toletanus si pretend

quier
ns de Ovidio; en los fols. 73 y sgtes. se transcribe el este ms requerira stante ms espacio que
contiene.)
otro po ser el que ms anom
alas textuales
Catonis equipollentia. ) CJ e d
El ms . de Toledo es un c6dice de buena factura exter sea lem os
Como particuldarida
significativa, ?
-207; una pnmera
na. El escriba parece un amanuense profesional (algunas Toletanus trae dos veces los versos 206
partes son hov de difcil lectura por deterioro ulterior). vez, desplazados , tras el verso
86, Y. luego su siti?
vartan sen st-
Pero hemos de reconocer que la calidad de su
texto o, normal. Ahora bien, las dos
redaco cr nes

s probablemente, del texto que tenia a mano para co blemente :


piar, -responde a lo que cabra esperar de su apariencia
y anttguedad. t . ci :
redac6n
!f
ay bastantes pasajes sin sentido; muy notable, por el
Cunctarum rerum sapie
ncia discitur usu;
Vsus et ars docuit que
em a .e plantea, es la palabra nitoni (644) en lugar facit omnis bomo.

de drscitlrz; entre otras lecturas muy singulares , cf. 429
71
70

2! redaccin: el ms. de Toledo escribe aqu hescido, que ciertamente


constituye una falta, pero en la misma falta apunta evi
dentemente a la buena lectura hesito, y no a la mencio
Cunctarum rerum prudencia discitur usus

Vsus et ars docuit quod sapit omnis hom;


nada glosa. Esta leccin simboliza para nosotros la mez
cla de la faceta positiva y negativa que puede surgir en
No es todo esto una prueba del estado fluido en
que circulaba entonces el texto?
cualquier lnea del vetustissimus Toletanus.
Becker hace del Toletanus uno ce los mejores y ms
directos representantes de su suharquetipo T; nosotros
. MADRID, Biblioteca Nacional, ms. 4245.
no lo enos en tan . alta estima. Sin embargo, cuando Papel. Primera mitad del siglo xv; 210 X 150 mm.;
el testunomo de Z comcide con otros mss., cabe pensar 288 fols., numeracin reciente a lpiz. Varias manos. En
cuadernacin : piel sobre pasta y broche.
El contenido de este ms. en variadsimo: 1 ) La come
que el Toletanus - y algo similar pensamos del Matri
tensis - no es ya un francotirador irresponsable sino un
dia Andria de Terencio; 2 ) Boetius: de consolatione li
;
auttico representante de un texto en circul cin y,
bri Il; 3 ) Epstola magistri bernardi de regimine familie;
4) Psalmi; 5 ) Esopus: Fabulae; 6) Eberhardus Betlnlnien
postbemente, en ocasiones, del texto ms legtimo. As,

sis: Graecismus; 7) Lber de sacra doctrina; 8) Altercatio


por eJemplo, nosotros aceptamos, en el v. 66, el iocis de
ZM(HKSUGN), frente al modis de los dems editores
(apoyados en POVDRI): tambin tenemos en cuenta el corporis et anime; 9) Lectio defunctorum; 10) Facetus;
verso 100, de final paralelo. Un dato suplementario a 1 1 ) Pamphilus
de amore; 12) De doctrina mense; 13) De
nuestro favor es el Arcipreste de Hita, cuya traduccin
Discrepamos hondamente de Becker e.tl cuanto a
la si
altera doctrina mense.

alemn
apta claramente a iocis en el origiilal latino que l co
tuacin y valor del Matritensis. Segn el autor
nuestro manuscrito es un ejemplar. contaminado que l
IlOCla:

Conortadme esta llaga con iuegos e folgura (e. 605 e). sita en determinada familia (cf. su stemmt). Para 1
sotros, M tiene muy poco que ver con los mss. que le
(Corominas, en su reciente edicin del Libro de buen rodean en el stemma de Becker.
ao
amr, cambia aqu el texto tradicional y .prefiere otras Este autor cree que el Mmritensis remonta al
vanantes manuscritas.) 1491; pero es bastante ms antiguo, y, JI1I$ que conta
tante
Otra buena lectura de Z(GN) es largis del v 409 (fren minado de otros mss., lo creemos buen represen
te a la falta largius de los restantes mss.); etc. ( iunto con el Toletanus) del temprano estado lquido del
En el verso 429 (hesito) encuentra Becker (p. 187-188)
uno _de los eres-gua de la tradicin; la forma correcta con
texto.
La cronologa tarda de nuestro ms. y su .
(hestto) est atestiguada por una minora <k cdices creta en el ao 1491 se funda en una nota que se lee
(PUIM); la masa ha acogido en su lugar la glosa nescio; teaidos
COII cB
en el folio 1 v. Hay una lista de los trttados

72 "
el volumen, y, acto seguido, se aade: Libri suprascripti
continentur in hoc uolumine scripti a francisco Lupo ba
calario in sacra theologia anno m.q.n. primo = 1491).
1 dencias notables hasta con

.
f .
como el F(lores) o e1 P,arzst
los mss. de mayor pres
nus) 843
305 affert FM' 49 1 ancipit .
0

ris FZM; 629 et FZM.
tigio,

(
Ahora bien esta nota no puede tener el sentido que se M coincide con P o se a.Pxun
a a l 448 suus . .
. ta-
. . . tam;, M
men] tamen . . . nimis p ntmts
. 535 paru al
le ha atribuido: a) Es una nota tarda; b) Los tratados s ' icin de los
consignados son de manos muy distintas, por lo tanto ni que el de M
una
sepe MP. Ambos mss. presentan pos
p es tran
mayor '
pueden atnbuirse todos ellos al Bachiller Francisco Lobo la di
el fallo de .
versos 693-69 4, pero
alu da transpo
puesto que P, adema,s de
sicin, omtte
ni a ningn otro autor nico; e) El carcter paleogrfico
los vv . 691-692. imil " ares cuya
Y otros datos s
del Pamphilus ( y de otros tratados que le acompaan)
nos lleva con certeza a la primera mitad del XV. . o M es
.
eCmo mterp
retar estos
.
. e d os.
ms.,
d
No vemos ms que una manera razonable de entender , 0 M es un
Uno

la discutida nota, a saber: Los libros supraescritos for


enumeracin sera mte
un ms. contaminado de tod
rmmable?
d
os los emas
_ e aternativa es im
man el contenido de este volumen, y - sobre este volu
r:-n: r:s
p
totalmente ind<;'ente. la nica posible.
men como original - han sido copiados por el bachiller posible en la pract ca La:
.
marcada
t
y precisamente por su m e
dencia va ocasional-
Francisco Lobo en 1491 . En otras palabras: el ao 1491 afinidad con
se refiere a una copia hecha sobre el actual matritensis
creemos que
ros' sm
mente con unos o con ot M es
4245, no a la confeccin del volumen en s, que es una , hemos adelantado,
.
nmguno. Segun flui do del
- como z - una buena
muestra del estado
coleccin de tratados copiados por distintos autores en
os siglos XIII y XIV
texto del Pampbtus en J

uscrt
Son pues nuestros man
distintas fechas. a tener
"tos dos testimonios
El hecho de haber identificado el contenido de la ro bes..: .... .... ni superva-
cada caso ' sm su"
o.uu-
.
leccin tiene su mrito y no estaba al alcance de cualquie muy en cuenta en Habr incluso
y en conJUllto
lorar sus 1ecturaS 4 prtori

ra, ya que varios de los tratados carecen de ttulo. La:
290 (lectura aceptada
identificacin es sin duda obra del bachiller Lobo, y la

algn caso, como el fall
or del
que la a
legitima est casi
nota debe ser de su propia mano. ces ( slo
) s cdi
por todos los edd. ), en
. da por nues
Becker ( p. 199) reconoce, acertadamente, que el Ma
. tro
exclustvamente atesttgua . de U
otuo
tritensis tiene coincidencias con varios grupos de mss., acompaados por el tesun: . rdemos que el
pero se equivoca cuando, guiado por algunas de estas ms . -
ementana, reco
Como obsn
el de Toledo, un
com p,1 .
coincidencias, le asigna un determinado lugar en su stem
lo
de on-
es, com o es
ms . de Madrid no
ma, como mS. contaminado. el "tensis es espaol
texto son :
Nosotros no vemos marcada afinidad de M con ningn
portado a nuestro ;
gen. Hispanismos vt
Ma:
sthles
15 3 fe rmosa
en s us)
r non);
( p:dr;
(po
,
no
manuscrito ni con ninguna de las familias establecidas por (castellano perra
ss ) 390
(por formos a); 296
Becker. Ocasionalmente coincide con unos o con otros, 664 crecet (por cresczt ,
tanto en buenas como en malas lecturas. Presenta coinci- por lepus).
75
14
Para concluir y plasmar ya nuestras ideas sobre la tra
dicin del Pamphilus acudimos al adjunto grfico.
Situamos en los extremos, adems del especial1simo
F(lorilegio), los mss. espaoles: quizs los menos sabios
de los testimonios aducidos, y, como tales, consignan con
la misma facilidad las lecturas ms aberrantes o las ms
genuinas.
Viene luego, apuntando a la zona central, el P(arisinus)
8430; a continuacin OHKV, con lejana afinidad entre s:
los cuatro ofrecen dos notables coincidencias en los versos BffiLIOGRAFA
129 (corpore) y 411 (quantum Veneris); y es muy fte..
cuente que vayan al unsono dos o tres de ellos.
Y, por ltimo, situamos los grupos SU, GN, DRI, con
un parentesco no excesivamente claro en su origen (fa..
milia L\ de Becker ), pero ramificados luego en subgrupos
perfectamente definidos entre s.

F Z P O H S U G N D R M

76
ALFONSI, L., La letteratura latina medievale, Milano,
1 972.
BECKER, F. G., Pamphilus, Prologomena zum Pamphilus
de Amore und Kritische Textausgabe, Dsseldorf,
1972.
CO H EN, G., La comdie latine en France au xn siecle,
Pars, 193 1 .
FARAL, E., Recherches sur les sources latines des cantes
et romans courtois du moyen ge, Pars, 1913.
FARAL, E., Les Arts potiques du xn et du XIII sie
cle, Pars, 1923.
FRANCESC H INI, E., Teatro latino medievale, Milano,
1960 .
}ACOBSEN, ]. P., Essai sur les origines de la comdie en
France au moyen ge, Pars, 1910.
LEcov, F., Recherches sur le Libro de buen amor, Pa
rs, 1938.
LmA DE MALKIEL, M. R., La originalidad artstica de la
Celestina, Buenos Aires, 1962.
MANITIUS, M., Geschichte der lateinischen Literatur des
Mittelalters, Mnchen, 193 1 .
MENNDEZ PELAYO, M., Orgenes de la novela, Ma-
drid, 1962.
MoRAWSKI, J. DE, Pamphile et Galate par ]ehan Bras
de-Fer, poeme franrais indit du XIV8 siecle, Pars,
1917.

79
PALADINI-M. DE MARco, V., Lingua e lette
ratura me
dio/atina, Bologna, 1970 .
RABY, F. J. E., History of secular Latn
Poetry in the
Midle Ages, Oxford, 1956 .

Medievali N. S. 18 ( 1962), pp. 209 ss. Xlb' Studi


VINAY, G., La comedia latina
del secolo

MANUSCRITOS Y SIGLAS
(en nuestra edici6n y en la de Becker)

SIGLAS
Rubio- SIGLAS
G. Roln Becker

A Esttasburgo, Bibl. Municipal, cod.


85 (siglo xv).
- Berln, Bibl. Nac. de Prusia, cod.
Hamilton 390 (siglo xm).
- Berln, Bibl. Nac. de Prusia, cod.
Diez. B. Sant. 4 (siglo XIV).
Ba - Berln" Bibl Nac. de Prusia, cod.
lat. 4.0 781 (ao 1468).
.

- Berln, Bibl. Nac. de Prusia, cod.


Diez. c. qu. 59 (ao 1804).
- Basilea, Bibl. Univ. cod. F VI 15
(siglo XV). .
= . BeSilea, Bibl. Univ. cod. F IV 9
.

(1445-1449).
- Brujas, Bibl. .Munic cod. 548 ( si
glo nv), fols. 56 v.-71 v.
.

Bg, - Brujas, Bibt Munic. cod. 548 (si


glo nv), fols. 107 r..122 v.
. - Brslm, Bibl Univ. cod. IV 2,o 42
( sigo ;mt).; .
.

80
SIGLAS
SIGLAS
SIGLAS
Rubio- Rubio- SIGLAS
G. Roln Becker G. Roln Becker

Br2 Breslau, Bibl. Univ. cod. IV 4 .0 53 Lo Londres, Brit. Museum, cod. Cot
(siglo xv). ton Titus A XX (siglo XIV).
Bs Bruselas, Bibl. Real de Blgica cod. Munich, Bibl. Publ. de Baviera,
cod. 416 (ao 1439).
Munich, Bibl. Nac. de Baviera, cod.
20787-89 (siglo XIV).
D Bu Budapest, Bibl. Univ. cod. 99 (si
glo xv). 25187 ( siglo xv).
Erfutt, Bibl. Amploniana, cod. 2.0 M Ma Madrid, Bibl. Nac., cod. 4245 (si-
glo xv).
_

20 (siglo XIV).
Erfurt, Bibl. Amploniana, cod. 4.0 1 N Npoles, Bibl. Nac., cod. V.E. 55
(siglo XIV). (siglo xv ).
G Er Erlangen, Bibl. Univ. cod. 624 (si 01 Olomuco, cod. C.O. 300 (ao 1456).
glo xv). o
_

Ox Oxford, Bibl. Bodleana, cod. e. Mus.


Ga Gaesdonck, Collegium Augustinia 213 ( siglo xv).
num, cod. 9 (siglo xv). F Pars, Bibl. Nac. cod. lat. 1515 5 (si
H Hamburgo, Bibl. Univ. cod. philol. glo XIII; es un Florilegio).
126 (siglo xv). Pars, Bibl. Nac. , cod. lat. 8513 (si
J - Jena, Bibl. Univ. cod. Bud. q. 105 glo XIV).
( siglo xv). p Pars, Bibl. Nac., cod. lat. 8430 (si-
glos XIII-XIV).
Ps
Kremsmnster, Bibl. del monaste
rio, cod. 74 (ao 1478 ). Pars, Bibl. Nac., cod. lat., nueva
Kremsmnster, Bibl. del monaste adqu. 153 (siglo xv).
rio, cod. 1 1 (siglo xv). Pars, Bibl. Nac., cod. &anc. 25405
Ka Karlsruhe, Bibl. Prov., cod. Etten
.
Perusa, Bibl. Munic. Augusta, cod
(siglo XIII).
heimmster 35 ( 1474). Pg
Ko (siglo xv ).
_

K - Copenhague, Bibl. Real 1634 (si


.
Praga. Narodni Museum, cod. X.E
G. 85
glo xv).
Kr 6 ( 1460-70).
_

- Cracovia, Bibl. Univ., cod. 2458


Praga, Bibl. Publ. y Univ., cod. LG.
u
(aos 1460-1480).
L Leyde, Bibl. Univ., cod. Lipsii 5 1
- 34 (ao 1474).
(siglo XIV).
82
SIGLAS
SIGLAS SIGLAS

G. Roln
Rubio-
Rubio- SIGLAS Becker
G. Roln Becker stria, cod.
Viena, Bibl. Nac. de Au
3 123 (siglo xv ).
R Wa
stna, cod.
Pra Praga, Bibl. Publ. y Capitular, cod. .
L. 18 (siglo xv).
-

Viena, Bibl. Nac. de Au


3 1 14 (siglo xv).
N W4
St Stuttgart, Bibl. Prov. cod. poet. 4.0
ip. cod. A 4
-

28 (ao 1468). Wt Trebona , Bibl. Munic


s2 Stuttgart, Bibl. Prov. cod. poet. 4.0
e 10 3
( 1452-58).
eod
Zrich, Bibl. Central,

3 1 (ao 1472).
Tb (siglo xv ).
S Z
Tubinga, Bibl. Univ. cod. Me. 104
(siglo xv).
z To Toledo, Bibl. Capit. cod. 102-1 1 (si-
glo xm).
-

H u Utrecht, Bibl. Univ. cod. 820 (si-


glo XV).
-

Vt Roma, cod. Vat. lat. 2868 (s. XIV).


v2 - Roma, cod. Vat. lat. 5185 (s. xv).
Va Roma, cod. Chig. H VI 205 (si-
glo XV).
-

v4 Roma, cod. Vat. lat. 2864 ( 1430-50).


v Roma, cod. Palat. lat. 1900 ( 1 470-
-

85).
Vgt Venecia, Bibl. Marciana, cod. lat
XII 44 ( 4375) (ao 1444).
-

Vg:, Venecia, Bibl. Marciana, c.od. lat.


XII 1 16 (4386) (siglo xv).
-

Vgs Venecia, Bibl. Marciana, cod. la:.


XIV 335 (10704) (siglo xv).
V Wt Viena, Bibl. Nac. de Austria, cod.
303 (siglo xm-XIV).
-

1 w2 Viena, Bibl. Nac. de Aust.ri, cod.


3219 (siglo XV).
-

85
PAMPHILVS P.ANFILO
( PAMP H ILVS)
Vulneror et clausum porto sub pectore telum PNFILO Estoy herido dardo alojado en el ca:
y llevo un
razn mi herida se agrava sin cesar Y, con ella
Crescit et assidue plaga dolorque michi. , mt
Et ferientis adhuc non audeo dicere nomen
'

re
torm:nto. No me atrevo a decir todava el nomb
Nec sinit aspectos plaga uidere suos; ' asestado el golpe, ni la llaga
permite observar el aspecto que presenta; (5) por.
de la mujer que me ha
Vnde futura meis maiora pericula damnis 5 c:Ho
Spero; salutis opem nec medicina dabit. me figuro, para mi dao, mayores riesgo s; la medi cma
Quam prius ipse uiam meliorem carpere possu no dar con el remedio de salvacin. Qu va
es la
m?
Heu michi! Quid faciam? Non bene certus eo. mejor para poder iniciar la marcha ? Ay de mi! Qu
he de hacer? Ando sin rumbo bien fijo. Me
Conqueror estque mee iustissima causa querel lamento,
y mis quejas estn altamente fundadas, ya que
e
10
Cum sit consilii copia nulla michi. ' no vis
Sed qua multa nocent, opus est michi querere multa : lumbro ninguna salida a mi problema.
Nam solet ars dominum sepe iuuare suum (10) Pero, si muchos son los inconvenientes, debo
St mea plaga suos denudet in ordine uultu buscar muchos remedios: pues el arte suele socorrer
. .

Si mi he
muchas veces a quien lo tiene a su alcance.
s
it'
Que sit et unde uenit armaque quis pou
Perdet et ipsa sue fortassis spem medicine. 15 ente su .as , sus ca
la
rida dejara obser var detenidam
ractersticas y su origen asf como
Spes rdicit dominum fallit et ipsa suum tdent tdad e
atntina
.
persona que dispar el arma, (15) sm
.
St tegat ex toto faciem motusque dolor duda a
is

e U pena P. mee] michi R. querele ] querela I


3 et] sed ZSUGN. fenent:Is1 feruentis
2 assidue] assidua D: p] plagaqu doloris U.
adhuc D
9
P adhuc] nm
nomen] modum G. michi] om. R.
..- 10 michi] mei PHKV.
4 nec] non HK. plaga . . . suos] p"---

-

nam solet ars} solita F.


11
- suas N res est
5 Post 6 K. unde] inde OK.
denudet] denudat KGN. .
12
7 qu ] qua S quod H. carpere J espere OM GN. armaque 1

possum ZP. que sit et] et ferat P. uerutl fent arma


13
lX?SS HyiM PClSSem KSUGNDR PClSSUnt quis et Z.

ZM. quis 1 .,rt ,GN


14
8 nuchi J ZODM J
eto
nuser I. certus . tutus PHKVSUGNRI 15 perdet] perdit Z tm=bet. GN lJtSll tpse rv
16 faDit et l et faDit

KGNR. eo]

Y.
88
Et nunquam querat plaga salutis opero, ella misma toda esperanza de remedio. La esperanza
Forsitan euenient peiora prioribus illis reconforta o decepciona a quien la concibe. Si mi he
Et michi continget protinus inde mori. 20 rida ocultara radicalmente su rostro y las contracciones
Estimo monstrari melius, nam conditus ignis del dolor, sin acudir jams en busca del propio remedio,
Acrior; effusus parcior esse solet. tal vez entonces me sobrevendrlan mayores males, (%0)
Ergo loquar Veneri, Venus est mors uitaque nostra, y de aqu podra derivar la causa directa de mi muerte.
Ducenturque suis omnia consiliis. Es mejor, creo, mostrarla: un fuego oculto es ms
Vnica spes uite nostre, Venus indita, salue! 25 violento; si se desparrama, suele debilitarse. As pues
Que facis imperio cuneta subire tuo, me dirigir a Venus : Venus es nuestra muerte y nues
Quam timet alta ducum seruitque potencia regum, tra vida, y sus consejos guiarn toda mi conducta.
Supplicibus uotis, tu pa, paree meis! (25) nica esperanza de nuestra vida, nclita Ve
Ne sis dura micbi precibusque resistere noli, nus, salve! T que logras mantener sumisas a tu
Sed fac quod poseo; non ego magna peto. .30 imperio todas las cosas, t a quien temen y sirven las
Dixi non magna; misero michi magna uidentur, altas potestades de Duques y Reyes, dulce Venus, api
Sed tamen ista dare non tibi dif:ficile est. date de mis humildes splicas! No seas cruel, no te
Annuo die tantum, iam iamque beatus habebor resistas a mis ruegos; (31) haz lo que te pido; no es
mucho lo que pretendo. He dicho que no es mucho :
es mucho a los ojos de un desgraciado como yo; pero
Et sic euenient prospera cuneta michi.
Est micbi uicina, uellem non esse, puella, .35
Si non subueniat gracia uestra michi, a ti no te resulta nada dificil otorgrmelo. Di tan s6lo:
Nam solet amoto plus ledere proximus ignis : Concedido; y al instante me considerar feliz, y ya
Me, si mota foret, lederet ipsa minus. todo me saldr bien.
Fertur uicinis formosior omnibus illa: ( 35) Tengo por vecina a una joven; ojal no la tu-

19 (}iitt] eueniunt DRI eueniant O uenient K. illis] istis


20 micbi PH: me continget] contingit PSDRI continet O.
cett.
ire di:xi] die si G.
30 quod] que POSU.
non sit tibi difficile U.
inde] O. 31
21 nstrari] mostrare K. melius] esse melius M. nam] iam Z
qwa H.
32
annuo ] annue PN animo
non tibi difficile est]
OKD. . . VUM.
34 euenient] eueniunt DR prouement H peruement
33
23 loquar] loquor GNI. nostra] nostri ZK mea NM.
24 dturque] ducunturque OHSU uincenturque V. prospera cuneta} cuneta prospera G.
25 wtc: nostre ZPHVSI: nostre uite OKUGNDRM. 35 uellem non esseJ uelle non ue:lle D. puella] puellam
26 subue] sub esse GN.
Z7 au1a R. 37 amoto] admotus 1 ad motos D adtnota G
OKGND.
28 meisJ michi GN. 38 me] et DRI que OUN. mota] n:mota ODI (corr. fY). rru-
alta] .
V SDI non KR. dura] dira U. precibusque] precibus nusJ Venus K.
39 formosior] famosior D. illa] una U.
29

90 91
40
iera, i tu favor no ha de acudir en mi ayuda, pues el
Aut me fallit amor, omnibus aut superest.

