ARV VE TARHLE ADANMI BR MR

PROF. DR. ATLLA ETNE

ARMAAN
EDTR
TURGUT SUBAI
ARV VE TARHLE ADANMI BR MR
PROF. DR. ATLLA ETNE ARMAAN

Sakarya Bykehir Belediyesi

Kltr ve Sosyal ler Dairesi Bakanl

Sakarya Kitapl
Yayn No: 39
ISBN: 978-605-9978-08-8

Editr: Turgut Suba

Yayn Kurulu
Prof. Dr. Arif BLGN
Prof. Dr. M. Yaar ERTA
Do. Dr. Haim AHN
Yrd. Do. Dr. Kerim lker BULUNUR

Tashih: Fatih Altnta

Kapak ve Dizgi: Erdi Serin
Bask: Bilnet Matbaaclk
Birinci Basm
Adapazar Aralk 2016

2016
www.sakarya.bel.tr
kultur.sanat@sakarya.bel.tr
(1 Mart 1941 - 4 Haziran 2015)
 FRANSIZ PAQUET KUMPANYASI
CRCASSE VAPURUNDA YAANAN HADSE

Sleyman UYGUN *

Avrupada XIX. Yzylda yaanan Sanayi nklb sonrasnda kapitalizm-dev-

let-brokrasi ve toplum ilikisinin kamusal alan ileyiinde disiplinli alma ve mes-
lek ahlak, siyasi ve sosyal hayatn vazgeilmez bir unsuru olarak, derinden nfuz
etmeye balad.
Geleneksel devleti zihniyet, yerini zamanla irketvari ve iletmeci zihniyete b-
raktndan, brokraside de akl, nitelik ve meslek ahlakna daha fazla nem veril-
di. Brokratn devletin/irketin kendisine salad sfat kendi karna kullanmas
devletin/irketin zarara maruz kalmasyla e deer ekilde tanmlanmtr.[1] Bu an-
lay, Bat merkezli mikro-makro lekli iletmeler ve mstahdemlerince de vazge-
ilmez ltler olarak benimsendi.
Bu yzylda Osmanl Devletinin btn messeseleri liberal ekonomiye dhil
olmaya balad. Yabanc sermayenin bilhassa Osmanl liman kentleri merkezli yat-
rmlarda bulunmas ve buralara yerlemesi, kapital meslek/brokrasi anlaynn kla-
sik Osmanl gndelik siyasi ve sosyal hayatna sirayet etmesine neden oldu. Gelenek
ve modernlik ikilemiyle sregelen gei dnenimde asker-sivil brokratn bir ksm

[*] Yrd. Do. Dr., Ordu niversitesi, Fen-Edebiyat Fakltesi, Tarih Blm retim yesi
[1] rnein Weber ada brokrasiyi u ekilde tasvir etmitir. Giriimciye zg zelliklerden biri, i-
letmesinin birinci derecedeki grevlisi gibi davranmasdr. Tpk ada brokratik bir devletin bakannn
kendini devletin birinci hizmetkr olarak tanmlamas gibi. Daire yda bro gibi uzmanlk isteyen tm
ada i ynetimi devlet memurlar iin olduu kadar, zel iletmelerin modern yneticileri ve grev-
lileri iin de ayn derecede geerlilik kazanmaktadr. Weber, Sosyoloji Yazlar, s. 193-194.

227
 ARV VE TARHLE ADANMI BR MR

kimi zaman patrimonyal[2] ynetim mekanizmasn, kimi zaman da denetimsiz ka-

pitalizmi pragmatist/frsat bir yaklamla mesleki ve gndelik hayatlarna uyarlaya-
bildiler. Kendi corafyalar dnda faaliyet gsteren Avrupal irketler/kumpanyalar,
grdkleri bu farkl anlay karsnda, sanki her ey Batda olumu teki bunun
dnda kalm gibi disiplinli i ve meslek hayatn retici ve terbiye edici bir yakla-
mla misyonlarn ifa edebilmekteydiler.[3] ncelikle farkl kltrlere saygyla ba-
layan bu sre zamanla tekiletirme ve atmaya dnt, nihayetinde ise Avrupai
yaam ekli tm kurumlaryla evre lke ve toplumlar deiim ve dnme zorlad.

