AKADEMIAR

Akademik slm Aratrmalar Dergisi

M
O
O
Ln
>
-<

ANKARA 2016
NDEKLER

EDTRDEN
11-12

MAKALELER

15-48
Hikmet YAMAN
SM OLMAYAN BR HAKKATTEN HAKKAT OLMAYAN BR SME VARAN
YOLCULUK: ORYANTALST ALIMALARDA TASAVVUFUN MENENE DAR
TARTIMALAR ZERNE BR DEERLENDRME

49-78
Ethem CEBECOLU
NYAZ-I MISR'YE GRE HZ. MUSA VE HIZIR KISSASI:
OCUUN LDRLMES

79-108
Hlya KK
EMS- TEBRZ'NN DL: MEVLN CELLEDDN RM

109-131
Ahmet Cahid HAKSEVER
Hakan KIZILTEPE
GNMZ BATI TOPLUMUNDA FAALYET GSTEREN SUF TEEKKLLER:
BAWA MUHAIYADDEEN RNE VE RETSNN TEMELLER

133-166
Ferzende DZ
RYET'N-NEB MESELES
167-202
Ali OBAN
MUFASSAL BR KTABIN MFD VE MUHTASAR BR SEKS OLARAK CEZRE
MESNEV VE ERHLER

203-237
Esragl BAYRAKTAR
FARKLI BR SFTPOLOJS: OPERATR DR. MNR DERMAN

METN NER

241-266
Esma ZTRK
SON OSMANLI MUTASAVVIFLARINDAN AHMED AVN KONUK'UN BR
MSYONERE YAZDII MEKTUPLAR

KTAP TANITIMI

269-276
Halil brahim MEK
SLEYMAN ULUDA, TASAVVUF VE TENKT DERGH YAYINLARI, STANBUL
2014, 262 S.

277-280
Mehmet YILDIZ
ADEM ATAK, MARPL SF ABDURRAHMAN BN YUSUF EL-LC, KALEM
YAY, STANBUL 2016.
CONTENTS

ARTICLES

15-48
Hikmet YAMAN
THE JOURNEY FROM A REALITY WITHOUT A NAME TO A NAME WITHOUT
A REALITY: A CONTRIBUTION TO THE DISCUSSIONS ON THE ORIGIN OF
SUFISM N ORIENTALIST STUDIES

49-78
Ethem CEBECOLU
ACCORDING TO MISRI THE STORY OF MOSES AND HIDHIR
THE CA5E O FTH E KILLING O FTH E CHILD

79-108
Hlya KK
SHAMS OF TABRZ'S TONGUE: MAVVLN JALL AL-DN RM

109-131
Ahmet Cahid HAKSEVER
Hakan KIZILTEPE
SUFI FORMATIONS N TODAY'S VVESTERN SOCIETY: EXAMPLE OF BAWA
MUHAIYADDEEN AND FOUNDATIONS OF HS UNDERSTANDING

133-166
Ferzende DZ
THE ISSUE OF RYET'N-NEB ACCORDING TO SUFIS

167-202
Ali OBAN
JAZEERA-I MATHNAVVI AND ITS ANNOTATIONS AS A USEFUL AND BRIEF
ANTHOLOGY VER A DETAILED BOOK
203-237
Esragl BAYRAKTAR
A DIFFERENT SF: DR. MNR DERMAN

TEXT EDITIONS

241-266
Esma ZTRK
LETTERSTO A MISSIONARY VVRITTEN BY ONE OF THE LASTOTTOMAN SUFI'S
AHMED AVNI KONUK

BOOK REV1EW

269-276
Halil brahim MEK
SLEYMAN ULUDA, TASAVVUF VE TENKT DERGH YAYINLARI, STANBUL
2014, 262 S.

277-280
Mehmet YILDIZ
ADEM ATAK, MARPL SF ABDURRAHMAN BN YUSUF EL-LC, KALEM
YAY, STANBUL 2016.
A K A D E M A R D ERG S
Y !L:2 0 16 - SAYI:1 - s. '6 7 -2 0 2

MUFASSAL BR KTABIN MFD VE MUHTASAR BR

SEKS OLARAK CEZRE MESNEV VE ERHLER*

Jazeera-i Mathavvi and Its A nnotaiions as a Useful and B rie f Anthology ver a
Detailed Book

Yrd. Do. Dr.

AL OBAN
Necm ettin Erbakan niversitesi ilahiyat Fakltesi

* B u m akale C ezire-i M esnev ve erhlerine G re M evlev Slku isimli doktora tez in

den retilm itir.
H a z re t-i M e v l n n m M esncvfsi kutsal k ita p lar dnda b e lk i o k az k itap
i in sz k o n u su o lan b ir te v e c c h e m a z h a r olm u , b u n u n n e tic esi o larak eser
z erin e eitli k a te g o rile rd e b ir o k alm a y a p lm tr. B u n u n te m e lin d e
ana u n s u r g z e arp m ak ta d r. Y a z a n n m te b a h h ir kiilii, eserin m ufassal/
hacim li o luu ve m ec z dil k u lla n m . B u m a d d e le rd e n zellikle ik in ci m a d
de, sem e ve z e tle m e /in tih b -ih tis r t r alm alara z e m in h a zrla rk e n ,
b irin c i ve n c m ad d e ler ise erh t r alm alara z e m in h azrlam tr.
X V I. y z y l M e v le v le rin d e n E d irn e M e v lev h n e si eyhi Y s u f S nek,
M esne/Pden b ir seki h a zrla y a rak a d n C e zre -i M esnen k o y m u tu r. B u
seki ra b e t g rm ve z e rin e O s m a n ln m ta n n m su flerin ce baz e rh
ler yap lm tr.
B iz b u m ak a lem iz d e m ufassal b ir k ita p o lan M esnen e n y a p la n b u sekiyi
ve e rh lerin i ele alp tem e l z ellikleri er ev e sin d e ta n tm a y a alacaz.

A nahtar K elim eler: M esnevi, C e zre -i M esnevi, Y s u f Snek, O sm anl Telif

Gelenei.

Abstract

M a w la n a s M a th n a w i is p erh ap s o n e of th e m o st w a rm ly vvelcom ed b o o k s
after th e h o lly b o o k s. T h e re fo re , m a n y a n n o ta tio n s w e re w r itte n a b o u t it in
v ario u s c ateg o rie s. T h re e m a in e le m en ts sta n d o u t o n th e basis o f this fact.
First, th e w r ite r s sav an t p e rso n ality ; se c o n d , M a th n a w is e la b o rate la n g u a g e
a n d th ird ly , its use o f fig u rativ e expressions. W h ile th e first tw o qualities led
to selections a n d sum m aries, th e th ird o n e led to c o m m e n ta rie s.
In th e 16th c e n tu ry , Y o u s e f S n ech k , o n e o f p ro m in e n t M a w la w is a n d a
sh e ik h in th e M a w la w ik h n e o f E d irn e , m ad e a se lec tio n fro m M a th n a w i.
H e gave th e n a m e Ja z e e ra -i M a th n a w i to his b o o k . T h is se lec tio n m e t w ith
w id e a p p ro v al a n d v e r tim e fam o u s Sfs o f th e O tto m a n era w ro te sorrie
a n n o ta tio n s o n it.
In th is article, w e w ill in tro d u c e this w o rk p re p a re d as a se lec tio n fro m th e
M a th n a w i, its c o m m e n ta rie s a n d th e ir m a in ch aracteristics.

Keyvords: M athnavi, J a ze era -i M athnaun, Yousej Snechk, O ttom an Literary

Tradition
 Giri

slam m edeniyeti, kom u olduu medeniyetlerle girdii tem as

ta onlardan etkilenm i, baz hususlar kendi m edeniyet hav
zasna dhil etm itir. B unun bir rneini kitap telifi gelenein
de grm ekteyiz. O sm anl telif geleneine dir bilgi veren eserler
den olan K ejz -Z unn, M ahzenl-Ulm gibi eserlere bakld za
m an, kitap telif etm ede gzetilm esi gerekli gayeler hususunda, Ibn
H aldunun M ukaddime'sinin bunlara kaynaklk etti i grlr. Ibn
H aldun ise bunlarn kaynan A risto olarak gsterir. Dolaysy
la slm M edeniyetinde kitap telifinde gzetilm esi gereken hususla
rn A ristodan beri var olan bir nevi evrensel esaslar olduu grlr.
M ezkr eserler, kitap telifinde dikkate alnm as gerekli faydalar y
le tespit ederler.
i. nceden yazlm am olan konularda telif yapmak.
ii. Eksik olan bir kitab tam am lam ak.
iii. ibaresinde ve meselelerinde m ulklk olan kitaplar iin erh
yazm ak yani bunlar aklam ak.
iv. M analarn bozm adan hacim li bir kitab ksaltm ak.
v. B ir kitabn d a n k olan meselelerini toplam ak.
vi. Meseleleri kark olan bir kitab tertip etm ek.
vii. B ir kitaptaki yanllklar dzeltm ek.1

Z ikredilen m addelere bakld zam an gerek m etin gerekse

aklam a/erh veya sem e-ksaltm a/intihb-ihtisr t r teliflerin
temel felsefesini ortaya koym aktadr.
Telifin m hiyeti asndan yaplan isim lendirm eler olan m u h -
tasarla rm ve erhle rin temel dinam iklerine baklacak olursa; evve
lemirde u husus gze arpar. zetlem e ve ksaltm a t r telifler, bir
m etni tahkim ederek sklatrm a, ksaltm a, fazlalklarndan arndr
m a ve sistematik hale getirm e amal almalardr. htisar, intihb,

1 bn H aldn, A b durrahm an b. M uham m ed el-H adram , M ukaddim e, tere.: K endir, Halil,

A nkara: 2004, c. 2, s. 780-781; K tip elebi, M u h am m ed b. A bdullah, K efz -Z u n n
A n E sm il-K tb vel-Fnun, haz. M u h am m ed erefddn Y altkaya-R ifat Bilge el-
Kilis, stanbul, 1360/1941, c. 1, s. 35; O r p i l y a n - S e y y i d A bdlzde M uham m ed T hir,
M ahzenl-U l m , stanbul: 1308, s. 58-59.
hulsa, telhs, muhtasar, m ntehab, ihtiyar gibi teknik kullanm lar bu
trleri ifde ederler. Aklam a ve geniletm e tr telifler ise bir m etni
derinletirm e, tafsil etm e ve delilledirm e ynnde olan almalar
dr. erh, haiye, talk, tetim m e, tekm ile ve zeyl gibi isimlerle anlan
almalar ise bu telif t r iin kullanlr.2 imdi Cezre~i Mesneny
ve erhlerini tanyabiliriz.

1. Cezre-I M esnev

Cezre-i Mesnev, X V I. yzylda O sm anlda Mesnev zerine ya

plan alm alarn niteliksel ve niceliksel artm aya balad bir d
nemde telif edilmi eserlerdendir. Eserin niteliini ve erhlere konu
olm asn, telif gelenei asndan incelem ek u y g u n grnm ektedir.

1.1. Telif G elenei Asndan Bir Bak

T r bakm ndan m ntehab-m uhtasar bir m etin olan Cezre-i

M esnevTji ve onun erhlere konu olm asn telif gelenei asndan
yle deerlendirm ek u y gun grnm ektedir: Mesnevi'n in m ufas
sal oluu, m fd ve m uhtasar bir sekisinin yazlm asna [Cezre-i
Mesnev], bu sekinin zet/m uhtasar olmas ise zerine erhle rin
yazlm asna zem in hazrlam tr.
Snek D eden in telifi, Mesnev gibi mufassal ve konular sis
tem atik olm ayan bir eserden muhtasar ve mretteb bir m etin or
taya karm aya yneliktir. Bu trden kitap telif etm ek iin; parlak
bir zekya ve kitaplar okuyup onlardaki m analar kartp dizm e ye
teneine sahip olm ak gerektii ifade edilm itir.3 zellikle m anzum
eserlerden yaplan semelerde, rab t yani beyitlerin birbiri ile ala
kasn kurm ak, uzm anlk gerektiren bir husustur.4 N itekim Cezre-i
Mesnev rihlerin ifadelerinde de eserin bu zelliklerine dikkat ekil
dii grlm ektedir. Mesel C evr brahim Efendi, Snek D eden in

2 Kara, smail, lim B ilm ez Tarih Hatrlamaz-erh Haiye Meselesine D air Birka Not, stan
bul: 2011, s. 21.
3 K tip elebi, Kefz-Z u n n , c. I, s. 38; O rp ily an -M u h am m ed T bir, M ahzenl-U l m ,
s. 63.
4 eyh Glip, erh-i C ezre-i Mesnev, M . A talay-T . Karabey, K onya: 2007, s. 5.
Mesneviden 366 beyti seip cem ettiini, bb bb terth etti i
ni ve dolaysyla artk onun mrettep bir kitap olduunu ifade eder
ken, M esnenen m uteber birok derlem e/cem yaplm asna ram en
Cezre-i M esnevn in m fdve 'muhtasar olm a zellikleriyle onlardan
stn olduu ifade eder.3 te yandan eyh Glib de Ceziredeki cem/
derleme ve tertibidzenlem e hususlarna iaret ederek; H azret-i
Sne-k bit-tertb cem buyurup Mesnev-yi. erifden fukaraya ehem
olanlar ihrc buyurm ulardr6 eklinde buna iaret etm itir.
Cezre-i Mesnevi zerine yaplan erhler ise, m uhtasar bir m etnin
aklanm as, delillendirilm esi ve m etn in gncellenm esi balam nda
telif edilmi eserlerdir. N itekim erh kelimesi stlahta; bir ilim da
lnda m ehur olmu genellikle muhtasar metinler zerine kaleme al
nan, bunlardaki kapal ifdeleri aklayan, eksik braklan hususla
r tam am layan, hatalara iaret edilen ve rneklerini oaltan eserler
hakknda kullanlm aktadr.7 Yeri geldike de ifade edilecei zere
Cezre-i M esnevde izilen erevenin, erhlerinde derinletirilip de-
lillendirildii ve m ulak ksm larnn akland grlm ektedir.