Incendio cercano causa ms daos que el lejano: as la


Hec mea transiecit certis precordia telis,
Tela nec inde queo ui remouere mea.
muchacha, apartada de mi, me hara sufrir menos. Pasa
por ser ms hermosa que todas sus vecinas; (.) o
Vulneris inde mei crescit dolor omnibus horis
me ciega el amor, o efectivamente las supera a todas.
Decrescitque color uisque decorque meus.
Hec nulli dixi nec que michi uulnera fecit.
los dardos
45
Esta joven me ha atravesado el corazn con
certeros de su amor,. y ni con todas mis fuerzas,
Iustaque causa fuit, dicere que uetuit;
Dtatur
. .
logro ya arrancar estos dardos de su sitio. El dolor de
- et fateor - me nobilioribus orta:

mi herida se agrava de hora en hora, y decae mi salu


Huic ideo metuo dicere uelle meum
Fertur - et est uerum - quod me sit cior illa : di dable color, mi energa y mi apariencia.
( 45) A nadie he hablado de mis cuitas ni de la mujer
Et decus et dotes copia sepe rogat: 50
Nec michi sunt dotes, decus ingens, copia grandis,
Sed quod habere queo, quero labore meo.
que me ha malherido. Tiene fundada justificaci6n el
motivo que me impidi6 hablar; se dice - y estoy de
acuerdo - que es de cuna ms noble que la ma: por
Dummodo sit diues cuiusdam nata bubulci
Eligit e mille quemlibet illa uirum.
Illius in forma nostros tremor occupat artus eso temo declararle mi amor; se cuenta - y es ver
dad - que ella es ms rica que yo: (58) con frecuen
55

cia la riqueza requiere honores y prebendas: yo carez


Et magis hoc uotum dicere causa uetat.
Concipit ingentes animos fiducia forme
modum dominam co de prebendas, de altos honores y de grandes recur
sos; y lo poco que puedo tener, lo gano con mi jo.
Inque non sinit esse suam.
Has de corde meo temptaui demere curas'
Con tal que sea rica, la hija de cualquier boyero puede
elegir entre mil un marido a su gusto.
41 :n:.t ] transfixit ON superat K. certis] (55) Ante su belleza un temor se apodera de mis
ceteris M di-
miembros: raz6n de ms para impedir que le hable
4
2 queo] quero de mi amor. La confianza en la propia belleza vuelve
43 inde] tatnen O unde U.
U.
44 CX?lor . .. decorque] color . . . t-1... ...-e U """"' a la mujer orgullosa y le hace perder el sentido de la
....L':Iu
...., '
medida. He intentado desterrar de mi corazn estas
.2--- colarque p.
wsque] usque P.

45 ] hoc ZKVR hac O (corr. 0'). nulli ] ulli NM nec]


ms1 R hec H. que] qui P. micbi] mea zs
que] quod Z. uetuit] uetuit i1la M
: arta est PHUGNI ortam VM.
puc:utt
O metuit P. 52 quod] quid U. qucro} poseo K
48 hwcl bis hils HKVM. ideo ZPSUGN I: igitur OHKVDRM 53 dum] cum UI.
9 4 me Sit]
. su me KSUM. 54 quemlibetJ quem ue1it (uofit. N) SUGN.
50 rogat] rogant PGNDM. 55 oostros] meos P. trematl mor O teDlOI' I IUllOl" GM.
51 !n 1114rg: K. nec] non ZO. decus ingens] -...
m-.......- decns N 56 hoc] hec ZHUR.
mgens] 1ungens O. 58 modum] taOif. SGNR.
59 hul aam P.
92
Sepius obstanti tune magis arsit amor. 60 preocupaciones; (60) pero cuanto ms resisto, ms se
En mala nostra uides, en nostra pericula nosti. inflama mi amor. Bueno! Ya ves mis males, ya cono
Vnde, precor, precibus mitis adesto meis. ces los riesgos que corro. Por lo tanto, te lo ruego, s
Non michi respondes nec dictis porrigis aures, propicia a mis splicas. No me contestas ni prestas
Nec tua clara meum lumina lumen habent. . . odos a mis palabras, ni tus ojos claros tienen para m
Aut tu tolle tuas nostro de corde sagittas 65 una mirada de luz. . .
Aut tu seua tuis uulnera pasee iocis ! (65) Arranca de mi corazn tus flechas, o alivia con
Quis posset tanti curam tolerare laboris tus gracias el cruel dolor de mis heridas! Quin po
Que domino flenti premia nulla daret? dra soportar una cuita tan fatigosa sin recibir en cam
Insto precando tibi, michi nam dolor anxius instat bio la menor compensacin a sus lgrimas? Te apremio
Assiduasque preces concipit ipse dolor. 70 con mi splica porque a m tambin me apremia la
angustia del dolor, (70) y el do!?r a su vez me inspira
(VENVS) incesantes splicas. )

Tune Venus hec inquit: Labor improbus omnia uincit, VENUS Entonces Venus le dijo: El esfuerzo obstinado
Qualibet et poteris ipse labore frui. vence todos los obstculos; y con esfuerzo podrs tam
Et monstrare tuos animos nulli uerearis' bin t conquistar a la mujer que te guste. Y no tengas
Vix erit e mille que neget una tibi. reparo en declarar tus sentimientos a ninguna mujer:
Quamque precando petes, prius aspera forte negabt, 75 apenas habr una entre mil que te d una negativa. (75)
Sed lene pondus habet llus asperitas. Cuando pretendas a una suplicn<lola, es posible que
Nam iurando prius quos uenditor pse negabat empiece por rechazarte con dureza; su rigor tiene
muy poca importancia. Efectivap)el tl e ya puede el ven
. -

DRK" tibi (michi om.) GN michi (tibi om.) P:'nam] nostet


60 obstanti] instanti OSU instante H. tune] te H. arsit] auxit
P artat H hesit O.
61 en . . . en] en . . . et SU tu . . . et O en tu DI et et H. O tum Dain Evesque. instat] urget KGNDR.
nosti] cemis V. 70 ipse] iste SU ille ZR inde P.

63 non] nec HSU. nec] non Z. porrigis] porriges RM. 71 tune] nunc ON. hec] hoc MRI.
65 nostro de cordel de nostro corde OHKSU de corde nos 72 qualibet ZOSN: quoh"bet cett. ipse] ipso GN arte KS.
tro z. 74 uix] uis Z. el in Z. neget] negat KGN.
66 seua] sana V scena O. iocis ZHKSUGNM: modis POVDRI 75 quamque] queque O quodque H quamuis GN. 1
(cf. u. 100). petendo S petenda GN negando U. petes POHU:
petts
67 tanti curam] tanti causam SU curam tanti D causam tanti ZKVSGNDRIM.
H curas tanti P. 11' r).
76-n Om. KG (add. ;, t111g.
68 UDRI. 76 illius] ipeius PN.
n namJ namque D. pus] prior u. quosl quas O.
que] qui
Om. K, add. in marg. 1(2. insto POVUDRM isto z iusto negabat
negabit OM nepuit Ul.
69
SI iuste HGN iusta 1(2 Cohen Evesq.e. tibi 1 tibi me

94 "


dedor empezar jurando que no vende: un comprador
Venales census improbus enptor haber. obstinado acaba llevndose la mercanca. No hubiera
Nec mare transisset, pauidus si nauta fuisset hecho la travesa el marinero si se hubiera acobardado
Turgida cum primum restitit unda rati. 80
(80) al sufrir su embarcacin el primer embate de una
Ergo tuis primum si non fauet illa loquelis, ola embravecida. Por lo tanto, si aquella mujer, al prin
Arte uel of:ficio fac tamen ut faueat. cipio, no responde favorablemente a tus requerimien
Ars animos frangit et firmas diruit urbes; . tos, arrglatelas, a pesar de todo, con tu tus
Arte cadunt turres; arte leuatur onus; maas para que responda. El arte vence resiSt
Y
derriba slidas ciudades; (85) con el arte se vtenen
Et piscis liquidis deprenditur arte sub undis 85
Et pedibus siccis per mare currit homo. abajo los castillos; con el arte una pesada se
Rebus et in multis ars adiuuat of:ficiumque: vuelve ligera; con el arte se pez baJo las aguas
caza
Pauper sepe suo pascitur of:ficio; cristalinas y el a p1e .
enJuto sobre las
hombr e corre
Et quamuis iusta sedatur principis ira,
90
aguas.
Seruat et illesum corpus opesque reus; Son muchsimas las ocasiones en que nos prestan
Et gaudet locuples qui fiere solebat egenus; ayuda el arte y la inventiva: el pobre come no
Et modo uadit eques qui solet ire pedes. veces gracias a sus maas; por justo que sea el enoJo
Quod donare sibi minime potuere parentes de un prncipe, se logra aplacarlo (98) y .as el pable
Hoc exercenti iam dabit officium. conserva la integridad de su persona Y de sus b1enes
;
acos
y vive feliz en medio de rique28S .quien
Officiumque tuum primum si forte recusat, 95 estaba
tumbrado a llorar en su indigencia; y anda ahora
Tu seruire tamen esto paratus ei. a
Hiis poteris superare minas causantis amice, de ir a pie. Lo que
se lo
caballo quien tena la costumbre
no pudieron darle en modo alguno sus padres,

78 census] mentes OGN.


or su inven tiva.
al pnnop1o tus
dar al vivid
(95) Si casualmetn e la mujer rechaza
. . .

79 nec] non ZOVGNIM. para


80 nugidaJ turbida R horrida GN. atenciones, t, no obstante, mantente a punto
las amenazas de annga
82 officio ] officiis O ingenio HK. virla. As logrars desanwtt
81 illa] ipsa PI. una
83 animo&] homines (et s. 11. animos) .P. diruit FZPDR: destruit 92 modo] iam P. uadit l gaudet G gaudet et s. 11. uadit N.
eques] eqpos U. pedes} per
OHK.VSUGIM distruit N.
lidis] in _Iiquids o. deprenditur] deptehenditur zvu. pedes R.
86 cumt] transtt SU. Post 11. 86 leg11ni:IW 1111. 207-208 in Z. Post 276 in D.
8.5

87 multis] cunctis KSU. 93 sibil tibi


93-138
OHMdabS!J PVR.
88 officio ] ingenio M officio et s. 11. arte O officio et s. 11. uel 94 ] GN
tt] 1 ..:1..: R. recusatl .KCQSet OKIM.
9.5

pnmuml p,mw ,.....
mox
st
ingenio N ingenio et s. u. officio K inpio uel officio, V.

90 seruat] seruet P. illesum] ille suum O. opesque] et opes


: 1

po.
que R opwque U. reus]rei . G suas PV. = ::;:o.w-J poteS D.
potcnS R.
teris supeme superlR. IDUI8S.
91 solebat] solet ZO. .
97
.

96


en busca de excusas, y conquistars como tal amiga
Fiet amica tibi que prius hostis erat a
In quius esse solet loca sepius illa freqenta, la que empez siendo tu enemiga.
100 vida
lUe potes pulchris pascere pasee iocis; Frecuenta los lugares donde ella suele hacer su
Gaudia semper amat et ludiera uerba iuuentus. y, (100) si puedes toma parte en alegres diver sione s,
y
r
Et iuuenum mentes hec in amore mouent. tud siemp re le gusta la alegra las
;
hazlo a la juven
Necnon semper ei te letis uultibus offer: amor en
bromas divertidas . Todo esto promueve el
Est cum leticia pulchrior omnis homo las mentes juveniles. Mas todava: presn tate siempre
Nec nimium taceas nec uerha superflua dica 105
ante ella con cara sonriente: la alegr a hace al hombre
Despicit e mnimo sepe puella uirum. ' ms atractivo. (105) No seas dema siado callad o ni ha
una
.
Exotat et nutrit facundia dulcis amorem frecu encia insignifi cancia pro
bles con exceso; con
voca en una joven el desprecio hacia su
Et mulcens animos mitigat ipsa feros . galn . Una
St locus est, illi iocundis uiribus insta: y
.
alimen ta el
dulce elocuencia en cambio despierta
qu. uix sperasti, mox dabit ipsa tihi. 1 10 a los cora zones sal
amor: con su arrullo amansa hast
Non strut mterdum pudor illi promere uotum '. n, aprmiala con delica da
hoc magis ipsa negat. vajes. Si se presenta la ocasi
Sed quod habelle cuptt violencia; (110) ella mism a te dar al insta nte lo que
apenas te atrevas a esperar. El pudor
.
Pulchrius es putat ui perdere uirginitatem le impide a
dicat: De me fac modo uelle tuum.
veces abrir su corazn; pone el mayor
empeo en re
Hoc rumt caueas, si sit tibi Cl1lta supellex: 1 15
husar lo que ms ansa tener. Con sidera ms honr oso
Nesoat esse tuum pauperiemque tuam ;
perder, forzada, su virginidad que deci r: To ma, haz

(115) Una importante precaucin en el caso


de m lo que quieras.
de que
. n y
98 Sic legitur in V.. que p h tu atuendo sea pobre: que ella ignore
tu posici
erat fiet a.mica tibi. fiet]
J 0tts
99
fiat R nec I sit K. que
S? let loca] 1 solet I. illa] z ipse OHV
100
que:; poteris V. iocis]
modi :
Slue potes] s1 non potes S ue potes N si que poteris G

G. illi] ibi I. uiribus] uerbis D


p
109 est] om.
101 ludiera] lubrica D. uersihus uel
mouent] trahunt VSUG trah:ll!'t et s. u. mouent N.
uiribus Z. insta] ista Z. VSUGNRL
110 quod] que GNI. mox] iam ZOK.V. psa] iUa
= [l
102
necnon] nec nisi SUR! et nec V. ei] om. O. letis]
111 sinit] sciuit O sunt I. illi] iUam GN om. R.
promete] pro-
103
s offer ] offert M.
.
letibus G. uultibus] menti
est] et H. pulchrior] pulchrius dere P depromere R.
lmbere K. ipsa] illa
104
112 sed] et GNI. habere copit ] copit
negat uel uetat H.

105 nec] non DR.
106 despicit] despiciat M.
de K.
ZHKUI. negat] uetat VGND
excttat] iDCltat. p nutrit] fouet R. facundia] CODCOJ.Ida
t 114 de me] de se DRI
.
e s. u. facundia K.
115 hoc ] hic K. caneas] fugimus U taceaS K.
sil cum R. curta]
107
te

Ipsa ipsa Z illa HSUD parua ZDRIM panca lt


108 .
mulcens] mulcet O multos R. lpsa] .
ipse G. feros] ueros G. 116 nesciatl nescit G.

98 99
Exiguo pulchram ducit sollercia uitam
tu pobreza; el ingenio lleva una vida decorosa incluso .
Iocundoque suas ore tegit lacrimas
. en la escasez y oculta sus lgrimas bajo alegre mscara.
Quod no es simulare potes dicti
s habituque; Con tus dichos y tu conducta puedes fingir lo que
120 no eres; (120) con un poco de ingenio se alcanzan los
Maxuna sors paruo contigit inge
nio.
Plurima mundus habet sua que uici
. _

De quibus apta sibi plura referre potes


nia nescit, mayores xitos. Hay por el mundo infinidad de cosas
. ignoradas en la vecindad; puedes contarle muchas de
ellas aplicables a su caso. Convncete: son muchos los
Crede quod interdum multis
mendacia prosunt,
que de vez en cuando sacan partido a las mentiras, y,
Et quandoque nocet otnnia uera
loqui.
Et famulos famulasque domus
sibi sepe loquentes 125 alguna vez, es contraproducente decir toda verdad.
(125) Conqustate con palabras y obseqmos a los
Allice colloquiis muneribusqu
e tuis,
Vt semper referant de te bon
a uerba uicissim servidores y sirvientas que tienen trato frecuente
ella en casa para que entre sf siempre hablen de t1
Et pascant domiiam laudi
Dum dubio dubias mentes in pectore
bus usque tuam.

An faciat uel non, nescia uell


uersat en trminos elogiosos y recreen constantemente a tu
130
Tune multo t mptami
e tuum ' dama con tus mritos.
. ne 'sepe fatiga, ' Mientras ella en su incertidumbre da vutas en el
Vt octus possts uictor amo
Pelli.tur huc animus honnum
re frui. corazn a sus pensamientos (130) para saber -; i
uel pellitur illuc rante! - si ha de prestarse o no a tu amor, t, prea
Sepe labore breui, dum manet in
dubio . samente entonces, aprmiala multiplicando s Y ms
tus insinuaciones para poder adelantar tu triunfo Y go.
zar del amor. ordinariamente un leve esfuerzo basta
para arrastrar en uno u otro sentido a la mente hu
117 Om. G t>u<:hram -'-'--
1 18 Post 119
uitaJn ] .t''-UUl
N . suas] suo K suos llliD uultum F Euestpe. mana mientras est indecisa.
.
119 Om. G. es] est M. D .

120 sors ] pan uel sors


121 sua] et P. uicinia ] V. contigit] contulit V
NM
122 dubio dubias PSUGM: dubias dubio ZOHKVDRI dubio
uicina
dubitans N. mentes in pectOte uersat] uersat sub
P = -}Ltes] po 129
tes. piusa referre sibi D. potes]
l23 mentes GN. pec:tote] corpore OHKV. uersatl umant
uerset I
crede] credo PKGNDI
uera] uerba S (non P) uete z. an uel
. .c.cvvu-
'TIV"'<f...-..
. t-n' uel KVSM an . . . aut 1 an . . .
124
famulasque] tamUJas
omnia] nimia S plurim. D
GN <u-r. ...... ...
sciant GN. necial nesclat 0HSDIM. tuumJ
125
an

130
scias H;_ loquentes ]
_..

.!!. . domusque GN I. faciatJ


COWB] I . G suum P.
131 tune] tu N. temptamine) conamtne H .sepe1 sese O
126
127 referant de te]

.
et s. u. uiciuitn N. referant H uicisshn J t... .:_ 132 possisl poteris HGN.

de te

G --"

128 133 hominum] baminis Z e:ius O. uel pellitnr ] compelrlitu D



-
dibus] Cum laudibus M. .tuam] tuis compellit R. illucl iDkS:
t!u::s K. lau
134 labore) in hora R. dum) spes YUl'!
.,;,.,..,.

100
101
e
a en todo momento entr
Et placet uobis interpres semper utrisque (135 ) Cuidos de que hay temente llev e
o que pruden
135
cate referat hoc quod uterque pit
' vosotros un intermediari pues Ve jez
vos anhel
Em .J!
Ul
n muenum diiudicat acta Senectus de uno a otro los respecti
os, la
e
Et Sllllul hos prohihet litt"gtosa
.
loqw. sa se erige en juez de las relaciones entre jv
envidio hablarse.
, irritada, les prohibe
1nctpe: spe melius dedit et dabit omnia tempus
. nes y, al propio tiempo o y se dar
tiempo se ha dad

Nec timor ullus e .t m qmus


?
. esse times. Lnzate: todo con el hay que temer
y ( 140) nada
140
.
Non tibi p lus dicam umces studiosus amicam
' mejor que t lo esperas o he de aadir ni
te asustan. N
Inceptumque us mille patebit opus. en esas situaciones que istars y, en
empeas, la conqu
una palabra ms; si te mil pos ibilidades.
se te ofr ece rn
cuanto inicies la tarea,
(PAMPH ILVS)
ena sa
Incolumis luite egro solacia prehet il al que goza de bu
Nec mmus infu:mus senttt
'
. adesse malum . PNFILO (A solas.) Le es fcro fue rza s, no
o; pe ste, falto de
.
Const"li y,enens michi
o lud consolar al enferm a. (145 ) Los
. non dolor allewatur
. ad de su dolenci
' deja de sentir la realid
145
Sed meus m trtsti pectore regnat amor. y mi am or sigue
vian mi dolor
consejos de Venus no ali

.
Hactenus auxilii "chi spes futt onmis in illa . . Ha sta aqu yo habia
n affigido
:.o;a:
; reinando en un coraz ora la espe
S cesstt, et met ipse dolor. ranza de ayuda: ah
.

puesto en ella tod a espe


Non
r me nauta reltquit in undis .. mismo dolor.
o, pero subsiste el
ranza se ha desvanecid rinero me
Et portum quero, nec reperire queo. 150
Desgraciado de mi
! No saldr a flote: ma puerto
el
Sed modo quid faciam? Mea spes modo spectat ad illam: ) bu sco un
las olas: (1.50
Illi me nouiter conuerut tre
. 1oqui ha abandonado entre hacer ahora?
co n l. Qu podria yo
y no puedo dar : decidi-
Quam formosa, Deus, nudis uenit illa capillis! tan slo a la muchacha
.