Yzen Frengistan/Buharl Gemilerin Osmanl Toplumu zerindeki Etkileri

19. Yzyla gelindiinde ynn byk lde uluslararas ticarete eviren Os-
manl Devletinin ticaret limanlar arasndaki ulam ana bal olarak gerekleen
finansal aktiviteler, devletin ykna dek etkisini gittike arttran yabanc hkimiye-
tine geti. Bu durum Osmanl Liman kentlerinin birbirleriyle olan bandan ziyade
Marsilya, Havre, Londra, Napoli, Toskana gibi liman kentleriyle olan ban peki-
tirdi. Dolaysyla buharl gemiler temsil ettikleri deerleri ve medeniyeti gittikleri
sahillere tama arac olduklarndan ekonomik, sosyo-kltrel ve benzeri ynlerden
birer yabanclama arac oldular. Buharllarda uyulmas gereken kurallar, adetler, bir
seyyah anlarnn tesinde adeta teki medeniyette yaamak iin bir klavuz el kitab
titizliiyle anlatld.[4] Buharllarda ayn zamanda bir medeniyet sembol olarak noel,
ylba, paskalya gibi eitli seremoniler de yaplmaktayd. Bir yabanc seyyah iin
Dounun gelenek ve grenekleri, Osmanl limanlarnda vapura binerken karla-
t klasik Osmanl imaj sergileyen yolcu zerinden tasvir edilirken benzer ekilde
Osmanl yolcusu iin de Avrupa kltryle karlat mekn da yine ayn buhar-
l zerinden tasvir edilmekteydi. Hkeza bu vapurlar Dou ile Batnn karlama
alanyd. Yabanc bandral bir buharlya binen Osmanl insannn halet-i ruhiyesini
Babanzade smail Hakk Irak Mektuplar adl eserinde yle anlatr:
Ecnebi vapura binen yolcular derhal memleketlerinden sanki binlerce fersah tebd
etmiler gibi birok dete kerhen muti olurlar. Bir Trk hibir hazrla, hibir idma-
na tabi tutmadan birden bire Fransann bir kesine atnz. Ve hemen orada yiyip iip,
yatmak, yrmek oturmak ve saire iin ne adetler var ise ona mnkad klnz. te her
Osmanlnn ecnebi vapuruna binerken ald acnacak hal ve vaziyeti Yemek bahsi
de ayniyle byledir. Franszlarn yemeini burada zemm etmek hatrma bile gelmez.

[2]Patrimonyal Brokrasi hakknda baknz. Maks Weber, Sosyoloji Yazlar, (ev Taha Parla), Hrriyet
Vakf Yaynlar, stanbul 1987. s. 217-218.
[3]Ahmet zkiraz, Sabri F. lgenerin MaxWeber Eletirisi, .. Siyasal Bilgiler Fakltesi Dergisi,
No. 28, Mart 2003, s. 55.
[4]lhan Ekinci, Osmanlda Yabanc Vapur Kumpanyalar ve majlar Hakknda, Kebike, say 21,
2006, s. 80-81.

228
 PROF. DR. ATLLA ETNE ARMAAN

Fakat Austos aynda, sebzelerin bu mebzuliyyeti zamannda kerevizi bir maide-i sema-
viyyeaddiderek birinci kamara yolcularna yedirmek de elbette ayan- hayrettir. Mama-
fih Osmanllar iinde yaamayan bir Franszn kafasna nazaran bu pek tabiidir, zira
onun nazarnda sebze denilen ey patates, lahana, yer elmas, kereviz havu gibi eyler-
di Fransz vapurlar yine dierlerinden iyidir Dier vapurlarn yemekleri bsbtn
gayr-i kabil-i tahammldr. [5]
Babanzade bu durumu yabanc buharl gemilerin Osmanl limanlarnda de-
mirlenmi baka bir kltr ve medeniyetin uzants olduunu belirtmektedir.[6] Bu
nedenledir ki Hayrullah Efendi Avrupa seyahatinde benzer ekilde vapurlarda uyu-
lacak kurallar ve teamlleri uzun uzadya anlatarak adeta buharl gemileri topluma
tantmaya almaktayd.[7]
1830 yl itibariyle Avrupada birbiri ardna kurulan buharl deniz kumpanya-
larnn[8] Levant ve Osmanl sularnda dzenli olarak seyr seferde bulunmalar,
Osmanl ve Avrupa toplumlarnn asrlarca konsoloslarn ve seyyahlarn anlatmla-
rndan rendikleri dou-bat imajndan ziyade toplumlarn da ilk defa fiili olarak
karlamas-kaynamas ve etkilemelerine vesile oldu. ki dnya arasndaki sos-
yo-kltrel bilinmezlik ve atma Dou toplumu iin olduu kadar Bat toplumu-
nun devlet ve zel messeseleri iin de hayli zor oldu.
Osmanl limanlarnda dzenli olarak sefer yapan baz buharl nakliyat kumpan-
yalar, vapur mrettebatnn uymas gereken kurallar hakknda ciltlerce irket i t-
z hazrladlar. rnein Fransz Mesajeri Maritim Kumpanyasnn 11 Temmuz
1853te hazrlanan ve 1860ta eklemeler yaplarak geniletilen i tznde vapur
mrettebatnn yolculara kar davran kurallarn ayrntlaryla belirleyen bir hiz-
met tz yaynland.[9] Tze gre yolculara olduka kibar davranlmal, onlarn
inan, gelenek ve grenekleriyle kesinlikle alay edilmemeliydi. Hatta tzkte slam
dininin gndelik hayata dair uygulamalarna yer verilmi, haremlik selamla vurgu
yaplm, Mslman kadnlarn rahat bir ekilde seyahat edebilmeleri iin harem-
lik blm dahi yaplmt. Ayrca Mslman yolcularn abdest almalar ve namaz
klabilmeleri iin gvertede bir abdest mahalli ve mescit dahi tahsis edilmiti. Keza

[5]Babanzade smail Hakk, Irak Mektuplar, stanbul 1329, s. 6.