1.2. A d-Y azl Sebebi

Cezre-i M esnevm n m usannifi, X /X V I. yzyl M evlevliinin

nde gelen sm alarndan birisi olup, gnm z Y unanistan snrlar
ierisinde kalan Vardar-Yeniceli Y suf Sinneddn-i Snektr (v.
953/1546).8K aynaklara gre, m elm merep m uhakkik bir mevlevdir.
M btedlerin kendisinden, M esneviden bir seki yapmas ynndeki
isteklerini geri evirm eyerek Cezre-i Mesnev ism ini verdii bir se
ki eser ortaya koym utur.9 Eserini E dirne M evlevhnesinde eyh
lii esnsmda telif ettiine gre10 eserin m uhatap kitlesi, m bted
M evlevlerdir. Eserin ismi Mesnevn in VI. defter, 67. beytindeki;

5 C evr, A yt l-F uyz, M evina M zesi htisas Ktp., 2089, l l b .

6 eyh Galip, erh-i C ezre-i Mesnev, s. 119.
7 ensoy, Sedat, erh, D A , c. 38, s. 555.
8 k elebi, Meir-uar, haz.: M eredith, O w ens, C am bridge: 1971, 97b.
9 Snek, C ezre-i Mesnev, o ru m 848, vr. 22b.
10 Skb M ustafa D ede, Sefne-i N efse-i Mevleviyn, K ahire: 1283, c. 2, s. 21
 (jLuaC. (_j j l a ^ ( _ 4^k^)

(Eer m anevi denizin susam isen, Mesnev adasnda bir ark a)

Cezre-i Mesnev!Mesnev Adas ifadesinden alnm tr.11

1.3. M uhtev-Uslup-Etki

Mesnev, I. cildin dibacesinde belirtildii zere usl usli uslid-

dn/dinin asllarm m asllarm m asllarm yani eriatn, tarkatin ve
hakikatin esaslarn ihtiva eden bir eserdir.12 Snek D ede bunlardan
tarik atn esaslarn hv ksm ele alm aktadr. Bu ynyle Cezre-i
Mesnev, Mesnev'den hareketle M evlevi slknn tem ellendirildii
bir kitap hkm ndedir. Yani M esnevde d a n k halde bulunan tr
l trl incilerden ve cevherlerden M evlevi derviler iin en nemli
olanlarnn bir tertip ierisinde bir araya getirildii bir eserdir.13
Cezre-i M esnevyi yaym a hazrlayan Iranl bilim adam Irnzde,
Cezre-i M esnevyi, M esnevm n ok dakik ve konusal olarak ze
ti olarak grr. Seki t r eserlerde dikkat edilmesi gereken nem li
hususlardan olan beyitler aras irtibatn kurulm asnda da eseri baar
l bulur ve artk eserin bu yeni tertibiyle m stakil bir m etin hviyeti
ni kazandn ifade eder.14
Eser, M esnevden 35 konuda 366 beyti ihtiva etm ektedir. B unlar
dan iki beyit A rapadr.15 E n uzun konu, 33 beyitle ak, en ksa ko
nular ise, 5 beyitle aklanan ariflerin pk zt, m ertib-i evliy,
h im m et ve hretin feti konulardr.
Eserin sekisinde kullanlan yntem , M esnevn in tam am ndan
konuya u ygun decek beyitlerin dercedilmesi eklindedir. lk konu
hari hibir konu pepee gelen beyitlerden olum am aktadr. K onu

11 Snek, C ezre-i Mesnev, o ru m 848, vr. 22b.

12 Bkz. lm D ede, erh~i Dbce-i Mesnev, K onya B lge Y azm a Eserler Ktp., 15 H k 174/3,
106a; O z t rk , eyda, em' Efendi ve Mesnev erhi, s. 160; K onuk, A. A vni, Mesnev-i
e rf erhi, haz: S. E raydm -M . T ahral, stanbul: 2004, c. 1, s. 60.
13 Bkz. eyh Glip, erh-i C ezre-i Mesnev, s. 119.
14 ranzde, N im etullah, M uarrifi-yi C ezre-i Mesnev, C ezre-i M esnev-iinde-, T ahran:
lm dni, 1388, s. 12-13.
15 Mesnev, V /bno: 293, 297.
balklar Farsadr. B unlar der veya der beyn- ifdesi ile balar.
Cezre-i Mesnevi de, M esnevTmn ilk beytiyle balam akta ve:
In ne necmest il ne remlest u ne hh / Vahy-i Hak vallh aem
bissavb16
(Bu ne fal ne rem i ne de ryadr, H a k k m vahyidir [ilhm], Allah
en dorusunu bilendir)
beytiyle bitm ektedir.
Cezre-i MesnevTnm. etkisi sadedinde ncelikle sylenebilecek ilk
husus, MesnevT&erv yaplan sekiler arasnda en fazla ilgiye m azhar olan
eser olduudur. Bu kanaate, gerek zerine yaplan be adet erhten ge
rekse eserin ve erhlerinin nshalarnn saysndan ulaabilmekteyiz.
erhlerle birlikte 200 civarnda17, eserin sadece kendisinin ise ellinin
zerinde nshasna ulam bulunm aktayz. Buradan hareketle, fark
l corafyalarda farkl toplum katm anlarnda Tasavvuf bir m etin ola
rak okunduunu syleyebiliriz. Bu minvalde, bir zam anlar O sm an
l topraklar olan Balkanlarda, M srda ayrca Pakistan ve randa ns
halarnn bulunmas buna dellet etmektedir. randa baslan Cezre-i
M esneviyi tantan Pakistanl akademisyen M uayyen N izm n in 18; ...
Mevlnn m Mesnevisinin sekisi olan Cezre-i Mesnevi baslmtr....
Y suf Snekn bu sekisi lkemizde edipler ve arifler katnda olduka ta
nnm ve birok hanghta okutulmutur. A m m a bugne kadar m etninin
tashih ve basm yaplmam t. lk kez onun, M evln hayranlarnn ve
irfan dostlarnn eline ulamas vgy hak etm ektedir19 eklindeki
ifdeleri, uzak bir slam corafyasnda eserin etkisinin mkes bulduu
nu anlatm aktadr. D ier bir husus, kim i nshalardaki temellk ve istin
sah kaytlarndan, eserin dier tarikat erbabnca okunduunun bilin
mesidir. Mesel, M illi Ktphane 3328 ve Sleymaniye Ktphanesi,
Yazma Balar 2377 nolu nshalarn, Bekt tarkati mntesibi kii
lere ait olduu veya onlar tarafndan istinsah edildii anlalm aktadr.20

16 Mesnevi, IV /bno: 1852.

17 N shalar hakknda detayl bilgi iin bkz. oban, Ali, C ezre-i Mesnevi ve erhlerine
G re M evlevi Slk, ikinci b l m ilgili balklar, (Baslmam D o k to ra T ezi, N E S -
BE, K onya, 2014);
18 Pakistan Pencab niversitesi, Farsa B lm Bakan.
19 Kzim , M uayyen,Psohnm e, Dni, 78-79 (sonbahar-k, 1383/2005), ed.: N im etu l-
lah Iranzde, M erkez-i Tchkkt-i Fris-yi Iran Pkistn, s. 254.
20 stashabehui-fak r Seyyid M uham m ed Esad b e n d e-i l-i ab h k -i akdm -i fukara
ranzden in tantt nshalardan birisinin 1014/1605 ylnda M srda
brahim Glen derghnda istinsah edilmesi yine bu minvalde
zikredilebilir.21 lm Dede daha hayattayken yazlan bir nshann ise
N akbul-E rf M uham m ed Sadk Efendi tarafndan, D edem eyh
lislam Yahya Efendi M edresesinden karlm am ak kaydyla/ '
c j Am q a j V eklinde vak-
fedilmitir. Bu da eserin belirli derecede medrese evrelerinde de okun
duunu gsterirken22 Svsnin erhinin bir nshasnn da istinsah ye
ri yine bir medresedir.23 Anadoluda Mesneviyi m anzum olarak ilk ter
cme eden N ahf, sebeb-i telifi zikrederken bir dostunun evinde m i
safir iken, ev sahibinin torunu olan tfl- reidin Cezireyi getirdiini
ve oradan bir beyit okuyarak erh etmeye gayret ettiine deinir.24 Bu
satr aras bilgiden anlalan, Cezreen, evlerde gnlk Mesnevi oku
malar iin istifade edildiidir.
Eserin, ikisi m anzum olm ak zere be adet erhi bulunm akta
dr. rihler, lm H seyin Dede (v. 1020/1611); Abdlm ecd Svs
(v. 1049/1639), Abdullah Bosnev (v. 1054/1644), brahim C evr (v.
1065/1654) ve eyh G libtir (v. 1213/1799). imdi erhleri, kronolojik
sralarna gre ele alalm.

2. Lemehtu Lemeti Bahril-M anev erhu

Cezretil-M esnev: lm H seyin Dede erhi

Asl ismi, M olla H seyin Ferahd25 olan ve daha ok mahlas

ker-i H a zre t-i H n k r H c B ekta. lm D ede, erh-i C ezre-i Mesnevi, 06 M ilY z A

3328, vr. 80b. ... ve ketebeh el-fakr D erv M urd b e n d e-i Sar Sltuk Sleym aniye
K tp., Y azm a Balar, 2377. vr. 53a.
21 lgili nsha, M erkez-i Tahkkti Frisi ran Pkistan, Gencbah Ktphanesi, no: 16880,
vr. 72-97 arasnda bulunm aktadr. Bkz, Iranzde, M uarrifi-yi Cezre-i Mesnevi, s. 7.
22 lm D ede, erh-i C ezre-i Mesnevi, R gb Paa K tp., Y ahya T evfik, 1611, vr. 111b.
23 Sleym aniye, H ac M ahm ud Ef. 2453 nshas, Am asyada A bdullah Paa M edresesinde
istinsah edilm itir. Sivs, Intihhl-M esnev e-erj, Sleym aniye, H ac M ah m u d Ef.
2453, vr. 141b.
24 N ahf, Sleym an, M esnev-i erf M a n zu m N ahf Tercmesi, haz.: Amil, elebiolu,
Snm ez ne., stanbul, 1967, s. 3.
25 lm D eden in ismi, hayatm aktaran Sefine, Tezkire-i uar-i Mevlevivye, Semhne-i Edeb
gibi M evlev kaynaklarda gem em ektedir. Glen-i uara. ise M olla H seyin Ferahd
eklinde gem ektedir. A ncak grebildiim iz kadaryla hibir kaynakta ismi M ehm ed
olarak gem em ektedir. B ununla birlikte eitli akadem ik almalarda ism inin lm M eh
m ed D ede veya M ehm ed lm D e d e olarak kullanlm asnn sebebini tesbit edem edik.
lm ile tannan B adat asll Mevlev lim ve airlerindendir.26 lm
H seyin Dede, am M evlevhnesi eyhi ve yaygn olarak kullanld
anlalan Cezre-i Mesnevi rihi olm asna ram en hayat h ak k n -
daki bilgiler olduka azdr. Ayrca kendisinin kulland lm m ah
lasnn birok lim ve air tarafndan kullanm as sebebiyle eldeki bil
gilere ihtiyatl yaklam ak gerekm ektedir. Z ira bu durum karkla
sebep olmu, ona ait olm ayan baz eserler ona atfedilmi ve vefat tari
hi baz kaynaklarda yanl olarak verilm itir.