Mi esperanza mira ya
e ir a hablarle.
.

uobis] uerbis M sem l:f- H. utrt"sque] utrisque fidus damente, me convien


se uel
135
N _utrimque su uterJ:rcl msque Evesque. se POHVSDRIM ades
qw1 que RD. referat] nec] ne M. adesse WGN: abes
:Ju;be GDR. cu:iJ !ia:C tiRL'J quicquid R.
136
abesse K.
144

non] nam S. alleuia tur] alienatur D.magis K. pectore] cor-


meus et u. t uel sedet V.
s.
137
probibetJ perbibet GR Jittgosa] diliciosa HR litigiosa 145
OH GN
PSU uersa
138
et
meu s] magi s
sedet
s. u.
po te
.

deliciosa N. 146
at
in illa] nulla G.

OHV regn l

spe] s R spem HGN O. dedit et dabit] dedit dabit consili i O.


modo et u.
139 auxili i ] s. mea
modo] micbi HR

et
H dab1t dedit mOD da lt et (om. dedit) R. 147
t GR. ) non zsu.
K.
140 nec] non PH na K u lusJ nullus K. esse] esset R. ti-
l 148
non] quo sed R. quero] querens SU. nec
GN. teliquit J telinqu i
J solet DRI. et) banc I lam] in iDam O ad istam
149
] mens PVI. ad il

wnces] uides O :rar:as K. mea] nam P.u.spes


150
ad) i11am K.
141

R in (et s. KN. irel inde R.


patbitJ placebit : 151
auper V nouetit
142
. illa] ipsa GN.
falacia Z. ptebet] =tOSJ ergo KD egris U. solacia]
143 leutter egro] egro 1 152 nouiter] leniter HM. DI
imdis] nitidis
153 formosa] fermosa
103
102
Ouantus et esset ei nunc locus inde
Sed subito tanti michi nunc uenere timo
loqui ! . . . (Viendo venir a Galatea.) Qu hermosa! Dios mo!
res! 155 Ah viene en persona con su cabellera al descubierto!
Nec mea mens mecum, nec mea uerba mane Qu gran oportunidad sera sta para dirigirle la pa
Nec michi unt uires trepidantque man
nt
usque pedesq e. labra! . . .
(155) Pero de pronto, entonces . . . me cogi un p
Attoruto nullus congruus est habi
Mentis in affectu sibi dicere plura
tus.

Sed timor excussit dice.re que uolui.


paraui, nico tan grande! Me veo falto de lucidez mental y
carezco de la facultad de hablar; me siento desfallecer
Non sum qui fueratn,
160
w:rme cognoscere possum; y me pongo a temblar de pies y manos. No hay la
ec bene uox seqwtur . . Sed tame
n inde loquar. menor congruencia en la conducta de un aturdido En
mi estado de lucidez, me habfa preparado para deo.rle
. .

Altenus uille mea neptis mille salut


es
muchas cosas, (lA) pero el miedo me hizo olvidar
Per me mandauit officiumque
tibi;
Hec te cognoscit dictis et nomine tantum
165
Sed te, si locus est, ipsa uidere
cuanto quera decirle. Ya no soy el que era, apenas
. me uoluere puedo reconocerme; no me sale bien la voz. . . Pero,
Illic
cup i .
mei retinere patentes
De qui'bus electis uilla redunda
con todo, he de hablarle.
t ibi (Dirigindose a Galatea.) Mi prima, la de la granja
Hi michi spondebant cum summa
;
dote uellam siguiente, me encarga te transmita mil saludos Y el
ofrecimiento de sus servicios; (185) slo te conoce de
Pluraque que non est cura
refe.rre modo. 170
odas y de nombre; pero si se presenta la ocasin, tiene
muchas ganas de verte personalmente. . A_lli erian
154 essc:t ZPKVD I: ut esset O retenerme mis parientes - personas distinguidas -
inde] tre P ut ire O. adesset HSUGNR esset M que llenan la granja hasta rebosar; me ofrecfan como
prometida a una joven con inmensa dote (170) Y otras

155 :::Jlc O et V. sed subitoJ subi


to sed GN. nuncJ nam V
156 nec'] nam V.
157 dantque]
pedesqu (et ante cor.r ) O. manus
trepidant ZGNDI
ZHlCVSIM: pedesqu

adit!gR
e manusque PDR manus
158 habitust OGN.
166 sed] et ZHSDRIM.
160 sed] SI N. excussit]VUexcl
PD. paraui ] putaui Z uotzereJ retine-
159 affectu.J afm
.

167 illicJ illuc NM. me] 0: GN.


fectu .

usit H. que] quid U qua


quod re uoluete K. paren milla PG uilJa et s.
l
. ibi] ...t.. GN
GN
168 Post 169 GN, del ex GN w. milla
que K. R
161 COgJ10Scere1 llgiiOscere u
..

unuu
162 necJ . non HKVSU. nec
uox] uox bene non O sequiturJ 169 sununal magna OM.
N. redundatl tenenda .

== ti: sed ]
!:Jss:!cDGN si P. loquar ZOKVSNM : loquor. PHGDRI est] sunt DI cura
170 pluraque que] plura que 1 plura et .R>R meo O
V P.
referre] referre ama U. ] mid dkere inocJo
nec (dixere U)
165 S et cognoscit] cognouit H.
etJ quete z. Post 17(} lerjttlr m SU: tmiluque
que nocuere micbi. .
104
Omnia postposui : tu sola michi placuisti; muchas ventajas cuya enumeracin no viene ahora al
Respuerem pro te quicquid in orbe manet. caso. Lo dej todo de lado: eres t la nica mujer que
me ha gustado; por ti rechazara yo cuanto en el mundo
(GALATH EA) existe.

Ludendo loquimur. Loquitur sic sepe iuuentus. GALATEA Estamos hablando en broma. Asf suele hablar
Verbula mixta iocis iurgia nulla mouent. la juventud. Unas palabritas entrecruzadas por diver
sin no promueven nunca altercados.
( PAMP H ILVS)
se
Sed modo dicamus cordis secreta uicissim 175 PNFILO ( 175) Bueno, confimonos mutuamente los
no tros
r
Dictaque, preter nos, nesciat alter horno. cretos del corazn; pero que nadie ms que
Demus et inde fidem fieri sic, postea dicam !
llegue a conocer lo que nos ecimos. mp om o
Primitus incepi: primitus inde loquar. acto segutdo, hablar yo. La mtcra

tiva parti de m: tambin tomo la iniciativa para


nos a que as sea y,
Nos modo concordes debemus uera fateri. ha
180 de acuer
Gracior in mundo te michi nulla manet: blar. Pero con una condicin : hemos de estar
Vt te dilexi, iam ter pertransiit annus,
( 180) No hay para m en el mundo mujer ms en
do en decir la verdad.
Nostra nec ausus eram uota referre tibi.
cantadora que t: hace ya ms de tres aos
Tempore non longo loquitur sapiencia surdo: que estoy
Nosque diu frustra non decet inde loqui. enamorado de ti y no me haba atrevido a declararte
Te constanter amo, modo plus tibi dicere nolo, 185 mi amor.
en hablar a un
Donec tu dicas quid placet inde tibi. El sabio no pierde mucho tiempo
sordo: tampoco yo puedo exten derm e diado en
no
.
(GALAT HEA) vano. (185 ) Te amo profundame nte; qwero deorte
una palabra ms hasta que por tu part
.
Sic multi multas multo temptamine fallunt, e me digas tus
sentimientos.
171 tu] cum M. sola nchi] nchi sola KD.
172 respuerem] respueram HKR. manet] foret GN fuit mane V.
184 decet] licet P docet U.
174 mixta] mista ZM ficta PV iuncta I.
185-186 In mflT'g. S! . . ZPHKVDR tibi modo SUGN
175 modo ] tamen M.

In
176 nesciat] nesciet H nescit U. alter] ullus SUR.
185 te] teque N. modo . . . nbi
n"bi (modo om.l
tib" o
l noJoJ
(tibi om.) M I non

modo

primitus'] primus K. inde] ipse O unde V. loquar] Jo.


fieri] fiat H. sic] sicut R.
U?lo o. .

. u
178
.
dicas] di.ces VUI. ] ..::.-1J edd. ple
quor GNI.
concordes] concorda GN. uera] cuneta M uerba GNDI.
H.
..... . .._..._
.......- -nt
187 temptam.tlle} liUIU<a e""'
186
conamme ...
179
ritpe (ex tt. 437?)
181
nostra . . . uota] uota . . . nostra PGNI nam. . . uota SU.
iam ter] ter iam GN iam te O. pertfan$t] pemanseat H.
182
107
106


Sic multas fallit ingeniosos Amor.
Infatuare tuo sermone uel arte puta
GALATEA Son muchos los hombres que por mltiples
sti
Quam falli uestro non decet ingenio
procedimientos intentan as seducir a muchas muje
. 190
Quere tuis alias incestis moribus
res, y muchas igualmente las mujeres que se han visto
aptas
Quas tua falsa fides et dolus infatuet!
burladas por ingenioso Amor. Con tu elocuencia y tu
(PAMPH ILVS) astucia te has propuesto hacerme perder la cabeza:
(190) no he de dejarme enredar por tu ingenio! Vete
en busca de otras mujeres id6neas a tu libertinaje y
Sepius impediunt iustos pec
.
cata malorum.
Hic nocet alterius, non mea culp - ,
que se dejen trastornar por tu mala fe y tus artimanas.
Sed tamen auscultet me gracia
a michi.
uestra benigne, 195
Et liceat domine pauca refe PNFILO Es muy frecuente que los pecados de los mal
Inde Deum celi, testor quoque
rre mee.
vados pongan trabas a los justos. Ahora recae sobre
m la culpabilidad ajena, no la ma. (115) Tenga no
numina terre:
Non loquor ista tibi fraude
obstante tu gracia la amabilidad de charro, Y
uel ingenio.
michi gracior ulla,
Hoc m et in mundo te non
pe.rmtaseme decir dos palabras a la duena de tn1 co

Carius et nullam mens anitn
usque uide t! 200
mens puerilis et etas
Sed loquor incassum! . . . Tua razn.
Quid nocet aut p.rodest noscere nes Tomo por testigos al Dios del cielo y tambin a
las potestades de la tierra: no hay en mis palabras
cit adhuc
sit acucior etas
Iunior antiqua quamuis
engao ni sutileza. No existe para m el mun

.

mujer ms encantadora que t! (288 ) Mi Y mt


corazn no miran a ninguna con tanto canno .
Pero . . . vanas palabras las mas! T de nia
188 !JUltas faltli ] faltli mul
189 infatuare ) infatuan tas m. amor] homo ZPV.
190 l me GN: uestro u infaawe H. putasti] patasti PH. y tus pocos aos no saben todava discernir lo que
191 tus] tuas O was R. l. nostro VSD. decet] decent Z.
aptas] aptam H.
alias] aliam H. incestis) incesti"bsu O.

193 iustos J fides o. . infatuet] infatuat KI . 200 Szc legrttll' m H Letius atque uidet mens animusque nichil.
192 dolus ] dolor GN

et nuDamJ et nichil za atqUe _,.. u


.._ OR. uidet] uident

O.
'

194 hic] sic K en GN


et .LUUlU

culpa] J>.Luza p
196 et] ut KGNDJ. M ascultet Z 8Sscutet p auscultat GN.
195 auscultet] abscultet
201 tna] 0111. G.
DRM.

OHKVSD P11Uca dicere RI


pauca refette ZPUG
NM . dicere pauc:11 202 Om. K. quid] quod ZVDR quidquid
prodat aut nocet UG
.
. O 1IOCet aut .!"',..._.
...: ]
. et
....-
DI nam H. celi ... terre t autl - D.

197 inde] e VGN


ZPOHKVM: t& ..__,_ GN
rre . . . celi SU celi 203 Pos 204 K antJtqua ....-.... OGN acuaorJ -.-
.
O.

. .. sutruni GNDRI. quoque] ......,..


199 hoc te mi gnltior uiJa Z te non graaor -'..L: -...4n..
ulla mihi I michi te
__

1:

non SURM nec GN quod


O

t . m mundo] in toto O hic K. manetl gratior ulla G . mid 8f8cior te mmc N te IUlUil --
quaque

sraaot Ccar10r P 01.11 O. te non midi orbe . DOD P mmc te mid gnltior
V) ulla HKvn: te non
.
michi gntior uJ.Ja puelJa {) te midi Jratior ulla R. te mic:hi cara: ulla M non

108
109
tenga
Nam cum multa senes, plura uident iuuenes. es buena o mala intencin, aunque la juventud
205
que la edad avan za<la . . . Pues
Et quuis inuenis, fac ut cognoscere possis mayor agudeza de visin
Quis snn, que mea res quisue meus sit amor.
. bien, los jven es ven todav a mejo r.
si los viejos ven
co
Cunctarum rerum prudencia discitur usu:
r a
(205) A pesar de tu juventud, trata de llega amor. En
Vss et ars docuit quod sapit omnis horno. nocer quin soy, cul es mi posicin y mi
al mae stro: a la
todas las actividades la prctica hace
Ire, uerure, loqui necnon dare uerba uicissim'
210
. Tan
Esse simul tantum deprecor ut liceat el hom bre cuan to sabe
prctica y al arte debe
. me perm ita ir, veni r, habl arte sin
slo te pido que se
que falte reciprocidad en las palabras,
Non nisi colloquio cognoscimus intima cordis. y (2 10) conc er
Ipsa referre potes quid placet inde tibi.
tar citas. Sin dilogo no pod
emos conoc er las intim i
aho ra exp one r tu
(GALATH EA) dades del corazn . Ya puedes t
opinin sobre la materia .
Ire, ue, !oqui tibi nec cuiquam prohibebo.

puedo prohibir ni
Quisqws ubtque uias iure uiator habet.
215 GALATEA Ir, venir, hablar. . . no te lo
te tiene en todas
Conuenit est et honor ut det responsa petenti
a ti ni a nadie. Cualquier transen
(215 ) Los buenos
Et quemque uidet queque puella uocet.
Hoc concedo satis, uel tu uel quilibet alter partes derecho a utilizar la calle.
una joven que con
Vt uenias saluo semper honore meo modales y la cortesa requieren de
Auscultare licet et reddere uerba puellis: . ja una llamada de
teste a quien le pregunta y que diri
.
saludo a quien encuentre al paso
Todava concedo sin dificultad
otra cosa: que ven-

add. s.u. K)
nec GN Ioqui u'bi Z tibi uel K (loqui sque.
204 :i ent] uiet G. iuunes.J om . G.
214
dare
tihi M. probihebo] non ?X"M Eve
ture) ue ZPK om.
quisquis] quisque OUGNRI. est honor ZKGNIM est ho-
N.
. s] quamuts sts O. ut] uti G. pos-
Gw
et
q
sis] possit O }lOSs1!WD
205
215 est et POHVUD R:
nor S. det] dent GND. e) quemcumque P quodcumque Dt
honor
qws stm que] quid Sit ] sum N Evesque. quisue meus
et] nec SU. quoscumqu

206
sit amor] q"' meus est animus 216
z sun
o
queque] iute U. uocet] nocet
PO uocet uel nocet V uoca

necnon dare uetba sun ] tthi nec CUiquam probibebo


N notet D.
209
] t no O. uerha] uera N.
.

WCI S
simui tan P8nter
U (d 213)
GN. tanttun] tecum OK ta- ZHKVGNM: quod tu ueluel.
. . huc SUR
210
men Z d
] precor] te. precor p Evesque. g-2 1u!itu .;;t
DI tu uel . . ut P uel tu huc O.
non oqwo] colloquiis K.
co ll ut tu uel... huc ut
ZHSU
.
GNDRM.

ueniat
211
KVGNR. e tibi] inde loqui U micbi tibi O. ] uerha reddere l. pue

prob09).
212 (}d] q 218 uenias POKVI : llis
.

Ste_ legttr in 0: ire uenire tibi num d : puelle I!.tlmJtle.


( 219 licet] decet D. reddere uerha
(puelle uel puellis P) cod.
213 u
petenu (cf. u. 215). loqui tibi nec] tibi
111
1 10
Conuenit ista tamen ut moderanter agant .
gas a verme t o cualquier otro, siempre sin menos
220
Verbula si dederis ludendo, uerbula reddam:
cabo de mi honra. Las jvenes pueden escuchar y
Sed si forte nocent, hec tibi non paciar.
contestar: (220) conviene no obstante que esto lo ha
gan con medida. Si me hablas en broma, en broma
Nos simul esse petis, solos simul esse recuso.

te hablar: pero si las bromas, dado el caso, resultan


Non decet in solo nos habitare loco
Nam sola loca nocent: infamia nascitur inde.
pesadas, no las podr tolerar.
225
.
Me pides que nos citemos: s, pero Cltarnos a so
Tucius ergo loquar plebe uidente tibi.

las. . . , no acepto. No est bien que nos v en un


lugar solitario, (225) pues los lugares solitanos son
( PAMP H ILVS)
,
Non michi parua modo, sed munera magna dedisti! peligrosos: cran mala fama. Te hablar pues con ma
Nempe michi tantum sufficit alloquium. yor tranquilidad a la vista del pblico.
Hiis meritis dignas nequeo tibi reddere grates:
1No es una insignifica
n a sino un don impor-
ci
Equari uerbis non ualet hoc meritum .
PNFILO .
tante lo que me has conceddo! Me const"dero satts-
230
Sed fortassis adhuc ueniet tempusque diesque
fechd con tan preciada entrevista. No puedo darte
Quo se monstrauit si quis amicus erit.
bastantes gracias por tus favores: (230) no hay
Ne tibi displiceat, non audeo dicere quicquam. . .
bras a la altura de tus merecimentos. Pero quizs
Quamuis te peterem pauca libenter adhuc:
llegue todava la ocasin y el da en que uno pueda
Nos alternatim complexus, basia, tactus,
demostrar que sabe ser buen amigo.
235
Vt dare possimus, cum locus affuerit . . . a de una
Por no disgustarte, no me atrev?
cosa . . . Sin embargo me gustara pedirte todavta o
sin importancia : (Z35) que, si se prestara la ocaston,
(GALAT HEA)
Quamuis illicitum complexus nutrit amore
m pudiramos permitimso mutuamente unos abrazos
,
unos besos, unas caricias . .

220 ista] ita R.


221 ludendo] ridendo H.
222 hec] hoc OKVS. tibi) michi 228 Su. michi.J modo R tmtum] soJum . R.
PO tib"1 uel V. paciarl
nu
alloquium ] coBoquium""'"SM.
nempe1 namque
pacior GN.
.

223 os simul tamen N solius 229 non possum v. nequeo tibil tibi nequeo GN.
tamen G.
224 Stc legtm zn SU: Nos simul in solo
nequeo]
nos habitare] simul nos esse
non decet esse loco.
230
:1 uenient PSUIM .uat G uenitque V.
22.5 loca la] sola loca DI sala loca diesqueJ locusque -
z. 231

ne] nec OM non .lA')Un. ...a: .. _,1 displic:eam.


..J
226 rltfl I r
..
Z.
Z. loquar] loquor GNI. loquar . . . tibiJ 233
nos] nam K non O.
.... _
0
.
K.

cum] dum PK. ffucritJ apto& ettt


235
227 munera] hmlina G.
.

complc:msJ amptemt GN.


236 .
.

237
112 113
Et fallunt . dominam basia sepe suatn,
el amor prohi
Hoc solum pactar, sed tu nil amplius addas, GALATEA Aunque los abrazos alimentan
. . te, talla non paterer. 240 bido y los besos engaan con frecuenci
er
a a la muj
a eso, pero
Nam cwquam, sme
y nicamen te
Sed modo de templo ueniunt utrique parentes: que los acepta, accedo a ello
Et nnchi,
_ _ n causer, conuenit ire domum. no aadas ya nada ms , (%40 ) pues a ningn hombre,
excepto a ti, permitirla yo otro tanto.

mi padre y mi
Tempora sat uent pariter quibus ambo loquamur
A punto estn de volver del templo
me rian. No
Et memor mterea quisque sit alterius.
no
madre: debo irme a casa para que
(PAMP H ILVS) das para cha rlar juntos,
faltarn otras ocasiones pereci
245
Lecior tot me non est nec fuit orbe! ambo s uno en otro .
y, entre tanto, pensemos
Fttur m ripis anchora nostra suis!
.
Me subtto mmiUm Deus et Fortuna beawt, . en el mundo en
. .

PNFILO (Z45 ) No hay ni hubo nunca


ha fondeado
N diues redeo qui miser ante fui.
tero persona ms feliz que yo! Mi ancla la Fortuna
Illius hi
e - frustra - quod stm Di011 y
memor illa rogauit en sus ansiadas playas! De pronto
' 250 de felicida d , vo a casa rico,
Quam de mte mea non labor excuteret! me han colma do pues vuel
Non mecum sent, ut eam desidero nescit. yo, el pobre de ayer.
Sum uelud 1pse sw, stt
memor ipsa mei! Es ella quien ahora me acaba
de recomendar - so
PIun"bus expedior
.
. ' dh me P1ura cohercent bra la recomendacin - que me
acuerde de ella:
to la destronara de mi
et a
De qwbus tpse meum nescio consilium:
uc

(250) ni un esforzado propsi


no sabe hasta qu
mente! No piensa como yo,
punto
rec uerdo a ella, ojal
suspiro por ella. Como yo la
siga ella acordndose de m.
dificultades, pero toda-
Estoy superando muchas
238 fallunt] fallant z fallit H
239 soum paciar] paciar sol tu] st V . addas] addes GN.
] sa Z.
tm
240 CUiquam] cuicwnque z nulli GN quocumque H cuique K.
sint:l preter R. te] o;,. H.
D
241 uentunt] uenient KNM 0 ueruant boc ZHM qui S hac
KDIR. hic POVI :
R. sim] om.. GN. il
G. utrique] utetque ONR.
ipsius
om,.L quod ]
bec U et GNR
249 illius] lla
242 mic! ne] ne me GN."
patentes] parentum ut
243 uerue:nt ZHVUGNM. uemunt POKSDRI. loquamutl lo- ipsa OGN. t Z. DOD ZOHD
IM: nee
quimur OUM. de mente mea} mea . de men : Cll:Utiet ZOKVUGNR.