[6]Ekinci, Osmanlda Yabanc Vapur Kumpanyalar ve majlar, s. 81.
[7]Hayrullah Efendi, Avrupa Seyahatnamesi, (Haz. Belks Altuni-Grsoy), Ankara 2002, s. X.
[8]Osmanl limanlarnda faaliyet gsteren ve de bu limanlarla Toskana ve Tuna iskele kentleri arasnda
mnasebet kuran kumpanyalar Avusturya Tuna Buharl Nakliyat irketi ve Lloyd Kumpanyalar. M.
Emre Klaslan, Osmanl Tunasnda Avusturya Buharllar, Osmanl Devletinde Nehirler ve Gller, I,
Kayseri 2015, s. 673-698. Fransz limanlar ile balant kuran Mesajeri, Paquet, Fraissinet, ngiliz Li-
manlar ile balant kuran Peninsular&Oriental, BellAsieMineur. talyan Limanlar ile balant kuran
Florio Rubattino.
[9]Service Maritimesdes MessageriesImperiales, Reglement General du Service Exterieur, Tome Premier (2
me. Partie), Marseille 1864.

229
 ARV VE TARHLE ADANMI BR MR

muhtelif inantaki tm yolcularn memnun edilebilmesi iin buharl gemilere ve

acenta binalarna her kesimden insanlarn inan, gelenek ve greneklerine saygmz var-
dr. ibaresi aslmt.[10]
Osmanl sularnda faaliyet gsteren yabanc buharl deniz nakliyat kumpanyalar
zamanla oald. Kumpanya tzklerinde teoride mevcut olan bu kurallar zamanla
Bat stnl lehinde deiime urad. DonaldQuataert de eserinde Avrupa eko-
nomisi dnya zerinde yaylrken mevcut toplumsal, iktisadi ve siyasi kurumlarda her
yerde boutu ve sonunda bu kurumlar dntrd. eklinde yazmtr.[11]
Osmanl toplumunun yabanc olduu, lakin Avrupa toplumun Ortaa Avrupa-
sndan gnmze ncelikle asalet ve soya gre daha sonra liberal ekonomiye geite,
sermayeye gre tasnif ettii ve vasflandrd snfl insan tipolojisi, buharl deniz
nakliyat kumpanyalaryla snf yolcusu eklinde Osmanl gndelik hayatna dhil
oldu. Buradan demiryolu irketleri araclyla giderek umuma yayld. Uyulmas
gereken kurallar buharl deniz nakliyat irketlerine ait tantm brorlerinde kesin
bir dille ifade edildi. Seyahat edilecek mahalden, limanlardan hareket saatine, nav-
lun/bagaj miktarna kadar vakit ve kurallarn tasarrufunun kesin izgilerle izilmeye
balad kapital Avrupa anlayna henz ok yabanc bir durumda olan Osmanl
toplumunun nemli bir ksm ilk olarak buharllarda karlatklar byle bir dzen
karsnda ikilemde kaldlar. Avrupa daha ciddi ve kat kurallar ile zaman tasarrufu
yapt. Giriimciler verimi artrmak iin alma saatlerini yevmiyeden, saate, saatten
dakika ve saniyeye kadar indirgediler. 19. Yzyla damgasn vurmu almalardan
biri olan W. Taylorun Time Studies adl almas devrim niteliinde bir deiimin
ayak sesleriydi.
Bundan sonra endstride Timekeeper, Zeitnehmer, gibi denetlemeciler ou m-
essesede belirdiler. Buharl Gemiler, Trenler, Telgraf hatlar uzak mesafeler arasn-
daki iletiimi hzlandrd, kamu sektrn de benzer biimde dnme uratt .[12]
Oysa Osmanl toplumunda zaman sadece yelkovanla llm zaman deil, yaa-
nlm, ile ekilmi, tecrbe edinilmi zamand. Dolaysyla zaman olduka cmert
ve de hayatlarn sknet ierisinde idame ettiren Osmanl toplumu iin bu dzene
almak hayli zor oldu. Zaman tasarrufunun en nemli aralarndan biri de buharl

[10]Roger Carour, LesRoutes de la MeravecLesMessageriesMaritimes, EditionsAndrBonne, Paris 1968,

s. 52-53.
[11]Donald Quataert, Osmanl Devletinde Avrupa ktisadi Yaylm ve Direni (1881-1908), Yurt Ya-
ynlar, Ankara 1987, s. 13.
[12]ArnoBorst, Computus Avrupa Tarihinde Zaman ve Say, (Ter. Zehra Aksu Ylmazer), Dost Kita-
bevi, Ankara 1997, s. 123-124. Nakliyat kumpanyalarn youn faaliyetleri neticesinde zamandan ba-
ka Osmanl toplumunda standardize edilen nemli bir husus da kileden tonilatoya tart ve llerin
standardize edilmesi. lhan, Ekinci, Osmanl Deniz Ticaretinde l Birimlerinin Batllamasna
Bir rnek: Kileden Tonilatoya, Moorsom Usulnn Uygulanmas, Uluslararas Sosyal Aratrmalar
Dergisi, IV, say. 17, Bahar 2011, s. 311-324.