2.1. Ad, Yazl Tarihi ve Sebebi

lm Dede, Cezre-i Mesnevinin ilk rihidir. lm Dede, erhinin

ism ini erhu Gezretil-Mesnev, knyesini, Lemehtu Lemet-i Bahril-
M anev, telif tarihini ise 979/1571-1572 senesi Rebulhir ay ortala
r olarak bildirm itir.27
lm D eden in erhini telif sebebi, kendisi de bir Mevlev olan zam a
nn O sm anl padiahnn28 kendisinden byle bir erh talep etm esidir.29
Eserin telifinden beklenen fayda/gaye, eserin okunm as sebebiyle ta
liplerin kalplerinin tem izlenmesi, sadrlarnn genilemesi ve bylece
M evlnn m slknden faydalanabilmeleridir. Eserin muhatap kitlesi,
Mevlev yolu zere slk eden ve Farsa bilm eyen dervilerdir.30
Bu erhin vcda gelmesiyle evvelemirde u husus dikkat ek
m ektedir:
i. Snek D eden in vefatndan (v. 953/1546) henz bir eyrek y z
yl gem i olm asna ram en, Cezre-i Mesnevi'n in padiah tarafndan
biliniyor olmas ve erhinin talep edilmesi,

26 Skp D ede, Sejne-i N ejse-i M evleviyn, c. 2, s. 85; Esrar D ede, Tezhire-i uar-i M ev-
ieviyye, M evlna M zesi htisas K tphanesi, 1502, vr. 104b.
27 lm D ede, erh-i C ezre-i Mesnevi, vr. 93b.
28 lm D ede bunu; m rd n - sitn- h azretten vii m u tek d n - h n g h - izzetten bir
zt- erf-i ln d rret t-t c - l-i O sm n k belinden bu b e n d e-i h akr... eklinde
dile getirir. lm D ede, erh-i C ezre-i Mesnevi, vr. 2a.
29 Ktip elebi, Kefz-Z u n n , c. 2, s. 1588. lm Dede, erh-i C ezre-i Mesnevi, vr. 2a. lm
D ede sultnn adn belirtm ez. Ancak, elimizde b ulunan m ellif hattnn istinsah tarihinin
h. 979 olmas sebebiyle, padiahn II. Selim (v. 982/1574) olduu anlalmaktadr.
30 Bu hususu rih ayrca tem m et kaydnda yle belirtmitir: O [erh], slikler iin ayna,
ibadet ehli iin b ir basamaktr. Allah onunla M evlev ihvanm z faydalandrsn ve onunla
H viyyet srlarnn tam am n tahkik ettirsin. lm D ede, erh-i C ezre-i Mesnevi, vr. 93b.
 il. Eserin, M evlnan m slknden haber veren bir eser olarak ka
bul edilmesi ve bu ynde erh edilm esinin istenmesi,
iii. K nnn in kendisini ziyaret etm esini kabul etm eyen Snek
D eden in eserinin yine K n n n in olu olan II. Selim tarafndan erh
edilm esinin istenmesidir. Bu da, Snek D eden in sergiledii davra
n sebebiyle saltanat m erkezinde tenkit grm ediine, aksine kabul
grdne iaret saylabilir.

2.2. Temel zellikleri

i. Tpk C ezire-/ Mesnevide olduu gibi lm D ede erhinin m u

hatap kitlesi de m bted M evlevlerdir. Eserin m uhtevasnda, m ezkr
m uhatap kitlenin dikkate alnd bir m etot izlenm itir. erhte, bey
tin ne demek istedii zerinde durulm u, ihtilafl konulara girilm e
mi, gram atik tahlillere yer verilm em i, yaln bir dille salik iin bey
tin ne ifde etti i zerinde durulm utur. Bu da eserin, ilm veya ba
ka bir amala deil de saliklerin irdm a ynelik olm ak zere yazld
n gsterm ektedir. Ayrca bu husus, slbundaki baz ifde tarzla
rndan da anlalm aktadr. Mesel, Sen ki m ridsin31, Bu yolda32,
Pes, salike lzm olan oldur k i33 ya da Sen ki tlib-i rh- h akikat34
gibi ifde tarzlar m ellifin m aksadn ortaya koym aktadr.
ii. erhin kaynaklarna bakld zam an, lm D eden in ilm veya
Tasavvuf kaynaklara a tf yapm ad grlm ektedir. B unun sebebi,
zikredildii zere ird amal telif edilmesidir. Ayrca kendisi Divn
sahibi bir air35 olm asna ram en erhinde yok denecek kadar az say
da iire yer verm itir.36
iii. O sm anl Mesnevi erh geleneinin zelliklerinden olan bnl-
Arab ve Mevlnm n grlerini telif etm e abalarnn bir rnei, s
mail Ankarav ncesi bir erh olarak lm Dede de grlm ektedir. lm

lm D ede, erh-i C ezre-i Mesnev, vr. 52b.

lm D ede, erh-i C ezre-i Mesnev, vr. 34b.
lm D ede, erh-i C ezre-i Mesnev, vr. 36b.
lm D ede, erh-i C ezre-i Mesnev, vr. 49a.
lm D ede divan olduu belirtilen b ir divan hakknda yksek lisans tezi hazrlanm tr.
Serhat, O u z , lm D ede H ayat Sanat ve D ivan ncelem e ve T en k itli M etin, (Baslma
m Y ksek Lisans T ezi, G SBE, A nkara 2002).
lm D ede, erh-i C ezre-i Mesnev, vr. 3a, 6b.

YiL:2016 SAY
Dede hakknda bilgi veren kaynaklarn, onun Fuss ve Fthtn n
baz noktalarna Takt olduunu haber vermeleri37 bu minvalde de
erlendirilebilir. lm Dede bir mevlev eyhidir ve vahdet-i vcda
kaildir.38 M esnevnin bilinen en eski erhlerinden H arezm nin (v.
839/1435-36) erhinden balamak zere neredeyse tm erhlerde Ibnl-
Arab ve Ekber M ektebin dili/terminolojisi ve grleri etkili olmu
tur. lm Dede ise, erhinde sistematik varlk mertebeleri tasnifi yapmasa
da, varlk mertebeleri, insn- kmil gibi konularda Ekber ekoln dilini
az da olsa kullanan bir rihtir. Bu husus, iki gelenek arasnda ortak dil
kurm a abalarnn Ankarav ncesinde olduunu gstermesi asndan
nemlidir. Bu da Ankaravnin abasnn sebep deil bir srecin sonu
cu olduunu gstermekte ve Ibnl-Arab ve Mevln arasnda ortak dil
kurm a abalarnn onun ncesinde balam olduunu gstermektedir.

2.3. Etkileri

lm Dede erhi dier erhlerden daha fazla ilgiye m azhar olm u

tur. Bu, eserin nshalarnn okluundan ve istinsah kaytlarnda
ki bilgilerden hareketle farkl tarikat erbabnn okum asndan anlal
m aktadr. Ayrca Sabh A hm ed D ede, Ihtiyrt- H azret-i M esnev-i
erf adl eserini lm Dede erhine nazire olarak kaleme alm tr.39
Ayrca kendisinden sonra yazlm olan Sivs ve Bosnev erhleri,
lm D ede erhini merkeze alarak yazlm erhlerdir.40

3. erh-I Cezre-I Mesnev: Abdlmecd Svas erhi

X V II. yzyl nde gelen Halvet eyhlerinden olan Abdlm ecd

Svs, Cezre-i M esnevn in ikinci rihidir. Svsn in Mesnev zeri
ne almalar sadece Cezre-i Mesnev ile snrl olmayp, Mesnevn in
I. cildinden 1328 beyti erhettii erh-i Mesnevsi41, Lgat-i Mesnev

37 Sakp D ede, Sefine, c. 2, s. 87.

38 lm D ede, erh-i C ezre-i Mesnev, vr. 2b, 62a.
39 M ehm et Ziya, Yenikap Mevlevihanesi, haz. K araveliolu, M urat A., stanbul: 2005 s. 83;
Bursal, Osmanl Mellifleri, haz.: A. F. Y avuz -. zen, stanbul: t.y., c. 2, s. 380.
40 lgili erhler tantlrken deinilecektir.
41 erh-i Mesnev'sinin bir nshas iin bkz. K onya B lge Y azm a Eserler Ktp, A. T ek e lio -
lu, 391, vr. lb -3 0 7 b .
olarak da bilinen M eydnl-Frsn adl Mesnev szl Mesnev
zerine dier alm alardr.42 M evlnn m onbir beyidik bir kaside
sinin erhi olan erh-i Kasde-i M m iyye adl eseri de M evlnn m di
er eserleri zerine bir alma olarak zikredilm elidir.43

3.1. Yazl Tarihi ve Sebebi

Cezireyi erh edi tarihi, 1011/1602 yl Rebulevvel aynn

ortalardr.44 O sralarda saltanatta Sultn M ehm ed b. Sultn M urd45
yani III. M ehm ed bulunm aktadr.40 erhini nerede y azdn Svs
Efendi kendisi belirtm em ektedir. A ncak drussade aalarndan M eh
m ed A a (v. 999/1590) taralndan yaptrlan Mehmed Aa Tekkesinin
1010/1601 ylnda uhdesine tevcih edilmesi gz nne alnacak olur
sa, erhini stanbulda yazd sylenebilir.47 Svs Efendi erhine zel
bir isim verm em itir.48
Svs Efendi sebeh-i terihi balam nda, elde lm Dede erhi var
ken neden byle bir erhe ihtiya duyduunu; lm D eden in herke
si kendisine kyas ederek baz yerleri detaylca erh ederken, baz yer
leri ise icazla m uhtasar bir vaziyette erh etmesi olarak gerekelendi-
rir. D ier bir ifadeyle, eserin baz ksm larnn m uhtasar olarak erh
edilm esini anlalmas konusunda problem li grm ve bundan dola
y eseri erh etm itir.49 Bu da kitap telifinde gzetilm esi gerekli hu
suslardan olan, ibaresinde ve meselelerinde mulklk olan kitaplar iin
erh yazm ak m addelerine tekabl etm ektedir.
Svs Efendi erhinin gayesini, beyitlerdeki m analar aklaya

42 Eser hakknda b ir alma iin bkz. Bkz. T an , M . H arun, A bdlm ecid Sivasin in M esne
vi Szl (ncelem e-M etin-ndeks), (S S B E , Baslm am Y ksek Lisans T ezi, K onya,
2006).
43 G iindodu, C engiz, A bdlm ecid Sivsn in M evlnn m athiyye T r n d e Y azd
B ir G azeline Y apt erh: erh-i E byt- C elleddn-i R m , Tasavvuf, A nkara, 2002,
say: 8, s. 5.
44 Svs, erh-i C ezre-i Mesnev, vr. 141b.
4:> Svs, erh-i C ezre-i Mesnev, vr. 6a.
46 Bkz. E m ecen, Feridun, M ehm ed III, A nkara 2003, c. 18, s. 407-408.
47 G n d o d u , Bir Trk Mutasavvf Abdlmecid Sivs, s. 61.
45 Svs, erh-i C ezre-i Mesnev, 141b. Kullanlan Nsha: Sleym aniye K tphanesi, H ac
M ahm ud Efendi, 2453, vr. lb -1 2 3 b arasndadr. M stensih, H aan b. em seddin el-
Kzlcevdir.
49 Svs, erh-i C ezre-i Mesnev, vr. 4b. M u h am m ed N a zm n in her iki eseri m ukayesesi
ne dir bkz. T rer, Osmanllarda Tasavvuf H ayat-, s. 390.
rak, K u rndan ve hadislerden hangi ksm a tekabl etti in i orta
ya koym a, ayrca her beytin m anasnn slikin vicdannda ve tahki
kinde, ne ynden irtibatl olduunu tayin etm ek olarak izah eder.30
O n u n ifdelerinden anlalan husus, beyitlerle yet ve hadisler arasn
da irtibat kurm aktr. Buradan hareketle, M esnev'nm K urn ve ha
disle m anasnn m utabk olduunu tem ellendir meye almtr. Bu
gye, Sivs Efendi erhinin m hiyetini belirler ve nceki erh olan
lm i D ede erhinden ayrld temel ynlerden birisi olarak ne kar.
Sivs erhi, ilm tem eller zerine in edilm itir. Ya da ird ynne
ilve olarak slkn unsurlarnn K u rndan ve hadisten kaynaklar
tesbit edilerek m etin delillendirilm itir. Ayrca Cezre-i Mesnev'yi sa
dece mevlev salikler iin deil de, m anevi terbiye yolunda olan t m
salikler iin bir rehnm olarak deerlendirerek beyitlerden hareketle,
slikin slkne olan katksn ortaya koym aya almtr.
Eserin ulaabildiim iz nsha says drttr. erhin ok yaylm a
im kn bulam ad anlalm aktadr.