. PHSDIM
244 et] sed HM. interea . alterius ] alten PKVSUGNll. excutact quod OGNR.1 nee r.
250
. . . interea I (in-
terea om.) . . . alterius Z al . non] nec HGNDRI. ut]. ipsel ante GN. sui] fui ZPGNDI.
245 m<;] om. R. orbe] utbe 1 :t,'!S e; uelutl memor oHKSUR
altenus P. 251

ipsa ] iDa HSURM. sed GNDRI.


252
246 figi] I.tut V. suis] tuis
:J impediot SUGN. et]
r .
247 subno lllDllum ] nimium sub"tto GNK.
254
expedior5 K. meuml JleCUID U.
Post 25
253
248 nam] nunc OGN diues] om. o.

.

114
va quedan otras muchas que no s c6mo
Si studiosus eam uerbisque iocisque frequentem, 255 resolver:
Auferet assuetas garrula fama uias; (255) si me entusiasmo y me exced o con ella en pa
labras o bromas las bles habl aduras nos
no
Firmet amiciciam si nulla frequencia nostram, inco nteni
si un
cerrarn las call
Non bene firmus adhuc, forsan abibit amor. frecu enta das; trato asid uo
r toda va
Vsu crescit amor omnis, decrescit ab usu, consolidara nuestra amistad, nuestro amo . Tod
poco firme, corre tal vez
el riesgo tB: esfumarse
na,
260
le
amor crece si se le cuida, decrece st se
Omnis et impastus attenuatur amor.
Perpetuo crescit lignis crescentibus ignis;
(268 ) y todo amor, falto de to, se debilita.
r la lea,
Detrahe ligna foco, protinus ignis abest. alimen
umen to al aum enta
.
a
llama
en
rstale lea al fuego, al punto se va la
Sollicitus tantis curis tantisque periclis, llama va siempre
Detrahor in quantis nescio mente modis. .
Y tant s
os nes-
relen l ones en no
Hac in re nullam uideo michi prosperitatem, 265 por tantos cuid ados por
nus
Preocu pado
Non habet et tutwn mens mea propositum. .
no . v a tDl

gos me siento arrastrado por


Obstitit interdum factis Fortuna uirorum cutos sentidos. (ZIS) En este asunto
Propositumque suo nn sinit esse loco. alcance ninguna proba bilidad de xito, Y nmgun pa
r
Sic multis nocuit, multos tamen illa beauit. tido parece seguro a mi mente. A
veces la Fo
270 .Y no permt
Viuit in hoc mundo taliter omnis horno. obstaculiza la acci6n de los hombres As
Prouidet et tribuit Deus et labor omnia nobis ' su empeo alcanzar el trmino que . proponen.uchos
se
Proficit absque Deo nullus in orbe labor. aunque m .
muchos salen perjudicados el la,
) Tal es la vida
por
Sit Deus ergo mei custos rectorque laboris. tambin le deben su felicidad. (Z78
mundo.
vela por nosotros
Omne gubernet opus propositumque meum. del hombre en este - t...JllM 0.
.: es
Ul qutC? l - ft.. . divina
..,_.
sm
tro
;
Dios, con nues
y nos concede todos los btenes
.

en . el mundo. Dios me

ue] uerbis SuGNDR.


ninguna tarea es fructffera
iocisque] loc:isque ZGNM.
U"':fuaJtem] frequentans I.
255

POVM: auferat ZHKGN auf(f)en SUDRI. assuetaS]


assiduas DR. fama uias] uias fama V. hac] hanc GI. . re] e l.
256

257 firmetJ rmat HK. nullaJ uera D.


265
et ] astutum O '""'.... fatis OK.
-]
258 firmus forsanJ forsan . .. finnus GN. forsan] forsitan S. ut] obstat
266
259-262 Ordo m S: .ZI. . multis Dll
267 obsti
. J multcls.. P noeuitl

suum .

nocmt
261, 262, 259, 260.
259 ab FODR.I: et ZKVSUGNM in PH muttis
268 suo]
.
261
tJ . :
] perpetuus s: cradt lipis ignis} o. m. ZPHKGN l . - t.br S. om-
269
om.
oVs\JDlUM
..:L..t.

- . .
. ..

271 et"J 0111. o. labor -


.

su lignis cresdt .. . - HK.


.

T O.
.

262 :her nia] omnibus


..


263 .. . . M.

so] sollicitis PN. tantis curis} tanta 272 nullus] ullus P. .


cura Z curis
(tante . GN) PGNI.
tans 273 .... . . . . . J . . :.wsa
. . .
)".II* . Pl . .. L'i
.
. . .

.
.

264 detrahr] distrahOr U. quantis] . tantis S. mente] miDe HN. ...._. . .,. ..,
.

274 J
111
.

116
Non meus interpres fuerit fraterque neposque 275 guarde pues y gue mi quehacer. Que l gobierne toda
mi actividad y mi empeo.
(275) No debo tomar como intermediario ni a mi
Nam nullus leuiter inuenit inde fidem:
Iura fidemque nepos nescit seruare nepoti,
Nec frater fratri, cum furor ille uenit. hermano ni a mi primo, pues. a nadie le es fcil hallar
Causa pusilla nocet sapiensque nocencia uitat' por ah a su persona de confianza : ni un primo en
Ergo nos aliam conuenit ire uiam. 280 atencin de su primo, ni un hermano en atencin de
su hermano saben respetar el derecho y la palabra
dada cuando surge la locura del amor. La causa ms
Hic prope degit anus subtilis et ingeniosa
Artibus et Veneris apta ministra satis.
Postpositis cutis ad eam uestigia uertam insignificante puede ser funesta, y el sabio evita los
riesgos; (280) en consecuencia tambin yo he de
ir
Et sibi consilium notificaba meum.
por otro camino.
Aqu muy cerca vive una vieja, sutil e ingen
Fama tue laudis nomenque tue bonitatis 285 iosa,
Causa miserunt me tibi consilii. y sirvienta bien adiestrada en las artes de Venu s. Dejo
Que loquor auscultet pietas et gracia uestra, a un lado mis preocupaciones; dirigir .mis pasos hacia
Alt:r et as nesciat absque meo. ella y la pondr al tanto de mi problema.
tus
utanam lnlchi quam noscis, Galatheam ' (Dirigindose a la alcahueta.) (285) La fama de
. . .
Diligo
tu han
merecimientos y el
Ipsa suis dictis me, nisi fallor, amat. 290 renombr e de bond ad me
Non loquor ut uellem, nam mille pericula uito impulsado a acudir a ti en busca de un consej
o. Atien
qtcquid in orbe nocet sollicitus timeo.' da tu graciosa benignidad a lo que digo
y que nadie
E mmuno crescit, sed non cito fama quiescit; ms se entere sin mi consentimiento
.
.
Estoy enamorado de mi vecina, t
ea, a en t
ella, si me equtvoco , Y
bien conoces ; (Z98) no a Juzgar
terque] fuerit superque O frater fietque V. fraterqUe por sus palabras, corresponde a mi am
275 non] si P. erit] fuit DM fiet VSU fiat GN. fuerit fra
ne
. No .pu
posque] nue fraterque U.
mi debo evttar mil nes
me
o, pues
o
a gust
amenazad
hablar con a
ell
gos, e, intranquilo como estoy
,
276 nul!us lewter) leuiter nullus H. leuiter inuenit] prebet
lewt GN. Post u. 276 addunt u. 284 GN qui iterum
veo
eum tn suo loco praebent. '
cum] dum l. furor ille uenit OHVUGNRIM uem"t ille
ZOHS. et gra
furor ZPKSD. que] quid GN quod PDR. loquor] loquar
278
287

279 nacencia } noxia U. uitat) uincit H. cia] e R.
280 ] quam tu z nosas
micb] tibi HR bene K. micb quam
1
nos} non S.
degit ) deget HK. nosti KR. D
289
Ll-
282 et Veneris] uenereis SU in ueneris K est uenens ""';
281
Gnm. 290 KYS IJWIA
fal1et GN .fallat quta
GN. nam] I. mil]le
cunctis non] nam O. uellem} . fallesn
fallar ZUM: fallar POHRI

multa GN. uito] uite. OV. nnYu


apta] est apta H
.
283
c t M.munstra l magutra V. 291

nocet ZKVSUGNRI manet u.


u is] D
bonitatis] probitatis UGNI bonitatis ue1
286 1 tis V tO GN.
285
causa] causaque SGNDI. consilii consili sed] si Z et O. cito &mal fama
prob"ta 292
] is N. 293

118 119
por todos los males del mundo. Las habladuras
Quamuis mentitur, crescit eundo tamen. nacen
Parua nocent miseris, miseros mala mille sequuntur; 295 a aparie ncia, y ya no descan san; aunqu e
sean mentira, crecen no obstante al andar. (295)
de una mnim
Resque 1aborque suus spe manet in dubia. Cir
Tu mala nostra uides: tua uox eat nter utrumque, cunstancias insignificantes echan a perder a
los des
pasos ;
.
graciados, mil infortunios siguen sus s Situa
stn con
Deprecor ut nostrum crimen eundo tegas.
cin y su esfuerzo se estancan en esperanzas
(ANVS) sistencia. Ya ves mis desven turas: que tu palabra
viaje entre nosotros dos y - te lo suplico
- encu bre
con tu ir y venir el crimen que se nos
Alter amat quod amas, et quod petis hoc petit alter,
300
achaca .
Sed tamen assensum non habet inde meum.
LA ALCA H UETA Otro hombre pone su amor donde t
mismo que t pre:
Est nimis ille probus et honesta coniuge dignus,
Sed michi displicuit quod dare disposuit:
etnbargo con mt
pones el tuyo, y otro pretende lo
Promisit ueteres cum pellicio michi pelles. tendes, (380) pero l no ta sin
merece una res
cuen
venia. Es altamente honorable y se
ustado por lo que
Sic sibi uile meam munus ademit opem.
Si datur ad tempus, dat et affert commoda munus' 305 petable esposa, pero me ha disg
pretenda darme: me prometi unos
Ius legesque suo destruit ingenio. pelloes u
A$ su vil obseqw.
;
Quam petis, ut credo, nisi per me nullus habebit' a la vez que un pelco
li . (Cfr. Nota .)
N nimi lo priv de mi colaboracin. . . .
uce y multtplica be-
illa meo subiacet imperio; .
Insuper tpsa sw sum dux et conscia facti (385) Un regalo oportuno prod
neficios; rinde la ju5ticia y. las l
'
eyes a ':,oluntad.
La mujer que pret en deS , l eonqws e - cr:o
yo - sin mi intervencl, pues esttLd sutD1Sa
a mi imperio; por amididuta, Y0 soy
1 ditectoht Y

295 paruaJ pauca KSM. mala mille PHVSGN miDe mala Z


mala multa OKUDRM mala I. sequuntur] oquen D.
296 resque] spesque O. suus ZOKVGIM: suis tur
301 ille ] ipse M. '
302 sed ] et H. PGN .
UDR. N meus
speJ spes SD sepe KGN. dubial dubio KSD. 303 pellici ] -tt. zu.

uesteS .

meaml
eua.
tllelnD GN.
tnkbi OM.
pelles J
ost u. 296: En mala nostra uides en nostra pericula nosd .
.304 6:5i.
o sibil
S.pes manet in duh!o tuis sine subsids S Tu mala nostra
m tu nostra nosti DO Commoda communis llOll
305 dicatut. o:.ctat.J debet .:!::. '!:':.:!: .ufert
omma DRI .
capt ulla labor Qui captetn nosci sis
cett. COilJlfJJOda
internlll DOI 306
197 tu] en HGNM. tua uox eat nter utrumque] lcia en (etItri V.
H
] Jm!:t
lllSl per me DWl""'
t-L:.J uuu. -'--"-
...,.
nisf!Jer me U.
. :
D) nostra pericula nosti OHSD. eat nter] cognost nullus) uDus D:
GN.
307

...:U--. . ... ]imperio subiacet


298 cnmen eundo] eundo crimen U.


.

299 petit] cupit S. 308 nam] nulla o. .ma


. --:o
.
. .. .

300 indeJ ille OHUGD


illa meo KDRI. la] fl'i:
. l . .,. .-.-. -
. .u:':
. . :a .-
.

iDa N inde ue1 . a . . .


me V. .309 apsa 11*. r, ..,......., ,_ . ..

120
lit
: (310) en todo obra al
Et facit illa meis omnia consiliis 310 confidenta de sus actuaciones
Non loquar ipsa diu tibi; me premit tera cura dictado de mis consejos.
o contigo ; tengo otro
Carpat quisque uias et sibi querat opem. ' No puedo continuar habland
asunto urgente; cada cual siga
su camino y busque
e ademn de retirarse.)
( PAMP H ILVS) solucin a sus problemas. (Hac
Hoc y no hay para
nucru pesat opus nec me prem.it altera cura. PNFILO ste es mi asunto primordial
e nuchi st. dederis, omnia prestiteris. urgent Si me das a
e.
m ninguna otra preocupacin
o todo. (315) Con frecu
en
Conuerut externos mercari sepe lahores, Galatea, me lo habrs dad
315
o ajeno, y, si se com pra,
Emptus et ut capiat premia digna labor. cia hay que comprar el trabaj
o. En ningn concepto,
ha de pagarse a su justo preci
tu esfuerzo con tal qu
Nulla parte tuum frustrabor, crede laborem
e me
Nunc quibus indigeo si michi rouideas.' creme, vers malogrado
Deprecor hoc unum . mercedis die mtc hi nomen proporciones lo que ahora
. me nos . Un a sola
echo de
de om pen sa,

rte la tec
Et quodcumque michi dixeris, ipse dabo. ' cosa imploro : dime el impo
320
y, pidas lo que pidas, yo pagar
.
(ANVS)
(320)
muchas cosas Y son muy exi
.
Plura uolunt et plura petunt, qw.bus mstat egestas: LA ALCA HUETA Quieren
Quantis m digeo tanta referre pudet . dos de miseria: me
da
n . . gentes los que viven agobia de
lo que yo echo men os.
llllctas multas habui dum lloruit etas,.
. discessit, 1
Copta
vergenza enumerar todo
r de mi juventud;
la abun
la
s cosas .
p uribus indigeo flo
Conoc la opulencia en
dancia se alej de m y
echo de cha

Me mea debilitas runus exspoliauit et etas .



325 men os mu
adems , los aos me
(325 ) Mi quebrantada
Commoda nulla facit arsque laborque' meus. salud y,
Si modo nostra tib1 ptodesse tuuamina i ; ninguna como
. . indigenca
han reducido a la mayor
e de mi arte ni mi
sents
trabajo.
Deprecor ut pateat hinc nuchi uestra domus' . didad est ya al alcanc

310 illa] ipsa ZHGN.


ZUGDR.. dixeris] mid
311 loquar J loquor PHGNDRI tpsa]
. . H. tibi] nam SG t.ibi 320 quodcumque ] quecumque
nisi dixeris S dixer lunf] multa KU. uolunt
dixertS H.
nam N.
tsta GN tibt
321 plura1] multa SDR. p

is mi cbi petunt ]
1 qwsque
. e D.

. .
.
.
carptaS
petunt . . uolunt HU
312 t] carpit VGN
was] uiam OHRI VI suas suas quo cupit ire uias GN.
mas] tter quiSQU
323 multas babui] babui multas
P.

K hac 324-325 Om. Z()KV. . l ---1:-.;t....- ....,.


unuRI et]
querat] querit
opus]hecopem p 0111 . eupolmit ...,.
p Prestat] restat M p1acet 0 prestet N'
'isec
313 hoc]
me] me non S nec zv.

325 nimis] nimium GNDRI


. extraneos GN. ] ars GN. .Jabo-que la-
{):;_ . facitl dabit DRI . arsque
315 externos] hest ]
316 et] 0111. M. digna] qwsque
318 nunc] nec S de GN z. meusl micbi PS.
U. 326
GN.
328 ut pateat) p1aceat {ut OIJ!r.)
. bor
319 unwn] tantwn SDRI solum U. die] dat S
.

122
a de
(PAMPH ILVS) Si t llegas a reconocer la bienhechora eficaci
en adela nte, tenga siemp re
mi ayuda, te pido que,
Hinc tibi nostra domus et cetera nostra patebunt,
abierta vuestra casa.

PNFILO Desde ahora tendrs abierta nuestra casa Y
Sitque sub imperio copia nostra tuo! 330
Multum grata michi modo nos concordia iunxit
ms pertenenci
' as. (338) Que de bajo tu ley toda nues
Pactaque sollicitet nter utrumque fides.
tn e
tra hacienda! Un feliz pacto nos une estrechame
los
Hinc preco ut uigilet sollercia uestra !ahorque,
Et raaone sua rem bene prouideat. a comp ro
ya desde ahora: que la buena fe presid
que en
misos mutuamente adquiridos. Te ruego
alerta
Principium finemque simul prudencia spectat; 335
lante se mantengan en estado de tu habilidad
Rerum finis habet crimen et omne decus.
y tu esfuerzo, y que, met6dicamente, estudies
a fondo
a la vez
la situacin. (335 ) La prudencia debe atende
Verbi principium, finem quoque conspice uerbi
' r
ca como s las
Vt melius possis premeditata loqui.
al principio y al final; tanto la criti
toda
el de
felicitaciones se reservan para
(ANVS) desenlace los
de tu discurso , Y tambin
hechos. Cuida el principio
su parte final; para resultar ms elocuen
Hac manet in uilla nimium formosa iuuentus
Crescit et in cunctis moribus ipsa bonis!
te, vete pre-
340
Non fuit in nostro melior nec dulcior euo.
'

parada.
Sscipit ipse meam tam bene pauperiem!
LA ALCAH UETA (Fingiepdo no ver 11 Ga14Jeste ea, que se
halla ante el umbral de la puerta.)
Precellit cunctos omni bonitate coeuos En casero
men
t e hermosa
s que se crla una ju-ventud verdadera
Pamphilus et socios laudibus exsuperat.
(MO) y en medio de todas sanas

res! No
otro Joven meJ or. nt ms ca
! Pnfilo aven
hubo en nuestra poca
rioso. Qu bien acoge mi pobreza
toda clase de
taja a todos los de su misma .edad
en
virtudes y supera en mritos
a SU& compaeros .
329 nostra]cuneta KGNDRI multa O.
331 nos] non O.
332 Om. U. sollicitet] sollicitent S sollicitat
333 1aborque] 1aborat G benigne H.
GNI
loquii P.
338 melius poais] .Jl06115 melius }f. loqui}

334 J .am ZPGN meam uel suam


335 ptmCiptum
V.
finemque] princlpiwnque
finem D princ:ipiun1. 1s.. UGNIM iDa 0v. suis boJs
:epemfF!e S. prudencia} proudencia D. sptctat] spec 340 et] o111. ON. 1pS8 JPSC.
339 formosal bolsJ
nrD """ De U
K suis .U. ...,..
....,.....n. m- <?
...- VT
&1"\
'"""
decus scelus .
] p .. . DIL Jplt
342 suaclpit} .-inet

.
.
r.:JUt'IU.UU

.
336
finem uerbi] i . . finem P . .
.

finan
. .. uerbum Z.
finem 'F!oque l <iN.
337
COilSptCe
uerbi} finemque respic:e tui D. ..
.

343

124
(345) Sabe ser tonto con los tontos y dulce
como un
un justo
Est stulto stultus, et miti mitis ut agnus : 345
cordero con las personas dulce s: el sabio fija
Stulticie sapiens iure resistit horno. a
Non manet hac tante pubes probitatis in urbe. lmite a su propia locura. Ya no quedan en nuestr
es de tal rectitud. Los benefi cios que l
consigue no los devora el despilfarro. Es un
Quas acquirit opes non uorat ingluuies. ciudad jven
Est nimis ille prob"\ls, hona nam fuit eius origo:
dechado
(350) de un rbol
de honradez por ser de buena cuna:
bueno slo cae buena fruta . La
Arhore de dulci dulcia poma cadunt. 350
natu raleza adela nta
Premonstrat signis prolem natura frequenter; caracte rstica s
indicios , las
un
Sepe solet similis filius esse patri. . . ordinariamente, medi ante
hijo suele tener generalme nte pa
En iuxta portam uideo stantem Galatheam! de la raza ; un
Queque locuta fui forsitan audierit? recido con su padre . . .
(Aparentando sorpresa.) Anda!
Veo a Galatea de
tal
Hic non esse modo quemquam, Galathea, putabam; 355
Sed tamen ipsa nimis uera locuta fui. pie junto a la puerta! Ha br vez odo lo que he

habia nadie aqui;


( 355) Yo creia, Galatea, que no
Pamphilus hac certe pre cunctis pollet in urbe; dicho?
Egregie uitam prouidet ipse suam. pura verdad.
Illi semper honor et laus et gloria crescit, no obstante yo no he dicho sino la
e igua l entre los j
Et merito nullus inuidet inde sibi. 360 Pnfilo, indudablemente, no tien
a maravil tlosamen e su
Est um locuples, sed non tamen inde superbit, venes de esta ciudad; gobiern
Y
vida . La aureola de su estim ideracin reno m
Ilhus et nullum copia crimen habet. a, cons
bre crece sin cesar, (3&t) y con raz
n goza de univ er
el lo resul ta
sal simpata. Es muy rico, pero no
po r
345 est] cum GN. et] est KVSUR tamen GN.
engredo, y su fortuna nada tiene de
repr obab le . Par a
346 Om. N.
347 nonl. nec P. pbes.J proles DI iuuenis UGN. probitatis]
probttate U borutat!S DI. urbe] orbe OK
348 t] adquirat K. uorat] uoret D foret NI habet H.
349 IlllDIS ] nam U. bona nam] bonaque U nam bona R bona HSND
quom K. P?st u. 349 /egitur in U: Indolis inde bone cunctos
355-356 Om. G.
Z. ]
355 hic] sic O. esse] essem quem
Galathea quzcq
qnam ] . 0.
Gala

sut>e!at raoone Et pius et mitis cunctos precellit honore.
350 duloa poma] poma dulcia R.
postquam O quamquam KM.
PVUN .
H.
356 tamen] om. D. nimis] modo
351 onstrat] premonstret G demonstrat KS dctnonstret N
putabaml putaui
SlgiUS prolem] prolem signis uel segnis prolem H frequen n] cunctos
cunctts po=
357 hac] ac ZSD nam U hic .GN. pre
. .
t .freq?enter uel frequentem H sequentem FO. cunetas pre<:el lit D.
.
OVD i1la I. suaml sib GN
urbe] orbe K. .
352 similis usJ fili similis ZHSGN. . ipse] i1k
preceltli SRI
358 egregie ] egregiam GN

353 ] et Z tam O. tuxta portatn uideo stantem] uideo stantenl N:


1 P<?rtam. S. stantem] stare ZUG modo stare N.
359-360 Om. G, in
359 semper . c:resdtl aesat
mfll'g.
semper DRIet' J om. M
354 Szc eztur tn DRI: Forsitan (foris forsitan R) audienrt 360 inde] ille O ista I.