230
 PROF. DR. ATLLA ETNE ARMAAN

gemilerdi. Osmanl limanlarna yanaan buharl gemi kaptanlarnn da en ok ik-

yet ettii hususlardan biri de yolcularn ve de tccarlarn vapuru srarla bekletme
abalar ve kural tanmazlklaryd. Bunlar ile seyahat eden ve yk tayan yolcularn
kurallara uymas ynnde zuhur eden tartma ve atmalar, kimi zaman konsolos-
larn bile dhil olduu hukuki boyutu uluslararas boyutlara varabilecek sorunlara
sebebiyet vermekteydi.
Fransz Paquet Kumpanyasnn Osmanl sularnda seyreden Circassie adl vapu-
runda yaanan iki hadise, bu sorunlardan sadece ksm-i czisine ait verilen rnekleri
tekil etmekteydi. Gndelik hayatta ise bunlara sklkla rastlanmaktayd.

Fransz Paquet Kumpanyasnn Circassie Vapurunda Yaanan Hadise

Fransz Paquet Vapur Kumpanyas[13] (Nicolas Paquet&Cie) da benzer bir an-
layla Osmanl sularnda faaliyet gsteren yabanc irketlerden biriydi. Nicolas
Paquet adnda bir Fransz mteebbis tarafndan 1 Ocak 1860ta kurulan Paquet
Kumpanyas, 1878den itibaren faaliyet an Karadeniz liman kentlerini de iine
alacak ekilde geniletti.[14] Daha sonra irketin ad N. Paquet Ermeni ve Fas Nakli-
yat Kumpanyasna (Compagnie de NavigationMarocaine et Armnienne N. Paquet&-
Cie) dnt.[15] irket, filosunda bulunan Armeni, Anatolie, Mingrellie, Le Georgie,
Circassie adl yksek tonajl buharllaryla iki haftada bir Marsilyadan hareketle a-
nakkale-stanbul-Samsun-Giresun-Trabzon ve Batum limanlarna dzenli olarak
uramaya balad. Navlun durumuna gre zmir, Selanik, Sinop, nebolu, nye, Fat-
sa, Ordu limanlarna da uranlabilecekti.[16] irket filosundaki vapur says zamanla
art gsterdi ve 1914e gelindiinde 20ye ykseldi.[17]
Paquet Kumpanyas kr amac gden tamamen liberal bir irketti.[18] irket bn-
yesinde istihdam edilen kaptanlarn olabildiince geni yetkileri bulunuyordu. Buna

[13]Paquet Kumpanyas hakknda ayrca bkz. Sleyman Uygun, Karadeniz Sularnda Fransz Paquet
Vapur Kumpanyas (1878-1914), Karadeniz ncelemeleri Dergisi, say 20, 2016, s. 137-172; Sleyman
Uygun, Paquet Vapur Nakliyat Kumpanyas (Compagnie de Navigation Paquet) ve Osmanl Ermeni-
leri, A.. Trkiyat Aratrmalar Enstits Dergisi, say 56, 2016, s. 1339-1363.
[14]Bernard Bernadac-Pierre Gallocher, Histoire de la Compagnie de NavigationPaquet, Marseille 1985,
s. 19-20; AFL. 1997 002 4487, Raport General de Service de Trebizonde, Exercice 1880 Chapitre 4, Tra-
fic; AFL. 1997 002 4487, Raport General de Service de Trebizonde, Exercice 1880 Chapitre 1, Personnel.
[15]irketin ad 1909 ylnda ise Compagnie de Navigation Paquet olarak tekrar sadeletirildi. 1960ta
Compagnie Franaise de Navigation, 1864te Nouvelle Compagnie de Paquebots, 1970te ise Compagniedes
Croisieres Paquetye dnt. Paul Bois, Histoiredu Commerce et de lIndustrie de Marseille XIX-XXe.
Siecle, Armements Marseilles Compagnies de Navigation et Navires a Vapeur (1831-1988), AchevdImp-
rimer Marseille 1988, s. 115.
[16]Bois, ArmementsMarseillesCompagnies de Navigation et Navires a Vapeur, s. 118-122.
[17]Bernadac-Gallocher, NavigationPaquet, s. 64.
[18]Ayn dnemde kurulan birok buharl nakliyat irketi tabi olduklar devletler tarafndan sbvanse
edilmekteydi.