3.2. erhin Temel zellikleri

i. Svs Efendi, erh usuln, erhe balam adan nce kelim elerin
aklanm as, sonra tahkik ve tatbik yolunda yanl anlam aya sebep
olacak phelerin giderilm esi olarak izah eder.51 Yani usl, gelenek
sel erhlerde grlen, ncelikle dile ve gram ere dair aklam alarn ya
plmas, bylece beytin m anasnn yanl anlalm asnn nne geil
mesidir. Sonra b eytin tahkik yolunda ifde ettii anlam n ortaya k o
nulm as eklinde bir m etot izlenm itir.
ii. Svs Efendinin, lm D ede erhi varken Cezre-i M esnev'yi
yeniden neden erhettiini tesbit etm ek iin, iki erh arasndaki fark
lar mukayese etm ek gerekecektir:
Svs erhinin erh usl bakm ndan, lm Dede erhinden ayr
lan en bariz yn, erhinde dil tahlillerine yer verilmesidir. lm D e
de, erhinde sarf veya gram er tahlillerine girm eden d orudan bey
tin m anasn verm ekte, sonra yanV ifdesi ile balayarak beyti erh et-

50 Svs, erh-i C ezre-i Mesnev, vr. 4b-5a.

51 Svs, erh-i C ezre-i Mesnev, vr. 5a.
inektedir. Svs Efendi ise erhinde ncelikle erh edecei beyti sarf
ve gram er ynnden inceler, sonra man diyerek beytin m anasn
vererek aklam alarna geer. Dolaysyla Svs erhi lm D ede er
hinden erh usl bakm ndan ayrlm aktadr.
Svs Efendiin erhi muhtevas bakmndan da lm Dede erhin
den farkllk gsterir. D aha nce zikredildii zere lm Dede, er
hinde kaynak kullanm az. Slikin beyitten ne anlamas gerektiini
ortaya koym aya alr. Problem li konulara, tartm alara girm edii
gibi kaynaklara da iarette bulunm az. Svs Efendi ise hem dil asn
dan hem m uhteva asndan aklam alar yaparken ilm kaynaklara sk
sk bavurur ve farkl dnen ekoller arasnda mukayeseler yapar.
Eserin ieriinin ve slubunun olum asnda muhatap kitle olduk
a nem lidir. Svs Efendin in erhi, lm dede erhinden m uhatap
kitlesi ynyle de farkllk gsterir. lm D ede erhinin m uhatap kit
lesini, Farsa bilm eyen M evlev yolu slikleri oluturm aktadr.52 Bu
m invalde Svs Efendi erhine baklacak olursa m uhatap kitlesinin
Farsa bilm eyenler deil aksine Farsa bilen ayrca ilim den behre
si olanlar olduu sylenebilir. Z ira beyitlerin erhinde olduka g e
ni dil tahlilleri yapar. lim den behresi olanlara hitap etmesi, hem
eserin kaynaklarndan hem de baz Arapa m etinleri verdikten son
ra tercm esini yapm am asndan da anlalm aktadr.53 Svsn in di
er bir m uhatap kitlesi tasavvuf kart vaizlerdir. Z ira o dnem ,
Kadzdeliler-Svsler tartm alar olarak bilinen ve tasavvufa y o
u n tenkitlerin olduu dnem dir. Svs Efendi, hem ilm iye kken
li birisi olarak hem de bir halvet eyhi olarak Kadzdeliler diye bi
linen vizler cnibinden ynelen eletirilere cevaplar verm ede nde
gelen bir sim adr. Dolaysyla eserlerini kaleme alrken savunm ac ve
ilm bir slupla kaleme alm tr. Bu da iki erhin farkllk gsterdii
hususlardan birisidir.
Sonu olarak, Svs Efendin in erhi, lm D eden in erhinden; erh
m etodu, kaynaklar, muhtevas ve m uhatap kitlesi asndan farkllklar
gstermektedir. Ancak tm bu farklara ram en neredeyse her bir bey
tin erhinde lm D edenin etkisi grlr. H atta baz beyitlerde Svs

32 lm D ede, erh-i C ezre-i Mesnevi, vr. 2b.

53 Svs, erh-i C ezre-i Mesnevi, vr. 8b, 16b, 18b.
Efendi, lm Dede erhini kendi cmleleriyle kurm akla yetinm itir.
Dolaysyla bu erhle, lm D edenin erhi hem dil tahlilleri hem de ilm
kaynaklan bakm ndan zenginletirilm i ve tem ellendirilmitir.34
iii. Svs Efendinin erhinin gze arpan hususlarndan birisinin,
zengin kaynaklar kullanmas olduuna deinilm iti. B unun sosyo
kltrel arka planna bakld zaman, iinden geilen dnem in, zahir
ulem ile sf ilikileri asndan skntl bir dnem olup, sufilerin ehl-i
bidat olmakla suland bir zam an dilim i olmasdr. Kendilerine yap
lan tenkitlere kar, mdafaa amac gden Svs Efendi, eserlerini ilm
bir slupla kaleme almtr. D ier eserlerinde5'' olduu gibi Cezre-i
Mesnev erhinde de ehl-i snnet vurgusu ve ehl-i snnet fukahasm dan
ve kelam clarm dan yaplan iktibaslar nemli bir yekn tutar.
iv. Abdlm ecd Sivsnin erhi, lm Dede erhi gibi A nkarav n
cesi erhlerdendir. Sivs, bnl-A rabden m uhakkik bir sufi olarak
bahseder ve Mesnev erh geleneinin neden bnl-A rabn in gr
leri dorultusunda erh edildiine dair, H alvet yolu byklerinden
eyh abn- Velden (v. 976/1569) naklettii nem li bir anekdotla
meselenin zn ortaya koyar:
...Ve Kastam onu eyhul-m eyih berzahul-berzih ktm ul-
m akm i-m ih [yce m akam a yerlemi olan] abn Efendi - k u d -
dise sirruhum dan- m ervdir ki, buyurm ulardr: M uhyiddn-i Arab
Arapa Fussunda ve M olla H udvendigr Acemce MesnevTde ve
Ynus Em re T rke Dvnesinde, yazd sze nzr oldum , gr
dm yle bir m akam dan sylemiler. Ve bir semtte imiler-
rahim ehum ullh ve kuddise sirru h u m -.50

3.3. Kaynaklar

Sivs Efendinin erhini ilm bir slup ve muhtevayla kaleme al

d n belirtm itik. Bu slubu muvacehesinde o, gerek slm ilim le

54 B ir m ukayese rn e i iin bkz. lm D ede, erh-i C ezre-i Mesnev, vr. 85a; Svs, erh-i
C ezre-i Mesnev, vr. 118 a -l 18b.
55 M esela, Drer-i A k id isim li kelm eseri b u n o k tad a iyi b ir rn e k tir. K o n u hak k n d a
detayl bilgi iin bkz. Ali oban, M ih n e t D o n e m i Sufiliinde Savunm a A m al A kid
Y azcl: X V II. Y zyl O sm an lsm da ki Sufi ki Eser, Tasavvuf Dergisi, say: 36,
2015, s. 1-30.
56 Svs, erh-i C ezre-i Mesnev, vr. 9b-10a.
re gerekse edebiyat ve lgate dair pek ok kaynaktan istifde etm i
tir. X V II. yzyl O sm anl lim -sfi tipolojisinn bir mmessili olan
ril, M esnevYji erh ederken hangi kaynaklara m racaat e tti in in
ortaya konulm as amacyla kaynaklarn aktaracak olursak yledir:

3.3.1. slm limlere Dir Eserlerden Kaynaklar

Svs Efendin in erhinde, K urn- K erm ve hadislerin ardn

dan, nde gelen ehl-i snnet lim lerinin eserleri, tasavvuf klasikle
ri, szlkler ve zellikle Farsa tasavvuf m uhteval edeb eserler kay
nak olarak dikkat eker. slm ilimlere dair kaynaklarn, zikrettii
u eserler oluturm aktadr:
el-Cim us -Sahh [Buhr, (47a)], Meshhils -Snne [Ferr el-
Beav, (100b)], Tb Hiyesi [erafeddn et-Tb, (96b)], Merikul-
Ervr [R adyyddn es-Sn, (39b)], Kef [Zemaher, (83a-b)],
el-Vch [bniil-C evz, (83b)], Tefsr-i Kebr [Fahreddn Rz, (52b,
15a)], iratl-Islm [mamzde M uham m ed b. Ebbekir, (16a)],
Ebkru-Efkr [Seyfeddin el-A m id, (16a)], el-M evkf [Azudiddn el-
c, (16b)], Bahrul-Kelm erhi [Haan b. Ali el-M akdis, (l8a-b)], el-
Umde [M ahm ud en-N esef, (18b)], Rislet Haril-Ecsd [bn Keml,
(16b)], erh-i M e v k f\S. erif C rcn, (16b)], Hiye-i Metali (17a)57
onun slm ilimlere dair kaynaklarn olutururlar. G rlecei zere
olduka geni bir kaynak yelpazesi vardr.
Sivs bazen de sadece kaynak esere veya mellifinin ismine iaret
eder: Tefsr-i Kebr (15a), Kurtub (15a, 122b), Gazzl (15a), Melimt-
Tenzl (47a), et~Ts (16b), m m - f (98a), m m Suyt (122b) gibi.

3.3.2. Tasavvuf lm ine Dir Eserlerden Kaynaklar

Tasavvuf ilm inden kaynaklarn K tu-K ulb [Eb Tlib el-

M ekk, (14b)], Km y-y Saadet [m m Gazl, (16b, 97a)], Nefehtl-

57 K ad B eyzvn in kelam ilm ine dair Tavliul-Envr adl eserinin, em seddin Isfehn
tarafndan yaplm erhinin ismi M etliul- E n z f dr. B u eser, pek ok haiyeye konu
olm utur. Sivs E fendin in burada h angi haiyeden istifade ettii tespit edilem em itir.
D etay iin bkz. Y avuz, Y unus evki, T avliul-E n v r, D A , c. 40, s. 181.
ts [Molla Cm , (17b)], A cibu-Kulb (22b), Reeht- A y n l-Hayt
[Ali b. H seyin Vaiz Kifi (9b, 49a-b, 60a)] oluturm aktadr.

3.3.3. Edeb ve Lgav Eserlerden Kaynaklar

es-Shah [smail el-C evher, (83b, 108a)], N im etullh [N im etul-

lah Hall, (25a, 33b, 90a)], Hisr (25a, 40a), A hter [M uslihuddit
Mustafa, (47a, 62b, 108a)], Yunus Em re (101b), H fz (20b, 112b),
Ksm (21a, 50b), M ir H seyin (101a, 84b), Husrev rn [Nizm ,
(90b)], Mesnevi (80b, 9lb), Dvn- Kebr (60a), Klliyyt- Irki (87b),
Kasdett-Tiyye [bnl-Farz, (112b)], Yahy elebi Divn [eyhlis
lam Yahy Efendi, (77a, 98b)], Levtni [Molla Cm , (85b)], Bahrstn
[Molla Cm , (46b)],Yazc-zde (l 13b), Z t (l 13b), em seddn Sivs
(110a), Y usuf u Zleyh [H am dullah H am d, (88a)], Muhamediyye
[Yazczde M uham m ed, (19a)].
K aynaklar hakknda sonu olarak unlar syleyebiliriz. Z e n
gin kaynaklar ile dikkat eken bu erh, Sivs Efendin in ilm -edeb
ve tasavvuf kiiliinin yetkinliini gsterm ektedir. N itekim dier
slm ilim lerden yaplan alntlar tasavvuf eserlerden daha fazladr.
O sm anln m dnce dnyasna dair de nem li iaretler vardr. Ear
ve M turd grler, ayrca bnl-A rab ve M evlnn m grleri ile
Gazzl ve bn Snn m grleri, ayn eserde yer alr ki bu da O s
m anl dnce yapsnn telifi ynn gsterm ektedir.

4. erh-i M anzm e-i Cezretl-M esnev:

Abdullah Bosnev erhi

D aha ok rih-i Fuss A bd Efendi58diye bilinen A bdullah Bosnev,

Cezre-i M esnevin in lm D ede ve Abdlm ecd Svsn in ardndan
erheden nc rihidir.59 Bosnevn in Cezre-i Mesneviden baka

58 B o snevnin altm n zerinde eseri olm asna ra m en Fussul-H ikem e yazd erhle
m ehur olm u ve bu unvanla anlm tr. Bkz. K tip elebi, Kefuz-Z u n n , c. 2, s. 599;
c. 4, s. 1372; eyh M ehm ed Efendi, Vekyiul-Fudal, c. 1, s. 146.
59 Kullanlan Nsha: E serin tantm nda, Beyazt D evlet K tphanesi, 9262 n o lu nsha
kullanlm tr. erh, lb -2 4 0 a varaklan arasnda, hatim e ksm ise 240a-241a arasnda yer
alm aktadr.
M esnevinin tek beyti zerine erhul-Beytil-Vhid M inel-M esnevi/
erh-i Beyt~i Mesnevi adl bir risalesi m evcuttur.60 Ayrca lylesnevTnin
ilk cildi zerine henz kayp olan m stakil bir erhi vardr. Biyog
rafik ya da bibliyografik kaynaklarda, onun M esnevinin cildi ze
rine yapm olduu erhi hakknda bilgi bulunm am aktadr.