.. . .

K.
.

(ult I) queque (que R) locuta fui. fui] om O audierit] 361 nimium] multma H. sed} ott. KGN. acmJ nec

362 Om. G.
audierat PHKSDR.

126
ti, Galatea, quisiera yo un marido como l! Lo mismo
s.
desearas t, si entendieras debidamente tus interese
Esset ut ille tuus uellem, Galathea, maritus!
esto mis pero, por
Hec eadem uelles, rem bene si saperes !
Velle meum dixi, sed non tamen ille rogauit; (365) Te he expu propi os gusto s,
supuesto, sin que l me lo haya encargado;
365
mi ca
Vos simul esse meum iudicat arbitrium. , la fa
pricho os considera ya unidos. Por otra parte
ambos
milia, la honradez y los atrac
Et genus et probitas et forma decens utriusque
Mecum concedunt uos simul esse duos.
tivos fsicos de
el otro.
Nostra modo uacuis deducimus ocia uerbis. apuntan conmigo que los dos sois el uno para
pasar un buen rato en huera pala
Res tamen interdum grandia parua mouet: 37 0 No hacemos sino
E mnima magnus scintilla nascitur ignis,
deta lle insig
brera. (37&) Sin embargo, a veces, un
consecuencias : de una mins
, y todas las
nificante trae gran des
cula chispa sale un gran incendio
Et generat paruum grandia principium.
Mens mea concepit harum primordia rerum,
mente concibi6
grandes tienen humllde principi Mi .
o
ellos al dictado
estos proyectos, y me a hablar de
Atque loqui nostris cepimus inde iocis.
Sed si rebus in hiis tua mens animusque mouetur' 375

si tu mente y tu :raz?n se
de mi fantasa.
Si placet an pocius displicet inde loqui,
(375 ) Pero
in
o mas bien te disgusta
por el asunto' si te gusta
Deprecor ut dicas; quod dixeris, ipsa tacebo.
clnelo. En cUanto a lo que
Si celare uelis, siue referre, loquar.
hablar de ello' por favor,
.

Die mi, n dubita; stultum depone pudorem;


Hic uerut a sola rusticitate pudor. me digas, yo no soltar prenda; si
qisi mante
rlo . . . , Y0
380
pero si comunica
un
nerlo en secreto; r
(GALAT H E.A) hablar. Dmelo dn titubeos; deja
de lado
VI-


to; (388} tal pudor se da
entre
ton
Non michi rusticitas, stultus michi nec pudor obstat; llanos.

364 hec ] nunc eadem O hoc dem SU hoc etiam GN


363 ille] ipse ZK iste R.

hanc etiam P.st uel


tu bene
rcm bene rem si bene GN si bene tu
371
373
rem bene st
V.
. si]
DRI 374

366 iudicat] indcat D.


365 ille] ipse K.

367 decens] dicens M decus R.


375

368 mecwn] hec mecum DR secum U. ooucedunt] cedunt R.


376

deos S duo D.
377
duos] 378
369 modol tamen VU meis O non GN. uacuis] fatuis DRI. 379
deduximus N.
370 grandiaJ gaudia ZN. grandia paruaJ perua grandia D 380
deducpnus]

mouet] mouent ON. 381

128

,, f

%:;) ",
.. '
tonto que me
No soy villana m haY pudor
.
Sermo sed admiror quo uenit iste tuus. GALATEA
tu
retenga; tan s6lo me pregunto a
qu . viene este
saber Sl ha traido
discurso . Cunto me gustarla
Huc miror si te casus transmisit an ille
Pamphilus . . . an querit premia sermo tuus?
te
o . . .1 O.. . 00
uf la casualidad o el famoso Pnfil
caza de recompensas?
(ANVs)
Semper iniquorum scdus impedit acta bonorum; 385
:!da acaso tu discurso a la

. los mal vados obs-


dela gente honrada
Penas sepe luit quas horno non meruit;
LA ALCAH UETA (385) El ; con
taculiza siempre la actuaan
Quamuis pauper ego, non sic michi premia quero,
-- ----= .Jo
Nam michi suf:ficiens est mea pauperies. menos 1o ha mc:n:uu '
Primitus ut dixi, mea mens conceperat istud frecuencia sufre casttgo
qut
a la caza de recom-
mi pobreza. Como
- Altera tu nosti, conscius omnis abest - 390 aunque pobre, no por ello
te
pensas; s conformarme o mi fan.
sido un
con frut
Hoc satis esse potest, si uos simul ambo uelitis, de
haba en saberlo no
Hoc et uterque potest absque pudore pati: dije antes, todo esto existe con
tasia ( 310) (eres
bi ' convertirse en
Nobilis ille quidem, nec nobilis es minus ipsa: la segunda
Est utriusque satis nota propago michi. fidente alguno), pero pued
realidad' Sl ambos a una
loe

..,., en
--- y. los dos podis
!
Pulchrior hic sociis: sociabus pulchrior ipsa. noble Y t
395
ef amente es
aceptarlo sin rubor: l, v

Cum specie species conuenit atque placet.


conozco muy .
bien la ge-
misma no 1o eres menos m ms guapo que sus
(). n:s
Hoc utriusque probat par copia parque iuuentus;
.

pa que tus com-


.

.
P
Famaque si sciret, ipsa proharet dem. nealoga de ambos.
Quando pares estis, sociari iure potestis: -eros . t tambtn eres
hermosura cae b'ileD y da o-
an


compan
paeras. Hermosura la igualdad .de vuestra po
to. Dan por buena la
sici6n y la igualdad de vuestra JuventUd , y por buena

382 quo] quod O quid VR. quo uenit] unde sit D. uenit] uelit
URI. ille PHKV ambo csse R.
391 satis] pbas S. ambo ] csse
iste] K. tuus] tibi S.
huc] nunc P hic modo O. casus transmsit] transmsti casus . ..
KDR. an] aut S.
383
392 pudorel labole 0
o inu.
. 1 Br'. . ON.
39.3 nec] Olfl;, .e& est . _.
.Jcm
"':
D . . ....,.,...
.;.... psa
384 querit] querat POHSU.
394 ...:_..::: ....;.w.;..;....
.

psa]

....
G(?)N. ;;;"K e& ipS8
.385 scel.us impedit] impedit scelus GN. bonorum] roborum U. midJi] m..
!"'.......

39.5 hiel .est


p satis . __
.

.386 sepe] senper M.


pauper ) ego pauper sim M sim pauper ego VS GN ....]... m. V
speae . . 1, .
.387
ego . Sic] om. VSM. michi PHSU: tua OGNDRIM uel .IKlciabu .s
spec:l4S -- -.::- ...:"" Z. .
paulispet
sibi
puellis
tibi Z om. V. premia] munera KGNDI. '7h.
. . . . . .
1 . .. '
.
spc::Qesl . . . . '
IStud ZPHKVSU: illud OGNDRIM. u

iuueatusl iuuenGJf;..,... * Pd Of!l J.U


396 ..

389 .

altera] alter ZH. tu nosti] dum nosti Z non nouit


.

399 quando] .puat. .. . ..... .


397
HGNM
390
U1
130


Ddicit in uobis nil, nisi solus amor. la dara hasta la opini6n pblica, si llegara a ente
rarse. Puesto que sois de mismo rango, tenis derecho
a uniros : (410) nada os falta, nada sino nicamente
(GALATH EA)
el amor.
Quod micbi nunc dicis, dici deberet amicis
GALATEA Lo que ahora me ests diciendo, habra con
que
Asu sens quorum coniugis opto tho legados : deseo casarme su
Hos prius alloquere ud tu ud Pamphilus ille;
decrselo a nuest ros al
consentimiento. Habla con ellos primero t o
Res erit ad libitwn pulchrior ista suum. resultar a ms bontta.
ese Pnfilo; la cosa, a su gu$to,
(ANVs)
Conuenit ut tua sit consensu teda no......twn 405 t u matrimonio cuen
. r- ' LA ALCA H UETA (485) ene que
Sed tuus mterea militet ignis ei! de los padres, pero entre
Exercet _corda iuuenum Venus ingeniosa; armas con
tanto . . . que la llama de tu amor mida sus
te con el consentimiento
Quisque hoc studium colligit ingenium. corazones
el galn ! La ingeniosa Venus adiestra I?S
Incitat hec antmos, dat largis odit auaros
.
adqwere talento.
juveniles ; cualquiera en su escuela
Leticiam sequitur tristique fugit.' a generoso s , detesta
410 Ella inflama los cprazones, da los
Narraret nullus Veneris quantwn ua1et Y
usus a los avaros, . (41t) va en busca de . la alegra .huye
Huic nisi parueris, rustica semper eris. ' r
de la tristeza. Nadie sabra contar cun to valo
las prcticas de V; si atiendes
a sus ensenan
(GALAT H EA)
zas, sers dt por vtda \U)a villana .

:de
Per Veneris _morem uirgo cito perdit
GALATEA Por los fueros de Venus mtlY pronto
..

Cu
honorem:
una joven su honra: esta locura
Igneus ille furor nescit habere modum.
Non 1 uulnus habent uiolenta Cupidinis
arma, imponerse un lmite. (415)
cm . toda
J?VeD teme
415
. mal seduci queque pudla timet. pido nunca causan una herida leve. t

Septus tm tas
mert incusat fama pudlas; rt- deJmsiada frecuenc# . la UUWI

-

deJarse extraVl81' ;
--
.
. . .

401 dici deberet amicis] timor impedit


ipse patentum p.
GN. ille] ipse GN.
403 !tosl hoc ZOD. ere] ere
404 JSta ZPHDIU: 1p5a OKSUGNM ista ue1 ipsa V SU
meum SU mewn uel IIUUDl V
UD]
405 tua sit] fiat D fiant 1.

concessa S c:onaessu z.
406 Jni!itetl militat GN.
]
408
409
r.;i71 (ta___!VJ
SUGND D capiat GN.
......... ) C<tl.
411 eneru q1laDtuJn ZPSI.lGN Dlti.M: QtJafttulil Vdtil
B2
Omnia non cessat carpere liuor edax fama arremete contra inocentes doncellas; la envidia
Quod petis annuerem, fame nisi uerba terem roedora lo muerde todo sin descanso. Yo accedera
Que magis in tali crimine lumen habet.
'

a lo que me pides, si no me
asustaran las habladuras
de la gente, habladuras (4!0) que, en acusaciones de
420

(ANVs) esta ndole, alcanzan su mximo destello.


Rebus in his maior nimis est infamia uero
Sed prestat uerum, rumor et ipse cad; LA ALCA H UETA En esta materia la murmuraci
n est
Murmura, rumores curasque leuabo timoris .
.
siempre por encima de la realidad, pero la
v erd_a
d sale
Vos utrosque iocos calliditate tegam: ores se desv anecen por s1 solos.
triunfante y los rum . bu
los
Nam Vens mores cognoscimus eius et Yo apartar de tu camino las murmuraCiones, deva
Y
artes, 425
vuest rOS
Et stc tuta meo res erit ingenio. los las cuitas timoratas; vosotrOS
mi astucia.
ns quedaris encubiertos al amparo de
(425) Pues conozco a fondo prctic as de Venus
a ase--
las
(GALATH EA) y sus artimaas ; asf, gracias a mi talento, qued
Illum cum d, chi consule quid sibi gurada la empresa.
e: qu he e
GALATEA Cuando vea al galn, aconsjam
dicam.
Que mtchi predices tucius ipsa loquar.
decirle? Si t me vas dictando, yo
. hablar con mas
Hestto uelle meum tibi secretumque fateri
.
Y ID1 secreto,
Nam dolus insidias tendit ubique su .
Sed tamen experiar que sit tua deseos
430 seguridad.
lingua :fi<tes'que debo confiarte m1s
de por doquier sus redes;
No s si
(438) pues el engao tien
Et qua parte tuum me trahat ingen
ua Y buena
con todo, quiero poner a prueba tu leng sutileza.
ium.
tu
fe, y saber a dnde pretende llevarme

418 FZPOysu: nec 424 Sic leg#tu in SU: Vesnos utriusque tepm calfiditate ioc:os.
rosq e] uesttOS SUDI.
HKGND .
419 0 GNI. farne RIM
eius etJ et eius GNR.
nisi ZPHDRI: nisi fame uesru
420 in tali] om V l 42.5
habent OHVsGNcnmm um
e en] lumen crimine S. habet] 426 sic] si M.
421 nimiS] om. U. J uere SU
422 prestat] superar DRI uera GNI
427 ui pcuid GN. midl tu H. predkesl predicas
bene prestar GN.
rurr:.orPr;:m
J ett urumor

erum] uerum prestat SU


428
0predic!s G :
429 hesito PUIM
N. ;ps&J_ !;.._,SGNDR
bescido z DeSCIO VD,n. Y
UD.
meuml
rumores edtl pl

tuum O. tihiJ ftt. G.


S
codd. pleri.tue. curasque
423
431 ramenl nunc O. rua] ftt. GN.

vrumoris
causas leuabo SU curas remouebo 0
causamque
432 me) nec: D. trahatl trahit SK ttahaut
leuabo]
P leuando H.

1 34
Pamphilus ipse meum petiti
sibi nuper amorem,
Nos simul et uera iunxit ami Pnfilo en persona acaba de pedirme mi amor, y,
Sed nimis hoc cela: sol sibi, pos acto seguido, se ha establecido entre nosotros una
cicia.
verdadera amistad. ( 435) Pero guarda cuidadosamente
eo, reuela;
Non tamen incipies hac raci 435
el secreto: confiaselo exclusivamente a l, por favor;
one loqui;
Illum sepe prius multo temptam
Quod dixi, dicet forsitan y, aun as, no te lances a hablarle con esta claridad;
ine tempta:
Hinc modo discede, fac et pre primero y varias veces sondalo de todas las ras
ipse tibi .
Et tibi que dicet, eras mic posibles: tal vez te dir l tambin lo que ya te lfiJe yo.
cor omnia caute,

Ahora retrate; por favor, acta en iodo con pre


hi cuneta refer. 440
(ANVs) cauci6n y, ( D) maana, ven a contarme cuanto l
Multociens homines frustra
te diga.
LA ALCA H UETA
tur spesque laborque.
Non res ut uolumus, Pamphil (A PJnflo.) Mil veces se ven los hom
bres decepcionados en su esperanza Y su esfuerzo .
e, nostra uenit.
Tardius ad uestrum nimis
aduocor ipsa iuuamen,
Nam prodesse nequit arsque Nuestra empresa, Pnlilo, no presenta el cariz que de:
seamos. Se me llama demasiado tarde en vues ayu
laborque tibi.
Res ut testatur, Galathee ted
Miror enim cultus quos
a paratur,
parat illa domus .
445 da; mi arte y mi esfuerzo no puya serte utilc:s.
Sunt centum cause quibus (445) Segn atestiguan los acontednuentos , se c_;st dis
Sed suus ista tamen cel
illud suspicor esse
at uterque paren's.. poniendo la boda de Galatea, pues se despliega en
Hoc tibi quod dico sapienciu su casa un lujo de p que me sorprenden.
Hay cien motVO$ SQSPeChar . que asf es, pero su
s accipe, poseo:
padre y su guardan .el mayor o el
illeIM. meum particular. Acoge con Ja mejor filOSfa la que
ti sibi] meum petiturus z sibi
433 ipse]
meum petiit U meum sibipeti petiit GN.
434 uera] nostra U.
435 nimis] SU. sol
sibi O sibi solo HGN
sibi ZKVsUDRI: sibi sol
436437 Om. G. . poseo] queso I. PM sola 443
4.36 LPtior N prius
H. incipies POSUDRI: 444
...u. vnoo. om.
K. . incipias
GN elimin ZHSU.
437 temptamine] mol
quid l. ipse } i1Ie OHV 446
445
ipse et i1Ie Z.
J. ::f:j f!esSU.
440 dicet] t etl ut VGNR 0111. Z.
447
homines ZO: homiis 448
PH hominum KVs
441
borgue] labor GN. . .
homi.ni cett Ja..
non res non
nam res 449
442 res] M N.
136
Mitte quod esse nequit, quere quod esse potest. 450 te doy, te lo ruego: (458) olvida lo que no puede ser,
( PAMP H ILVS) y piensa en lo que es posible.

PNFILO Ay de m! A dnde se van mis energas


mis facultades fsicas? No me responde la mente, nt
Heu michi, quo fugiunt uires et corporis usus!
Mens mea non seruit, nec mea lingua michi!
Heu miser! In nostris est nulla potencia membris, tampoco mi lengua! Ay! Desgracia la ma! En mis
Horum quodque suum denegat officium. miembros no hay ninguna aptitud; cada uno de ellos
Spes mea me lesit! Per spem Venus ossibus hesit! 455 me niega su servicio (455) Mi esperanza me ha mal
herido! Por la esperanza Venus ha penetrado.
Spes procul abscessit, nec tamen ignis abest! hasta
Nulla parte suos cernunt mea carbasa portus, la mdula de mis huesos! La esper anza ha hwd o le
Nec sentire potest anchora nostra solum. jos, pero no se va la llama de mi amo r! Mi emb ar
Nescit nostra suam quo querat cura salutem; ningn sitio los puer tos que le
cacin no divisa por
Fert Galathea mei sola doloris opem, 460 s
son familiare ni mi ancla logra tocar fond o. Mi des
ventura no sabe a dnde acudir en busca de
Causa mee mortis hec est et causa salutis. salvacin;
para mi tor
Qua si non pociar. . . , tune placet ut moriar! (410) slo Galatea dispone de remedio
razn
mento, ella es la razn de mi mue rte Y 1
mom
mi vida . Si no ha de ser ma . . . entonces qutero
(ANVS)

? Por qu
LA ALCA H UETA Tonto! Por qu desvaras
Stulte! Quid insanis? Cur te dolor urget inanis?
Acquirit gemitus premia nulla tuus.
to Tus sol lozos no te
agobiarte con un tormen
C:
intil ?
beneficio. (415) T
Temperet ergo tuum modus et prudencia 1letum; 465
pu es
procurarn ningn
y sensatez: seca tus 1,
Terge tuas lacrimas, prospice quid facias.
mesura
-

mina qu partido has de tomar. La


Concipit ingentes animos inmanis egestas llanto con
inmensa mdigencta
450 potest] ualet F nequit D.
4.52 J. mea ligna S lingua mea GN.
non
CJUf' V t'] quetit GN. cura]
4.53 m] nu quam M. est nulla] nulla est UGN. membris]
N qua uel
....
-..-.
SM.
'i-
4.58 nec]

lu P
4.59 quo]
llllus

.. .sahrtiS . SUGN ll1dm1


uerbts O. ..

mee , ..

met (]OlOI
.. IID
dengant z.
4.54 qnopque ] quodcumque M queque
_,.:_._ ]
.
Z quoque V. denegat]

salutis R.
460
R talutis od.dOloris V.:,__.

4.5.5 lesit] lexit Z ledit I. spem] spe l. hesit] est G. ..:.:;..1c, H salutisJ. ...-. .....
etl JJJ1UB
met

4.56 procul] mea H. it] abscedit O tabe$cit H. nec} 461


. ... lJt ] tuDt ...-
poc:tar] ,OHSJ: ..S.: T

!Wil M. tamen] mmus H. nec tamen ignis abest] et manet \1dt inde
.

H mors --

inde mori
462
t dolor K. 'f'ost 456 Zfg!tur in GN: Nec calor ( = celer)
exrt qw longo discitur usu Spes Iicet exierit non

do . :::: moda$] fleius. u. J pacien-
463
ar r mtus abit.
. ... .... ttm<t ..-.....
465
457 cernunt mea] mea cemunt PU cernit mea O nostra cernunt -..:..:.1 a ; jD DJ8DIS nu 1'!"" "
.

467
cia G. . . .

M me cemunt K cemunt uiam Z. Z. iimtaDis ,.,.1 .pandis S.


......_.
PO'iGDM
138 1)9


Et facit artificem sepius hec hominem. suscita enormes bros y no pocas veces agudiza el in
Ars hominis magnum superat studiosa periclum: genio del hombre. La industria humana supera, si se
Te labor arsque uigil forte iuuabit adhuc. 470 empea, una grave crisis: (411) el tesn y un arte cau
(PAMP H ILVS) teloso tal vez puedan todavfa ayudarte.

Quis labor heu tantum posset superare periclum?