231
 ARV VE TARHLE ADANMI BR MR

bal olarak yolcu ve tccarlarla ilikiler daha liberal bir izgi zerinde yrtlmek-
teydi.
Yolcular ve ykleyiciler de olabildiince sk pazarlktan yana bir yol takip ettik-
lerinden bu durum suiistimalleri ve zaman zaman bir takm sorunlar da ortaya -
karabilmekteydi. Hele ki bu yolcular st dzey devlet ricalinden olduklar zaman bu
durum bir eit unvan ve sfat menfaat dorultusunda kullanmak ekilde karmza
kmaktayd.[19] Bilhassa Bat ekonomisine has yaam eklinin ve kurallarnn btn
kurumlaryla Osmanl messeseleri ve toplumunu etkiledii bir srete bu sorun
daha fazla kamuoyunu megul eder hale gelebilmekteydi.
Paquet Kumpanyasna ait Circassie adl vapurun Trala adndaki kaptan ve gemi
tayfasnn Osmanl tebaasyla yaad baz sorunlar, Osmanl ile Bat dnyas ara-
sndaki fark, gndelik yaam, brokrasi de uygulanan iltimas, sk i disiplini ve
ticaret anlay asndan gstermekteydi.
Hadiselerden ilki 4 Nisan 1895 tarihinde yaanmt. Paquet Kumpanyasnn
Circassi adl vapuruyla Marsilyadan stanbula seyahat eden 13 kiilik renci grubu
ile gemi Kaptan Trala ve mrettebat arasnda tartma yaanm, ksa srede at-
maya dnmt. Meselenin ortaya kmasna bir bilet paras sebebiyet vermiti. 13
kiilik talebe grubu ierisinde, 9 yanda olan Sleyman adl talebe iin ya kk
olduu gerekesiyle bilet alnmamt. Hlbuki Paquet Kumpanyas 3-7 ya aras
yolculara %50 indirimli bilet tarifesi uygulanmaktayd yani bu durumda Sleyman
adl talebe iin de bilet alnmalyd.[20]
Bu tarife kumpanyalara gre deiiklik arz etmekteydi. Mesela Fransz Mesajeri
Maritim Kumpanyasnn indirimi 2-10 ya arasn kapsamaktayd.[21] 4 Nisan 1895
tarihinde denize alan Circassie vapurunda bilet kontrol yapan Kaptan Tralabu
esnada 9 yandaki Sleyman adl talebenin biletinin olmadn fark edince srarla
eksik olan bilet cretini talep etti. Talebelerden sorumlu olan Trabzonlu Mehmed
Hulusi ve Ordulu smail efendiler bilet parasn vermemek iin direnince ikisi de
Kaptan Trala ve tayfalar tarafndan fena ekilde darp edilmi ve yaralanmlard.
Mesele Babaliye sirayet ettiinde dava uzam ve kara sular meselesi ortaya km,

[19]Bu konuda ziyadesiyle alma vardr. rnein bir kana bkz. Glden Saryldz, Tanzimat ve
Osmanl Brokrasisinde Yemin Messesesi, .. nklp Tarihi Enstits Yakn Dnem Trkiye Ara-
trmalar Dergisi, say 1, 2002, s. 251-268; Erdoan Kele, Tanzimat Dneminde Rvetin nlenmesi
in Yaplan Dzenlemeler 1839-1859, Tarih Aratrmalar Dergisi, c. 24, say 38, 2005, s. 259-280;
Ahmet Mumcu, Osmanl Devletinde Rvet, A.. Hukuk Fakltesi Yaynlar, Ankara 1969, s. 187-190;
Necdet ztrk, adrdan Saraya 14. 15. Yzyl Osmanl Devlet Dzeni, Yitik Hazine Yaynlar, zmir
2012.
[20]Chemin de Fer Paris Lyon Mediterrane, Agenda P.L.M., Paris 1914, s. 236.
[21]Guide des Services Maritimesdes Messageries Imperiales Dans La Mediterrane, Marseille, Janvier
1856, s. 21.