4.1. Ad, Yazl Sebebi ve Tarihi

Bosnev eserine zel bir isim verm em itir. M uhtem elen m ellif
hatt olan kullandm z nshann ser-levhasmda Arapa, Farsa ka
rk bir izafetle yazlm olan, erh-i M anzm e-i Cezret-M esnev
ismi bulunm aktadr. Biz de bunu tercih ettik.
Eserin yazlm a nedenini Bosnev, htim e ksm nda bir m u-
hibbin teviki61 olarak aklar. Eseri erh ederken gzettii fayda
y, okunduka saf vermesi62 olarak ifade eder ve devamla erhinin
vridt- H ak k olduu, klara evk vermesi, tevhid ehline gnl di
linden kelam sylenmesi amacyla nazm edildiini belirtir.63 Ayrca
kendisinin ilimle ok itigl etm ediini, szlerinin kef-i H akk oldu
un u beyan ederek eserin vridt- ilhiyye neticesinde hsl olduu
nu dile getirir.64
Eserin yazl tarihi, tarih drd son beyitten hareketle;
n nazm m ihu resme verdi el Dd pes trih nazm - bi-bedel
1038/1628 tarihi km aktadr.65
Eserin ulaabildiim iz drt adet nshas bulunm aktadr. Bu da ya
ylm a im kn bulam ayan bir erh olarak gze arpar.

60 M esnevn in (1/3338),
(jj-allsJl _ )j ja o (jjJ) 4II jA CjS
R ab b l-A lem in m nlar denizi olan eyh-i d n m n A llahtr dedi.
b eyti zerine yaplm erhtir. lgili b e y tin erhinin konusu, lem le irtibat asndan
Allah ism inin dier esm - ilhiyye ile olan ilikisi ve beyitte geen eyh-i d n in
m hiyetidir. Bosnev, Abdullah, erh-i B eyt-i Mesnevi, Sleym aniye K tp., H ac M a h -
m u d Ef., 2396, vr. 10a-15a.
61 Bosnev, erh-i M a n z m e-i C eziretl-Mesnevi, vr. 240b.
62 Bosnev, erh-i M a n z m e-i Cezret-M esnev, vr. 2a.
63 Bosnev, erh-i M a n z m e-i C ezret-M esnev, vr. 2a.
64 Bosnev, erh-i M a n z m e-i C ezret-M esnev, vr. 2a.
65 Bosnev, erh-i M a n z m e-i C ezret-M esnev, vr. 241a.
 4.2. erhin Temel zellikleri

i. Abdullah Bosnevn in erh-i M anzm e-i Cezretl-Mesnev ad

l eseri, m stakil bir erh olmayp lm D ede erhinin, nazm en tekrar
erhidir. D ier bir tabirle erh, bir dier erhi m erkeze alm aktadr.66
ii. Bosnev eserine 28 beyitlik bir giri ksm ile balam aktadr.
Bu ksma, A llaha ham d, Reslne ve onun ashabna, ailesine ve ta
bilerine salt selm ile balar.67 Sonra, Snek D ededen ve eseri
Cezre-i M esneviden bahseder. D evam la lm D ede ve erhini tantan
Bosnev, kendisine ve erhinin zelliklerine ksaca deinerek bu ks
m tam am lar.68 erh, toplam da 8673 beyit olup, erhe konu olan Fars
a beyitlerle birlikte bu say 9039u bulm aktadr. Eser, Mesnev nazm
trnde en fazla kullanlan aruz vezninin Filtn / Filtn / Filn
kalbyla yazlm tr.69
iii. Eserin bu giri ksm nda Bosnev, Snek D edeyi msiv
alyiinde kalbini tem izlem i sadk bir k, km il bir Mevlev olarak
tantr. Cezre-i M esneviyi de 6 ciltlik Mesnev deryasndan 366 be
yitlik ho bir muhtasar olarak deerlendirir.
iv. lk arih olan lm D ede hakknda da benzer ekilde vc
ifdeler kullanan Bosnev onu, Mesnev srlarnn vkf, avam n da
havssm da ilm inden t r kendisini tan d fzl bir Mevlev olarak
tantr. lm Dede erhinin zelliklerini, Cezre-i M esnevyi nesr ile
T rkeye evirip erh etmesi, m etn in problem li ksm larn anlalr
klm as ve asrn ihtiyalarna gre yazlmas olarak belirler.70 K endi
sinin tan d ve bir kasidesini erh ettii Sivs Efendin in erhinden
ise bahsetm ez.
v. Bosnevn in erh usl, m anzum olmas sebebiyle m ensur erh
lerden farkldr. erhte Fara beyti zikreder ve sonra beytin m ana
sn vererek balar, ardndan lm D ede erhinde zikredilen hususla
r m anzum olarak dile getirir. Genellikle bunlar daha geni olarak

66 O sm anlda eserlerin nazm edilm esi hem halk tarafndan okunm as hem de ezberlen
m esi iin uygulanan bir gelenektir. B ankr, M alik, erh-i C e zre-i M esnev (M etin-
ncelem e-Szlk), (SBE, Baslm am D o k to ra T ezi, stanbul, 2004), s. 14.
67 Bosnev, erh-i M a n z m e-i C ezretl-Mesnev, vr. lb .
68 Bosnev, erh-i M a n z m e-i C ezretl-Mesnev, vr. lb -2 a .
69 B ankr, erh-i C ezre-i M esnev, s. 42-43.
70 Bosnev, erh-i M a n z m e-i C ezretl-M esnev, vr. 2a.
nazm eder ve o balam daki kendi fikirlerini de ilave eder. Ancak ese
rin eksenini lm Dede erhi tayin eder.
vi. Eserin muhatap kitlesi kim lerdir? sorusunun cevabna d o ru
dan rastlanlm az. erhte sk sk ey rev/ey salik ifadesini kullanm a
s, seyr u slk ehlini dikkate alarak telif ettiine iaret etm ektedir.71
Eserde ey M evlevi72, ey dedem 73 gibi ifdelerle; eserin, tevhid ehli
ne ve klara safa vermesi amacyla yazlm asn birlikte deerlendir
diim iz zam an eserinde m uhatap kitle olarak M evlevleri de gzetti
ini sylemek m m kn olabilir. Yine bir hitap ifdesi olarak kullan
d b egim szn, eserini Sultan IV. M urada ithaf etmesiyle bir
likte deerlendirdiim iz zam an saray erafn da gz nne ald
sylenebilir.74
a. Bosnev erhinin, lm D ede erhinden ayrld en briz y
n ise erhin dilidir. Z ira Bosnev, lm D ede erhinde az sayda ve
stlh dzeyinde rastlanan Ekber ekoln dili ve grlerine daha ge
ni bir ekilde yer verm itir. Bu da kendisinden nce balayan Ekber
term inoloji ile Mesnev erh geleneine nem li bir katk saylabi
lir. Bosnev, ayn zam anda H azret-i rih lakapl smail A nkarav
(v. 1041/1631) ile adatr. smail A nkaravye yneltilen Mesnevj i
bnl-A rabn in grleri ile erh etti in i iddia edenlere kar bir sy
lem olarak M esnev'nin daha ilk erhlerinden itibaren Mesnev erh ge
leneinin bu ekilde gelitiine daha nce deinilm iti. Bu m inval
de Bosnevn in kayp ciltlik Mesnev erhinin ortaya km as nem
arzetm ektedir. Z ira o ayn zam anda Fussul-H ikem e yazd erh
ten dolay rih-i Fuss unvanyla anlm aktadr. Bu adan, onun
Mesnev erhinin her iki eserdeki grlerin sentezlenmesi ve term i
noloji alarndan bir katk salayaca m uhakkaktr. Mesnev'nin
tek beyti zerine yapt erhini bnl-A rab ve K onevn in grle
ri dorultusunda kleme alm tr. O, m ezkr beyti erh ederken be
yitte geen eyh-i d n ifdesinden Sadreddn-i K onevn in anlal
mas gerektiini dnr.75 Ayrca m ezkr rislesinin kaynaklarn

71 Bkz. Bosnev, erh-i M anzm e-i C ezretl-Mesnev, vr. 19a, 44b, 47a, vd.
72 Bosnev, erh-i M anzm e-i C ezretl-Mesnev, vr. 37b.
73 Bosnev, erh-i M a n z m e-i C ezretl-Mesnev, vr. 22b; 32a, 61a, 67a. vd.
74 Bosnev, erh-i M a n z m e-i C ezretl-Mesnev, vr. 20a; 32b, 40b, vd.
75 Bosnev, erh-i Vhid M inel-Mesnev, Sleymaniye Ktp., Hac M ahm ud Ef., 2396, vr. 14a.
bnl-A rab ve K onevn in eserleri oluturm aktadr. Bosnevnin el
deki Mesnevi erhleri bu m invalde yani Ekber grlerle yaplm
erhlerdir. Burada Ekber grler gerek lm D eden in gerekse Sivs
Efendinin erhinden daha belirgin bir ekildedir. zellikle varlk
m ertebeleri ve konularn varlk m ertebeleri balam nda deerlendi
rilmesi dikkat eker.

5. Aynl-Fyz: Cevr Dede erhi

C evr brahim Efendi veya C evr Dede Cezre-i Mesneviyi erh

eden drdnc arihtir. B unlardan bahsi getii zere lm Dede ve
Sivs Efendilerin erhleri nesir iken Bosnev ve C evr D eden in erh
leri m anzum dur.

5.1. Ad, Yazl Sebebi ve Tarihi

ada eyhn in C ezre-i M esneviyi terkb-i bend tarzyla er-

h etti in i haber vermesi, bu eserden devrinde haberdar o lu n d u u
nu gsterm ektedir.76 C evr D ede Cezre-i M esneviyi m anzum ola
rak erh etm ezden evvel kendisi H all-i Tahkikat adn verdii bir se
ki derlemitir. Bu eserde ilk on sekiz beyte ilave olarak kendisi de
krk beyit semi, bunlar be beyit ilavesiyle nazm en erh etm i
tir. M esneviden intihb yapm a ve onu erh etm eye liykati sadedin
de; sabah akam M esnevzden ders alm asn, bir hattat olmas hasebiy
le M esneviyi be kere yazm asn ve bu esnada Mesnevi denizinden
cevherler karacak kadar nasiplenm esini zikreder.77 H all-i Tahkikat
adl bu eserini Sofu M ehm ed Paaya ith a f etm itir.78 Eserin ismi

76 eyh M ehm ed Efendi, Vekyiu l-Fudal, c. 1, s. 663.

77 B unu yle ifade eder:
Mesneviden ders alub suhh u mes N u tk - M oll ruhuma oldu gd
S id-i ikdam temr eyledm Nshasn be defa tahrir eyledm
A h ir ol deryadan oldum behre-ver K im kardum bir nice sfigher
C evr, H all-i Tahkikat, vr. 2a. _
K ullanlan N sha: E serin tantm nda tem el olarak, M evlana M zesi htisas K t p h a
nesi, 2089/2 num arada y e r alan nsha kullanlm tr, l b - l l a arasnda H all-i Tahkikat,
1 l b 71b arasnda ise A y n l-F y z bulunm aktadr. Ayrca C e v rn in h e r iki erhinin
1269 ylnda takvim hne-i m irede birlikte baslan nshasndan da istifade edilm itir.
78 C evr, H all-i Tahkikat, vr. 2b.
olan H all-i Tahkikat ayn zam anda telif tarihi olup 1057ye tekabl
etm ektedir.79
A yn l-F y z ismini verdii Cezre-i Mesnev erhinin sebeb-i te
lifi sadedinde: Mesnev zerine ilk almas olan Hall-i Tahkkf tah
rir ettikten sonra H azret-i M evlnn n ruhuna sunduunu, Hazret-i
Mevlnn m da kabul ettiini ayrca kendisini kabiliyetli grnce
ikinci bir Mesnev erhi ile grevlendirdiini belirtir. Eserin ismi olan
A y n u -F y z ayn zamanda telif tarihi olup o da 1057/1647ye tekabl
etmektedir. 1065/1655 ylnda vefat ettii gz nne alnacak olursa iki
erhini de m rnn sonlarna doru yazd anlalmaktadr.
Bu ikinci erhini de yine o sadk bir mevlev m uhibbi olarak vas-
fettii Sofu M ehm ed Paaya ith af etm itir. M ehm ed Paaya ith af
etm e sebebini, Der D u-y Sadr- Shb-i intibah/U yanklk sahibi
Sadrazama duaya dair balnda belirtir.
C evr Efendinin erhi baz kaynaklarda eksik erh olarak ifade edil
mitir. erhe bakld zam an arihin 34 konuda 352 beyti erh et
tii grlm ektedir. Ancak ilk on sekiz beyti, ilk sekisi olan Hall-i
Tahkkfmda erh ettii iin burada tekrar etm em itin Ayrca m sten-
sihin belirttii gibi M esnevhnlarm dersi itm am ederken okuduklar
drt beyti de Cezre-i Mesnevde olm ad halde teberrken eserine al
d iin erh edilen beyit says 366ya tekabl etm ektedir ve Cezirenin
tam erhidir. erhe balamadan evvel 31 beyitlik bir giri ksm yer al
m aktadr. Burada eseri neden telif ettiini ve erhinin zelliklerini an
latr. Sonra 6 beyitlik bir ithaf ksm, ardndan ise 9 beyitlik eserin ismi
ve tarihinin verildii ksm yer alr. Sonra klara ynelik kleme ald
8 beyitlik bir tevik ksm nn ardndan erhe balar.
C evr erhinin on bir adet el yazm a nshas tesbit edilm itir. Ayr
ca 1269/1853 ylnda T akvm hne-yi A m irede baslm tr. Gl bir
ir olm asnn da etkisiyle yaylm a im k n bulm u bir erhtir.