Spes mea tota perit, inminet hora thori.
Nec uiuente suo michi nuberet illa marito: PNFILO Qu tesn - ay! - podra superar tan honda
crisis? Mi esperanza se ha hundido por completo
: la
de su mando ,
Crimen legtimos est uiolare thoros.
hora de la boda es inminent.e Y, en vida
lar
475
vio
d nichilum prorsus meus est labor iste redactus!
un crimen
A
ella no podra ya ser mfa: es
un legi
timo matrimonio. (475) Toda mi labor ha
Et mea cura sue perdidit artis opem!
Nulla dies mitem dabit et nox ulla quietem, quedado
Semper me miserum carpit inanis amor. reducida sencil lamen
t e a la nada ! Tarea perdida iaual
mente la de recurrir al arte! Ningn da,
ninguna no
che me traern ya el sua'Je y, de u,
.
(ANVS)
un amor imposibl me atormenta para. stempte
Sepius exigua dolor ingens. labitur hora;
Ingens ex paruis imbribus aura cadit;
dolor se di
480
LA ALCA H UETA Mucbls vet& un h)menso
v al amaina tras
Estque serena dies post longos gracior imbres
sipa al instante <> un gDl ll venda
Et post triste malum gracior ipsa salus.
cha; da despejad o eS alegre
de una
un
largo .temporal de lluvias;. 1 al salk
unos leves
tras un

468 Sic ettw in R: Et facit hec hominem sepiua attificem.


47'
469 ] hominwn FPD. magnum superat} magnum 1lif.
a U magnus superat N superat magnum F superat ni
IDlllm H superat (studiosa J)ericWa) lll8gDil O. 4n
476
470 :li:c:i!Jr tuus GN. iuuabitl iuUatet: ZPHL
471 tantum posset J possit tantum GN.
478
472 perit inminet hora thori] necis inminet L-- 480
479
nuxa .L.....!
wun N --:.

47} nec] nam K om K[)l --u
necia inminet hora G.
m..
mid] 482
;
lpla Tm...
u.._ 0111. V.
UJA:Dl ... wa J lp5a nu-

.

cbi U. illa]
.

140
Tu modo respira, dolor
absit, fletus et ira!
Sunt prope magna tue gau penosa enfermedad, hasta la misma salud es ms apre
Nostrwn uelle tua nobi
dia tristicie.
485
s faciet Galathea, ciada.
Omnino nostris se dedit imper Vamos! Respira ya! Basta ya de penas, lgrimas
y resentimiento! Grandes alegras siguen de cerca
s.
a tu
tristeza. (485) Tu querida Galatea se prestar a nues
( PAMP H ILVS) tros deseos, se ha rendido sin condiciones a nuestras
Vt pa promissis matrum rdenes.
solercia uanis
Plorantes pueros admon PNFILO Como la compasiva diplomacia de
las madres
anima con vanas promesas a los nios que lloran para
et ut taceant'
Sic me fortassis falso solam
ine pascis,
Vt dolor a tristi pectore que se callen, as pretendes sin duda aliviarme t a m
tristis eat . . . 490 con falsos consuelos, {4H) para ahuyentar las penas
(ANVs) de mi corazn afligido. . .
Accipitris uolucer ela
psus ah ungue feroci
Anceps, in cunctis hunc , LA ALCA H UETA Cuando escapa a la garra cruel de un
timet esse locis.
Hic me nulla tibi men
tiri causa coegit, gaviln, el pajarillo, en su angustia, teme encontrrselo
Omnia que dixi uera sed en todas partes. Ahora ya no hay razn alguna me
inuenes.
obligue a mentirte: comprobars, por el contrano, que
(PAMP H ILVS) en todo te he dicho la verdad.
Si nchi uera refers et
uerum rettulit illa
Tune dolor a 495
nostris cordibus o PNFILO (495) Si t me cuentas la verdad Y es cierto lo
que a ti te cuenta Galatea, entonces si que se me van
abest.

483 do] tristis dolor U. fietus et] 490


et U fietus sit Procul S ttistis et DR
485 nosttum] ut modoet uel ttistis et V.
absit

uei . tua y. nobis nostrum V. tua] tuum GND


tuum
uel
lJQbis
faciet ZPO.tsu: faciet
486
facJat VGN. nobis HDRIM
dedit. ZJNSUD :
J>lt>nlissum K. mattum]
dabit
487
] POKGN. 492
48
uanis] uenus
8 adrnonetJ
matris RI. 493
489 solamine] adow nent KN admouet P
temPtamine GN. 495

142 496

J
f
Sed sua non semper sequitur primordia finis; todas las penas del coraz6n. Pero no siempre el desen
lnceptum casus sepe retardat opus. lace corona unos principios prometedores; un accidente
pone a menudo trabas a la obra iniciada.
(ANVS)
LA ALCA H UETA Ninguna mente humana prev el curso
de co
del destino, (508) s6lo Dios tiene la propiedad
Cursus fatorum nescit mens ulla uirorum

nfianza fracaso ,
Solius est proprium scire futura Dei:
nocer el futuro . La falta de
500
co lleva al
El
Desperare nocet, uotum labor improbus implet. ingenio
Arsque uigil magnas sepe trat opes. s sus ilusion es.
re
el esfuerzo tenaz ve cumplida
siempre en vela proporciona generalmente
grandes
tesn
Sotte sub ambigua spes et labor omnis habetur,
La y estn siemp re a merced
go, tras un
s. confianza el
de las vacilaciones de la suerte: sin embar
Crescit principio spes tamen ipsa bono. curso

principio feliz, la confianza crece por s sola.


( PAMP H ILVS)
qerc; o no
Noscere nonne potes hec si me diligit an non? PNFILO (505 ) No puedes saber si ella me
ocultar las
_
me quiere? Le es difcil
505
Vix celare potest intima cordis amor. al amo r mtumda
des del coraz6n.
(ANVS)
, SU mente Y SU co
Dum loqor eius adest michi mens animusque loquenti, LA ALCA H UETA Mientras yo }e hablo
labios; disfruta de escu
raz6n estn pendienteS de mis
le; . sus brazos
Duloer omne meum suscipit alloquium;
Curuat et 1psa suos circum mea colla lacenos' char mis palabras . sin perder detal
y me lica que le cuen
A te missa sibi dicere uerha rogat. alrededor de mi cuello (5lt)
sup
mandas . Cuando a lo largo de
te los recados que t le
510
Dumque tuum nomen racionis nominat ordo'

497 ] et I. per sequitur] sequitur semper SGNDRI.


498 mceptum] mceptus S. opusJ onus PH.
499 cursusJ cursum P rursus OHN 506
500 proprium] proprie M ptopriis K.
501 desperare] cJe;iperato - nocet uotum] uotum nocet Z:
H labor nnprobus nnplet] labor improbus omnia uin
507

508
502 arsque] ars atque R.
at .
503 spes] sors F.
504 crescit) constat O. bono] bona 0. 509
505 noscere] nocete M. nonne] non G quidem U ...-.
. .
test O posees N G -] .
....:.
11 te GN .
510
51 meJ srue

tl diligat KR


me O 511
dili&i

'
144
l
l.
tui.
Nom.inis
amtnonitu fit stupefacta
Dwn uerbis fruimur, pal la conversaci6n sale tu nombre, se queda extasiada al
letque rubetque fre quenter,
Fessaque si taceo me orlo. En d ddeite de nuestra conversaci6n, palidece
monet ipsa loqui.
Hs aliisque modis cogn
osci.rnus eius amorem y se ruboriza repetidas veces, y, si me canso y me callo,
me estimula a seguir hablando. (515) Por est y otros
Nec negat ipsa michi quin 515
sit amica tibi.
indicios nos podemos percatar de u amot, ntar

que a m ya no me esconde el apreao .que por tt Slente.


( PAMP H ILVS)

Nunc mea spes per te


successus sentit ades
PNFILO Ahora, gracias a ti, mi es
. presiente la
Crescit et auxilio se'
gloria nostra tuo.
Improbus interdum d
ubios labor expedit llegada dd xito, y, con tu ayuda, nn tnunfo se .
Magnaque tollit iners da. A veces d esfuerzo tenaz resudve casos difciles
actus
commoda segnicies. 520
Ouantumcumque potes cep (5%8) y la perezosa inercia priva de grandes compen
tum properato labo
Nec mora segnis
opus differat ulla tu
rem, saciones. Aplcate con todas tus fuerzas a rematar pron
tamente la empresa Y que ninguna indolente demora
um.

tu obta.
(ANVs) retrase
Vt reor, ecce tibi
per me tua uota
. Sed promissa michi r parantur,
LA ALCA HUETA Por lo que veo, he Jaqu a pto de
es manet in dubi
cumplirse tus ilu$ones, gracias a mi .interv! en
o.
contraria sepe loqu
Est mens nostra suis
la recompensa.
prometida L
a mis seMCJO& SJgUe
Nec fa elis 525
ctis sequimur o
.
. camb1o
.
tn.nia que Ioquimur.
. --J-1
. (525J Con frecuencia ,..y
en el a1re CO.uUliU.lU:lU n en-
Irnta uenales fall . .

unt promissa labor


. .....141-.
tre nuestros pensamientos y nuestras - y no
es . . . .

11evamos a la p;ni\;UUl
.... D

nitu] .J!- todo cuanto promet _ emos. Vanas


.
.512 lllll1Ilonita O attonitu
Z. fit] stat H. tui]
uerb!s fruimu.rl
.513 diu
uerbts Evesljue.
uer bis
palletque nrbet Pa.fletou. . tubetq
fruitur P uerbis uti
K'. treQuenter] ue] paliet mbetque VR
mur K fruitur
uicissim OGN
.514
N] Hfaba_
etus amotem] in
monet] mouet ZOK iubet M
tima cordis GN
.515
nec] non S hec Z. ipsa .
nunc] tune VU dwD ) il1a ODR. tibi] tui K.
.516 522

cessum SD. adesse O. spes] mens VR. successus ] suc


517
] haDere D.
523
518 Om: S. 524
dubtos] ] nostnt gJona
D
gracia UI. gloria nostra]
.520 R.
519 525
Sic _legjtw in
dubius GN dubio
DR: .Ma,na et seanicies
526
tollit] tolet M. CODJoda tol.lit mas.
. 527
146

t4f


Cwn felix fueris nU michi forte
dabis.
(PAMP H ILVS) promesas defraudan los servicios del asalariado . . . Cuan
do te veas feliz, no me dars quizs nada.
Est scelus immensum si diues falli
t egenum.
Te quoque si fal,lam gloria nulla
Nec te nec quemquam mea fraus sic PNFILO Es un crimen abominable el del rico que en-
michi. 530

- al pobre (530) Tampoco yo merecerla la menor


prodidit unquam,
consideraci6n si te engaara . a ti. Mi x:
Lalsedad
Famaque, si queras, crimine nos gana
tra uacat.

Estque :lides nostri constans :fidu J


'

cia uerbi,
Que tibi tuta facit omnia que met ha cometido una traicin as ni contigo ni con .e, Y
si te informas vers que mi nombre est limpto de
uis.
(ANVs) culpa. Mi cotante rectitud garantiza_ mis palabras Y
Plebs timet ignenio superari par te ofrece seguridad en todas tus inqutetudes.
ua potentum; 535
Iura cadunt causa pauperis exigua;
Est et ubique :fides prisco spo LA ALCA H UETA (535) El pueblo humilde teme V
C::
liata colore,
Que tegitur sceleris artibus
innumeris. atropellado por la as cia de los grandes; la J.US
Nulla tamen fortuna potest obs se rinde ante la causa intrascendente de un pobre._
Dat mare sepe metus, nulla
istere fatis:
pericia tamen; lealtad aparece por doquier sin. su 1 de tafiO,
..J_ con los mil artificios del crtmen.
. . wt
pues anda disfraza
Que promisisti Fortune muner 540
Sed que promisi dona tamen ede oponerse al
a mando,
Sin embargo ninguna condici6n pu

capies.

destino: (Mt) la ros:


insp
que ello suponga peli; dejo :ec;: om:
las recompensas que tu me has promett'do pero t vas

res D
528 felx fueris] fueris felix
PHKVM. forte dabis) fort
si diues) diues si OI. falil t) fal
dabis forte S. e da
529
tla OV 535
530 te quoque) quoque te S.
M. fallam ) falol H. michi) michi
5.31
est H.
sic] non O. prodidit] deci
frausJ mens P. 536
uel prodidit V perdidit pit DR decipit 537
famaque ] fllf!lSJD S .fama
quam GN. queras] queris
GN.
ram H. crmune] cnmen
532 .
R. nostra] mea U nul
538
uacet DI uocat K caret
U que
la O. uacat] 539
nostri . . . i (uerbi
uel ueri V) POHVM : nos
V. 540
tri . . facti
533
KDRI nostn .. . ueri ZV
pacti
541
U nostra . . . nostra . nostri GN nostri . . .. pacti
S
] metuo G meruis Z.
534 nostra . . . uerbi e. 542
que'] hec K. metuis

148
a disponer enseguida de los dones que te he prom
eti
Conuenit ut uadam nunc exorare puellam,
si le parece
Ahora debo ir a pedirle a la joven que,
Si placet, ut ueniat huc tibi sola loqui. do yo.
_(545) Si
545
bien, acuda aqu para hablar a solas conti
Si uos nostra simul solercia collocat ambos
Et locus affuerit, te precor esse uirum.
go.
Y ra una
Mens animusque manet inconstans semper amantis: mi habilidad consiguiera la entrevista
surgte
muestra tu hombra . En el
oportunidad. . . , por favor,
siempre
Paruaque forte nbi quod petis hora dabit.
Occultare nequit sua lumina maximus ignis, alma y en el coraz6n enamorad a hay
darte
de una
tal vez
indecisiones: un breve instante puede
lo
Occultare nequit nec sua uota Venus. 550

fuego no puede ocui ocul-


Omnis uestrarum michi rerum panditur ordo,
( e va, hablando soz.) Un gran
que anhelas.
Quarum mente memor uix teneo lacrimas, S
tar sus resplandores ; (550) tampoco Venus puede . -
tar sus ansias. Toda la historia de vuestras
Nam cognosco satis quod non sapienter amatis;
Res est ipsa sue nuncia stulticie: relaci
__;.,._..-1ft
al :C
Pallida furtiuum facies manifestat amorem, est desplegada ante ttllS OJOS, Y
II.A en mt
, pues
.

555
lgrimas
mente' dif{cibnente puedo contener
mts
no se
Atque dolore graui tabida facta cutis.
veo muy claramente que vuestro
amo r atiene a
locura se den uncta
Pamphilus ille miser miser est nimis omnibus horis.
la cordura la realidad <le vuestra

Quam male duriciam comperit usque tuam!


por s sol: (555) la pali del a': :i:
se ha Cli
Nocte dieque satis pueriliter ille laborat,
creta pasi6n Y vuestro cuus
una gran dolencia. . des-
. llre Pnfilo
(Dirigindose ya 11 Gtllatea. El po hora.Qu
.

J .

graciado, sumamente desgracia


a toda
543 0cJ sic M tantum K nunc ud sic V. exorare] exhorta
un
n .

si uos] uos si DR. . uos] uis U. uos nstra] nostra uos Z.


544 placet] placeat O. sola] solo O.

mea sunul U nostra tibi O uestra simul KGN


545 552
.
nostra sunul]
collocat] colloc;et P colligit FK conuocat DR.

553

546 et ZKVSill : st OHGNDRM dum P. affuetit ] affueris V.


precor] deprecor M. esse] eato Z.
554

547 semperJ om. G. amantis] amanti P amantum H


548 paruaque ] parua Z. paruaque fotte tibi] forte tibi parua R
555
fortel 0111 S. forte . . . hora] hora . . . forte D. quod]
556
- que;
pet!SJ pett u. tibi . . . dabitl dabit . . . tibi m.

557

550 0'!'. u. nequit FPKVSGN: poteat ZOHDRIM .


549

micbi. terum] rerum micbi PVSU micbi (rerum om. ) HN


558
551
ordo] ordo uiarum HN. 559

150
Nam sibi nulla refert semina durus ager.
560 rigor tan insensible encuentra siempre en ti! Noch Y
da se debate como un nio, (560) pero su campo m
Quis nisi ments inops sua semina mand
at arene ?
Cum mercede labor gracior esse solet. grato no le produce el menor fruto. Quin, s;t<> un
loco, se pone a sembrar en la arena ? El trabajo re
Hunc tua forma prius et post tua 1ingua fefellit,
Hsque duobus eum uulnerat acer amor.
compensado suele tener mayor aliciente.
Tu hermosura primero y despus tus palabras dieron
Vt promisisti, sibi non medicina fuisti
565
a este joven falsas esperanzas; he ah Ja doble raz6n
Speque sibi grauior affuit ipse dlor;
Nunc ope plaga catet, dolor eius semper
abundat. del punzante amor que lo desgarra. (515) No fuiste su
remedio tal como lo habas prometido, y su tormento
Et licet ipsa taces, te quoque llamm
a grauat;
Plagaque sepe malum parit inconfessa
Nos quoque tectus amor sepe grauare
necemque; lleg a sar ms que su esperanza ; ahora su herida
solet. 570 no tiene remedio su dolor se intensifica sin tregua.
Ergo quid inde uelis, celeri circumspi
ce mente. En cuanto a ti:
por ms que te lo calles, tambin te
consume una llama; y una herida no confesada es con
Et michi sint animi nuncia uerba tui
!
frecuencia germen de enfermedad y muerte; (570) tam
bin un amor oculto suele causarnos estragos. Por lo
tanto qu es lo que quieres ? Pinsalo pronto. Y que
(GALAT H EA ) se m d una respuesta con tus intenciones! (Hace
ademn de retirarse.)
GALATEA Venus a menudo cruel, me persigue con sus
Me premi ieris V:enus
Et m.tchi uun facrens sem
mproba sepius armis,


llechas de fu o y, hacindome viol, me incita sin
per amare iubet

tregua al amor. (575) El pudor y el nnedo me mandan


Me iubet e contra pudor et m
etus esse pudic; 575

-- DR plaga cett. sepe malum


560 seminal Premia DRM u ellera Z
nullus U duros uei cultus V.
fenora uel
PO. n----
IM. parit] dat S perit O
semina
V duros]
POUGNDR: malum sepe ZHKVS
569 plagaque
.

S
561 mandat] mandet PO.
562 Om. P. labor 8tllcior solet parat P patiter G. necemqueJ nocetquemU quoque
564 ewnJ cum R. acer] ] solet gratior esse labor D. V
nosquoque:] uos quoque HK uosque SIC
tibi

omrus
565 non] nec J?l. medicina] meP. amor] arnoris 1 arnat R. tectus] rectus PK tutus DRI tactus res_ R .

570
566 571 inde] enim M .micbi O. 1 certa M. cm:wnsp1CeJ
S
ue sibt] nam sibi spe (sepe
) SU speque ZPH. sepe..
dicamine S.
que _OM VSD sfcque conspice PH. nteotel men GN.. .
!peq
.
GN spe Ku inde RI. au
Btauts S mator O. tpse] 572 sintl sit G. uerba:] uerbi .GD- twt loqui
Post 566 legitur in U: Ingensilletrlsti
PSGNR. dolor] labor R
S.
pmnn P.
ior]
cia animi
Venus] Venus
,.,... ... ,. langor.
574-575 575-574 P.
573 premit

.

1 uidetur O.
.

m. uam p uun
q
574 et] nunc ZHU baoc ...-
567-568 568-567 GN. _...,. _
G. caret] caua O. eius]
iuhet]
et eius GN.
tpsa ] tpsa ua:t
t]
do

_ VS. taces] taceas


P. grauat] gt'aUet R
grauit z.
VS. quoque] mo
: --(.dor ,;. iuhet P. pudor. et metusl metus
et pudot lJ.
575

152
151
Hiisque coacta meum
lo contrario: ser recatada. Y en este apuro, no s qu
nescio consilium.

(ANVs) partido tomar.


Sit timar iste procul ! Hic non est caus
a timoris,
Hiis rebus nunquam proditor ullus erit. LA ALCAHUETA Lejos de ti tal temor! No hay aqW
Vt tuus existat hoc tantum Pamphilus z6n de temer, en estas circunstancias jams habri tra1-
ci6n. Ser tuyo, tal es el nico deseo de Pnfilo: (581)
optat;
Nititur omnis ad hoc cura laborque suus
a eso tienden todas sus aspiraciones Y esfuerzos . e
. 580
Mille modis acres habitus michi prod
ha contado en todos los tonos sus punzantes congoJaS
idit ignes
Cum michi flens grauiter talla uerb
y la pasi6n que lo abrasa cuando, llorand amargamen
a refert:
Est Galathea meus dolor et medicina
te, se expresa como sigue: Galatea es nn l?to, Y
doloris,
Hec dare sola potest uulnus opem
que michi!
Illius ad lacrimas pietas me flere coegit, tambin el remedio a mi tormento; ella , umcam.ente
Et tamen in tacito pectore leta fui. ella, es capaz de herirme Y de CtJtar?le!
585

(585) Ante sus lgrimas, la oomS16n llorar, me


.

Omnia cemebam fieri uelut ipsa uole
Y' no obstan.t' en el . de IDl corazcSn, me
. f..o.ndo
bam;
Ardentes sensi uos simul igne par. .
de
Ledere :Bamma solet; precor, ipsi muy content. . Vefa que t<ldo saJa. . al tenor nns
. L
deseos; adveftf qte a las dos a la os IWnlliiWII el
parcite uobis, , . _.__
Vosque duos mecum iungere possit

.
___

.
amor!
L.-:.:..: .
590
fuego.
(GALATH EA)
mismo
Pero la llama suele <.'O:lsuiJ'ti.; por lVUJ,: no qs ltor-
.
. ..

mentis vv<>VU.voo ...;.;,._


.... .... ..,....05 {Wt) y que l amor, con
.

Qu od petis affecto, nil et michi


mi ayuda, pueda umros.1
_

carius esset

516 hisque (uel hsque) codd.: hs Eve


577 sit timor iste procul] sit procu sque.
metus timor K. sit] sitqu
i ille tnor I sit procui iste
non est hic D non
e S. iste] ille GNI. hic non est] 584
518 hs] e M. nunquam R. est] sit U. timoris] doloris R.
est hec
] unqwun P. P1'0<tor} proditus
585
586
5l9 hoc ] hic P. hoc tant
uel proditor V. ullus] nullus
O illius V.
um] hoc tamen ZO tamen hoc
(in 111tl1'g. K'). optat] orat H. R om. K 587
580 suus ] tuus OM. 588
581 modisJ modos OGN.
acres] ac 589
hec res S acles K. acres babitus ceres M actos GN attos R
] habitus acres P: ....
i.. ..-
-- . ]
590
ignis ZKGD.
michi] modo ZH om. K. fiens
] fiendo K. zdert] daret
m
OGND RI.