232
 PROF. DR. ATLLA ETNE ARMAAN

olayn Osmanl karasularnda geip gemedii tartma konusu olmutu. Sz konu-

su bu olayda Franszlar hakl kabilmek adna, meseleyi uluslararas deniz hukuku
argmanlarn kullanacak boyutlara getirmilerdi.
Davann ilgin olan yn ise kaptanlarn bu trden hareketleri denizden 3 mil
aldktan sonra yapmaya kalkmalaryd. Zira bu durumda yerel mahkemeler yar-
glama alan iinden ktklar iin olaya mdahil olamayacandan kaptanlar daha
kolay aklanm olabiliyorlard.[22] Daha da nemlisi uluslararas mahkemelerin usul
ve kaidelerinden bihaber olan Osmanl tebaasnn hakl bile olsa sonucu belirsiz bir
mecrada hakkn arayabilmesi ya da kullanabilmesi mmkn olmuyordu.
renci hadisesine karm olan Circassie adl vapurun Kaptan Tralatayfala-
rnn ayn yl ierisinde kartklar ikinci bir hadise daha vardr. stelik bu hadiseye
konsoloslar da dhil olmutur. 5 Haziran 1895 gnnde Karadenizden stanbula
gelen Nafia mhendisi Nafiz Efendi namndaki ahs vapurun limana varmasn
mteakip beraberinde getirdii eyasn almak iin teebbs ettiinde Kaptan Trala
3 mecidiye (12 Frank 60 Centimes) istedii halde Nafz Efendi, Franszca olarak
eyann bedeli budur diyerek 2 mecidiye vermiti. Bunun zerine kaptan ona hr-
sz manasnda bir kelime syleyince aralarnda kavga kmt. O esnada kardeini
almak zere orada bulunan Tophane-i Amire yzbalarndan ekip Efendi mese-
leye mdahil olarak teskine altnda tayfalar ona da saldrm. Yaanan arbedede
epeyce kii yaralanmtr. Olay akamzeri yaandndan ekip Efendi ve karde-
i vapurun ierisine alnarak ayaklarndan ve ellerinden zincirle balanmlard.[23]
Mesele mahkemeye sirayet ettiinde taraflar birbirlerini sulamlardr.[24] Meseleye
mdahil olan her iki taraf ayrntl tahkikat yaptrm ve sonu olarak taraflarn ken-
dilerini hakl gsterir mahiyette elikili durumlar ortaya kmtr.
Babali tarafndan Zaptiye Nezaretince yaptrlan tahkikata gre mesele zetle
u ekilde gereklemitir.
Vapurun limana vusuln mteakip Yzba ekip Efendi biraderini istikbal iin
vapura giderek Nafiz Efendi ile mlakat ettikten sonra eya-ybeytiye iin vapurun n-
c kapudan Nafiz Efendiden 3 Mecidiye talep etmi, mumaileyh ise iki mecidiye ita ile
Franszca olarak eyann kymeti budur demi olmasn kapudan- merkum hrsz mana-
snda telakki edip, mumaileyh Nafiz efendinin gsne bir yumruk vurmu, Nafiz Efendi
bu tecavze kar mdafaya kyam etmekte iken vapur taifesinden birok kii gelerek ze-
rine hcum ile mumaileyhi darp ettikleri srada, biraderinin byk tehlike iinde olduu-

[22]Olayn mil ieride mi yoksa darda m olduu da tartma konusu olmutur. BOA. BEO.
595/44580, 7 Nisan 1905; BEO. 605/45317, 22 Nisan 1895; BEO. 671/50316, 20 Austos 1895.
[23]BOA. BEO. 640/47938, 14 Haz. 1895; BEO. 637/47745, 4 Haz. 1895; Y. PRK. BK. 41/61, 4
Haziran 1895.
[24]BOA. BEO. 637/47734, 7 Haz 1895; BEO. 640/47926, 13 Haz. 1895; BEO. 637/47734, 7 Ha-
ziran 1895.

233
 ARV VE TARHLE ADANMI BR MR

nu gren ekip Efendi kalabaln iine girerek meseleyi teskine alt srada tayfalar
onu dahi darp ve belinde bulunan klc aldklar, iddet-i darptan dolay iki biraderin de
azndan ve burnundan kan geldii halde mtecavizlerin buna kanaat etmeyipikisinin
de ellerine kelepe ve ayaklarna pranga vurarak vapurun direine balad, vapurun
kamarasna hapsederek konsolosun gelmesini bekledikleri ... [25] belirtilmitir.
Fransz sefaretinin kaptan ve taifeleri nezdinde yaptrd tahkikata gre ise olay
tam tersine u ekilde gelimitir. ncelikle Dersaadete her defa vusulmzde her ne
kadar bu derece iddetli bir surette deilse de bu misll halat vukua gelmekte her ne za-
man yolcularla aramzda bir mnazaa zuhur etse bir takm zabitan vapura karak, ni-
forma ve nianlarna, sfat- askeriyelerine lazm gelen hrmet ve riayete gvenerek ie
mdahale ile gya akraba ve ahbaplarndan bulunan ehas tayin ile navultediyesinden
kurtarmak istemektedirler.[26] Diyerek bu tr hadiselerle sklkla karlatklarn an-
cak bu kadar bymediini belirtmilerdi. Dikkat ekici olan sefaretin hadiseyi kii-
ye mnhasr bir yaklamla ele almaktan ziyade tm askeri snf hatta brokrasi dahi
iine alacak ekilde umuma yayarak terbiye edici oryantalist bir nazarla ele almasdr.
Konsolos diplomatik bir kvraklkla hadiseyi ele alarak Fransz ticaretine sorun te-
kil edebilecek durumda olan asker ve brokrasiyi hedef almaktadr. II. Abdlhamit
dnemi milliyeti ve ayrlk isyanlar bastrmak hususunda Avrupa bilhassa Fransa
kamuoyunda hayli tepki toplayan ve kt imaj olan, ayn zamanda Ermeni kaak
ve gmenlerin anarist, komitac, ihtilalci olarak nitelendirdii gruplara dolayl ve
dorudan destek salayan[27] kumpanyalar sk denetime tabi tutan Osmanl askeri
snf ve brokrasisinin her frsatta hedef tahtasna konmas manidardr.
Daha sonra ise meselenin bymesi hakknda kaptan unlar ifade etmitir.
Yolcu mebla tediyeden imtina ile bana (kaptan) hadsiz demi ve hibir izahatta
bulunmakszn eyasn cebren almak istemitir. Ben vazifem iktizasnca buna mmana-
at ettiimde merkum zerime atlarak refakatindeki zabitin muavenetiyle beni ediden
darp eylemitir. Tayfalardan bazlar kavga zerine beni kurtarmaya almlarsa da
Yzba ekip Efendi klcn ekerek rast gelene vurmaya balamtr. Ben ve tayfalarm-
dan bir ka kl darbesiyle ar bir ekilde el, omuz ve gznden cerhdar (yaralanmak)
olmutur. drt kii dahi tehlikesiz surette mecruh olmulardr. Nihayet zabitin klc
elinden alnarak, sinir halinde bulunan bu iki ahs derdest edilmi, kimseye zararlar
dokunmamak iin ellerine bileke/kelepe vurulmutur. [28]