Sofu M ehm ed Paa ile m u h tem el ilikisi eskiye dayanr. Bu paann kendisine yazdrd
bir Mesnev nshasna tarih dren C evr orada n e m paann M evlev olduuna h em de
c m ert o lduuna yle iaret eder:
Slik-i menhec-i ihls M uhamm ed Paa K i odur H azret-i Monlya muhibb dil-bend
Yazdurup cd ile bu M esnev-i zby Eyledi ktibini lu tf u keremden hursend
D u ru , M evlev airlerin iirlerinde M evlevlik U nsurlar, s. 360.
79 Buldu bu m anzm e-i hikm et nizm H all-i Tahkikat ile trih u nm
C evr, H all-i Tahkkt, vr. l a .
 5.2. erh Metodu

H azret-i M evln, M esnevYm erh etm eye layk ve kabiliyet

li grd C evr Efendiyi ikinci bir erhle grevlendirm i, erh me
todunu da slb-i kadm olarak belirlemitir. Cevr, bunu H azret-i
M evlnn n dilinden:
Ders-i sn ol kitb olsun sana Bis-i ul-i sav b olsun sana
Bala slb- kadm zerine evkle bu intihabn erhine80
eklinde dile getirir. Takip ettii m etodu, nce beytin m ebnsm /
tem elini tefekkr etm ek, sonra ulat m ny ekle brndrm ek
olarak zikretm i, ancak erhinin baz ksm larnn tercm e dzeyin
de kaldn, baz ksm larnn ise gerek m nda erh olduunu y i
ne kendisi ifde etm itir.81
C evr Dede, terkb-i bend tarzyla yazm olduu erhinde m etot
olarak nce beytin erhini, ardndan beytin kendisini verm itir. Ya
ni nce be beyitlik erh ksm , ardndan Mesnev beyti gelm ektedir.
Kendisinin m etin ve erh adeta bir birini erh eder derken kast bu
olm aldr.82 erh ve m etin birbiriyle o derece uyum ludur ki adet her
ikisi birbirine tercm andr. Yani Mesnev beytinden sdr olan erh
le, beytin kendisi, bir benzetm e ile gnein doduu yerle, gne
gibidir.83 Bu tarzn havssa ait bir tarz olduu ve ancak havs tara
fndan anlalabilecei rih tarafndan dile getirilir.84
C evr D ede erhi, m anzum olm ann etkisiyle lafz tahlillere, ko
n u n u n problem atik ynlerine girilm eden, beytin m nsnn zerin
de durulduu bir erhtir. Kendisi;
Fark- cz itmedi ol kesr zam m N e f z n oldu o gevherler ne
kemss
derken kast bu olm aldr.

80 C evr, A y n l-F yz, vr. 11b.

81 C evr, A y n l-F yz, vr. llb -1 2 a .
82 N u tk - Mevlnyla bu ho lisn Oldu gy bir birine tercemn
L a fz u m an girdiler bir srete erh u men uydu ol hikmete
C evr, A y n l-F yz, vr. 12a.
83 C evr, A y n l-F yz, vr. 12a.
84 C evr, H all-i Tahkikat, vr. 2b.
85 C evr, A yn l-F yz, vr. 12a.
 6. erh- Cezre-I Mesnev: eyh Glib erhi

Cezre-i Mesnev, yazld yzyl olan X /X V I. y zyln sonlar

na doru lm D ede ile balayan Cezre-i Mesnev erhi gelenei X I/
X V II. yzylda ayr erhle devam etm i, X V III. yzylda ise eyh
Glib erhi ile sona erm itir.

6.1. Ad, Yazl Sebebi ve Tarihi

eyh G libin erhinin ismi baz kaynaklarda Samaht u Lem at-

Bahrl-M anev bi erh-i Cezretil-M esnev olarak kaydedilm itir. Bu
isim, lm D ede erhinin ism inin ilk kelimesi olan Lem eht yerine
burada Sam aht gelm i eklidir. M uhtem elen lm Dede erhinin
ad kk bir deiiklikle eyh Glib erhinin ad olarak yanl bir
ekilde aktarlm tr. N e stanbul niversitesi Ktphanesinde gr
dm z en eski tarihli nshalarda ne de eseri tahkik edenlerin ese
re dir byle bir isim zikretm em eleri sebebiyle, eyh G libin eseri
ne byle zel bir isim koyduunu dnm yoruz. Dolaysyla erhin
ad, erh-i C ezre-i Mesnev'dir.86
Glib D ede, erh sebebini, det olduu zere eserinin giriinde
zikretm i, m ridi ve dostu olan Esrr D ede de, Tezkire'sinde bu zik
redilenlere baz ilave bilgiler verm itir. Eseri erh etm e sebebi olarak
bir irfan p n ar olarak niteledii Cezre-i M esnev'y incelemesi, on
dan kana kana istifde etmesi ve j j j 87 ayeti gere
ince de elde ettii bilgilerin semeresi olarak bir eser kleme alm a is
teini zikreder. lm D ede erhinde olduu gibi hric bir sikle olm a
yp kendi istei ile erh etm itir. erh ncesi sre, Esrr D edede y
le anlatlm aktadr: eyh G libin ilesinin ardndan inziva amacyla
Stlcede bir ev satn alm, 1204/1789 yl, perem be gnne denk
gelen bir Regib gecesi B b- C edd/Y enikap M evlevhnesindeki
m ukabele-i erifeye katlm , o gece trl niyazlarla isteini H azret-i

86 Kullanlan nsha: E serin tantm nda iki akadem isyen tarafndan be ayr nshadan kar
latrlarak hazrlanm olan tahkikli m atbu nsha kullanlm tr. eyh Galip, erh-i
C ezre-i Mesnev, haz.: Atalay, M -K arabey, T ., K onya B ykehir Belediyesi Yay.,
K onya, 2007.
87 O nlara verdiim iz rzklardan infak ederler. Bakara, 2/3.
Sneke arz etm itir. Ertesi g n olan C um a g n m ezkr eve tan
m, H azret-i Snekm iaret buyurm asyla da erhine balam tr.88
Buradan eyh G libin ilesini tam am ladktan sonra inzivaya ekilir
ken m ekn olarak Stlceyi sem esinin bir tesadf olm ad, nce
den C ezireyi erh etm e niyetinin olduu anlalm aktadr. M alum ol
duu zere bir eseri erh etm eden nce, eser sahibini ryada grm e
veya m ana lem inde ondan izin alma gibi hususlar, eserin m eruluu
asndan zikredilen hususlar olup gerek Sivs gerekse C evr benzer
hususlar erhlerinde zikretm ilerdir.
Cezre-i M esneviyi tercih etme sebebine bakacak olursak, eserin gz
nnde/bilinen ve m uteber bir kitap olmas onun erh iin tercih edil
me sebebi olmaldr. Z ira eyh Galibe gre H azret-i Snekm tertip
ederek bir araya getirdii m etnin temel zellii, Mesnevi-yi erfden
fukarya ehem olan*9 beyitleri bir araya getiriyor olmasdr. Cezre-i
M esnevinin muhataplar, slk asndan henz sahilde olan m btedler
olup Mesnevi gavvslar/dalglar olm ad iin kendisi de bunu erhin
de gzetm i ve erbab ibtidya mnasip bir erh yaptn sylemitir.90
Eserin yazm na yukarda belirtildii zere 1204/1789 ylnda
balanm tr. Tam biti tarihi tesbit edilemese de 1205/1791 yl evvl
aynn dokuzuncu g n Galata M evlevhnesi m esnednini olarak
tayin edildii zam an hem bu erhini hem de es-Suhbets -Sjiye ad
l eserini tam am ladn bilm ekteyiz. erh-i Cezre-i M esnevisinde
es-Suhbets -Sfiye adl eserine a tf yapt iin es-Suhbets-Sfiye'yi
daha nce kleme alm olduu da anlalm aktadr.91 Dolaysyla es-
Suhbets -Sfiyen in 1200-1204 erh-i Cezre-i Mesnevi'n in ise 1204
1205 yllar arasnda yazld sylenebilir.

6.2. Nshalar

eyh Glibin erhi, dier erhlere nazaran daha ge yazlm olma

sna ram en lm Dede erhinden sonra en fazla nshas bulunan erh

88 eyh Galip, erh-i C ezre-i Mesnevi, s. 3.

89 eyh Galip, erh-i C ezre-i Mesnevi, s, 119.
90 eyh Galip, erh-i C ezre-i Mesnevi, s. 4.
91 eyh Galip, erh-i C ezre-i Mesnevi, s. 67.
tir. Tarafm zca tespit edilmi on be adet yazma nshas bulunm akta
dr. 1996 ve 2007 yllarnda iki kez de tahkiki! olarak baslmtr.

6.3. erhin Temel zellikleri

i. eyh Glib eserini telif ederken Mesnevi ve Cezre-i Mesnevnin

m hiyetleri zerinde durur. Z ira bu husus erhin niteliini belirle
yecektir. eyh G alibe gre, Mesnev m hiyeti itibariyle cem ve fark
yani m ntehileri de m btedleri de gzeten bir eserdir. A ncak Cezire
m btedlere ynelik bir eser olduu iin zikredilen beyitlerin m a
nas M esnevide zikredildiindeki m anasndan bakadr.92 Dolaysyla
eyh Glib bu hususu erhinde gzetm i ve erhini ehl-i ibtidya y
nelik kleme aldn belirtm itir.93 M evlevleri m uhatap almas ese
rin m uhtevasndan anlalm aktadr. Z ira beyitlerle mevlev erkn
arasnda irtibatlar kurarak aklar. Mesela, I. beyti erhederken bey
tin dinle diye balam asndan ni abdallarn drt vasfndan94 biri
si olan sam tm /susm anm M evlev tark in in en byk r k n olduu
nu belirtir. A rdndan Pes slik-i M evlev dahi istim 4 ile m em r ol
d uu n u bilip... diye balayarak bu m invalde erhine devam eder.95
B ir dier rnek ise II. beytin erhinde zikrettii; ... tark- M evle-
viyyenin bir r k n -i rekni [nemli bir rkn] dahi sohbet olduu
na m edip, beyt-i tde sohbete lyk olanlar kim ler idigini il n ve
if buyuracaklardr96 eklindeki erhidir.97 Son postninlerden Ve-
led elebi eyh G libin erhini olduka beenerek bir erh num unesi
olarak takdir ederek; Kezlik H z. Sne-km Cezre-i M esnevisine
nee-i sfiyne ile bir erh yazp, Mesnev rihlerine bir nm ne
gsterm itir98 der.
ii. Eserin erh slubu u ekildedir: Bir beyt erh edilirken, nce
likle beyitteki kelimeler veya terkipler k rk m ana ile tercm e edil

92 eyh Glip, erh-i C ezre-i Mesnev, s. 5.