1.54
Si eus annueret istud uterque parens.
lstud erum nostris fieri non conuenit ausis
Si bene uellemus, nec locus esset ad h GALATEA Lo que t me pides es mi ardiente deseo, y
Nam mecum mater custos michi semper haber 595 nada me complacera ms si mis padres me dieran su
Totaque me seruat nocte dieque domus. consentimiento. Pues no est bien actuar en ese aspecto
a nuestro antojo; ni siquiera, aunque nos lo propusi
(ANVS) ramos, habra posibilidades de hacerlo, (585) pues mi
lngeniosus Amor portas et clau madre est como guarda permanente a mi lado y toda
stra relaxat
Vincit quicquid obest ingenios la familia me vigila da y noche.
us Amo'r.
Vanos pone metus, pueriles corri
ge curas
Mecum dulcis Amor te petit ut uerru: LA ALCA H UETA Amor ingenioso abre puertas y venta
s!
nas, Amor ingenioso vence todos los obstculos. Deja
600

de lado vanos temores, rectifica escrpulos de nia:


(GALAT H EA )
Es modo facta mee funiue cons
Huius et es melior pars mich
cia ments (681) dulce Amor te pide conmigo que acudas a la cita!
i consull.
Vt michi consilium te depreco
r utile dones
Hoc te ne pudeat consuluisse
michi ' GALATEA Ahora ests enterada de mis aspiraciones ms
Est pu;or atque nephas sedu
cere fraude uellas ; secretas, incluso eres parte esencial de mi decisin. Por
Hinc decus et magnum crimen favor, dame un consejo til, y que nunca te pese el
605
habere potes.
haber sido mi consejera. (IIG) Es una vergien%a y un
(ANVS)
sacrilegio corromper a las jvenes mediante engao: de
Non pudtbunda tegam famam
caput ante loquacem aqu puede recaer en tu haber honra o gran infamia.

uincit] frangit PO ni non Z. obest] abest ZS.


curas] sensus SUGNI curas uel seosus V.
598

600
599
592 :umueret] anu petit] roat M.
fnrtiua K.
n erit VS. istud] illud
IStul] illu GNJ?. oos OSGNDRI . fortune GN fottune uel futtiue V
tris fieri 1 fieri nostris . men
p nostns
593 601 furtiue]
se
O austris S ca
. N
ts} culpe S.
594 s1 bene} similiter z.
S. auSIS] auns
nec ] non l R IDl. O. 602 et] tu N. Jnicbil mei O.
Iocus es]set esset non HVGNI nec
603 depreoorJ O. utilel ut iJie O. doaesl donas GN.
.
locus GN esset ZO. ad hoc]
ne
esse
adhuc ZPGD. 604 hoc) quod . VDRI. ne ZPOKM: non HVStJGNDIU.
mater mecum DRI m
chi noster p mecum
595 tnecum mater]
606 0111. H. decus) dcdecus
605
bine zok:VUR: hoc PSGNDIM
pueuJ pnellam oa
custos 1D1
nostri
michi custos H.
G. mater custos micbi]
OHM. potes zaR: potest POKVSUGNDI po11t . M.
mater SU mater
me) oos P. (:J)1 caputJ caputqne M capcamqne Z capit U0R te.P S c:upt
.
damque DI. ante} 0111. Z.
156
Nec mea facta negant consuluisse tibi.

LA ALCA H UETA No tendr que bajar, avergonzada, la


Nunc qucumque uolet meus hic contrarios esse
Proft s rebus si quid obesse potest! ' 610
hic totts ueniat contendere mecum.
. . cabeza ante las habladurfas incontenibles de la gente,
ni mi conducta desmiente que yo no haya velado por
Vmbus
tu inters. Ahora, quien pretenda sostener aqu lo
Aut uictus taceat aut modo uctor eat!
Quam citius mecum Ratio compesceret illum'
Cum Ratione nichil diceret ille michi! contrario, (111} que saque a relucir cualquier objeci6n
a mis argumentos! Que se presente, bien pertrecho ad
Vir bonus et pulcher, genus altum, copia grandis! . . . 615 conmigo ! Que
. Amor nostri pars erit auxilii ! con todas sus fuerzas, a competir aqu
Dulcrs
se calle si queda vencido, o que al punto salga triun
fante! Qu pronto la Razn, mi aliada, derrotara a tal
Fama loquax taceat, taceat quoque murmur iniquum!
Absque pudore suas res habet ista uias.
personaje, al no poder l replicarme nada con el apoyo
de la Razcn!
(115) Un hombre bueno, guapo , de alto linaje
, de
dulce Amor formar a . nuestro
gran fortuna ! Y
lado como aliado ! Cllese la Fama vocinglera, cl
lese

( GALAT H EA)

O Deus, in quantis animus uersatur amantis igualmente la inicua murmuraci6n ! Nuestro prop6si to,
Qu timor hac illac pellit Amorque auis!
.. duo discordes hunc nocte dieque fatigant:
620 sin deshonra, tiene va libre.
GALATEA Oh Dios! jEn etmntas indecisiones
H se deblte
Esse quod optat Amor, hoc uetat esse timor.
el coraz6n de un enamorad o
, (W) a quien empuja
de ac para all el temor e implacable Amor !
da
Estasdos fuerzas opuestas atormentan a uno

614
608
61.5
nec] non P hec S. mea facta] facta me z mea] me
ZOVSGN. negant PUGN: nego M neges SD negas VR
616
617
nepns OHK non negaos Z
609 meus RI: uel meas M uelit meus o uolet
K meus uelit GN meus oolet H mi uolet WlUU p
_,_._,
618

ni 1{.
uelit S.
610 proferat] conferat U. si quid] qujdquid HGNDR si n
..-
619
620
1. M abesse D.
Ste legtur m H: Viribus 1mnc mecum t am. -'-
611 . 621
=wu
medo] cito PGN.
qW umL
622
612

158
Quid faciat nescit; setnper per deuia currens y noche : lo que desea Amor, lo p el te?Ior. El
Errat, et errando uulnus amoris alit. enamorado no sabe qu hacer; stempr e comendo a
Me sibi subdit Amor, illi licet usque rebellem 625 la deriva , anda errante y con su errar aviva la herida
del amor. (625) A m me domina Amor;
Meque repugnantem forcius urget Amor. aunque luche
Sic afflicta diu, casso quoque fessa labore, sin tregua contra l, l responde al combate
con mayor
Mesta loquor, quam sic uiuere malo mor! violencia. As, atormentad a da tras da, agota da de
de decir con tristeza : antes que
luchar en vano, he
(ANVS) vivir as, prefiero morir!
Vt maiora suo surgunt incendia motu,
Lisque repugnando maior et ira furit, 630 LA ALCA H UETA Igual que los incendios toman in
lucha Y J:t, vto
Sic Venus ipsa suis ipsi sibi noxia bellis mento por s solos, (630) igual que la
Surgit et opposita uulnera lite fouet. lencia se enconan ante la resisten cia, as tambten el
Non potes ergo tuas bellis extinguere B.ammas, amor sale perdiendo en las batal las que libra contra
Sed cum pace tuus micior ignis erit. s mismo y aviva las heridas al oponer
querella.
Eres pues incapaz de apagar las llamas
lmperium Veneris fac, dum sua miles haberis; 635 de tu amor

hacindole la guerra ; en cambio con


Ne nbi sit dampno lisque !ahorque tuus. la paz, tu fuego
ser ms dulce. (635) Cum
Incipiens temere, male perdis gaudia uite, ple las 6rdenes de Vs
Teque tuosque dies noxius error habet. mientras ests alistada en su
ejrcit; . que tu rests-
tencia y tu bregar no causen perdici6n.
ligera, malogras las ale-
Si empiezas por . actuar a la

631 ipsi sibil ipsius M ipsa sibi GN

tuis] quoque
623 quid] que P. faciat] faciet O facit KGN facit hc P. cur
potp OtesTlitis
632 uulnera] iurgia p.
633 non] nam D. potes]
624 errando] erraui G errando semper K. alit] hahet K.
rens] currit HSGN.
uirgo potest o. tuall tws
G.
634 miciorl melior A! mmor
5 z.. 0....YVT\RI dum] ut R. sual

625 sibi subdit] subdit sibi subdit O subdit sibi V sibi subit
GN. illi Iicet usque] quamuis hucusque uel illi Iicet us 635 imperium] impeaa jmper10 PD-V

noua R tu H sibi r. ..-


--.
que V. rebellem HKVSUGNI: repugnem PODM rebellis Z
.
636 ne] nee HM. tibi l tamell U. sit]
.
smt GN -t...- -] labor
626 repugnantem] repugnante S reluctantem O pugnantem G.
repugnam R.
01. . . . ZPHVStJDRIM. teanere
forcius] forcior ZKM fortiter GN. urget] urit OHURI.
627 casso] casus O magno GN.
637 inci!!?!G uenere S. ma1e perdis (

629 ut] et FZGNM. suo] sua RI.


628 loquor] loquar SI. malo] malle Z. PHGlf G)] perdis
dens . .. ....;.
"" ...._
K.
mala P perdis ma1e O. puda ]

630 lisque] plusque P usque GN hiisque R. furit] subit F tua GN .


.- ... J .
t.ulJSClUe K tu6 D. tuOS-
638 ...
... J Z
te qo ---
;-dles) . dieslpseoque tilOS. u.
-

fuit G.

160 161
Tantum mente uides uultus absentis arnici gras de la vida; t y tus das sois vctimas de un
Nocte dieque tuos nec minus ipse uidt. 640 pernicioso error.
Alter in alterius fert tantum lumina uultus. Te contentas con ver en tu imaginacin el rostro
de tu galn ausente, (648) y ste hace otro tanto
imaginando noche y da el tuyo. Cada uno de vosotros
Res dabit ambobus ista morando necem.
Sed, reor, hoc quod amas leuiter depellere credis?
Huius dscidii mors fera finis erit. dos pone sin ms su mirada en los ojos del otro. Esto,
a la larga, os acarrear a ambos la perdicin. Ahora
bien, pienso yo, te imaginas que vas a sacudirte ale
Paree iuuentuti, complectere gaudia uite; 645
Leta decet letis pascere corda iocis.
Et modo sola ueni paulisper ludere mecum: gremente de encima el objeto de tu amor? Tal rup
tura acabar en muerte cruel.
. ec. tibi nostra. domus poma nucesque dabit;
( 645) Apidate de tu juventud, abraza las
alegras
coraro
Vtx ent tste meus sme fructibus angulus unquam.
De quibus ecce frui quolibet ipsa potes. 650 de la vida; conviene recrear los nes alegres con

Sed modo . . . nescio quis uir fortiter ostia mouit alegres devaneos. Y, ahora que ests sola, vente un
ratito conmigo a divertirte: mi casa te proporci
Vir fuit aut uentus . . . sed reor esse uirum . . onar
que falte nunca
manzanas y nueces ; malo ser
Est hamo! er quoddam nos prospicit ecce foramen!
'.
algo
de fruta en este de mi propiedad. (851) Po
que te ape
Pamphilus est, uultus si bene nosco suos!
Arte seram retro paulatim uique reducit. . . 655 drs, claro est, saborear a tu gusto lo
puer
tezca.
Pero ... no s quin empuja violentamente la
ta. Habr sido alguien o habr sido el to ?...
640 n<?cte eque tuos nec minus ipse uidet ZVSUNIM: nec
639 uides] des GN. uultus] uulnus ZUGN. amici] amori R.
Ef te,
us tpse tu.os nocte dieque uidet OKDR nec minus ipse
!
S1 los
Pues parece alguien Es un
nos est mirando una
..

Es Pnfilo ,
rut nocte dieqe tuos P nocte dieque tuos non uidet illa por rendi ja!
(&) Con
nnn H nocte dieque tuos non ipse minus uidet G. rasgos de su cara me son bien conocidos!
641 altetus] alt P . fert tantum] tantum fert DR. tantum
lumtna] 1umina tantum N.
642 ambobus] ambabus Z. ista morando] dampnum pariter qua
M. llt] .llt modo M
643 reor hoc] semper O reor R 651 modo nescio] aescio .modo D nesc:iofutris U. mouitl mouet
que GN.

ui 1 sic GN ita O. 0111. R. futtiterl


.

H polsat SGNDR.
644 discidii ] dissidi DR desiderll GNM nitoni z.
645 paree] parcer z. UO conmouet
.
.

647 et] tu UDRI iam GN. 652 aut] an OKSIJl. !t GN res


R. __;..;..1 pc:ISPic
648 hec] en V he M et UG est N 653 est bomol et modo Z est ..... . _ HN
649 sine fructibus angulus] angulus. sine fructibus SU l llie ....,.., Jp:. D ,..
picit PM conspkit HV. ec:ce
,_
. _

ortulus PDI. angutus ]


.

0111. M. '
.

tni
.

S f.!DR - potes HSUGNI potest O. 654 sil P. sed O .: . V. uique.l. l.t$qUe Z ec:ce
650
eca;1L PO
9001JDC1:] quamlibet Z. tpsa] ecce SU inde DR
frni]
655 llii\atm mque] JaiD

.
tpse K. ,potes PKVDR: potest ZM frui .
.

M lllllqUie S tetqUC
O .,

OHSUGNI

. ..
.

16l
.

162


Ad nos ingreditur. . . Quid modo cesso loqui? habilidad, poco a poco y con fuerza est
tirando d
ras . . . A que espero ya
Cur furiose fores confringis, Pamphile, nostras? cerrojo. . . Viene hacia nosot
para hablarle?
Por qu, Pnfilo, fuerzas mi puerta
Emptas nempe meo destrus ere fores.
coo _loco?
Quid uis uel cuius uenisti nuncius ad nos?
que lDlS dineros
Dicere si quid habes, die cder atque redi. 660 Pues me ests rompiendo una puerta,
n te manda a ver
me cost. Qu pretendes ? o qui
to Y vud-
me? (660) Si tienes algo que decir , dilo pron
( PAMP H ILVS) ve por tu camino.
a de mi vida !
O Galathea, mee super omnia causa salutis! PNFILO Oh Galatea, la razn suprem
Da michi per longas basia mille moras! Ni
Dame mil besos prolongados! aun cuando
mi ardiente sed; al
muy
Nec tamen hiis sumptis siciens meus ardor abibit, los haya recibido, se apagar
Sed crescit placidis acrior ipse iocis. contrario : se aviva con esto
s placens galanteos.
En ego tota meis mea gaudia claudo lacertis! brazos mt mas completa
,
665 (685) Ya estrecho entre mis
En complector onus dulce piumque michi! felicidad ! Sostengo la dulce
Y sagrada a. grata a
la que ha dirigido aqu
cobija lo que ms
Huc mea direxit felix uestigia casus, mi corazn! Feliz casu alidad,
Nam tenet iste locus hoc quod amo melius ! mis pasos, ya que esta estancia
quiero!
(ANVS}
Me uicina uocat: loquar illi iamque reuertar, ,. .. v;oy a hablarle Y
LA ALCA HUETA Me llama la
v"._...
que
....,.m
Nam nimis hoc uereor, huc modo ne ueniat. 670 da, (1'1&) pues ucho me temo
vudvo en segui
m

se le ocurra llegarse hasta aqut.


Quid clamas? Propero ueniens; hec ostia claudo' ,

656 ad nos] et nos M a duos I. quid] cur GN. cesso] cessa D.


657 cur] quid S. fores] portas M. confringis
infrings O constringis ZKR.
] confringes SGN
. O -1..,.... ) r OH.
658 nemPt;] namque VSUGNM. meo destrus ere fores] modo 666 GN om.
cum c.uwG ...-l.nrit HN
destrms ere fores S fores destrus ere meo V fores meo I"'L
"!. _....:..u V
OHN
en]
667 huc] hic K. diresitl t
destrus ere GN. destrus] destruit Z. ere] ore O ecce K.
uel] aut PDR. nos] me GN.
668 iste] ecce
669 me] me mea R.
G. hc c quod ]
toquat:K]
1d
quodSGN - iml ibi
Jnquor GN reuertar] reuertor S
o] es GN om. O. mee] mea N. causa] cura PO. e
659
661
mille] multa ZI sepe D.
GN. l
reu 0... . nam nins bec
HK nemque ni

670 nam nmus hoc L-_v.,u:u


rn'FI.'T1TU
662
663 nec] non OHR. sumptis] subtis Z sumptis forte GN. si
ciens] cicius M. abibit] adhibit Z om. G. nimium GNDR. uereor1 ue-
mis P mmus nat!l t vs me ...
..:..4... I .

---A uema .. .
664 crescit] crescet V crecer M crescat Z. acrior] amor K. rear R. ne uenaJ2J '1J hic PK ad . te R. om. GN. ostl$1

iocisJ locis o. 671 clamas} damans .


"""'

66.5 en] sed GN. hostia cod4. plerlqtl-l!


16.S
164
Nullus enim remanet hic nisi sola domus. (Fingiendo dirigirse a la imaginaria vecina Y en vo:
alta para hacerse or de la pareia ence"ada.) Por que
Me mea cura tenet, michi die cito dicere quid uis,
Me tecum longas non licet ire uias. chillas? Voy corriendo. Cierro la puerta ya que ;;
hay nadie y se queda la casa sola: Tengo qu
. -

me pues no
ceres ' dime pronto lo que qweres dear,
-arte
( PAMP H ILVS)
dispongo de mucho ttempo para acompan

Ahora sf que dulce la impetuosa


En modo dulcis Amor uiridisque iuuenta locusque 675
r,
, Galatea, a
PNFILO (&75)
mVltan
Nos, Galathea, monent pascere corda iocis!
En lasciua Venus nos ad sua gaudia cogit adecuado
juventud y el lugar nps
. que
sacrar nuestros corazones de felicidad! He aqu
Inque suos usus nos iubet ire modo.
Venus juguetona tira de nosotro s bacra os p es 1 1=
ca.
que le son propios y nos
Quid moror? Huius ope supplex mea uota requiram. en r
invita a pone rlos
pos
A e, espero? Suplicando su ayuda correre en
Tu paciens facti, te precor, esto mei. 680 p

J. (180) T, por s
(GALAT H EA ) helos . favor , indulgen te con
e an
mi conducta.
qutame. las manos de encima!.. . 1te
Pamphile, tolle manus ! . . . te frustra nempe fatigas!
GALATEA i P,._a l
IUlllO,

ests cansando en vano1. JDe


Nil ualet iste labor! . .. Quod petis esse nequit! . . . nada te sirve tu acoso.
. .

. pL-.ct .....; ....


.. ..

ll ......
no puede ser' 1 B.lo,
.

Pamphile, tolle manus! . . . Male nunc offendis amicam! . . .


Lo que pretendes. ofen diendo
Iamque redibit anus : Pamphile, tolle manus! . . .
esas manos ! . . . De mala .t de
manera -'- - 1a es a
1
-Pn-
una ga.1 1 A punto es -,
Heu michi! Quam paruas habet omnis femina uires ! 685
VOJ.VQ. w<a !
Quam leuiter-nostras uincis utrasque manus ! . . .
filo, rettta esas manos.1 . . . (G85) A de Qu es

. . , _Y facilidad

m!
,Con
casas fuerzas tiene una muJer.

qu

672 nullus enim] nullus nam M nam nullus PO enim (nullus


0111.) z. nisi] noi z.
673 rural causa KS. michi] ideo michi O. die cito] dicito
ZVURM. michi die cito dicere] dicere michi dicito R
679 huius] hec Z. uotaJ.om. 2. POHR te deprecot
dia'le dicito V mi die cito (dicere om.) O. quid] quod
mi 680
OHGNI>R
4l txj
tul nuJliC U. este I POK. Post ,. 680
]
GN PH. l flll. in GN. 24 .,_ in V el (s.b
que sequtPIIW' 1 ,.. m ... ,
674 me] nam PO. licet ZPOVIM: decet HKSU K.
me operisJ 14 "'! m

681-682. Post 684 SU D.


uias] ire uices I esse moras P.
GNDR. ire
675 en ] et P iam U. modo] michi K. uiridisque frustta GN.
681 teJ me G. 1'1Jjrt$. nempel
i11e GN.
] uiridis O
676 monent KUD: monet ZHVRI mouent PS 682 istel .
uirisque V.
. D. .
.

684 :..-...
- .. ..1 tu ll$ O. uttiiS<lue]
-

. ..... uiads] u.inc:5 JIOSU1Ill .D UJCC$


.