[25]BOA. BEO. 647/48487, 30 Haziran 1895.

[26]BOA. BEO. 666/49901, 9 Austos 1895.
[27]Ermeni olaylarnda Paquet Kumpanyasnn imajnn pek de mspet olmad bizzat almamzda
ele alnmtr. Bunun iin baknz. Sleyman Uygun, Paquet Vapur Nakliyat Kumpanyas (Compagnie
de Navigation Paquet) ve Osmanl Ermenileri, A.. Trkiyat Aratrmalar Enstits Dergisi, S. 56,
2016, s. 1339-1363.
[28]BOA. BEO. 666/49901, 12 Haziran 1895; BEO. 637/47757, 7 Haziran 1895.

234
 PROF. DR. ATLLA ETNE ARMAAN

Konsolos ayn zamanda maruzatna doktorun raporunu da eklemiti. Bahriye

birinci snf doktorlarndan Goran tarafndan verilen rapor u ekildedir. Tayfalardan
Derolakn dirsei ile bileinin ortasnda iki santimetre uzunluunda bir yara mevcut
olup ciltten ieri tesir etmemitir. Merkumun yznde dahi bir takm trmk yaralar
vardr. Gorbonun sol eliyle alnnda yaralar bulunduu gibi omuzu dahi ciltten ieriye
tesir etmeyecek ekilde yaralanmtr. kinci kaptan dahi sa kann altndan sivri bir
alet ile yaralanm ve bu yara gzne isabet etmemitir.[29]
Taraflarn iddialar grld zere tamamen tezat tekil etmitir. Babali,Sa-
dece Paquet kumpanyasndan deil hibir kumpanya tarafndan bu zamana kadar ma-
kam- acizaneye byle bir ikyetin vuku bulmadn belirterek basit bir hadisenin
dadaalanmamas iin olayda ihmali grlenler hakknda sfat- askeriyelerini bu
trden iler iin kullanan umum mera ve zabitana tefhim olunmasnn Tophanece
icap edenlere ibret olaca ekilde tebli edilmesi ve cezasnn verilmesi hususunda
gereinin yaplmasn istemitir. Anlalan o ki Babali de benzer siyasi manevrayla
hadiseyi umuma yaymadan kapatmak gayesindedir. Bu nedenle genel askeri snf ve
de brokrasi uyarlm ancak ceza yalnzca hadisenin muhataplarna uygulanmtr.
Hadisede Nafiz ve ekip efendiler bariz bir ekilde kusurlu bulunmu ve bu atma
mademki eya navlun talebinden ileri gelmitir o halde Nafiz Efendinin 1 mecidiye eksik
olan navlun bedelini derhal ita etmesi lazm gelirken ie ehemmiyet vermeyip gaflet gs-
termesi i bu mnakaa ve mudarebeyle sonuland ve ekip Efendinin de orada mevcud
bulunmasndan dolay vakaya itirak ettii tezahr olduundan Mlkiye ceza kanun-
namesinin 179. Maddesi ahkmna tevfiken Nafiz Efendinin 45 gn, sfat- askeriyesi-
ni u suretle ihlal etmi olmas hasebiyle ekip Efendinin dahi iki ay hapsedilmelerine
[30] ynelik karar alnmt. Circassie vapuru kaptan ve tayfalarnn ise konsoloslar
tarafndan gerekli ekilde uyarlmalarna karar verildi.
irket Kaptan Tralann da belirttii gibi aslnda bu trden hadiseler sk sk
yaanmaktayd. Osmanl brokrasisinin ise meseleyi basite indirgeyerek vaka-i adi-
yeden addetmesi aslnda Dou ile Bat arasndaki zihniyet farkna iaret etmekteydi.
Yaanan olaylarda kimin hakl olup kimin hakl olmad ayr bir mevzuudur. Ancak
bu olaylar taraflarn meseleyi alglay tarz, yaklamlar iki farkl dnyann karla-
t ince izgide nasl farkllaabildiklerini gstermesi bakmndan nemlidir.