93 eyh Glip, erh-i C ezre-i Mesnev, s. 4.
94 B unlar, sam t c ve seher uzlettir. eyh Glip, erh-i C ezre-i Mesnev, s. 8.
95 eyh Glip, erh-i C ezre-i Mesnev, s. 8.
96 eyh Glip, erh-i C ezre-i Mesnev, s. 15.
97 Y ine ben zer tarzda erh rnei olarak bkz. eyh Glip, erh-i C ezre-i Mesnev, s. 185
186,192-193, 209, 210.
98 Vassf, Sefine, c. 5, s. 160.
mekte, bu esnada Farsa gram er bilgilerine de yer verilm ekte" yer yer
edeb sanatlar belirtilm ekte ardndan erhe geilm ektedir. erhte ise
konuya uygun den ayetler, hadisler, kelam - kibar, Arapa-Farsa-
Trke beyitlerden istihadlarla edeb adan olduka zengin bir e
kilde beyit erh edilm ektedir.
iii. Eserin diline bakld zaman eyh G alibm adal ve edeb bir
dil kulland grlm ektedir. erhi yaym a hazrlayanlarn; eserin dili
yer yer ar olup sanatkrne bir slba sahiptir. eyh Galip zam an za
m an secli bir anlatm a ynelerek esere akclk ve iirsellik kazandr
m tr100, eklindeki tesbitleri erhin dili hakknda bilgi vermektedir.
v. eyh Galip erhi, kaynaklar ynyle zengin edeb kaynaklara
sahiptir. Sivsn in erhinde, ilm kaynaklarn zenginlii dikkat ek
ti i gibi, Galip D eden in erhinde de edeb kaynaklar, erhin dikkat
ekici ynn oluturur. B unlardan zellikle Mevlev gelenekte oku
nan veya Mevlev gelenee m ensup olan airlerin iirlerinden y o u n
olarak istifde edildii grlr. Bu husus, eyh Glip erhinin dier
erhlerden ayrld en bariz ynlerden birisi olarak dikkat ekm ek
tedir.
vi. eyh Glip erhi esnasnda pek ok kaynaktan istifde em i
tir. Ancak Mesnev arihlerinden sadece erh geleneinin teekkln
de nde gelen isim ler olan ve M esnevyi Ibnl-A rabn in grleri
ile aklayan smail A nkarav ve Sar A bdullah Efendilerin isim leri
ni zikreder. te yandan Ibnl-A rabn in hem eserlerine hem gr
lerine atflar vardr.101 eyh Glib, Mesnev erh geleneinin teekkl
edip nde gelen erhlerin yazld bir dnem den sonra yaam ve
erhini kleme alm tr. Bu dnem de artk vahdet-i vcd term inolo
jisin in yerletii grlm ektedir. eyh G libin, Ibnl-A rabn in g
rlerinin, hem m am Gazzlnin, hem filozoflarn baz grleriy
le, hem insafl kelamclarla, hem de Mesnev ile bizzat m utabk oldu
u n u sylemesi, hem O sm anl dnce geleneinin sentezci yapsn
yanstmas asndan, hem de Mesnev erh geleneinin teekklnde

99 eyh Glip, erh-i C ezre-i Mesnev, s. 7.

100Atalay, M .-K arabey, T ., eyh Glib, erh-i C ezre-i Mesnev, s. X X X . A yrca bkz. en-
trk, A. A .-K artal, A., E ski Trk Edebiyat Tarihi, D erg ah Yay., stanbul, 2005, s. 476.
101Bkz. eyh Glip, erh-i C ezre-i Mesnev, s. 17, 57, 93, 206.
neden bnl-A rabnin gr ve term inolojisinden istifde edildiini
gstermesi asndan aydnlatc bir bak asn yanstm aktadr:
Pes H azret-i M uhyiddinin tahkiki, hem H uccetl-Islm m
takririne m uvfk, hem hkem nm baz akvline m utbk; hem
m tekellim ni clib-i insfa clib ve hem M esnev-yi erfe tbikul-
ayn b il-a y n m nsib olm ala ir akvlden dl olundu.102
ix. Ibnl-A rab sonrasnda usl eldin in tasavvuf ilm i olduu y
nndeki sflerin kanaati, tasavvuf tarihi asndan nem arz etm ek
tedir. B unun bir yansm asn eyh G libin bu erhinde u ekilde
grm ekteyiz. O, drt m ezhep im am ndan beyitte geen Eb H anfe
ve finin ak dersi verm em esini103 bu iki m ezhep im am n n bu ii
uslddn ilm i olan tasavvufa havlesi olarak deerlendirm ektedir:
M esil-i ak u m ahabbeti, r m ezheb im m lar beyn ve
gavm z- esrr- hakikati, ulem-y usl ay n etmeyip usl-i dn olan
tasavvufa havle etmilerdir104

1.4. Kaynaklar

B uradaki tasnif, Sivs Efendin in kaynaklar ksm nda yaptm z

tasnife benzer bir tarzda, slm ilimlerden Kaynaklar, Tasavvuf il
minden Kaynaklar, Edeb Eserlerden Kaynaklar eklindeki olacaktr.
K aynaklarn edeb arlkl olmas elbette O sm anl dnem i nde ge
len airlerinden birisinin edeb eserlere olan ilgisinin doal bir sonu
cu olarak grlm elidir. eyh Glip, erhinde, kendi iirlerinden y o
u n olarak istifde ettii grlr. Glip D eden in kaynaklar kullan
m nda, dier kaynaklardan istifde ederken, bazen kaynaklarn ismi
ni zikrettikten sonra pasajlar aktard bazen ise sadece kaynaa atf

102eyh Glip, erh-i C ezre-i Mesnevi, s. 101.

103Mesnevi, c. 3, s. 3832.
104eyh Glip, erh-i Cezre-i Mesnevi, s. 301. Abdullah K atalt da ifade ettii zere b n l-
A rab ncesinde Tasavvuf, dier ilim lerden m eruiyet talep eden bir ilim ken b n l-A rab
sonras dier ilimlere m eruiyet salayan uslddn olm a vasfna sahiptir. te eyh G libin
yukarda alntlanan cmlesinde b u n u n yansm asn grm ekteyiz. Bkz. Kartal, Abdullah,
K ueyrde B ir Bilgi Sistemi O larak T asavvuf, Bursada D n d e n B ugne Tasavvuf
K ltr-3, haz. calan, H aan Basri, BKSTV . Yay., Bursa 2004, s. 98-99. a.y., A lternatif
B ir V ahdet-i V cd Y orum culuu: Sim nan, C l ve m m R abbn rn e i, I. Uluslara
ras Sadreddr Konev Sem pozyum u Bildirileri, M EBK A M , K onya, 2010, s. 159-160, 172.
ta bulunduu g rlr.105 Bazen ise, kaynan belirtm eden sadece
m ellifinin ism ini verm ekle yetinir.106

1.5. slm limlere Dir Eserlerden Kaynaklar

eyh Glibin erhinin dikkat ekici ynlerinden birisi yetlere ve

hadislere bolca atl yaplmasdr. B unun dnda kendisi bir medreseli
olmamasna ram en Arap diline vukfiyeti sebebiyle Arapa beyitlere,
terkiplere, ibarelere, tanm lara sk sk bavurduu grlm ektedir.107 er
hinde bazen kelam n tartmal konularna dhil olduu ve mezheplerin
grlerini aklad grlr.108 Bilindii kadaryla Mevlev tekkesi d
nda bir eitim kurum una intisb bulunm ayan bir O sm anl aydnnn
bilgi dzeyini gstermesi asndan bu hususlar nem arz eder.
Bu balkta ayet ve hadisler dnda zikredilebilecek tek kayna
, Bayram eyhi Baheddinzde (v. 951/1544)ye it erhu F khu-
Ekberdir. (s. 219).

1.5.1. Tasavvuf lm ine Dir Eserlerden Kaynaklar

eyh Glibin tasavvuf eserlere dir kaynaklar zengindir. eyh

Glibin X V III. yzy ln sonlarna d oru M esnevyi erh etm i ol
m asna ram en, A nkaravn in ve Sar Abdullah Efendin in Mesnev
erhleri dnda M esnevn in dier erhlerine ve Cezre-i Mesnevn in
nceki erhlerine a tf yapmam as dikkat ekici bir nokta olarak g
rnm ektedir. Tasavvuf kaynaklarn u eserler oluturur:
el-Fthtl-Mekkiyye [bnl-Arab, (s. 17, 69, 93, 284)], Rislet
Emrii-Hkmi-M erbt [bnl-Arab, (s. 74)], Rise-i Rhiyye [mam
Gazzl, (s. 100, 106)], erh-i Taiyye [Sadddn Fergn, (s. 180-182)],
Vasiyyetnme-i Hazret-i Pr [Hazret-i Mevln, (s. 262)], Reeht- A y n -
Hayt [Ali b. Hseyin Viz Kif (s. 9,11,208)], Menkbu-rifn [Eflk
Dede (s. 193)], Nefehtl-ns [Molla Cm , (s. 193)], erh-i Lemet [Molla

105Mesela bkz. eyh Galip, erh-i C ezre-i Mesnev, s. 106, 193.

106Bkz. eyh Galip, erh-i C ezre-i Mesnev, s. 51, 69, 93, 191-192, 197.
107Bkz. eyh Galip, erh-i C ezre-i Mesnev, s. 19, 57, 105, 123, 140, 256, 280, 298. A yrca
Sohbet-i Sfiye isimli haiyesini de A rapa kalem e alm tr.
108Bkz. eyh Galip, erh-i C ezre-i Mesnev, s. 146-147.
Cm, (s, 106)], Mecmffat-letif ve Matmratl-mdriflsmil Ankarav
(s. 33, 35, 279)], Cevahir-i Bevhir-i Mesnev [Sar Abdullah Efendi, (s. 33,
35, 279)], es-Suhbetiis-Sfiye [rilin kendisi, (s. 67)].

1.5.2. E deb E serlerden K a y n a k la r

Edebiyat tarih in in nem li sim alarndan birisi olan eyh G libin

ir kim lii erhine de yansm tr. erhinde ok sayda iir iktibas
yapmtr. K aynaklar u ekildedir:
llhnme [Ferdddn-i Attr, (s. 79)]u>9; Esrrnme [Ferdddn-i
Attr, (s. 295)], Musbetnme [Ferdddn-i Attr, (s. 14)], Husrevnme
[Ferdddn-i Attr, (s. 113)], erh-i Lemet [Abdurrahm an Cm , (s.
106)], Mesnev [Mevln, (s. 14, 15, 84, vd.)], Dvn- Kebr [Mevln,
(s. 58, 225, vd.)], Kasde-i Hamriyye [bnl-Frz, (s. 88)], Husrev rn
[Nizm, (s. 232)], Mahzen-Esrr [Nizam, (s. 115,125,246)], Mesnev-i
Veled [Sultan Veled, (s. 224)]110, M arif [Sultan Veled, (s. 250)], Glistan
[Sad, (s. 242, 301, 303)], Dvn [Hfz rz, (s. 154, 282)], Hikem-i
Atiyye [Atullh Iskender, (s. 147)]11\ Dvn [Dede m er Ren (s. 16)],
, Dvn [Sib Tebriz, (s. 28,113, 159, vd.)], Dvn [Fzl, (s. 25)], Dvn
[Nesb, (s. 37)], Dvn [Niyzi Msr, (s. 39)], Dvn [Rh-i Badd, (s.
88)], Dvn [Nef, (s. 285)], Dvn [eyh Glip, (s. 12-13, 97, 115, vd.)],
Hsn A k [eyh Glip, (s. 88, 163, 202, vd.)], Hdye [Hkn (s. 91)].
Ayrca kitap ismi zikredilm eden; Eb Sad E bul-H ay r (s. 219),
Hce A bdullah H erev (s. 197), dem D ede (s. 119), Azz M ahm d
H dy (s. 169), N et-i Mevlev (s. 93) ve bnl-A rabden (s. 192,
206) de alntlar yapm tr.
K aynaklar hakknda sonu olarak unlar syleyebiliriz: Edeb-
tasavvuf literatr bakm ndan olduka zengin bir kaynak yelpazesine
sahip olduu gze arpan bu erh, Glip D eden in edeb-tasavvuf-
ilm kiiliinin bir yansm asdr. Bir O sm anl aydn olarak, Gazzl,

109Eser yanllkla m etinde Sennin olarak zikredilmitir. Ancak A ttrm eserlerindendir.

110Bu eser Ibtid-nme, Veled-ntne gibi isimlerle de bilinir. D etay iin bkz. K k, Sultn
Veled Ve M a rif i, s. 59-62.
111aril burada sehven olsa gerek eserin ism ini H ikem -i A tiyye yerine Fussul-H ikem
olarak zikretm itir. A lnt yapt beinci h ik m etin karlatrmas iin bkz. skender,
Ataullah, H ikem -i A tiyye, trc ve erh: Paki, Y ahya, stanbul, 2012, s. 16.
bnl-Arab, Mevln ile kelam clar ve baz filozoflar arasnda kur
duu irtibat O sm anl slam dncesinin sentezci yapsn yanstm a
s bakm ndan nem arz eder.