...._
686
mouet OGNM. .

z.
_

678 inque ] in H. iubet ire] ire iuhet M i


.
6n en] et P. cogit] uocat S. .

ubet et ire S. modo] urasque


Venus H.
t67
166
Pamphile! Nostra tuo cur pectore pectora ledis? . . . neutralizas mis dos manos ! . . . Pnfilo! Por qu aplas
Quod me sic tractas . . . , est scelus atque nephas! . . . tas mis pechos con tu pecho? . . . Manosearme asL . es
Desine! Oamabo! . . . Quid agis? Male detegor a te! . . . un crimen, una profanacin! . . . Djame estar. . . o me
me
Pedida, me miseram, quando redibit anus? 690 pongo a chillar! . . . Qu haces? Es malo que
Surge, precor! . . . Nostras audit uicinia lites! . . . destapes! . . . Ay, pobre de mi! (G9&) Cun do vol
ver esa vieja traidora? Levntate, por favor :
Que tibi me credit non bene fecit anus! . . . El
voce s! . . . La vteJa que
Vlterius tecum me non locus iste tenebit vecindario est oyendo nuestras
Nun
me ha entregado a ti no ha obrado nada bien!..
re
Nec me decipiet, ut modo fecit, anus! . . .
Huius uictor eris facti, licet ipsa relucter, 695 de volver a en cer rar conti go este
ca ms me ha de
acab a
Sed tamen inter nos rumpitur omnis amor! cinto, ni la vieja volver a engaarme como
hacerlo! . . . (&95 ) Saldrs vencedor en este asalt o a
el amo r entr e noso tros
(PAMP H ILVS) pesar de mi resistencia, pero
queda definitivamente roto!
s descansemos un po-
Nos modo paulisper requiescere conuenit ambos,
Dum, facto cursu, noster anhelat equus. PNFILO Es conveniente que ambo
Quam male dilecto respectum luminis offers! qw"to, nu"entras nues tro caballo est jadeante .despus
de la carrera- Qu duramente rrura
.
Curque lauas lacrimis flebilis ora tuis? 700 s de reoJO a un
lada, las me
Sum reus ex toto, modo quaslihet accipe penas amigo! (781) y por qu baas, desconsode todo,
la
jillas con tus lgrimas? Y0 teng o pa
to . supere el
Et maior meritis pena sit ista meis.
En quecumque uoles paciens ad uerhera prest! castfgame a tu gusto y que el en
me to a
delito que he cometid
Sic peccasse tamen non mea culpa fuit. o. Aqu tten es
tu mano! Sm embar-
sufrir cuantos golpes vengan de
cur PHK.VNM: cum (tu G} cett. codd. pectore pectoral
O. ut1 que uel ut _V
687
n'-). decipies
694 nec] non .H deci. r- P
688 quod] quid M. me sic] sic me ZVI nunc me SU me iam K.
pectora pectore VHGN.
facti M eris facti wct0r
.

er;Ih.er;clZ}:n
.
ZM reluctar PN reluctat G

689 male] male nunc U . 695 uictor


relucter
690 perfida] perfidam S . quando redibit] tradidit illa U. W ....,reldem
= ruJDPilfll! turpiter o.
u
O.
691-692 Om. PR.
anhelat] anhel8 =]
696
(tilectam GN. respectual] respec
691 nostras audit] audit nostras SU nam nostras audit O. uici
698
aufers PH.
nia] uicina ODM. .
M. tuis] tua D.
]
699 quam quem
tus VDRI despecUim ] fers]Jacrimas
692 que] quod OHUD. que tibi me credit) me quia deseruit
uel que tibi me dedit V. credit K: credidit W tradidit
S of
700 curque] cur ZDGN .
701 reus] deus O.
SUDIM tradit GN dedit VH deseruit V.
693 ulterius] alterius Z. tecum me non locus OKVGDRI: te
cum non me locus HUNM secum non me locus P tecum 702 ista PHKSGNM: ipsa ZOVUDRI. el S
703 en] et OHM sum SU. quecumqu
.
me locus non Z mecum non te locus S .

704 sic] sed PD.


168 169
Et modo iudicium, si uis, ueniamus ad equum: 705 go, el haber pecado as no fue por cul a. (705 Si
Aut modo sim lber aut racione reus. quieres, acudamos a un tribunal equttattvo; qmero
Ardentes oculi, caro candida, uuJtus herilis, verme libre o salir condenado con toda razon.
Verbula, complexos, basia grata, iocus, Tus ojos ardientes, tu blanca piel, tu rostro seo
Fomentum sceleris michi principiumque dedere. rial, las palabras tiernas, los abrazos, los dula;s
Institit hortator hs michi rebus Amor: el juego retozn, he ah los promotores de lDl
710 cmn
y su primera causa. (DI) Con todo ello se
His furor intumuit rabiesque libidinis arsit, presento
ante m Amor con su arenga: as
Hortanturque sequi facta nephanda michi. se inflam la furia
Iste meos sensus subuertit pessimus error y me abras la rabia de mi pasin ; as todo me exhor
fecho ras. Esta funes ta ena
eso lDl
Per quem nostra tibi gracia sorda fuit . . . ta a cometer abom inables :
De quibus accusor merito culpabilis esses, 71 5 jenacin ha pertu rbado mis sentid os, y por
..
buena voluntad no pudo or tu voz.
lDl
Fons huius fueras materiesque mali.
Tam grauis ira duos non conuenit nter amantes;
,
(715) De todas las acusaciones que recaen sobrepues
Sed si forte uenit, sit tamen ipsa breuis. eres t quien, en buena ley, debieras
resndr,
lDl delito.
t habas sido la causa el obje to de
en tan en
Semper amans delicta pati bene debet amantis: y
se
720 No est bien s enfad
sto, que
Culpe communis fer pacienter onus. que dos enam orado
serio y si ocasionalmente, sobreviene
En remeabit anus, tristes, precor, exue uultus: un disgu
t o caso sea de corta duraci n Los ?ra
Ne nos per lacrimas sentiat esse reos. od enam
con
ste
.

indu lgenct a los deslices


de una cul-
dos deben tolerar siempre
(ANVS)
mutuos ('128 ) soporta con paciencia
el peso
.... r la vieja, por favor
pa comy- - . Mira,
:...mda ..
""6'--A., ..
Ante fores uacuis tenuit me femina nugis, ,
va a
no vaya
utate esa cara compungida : que
a sospechar
706 modo sim liber] sim lber adhuc H. sim] sum PKGND.
:Or tus lgrimas, alguna culpabild i ad entre nosotros.
KM
essesJ .esse
racione] modo morti GN.
707 uultus herilis] uultusque hilaris R.
715 acrcuso l accuses GN. merito]
meritis H
HSDRI iocls UM ioci P. edd. uenus K. o.. uamuis
708 complexus] amplexus R. iocus ZOVGN: locus (locusque R)
essem
sed . D iaJn rauis I nam grauis
709 dedere] dederunt ZPOM. 717 - \. duoslOdiu ter] 0111. S. amanteS] ami-
710 hortator] hortatur GND orator ZSM hortatum R. micbi]
in U. amor] omen R.
l:. Y a 602.
HM ista KD. Post 718 .reTR
tllfWW
711 intumuitl intimuit O intrauit GN incubuit DRI incumbit K.
712 hortanturque] hortaturque PVSUDI excitatque ille O. se 720
713
cul..oel culpeque M fert DR
)HKVVM : et Z iam O nam GN cumque SU aD1q\le
SUGN. ferJ
qui michi POHKVGNI: micbi . . . sequi ZSUDRM. 721 en
l deprecor
remeahitl nebit GM redihit SUDR. l
PteCO!

713 meos] meus GND. subuertit] peruertit GNDR. error] ar


GN 0111. SUj J .. ...._ su. uultuS} uu tQS N
..

-h.crimas ne nos M nos ne. per la-


.

722 m: nos
iudicet I. reos] reas O (eM1. s - ()1).
dor H.
714 quem] quod S. ncstra tibi gracia surdal sunJa michi gracia
nostra SU nostra gracia tibi sunJa I. fisentiatSl fatuis GRI. m:Jgis] uerbis p f.DII8IS D.
123 =l
170 171
Que Marcum proprio uin
ceret alloquio.
Cur, Galathea, tuo corrum
pis 1umina fletu ?
Quem michi demonstras
725
LA ALCA H UETA La mujer me ha entretenido ante la
, hic dolor unde uenit?
Absens donec eram, qui
puerta con unas tonteras sin sentido; su labia sin par
d tecum Pamphilus egit
?
Te, Galathea, precor, ord
ine cuneta refer.
hubiera hecho callar a Cicer6n.
(GALAT H EA) (725) Por qu, Galatea, echas a perder tus ojos
con ese llanto? Muy compungida te veo. . . a qu es
debido? Qu hizo Pnlilo contigo en mi ausencia?
Conuenit ut nostros que
ras quasi nescia casus,
Cum res consiliis facta sit
ista tuis ! 730 Galatea, por favor, cuntamelo todo tal cual.
Fructibus ipsa suis que
sit cognoscitur arbor:
Tuque michi factis nosceri
s ipsa tuis .
Poma nucesque michi dar GALATEA Buena falta te hace averiguar lo que ha ocurri
e non bene disposuisti,
.
Cum tuus lste foret Pam do entre nosotros, como si no lo supieras, (730) cuan
philus ante fores? do todo ha sido una maniobra tuya! Un rbol se co
noce por sus frutos: as t ahora te das a conocer por
Vt 1ocus esset, ad hoc tua
te uicina uocauit 735
Quo spoliata forem uirgi
nitate mea! ' tus ob.ras. No fue una buena idea la de ofrecerme
m anzanas y nueces cuando tu Pnlilo en, perso se
O quam magna foris te fecit
causa morari !
ars tegi t insidias !
hallaba ante tu puerta? Por eso te llam tu vecma :
Quam hene uestra suas

(735) para dar lugar a que se me arrebatara la virgi


Impleuere suos scelus et
fallada cursus:
nidad! Oh! Qu motivo tan importante te retuvo .
fuera! Qu bonitamente se prest tu astucra tender
_

la trampa! El crimen y el embuste han cumplido con


724 M J mcem P mar
em SU m
qwo] eloqwo PHKR coDoquio atrum R cunctos DI allo-
7.33 nucesque] nuces D. dare non bene] bene non dare SD dare
bene non U bene dare non R bene dare (non iJ!") N.
725 tuoJ tua VGN tu l. co11'Ul

GN.
s z
7.34 cwn tuus iste (ipse P) foret POGN: cwn tuus lSte (lpse S)
llpis J confundis SU
S. hic) lis s. unde]
726 quem ] que U michiJ nunc
fuit HKSU cum tuas 1111te fores I c:um tuus 1111te fores Y
71:7 donec eram .
VSU: dum fueram KGND :d:
c:um fotet iste tuas M c:um stetit ante tuas R cwn stetit
I quando fui H. egit] agit l. RM cum n;ram

llllte fores D c:um tuus iste Pamphilus Z. Pamphilus ante


729 conuentJ conuenis GN
tros V. nostros ut nos- fores POHKSUGNM: Pamphilus ipse p Pamphilus
. ut nostros) nter nos uel

is K. nescia] conscia Dnos tro 1


nostras KU. queras] quer ij,se fores R Pamphilus ipse fuit I Pamphilus .tpse fotet uel
queras] queras nostros
HSDRI
actus GN causas U. casus51 fuit V ante fores fuit Z.
730 = tuo M. sit] am. V. ista

735 utl et SI.


P.
. . . tuis] consilio
736 quo ZVSU: quod OHGNDRIM qua K ut
...
J ipsa
737 te fecit] fecit te ZK. causa] cura ZM.
731 ipsaJ ista O. que sit] que
N. michi] michi nU.QC GN 733 bene] om. Z.
uis U.
732 tuque) tu quoque P tu G
cum P. 7J9 impleuere) implere RI. scelus] ats P scelus uel ars v
172
113
In laqueum fugiens
decidit ecce lepus!
740
su cometido: (748) la liebre, acosada,
(ANVs)
ha cado, como
ves, en el lazo!
Increpor iniuste. Pr
ocul hoc michi crimen
Qua racione uoles abesse!
Etati nostre male nome
me satis expediam . LA ALCA H UETA Me veo acusada inste. Lejos
n criminis huius de m un crimen como se! Me sera fcil disculparme
nec studiosa mali. en el aspecto. que t qweras. A mi edad no le va nada
Conuenit, aJ:s tanti

bien ni el nombre de ese crimen ru el uuuo


....c. ...
dedicado
Si qua modo concepta
745
ocis contencio uobs

Contigit, absenti qu
Sit quecumque pote
e michi culpa fuit? a tanta maldad.
st, ni1 ad me lis utriu (745) Si de vuestros devaneos se ha denv ad0 al-
guna pelea entre vosotros, qu culpa tuve
Quam mouet insipiens, sque
Die tamen ignoti seri
non ego, uester amo que yo
estaba ausente? Sea la que fuere, a n no m
ecta
r.
em michi, Pamphile,
ada vuestra discusin: discusin promovtda por
Huius origo mali ne facti ;
sit operta michi.
750
:r:O absurdo amor, 00 por mf. (Dirigindose a Pn
filo ) No obstante, Pnfilo, cuntame los pormenores
del. hecho que ignoro; (751) no se me debe ocultar el
(PAMPH ILVS)
Arguor e mnima si
scires ordine culpa, origen de este mal paso.
Estque michi meritis
Sed decet aJ:chanum
durior ira meis.
celaJ:i semper aman
PJU
.r. ILoSe me
acusa - si lo supieras todo! - por un
tum, motivo insigni6c:ante, y JD1 desliz
. no se merece tan

740
cont:iBit] contingit M accidit H. culpa] causa H. fuit]
laqueum ] !aqueos DR.
lepus SO ecce lupus
PHKuN ecce t>edra ue1 ZVGR:
decidit ] cecidit D. ecce
ipse leo DI.
esse
uenit K.
lepus 746
741 procui hoc ] precor hoc 747 sit] sic J quodcumque OVR. potest]
lepus M
bine
O
Z abesto M. SGN preco r HV. abesse] ahest potes GN U.,..; u.quecumqu
nil ad ad me nil GN nec ad me
ine1
me satis expedjamJ me O nil me (ad
satis expediam 748 qJ 0111
1 1 mouit U monet DI.
742 qua racione uoles
qua racione uoles (uelia K) _GN.
HKSUN 1 michi Pamphile
. G.Pamphil
.._. J.WUJl;r:r JDi tDali M tDali .. . ma
PK. uoles ) uelis
u e ->->-:
-
750 huius] cums
uales D. 749 senem
743 etati] persone uel etati N
74J.744 crinnis Ji D. ne] non OSGN. eperta} aperta GNR opereta O
__


V. notnen ] crimen P.
uent huius
huius 1 conuenit] COD
opta - u uste SGN C!IimiO a ontinel m
e=rcuJpam
NDR.

criminis .
. sim ue1 ars . . . GN amcta HStJ causa l calpa
744 conuenitl 751
nec V.
t P. ars .. . nec] ut
studiosa mali] m . .
745 qua] 0111. OS. co uel culpam
ali studiosa Z.
ncept:a] concepto y. . .- Dlt durior
tencio uobis 1 consen Z contenta O. iocis michi . meiS] meiS
um;JU ] ,grmdior UM.
uerbis ov. ita] m; H ipla K. GN Wari

752
uobis] uestris PUM
tio uestris iocis M. con .

753 an:banuml atcbana sempet} . Sempet' GN.


r.. OM amutem PH.
a:laril ce&re OGNUI. IIIJl!U1.U'UID amanar

174

t7'
Nam dixisse pudet, cum
Tantum lenire rixas tibi conuen
pudor omnis abest. furiosa clera. Pero en toda ocasin ha de guardarse
it ire; 755
Quod superest inter nos decet el gran secreto de los enamorados, pues da vergenza
esse duos. comentarlo, aunque la cosa nada tiene de vergonzoso.
(GALAT H EA) (755) nicamente debes acudir a calmar las rias; lo
Pamphile, die illi nostro dems debe quedarse entre nosotros dos solos.
s quasi nesciat actus,
Res ne percipiat qualite
r ista uenit!
Qu od tibi consuluit a te
quasi nescia querit, GALATEA Pnfilo, cuntale. . . como si nada supiera de
'
Vt uideatur in hoc non vmo 1a cosa 1

nocuisse michi. nuestra actuacin ni comprendiera como


Como una ignorante quiere or de tu boca lo qe ella

Atb ti us innumeris michi deu 760


Sed tamen indics ars
ia plura dedisti,
patet ipsa suis . misma te aconsej, ('160) todo por aparentar mocen
Sic piscis curuum iam captus
percipit bamum, cia ante m.
Sic auis humanos capta uid
et !aqueos! (Dirigindose a la alcahueta.) Con tus innumerables
Et modo quid faciam?
Fugiam captiua per orb sutilezas me has embaucado ms de una vez, pero
ahora tu falsedad sale a relucir con sus verdaderas
Ostia iure michi claudet etn? 765
uterque pareos.
Meciar hac illac oculis
uigilantibus orbetn, facciones. .Asf el pez, slo al sentirse enganchado,
Leta tamen misere spe
s michi nulla uenit. reconoce el curvilneo anzuelo, e igualmente la ave
(ANVS) cilla no advierte los lazos que le tiende el hombre
Vt grauiter doleat non antes de caer en ellos!
('185) Y ahora, por dnde he de tirar? . Despus
pertinet ad sapientem
,
754 pudor] dolor GN furo de dejarme coger, me ir por el mundo?, Mis padres
r HKV.
755 tantum] quantum M. rixas
tibi] tibi rixas HU me cerrarn la puerta de casa, y con razon. Por
756 quod ] qwd U. superest .
_ ] semper est M. nter nos] ultra
I amicos duos G.
que con ojo avizor escudrie el horizon cualqmer
direcci6n, pobre de m, ya no me sonne nmguna es
ter GN . duos] modo DR
757 illi] ille G. nostros quas
758 res ne] ut 0. i] quasi nostros PK.
udud V. perapult] tgl.
ne ZPKGNR: ut OHUD peranza.
759 quod] que P quid KG.o l ret V. ista] illa GN ipsaIM nec S
a te] ante M.
S
760 ut] ne DI. hoc] hac

762 ars] res OS. patet] paret ZH.


G. non ] nil GN
761 dedisti] dedistis P para

sti
763 sic] t GN. curuum tur in GNDRI: Quo feror ignoro merens sine fine dolebo/
Z. ipsa] ista OHKUGN
CODCl.prt H.
] t:>e iuc H. orbem j
] tectum S. percipit]

desPicit GN
765 et] sed P heu O. ..
. modo] mi O. captiua] _
micbilspe z mibi spes
767
per orbem ] tanto spo 768
liata decore ud captiua 1.
Dl1 .1\.
:ilitguod
N dabit G manet H manet ud V.
capttua captiuam spes
per

claudet ZOHSUM: claudit utl F. : sapiesnem} dokmt . . saptentes p


orben V. orbem] urbem uentt
.
GN. .
766
PKVGNDRI. Post u. 766
769
legi- doleat . saptenteS
176
.

tn

U.. -l'idlo o. et.m. le -


Cum dolor ad dominum premia nulla ferat. 770

LA ALCA H UETA El sabio no debe affigirse con exceso,


Hoc moderanter habe reparari quod nequit arte,
(710) ya que el sufrimiento no puce. ningn e
Quod male persuasit immoderatus amor!
Conuenit ad uestros modus et prudencia casus
:ficio. Resgnate a soportar con pacrenaa lo qu
gn arte puede remediar : el mal paso a ue te mduo
Quodque sequi deceat querere consilium.
Mordet enim grauiter discordia pectus amantis
un amor desmedido! Vuestro caso reqme
775 re modera
Et fouet in belli s uulnera ceca suis. acertar con la decisi n que con
el co
cin y prudencia para
Que bene uos foueat placidam concedite pacem:
viene tomar. (715) La discordi a roe cruelm ente
al sus batallas, se
enam
Hec tua sit coniux! Vir sit et iste tuus ! y, amparo de
Per me uotorum iam compos uterque suorum,
razn del orado
lanza ciegamente a zaherir.
Concedos una dulce paz, que suavemente os arru
Per me felices, este mei memores! 780

lle. Que Galatea sea tu mujer ! Que Pnfilo sea tu


EXPLICIT PAMP H ILVS s, cumpli dos ya vuestros anhel gra
a lll1 ayu
marido! Y ambo
cias a mi ayuda y, (78t) gracias igualm ente
da, felices, acordos de m!

FIN DEL PNFILO

770 ad dominum] ad dominam U in dominam S ad dampnum


FK. nulla] om. Z. ferat FPHVGNRI: refert ZOKSUD
hahe] age SV agan U. reparari] reparare U. nequit] ne OHGN .
fouet} fauet S be!Jis] bdlum P. ceca] tecta U
M.
seua
gat l. 776
771
772 quod] cum ZOHKU nam mala K. inmoderatus] m bene] meJius Lene V. uos] nos PO. ] faueat pacem .
non
V. male]
amcdite 1 concede:re uitam GN compomte
Uta (sit om.)
moderatus O.
773 uestros PHKGNRI : nosttos ZVUDM nostras S om. O. mo
] "
si Osis S bec Uta si O hec
bec Uta sua
I.
dus] modos D modo S mens O. et} ut 1 om. S
778
compos ] _sit cornpos
::m:i factorum u.R.iamuterque com
SD ille
774 quodque] quidque M quod Z. deceat] doceat. GR
] quuque z.
DI
de-
beat ou_,_querere consilium] pota o iam campos
779
consilium QUcrere S' '
775 amantis ZPHVSM: amantum OKUGNDRI. 780 este} estOte O' estO O"R esse N.

179

178
NoTA: Nos hemos atenido en el v. 303 a la lectura pelles
y desechamos su evidente glosa uestes, que adoptan nuestros
predecesores en sus respectivas ediciones. Becker (p. 187)
rechaza pelles por no ver sentido ....:.. dice - cum pellido
. . .pelles. Desconoce ambos trminos de la indumentaria me
dieval.

dantes testimonios literarios e iconogrficos (d. Casado Lo


Piel o pelliz6n o pellote es una prenda conocida por abun

bato, M.a Concepcin, Indumentaria en la Espaa cristiana


del siglo XI en Homenaje a don Vicente Garcfa de Diego
(en prensa ).
Entre los textos ms interesantes est la traduccin y adap
tacin del verso 303 del Pamphilus en el Libro de buen

Mandme por vestuario una piel if un pellico,


amor (copla 714):

dimelo tan bien parado que non es grande nin chico.


Dicha piel o pellote era una especie de tnica sin mangas
y con amplia sisa para dejar libres los brazos; se usaba para
andar por casa, como se desprende de otro pasaje del Ar
cipreste (c. 863):
En pellote vos iredes como por vuestra morada.
El pellico en cambio era una prenda de abrigo para salir
a la intemperie. En la poesa pastoril, el pellico era un re
galo tradicional del caballero a la pastora; la costumbre est
bien atestiguada en la literatura francesa; Morawski ( o.c. p
gina 47) seala el obsequio del pellico (fr. plichon) como
uno de los rasgos picos de la poesa popular incorporados
al Pamphilus. Pero el aludido obsequio no parece menos
tradicional en la literatura espaola, si recordamos con Co
rominas (Libro de buen amor, pp. 274 y 312) el famoso
pasaje de la Celestina, donde los criados comentan regocija-

181
de una capa. De donde el proverbio ya encai el gabn
damente cmo la vieja se las arregla para encajar el pedido

(encaxado ha el gabn), recogido en nuestros diccionarios


(Covarrubias, Autoridades, etc.).
Un galn tacao poda escatimar gastos en otros obsequios
(unas pieles o pellones ya viejos en el caso del Pamphilus),
pero no poda eludir el pellico de rigor.

{
'

182

You might also like