Sonu
Kadim toplumlarn ounda olduu gibi Osmanl toplumu ve gndelik yaa-
mnda da hayatn esasn belirleyen temel unsur ticaret, tarm, hayvanclk ve inan

[29]Bahriye 1. Snf Doktorlarndan Goran Tarafndan Petrol vapuru kumandan msy Lamolak
a ita olunan raporun sureti tercmesidir. BOA. BEO. 666/49901, 9 Austos 1895.
[30]BOA. BEO. 666/49901, 21 Temmuz 1895.

235
 ARV VE TARHLE ADANMI BR MR

meneli sosyo-kltrel ve ekonomik yapyd. Dnya iktisadiyatna yn vermede

merkez konuma ykselen Avrupada merkantilist kapitalizm, konumunu yava yava
endstriyel kapitalizmle talandrd. Bu durum kadim gelenee dayal ynetim ve
toplum anlayn derinden sarst. Bat toplumu ve messeseleri iin gndelik hayat-
tan kltrel ve mesleki hayata kadar belirleyici temel unsur kapital hayata uyumdu.
Matbuat ve eitim gibi tm aralardan istifade edilerek fabrikalama ve pazar man-
t zerine bina edilen Bat, insann dnya gr tabiatyla geleneksel anlaytan
ayrld. Tasarruf edilen zaman daha deerli olduundan insan ve onun aralar ara-
sndaki fark kayboldu. Bu gelimeler kendisini merkeze yerletiren Bat dnyasnda
olduundan evre lkelere etkisi de kanlmaz oldu. Bu bir nevi makineleen Bat,
insann modern hayatyla dnyaya yaylmasyd.
Bat tarz yaam hayatn Osmanl topraklarna dzenli bir surette nakletmede
Paquet gibi buharl deniz nakliyat kumpanyalar ve karayolu ayan tamamlayan
demiryolu kumpanyalar vazgeilmez ara oldular. Endstriyel kapitalizmin kanl-
maz yaam anlay olan zamann tasarrufu, kat disiplinli i ve meslek hayat, mutlak
uyulmas gerekli i tzkler, fiyat belirleme politikas gibi tm eler Osmanl top-
lumu gibi bu sreleri yaamayan toplumlara olduka yabanc geldi. Osmanl top-
lumu ve sivil-askeri brokrasi iin bu snrlarn olabildiince esnetilmesinde unvan
ve yetkilerin kullanlmasnda herhangi bir beis sz konusu olmayabilirdi. Hatta bu
uygulama gndelik hayatta sradan olarak grld. Osmanlnn gelenek ve moder-
nleme ikileminde ynn bulmaya alan toplum ve brokrasisini anlayamayan
Paquet Kumpanyas ve alanlarnn adeta terbiye eder yda retir gibi bir yakla-
m ierisinde olmas zihniyet dnyasndaki farklla iyi bir rnekti. Belirlenen sabit
cretlerde mnferit olarak indirim yapma/pazarlk alkanl phesiz kapitalizm
ncesi tm toplumlarda olaan karlanan bir davran idi. Lakin Osmanl coraf-
yasna kontrolden yoksun bir suretle nfuz eden serbest piyasa/liberal ekonomisinin
pratikteki uygulan dounun ark kurnazl ve Batnn frsatlyla birleince
Circassia vapuru hadisesinde olduu gibi birok soruna sebebiyet verdi. Snai kapi-
talizm sonras retim ve tketimin olaanst artt bir srete kk meblalarn
byk kazanlara yda kayba yol at Bat merkezli dnce sisteminde ok kk
meblalara dahi byk tepkiler verilebilmekteydi. Yzyln sonuna doru muhtelif
nedenlerden tr hedef tahtasnda olan Osmanl sivil-asker brokratnn ise bu
trden hadiseleri gndelik yaamn vazgeilmez bir unsuru olarak grmesi ve bu
derece byk sorunlara dneceine dair ngrde bulunamamas Bat diplomasisi
ve kamuoyunda Oryantalist bir algya ve propagandaya sebebiyet verdi. Aslnda asl
mesele taraflarn hakll yda hakszlnda ziyade ayn hadiseye taraflarn farkl
yaklamyd. Bu durum bireylerden ziyade ayran yda btnleen zihniyet farknn
bariz bir tezahryd.

236
 PROF. DR. ATLLA ETNE ARMAAN

Ekler

Ek 1: Trabzonlu Mehmet Hulusi ve Ordulu smail Efendilerin Circassie Vapuru Kaptan Trala
Tarafndan Darp Edildiklerine Dair, BOA. BEO. 605/45317, 4 Nisan 1895.

237
 ARV VE TARHLE ADANMI BR MR

Ek 2: Yzba ekip Efendi ve Biraderi Tophane-i Amire yzbalarndan ekip Efendi ile Cir-
cassie Vapuru Taifesi Arasnda Geen Hadisenin Tahkikati, BOA. BEO. 666/4990, 20 Temmuz
1895.

238
 PROF. DR. ATLLA ETNE ARMAAN

Ek 3: Fransz Paquet Kumpanyasnn Sefer Tarifelerinin Gsteren lan, C. Cervati, Annuaire-

Orientaldu Commerce, 10 eme Anne, stanbul 1895, s. 140.

239