6 . Tashihler

Cezre-i Mesnevnin gerek kendisi gerekse erhleri zerine, kata

loglarda ve baz akadem ik almalarda tashihe gereksinim gsteren
birok yanl bilgi grlm ektedir. En byk problem lm Dede er
hinde grlm ektedir. Zira bu erh, bazen yanl okum alardan, ba
zen kataloglar hazrlayanlarn ihtim am gsterm em esinden, bazen de
tam am en insn unsurlardan dolay farkl ekillerde kataloglara gir
m itir. Mesel lm D ede erhine kataloglarda, lm Dede, A lem D e
de, Dervi Ali M ukbil, A hm ed M ekn, eyh Ferid Efendi gibi isimler
altnda rastlam ak m m kndr.112
A lem nin, lm ile yazm birlii sebebiyle yanl okunm as
m m kndr. D ervi Ali M ukbil ise, erhin m ukaddim esinde lm
D eden in kendisini tantrken kulland ifadenin yanl okunm asn
dan kaynaklanm tr.113 Kataloglarda g rnen A hm ed M ekn ism i
ne gelindii zam an ise durum karm aktadr. Bu erhin, padiahn is
tei zerine yapld eklinde bir not da yer alan baz nshalarda lm
D eden in erhi, A hm ed M ekn ism ine nispet edilm ektedir. Mesel,
A hm ed M eknye nispet edilen, .B.B., A tatrk K itapl, no: 380
nshasnn tem m et kayd yledir: ibu Cezre-i Mesnevn in rih-i
devr-i m erhm Sultn A hm ed-i Slisde sitne-i sadetde post-nin-i
m eyih-i kirm - M evleviyyeden m erhm e-eyh [Ahmed] M ekn
Efendi bi-em ri Sultn H azretleri erh eylemidir. R ahm etullhi aley
him ecm an. (83b-84a) Ayrca tem m et kayd bu ekilde olan dier
nshalar unlardr:
i. A nkara U n., niversite A 167.
ii. Sleymaniye Ktp., N u ri Arlasez, 302.

1l2Baz rnekler iin bkz. K o y unolu M zesi ve Ktp., no: 10319; K tahya V ahidpaa l
H alk K tphanesi, 43 V a 1392/3; A nkara D T C F ., smail Saib II 3010; A nkara D T C F .,
niversite A 167.
113lm D ede, erh-i C ezre-i Mesnev, 2a.
 iii. H arw ard n., MS Turk, 53.114
Cezire erlileri balam nda ifade edilmesi gerekli bir hat da eyh
Ferd Efendinin rihlerden addedilmesidir. A nkara U n. D T C F K tp
hanesi, smail Saib II, no: 3010daki bir nshann eyh Ferd Efendiye
nispet edilerek, Cezirej i erh eden son arih olduunun belirtilm esidir.115
Ancak gerek eseri lm Dede erhi ile karlatrdm z zaman gerek
se fera kaydndan eserin rihinin, eyh Ferd Efendi deil, lm D e
de olduu ancak eyh Ferd Efendi tarafndan verilen emirle istinsh
edildii anlalmaktadr. Fera kayd yledir: ^
jL a jlI VlLl jll dILnl 41
(5^ V v U J aM\ L_ic-Lja t_lajV I j i U jjl j V I j

juc. ju*J1 4^abi <_.il 4

1284 K ayttan da anlald zere 1284 ylnda evkf nazr olan
eyh Ferd Efendinin emriyle A bdurrahm an isimli mstensih tarafn
dan istinsh edilmitir. M stakil bir erh deildir.116
Takprzdeye atfedilen Cezire erhinin olduu yerde Lgat-i
Halimi vardr. Ihtim m gsterilm eden yaplan katalog hatalarna bir
rnektir.117Ceziren in isim olarak gem esinin sebebi ise bir sonraki risa
lenin m ehur kraat lim i C ezern in M ukaddimesinin Takprzde
erhi olmasdr. D aha ak ifadeyle erhul-C ezeri olmas gereken isim,
erhul-Cezire halini alm tr.

Sonu

O sm anl Devleti, slam T arihin in doal bir devam olarak slam

M edeniyetinde ortaya km olan birok hususu tevrs ederek b n
yesine katm tr. Bu hususlardan biri de kitap telifinde gzetilm esi
gereken hususlardr. Bu hususlarn tezahr, X V I. yzylda Mesnevi

114Bu son esere online ulam m m kndr. http://pds.lib.harvard.edu/pds/view /11176478Pn

=25& print Thumbnails=no& jp2Res=.25&im agesize= 1200& rotation=0
115G le, Trk Edebiyatnda Mesnevi, s. 204.
116M ellif hatt ile m ukayese iin bkz. A D T C F K tphanesi, smail Saib II, 3010, 134b;
lm D ede, erh-i C ezre-i Mesnevi, 06_H k_19, 10a.
ll7K tahya Vahidpaa l H alk K tphanesi, 43 Va 1392/3.
zerine yaplm bir seki olan Cezre-i Mesnev ve erhlerinden de
grlm ektedir.
Edirne Mevlevhnesi eyhi olan Ysuf Snek (v. 953/1546),
miibtedlerin talebi zerine, hacim olarak mufassal ve tertb olarak
sistematik olmayan M esneviden hem kullanl/m fd hem de zet/
m uhtasar bir alma olarak Cezre-i M esneviyi tasnf etmitir. Bu y
nyle telifte gzetilen, m analar bozm adan hacim li bir kitab ksalt
m ak ve bir kitabn dank olan meselelerini toplam ak maddeleri
nin gzetildii grlm ektedir. Ancak eserin ok ksa oluu, bu kez de
kendisinin ikisi m anzum olmak zere be adet yeni almaya (erhe)
konu olmasna zem in hazrlamtr, ilk erh olan lm Dede erhi ken
disinden sonra yazlan Bosnev ve Svs erhlerinin ana kaynadr.
Bosnev, erhini m anzum olarak kaleme almken, Svs yazl gaye
sine uygun olarak hem m ensr hem de ilm gerekelerle ve geni kay
naklardan istifde ile eserini hazrlamtr. Cevr, Sofu M ehm ed Paaya
ithf ettii m anzum erhinde paadan krslerde bu eserini okum as
n dolaysyla da Mesnevnin gen yal herkese evk vermesini bekle
mektedir. iirin hitbetteki etkisi ve kendisinin kudretli bir ir olu
u eserin m anzm yazlmasndaki gerekeler olmaldr. eyh Glib ise
Snektan feyz aldn bu eserin telifinde am acnn bunun infkm
yerine getirm ek olduunu ifade eder. Bu erh, rihinin kiiliine uy
g u n olarak zengin edeb ve tasavvuf kaynaklaryla dikkat eker.
Sonu olarak, Mesnev erh geleneinin sadece halkalarndan b iri
si olan bu seki ve erhleri, O sm anl C orafyasm m birok blgesin
de, farkl m ahfillerde okunm u ve rabet grm tr. Mesnev zeri
ne yaplm olan t m alm alarn (erh t r , seki tr, szlk t
r, vs.) g n yzne karlm as, M esnevinin etki halkasnn daha net
olarak anlalm asn salayacaktr. Bu balam da, Mesnev erh litera
t r zerine yaplacak almalar devam etmelidir.

Bibliyografya

A h m e d M e k n , e r h -i C e z r e - i M e sn e v , h t t p : / / p d s .l i b .h a r v a r d .e d u / p d s / v i e w / 11

1 7 6 4 7 8 ? n = 2 5 & p r in tT h u m b n a ils = n o & jp 2 R e s = .2 5 & im a g e s iz e = 1 2 0 0 & r o ta tio

n = 0 ( A h in e d M e k n is m iy le k a y tl n s h a n n o n lin e ,k a y n a d r .)
 k elebi, Meir-uar, haz. M eredith, O w ens, E.J.W .G ibb, C anbridge:
1971.
B ankr, M alik, erh-i C ezre-i M esnev (M etin-Incelem e-Szlk), (Baslm am
D oktora Tezi, SBE, stanbul, 2004).
B osnev, A bdullah, erh-i M a n z m e-i C ezretl-Mesnev, B eyazt D evlet K tp.,
no: 9262.
B osnev, A bdullah, erh-i Vhid M inel-M esnev, Sleym aniye K tp., H ac M ah
m ud Ef., no: 2396.
B ursal M ehm et T ahir, Osmanl Mellifleri, haz.: A. F. Yavuz -. zen , stan
bul: t.y.
C evr, brahim , A y n l-F uyz, M evlna M zesi htisas K tp., no: 2089/2.
D u ru , N ecip Fazl, M evlev airlerin iirlerinde M evlevlik U nsurlar, (Basl
m am D o k to ra Tezi, G SB E, A nkara, 1999).
E m ecen, Feridun, M ehm ed III, D A , c. X V III, A n k ara 2003.
E srar D ede, T ezkire-i uar-i M evleviyye, M evlna M zesi htisas K tp., no:
1502.
G le, smail, Trk Edebiyatnda M esnevi Tercme ve erhleri, stanbul: 2008.
G nd o d u , C en g iz, A bdlm ecd Sivsn in M evlnn m athiyye T r n d e
Y azd B ir G azeline Y apt erh: erh-i E byt- C elled d n -i R m , Ta
savvuf, A nkara, 2002, sa. 8.
______, Bir Trk M utasavvf Abdlm ecd Sivs (971/1563-1049/1639) Hayat,
Eserleri ve Tasavvuj Grleri, A nkara: 2000.
bn H aldn, A b d u rrah m an b. M u h am m ed el-H ad ram , M ukaddim e, tere.: H a
lil K endir, A nkara: 2004.
lm D ede, erh-i C ezre-i Mesnev, A n k ara U n ., D T C F K tphanesi, sm a
il Saib II, no: 3010.
lm D ede, erh-i C ezre-i M esnev, K oyunolu M zesi ve K tp., no: 10319. ~
lm D ede, erh-i C ezre-i Mesnev, M illi K tp., A d n an t k e n l H alk K tp. K o
leksiyonu, no: 19.
lm D ede, erh-i C ezre-i Mesnev, M illi K tphane, no: 3328.
lm D ede, erh-i C ezre-i M esnev, R gb Paa K tp., Yahya Tevfik, no: 1611
lm D ede, erh-i C ezre-i Mesnev, Sleym aniye K tp., Y azm a Balar, no:
2377.
lm D ede, erh-i Dbce-i M esnev, K onya B lge Y azm a Eserler K tp., no: 15
H k 174/3.
skender, A taullah, Hikern-i Atiyye, tercm e ve erh: Yahya Paki, stanbul:
2012 .
Kara, smail, lini B ilm ez Tarih Hatrlamaz-erh Haiye Meselesine Dair Birka
N ot, stanbul: 2011.
K artal, A bdullah, A lternatif B ir V ahdet-i V cd Y oru m cu lu u : S im nan, C l
ve m m R abbani rn e i, I. Uluslararas Sadreddn Konev S em pozyum u
Bildirileri, Konya: 2010.
______, K ueyrde B ir B ilgi Sistemi O larak T asavvuf, Bursada D nden B ug
ne Tasavvuf Kltr-3, haz.: H aan B. O calan, Bursa: 2004.
K tip elebi, M uham m ed b. A bdullh, K e f z-Z u n m A n E sm i-K tb vcl-
Fiinn, haz. M u h am m ed erefiddn Y altkaya-R ifat B ilge el-K ilis, stan
bul: 1360/1941.
K onuk, A. Avni, M esnev-i erif erhi I, haz: S. E ray d m -M . T ahral, stanbul:
2004.
K k, H lya, Sultn Veled ve M arifi, K onya: 2005.
Ziya, M ehm et, Yenikap Mevlevihanesi, haz.: M urat A. K araveliolu, stanbul:
2005.
N ah f, Sleym an, M esnev-i e rif M a n zu m N ahifi Tercmesi, haz.: m il ele-
biolu, stanbul: 1967.
O rp ily an -S ey y id A bdlzde M uh am m ed T h ir, M a h zen l-U lm , stanbul:
1308.
zt rk , eyda, em' Efendi ve M esnev erhi, stanbul: 2011.
Skb M ustafa D ede, Sefne-i N efse-i M evleviyn, K ahire: 1283.
Snek, Ysuf, C ezre-i Mesnev, o ru m H aan Paa l H alk K tp., no: 848.
Sivs, A bdlm ecd, Intihbl-M esnevi - e rf S leym aniye K tp., H ac M a h -
m ud Ef., no: 2453.
ensoy, Sedat, erh, D A , c. X X X V III, stanbul: 2010.
entrk, A. A .-K artal, A., E ski Trk Edebiyat Tarihi, stanbul: 2005.
eyh Galip, erh-i C ezre-i M esnev, haz.: M . Atalay-T. K arabey, K onya: 2007.
eyh M ehm ed Efendi, Vekyiul-Fudal, -ekiku n -N u m niyye ve Zeyilleri
iinde-, stanbul: 1989.
T akprzde, sm eddn A hm ed b. M ustafa, erh-i C ezre-i M esnev, K tah
ya V ahid Paa l H alk K tphanesi, 43 Va 1392/3.(Takprzdeye atfedi
len nsha)
T rer, O sm an, Osmarhlarda Tasavvuf! H ayat -H alvetlik rnei- Mustafa N a zm
E fendinin H ediyyetiil-Ihvn, stanbul: 2011.
Vassf, O sm nzde H seyin, Sefine-i Evliya, laz.: M eh m et A k k u - Ali Ylmaz,
stanbul: 2006.
Yavuz, Y unus evki, Tavliul-E n v r, D A , c. X L , stanbul: 2011.